1

บทท 4 ความสมพนธระหวางชวตกบสงแวดลอม

สรนทร ทองค ำ และ ธนพล แสงสวรรณ

สงมชวตเปนสวนหนงของสงแวดลอม มความสมพนธกนอยางหลกเลยงมได ซงอยควบคกนมาตลอด สงมชวตมความตองการสงแวดลอมสงแวดลอมกมการเปลยนแปลงอยางตอเนองมนษยเรามความสมพนธกบตอส งแวดลอม ท งแงในการใชประโยชน การบรโภค อปโภค ตลอดจน การท าลายสงแวดลอม ปจจยหนงทสงผลตอการเปลยนแปลงสงแวดลอม คอการเพมขนของจ านวนประชากร สงผลโดยตรงกบการใชทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม และผลจากการ การบรโภคทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม อาจจะกอใหเกดการลดลงการเสอมโทรมหรอ เกดมลพษจากการใชส งแวดลอม หากมนษย เรามความเขาใจในระบบสงแวดลอมและความสมพนธทดแลวจะชวย ลดหรอชะลอการเกดมลพษไดบางอนสการใชประโยชนสงสดอยางยงยนตอไปในอนาคต 4.1 สงแวดลอมหมายถงอะไร

สงแวดลอม (กรมสงเสรมคณภาพสงแวดลอม, 2537, หนา 1) ตามพระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอมแหงชาต พ.ศ. 2535 กลาวไวในมาตรา 4 สงแวดลอม หมายความวา สงตางๆ ทมลกษณะทางกายภาพ และชวภาพทอยรอบตวมนษย ทอยรอบตวมนษย ซงเกดขน โดยธรรมชาต และสงทมนษยไดกระท าขน นอกจากนนนกวชาการสงแวดลอมยงมความเหนสอดคลองกนวาสงแวดลอม หมายถง สงตางๆ ทอยรอบตวเรา ทงทเกดเองโดยธรรมชาตและสงทมนษยเราไดจดท าขน หรอสรางขนมา รวมทงสงเปนสงทมชวต และสงไมมชวต ทเปนรปธรรม และเปนนามธรรม

การศกษาสงแวดลอม เปนการใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการคนหาขอมลอยางมเหตและผลของระบบสงแวดลอมทมความสมพนธกน หรอทเกดจากการอยรวมกนในระบบใดระบบหนงกบสงแวดลอมของมนษยทมความสมพนธอยางตอเนอง การศกษาสงแวดลอมเปนการทมนษยใหความส าคญการดแล รกษา สงวน ปองกน แกไข ปรบปรง เปลยนแปลง และการพฒนาทางดานสงแวดลอม เพอการมคณภาพชวตทดในสงแวดลอมท เหมาะสม และเพอไมใหเกดปญหาตอสงแวดลอมในปจจบนและอนาคต

4.2 มนษยกบสงแวดลอม

แตเดมไดเรมเมอมมนษยเกดขนบนโลก มนษยจะอยตามธรรมชาต ออกปาลาสตวมากน เปนอาหาร เปนการด ารงชวตทผสมกลมกลนกบธรรมชาต มอะไรกเกบเกยวมาใชในครวเรอน โดยยงไมมการสะสมทรพยากรตางๆ เพราะทรพยากรมปรมาณมาก และประชากรมนอย จงไมตองแยงชงหรอสะสมทรพยากรธรรมชาตเอาไวใช ตอมามนษยเรมพฒนาความคดท าใหมเทคโนโลย

2

อยางงายๆ เกดขน เชน มด หอก ดาบ ฯลฯ ซงใชเปนอาวธในการลาสตวเกดขน กเทากบมการท าลายสงแวดลอมเกดขน แตอตราการเกดใหมของธรรมชาตหรอการทดแทนในระบบนเวศยงสมดลอย เชน จบสตวปามาหนงตว ปรมาณการเกดสตวปากมมากกวานน ซงแมจะมการท าลายสภาพแวดลอมของธรรมชาตเกดขนกตาม แตระบบการทดแทนโดยธรรมชาตกเกดขนโดยอตโนมต หรอเรยกวาสมรรถนะในการรกษาสภาพสมดลยงอยได จงไมมปญหากระทบตอระบบนเวศในอดต

ในอดตไมมการซอขาย แตเมอเกดระบบการผลตทางการเกษตรกรรม จงมของเหลอกนเหลอใชในครวเรอน เกดการแลกเปลยนขน ซงการแลกเปลยนในระยะแรกเปนการแลกเปลยนระหวางวตถกบวตถตอมาการแลกเปลยนดงกลาวไมสะดวกจงเกดระบบซอขายระบบเศรษฐกจ จงไดรบการพฒนาไปจนความสามารถในการผลตถงขดจ ากดในยคทมการท าลายสงแวดลอมมากขน มการแยงชงและท าลายทรพยากรมากขน โดยททกคนพยายามเรงผลผลต มการใชปย ใชยาฆาแมลง การเสาะแสวงหาทดนทอดมสมบรณมาใชในการเกษตรเปนไปอยางแพรหลาย ท าใหเกดการท าลายสงแวดลอมอยางชดเจนยงขน ตอมาเขาสยคแหงการเปลยนแปลงจากเกษตรกรรมเขาสยคอตสาหกรรม ตงแตเจมส วตต เรมผลตเครองจกรไอน าไดเกดระบบการขนสงและอตสาหกรรม การท าลายสงแวดลอมจงเกดขนอยางกวางขวาง เกดวกฤตการณเกยวกบสงแวดลอมขนทวโลก สบเนองจนถงปจจบน เปนยคทมการววฒนาการใชเทคโนโลยทหลากหลาย เกดการเปลยนแปลงทรวดเรว เกดการสอสารทไร พรหมแดน การใชเครองมอทางเทคโนโลยทมจ านวนมากขนเพออ านวยความสะดวกมากเทาไร ปญหาทเกดจากกระบวนการใชนนกท าใหเกดมลพษทางสงแวดลอมตามมา ทรพยากรธรรมชาตลดนอยลง ขยะมลพษกมากขนเปนเงาตามตว พลงงานทใชก ถกน ามาใชมากขนตามล าดบ เพราะฉะนนความเขาใจในพนฐานทางสงแวดลอมจะเปนตวชวยน าสการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมดงรปท 4.1

รปท 4.1 ความสมพนธระหวางมนษยกบการใชทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

3

ปญหาทเกดขนกบสงแวดลอมและชวตความเปนอยของมนษยของมนษยนน แตเดมกถอวา

เปนปญหาทเกดขนเฉพาะแหง เฉพาะประเทศใดประเทศหนงเทานน ตอมาเมอปญหาไดทบถมพอกพนมากยงขน จงเกดภาพรวมของความเสยหายทเกดขนกบโลก และมนษยทงมวลทอยในโลก จนไมอาจหลกเลยงความหายนะทเกดขนได เชน การเพมอณหภมของโลก การลดของโอโซน ในบรรยากาศ การไหลและละลายของน าแขง ตลอดจนการแพรกระจายของน ามนและสารพษ ในน า เปนตน

แนวความคดใหมในเรองของปญหาสงแวดลอมไมเพยงแตการสงวนทรพยากรธรรมชาตเทานน แตไดมความสนใจไปถงเรองคณภาพของทรพยากร เชน คณภาพของน าและอากาศ และเมอกลาวถงคณภาพสงแวดลอมกหมายรวมไปถงคณภาพชวตของประชากรดวยเพราะประชากรตองอาศยสงแวดลอมเปนปจจยในการด ารงชวต และสงแวดลอมกเปนปจจยของเศรษฐกจและสงคม ในการปกครองทกระบบ

4.3 การจ าแนกสงแวดลอม

4.3.1 สงแวดลอมแบงโดยยดวธการเกดเปนเกณฑ ได 2 ประเภท คอ

(1) สงแวดลอมทเกดขนเองโดยธรรมชาต (Natural environment) ซงมทงสงแวดลอม ทมชวต เชน มนษย พช สตว และสงแวดลอมทไมมชวต เชน ดน น า อากาศ แรธาตตางๆ เปนตน

(2) สงแวดลอมทมนษยสรางขน (Man - made environment) ซงมทงสงแวดลอมทเปนรปธรรม (Physical feature environment) เชน อาคารบานเรอน ถนน เขอน รถยนต และสงแวดลอมทเปนนามธรรม เชน วฒนธรรมประเพณ กฎหมาย การเมอง การปกครอง ศาสนา เปนตน

4.3.2 สงแวดลอมแบงโดยลกษณะของการด ารงชวต แบงได 2 ประเภท คอ

(1) สงแวดลอมทางชวภาพ (Biotic environment) ไดแก สงแวดลอมทมชวต มการเจรญเตบโต มการสบพนธหรอขยายพนธได เชน มนษย พช และสตว เปนตน

(2) สงแวดลอมทางกายภาพ (Physical environment) ไดแก สงแวดลอมทไมมชวต เชน ดน น า แรธาต อากาศ เปนตน

4.3.3 สงแวดลอมแบงโดยใชลกษณะนาม ทมรปราง หรอลกษณะของรปทรง ซงแบงออกเปน 2 ประเภท คอ

(1) สงแวดลอมทเปนรปธรรม (Physical feature environment) เปนสงแวดลอมทมรปราง รปทรงลกษณะทางกายภาพ ทมองเหนไดเดนชด ซงมทงสงแวดลอมทเกดเองตามธรรมชาต และสงแวดลอมทมนษยสรางขน เชน มนษย พช สตว อาคารบานเรอน ถนน รถยนต สะพาน เขอน เปนตน

4

(2) สงแวดลอมทเปนนามธรรม (Abstract environment) หมายถงสงแวดลอมทมนษยเราสรางขน บงบอกในลกษณะการแสดงออกของพฤตกรรมของมนษย หรอเปนลกษณะสงแวดลอมทมการจนตนาการ ไดแก ประเพณ วฒนธรรม ศาสนา การเมอง การปกครอง วถชวต เปนตน

4.3.4 สงแวดลอมแบงโดยลกษณะการด ารงชพและสภาพความเปนอย จากการศกษาสงแวดลอม จะเหนไดวาสงแวดลอมไดครอบคลมทกแงทกมมไดอยางชดเจน เพอความเขาใจแนวทางในการจดแบงสงแวดลอม การจดการบรณาการผสมผสานในการจดประเภทของสงแวดลอม ไดจดกลมหรอแบงประเภทของสงแวดลอมได ออกเปน 3 ประเภทดงตอไปน

(1) สงแวดลอมทางชวภาพ (Biotic environment) เปนสงแวดลอมประเภททมชวตซงเกด ขนเองตามธรรมชาต ไดแก พช สตว มนษย เปนตน

(2) สงแวดลอมทางกายภาพ (Abiotic environment) เปนสงแวดลอมทไมมชวต เกดเองโดยธรรมชาต ไดแก ดน น า อากาศ แรธาต เปนตน

(3) สงแวดลอมทางสงคม (Social environment) เปนสงแวดลอมทมนษยไดจดท าหรอสรางขนเพอใหมการด ารงชพอยไดอยางสนตสข มความสะดวกสบาย เชน อาคารบานเรอน ถนน โรงเรยน สงกอสราง ประเพณ วฒนธรรม ระเบยบขอบงคบ กฎหมาย ศาสนา เปนตน

ในภาพรวมแลว จากการแบงหมวดหมสงแวดลอม เพอความสะดวกในการศกษาแลวจะเหนวามนยามทใกลเคยงกนมาก มมมมองทใหเหนชดเจนอกมมมองหนงของนกวทยาศาสตรสงแวดลอม (เกษม จนทรแกว, 2540 : 3) ใหมมมองไวดงรป

รปท 4.2 มมมองสงแวดลอมของ ศ. ดร. เกษม จนทรแกว (เกษม จนทรแกว, 2544)

สงแวดลอมทเปนชวภาพ สงตางๆ ทอยรอบตวเรา

สงแวดลอมทเปนกายภาพ สงทเกดขนเองตามธรรมชาต

และมนษยสรางขน สงแวดลอม

สงทเปนรปธรรมและนามธรรม สงทเปนพษและไมเปนพษ

5

4.4 คณสมบตของสงแวดลอม

สมบตเฉพาะตวของสงแวดลอมแบงออก 7 ประการ (เกษม จนทรแกว, 2544)

(1) ความเปนเอกลกษณของสงแวดลอม สงแวดลอมแตละประเภทมเอกลกษณเฉพาะตวในดานโครงสรางหรอองคประกอบ รปราง

ขนาดส หรอกระบวนการทสรางปรากฏของสงแวดลอมนน โดยมตวกลไกควบคมเฉพาะตว กลาวคอ มเอกลกษณในการแสดงใหเหนวาสงทกลาวถงหรอสงนนเปนสงแวดลอม เชน ตนไม ดน น า มนษย สตว วฒนธรรม ศาสนา วถชวต เปนตน เหลาน เปนสงแวดลอมทมเอกลกษณความเปนตวบงบอกถงสงนนๆ ไดเปนอยางด ความเปนเอกลกษณ ของสงแวดลอม เชน ชางมความเปนเอกลกษณ หรอความเปนลกษณะของชาง มงา มงวง ตวโต เทาหรอขามขนาดใหญ แมกระทงเสยงรองทเปลงออกมาจะมลกษณะเดน หรอจดเดนเปนเอกลกษณของชางนนเอง

(2) สงแวดลอมไมอยโดดเดยว สงแวดลอมนนจะไมอยโดดเดยวในธรรมชาต แตจะมสงแวดลอมอนอยดวยเสมอ เชน ตนไม

กบดน ตนไมอาศยพนดนหรอดนเปนแหลงยดเหนยวหรอเปนแหลงอาหาร เมองกบแหลงน า กลาวคอเมองมความตองการน าเพอการหลอเลยงประชากรในเมองนนๆ

(3) สงแวดลอมมความตองการสงแวดลอมอนเสมอ สงแวดลอมทกชนดมความตองการส งแวดลอมอนเสมอ เชน ปลาตองการน า อากาศ

กลาวคอปลามความตองการน าเปนแหลงทอยอาศย ตองการอากาศเพอหายใจ ในการด ารงชวตอยได หรอมนษยตองการปจจยสเพอความอยรอด เปนตน

(4) สงแวดลอมอยเปนกลม หรอระบบนเวศ สงแวดลอมไมโดดเดยวและตองการสงแวดลอมอนเสมออาจจะอยเปนกลม เรยกวา

กลมสรรพสง (แวดลอม) หรอระบบนเวศทมโครงสรางและหนาท แมวาสงแวดลอมหนงตองการหรอไมตองการสงแวดลอมหนงกได หรออาจมความสมพนธกนทงทางตรงและทางออม และเปนท นาสงเกตวาสงแวดลอมตางๆ ทรวมกนมหลากหลายชนด มปรมาณแตกตางกน การอยรวมกนของสรรพสงจะมสดสวนระหวางสงแวดลอมอยางเหมาะสม และมการกระจายอยางสม าเสมอ การเปลยนแปลงชนด ปรมาณ สดสวนและการกระจายของสงแวดลอมในระบบยอมท าใหระบบสงแวดลอมเกดการเปลยนแปลงได ซงยอมสงผลกระทบตอความสมบรณของระบบได

(5) สงแวดลอมมความเกยวพนกนเปนลกโซ เนองจากสงแวดลอมหนงมความตองการสงแวดลอมอนเสมอ ความเกยวพนก นของ

สงแวดลอมอาจเกยวของกบโครงสรางหรอองคประกอบและบทบาทหรอหนาทของส งแวดลอมในระบบนนๆ และสงแวดลอมทงหลายมกมความเกยวเนองและสมพนธกนเปนลกโซ ดงนนเมอท าลายสงแวดลอมหนงแลวจะสงผลกระทบตอสงแวดลอมอนๆ ทเกยวของ เชน การตดไมท าลายปา

6

สงผลกระทบตอการพงทลายของหนาดน ดนขาดความอดมสมบรณ การเกดตะกอนในแหลงน า แหลงน าตนเขน ทรพยากรสตวน าไมมทอยอาศย เกดความแหงแลง ฝนตกไมถกตองตามฤดกาล

(6) สงแวดลอมมความคงทนและเปราะบาง สงแวดลอมโดยทวไป มความคงทน และมความเปราะบางตอการถกกระท า เมอมการกระท า

ใดๆทท าใหโครงสรางและหนาทของสงแวดลอมเปลยนไป สงแวดลอมใดทมความคงทนกมโครงสราง และหนาทไดเหมอนเดม แตถาสงแวดลอมใดเปราะบางแลวจะท าใหโครงสรางและหนาทของสงแวดลอมเปลยนไป เชน ดน มกจะถกชะลางพงทลายหากไมมพชคลมดนไวบาง โดยเฉพาะดนทมลกษณะเปนดนทราย กลาวคอดนมความเปราะบางตอการถกกระท า ในขณะทแผนเหลกม ความคงทนกวาแผนกระดาษ ผหญงหรอเดกอาจจะมความเปราะบางมากกวาผชาย เหลานเปนตน

(7) สงแวดลอมมการเปลยนแปลงตลอดเวลา สงแวดลอมเกดการเปลยนแปลงทง ขนาด รปราง ส รปทรง ตลอดเวลา อาจจะ

เปลยนแปลงโดยเรวหรอเปลยนแปลงอยางชาๆ หรอคอยๆ เปลยนแปลงไปกขนอยกบปจจยตางๆ ทเกยวของ เชน การท าลายปาไมอาจจะมการเปลยนแปลงสภาพอากาศ การเปลยนแปลง ทรพยากรอนๆ ทเกยวของ สตวปา ดน แหลงน า พช เหลานเปนตน หรอการฟนฟปาเกดขนเรอยๆ มาทดแทน หรอบางสงแวดลอมอาจจะมการเปลยนแปลงไปตามกาลฤดกได แมกระทงสงมชวตทมการเกดมการเจรญเตบโต มการแก มการเจบปวย จนในทสดกมการตายเกดขนตามล าดบ

คณสมบตของสงแวดลอมทง 7 ประการ มความสมพนธตอเนองกนทกประการ ตงแตสงแวดลอมมความเปนเอกลกษณเฉพาะตว ไมอยตามล าพงมความตองการสงแวดลอม อน อยรวมกนเปนกลมหรอระบบ มความเกยวพนกนเปนลกโซ มลกษณะความคงทนเปราะบางทแตกตางกน และมการเปลยนแปลงไปตามกาลเวลา นบวาเปนคณลกษณะทตองเขาใจในสงแวดลอมไมมความยงยนโดยตวมนเองแตมความยงยนในระบบและความหลากหลายในชวตมนษย เราจ าเปนอยางยงตองพงสงแวดลอมไมวาในเรองของปจจยส ความตองการดานพลงงานและอนๆ อนสงผลตอความเปนอย และสงผลกระทบตอสงแวดลอมอยางยง ถาหากมนษยเรามความเขาใจในกระบวนการทางวทยาศาสตรสงแวดลอม อนกอใหการใชทรพยากรธรรมชาตสงแวดลอม ในการด ารงชวตความเปนอยแลว โอกาสทกอใหเกดสงแวดลอมเสอมโทรมและมปรมาณลดลงกจะ มความเปนไปไดนอยมาก จะมการใชทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางยงยนได

กจกรรมท 4.1 ใหนกศกษารวมกนยกตวอยางสงแวดลอมหนงๆ และรวมกนอภปรายคณสมบตของสงแวดลอมทง 7 ประการ

7

4.5 มตสงแวดลอม

สภาพปญหาสงแวดลอมในปจจบนเสมอนจะเกดขนจากการกระท าของมนษย การจดแบง มตหรอกลมของสงแวดลอม ค านงถงความสมพนธระหวางมนษยและสรรพสงทอยรอบขางเปนส าคญ ทงนเนองจากมนษยเปนเหตปจจยส าคญของปญหาสงแวดลอม ดงนนจากความสมพนธดงกลาวขางตน จงไดแบงมตทางสงแวดลอมได 4 มต ซงมความสมพนธกนดงรปท 4.3 ดงน

(1) มตทรพยากร (Resources dimensions)

มตทรพยากรเปนมตทส าคญยง เพราะมบทบาทตอมนษยในการเออประโยชนดานอาหาร ทอยอาศย ยารกษาโรค เครองนงหม ใหความปลอดภย และทรพยสน ใหพลงงานและให ความสะดวกสบาย สงฟมเฟอยเหลานเปนสงทมนษยบรโภคโดยตรงและโดยออม นกอนรกษไดแบงทรพยากรออกเปน 2 กลม ไดแก

(1.1) กลมทรพยากรธรรมชาต เปนกลมทรพยากรทเกดเองตามธรรมชาต พจารณาการน ามาใชประโยชนและการเกดแบงได 3 ประเภท คอ

(1.1.1) ทรพยากรธรรมชาตทใชแลวไมหมด (Non-exhausting natural resources) เปนทรพยากรธรรมชาตทมความจ าเปนตอมนษยและสตว ทรพยากรธรรมชาตทใชแลวไมหมด บางชนดทมนษยไมไดรบเพยงระยะเวลาสน อาจท าใหถงแกชวตได เชน อากาศ น าในวฏจกร แสงอาทตย เปนตน

(1.1.2) ทรพยากรธรรมชาตทใชแลวทดแทนได (Renewable natural resources)หมายถงทรพยากรธรรมชาตทมนษยน ามาใชแลวสามารถจะเกดทดแทนได เชน พช สตว ปาไม เปนตน

(1.1.3) ทรพยากรธรรมชาตท ใชแลวหมด (Exhausting natural resources) เปนทรพยากรธรรมชาตทอาจใหความส าคญนอยในการด ารงชวต แตมความจ าเปนในแง ความสะดวกสบายตอมนษย ถาไมมทรพยากรเหลานมนษยกยงสามารถมชวตอยได แตอาจไมไดรบความสะดวกสบาย ไดแก น ามน ปโตรเลยม กาซธรรมชาต ถานหนลกไนต และแรธาตตางๆ เปนตน

(1.2) กลมทรพยากรทมนษยสรางขน เปนทรพยากรทบางสวนเกดขนจากธรรมชาต หรอเปนทรพยากรธรรมชาตทมนษยไดมการดดแปลง หรอสรางกลไก (Mechanism) หรอท าการเปลยนแปลง ปรบปรง ควบคมใหแปรเปลยนทงรปรางและพฤตกรรมได บางกรณมนษยใชธรรมชาตเปนกลไก ในการสรางทรพยากรกลมนขนมาเพอใหเกดประโยชนในการน ามาใชเพอการอปโภคและบรโภค ไดแก

(1.2.1) กลมทรพยากรชวกายภาพ เปนกลมทรพยากรทมนษยไดอาศยทรพยากรกายภาพและชวภาพมาด าเนนการเปนวตถดบ ผานกระบวนการผลตดวยเทคโนโลยจนได ผลตผลส าเรจรปใหมทใชไดและมคณคาตอการใชประโยชน เชน ทรพยากรเกษตร เปนการน าทรพยากรดานพช ทรพยากรดานสตว ผานกระบวนการเพาะปลก ตกแตงเปลยนแปลงหรอการเลยง

8

เพาะพนธ ปรบปรง เปนผลผลตจากการเกษตรหรอจากการเลยงสตว ตามล าดบ อาจจะน าผลผลตมาผานกระบวนการทางอตสาหกรรมกไดผลตภณฑ เพอมนษยเราน ามาใชประโยชนตอไป นอกจากนยงมกลมทรพยากรทใหพลงงาน กลมทรพยากรทเกยวของกบคมนาคมขนสง การสอสาร สอมวลชน น าประปา เมองและชมชน การชลประทาน เขอนหรอฝาย การปองกนอทกภย หรอ ความแหงแลง เปนตน

(1.2.2) กลมทรพยากรเศรษฐสงคม เปนกลมทรพยากรทมนษยตองใชทรพยากรพนฐาน คอ ทรพยากรกายภาพและทรพยากรชวภาพเปนวตถดบในกระบวนการผลต แตทรพยากร เศรษฐสงคมเปนทรพยากรทไมสามารถเหนได เชน ศาสนา ประเพณ วฒนธรรม กฎหมาย การศกษา ขอบงคบ สขภาพอนามย เศรษฐกจ การปกครอง การเมอง วถชวต ฯลฯ เหลานลวนตองใชสงแวดลอมทางชวกายภาพเปนตวก าหนดทงสน ทรพยากรในสวนนมนษยสรางขนมาเพอคณคาทางคณภาพชวต (Life quality values )

(2) มตเทคโนโลย

เทคโนโลย คอกระบวนการหรอวธการและเครองมอทน าเอาความรทางวทยาศาสตรและศาสตรอนๆ มาผสมผสานประยกตหรอใชงานเพอใหเกดประโยชนตอมนษย มตเทคโนโลย จงมประโยชน หรอเปนสงทมนษยสรางสรร คขนจากการสงเกตสงทเกดขนตามธรรมชาตแลว ดวยกระบวนการทดลองอยางเปนขนตอน การทดสอบไดสรางความกระจางในปรากฏการณตามธรรมชาต จนมนษยสามารถเลยนแบบธรรมชาตไดดวยเทคโนโลยทสรางขน

เทคโนโลยเปนกระบวนการใชความรหลกการทางวทยาศาสตรมาประยกตใชเปนเครองมอหรอวธการทกอใหเกดผลผลตหรอผลตภณฑตามทมนษยเราตองการ ความพยายามของมนษยทจะเลยนแบบและควบคมธรรมชาตเพอตอบสนองความตองการของมนษยแงของปจจยส และความปลอดภย มนษยจงไดมการพฒนาเทคโนโลยจากเดมทเปนเทคโนโลยระดบต าทมการดดแปลงไมแตกตางไปจากธรรมชาต จนถงเทคโนโลยระดบสงทมการเปลยนแปลงไปจากความเปนธรรมชาตเดม เทคโนโลยตองพงพาทรพยากรธรรมชาตเปนวตถดบในการดดแปลง เพอใหเปนไปตามความตองการของมนษย การเพาะปลกพชเกษตรไดมากกวา 1 ครง โดยใชเทคโนโลยหลายดาน เชน ปย ยาฆาแมลง เปนตน หากตองการใหพนทเกษตรนนสามารถเพมผลผลตใหมากขนอกหลายเทา กตองใชเครองจกรทนแรง เชน รถไถเตรยมพนท รถเกบเกยวเมลด รถหวานเมลด เปนตน

เทคโนโลยทมนษยสรางขนจะเปนมตทส าคญยง เพราะเปนมตทใหทงคณและโทษตอมนษยเทคโนโลยชวยท าใหมนษยมความสะดวกสบายมากขน ใชแรงงานนอย เสยเวลานอย แตในขณะเดยวกนมนษยไดรบความสะดวกสบายจากเทคโนโลยมากขนเทาไร มนษยกจะไดรบผลกระทบมากยงขนดวย กลาวคอมลพษตามมาจากกระบวนการผลตดงกลาว

9

(3) มตของเสยหรอมลพษสงแวดลอม

เปนททราบดโดยทวไปแลววาเมอมการใชทรพยากรดวยเทคโนโลยใดๆ ยอมมของเสยและมลภาวะเกดขน แมวาจะน าเทคโนโลยใหมๆ ทมประสทธภาพมากเพยงใดมาใชกตาม ของเสยและมลภาวะอาจยงไมเกดในขณะทใชทรพยากร แตในเวลาตอมาอาจจะสงผลกระทบตอสภาพแวดลอม ภายหลงกได ดงนนการใชทรพยากรดวยเทคโนโลยใดๆ จะตองแนใจวามของเสยหรอมลพษเกดขนนอยหรอแทบไมมเลย หรอมการแกไขควบคมได มฉะนนแลวอาจสงผลตอสงแวดลอมทรนแรงได ทงในขณะทใชหรอภายหลงการใชทรพยากรกได

(4) มตมนษย มตมนษยเปนมตทเกยวของกบกจกรรมตางๆ ทเกดขนจากการคดคนและสรางสรรคหรอ

จากการกระท าของมนษย เพอความตองการทางดานความปลอดภยและความมนคงในการมชวต ทผาสข มนษยจงไดสรางสรรคองคประกอบตางๆ ทเกดขนทงทเปนรปธรรมและนามธรรม เชน การสรางทอาศยเพอการพกพงและการหลบภย มนษยไดศกษาปรากฏการณของธรรมชาตจนกระทงสามารถท านายสงทจะเกดขนท าใหชวตมความปลอดภยมากยงขน นอกจากนมนษยทอยรวมกนเปนสงคมยงไดบญญตกฎระเบยบ ก าหนดวนยของการอยรวมกน มการเมองการปกครอง ทควบคมดแลใหมนษยอยดวยกนอยางสนตสข

รปท 4.3 แสดงความสมพนธระหวางมตสงแวดลอมตางๆ

10

4.6 นเวศวทยาเบองตน นเวศวทยา หมายถง การศกษาเกยวกบความสมพนธระหวางสงมชวตกบถนทอยและสงแวดลอม

4.6.1 โครงสรางของระบบนเวศ

ในระบบนเวศจะมโครงสรางทประกอบไปดวยสวนส าคญ 2 สวนคอ (1) สวนประกอบทไมมชวต (Abiotic component) แบงไดเปน 3 ประเภท คอ

(1.1) อนนทรยสาร เปนกลมของสารอนนทรยตางๆ ทมาจากธรรมชาต เชน คารบอนไนโตรเจน คารบอนไดออกไซด น าและออกซเจน อนนทรยสารสวนใหญแลวเปนธาตและสารประกอบตางๆ ในธรรมชาต

(1.2) อนทรยสาร เปนกลมของสารอนทรยทมาจากสงมชวต เชน โปรตน คารโบไฮเดรต และฮวมส หรอซากพช ซากสตวตางๆ ทยงไมสลายตว เปนตน

(1.3) สภาพแวดลอมทางกายภาพ เชน พลงงานความรอนหรอพลงงานแสงจากดวงอาทตย อณหภม ความดนบรรยากาศ ความเปนกรดเปนดาง ความเคม ความชนของอากาศ เปนตน

(2) สวนประกอบทมชวต (Biotic component) แบงออกไดเปน (2.1) ผผลต (Producer) คอ สงมชวตพวกทสามารถน าพลงงานจากแสงอาทตยมา

สงเคราะหอาหารขนไดเองจากแรธาตและสารทมอยตามธรรมชาต เชน พชสเขยวสรางอาหารโดยกระบวนการสงเคราะหแสง ดงสมการ

6CO2 + 12H2O C6H12O6 + 6O2 + 6 H2O

ผลผลตทไดจากกระบวนการสงเคราะหแสง คอ คารโบไฮเดรตในรปของน าตาลกลโคส (C6H12O6) ซงเปนสารอาหารทใหพลงงานแกสงมชวตอน

(2.2) ผบรโภค (Consumer) คอ พวกทไดรบอาหารจากการกนสงทมชวตอนๆ อกทอดหนงไดแกพวกสตวตางๆ แบงไดเปน

(2.2.1) ผบรโภคปฐมภม (Primary consumer) เปนสงมชวตทกนพชเปนอาหาร เชน กระตาย วว ควาย และปลาทกนพชเลกๆ เชน สาหราย หรอเรยกผบรโภคกลมนวา พวกกนพช (Herbivore) ซงเปนสงมชวตทกนพชเปนอาหารเพยงอยางเดยว นนเอง

(2.2.2) ผบรโภคทตยภม (Secondary consumer) เปนสตวทกนเนอของสตวทกนพชเปนอาหาร หรอเรยกวา พวกกนเนอสตว (Carnivore) เปนสงมชวตกลมผบรโภคทกนพวกสตวเปนอาหารเพยงอยางเดยว เชน เสอ เหยยว กบ เปนตน

(2.2.3) ผบรโภคตตยภม (Tertiary consumer) เปนกลมสงมชวตทอยในระดบขน การกนสงสด ไดแก สงมชวตกลมผบรโภคทกนพวกสตวเปนอาหารเพยงอยางเดยวและกลมทกนทงพชและสตวเปนอาหาร (Omnivore) เชน ไก นก คน เปนตน

แสง คลอโรฟลล

11

(2.3) ผยอยสลาย (Decomposer) เปนพวกไมสามารถปรงอาหารได แตจะกนอาหารโดย การผลตเอนไซนออกมายอยสลายแรธาตตางๆ ในสวนประกอบของสงทมชวตใหเปนสารโมเลกลเลกแลวจงดดซมไปใชเปนสารอาหารบางสวน สวนทเหลอปลดปลอยออกไปสระบบนเวศ ซงผผลต จะสามารถเอาไปใชตอไป จงนบวาผยอยสลายเปนสวนส าคญทท าใหสารอาหารสามารถหมนเวยนเปนวฏจกรได หรอบางทกลมนอาจจะเรยกไดวาเปนกลมทกอใหเกดการสนบสนน เชน พวกสงมชวตในกลมจลนทรย ไดแก เหด รา แบคทเรย

จะเหนไดวาองคประกอบของระบบนเวศ ม 2 อยางคอ องคประกอบทมชวตและองคประกอบ ทไมมชวตแตละกลมจะมความสมพนธตอเนองกนดงรปท 4.4 โดยความสมพนธนจะมอย 2 ลกษณะ คอ ความสมพนธระหวางสงมชวตกบสงแวดลอมทไมมชวต และความสมพนธระหวางสงมชวตกบสงมชวตดวยกน

รปท 4.4 โครงสรางระบบความสมพนธของสงมชวตและสงไมมชวตในระบบนเวศ การถายทอดพลงงานในระบบนเวศ พชหรอผผลตใชพลงงานจากดวงอาทตยผาน

กระบวนการสงเคราะหดวยแสง สะสมอาหารในรปตางๆ ตามสวนตางๆ ของพช สวนสตวผบรโภคไดรบสารอาหารจากการกนพช และสตวอาจกนสตวอกทอดหนงกจะไดรบสารอาหารเชนกน ลกษณะของการกนเปนทอดๆ นเรยกวา หวงโซอาหาร (Food chain) สวนสายใยอาหาร (Food web) เปนลกษณะความสมพนธของหวงโซอาหารหลายหวงโซอาหาร จะพบวามการถายทอดพลงงานไปตามล าดบของผบรโภค เรยกวา ล าดบขนการบรโภค (Tropic level) ซงเปนธรรมชาตของการควบคมระบบนเวศ ดงตวอยางในรปท 4.5

ผผลต ผบรโภค

ผยอยสลาย

พลงงานแสง

สารอนทรย สารอนนทรย (ผสนบสนน)

12

รปท 4.5 สายใยอาหาร (Food Web)

กจกรรมท 4.2 ใหนกเลอกสงมชวตทสนใจ รวมกนอภปรายและวาดภาพสายใยอาหารของ สงมชวตนน

4.6.2 ความสมพนธภายในระบบนเวศ

4.6.2.1 ความสมพนธระหวางสงมชวตกบสงแวดลอมทไมมชวต

สงมชวตทกชนดไมวาจะเปนพชหรอสตว จะตองมความสมพนธกบสงแวดลอมทงทมชวตและ ไมมชวต สงแวดลอมทไมมชวตในธรรมชาตทมอทธพลตอการด ารงชวตของสงมชวต ไดแก

(1) อากาศ ประกอบดวยแกสตางๆ ไดแก แกสไนโตรเจน แกสออกซเจน แกสคารบอนไดออกไซด ฝนละออง และแกสอนๆ

(2) น า เปนสงจ าเปนตอการสรางอาหารของพช และการด ารงชวตของสงมชวตทกชนด

13

(3) ดน ประกอบดวยอนทรยวตถในดน และแรธาตทเปนประโยชนตอพช เปนปจจยส าคญตอการเจรญเตบโตของพชโดยตรง

(4) อณหภม เปนระดบความรอนของน า อากาศ ดน ซากพช ซากสตว มผลตอการด ารงชวต ของพชและสตว ถาสงแวดลอมมอณหภมสงหรอต าเกนไป สงมชวตกด ารงชวตอยไมได

(5) ความชน แสดงถงปรมาณไอน าทมอยในดน อากาศ ซากสงไมมชวต ถามไอน าปนอยมาก ความชนจะสง ถามไอน าปนอยนอย ความชนจะต า ความชมชนทพอเหมาะมผลตอการเจรญเตบโตของพช และการอยอาศยของสตวหลายชนด

(6) แสงสวาง ไดแก แสงอาทตย ซงเปนสงจ าเปนตอสงมชวต เชน ชวยในกระบวนการสงเคราะหดวยแสง หรอการสรางอาหารของพช และเปนปจจยในการก าหนดเวลาในการออกหากนของสตวบางชนด เชน คางคาวออกหากนในเวลาในเวลากลางคน

(7) แกสตางๆ ไดแก แกสออกซเจนเปนแกสทคน สตว พช ใชในการหายใจ และคายแกส คารบอน- ไดออกไซดออกมา

สงแวดลอมเหลานถาอยในสภาวะทเหมาะสมกจะชวยใหสงมชวตด ารงชวตไดอยางปกต แตถาไมอยในสภาวะทเหมาะสมกจะท าใหเกดอนตราย จนไมสามารถด ารงชวตอยได

4.6.2.2 ความสมพนธระหวางสงมชวตกบสงมชวต

ในธรรมชาต เรามกพบวาสงมชวตหลายชนดจะอาศยอยรวมกนทเราเรยกวา กลมสงมชวต กลมสงมชวตจะอาศยอยแบบกระจดกระจายในบรเวณแหลงทอยแตกตางกน ไดแก ในสระน าจด ในทะเล ในปา และกลมสงมชวตใตขอนไมผ เปนตน

สงมชวตทอาศยอยรวมกนในระบบนเวศทง 3 กลม คอ ผผลต ผบรโภค และผยอยสลาย มความสมพนธกนหลายดาน เชน ความสมพนธในแงของการเปนอาหาร การถายทอดพลงงานกน เปนทอดๆ ในหวงโซอาหาร และความสมพนธในแงของการอยรวมกน

กลมสงมชวตทอาศยอยในแหลงเดยวกน มความสมพนธในแงของการอยรวมกน ดงน (1) ไดประโยชนรวมกน (+,+) เปนความสมพนธระหวางสงมชวต ทฝายหนงไดประโยชน

รวมกน เมอแยกกนอยสงมชวตทงสองสามารถมชวตอยไดเปนปกต เชน แมลงกบดอกไม แมลงไดประโยชนจากดอกไม คอ แมลงไดกนน าหวานจากดอกไม สวนดอกไมไดแมลงในการถายเรณ (รปท 4.6 ก) เปนตน

14

ก. ไดประโยชนรวมกน

ข. การอาศยพงพากน

ค. ฝายหนงไดประโยชน ฝายหนงไมเสยประโยชน

ง. ฝายหนงไดประโยชนอกฝายหนงเสยประโยชน

รปท 4.6 ความสมพนธระหวางสงมชวตในแงของการอยรวมกน

(2) การอาศยพงพากน (+,+) เปนความสมพนธระหวางสงมชวตทอยรวมกนตางไดรบประโยชนซงกนและกน และจ าเปนทจะตองอยดวยกนตลอดไป แยกจากกนไมได ถาแยกจากกนจะไมสามารถมชวตอยได เชน ไลเคน (Lichens) เปนการอยรวมกนระหวางสาหรายกบรา โดยสาหรายไดรบความชน และแรธาตบางชนดจากรา สวนราไดรบอาหารจากสาหราย (รปท 4.6 ข) เปนตน

(3) ฝายหนงไดประโยชน ฝายหนงไมเสยประโยชน (+,0) เปนความสมพนธระหวางสงมชวต ทอยรวมกนโดยฝายหนงไดรบประโยชนและอกฝายหนงไมเสยประโยชน เชน เหาฉลามกบปลาฉลาม เหาฉลามไดประโยชนจากเศษอาหารทฉลามกน สวนฉลามไมไดเสยประโยชน (รปท 4.6 ค) เปนตน

(4) ฝายหนงไดประโยชนอกฝายหนงเสยประโยชน (+,-) เปนความสมพนธระหวางสงมชวต ทอยรวมกนโดยฝายหนงไดประโยชนในขณะทอกฝายหนงเสยประโยชน ไดแก ภาวะปรสต เชน เหบกนสนข เหบไดประโยชนจากการดดเลอดสนข แตสนขเสยประโยชน (รปท 4.6 ง) และภาวะผลา เชน เสอกนกวาง เสอไดประโยชนจากการลากวางเปนอาหาร แตกวางเสยประโยชนเพราะเปนเหยอ

กจกรรมท 4.3 ยกตวอยางสงมชวตทมความสมพนธในแงของการอยรวมกนในรปแบบตางๆ

15

4.7 การอนรกษทรพยากรธรรมชาต

การอนรกษทรพยากรธรรมชาต (Conservation of resources) หมายถง การใชทรพยากร ธรรมชาตและสงแวดลอม อยางระมดระวง ไมใหเกดการสญเปลา ใหเกดคณภาพสงสด ในการใชเกดมลภาวะหรอผลกระทบตอสงแวดลอมนอยทสด และใชไดเวลาทยาวนานทสด เพอสนองความเปนอยของมนษยสบไป หรออาจจะกลาวไดวาเปนการใชทรพยากรธรรมชาตอยางสมเหตสมผลโดยค านงถงการใชทมความประหยด ใชปรมาณนอยใหเกดคณภาพสงสด และใชยาวนานทสด

หลกการในการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม (เกษม จนทรแกว, 2540: 126) เปนหลกการเพอน าไปสมาตรการและแผนการอนรกษ 3 ประการ ดงน

หลกการท 1 การใชแบบยงยน ทรพยากรทกประเภท ทกกลม ตองมแผนการใชแบบยงยน ซงตองมการวางแผนการใชตามสมบตเฉพาะตวของทรพยากร พรอมทงมการเลอกเทคโนโลยทเหมาะสมมาใชใหสอดคลองกบชนดของทรพยากร ปรมาณการเกบเกยวเพอการใช ชวงเวลาทจะน ามาใชและก าจดหรอบ าบดของเสยและมลพษใหหมดไปหรอเหลอนอยลงจนถงไมมพษภย

หลกการท 2 การฟนฟสงเสอมโทรมทรพยากรทางธรรมชาตและทรพยากรทมนษยสรางขน เมอมการใชแลวจะเกดความเสอมโทรมเพราะใชเทคโนโลยทไมเหมาะสมเกบเกยวมากเกนความสามารถในการปรบตวของระบบ มสารพษเกดขน เกบเกยวบอยเกนไป และไมถกตอง ตามกาลเวลา จ าเปนตองท าการฟนฟใหดเสยกอนจนกระทงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมนนๆ ตงตวไดจงจะสามารถใชไดในโอกาสตอไป อาจใชเวลาฟนฟ ก าจด บ าบด หรอการทดแทนนานนบป

หลกการท 3 การสงวนของหายากทรพยากรบางชนดบางประเภทมการใชมากเกนไป หรอมการแปรสภาพเปนสงอน สงผลใหทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมบางชนดหายาก ถาปลอยใหมการใชเกดขน อาจท าใหเกดการสญพนธได จ าเปนตองสงวนหรอเกบไวเพอเปนแมพนธ หรอตวแมบทในการผลตใหมากขน จนแนใจวาไดผลผลตปรมาณมากพอแลว กสามารถน าไปใชประโยชนได

หลกการอนรกษทงสามประการนมความสมพนธซงกนและกน กลาวคอ ตองใชรวมกนตงแตการใชทรพยากรจะตองพนจพเคราะหใหดวาจะมทรพยากรใชตลอดไปหรอไม ถาใชแลวจะมสงใด ทเกดขน หรอถาสงใดใชมากเกนไป จ าเปนทจะตองการสงวนหรอเกบรกษาเอาไว ซงจะเหนไดวาขนตอนของทงสามหลกการจะผสมผสานกนเสมอ

4.8 วธการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

วธการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมนน ประกอบดวย 8 วธการ (เกษม จนทรแกว, 2544: 86) ดงน

(1) การใช หมายถง การใชทรพยากรธรรมชาตอยางเหมาะสมใหไดประโยชนสงสด ใชไดนานทสด เมอใชแลวเกดมลพษนอยทสดหรอไมเกดเลย น าของเสยมาใชประโยชนหรอรไซเคล ถาในสงคมไมระมดระวงการใชทรพยากรธรรมชาตแลว จะกอใหเกดปญหาการขาดแคลนทรพยากรและปญหาสงแวดลอมตามมา ดงนนจงตองใชทรพยากรธรรมชาตใหพอด ซงสงผลใหเกดการใชอยางยงยนอยางมประสทธภาพ

16

รปท 4.7 การบ าบดน าเสยดวยการเตมอากาศ (2) การกกเกบ หมายถง การรวบรวมและกกเกบทรพยากรทมแนวโนมจะขาดแคลนเพอ

เอาไวใชในอนาคต เชน การถนอมอาหาร การท ายงฉาง การกกเกบน า การกกเกบเพอความมนคง เชน การกกเกบรกษาปาไม แร น ามนปโตรเลยม แกสธรรมชาต ถานหน น า (รปท 4.8)

รปท 4.8 การกกเกบน าดวยเขอนเอนกประสงค

17

(3) การรกษาซอมแซม หมายถง เมอทรพยากรถกท าลายโดยมนษย หรอโดยธรรมชาตกตาม มความจ าเปนทจะตองรกษา หรอซอมแซมใหกลบมาเปนปกต เชน การเตมอากาศในบอบ าบดน าเสย การปลกปาทดแทน การเพาะพนธสตวปาเพอน าไปปลอยกลบสธรรมชาต

(4) การฟนฟ หมายถง เมอทรพยากรธรรมชาตเกดความเสอมโทรมไมวาจะมากหรอนอยกตาม จ าเปนตองมการฟนฟเพอใหอยในสภาพปกต เพอใหสามารถใชทรพยากรไดอก และใชไดอยางมประสทธภาพ เชน การเสรมสรางทอยอาศยใหสงมชวตในทะเลดวยการสรางแนวปะการงเทยม จากแทงคอนกรตหรอยางรถยนต (รปท 4.9) หรอการปลกปา เปนตน

(5) การพฒนา หมายถง การท าใหเกดการเปลยนแปลงจากสภาพหนงไปสอกสภาพหนง ทดกวาเดมอยางเปนระบบ หรอการท าใหดขนกวาสภาพเดม เชน การเปรยบเทยบทางดานคณภาพระหวางสภาพการณของสงใดสงหนงในชวงเวลาทตางกน ถาในปจจบนสภาพการณของสงนนดกวา สมบรณกวากแสดงวาเปนการพฒนา

(6) การปองกน หมายถง เปนการหาวธปองกนและคมครองเพอปกปองคมครองทรพยากรทก าลงถกท าลายหรอมแนวโนมวาจะถกท าลายใหสามารถอยในสภาพปกต เชน การปองกนไฟปาโดยการท าแนวกนไฟ การออกกฎหมายหรอพระราชบญญตคมครอง การรณรงคและใหความรเกยวกบการอนรกษทรพยากรธรรมชาต เปนตน

(7) การสงวน หมายถง การสงวนและรกษาไวซงทรพยากร เพอประโยชนในดานการพฒนาเศรษฐกจอยางยงยน เชน ปาสงวนเพอใชประโยชนจากปาในเชงเศรษฐกจ และน าผลประโยชนจากปาไมมาเพอการพฒนาอยางมประสทธภาพ และใหมการใชประโยชนนานทสดจนถงลกหลาน และสตวปาสงวนซงในประเทศไทยมอย 15 ชนด ดงรปท 4.10

(8) การแบงเขต หมายถง พนททจดใหเปนเขตควบคมตางๆ เชน อทยานแหงชาต เขตรกษาพนธสตวปา เขตหามลาสตวปา พนทสงวนไวใชประโยชนเพอการพกผอนหยอนใจ หรอคมครอง ในรปแบบอนๆ โดยสวนใหญจะมกฎหมายทเกยวของกบการบงคบใชเพอรกษาระบบนเวศดงเดม

18

รปท 4.9 การสรางแนวปะการงเทยมจากแทงคอนกรต (กลมสอสารองคกร กรมทรพยากรทางทะเลและชายฝง, ม.ป.ป.)

19

รปท 4.10 สตวปาสงวน 15 ชนด (ณฐพงค โกสทธ, ม.ป.ป.)

ค าถามทายบท

1. จงอธบายแผนภาพภาพความสมพนธระหวางมนษยกบสงแวดลอม พรอมยกตวอยางประกอบ 2. จงหาประเดนปญหาสงแวดลอมทเกดขนในปจจบน พรอมวจารณ 3. จงหาเทคโนโลยทชวยในการแกไขปญหาสงแวดลอม พรอมทงวเคราะห 4. จงอธบายความสมพนธระหวางชวตกบสงแวดลอมในแงของผลกระทบ การอนรกษ และการปรบตว 5. จงยกตวอยางปญหาสงแวดลอมในชมชนของนกศกษามาพรอมอภปราย สาเหต ผลกระทบ

และแนวทางการแกไขปญหานน