ФИНАНСИСКИ КРИЗИ

• Карактеристишнп за ппследните шетири децении е синдрпмпт на финансиски и банкарски кризи кпи пптреспа низа наципнални екпнпмии (гплем брпј земји пд Латинска Америка, Русија, Азија, Америка) и впеднп дпбија и светски карактер. Текпвнп, светската екпнпмија се „сппшува“ сп финансиска криза, какп реприза на фијаскптп „защтеди и кредити” пд крајпт на псумдесетите гпдини на XX век, нп на мнпгу ппвпешатлив нашин.

• Карактеристишнп за финансиските кризи, без исклушпк беще и пстана непгранишената алшнпст, желбата да се зарабптат милипнски прпвизии и на глпбалните инвеститпри да им се пбезбедат ппвиспки прпфити пд инвестираое на слпбпдните финансиски средства.

• Карактеристишнп вп услпви на финансиска криза е желбата да се преземаат щтп ппризишни, нп и пппрпфитабилни инвестиции. На нпвите инвестиципни мпжнпсти (и вп странствп и вп земјата) се реагира алшнп, пребрзп и прејакп. Практиката сведпши за серипзнптп „пптфрлаое“ на надзпрните кпнтрпли и регулатпрните функции, какп слаби, недпизградени и неппврзани.

• Вп фпкуспт на истражуваоетп е генезата на финансиските кризи т.е разлишните ппгледи преку кпи се пбјаснуваат пришините за ппјавата на финансиските кризи и преку кпи се тплкува и разрабптува кплапспт на финансиските системи на наципналнп и глпбалнп нивп.

• Ппстпјат мнпгу пплемики пкплу пращаоетп за пришините кпи пптикнуваат низа финансиски кризи. Мпнетаристите застапуваат теза сппред кпја финансиската криза вппбишаенп е ппврзана сп криза вп банкарскипт сектпр. Kпга стабилнпста на банкарскипт систем на една земја е загрпзена пд разлишни пришини мпже леснп да дпведе дп кплапс на целипт финансиски систем на земјата, вп слушај да не ппстпи интервенција пд страна на централната банка. Прппадаоетп на клушна финансиска институција сп сигурнпст ќе предизвика удар врз ппгплем брпј банки преку ефектпт на спздаваое паника кај щтедашите кпи вп дадена ситуација немпжат да разликуваат „дпбра“ пд „лпща“ банка и маспвнп ги ппвлекуваат свпите деппзити.

• Ппвлекуваоетп на деппзити е најлпщипт кпщмар за секпја банка. Именп, банките не се вп мпжнпст целпснп да ги исплатат деппзитите, ппради пласманите вп разни инвестиции. Сп цел да не страдаат и здравите банки вп рамките на наципналната екпнпмија, неппхпдна е интервенција пд страна на централната банка преку пбезбедуваое на „свеж“ капитал за ппкриваое на неликвиднпста на дадена банка.

• Мпделпт на Киндлебергер – eден пд најзнашајните мпдели за пбјаснуваое на финансиските кризи е мпделпт на Киндлебергер (Charles P. Kindleberger) кпј вп свпетп делп „Manias, Panics, Crashes: A history of financial crisis” (1978), гп разрабптува мпделпт Мински (The Minsky Model) преку кпј ги пбјаснува финансиските кризи. Сппред негп секпја финансиска криза претставува дел пд бизнис циклусите вп екпнпмијата и ппстпи щпк на финансискипт ситем кпј щтп е дпвплнп силен да ги ппдпбри услпвите за рабпта вп даден сектпр пд екпнпмијата, а да ги влпщи вп другите.

• Шпкпт за кпј гпвпри Киндлебергер се пднесува на пдреден настан какп на пример: ппшетпк или крај на впен судир, прпнајдпк или нпва технплпгија кпја дпбива пппуларнпст, финансиски инжинеринг, финансиска дерегулација или прпмена на мпнетарната пплитика итн.

• Защтедите, инвестициите и кредитите се пренаспшуваат вп „нпвите“ пппрпфитабилни сектпри щтп резултира сп тренд на ппраст вп екпнпмијата. Кредитната експанзија „финансира“ бум и ја щири ппнудата на пари. Инвеститприте ги „фаќа еуфприја“ за влпжуваое вп атрактивните инвестиципни алтернативи.

• Финансискипт систем станува ранлив и ппдгреан пдследниве пришини:

• банките недпвплнп врщат прпценка на пптенцијалните пазарни ризиците (сп ппсебен акцнет на кредитнипт ризик) и пптимистишки веруваат вп стабилнпста на вреднпста на кплатералпт;

• за пдреденп време ппбарувашката ја надминува ппнудата вп нпвите прпфитабилни сектпри, щтп резултира сп раст на цените и дппплнителни прпфитабилни инвестиции и

• згплемуваое на щпекулативните активнпсти.

• Предметпт на щпекулативнптп пднесуваое е разлишен и уникатен за секпја криза (акции, пбврзници, валути, стпки или недвижнпсти). Сппред Киндлебергер, сп згплемуваоетп на щпекулативните активнпсти на еден пазар ппстпи верпјатнпст пд ппјава на манија т.е ираципналнп пднесуваое на инвеститприте. Пва пднесуваое дефинитивнп креира балпн на цените на „атрактивните“ инвестиции. Шпекулативнипт бум прпдплжува се дпдека инвестициите (активата) се атрактивни. Дпвплен е самп еден настан т.е сигнал (пример, банкрпт на една фирма пд атрактивнипт сектпр или прпблем на некпја пд „главните“ банки) за да се унищти целипт финансиски сектпр.

• Ппследица пд щпекулативнипт бум е прпцес, спстпјба кпга инвеститприте (дпмаќинства и делпвни ентитети) заппшнуваат маспвнп да прпдаваат разлишни средства ппради немпжнпст да ги финансираат свпите дплгпви сп щтп директнп се притиска врз цените преку згплемуваое на ппнудата. Кплку ппвеќе трае негативнипт сигнал тплку ппвеќе се згплемуваат щансите пазарпт да „кплабира“. Балпнпт експлпдира, владее паника и цените пдат вртпглавп надплу. Паниката прпдплжува се дпдека:

• инвеститприте не станат свесни дека цените се мнпгу ниски и средствата се пOTCенети;

• не е запренп тргуваоетп и • не интервенира ппзајмувашпт вп крајна истанца (LLR – Lender of

Last Resort) за да пбезбеди гаранција сп „инчектираое“ свеж капитал за ппткрепа на ликвиднпста на системпт.

• Прпушуваоетп на пришините за финансиски кризи и нивните карактеристики е пд клушнп знашеое, бидејќи тие предизвикале драматишни екпнпмски кплапси вп минатптп и ппстпи верпјатнпст истите да се слушат и вп иднина.

• Други гледищта за прпблемпт сп кризите пдат вп наспка на ризикпт пд пеџираое (закптвуваое) на девизнипт курс, прпмена на каматните стапки, прпблемите вп биланспт на плаќаоа (капитална сметка), асиметрична инфпрмиранпст, фискална нерамнптежа и неадекватна интервенција пд страна на централната банка. Карактеристишнп е тпа щтп вп пснпва сите мпдели за пбјаснуваое на финансиските кризи се мпдификација на мпделпт на Киндлебергер:

• Ризик пд пеџираое на девизнипт курс –пришина за пптикнуваое на финансиска криза е ризикпт пд печираое (закптвуваое) на девизнипт курс. Закптвуваоетп знаши дека девизнипт курс на една валута е директнп врзан сп курспт на една пд „главните“ валути најшестп дпларпт или еврптп.

• Ппстпјат и фиксни, нп прилагпдливи фиксни девизни курсеви кај кпи ппстпјат граници, гпрна и дплна. Вакпв тип на фиксираое ппстпеще вп Еврппа сп т.н. еврппски механизам на девизен курс (European Exchange Rate Mechanism – ERM) шија граница беще +/- 2,25% вп пднпс на германската марка. Валутнипт бпрд е најкрутата фпрма на фиксен девизен курс.

•

• Ппмалку развиените земји мнпгу шестп се пдлушуваат за фиксираое на свпјата валута сп некпја цврста валута вп надеж дека така ќе ја стабилизираат нејзината вреднпст. Ппкрај ппзитивните ефекти, печираоетп на девизнипт курс инкпрпприра и низа ризици.На пример, ппрастпт на стапката на инфлација гп притиска девизнипт курспт и резултира ппадаое на наципналната валута вп пднпс на главната валута. Пва ги ппдгрева пшекуваоата дека валутата ќе девалвира

• На светскп нивп тргпвците сп девизи сп цел да генерираат прпфит на ваквите пшекуваоа ќе пдгпвпрат сп кратка ппзиција (прпдажба на валутите) щтп ущте ппвеќе ќе се пдрази на цената на валутата на пазарпт. Вп пдредена ситуација притиспците се мнпгу силни и еднпставнп „кптвата“ немпже да издржи т.е валутата се пслпбпдува, а примерите сведпшат за ситуација кпга „преку нпќ“ валутите депрецираат. Сппред тпа сп сигурнпст мпже да се каже дека валутната криза впди кпн банкарска т.е финансиска криза.

• Асиметрична инфпрмиранпст –финансиските кризи претставуваат „ппреметуваое“ на финансиските пазари пптикнати пд асиметришните инфпрмации (неппвплен избпр и мпрален ризик), сп щтп се птежнува ефикаснптп наспшуваое на фпндпвите вп најпрпдуктивните инвестиципни алтернативи. Финансиските кризи резултираат вп дисфункција на финансиските пазари щтп впди дп пстра кпнтракција на екпнпмските активнпсти.

• Прпблемите сп асиметришни инфпрмации резултираат вп згплемуваое на каматните стапки, згплемуваое на неизвеснпста на финансискипт пазар, влијаниетп на ценпвната прпмена на пазарпт врз биланспт на спстпјба на делпвните ентитети, намалуваое на нетп вреднпста на делпвнипт ентитет и прпблеми вп банкарскипт сектпр.

• Фискална нерамнптежа – вп земјите вп развпј (Аргентина, Бразил, Турција, Црна Гпра, Бугарија, Србија, Македпнија, Албанија и други), владината фискална нерамнптежа мпже да креира страв пд неизврщуваое на владините пбврски.

• Какп резултат на тпа, владата се сппшува сп прпблемпт пд прпдажба на владините пбврзници (нема дпвплнп купуваши) и банките се принудени да ги пткупуваат пвпј вид на хартии пд вреднпст. Стравпт пд неплаќаое на пбврските пд страна на владата мпже да предизвика девизна криза и девалвираое на наципналната валута.

• Девалвацијата на наципналната валута предизвикува нерамнптежа вп билансите на спстпјба на делпвни ентитети кпи имаат гплеми изнпси на пбврски денпминирани вп странска валута. Сп самптп тпа се пвпзмпжува ппраст на прпблемпт пд неппвплен избпр и мпрален ризик, намалуваое на кредитираоетп и негативен ефект врз екпнпмската активнпст.

• Централна банка и девизни резерви –пришина за ппјава на финансиска криза е и верпјатнпста пд намалени или пскудни девизни резерви, ппради щтп централната банка немпже да ги ппкрие пбврските кпн странствп денпминирани вп странска валута. Сп „прпструираое“ на непшекуваната вест вп јавнпста, заппшнува гплем пдлив на странски капитал, кплапс на дпмащните берзи и пстар пад на дпмащната валута.

• Капитална сметка пд биланспт на плаќаоа –финансиска криза пд трета генерација и се издвпјува какп клушен прпблем за кризите вп Мексикп, Русија и Бразил. Акцент за кризите е ставен на приливите на краткпрпшен капитал пд странствп.

• Прпблеми вп банкарскипт сектпр – намаленипт капитал и нерамнптежата вп биланспт на спстпјба на банките ја намалува и мпжнпста за пдпбруваое на банкарски кредити. Намаленптп кредитираое сп себе ппвлекува и намалуваое на инвестициите и усппруваое на екпнпмската активнпст.

• Банките кпищтп имаат прпблеми вп билансите први банкрптираат и претставуваат најава за финансиска криза и влпщуваое на ппзицијата на ппстабилните банки.

• Асиметришната инфпрмација, пднпснп неппвплнипт избпр мпжа да дпведе дп кредитна раципнализација, пднпснп пдбиваое на кредитпбарателите кпи се спремни да платат и ппвиспка каматна стапка. Именп, сп ппрастпт на каматните стапки, разумните кредитпбаратели дпнесуваат пдлука дека не е ппгпден мпментпт за земаое кредит, дпдека кредитпбарателите щтп преземаат ппризишни инвестиции се пдлушни да ппзајмуваат и пп ппвиспки каматни стапки, пшекувајќи инвестицијата да им генерира ппвиспк принпс.

• Ппвиспките каматни стапки гп згплемуваат и ризикпт пд неппвплен избпр и верпјатнпста кредитпрпт да ппзајми средства на инвеститпр сп ппвиспк кредитен риизик. Сетп пва резултира сп антиципираое на финансиска нестабилнпст, бидејќи кредитприте сп згплемуваоетп на каматните стапки гп преппзнаваат разредуваоетп на квалитетните пптенцијални кредитпбаратели и гп намалуваат брпјпт на кредити.

• Згплемуваоетп на каматните стапки има негативен ефект врз билансите на банките. Традиципналнптп банкарскп рабптеое вклушува ппзајмуваое на ппкратпк рпк и кредитираое на ппдплг рпк, щтп знаши прибираое на деппзити кпи мпжат да бидат ппвлешени пп бараое на деппнентпт (или сертификати за деппзити кпи гласат на некплку месеци) и пдпбруваое на кредити кпи мпжат да бидат вратени за перипд пд некплку гпдини па дури и некплку декади. Пласманите на банките имаат дплгпрпшен карактер вп пднпс на пбврските врз пснпва на влпгпвите пд страна на деппнентите.Ппвиспките каматни стапки директнп влијаат врз намалуваоетп на нетп вреднпста на банката, бидејќи ппвиспките каматни стапки ја намалуваат вреднпста на активата (дплгпрпшен карактер), вп пднпс на згплемуваоетп на вреднпста на пасивата (краткпрпшен карактер).

• Виспкипт степен на згплемена неизвеснпст на финансиските пазари има негативни ефекти вп прпценуваоетп на квалитетпт на кредитпбарателпт. Всущнпст, ппстпи верпјатнпста пптещкп да се пдделат неризишните пд ппризишните кредитпбаратели на еден нестабилен пазар. Намалените мпжнпсти на кредитприте да гп рещат прпблемпт пд неппвплен избпр и мпрален ризик ја намалува нивната желба за ппзајмуваое, а тпа впди или дп намалуваое на ппзајмените средства или целпснп запираое на кредитните линии, сп щтп се намалуваат инвестициите и севкупните екпнпмски активнпсти. Згплемуваоетп на неизвеснпста мпже да е пптикнатп сп банкрптираое на стабилна финансиска или нефинансиска институција, пд рецесија, а вп земјите вп развпј, неизвеснпст е ппследица пд несппспбнпста на земјата да гп предвидни иднптп движеое на услпвите на стппанисуваое.

• Најкритишен фактпр за детерминираое на ппследиците пд асиметришните инфпрмации е спстпјбата на финансиските извещтаи. Вп слушај да ппстпјат ппреметуваоа вп билансите на низа кпмпании вп улпга на кредитпбаратели, степенпт на неппвплен избпр и мпрален ризик е на ппвиспкп нивп и впди дп ппгплема финансиска нестабилнпст.Ппстпјат низа пришини за генерираое финансиска нестабилнпст.

• Дплжнишките дпгпвпри се псигураат сп некпј вид кплатерал и вп слушај на неисплата на дпгпвпрените пбврски, кредитпрпт мпже да пдлуши да гп прпдаде кплатералпт сп цел да се пбезбеди пд кредитнипт ризик. Медутпа, дпкплку има тенденција на ценпвнп намалуваое на средствата и вреднпста на кплатералпт се намали, тпгащ расте прпблемпт пд асиметришни инфпрмации.

• Нетп вреднпста на една кпмпанија ја има истата улпга какп и кплатералпт. Акп кпмпанијата има виспка нетп вреднпст, кредитпрпт мпже да дпбие дел пд акциите на истата и да ги прпдаде на пазарпт сп щтп би ппкрила дел пд загубите пд невратенипт кредит. Виспката нетп вреднпст на една кпмпанија, директнп ја намалува иницијативата на кредитпбарателпт да превземе пдредени ппстапки кпи инкпрпприраат мпрален ризик, бидејќи ризикпт е пбезбеден сп дел пд нивните акции. Знашеоетп на нетп вреднпста на кпмпаниите е пд круцијалнп знашеое за защтитата пд кредитнипт ризик и истптп пбјаснува зпщтп нестабилнпста на берзите за хартии пд вреднпст мпжат да предизвикаат финансиска криза.

• Пстрипт пад на берзите предизвикува намалуваое на нетп вреднпста на кпмпаниите, сп щтп се згплемува неппвплнипт избпр и мпралнипт ризик. Кредитприте се ппмалку защтитени пд неппвплен избпр ппради намалената вреднпст на средствата на кредитпбарателпт и ппследица е намалуваое на екпнпмските активнпсти.

• Згплемуваоетп на каматните стапки има директен ефект врз згплемуваоетп на неппвплен избпр и ја згплемуваат финансиската нестабилнпст вп билансите на кпмпаниите. Згплемуваоетп на каматните стапки влијае и врз згплемуваое на трпщпците вп дпмаќинствата. Сетп пва резултира сп ппвтпрнп згплемуваое на прпблемпт пд неппвплен избпр и мпрален ризик, сп щтп кредитприте ги намалуваат нивните ппзајмуваоа и ппвтпрнп дпада дп намалуваое на екпнпмските активнпсти.

• Непшекуваните прпмени вп стапката на инфлација истп така мпже да влијае врз билансите на кредитпбарателите. Вп екпнпмиите вп кпи инфлацијата е пдржувана на пдреденп стабилнп нивп вп ппдплгпрпшен временски интервал, дпгпвприте за ппдплгпрпшните кредити имаат фиксирани изнпси на каматни исплати за предвиденипт перипд успгласени сп стапката на инфлација. Кпга стапката на инфлација непшекуванп ги надмине веќе антиципираните прпмени, вреднпста на пбврските на кпмпанијата вп реални услпви се згплемуваат щтп генерира намалуваое на нетп вреднпста на кпмпанијата.

• Вп екпнпмиите вп развпј, неантиципираоетп на инфлацијата не е пд тплку гплемп знашеое за билансите на кпмпаниите вп пднпс на развиените земји. Вп земјите вп развпј, ппради нестабилнпста на екпнпмијата низа кредити имаат краткпрпшен карактер и се пдпбруваат пп флуктуирашки каматни стапки (адаптирани сппред степенпт на инфлација). Сппред тпа, механизмпт вп улпга на прпмптпр на финансиска нестабилнпст вп индустриски развиените земји, ја нема истата улпга и кај екпнпмиите вп развпј.

• Пд друга страна, екпнпмиите вп развпј се судираат сп прпблемпт пд депресијација и девалвација на наципналната валута. Какп резултат на нестабилнпста на идната вреднпст на наципналната валута, мнпгу кпмпании, банки и влади, свпите задплжуваоа ги денпминираат вп странски валути. Сп дплжнишките дпгпвпри денпминирани вп странски валути, вп слушај на неантиципирана депрецијација и девалвација на наципналната валута, дплгпт на дпмащните кпмпании се згплемува. Самптп згплемуваое на дплгпт знаши намалуваое на нетп вреднпста на кпмпанијата и впди кпн згплемуваое на прпблемпт сп асиметришни инфпрмации и намалуваое на ппзајмуваоата.

Финансиски кризи во САД

• Практиката сведпши дека вп рамките на финансискипт систем на САД се манифестираат финансиски кризи на решиси секпи 20 гпдини (1819, 1837, 1857, 1873, 1884, 1893, 1907 и 1930-33 гпдина). Сп анализа на фактприте кпищтп впдат дп финансиска криза мпже да се спгледа карактерпт на финансиската криза и степенпт на нивнптп манифестираое и мпжните ппследици.

• Низа пд финансиските кризи заппшнуваат сп ппјава на нерамнптежа вп банкарските биланси, изразен скпк на каматните стапки, енпрмни падпви на берзата, ппраст на неизвеснпста и банкрптираое на гплеми финансиски и нефинансиски институции (Ohio Life Insurance & Trust Company – 1857 гпдина, Northern Pacific Railroad & Jay Cooke Company –1893, Grand & Оard – 1884, National Cordage Company – 1893, Knickerbocker Trust Company –1907 и Банката на САД вп 1930 гпдина).

• Карактеристишнп за изминатите финансиски кризи е згплемената серипзнпст на прпблемпт пд неппвплен избпр на пазарпт за кредити и намалуваое на нетп гптпвинскипт тек вп фирмите, сп щтп се згплемува прпблемпт пд мпрален ризик. Прпблемите пд неппвплен избпр и мпрален ризик ги дестимулираат кредитприте да ппзајмуваат щтп резултира сп намалуваое на инвестираоетп и активнпстите вп екпнпмијата и дп низа екпнпмски кпнтракции.

• Влпщените бизнис услпви, мпжнпста пд банкрпт на финансиските институции резултира сп маспвнп ппвлекуваое на средствата пд страна на деппзитарите, щтп дппплнителнп ја влпщува спстпјбата вп банкарскипт систем.

• Прпблемите спздадени пд неппвплен избпр и мпрален ризик генерираат дппплнителни финансиски кпнтракции. Инсплвентните делпвни ентитети и банките се селектираат и сепарираат пд „здравите“ делпвни ентитети и банки. Сп кпмплетираоетп на селектираоетп, се намалува степенпт на неизвеснпст на финансискипт пазар, берзата бележи тенденција на „заживуваое“ и се намалува нивптп на каматни стапки. Кпнешнипт резултат е исшезнуваое на прпблемите пд неппвплен избпр и мпрален ризик, излегуваое пд финансиска криза, ефикаснп функципнираое на финансискипт пазар и се ппстигнуваат услпви за заздравуваое на екпнпмијата вп целпст.

• Намалуваоетп на екпнпмската активнпст впди дп пстар ценпвен пад и прпцеспт на заздравуваое привременп се пдвива вп круг.На слика Х рикажан прпцеспт на дефлација на дплгпт (debt deflation), вп кпј е инкпрпприранп ценпвнптп ппадаое щтп предизвикува ппнатампщнп „влпщуваое“ на нетп вреднпста на делпвнипт ентитет (згплемуваое на дппплнителни трпщпци и задплженпста). При ппјава на дефлација, прпблемите пд неппвплен избпр и мпрален ризик прпдплжуваат да се згплемуваат и крајнипт резултат е дплгпрпшнп пптиснуваое на ппзајмуваоетп, инвестираоетп и севкупните екпнпмски активнпсти. Најгплемата финансиска криза кпја вклушува дефлација на дплгпт е Гплемата Депресија, прпследена сп најкатастрпфалните екпмски кпнтракции вп истпријата на САД.

Финансиски кризи во Мексико, Источна Азија и Аргентина

• Вп изминатите гпдини, мнпгу земји вп развпј, искусиле финансиски кризи, пд кпи најдраматишни биле: кризата вп Мексикп (пд декември 1994 гпд. дп 1995 гпд.), Истпшнп – азиската криза (пд јули 1997 гпд. дп 1998 гпд.) и кризата вп Аргентина (2001 -2002 гпд.).

• Врз пснпва на прпблемпт сп асиметришни инфпрмации, мпже да се разберат финансиските турбуленции и пренаспшуваое пд виспк раст кпн пстрп ппадаое на екпнпмската активнпст, пспбенп сп слушајпт на Тајланд, Малезија, Индпнезија, Филипините и Јужна Кпреја. Ппради разлишните институципнални карактеристики на пазарпт за дплгпви, текпт на настаните кпи ги предизвикаа кризите вп Мексикп, Истпшна Азија и Аргентина, е разлишен вп сппредба сп фактприте за кризите вп САД (вп XIX и XX век).

• Круциален пришинител за финансиска криза вп Мексикп и Истпшна Азија, билп влпщуваоетп на билансите на банките ппради виспкипт степен на загуби врз пснпва на пдпбрени кредити. Сп дерегулација на финансиските пазари (1990 гпдина), се згплемува бумпт на ппзајмуваое и сп забрзанп темпп се пдпбрувале банкарски кредити за финансираое на нефинансискипт бизнис сектпр.

• Недпвплната супервизија пд страна на банките и неструшнпста вп рамките на мпнитпрингпт на кредитпбарателите, резултира сп генерираое загуби пд пдпбрените кредити и ерпзија на нетп вреднпста на банките. Сп намалуваое на банкарскипт капитал, се пгранишува степенпт на ппзајмуваое и се јавуваат првите сигнали на кпнтракции вп екпнпмијата.

• Кризата вп Аргентина, била ппттикната сп влпщуваоетп на банкарските биланси, нп извпрпт за деградација на билансите бил спсема разлишен вп пднпс на Мексикп и Истпшна Азија. Именп, вп Аргентина фунципнирала квалитетна супервизија на банкарскипт сектпр и неппстпел ппзајмуваши бум пред настануваоетп на кризите. Ппради спстпјбата на рецесија (1998 гпд.), Аргентина се сппшува сп загуби врз пснпва на кредити. Клушен фактпр кпј ја пптикнува финансиската криза е влпщуваоетп на банкарските биланси ппради фискалните прпблеми на аргентиската влада. Аргентина пред кризата, бележала знашаен дефицит вп бучетпт, кпј не мпжел да се финансираат сп ппмпщ на кредити пд странствп.

• Сп цел да се рещат фискалните прпблеми, владата на Аргентина ги принудила банките да апспрбираат гплеми изнпси пд владинипт дплг. Кпга инвеститприте изгубиле дпверба вп аргентинската влада пд аспект на исплата на дплгпт, се намалува цената на владинипт дплг и банките се сппшуваат сп низа „празнини“ вп свпите биланси. Слабееоетп на банкарските биланси генерира кпнтракции вп екпнпмската активнпст (истп какп и вп слушајпт сп Мексикп и Истпшна Азија).

• Слишнп сп искуствптп на САД вп XIX и ппшетпкпт на XXвек, ппрастпт на странските каматни стапки ги „ппдгреа“ финансиските кризи и вп Мексикп и Аргентина (нп не и вп Истпшна Азија). Вп перипдпт пред финансиската криза вп Мексикп (фебруари 1994 гпдина) и пред Финансиската криза вп Аргентина (1999 гпдина), Федералните резерви ги згплемуваат стапките на федералните фпндпви сп цел да гп спрешат инфлатпрнипт притиспк. Преку мпнетарната пплитика, Федералните резерви ја пдржувале стапката на инфлација на умеренп нивп вп рамките на САД, нп се згплемил притиспкпт врз каматните стапки неппвплнп за Мексикп и Аргентина.

• Ппрастпт на каматните стапки вп Мексикп и Аргентина директнп влијаел врз згплемуваое на прпблемпт пд неппвплен избпр на финансискипт пазар и ппбарувашка на кредити пд страна на ппризишни кредитпбаратели. Падпт на берзата и ппрастпт на финансиската неизвеснпст се дппплнителни пришини за прпдлабпшуваое на кризите вп Мексикп, Тајланд, Јужна Кпреја и Аргентина. Падпт на берзите вп Малезија, Индпнезија и Филипините, се слушил симултанп сп текпт на кризите.

• Мексиканската екпнпмија била пптресена и пд пплитишки щпкпви вп 1994 гпдина (убиствптп на кандидатпт за претседател на владеашката партија и бунтпт вп јужната држава Chiapas) кпи спздале неизвеснпст, дпдека рецесија ја ппдгреала и неизвеснпста вп Аргентина. Вп перипдпт пред кризите, Тајланд и Кпреја искусиле гплеми падпви на финансиските и нефинансиските фирми, кпи ја згплемиле генералната неизвеснпст на финансиските пазари.

• Ппрастпт на финансиската неизвеснпст и ппадаоетп на нетп вреднпста какп резултат на падпт на берзата, ги згплемуваат прпблемите на асиметришната инфпрмиранпст. Станува сè пптещкп да се издвпјат дпбри пд лпщи кредитпбаратели, а падпт вп нетп вреднпста ја намалува и вреднпста на кплатералпт и ги пптикнува кредитпбарателите да преземаат ризишни инвестиции кпи би генерирале ппвиспки принпси. Згплемената неизвеснпст и падпт на берзите пред ппјавата на финансиската криза, заеднп сп влпщената спстпјба на банкарските биланси, дппплнителнп ги згплемуваат прпблемите пд асиметришните инфпрмации и екпнпмиите стануваат дпвплнп „зрели“ за серипзни финансиски кризи.

• Именп, се развиваат щпекулативни активнпсти на девизнипт пазар, внурнувајќи ги земјите вп целпсна финансиска криза. Автпматски сп пплитишките немири, бунтпт вп Chiapas и слабееоетп на банкраскипт сектпр, вреднпста на мексиканскипт пезпс била критишна. И ппкрај тпа щтп, мексиканската централна банка интервенирала на девизнипт пазар сп згплемуваое на каматните стапки, не успева да ја пдржи стабилна вреднпста на пезпспт и истипт девалвира на 20.12.1994 гпдина.

• Вп Тајланд, ппради гплемипт дефицит на текпвната сметка и слабпста на тајландскипт финансиски систем, кулминиранп сп банкрптствптп на ппгплемата финансиска кпмпанија, Finance One, дпада дп успещен щпекулативен напад и тајландската централна банка е примпрена да ја девалвира наципналната валута (baht) вп јуни 1997 гпдина. Ппследицата пд щпекулациите се шуствува и ппщирпкп вп регипнпт сп девалвација на филипинскипт пезпс (peso), индпнезиската рупија (rupiah), малезиската ринга (rinngit) и јужнп – кпрејскипт впн (оon). Вп Аргентина, банкарската паника заппшнува вп пктпмври и нпември 2001 гпдина и сп претппставката дека владата не е вп мпжнпст да гп ппдмири дплгпт, генерира щпекулативен напад врз аргентискипт пезпс, резултирајќи вп негпв кплапс на 06.01.2002 гпдина.

• Институципналната структура на пазарите за дплгпви вп Мексикп и Истпшна Азија заеднп сп девалвацијата на наципналните валути гп сппшува екпнпмиите сп серипзни финансиски кризи. Бидејќи мнпщтвп пд делпвните ентитети вп пвие земји, дплгпт гп денпминирале вп странски валути какп дплар или јен, девалвацијата на наципналните валути резултиралп сп ппраст на нивната задплженпст и ппкрај тпа щтп вреднпста на нивната актива пстанала непрпменета.

• Кпга пезпспт изгубил пплпвина пд свпјата вреднпст дп март 1995 гпдина и валутите на Тајланд, Филипините, Малезија и Јужна Кпреја изгубиле една третина пд нивната вреднпст дп ппшетпкпт на 1998 гпдина, билансите на делпвните ентитети се сппшуваат сп негативен ефект, кпј предизвикал пстрп згплемуваое на прпблемите пд неппвплен избпр и мпрален ризик. Негативнипт щпк бил пспбенп серипзен за Индпнезија и Аргентина, кпга вреднпстите на нивните валути ппаднале за преку 70%, резултирајќи сп инсплвентпст на делпвните ентитети щии дплгпви биле денпминирани вп странска валута.

• Кплапспт на валутите предизвикува ппраст на пшекуваната инфлација вп рамките на вие земји, дпдека каматните стапки дпстигнале највиспкп нивп (пкплу 100% вп Мексикп и Аргентина). Ппраст на каматните исплати предизвикал намалуваое на гптпвинскипт тек и влпщуваое на билансите на делпвните ентитети. Карактеристишнп за финансиските пазари вп Мексикп, Истпшна Азија и Аргентина, е краткпрпшнипт карактер на дплгпвните дпгпвпри. Ппрастпт на краткпрпшните каматни стапки имал знашаен ефект врз приливпт и пдливпт на гптпвина, а сп тпа и врз билансите. Згплеменипт прпблем сп асиметришни инфпрмации на кредитнипт пазар ги демптивира наципналните и странските кредитпри да пдпбруваат заеми. Намаленипт степен на пдпбруваое заеми, генерира кплапс на екпнпмската активнпст, пстар пад на БДП и банкарски кризи.

• Екпнпмијата на Мексикп заппшнува да заздравува пд 1996 гпдина, за разлика пд земјите вп Истпшна Азија каде трендпт на заздравуваое заппшнува пд 1999 гпдина. Екпнпмијата на Аргентина била вп серипзна депресија вп 2003 гпдина. Вп земјите зафатени сп финансиска криза, се бележи екпнпмска тещкптија, прпследена сп згплемен прпцент на неврабптенпст, сирпмащтија и пскуден спцијалнипт живпт. На пример, Мексикп Сити и Буенпс Аирес станале центар на криминални дејства, дпдека Индпнезија искусила бранпви на етнишкп насилствп.

• Азиската финансиска криза заппшна вп Тајланд и брзп се прпщири на сите пстанати земји пд регипнпт на Истпшна Азија (Азија-5). Истпшнп азиската криза е специфишна пп тпа щтп ппшетпците, брзината на щиреое какп и гплемината на ппфатпт ги изненади аналитишарите.

• Не ппстпеле предвидуваоа за верпјатнпст пд пад на екпнпмиите, се се слушилп преку „нпќ“.Ппгплем дел пд експертите сметаа дека нщтп не би мпжелп да гп спреши развпјпт на “азиските тигри”. Генералнп, ранливпста на истпшнп – азиски земји се гледа вп следнпвп:

• несппдветнп спрпведена финансиска дерегулација;• апрецијација на валутите какп резултат на приливите на

капитал, ппрастпт на американскипт дплар за кпгп наципналните валути беа врзани и разликите вп стапките на инфлација;

• претеранпста на кредитната експанзија и• нестабилнпста на финансиските системи на земјите пд Азија – 5

групата (Тајланд, Индпнезија, Малезија, Филипините и Јужна Кпреа).

•

• Првите негативни сигнали се ппјавуваат вп 1997 гпдина. Цените на тајландската берза заппшнуваат да бележат тенденција на пад вп февруари 1997 гпдина и дп крајпт на гпдината ппада за 30%. Притиспците врз тајландскипт бахт, за кратпк временски интервал предизвикаа валутна криза кпја гп пптресе финансиски сектпр. Вп 1995-96 гпдина, вп Тајланд се карактеристишни виспките стапки на прилив на капитал ( приближнп 13% пд Тајландскипт БДПвп сппредба сп 0,6% на екпнпмиите пд G7). Извпзпт вп 1995 гпдина бележи раст пд 25%, нп вп 1996 гпдина извпзпт ппаќа и дпбива негативен предзнак ( -1,3%). Ппрастпт вп увпзпт белезежи забавенп темпп и резултира сп дефицит вп текпвната сметка пд биланспт на плаќаоа (8% вп 1996 гпдина). Набрпените фактпри предизвикуваат неизвеснпст вп ппглед на стабилнпста на бахтпт.

• Тајландскипт бахт бил врзан сп вреднпста на дпларпт. Депрецирал вп текпт на една гпдина (1996-1997), нп вп рамки на дпзвпленптп. Бахтпт бел врзан за дпларпт вп пднпс +/- 3%. Пд ппшетпкпт на 1997 гпдина и ппкрај растпт на каматните стапки централната банка на Тајланд интервенира сп цел да ја пдржи вреднпста на бахтпт на стабилнп нивп. Државата дпнела пдлука за запструваое на кпнтрплата над капиталпт, каматните стапки се згплемени за 20%, нп крајнипт резулт е „пслпбпдуваое“ на бахтпт, пднпснп негпвп слпбпднп движеое. Вп истп време се ппјавуваат притиспци врз другите врзани валути на Малезија, Кпреа, Филипините и Индпнезија. Гплем брпј пд фактприте кпи ја предизвикаа пваа криза се заеднишки за сите инвплвирани земји. Кризата де – фактп заппшна вп Тајланд и преку ефектпт на зараза се префрли вп другите земји ппради гплемата ппврзанпст кпја ппстпи меду нив.

• Ефектпт на зараза (contagion effect) – Азиската финансиска криза претставува типишен пример за ефектпт на зараза. Ппстпјат две димензии на пвпј прпблем: ппврзанпст на земјите една сп друга и щиреое на прпблемите пд една вп друга на пдреденп гепграфскп ппдрашје.Иницијалнп, „заразата” се ппјавува на пазарпт на пари: валутната криза се щиреще пд Тајланд вп Индпнезија, Малезија, Филипините и Кпреа ппради тпа щтп инвеститприте ги ставаа спседни земји вп еден „ќпщ“. Ппстпеще гплема ппврзанпст на цената на капиталпт вп Тајланд сп цените на другите спседни пазари. Некакпв исклушпк претставувала Кпреа, каде ппврзанпста била ппмала вп пднпс на другите земји. Кризата се щирела и ппради недпстатпкпт на кпнтрпла над капиталпт, ппврзанпста на увпзпт и извпзпт, перцепциите на инвеститприте за еднаквпст вп финансиските услпви и тн.

• Карактеристишна бил натпреварпт ппмеду земјите вп рамките на медунарпднипт пазар. Нп, сп самптп девалвираое на тајландскипт бахт, препстанатите регипнални валути мпраа да гп следат сп цел да бидат кпмпетитивни на светскипт пазар. Депрецијацијата на валутите ги разнищува билансите на спстпјба на банките и кпмпаниите. Виспките каматни стапки предизвикале пад вп цените на недвижнпстите и капиталпт. Претхпднп атрактивните заеми станале прпблематишни ппради гплемипт прпцент на невратени заеми кпи претставуваа серипзен прпблем за банките.

• Ефектите врз банките мпже да се сублмираат вп некплку тпшки:

• масивнп ппвлекуваое на деппзитите;

• прпблеми сп впнбилансните активнпсти на банките;

• дплжниците губат и не се вп мпжнпст да ги сервисираат свпите пбврски и

• запира наципналнптп и странскптп медубанкарскп финансираое.

• Ппради негативните ефекти врз банкарскипт сектпр, се губи дпвербата пд јавнпста и масивнп ппвлекуваое на деппзитите и нивнп извлекуваое на странски пазари кпи влеваат сигурнпст и дпверба.Интервенцијата пд страна на владата е пд релевантна важнпст за гарантираое на средствата. Владите на Кпреа и Тајланд издале гаранции вп мпментпт кпга банките заппшнале да се сппшуваат сп пвпј прпблем Пстанатите земји биле ппмалку успещни вп ваквата цел и кризата имала разлишни ефекти врз ппфатените земји.

Јапонска банкарска криза

• Ппшнувајќи пд 1990 гпдина јаппнската екпнпмија ппмина некплку фази „пд лпщп кпн пплпщп” се дп ппшетпкпт на XXI век, кпга се ппјавуваат првите знаци на ппправуваое (ппследиците се шуствувале и вп 2002, 2003 гпдина). Банкарската криза заппшнала сп кплапс на берзата вп 1989 гпдина, сп щтп банкарскипт сектпр запада вп катастрпфална спстпјба, финансискипт сектпр не гп издржува притиспкпт и еднпставнп заппшналп ппдгреваоетп на катастрпфата неизбежна за дадени услпви вп екпнпмијата.

• Карактеристишнп за Јаппнија билп функципнираоетп на целпснп сегментиран финансиски систем сп стрпга регулација пд страна на Министерствптп за финансии на Јаппнија сп ппдрщка на Банката на Јаппнија (централната банка). Централната банка била вп ппдредена функција и сите наципнални и медунарпдни трансакции, движеоетп на каматните стапки, финасиските институции и кредитираоетп биле регулирани ппсебнп. За институциите ппстпеле т.н функципни линии т.е функципна сегментација вп зависнпст пд нивната функција на јаппнскипт финански пазар.

• Министерствптп за финансии пстанал главен регулатпр се дп 1990 гпдина. Негпвите функции биле ппделени вп шетири агенции кпи си имаа свпе ппле на дејствуваое:

• банкарствп;

• хартии пд вреднпст;

• медунарпдни финансии и

• Агенција за данпци и бучет.

• Функциите кпи ги изврщувала министерствптп се стандардни за секпј регулатпр: целпсна супервизија на сите финансиски институции, кпнтрпла на каматите, пбезбедуваое на деппзитите и утврдуваое на активнпстите кпи мпжат да ги реализираат институциите. Пд пва мпже да се заклуши дека Министерствптп за финансии играла двпјна улпга и какп Централна банка и какп Министерствп за финансии.

• Карактеристишнп билп т.н. управуваое преку регулативата, пднпснп министерствптп управувалп преку сппственп интерпретираое на актите и закпните и имал мпнпппл и на закпните и на регулативата вп пвпј сектпр.

• Банката на Јаппнија т.е централната банка била задплжена за мпнетарната пплитика, нп била независна ппради тпа щтп главните функципнери на министерствптп биле директнп вклушени вп управуваоетп сп банаката. Функциите на банката биле спрпведуваое на мпнетарната пплитика, банкар на државата и банките, управуваое сп платните системи и медубанкарскипт пазар и кпнсултант за пращаоата ппврзани сп регулатпрната функција на Министерствптп за финансии. Теренските инспекции какп дел пд супервизијата се спрпведувале сп мещани експерти и пд банката и пд Министерствптп за финансии.

• Јаппнија е една пд впдешките светски екпнпмски гиганти, нп функципналнптп, гепграфскптп сегментираое какп и рестрикциите на влезпт на странски капитал на јаппнска теритприја ги направија јаппнските банки претеранп зависни

• Вп рамките на Јаппнија пазарите на капитал пстанаа неразвиени. Вп 1980 гпдини пбемпт на тргуваое ппмеду Оујпрк и Тпкип беа идентишни се дп 1996 гпдина кпга се ппјавува драстишна разлика. Именп пбемпт вп Тпкип бил самп 20% вп пднпс на тргуваоетп вп САД, пднпснп Оујпрк. Главните пришини се барале вп рецесијата кпја ја зафати Јаппнија вп пвие гпдини, нп се шини дека прпблемпт се напдал вп самата структурна ппставенпст на целипт систем на јаппнската наципнална екпнпмија.

• Ушествптп на странски финансиски фирми вп Јаппнија бил мал вп сппредба сп другите виспкп развиени земји, главнп ппради тпа щтп Јаппнците верувале дека нивните пари биле ппбезбедни акп странските фирми се држат ппдалеку пд нив. Брпјпт на странски кпмпании кпи биле на листинг на тпкиската берза вп 1990 гпдина ппада за неверпјатни 50%. Вп 2000 гпдина има самп 118 странски кпмпании вп сппредба сп 250 на NYCE или 315 вп Лпндпн и сл.

• Фибансиски балпн (1980 – 1989 гпдина) – ситуацијата вп Јаппнија е типишен пример за финансиски балпн кпј мпже да се пбјасни преку три фази:

• Фаза еден – финансиски рефпрми и пдлуката пд страна на финансиските власти гп плеснуваат ппзајмуваоетп на средства пд страна на банките. Ппради згплемената кредитна експанзија ппстпи и згплемуваое на цената на средствата (на берзите и пазарпт на недвижнпсти) и балпнпт се щири сп самптп ппкашуваое на цените.

• Вп ппшетпкпт на 1980 гпдини, јаппнските власти пдпбруваат дерегулација на финансискипт пазар и влез на странски капитал. Пдлуката се дпнела какп резултат на низа пришини, меду кпи и притиспкпт пд страна на САД, сп цел да се намали тргпвскипт суфицит вп Јаппнија, щтп притискаще врз вреднпста на дпларпт. Министерствптп за финансии ја релаксира мпнетарната пплитика и дпзвпли девалвација на јенпт вп пднпс на дпларпт.

• Друг фактпр, била пдлуката на САД и Еврппската кпмисија, сп щтп се дпзвпли еднакпв влез на странски кпмпании на наципналнипт пазар без дискриминатпрски мерки вп пднпс на наципналните кпмпании. Какп резултат се плесни влезпт на јаппнските кпмпании на тие пазари. Шпекулатприте преппзнале дпбра мпжнпст за прпфит вп дерегулираните пазари какп и пд релаксираната мпнетарна пплитика и ппгплемата кредитна експанзија.

• Сетп пва резултиралп сп ппјава на „балпн екпнпмија” прппратенп сп пгрпмнп ценпвнп згплемуваое вп перипдпт пд 1979 дп 1989 гпдина. Ваквипт тренд на ценпвен ппраст гп следеа и цените на пазарпт за недвижнпсти. Т.н. „Zaitech” пднесуваое земалп се ппгплем замав: нефинансиските кпмпании купувале финансиски средства, билп сп ппзајмуваое или пак сп емисија на сппствени хартии пд вреднпст, главнп на еврп пазарпт. Всущнпст, кпмпаниите се ппвеќе се задплжувале за да инвестираат вп финансиски средства, а при тпа не гп антиципирале ризикпт пд ценпвнп ппадаое на истите средства при щтп бигенерирале пгрпмни загуби.

• Мнпгу јаппнски кпмпании сп виспк кредитен рејтинг мпжеле на ппевтин нашин да гп дпбијат пптребнипт капитал преку емисија на сппствени хартии пд вреднпст (емисија на кпрппративни пбврзници). Пд друга страна пак фирмите кпи не мпжеле да емитуваат свпи пбврзници беа примпрани да ппзајмуваат средства пд банките при щтп какп кплатерал ставале недвижнпсти.

• Вп перипд пд 1984 – 1989 гпдина, вп Јаппнија беа емитувани пкплу $ 720 милијарди вп хартии пд вреднпст и екпнпмијата вп пва време дпживува бум. Ппрастпт на цените на акциите вп Јаппнија, предизвика гплемп згплемуваое на вреднпста на јаппнските “ендемски” интеграции т.н. ќејретсу (keiretsy) – вкрстенп акципнерствп. Карактеристишнп за пвпј перипд е и ппрастпт на заемите. Регипналните и ппмалите банки биле распплпжени да ппзајмуваат на фирми кпи не се сппспбни сами да се финансираат сп емисија на пбврзници, туку мпраат преку банка. Најтрагишнп вп целата ситуација е плаќаоетп на виспка каматна стапка и прилпжуваоетп на кплатерал вп вид на недвижнпсти или акции ппседувани пд страна на кредитпбарателите.

• Вп 1970 – 1980 гпдини јаппнските банки влегуваат и на странски пазари, нудејќи атрактивни услпви за кредитираое. Ппвплнпстите се спгледуваа вп висината на каматните стапки вп пднпс на кпнкуренцијата. Пдпбрените заеми биле денпминирани вп странски валути, најшестп вп американски дплари щтп билп пптенцијален девизен ризик за кредитприте.

• Вп 1982 гпдина, Мексиканската криза, силнп ги ппгпди јаппнските банки, нп вп сппредба сп другите глпбални банки, ММФ ги присиле да гп репрпграмираат дплгпт. Истп така Министерствптп за финансии ги дестимулира банките за пдпбруваое на нпви кредити. Меурите и неизвеснпста препвладуваа и претставуваа пснпва за ппрастпт на щпекулантите.

• Фаза два – следната фаза се карактеризирала сп ценпвен кплапс за мнпгу кратпк перипд и „пукаое” на балпнпт, прпследенп сп пгрпмни загуби. Вп 1989 гпдина, нпвипт гувернер на Банката на Јаппнија ппд влијание на Министерствптп за финансии, изјавил загриженпст за ппдгреваоетп на екпнпмијата и ппаснпста пд инфлација. Сп самата ппјава на инфлацијата вп Јаппнија, се реагиралп сп најпстри мерки ивпведуваое ппрестрективна мпнетарната пплитика (згплемуваое на каматни стапки сп цел да се намали кредитната експанзија). Индекспт Nikei 225, вп септември 1992 гпдина, ппадда за 62 %, вп пднпс на 1989 гпдина. Истп така, цените на недвижнпстите гп следат трендпт на индекспт NIkei225 и бележат драматишен пад и вп 1995 гпдина, цените за недвижнпстите ппадаат за 89 % вп пднпс на 1989 гпдина.

• Zaitech хплдинзите изгубија пд вреднпст, а пбврските пп пснпв на заем пстанаа непрпменети. Делпвните ентитети сп цел да ги сервисираат дплгпвите, прпдавале акции щтп генериралп дппплнителен пад на цените на берзите. Крајнипт резултат е виспк степен на неликвиднпст и загуби кпи преку ефектпт на зараза се щирел низ сите сектпри пд екпнпмијата.

• Фаза три – банкарска криза предизвикана пд неликвиднпста и несплвентнпста на делпвните ентитети кпи кпристеле ппзајмени извпри за финансираое. Кризата вп банкарскипт сектпр ги ппвлекува и другите сектпри вп екпнпмијата, пднпснп се прелеа и вп финансискипт и вп реалнипт сектпр.

•

• Клушнипт прпблем кај јаппнските банки билп тпа щтп и ппкрај се пстанаа лпјални вп финансираоетпе на гплемите ќеиретсу системи (група на кпмпании сп вкрстенп акципнерствп и вкрстена управа вклушувајќи и некпја банка, псигурителни кпмпании, фпндпви и гплеми индустриски кпмпании). Ппвплнпстите на пвие системи се спгледуваат вп пднпс на финансиите. Кпмпаниите вп системпт мпжат да ппзајмат средства пд „свпјата” банка пп мнпгу тесни маргини т.е пп мнпгу ниски цени, дпдека ппслабите шленпви дпбиваат ппппвластени стапки и тн. Практика сведпши дека финансиските аранжмани ппмеду шленпвите биле нетранспарентни, пднпснп биле недпстапни за јавнпст. Мнпгу шестп се слушувалп еден ист кплатерал да биде ппвеќекратнп кпристен пд разлишни фирми щтп претставувалп прпблем при несплвентнпста кај некпја фирма. Целипт систем функципнирал на задпвплителнп нивп се дп 1990 гпдини кпга дпада дп пстар пад на цените на капиталпт кпј банките гп имаа влпженп вп вкрстенптп акципнерствп. Ппради ваквипт прпблем банките беа ппдлпжени на нпва регулатива впведена пдс страна на т.н. Агенција за финансиска супервизија.

• Прпмените се пднесувале на следнпвп:• пд септември 2001 гпдина задплжителнп е пбјавуваое на сите

загуби;• пд 2002 гпдина сите банки се пбврзуваат секпјдневнп да прават

маркираое на пазарпт;• пд септември 2004, пгранишенп е држеоетп на капитал и• сите лпщи кредити да се стават на увид и за нив да се издвпјат

резерви.• Перфпрмансите на банките вп перипд пд 1998 дп 2003

гпдина биле на нискп нивп вп сппредба сп другите земји. RПА и RПЕ биле или вп прпсек или негативни вп пднпс на другите најразвиени земји. Експертите предлагале кпнсплидација сп цел да се намали кпнкуренцијата и да се намалат трпщпците.