مجموعه کامل تئوری قرائت نبوی از جهان

محمد مجتهد شبستري –تئوري قرائت نبوي از جهان

و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

مجموعه کامل تئوري قرائت نبوي از جهان

انجمن احیاگران فلسفه نوکاري از

يفرشاد نوروز: تنظیم

این اثر را تقدیم می کنم به تمامی انسانهاي اهل علم و دانش جو

....احیا کنمخدایا فرصتی ده تا وجودم را به دانش

فرشاد نوروزي/و من اهللا توفیق


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

فهرست مطالب

3 ...... 1قرائت نبوي از جهان

24...... 2قرائت نبوي از جهان

36 ...... 3 قرائت نبوي از جهان

43...... 4 قرائت نبوي از جهان


52 000000 6قرائت نبوي از جهان





و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

1قرائت نبوي از جهان

8/2/1387تاریخ

کالم نبوي

آید که مدعاي آن انسان، که در این متن از نبوت او از بررسی متن قرآن به مثابه شواهد تاریخی به دست می

خواند و آنان را به قبول آن دعوت رود، این بوده که سخنی که وي به صورت آیات براي مردم می سخن می

. فته که این متن کالم من نیستگ آن نبی نمی. کند؛ گر چه کالم خود وي است ولی یک منشأ الهی دارد می

» الفاظ«طور که تنها با شود همان کالم نمی» معانی«تنها با » کالم انسان«باید به این نکته توجه کرد که

سیستم «که در داخل یک » مجموعه معانی و الفاظ«کالم انسان عبارت است از . آید کالم به وجود نمی

اگر تنها معانی یا ). چنانکه بعدا توضیح خواهم داد(آید می شود به وجود که زبان نامیده می» اظهارات

وقتی پیامبر قبول داشته که . تنها الفاظ به یک انسان نسبت داده شود کالم به او نسبت داده نشده است

کالم، کالم او است قبول داشته که هم معانی و هم الفاظ به او انتساب دارد و او به صفت تکلم متصف

. اما دعوي او این بوده که این طور نیست که خود وي به این تکلم تصمیم گرفته باشد. استاست و متکلم

امداد «شده و یک 2)مبعوث(و برانگیخته 1)اصطفاء(تجربه وي این بوده که او از سوي خداوند برگزیده

ین تکلم، یعنی اظهار تعبیر شده و او بر اثر این امداد، قادر به ا 3»وحی« رسد که از آن به به او می» غیبی

) نمودهاي(شود آیات شود و به این جهت آنچه در این تکلم قرائت می دار می جمالت معنادار و مفهوم

کنند و او اند به او داللت می که چون از او نشأت گرفته) معناي آیات را بعدا توضیح خواهم داد(خداوند است

همین » آیات«آید که دعوي پیامبر درباره د تاریخی، به دست میاز آیات قرآن به مثابه شواه. دهند را نشان می

آید و او فقط آنها را از سوي خدا می» لفظا و معنا«کرده که این آیات او دعوي نمی. بوده که توضیح دادم

طور که مثال یک قاري قران هیچ نقشی در معانی و الفاظ قرآن ندارد و فقط آنها را همان. کند قرائت می

چند شاهد تاریخی قرآنی را در اینجا توضیح . کند کند یا یک کانال صوتی که صداهایی را منتقل می ت میتالو

ما در اینجا . استفاده از این شواهد به معناي استفاده از آیات قرآن براي فهم معانی قرآن نیست. دهم می

رآنی چه بوده، از این شواهد فقط براي به دست آوردن این پرسش تاریخی که دعوي نبی اسالم درباره کالم ق

. کنیم استفاده تاریخی می

فهمد که میان پیامبر اسالم و قوم وي هر کس قرآن را به عنوان یک متن تاریخی مطالعه کند به وضوح می

پیامبر در طول بیست . هاي مختلف آن در گرفته است و گوي جدي و قابل فهم از سوي دو طرف با سبک یک گفت

هاي مختلف دعوي نبوت خود و طلب ایمان به خداي واحد هاي متفاوت مرتبا و به شکل ر وضعیتو سه سال د

هاي کرده و به شکل پرست، یهودي و مسیحی و غیره تکرار می را براي مردم حجاز اعم از بت) توحید(

ناپذیر و تالش خستگیکرده و در این راه با عزمی راسخ گوناگون، از طریق آیات قرآن در برابر آنها احتجاج می

دادن به حوادث هاي دعوت، از توجه در این آیات و احتجاجات انواع شیوه. پرداخته است ها می به انواع فعالیت

هاي گوناگون و طبیعت و تاریخ و بیان سرگذشت اقوام و انبیاء گذشته و بیان سرنوشت انسان تا بیان حکمت

به ... هاي متنوع و ها و تصویر و تشبیه اي گوناگون و آوردن مثلرفتارهاي اخالقی ویژه و انذارها و تبشیره


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

و نیز با پذیرش این دعوت و عمل به اوامر و نواهی آن، در واقعیت عینی زندگی فردي و . کاربرده شده است

ن و تا آنجا که این جریان نهایتا به پیدایش یک تمد(اجتماعی مردم حجاز تحوالت بسیار زیاد به وجود آمده است

توان تصور کرد آید که آیا می هاي تاریخی این سؤال پیش می با توجه به این واقعیت). فرهنگ انجامیده است

کرد ولی آن را کالم خود گرفت که یک انسان آن را قرائت می که همه آن واقعیات از کالمی نشأت می

اگر (گر باید بپرسیم آیا چنین کالمی داد؟ به عبارت دی دانست و الفاظ و معانی آن را به خود نسبت نمی نمی

توانست از سوي مخاطبان فهمیده شود تا موافق و اصال می) توان نامید بشود آن را کالم نامید که نمی

مخالف یا مؤمن و کافر داشته باشد، چه رسد به اینکه منشأ مجاهدات فراوان، تحوالت عظیم فرهنگی و

دهد ها نشان می گویی انسان و تفاهم میان انسان هاي سخن شیوهاجتماعی و تمدن و فرهنگ شود؟ تأمل در

کرد که کار آن تنها منتقل کردن که اگر پیامبر اسالم خود را مانند یک بلندگو یا یک کانال صوتی معرفی می

خواند اي براي وي می شنود، یا فرشته یک سلسله اصوات منظوم به مخاطبان است که مثال در گوش خود می

شد ، سخن او از سوي مخاطبان اصال فهمیده نمی)کردند اي از متکلمان معتزله تصویر می ور که مثال پارهآن ط(

ساز توانست مبناي دعوت وي و گفت و گوي تاریخ و براي آنها معنا و مفهوم نداشت و چنین کالمی نمی

براي اینکه معناي این مدعا خوب . اي به وجود آید حاصل از آن باشد و اصال ممکن نبود گفت و گو و مفاهمه

روشن شود الزم است در اینجا از نظر فلسفی به معنا و مفهوم زبان توجه کنیم، چون تنها با داشتن معنا و

. توانیم تصوري از کالم و گفت و گو و مفاهمه و مانند اینها داشته باشیم مفهومی از زبان هست که می

آورم که امروز بیشترین طرفدار را در میان فیلسوفان زبان دارد و به ییک تعریف فلسفی از زبان را در اینجا م

کند و هم مقومات قطعی آن را این تعریف هم ماهیت زبان را روشن می. کند فهم مطالب کمک فراوانی می

: نویسد فیلسوف آلمانی می Albert kellerآلبرت کلر. کند بیان می

انسان این . ت که به وسیله انسان پدید آمده و تکامل یافته استاس» اظهارات«هاي زبان یک سیستم از شکل

کشد تا با آن خود را اظهار کند، خود را براي دیگران و آنها را براي خود مفهوم سازد، سیستم را پیش می

د و هاي خود را با آن نظام ببخشد و دیگران را از آن آگاه سازد، و به انواع گوناگون با واقعیت چالش کن شناخت

4.با آن کنار آید

محور گوینده که زبان از : کند قوام پیدا می» محور«با پنج ) هاي اظهارات به مثابه یک سیستم از شکل(زبان

contextمتن شود، محور زمینه متن یا متن گیرد، محور شنونده یا آدرس که زبان به او متوجه می او نشأت می

ل آن زبان که زبان در میان آنها یک وسیله تفاهم مشترك است و زبان که جایگاه زبان است، محور جماعت و اه

.کند که زبان آن را بیان می» محتوا«همه آنها است و محور

کند که این مالحظات فلسفی درباره زبان که امروز بیشترین طرفداران را میان فیلسوفان زبان دارد روشن می 5

ی و داراي ارکان و مقومات متعدد است و تنها در جایی تحقق جمع Anthropologikزبان یک پدیده انسانی

کند که همه آن ارکان و مقومات موجود باشند و با فقدان بعضی از آنها، زبان به کلی منتفی پیدا می

تعمق بیشتر در این موضوع و کاویدن همه جانبه آن بود که ویتگنشتاین را در دوره فلسفی دوم . شود می

هاي زبانی را زندگی و رفتار آدمی است و تئوري بازي ه رساند که سخن گفتن، بخشی از نحوهخود، به این نتیج

.نظریه ویتگنشتاین را با نظریه فعل گفتاري تکمیل کرد» آستین«مطرح کرد و پس از وي


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

اي براي من به وسیله بنا به تعریف یاد شده اگر شخصی بگوید الفاظ و معانی معینی، به طور ویژه - 6

شود و سپس آنها را براي مخاطبان بخواند و خود را صرفا بلندگو معرفی کند اي مثال فرشته قرائت می اسطهو

اي » داللت تصدیقیه«اي به اصطالح علماي علم اصول و بگوید گوینده این جمالت من نیستم، در چنین حادثه

) در اصطالح علم اصول(هیچ اراده جدي ندارد و» گوینده«چون این کالم براي مخاطبان . وجود نخواهد داشت

توان بررسی و نمی) توان آنها را جمله نامید که نمی(هایی را چنین جمله. شود در وراي این جمالت دیده نمی

هایی نه تنها گوینده ندارد بلکه چنین جمله. گونه قرائتی از آنها ممکن نیست هیچ. تفسیر یا تحلیل کرد

هایی، توان نمونه زبان که قبال توضیح دادم در آنها موجود نیست و آنها را نمی هیچکدام از پنج محور تحقق

واضح است که مراد ما از گوینده کالم که رکن اول تکون کالم است . از یک زبان، مثال زبان عربی به شمار آورد

دار است که مراد از گوینده آن شخص ذهن. کسی نیست که چون طوطی یا بلندگو صدا را به وجود آورد

حداکثر . گوید توان آن را به وي نسبت داد و گفت این سخن را فالن شخص می توان سخن او را فهمید و می می

کند که براي یک انسان ادعا می«توان گفت این است که آنچه درباره نظریه انتقال اصوات به وسیله پیامبر می

، چنین ادعایی البته قابل »خواند الت را براي مخاطبان میشود و او عین آن جم او جمالتی از سوي خدا قرائت می

اما در این صورت خود آن جمالت منتقل شده چون . بررسی است چون به عنوان یک ادعا معنا و مفهوم دارد

محورهاي الزم براي تحقق زبان را که قبال توضیح داده شده ندارد به عنوان کالم کسی معنا و مفهوم

ممکن است تصور شود در چنین موردي گوینده سخن . ل فهمیدن و بررسی نخواهد بودنخواهد داشت و قاب

اي در این خدا است و این رکن مهم تحقق زبان در این مورد وجود دارد و ارکان دیگر تحقق زبان هم به گونه

ز این قرار شود در چنین موردي وضعیت ا با نظر دقیق معلوم می. اما این تصور درست نیست. مورد وجود دارد

کند یک گوینده دارد و آن خدا یا فرشته است و اش،این جمالت که او منتقل می است که براي نبی بنا به تجربه

. گذرد توانند بدانند در درون نبی چه می مخاطبان که نمی. اما براي مخاطبان نبی این جمالت گوینده ندارد...

گوید؟ همه اینها به گوید؟ چگونه سخن می سخن می گوید؟ چه کسی با او سخن آیا کسی با او سخن می

دعوي نبی، تجربه شخصی اوست که تنها خود او ممکن است فهمی از آنها داشته باشد؛ آن هم نه فهمی از

، اگر این جمالت را براي مخاطبان بخواند و از )نبی(اي در این صورت مدعی چنین حادثه. سنخ فهم کالم انسان

خواهد آن ان کالم خدا به آن توجه کنند و معانی آن را بفهمند در حقیقیت از آنها میآنها بخواهد که عنو

بدانند و معنا و مفهوم آن را هم همان بدانند که ) خدا(جمالت را صرفا از روي تعبد و ایمان به وي کالم کسی

یک این جمالت توضیح یک در این صورت او باید براي مخاطبان درباره. وي به صورت غیرعادي دریافت کرده است

دهد که معنا و مفهوم آنها در تجربه وي چه بوده است تا مخاطبان تعبدا و از روي ایمان قبول کنند که این

توان پذیرفت که آن همه گفت و گو و جدال و مخالفت و موافقت و آیا می. جمالت چنین معناهایی دارد

اسالم برانگیخت و در خود قرآن منعکس است از این جهاد و تحول اجتماعی، سیاسی و فرهنگی که نبی

گفت شما تعبدا از من بپذیرید که این آیات که براي شما طریق به وجود آمد که پیامبر به مخاطبان خود می

دارد و معانی آنها را هم از من هیچ کدام از مقومات کالم را ندارد واقعا کالم خدا است و معنا و مفهوم

نین چیزي قابل ادعا و تصور و تصدیق است؟ در موارد متعددي از قرآن به این موضوع تصریح بپرسید؟ آیا چ

شود این را پذیرفت که است؛ آیا می» لسان قوم«است، یا یه » لسان عربی مبین«شده که آیات قرآن به

فهمند؟ آیا توانند به عنوان کالم کسی بفهمند تعبدا ب خواست آنچه را که نمی اسالم از مردم می نبی

توان تعبیرات متعدد دیگر را که در متن توان پذیرفت که دعوت وي اینقدر نامعقول بوده است؟ آیا می می

کند دار و معنادار و قابل بررسی و قابل تعقل و تدبر معرفی می قرآن آمده و آیات آن را براي مخاطبان مفهوم


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

هایی چون شفا، در قرآن، براي قرآن ویژگی 7.کنید مین» تدبر«را نادیده گرفت؟ در قرآن آمده چرا در قرآن

توان براي متنی که چگونه می 8هدایت، بصیرت، موعظه، برهان، بینه و نشانه روشن و مانند اینها ذکر شده

اي که پس از رحلت هاي گسترده اصل داللت داشتن آن بر تعبد مبتنی است چنین اوصافی ذکر کرد؟ آیا کوشش

چون آن را قابل فهم و بررسی و (فهم و تفسیر قرآن به دست علماي مسلمان به عمل آمد اسالم براي نبی

همه لغو و باطل بوده است؟ آیا اینکه ما امروز به بررسی و فهم و تفسیر قرآن ) دانستند تفسیر می

توانند یدهیم؟ عالوه بر همه اینها در قرآن تحدي شده که دیگران نم پردازیم کاري لغو باطل انجام می می

اگر پیامبر اسالم کانال انتقال چنان جمالتی بود که کالم بودن و معنادار بودن 9.چنین آیات الهی را بیاورند

اي معنا داشته باشد؟ شاهد، تاریخی ـ آنها فقط یک مساله تعبدي و ایمانی بود چگونه ممکن بود چنین تحدي

با بصیرت درونی، مبشر حیات اخروي و » عی به سوي خدادا«اسالم قرآنی دیگر این است که در قرآن آمده نبی

هدایت کننده مردم به صراط مستقیم، تعلیم دهنده کتاب و ) منذر(دهنده از عذاب الهی رحمت الهی، بیم

ها، هموار کننده راه قیام به ها در توحید، بازکننده قید و بندهاي روح انسان حکمت، داور اختالفات انسان

چگونه ممکن بوده است این همه صفات و فعالیت را به کسی که جز یک کانال انتقال « 10.است... قسط و

مگر نه این است . ها برشمرد ساز در زندگی انسان اصوات نیست، نسبت داد و براي وي این همه نقش سرنوشت

مفاهیم و بینش ها را در درجه اول با خواندن قرآن براي مردم و وارد کردن معانی و که پیامبر همه این نقش

اگر قرآن کالم پیامبر نبود و کار . کرده است موجود در آن در زندگی فردي و اجتماعی آن قوم ایفاء می

پیامبر چیزي بیش از وساطت در منتقل کردن یک رشته جمالت به آنان نبود چگونه ممکن بود این نقش

. است» مبعوث«ي از قرآن آمده که پیامبر عالوه بر این در موارد متعدد. ساز به پیامبر نسبت داد سرنوشت

نبی اسالم به شهادت تاریخی قرآن و شهادت تاریخ زندگی بیست و سه . مبعوثیت عبارت از برانگیختگی است

ناپذیري قرار و از عمق وجود بوده است در نهایت تالشگري و خستگی اي بی اش، پس از بعثت، برانگیخته ساله

اگر مدعاي او در . نبوت او عین برانگیختگی او بود. انرژي سرشار و تمام نشدنیناپذیر و اي شکست با اراده

بلندگو که . داشت باب این بود که وي کانال انتقال اصوات است، این کار هیچ نسبتی با انگیختگی نمی

کاهن گفتند تو ساحر، شاعر، شاهد تاریخی دیگر از قرآن این است که مخالفان نبی اسالم می. انگیخته نیست

دادند که او با خواندن قرآن مخاطبان را به شدت تحت ها را وقتی به او می این نسبت 11.و مانند اینها هستی

ساحر و شاعر و کاهن نامیدن از این باب بود که این قبیل . شد داد و موجب ایمان آوردن آنها می تأثیر قرار می

. ساخت دهند و او هم دیگران را متأثر می أثیر قرار میافراد با کارها و رفتارهاي خودشان دیگران را تحت ت

بود مفهوم و مقبول نبود اگر خواندن قرآن تنها به معناي منتقل کردن اصوات شنیده شده به مخاطبان می

چون ساحر یا کاهن یا شاعر به علت کارهایی که از آنها صادر . که به پیامبر بگویند تو یکی از اینها هستی

گر چه آنان خود را متصل به قواي غیبی . شوند ها نامیده می ود آنها منسوب است، با این نامشود و به خ می

اگر خواندن قرآن سخن گفتن خود پیامبر نبود و کالم مؤثر در مخاطبان، کالم او و رفتار خود او . نامند می

تبع کنیم و فهرست اگر ما بر همین سیاق در قرآن ت. شد گفت تو کاهن، ساحر یا شاعر هستی نبود نمی

تمام این شواهد نشان . رسیم شواهد موجود در آن را گسترش دهیم به نکات بدیع فراوان دیگري می

شود با طور که فعال در مصحف شریف دیده می دهند که پیامبر این دعوي را نداشته که آیات قرآن همان می

هم الفاظ و هم معانی از خود . خواند اي مردم میرسد و او صرفا آنها را بر لفظ و معنا از سوي خدا به او می

علمک مالم تعلم : کرد کرد که از آن به وحی تعبیر می او بوده است گر چه او خدا را معلم خود تجربه می

). 14آیه 30سوره (و قل رب زدنی علما ) 13آیه 4سوره (


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

ما در این بررسی به این نتیجه رسیدیم که آن نبی که آورنده قرآن بوده نه تنها دعوي نکرده که قرآن کالم

پس او چه دعوي داشته که مخالفان آن را . وي نیست بلکه آن را کالم خود معرفی کرده است

خداوند او را برگزیده، اش اند؟ دعوي او این بوده که او یک انسان ویژه است که بنا به تجربه پذیرفته نمی

این تواناسازي به سخن . توانا ساخته است) تالوت قرآن(برانگیخته و او را از طریق وحی به گفتن این سخنان

آید که دعوي پیامبر این از مجموعه آیات قرآن به دست می. شود نامیده می» وحی«گفتن در اصطالح قرآن

این معنا که وي بر اثر وحی توانا به چنین سخن گفتنی خواند محصول وحی است به بوده که آنچه او می

این اشاره و انگیختن تنها در . در قرآن، وحی همان اشاره و انگیختن است که فعل خداوند است. شود می

و : نامیده شده است» وحی خدا«مورد پیامبران به کار نرفته است، مثال حرکت غریزي زنبور عسل هم در قرآن

از سوره 51از طرف دیگر در آیه . 18آیه 16سوره ... النحل ان اتخذي من الجبال بیوتا و من الشجراوحی ربک الی

در ...ما کان لبشر ان بکلمه اهللا االوحیا او من وراء حجاب او یرسل رسوال فیوحی باذنه ما یشاء: آمده است 42

توان به خدا نسبت ه شمار آمده که میاي فعل تکلم ب گونه) فرشته(این آیه، وحی مستقیم یا وحی با رسول

با ). 82آیه 36چنان که در آیات دیگري خلق همه موجودات، تکلم خداوند به شمار آمده است، سوره (داد

توان گفت از نظر قرآن، وحی تکلم خدا با نبی اسالم است که سبب جمع میان مفاد این آیه و مباحث پیشین می

در عین . آیات قرآن محصول وحی هستند و نه خود وحی. شد ندن آیات قرآن میبعث پیامبر و تکلم او یعنی خوا

حال این آیات هم مستند به نبی هستند که علت طبیعی آنها است و متکلم به این کالم است و هم کالم خدا

). و ان احد من المشریکن استجارك فاجره حتی یسمع کالم اهللا: آمده 9از سوره 6چنان که در آیه (هستند

: سازد و به تعبیر زیباي حافظ چون خدا با وحی او را قادر به این کالم می

بلبل از فیض گل آموخت سخن ورنه نبود

این همه قول و غزل تعبیه در منقارش

اي تعلیم الهی با ارتباط ممکن است چنین تصور کنیم که تکلم خداوند با نبی اسالم از طریق وحی گونه

اما مسلم این است که آن تکلم الهی هر چه بوده از نوع ارتباط زبانی ـ انسانی . است اي بوده زبانی ویژه

توانیم از و به همین جهت نمی. نبوده زیرا مقدمات ارتباط زبانی ـ انسانی در آن ساحت وجود نداشته است

: نویسد آقاي طباطبایی در این باب چنین می. باشیم تصوري داشته) وحی(حقیقت آن تکلم

مطلب شایان توجه این است که شعور وحی که پیش ما مرموز بوده و ما نسبت به چگونگی آن اطالعی «

یعنی یک ارتباط واقعی در میان محتویات . فهمیم نداریم، چگونگی رسیدگی آن را براي حقایق نیز نمی

ا اگر رابطه آنها تعبیه باشد زیر دعوت دینی از معارف و اخالق و قوانین وجود دارد که از فکر ما پوشیده می

شد فهمیم بدون تردید شعور وحی که درك کننده آنها است همان شعور فکري ما می همان بود که ما می

پس باید گفت نبی با شعور و وحی روابط مرموز آنها را درك کرده و در مقام . در صورتی که این طور نیست

کند طبق مثال معروف، شیرینی آموزش استفاده می تبلیغ با زبان خود ما سخن گفته و در روابط فکري ما

شود عالمه طباطبایی چنان که دیده می12.»نماید جنسی را براي کودك خردسال تا شیرینی حلوا تقریب می

کند که قرآنی که در دست ما هست یک کالم انسانی است و گوینده آن خود پیامبر است، گر چه تصریح می

طور که آیات خدا نامیدن ینجا باید به این نکته اساسی اشاره کنم که هماندر ا. منشأ تعلیمی آن خداست


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

ها به علل طبیعی خود منسوب هاي طبیعی در قرآن به این معنا نیست که در نظر قرآن این پدیده پدیده

ه علت دهد که این آیات به عنوان کالم ب نیستند آیات خدا نامیدن آیات قرآن در این متن نیز این معنا را نمی

هاي دیگر خدا در همان طور که از نظر قرآن، در مورد پدیده. طبیعی آنکه نبی اسالم است منسوب نیستند

. طول علل قرار دارد و نه در عرض آنها؛ درباره پدیده قرآن هم خدا در طول علل قرار دارد و نه در عرض آنها

و مانند اینها که در قرآن به کار رفته، » کتابانزال «یا » انزال وحی«به هر حال منظورم این است که تعبیر

و انزلنا من السماء ماء طهورا : مثال در قرآن آمده. کند انتساب این قرآن به عنوان کالم به پیامبر را نفی نمی

آیات انزال . آید که آمدن باران باران به علل طبیعی آن استناد ندارد از این آیه به دست نمی). 48آیه 25سوره (

کند که آیات قرآن به علت طبیعی آن که حی یا انزال کتاب از سوي خداوند نیز به این موضوع داللت نمیو

به نظر من داللت شواهد تاریخی ـ قرآنی مذکور بر مدعاي این . پیامبر است استناد ندارد و کالم او نیست

به تعبیري برخورد کنیم که ظاهرا کند در هر کجاي قرآن چنان آشکار و قوي است که ما را ملزم می مکتوب آن

توانیم به نمی. اي دیگر بفهمیم با استناد قرآن به عنوان کالم به پیامبر ناسازگار باشد باید آن را به گونه

از . صرف مواجهه با چنان تعبیراتی، از کالم پیامبر دانستن قرآن که تنها راه فهم قرآن است دست برداریم

یرقابل تحدید کاربردهاي زبانی که امروز در فلسفه زبان مسلم شناخته شده طرف دیگر توجه به انواع غ

تاریخ شکل قرائت «عالوه بر اینها بررسی . گذارد دست ما را در کشف یک کاربرد جدید زبانی احتمالی باز می

ک بیان دیگري اند و از یک سبک بیان به سب اي از تعبیرات قرآنی تحوالتی پیدا کرده دهد که پاره نشان می» قرآن

اي از آن در تاریخ اي که موارد عمده تردیدي نیست که گسترده کردن چنین بررسی تاریخی. اند تغییر شکل داده

کند و بسیاري از تر متن قرآن کمک فراوانی می قرائت قرآن مورد توجه علماي اسالم بوده به فهم دقیق

به این معنا نیست که بدون آن، متن فعلی قرآن غیرقابل البته این . سازد ابهامات زبانی این متن را برطرف می

هاي پیشین به این نتیجه رسیدیم که چون قرآن کالم از بحث13.»فهم است، چنان که به آن خواهیم پرداخت

. پیامبر بوده، ارتباط زبانی پیامبر اسالم با مخاطبان خود از طریق این متن، یک ارتباط زبانی ـ انسانی بوده است

هاي علمی که در مطالعه و توانیم از همه روش این براي بررسی و مطالعه و تحقیق درباره قرآن، میبنابر

توانیم نظریات مطرح شده در فلسفه زبان، می. شود استفاده کنیم فهم آثار زبانی انسان به کار برده می

نه تنها از نظر . ه کار گیریمرا براي مطالعه و فهم قرآن ب... شناسی، هرمنوتیک جدید، نقد تاریخی و زبان

. اعتقادي مانعی براي این کار نیست بلکه راهی جز این وجود ندارد

قرائت نبوي از جهان

دهد که این متن، حکایت فهمی ـ تفسیري ـ دینی از مطالعه و بررسی قرآن به عنوان یک متن دینی نشان می

این متن بیش از هر نقش . باشد خداوند، می همه حوادث طبیعی و تاریخ و سرنوشت انسان به صورت افعال

اي که در قرآن با آن مواجه تجربه. کند دیگر، نقش ایجاد معناي دینی براي جهان را براي خوانندگان ایفاء می

در تجربه او فهم . هستیم این است که نبی اسالم یک نسبت فهمی ـ تفسیري ـ دینی با جهان پیدا کرده است

سرو کار دارد نه » چه چیز«دهد که پیامبر با متن قرآن خبر می. جهان و یا عین آن استجهان، مقدم بر تفسیر

بیند، نه دهد که جهان را چگونه می او خبر می. دهد به مخاطبان آگاهی می» چیزهایی«اینکه وي درباره

آیات موجود در ( قرآن. کند می» قرائت«او جهان را . کند او بینش خود را آشکار می. اینکه جهان چگونه است

شود یک این قرائت که با زبان عربی انجام می. از جهان است) فهم تفسیري نبوي(قرائت ) مصحف شریف

آیات قرآن، فعل . دهد است که پیامبر بنا بر تجربه و دعوي خویش تحت تأثیر وحی آن را انجام می» عمل«


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

خواند و از آنان وش دادن آن خبر فرا میآورد و شنوندگان را به گ می» خبر«گفتاري پیامبر است که یک

) آیات او(ها و حوادث، افعال خدا آن خبر این است که همه پدیده. کند هماهنگی با آن خبر را طلب می

که بنا به بررسی ) خدا(تکرار شده و غالبا به اهللا » آیات«یا » آیه«در قرآن بیش از چهارصد بار واژه . هستند

نبی از جهان گاهی ) فهم تفسیري(این قرائت . مورد از قرآن آمده اضافه شده است 1200اینجانب در پیش از

در این . رسد گذرد و به توصیف خداوند می کند که از تفسیر جهان و مرحله آیات درمی چنان عمق پیدا می

) 35آیه 24سوره ... (اهللا نور السماوات و االرض : شود مرحله است که خدا نور آسمان ها و زمین تجربه می

اي را قدري براي اینکه این نظریه روشن شود الزم است قبل از استناد به متن قرآن، معنی فهم تفسیري و آیه

یا Erscheinungهاي فلسفی تحت عنوان المعارف معناي آیه در قرآن همان است که در دائرة. توضیح دهم

Fenomen تعریف. کنیم با آن برخورد میErscheinung هاي فلسفی چنین است المعارف تاریخی واژه ةدر دائر :

»Erscheinung شود، آن چیزي که انسان در تجربه طبیعی نامیده می) داده(آن داده محسوس است که

داند که آن چیز واقعیت نهایی نیست، ولی به مقدار زیاد شود ولی می زمانمند و مکانمندش با آن روبه رو می

و در زبان عربی با واژه آیه » نمود«محتواي این تعریف در زبان فارسی با واژه 14.»یا کم در وجود مشارکت دارد

بیند اگر انسانی موجودات را آیات خدا ببیند او همه آنها را نمودهایی از یک واقعیت نهانی می. شود بیان می

باید به این . دهد توان به خود آن دسترسی پیدا کرد ولی آن واقعیت در نمودهایش خود را نشان می که نمی

آنها و چنین بینشی عین فهم » آیه دیده شدن«موجودات یعنی » آیه بودن«نکته ظریف توجه کنیم که

کند فهمش عین تفسیر است نه انسانی که موجودات را نمودهاي خدا تجربه می. تفسیري از موجودات است

. و نمود دیدن یک واقعیت بیشتر نیست در این مقام، فهم و تفسیر. کند فهمد تفسیر می اینکه آنچه را می

فیلسوف ) Schfller Richardریچارد شفلر . شود است که با جهان برقرار می» نسبت واحد«اینها تنها یک

کند که این کاتولیک معاصر، در مورد فهمی که عین تفسیر و عین نمود دیدن است، توضیح جالبی ارائه می

: نویسد او می. سازد هان بیشتر آشنا میتوضیح ما را با معناي فهم تفسیري ج

کند، تفسیر با چگونگی خود پرسش می» معناي تجربه حاصل شده«شود که انسان از تفسیر آنجا آغاز نمی«

کنیم، همه اینها توجه ما به هر چیز، درك ما از هر چیز، آنچه با آن مدرك خود را تعبیر می. شود تجربه آغاز می

این نظرگاه ) طرفه این است که(اما . کند ما به جهان را هدایت می» نگاه«است که وابسته» نظرگاه«به یک

معطوف است و از این طریق تفسیر ممکن در » چیزي» «مفهوم شدن«است که به » پیش نگاه«همیشه، یک

شکل ) هاي آن با همه ویژگی(» تأثر تجربی«نگاه است که این پیش) در واقع(آورد هر مورد را به وجود می

تفسیر دینی جهان . شود این قاعده عمومی شامل تجربه انسان از جهان و تفسیر دینی آن هم می. دهد می

دهد بلکه این نفس تجربه از جهان است که مشخصه در لحظات بیان تعبیراتی شکل یافته از جهان رخ نمی

امر «در چنین وضعیتی هر . دگیر گیرد، آنگاه که این تجربه در پرتو امر قدسی صورت می دینی به خود می

دو رویه متناقض نما، خود را نشان Aspektتحت یک اسپکت » تمامیت خود«در جهان و جهان در » واقعی

15.»عدم ثبات بال انقطاع و نوشدن لحظه به لحظه مستمر: دهد می

ن دهم که چگونه توانیم با استناد نسبتا مفصل به متن قرآن نشا کنم پس از این اشارات اکنون می فکر می

اما قبال الزم است به این نکته . تنها بینش حاکم بر سراسر این متن است) جهان(نمود دیدن همه موجودات

در قرآن . شود بینی سیستماتیک که جهان را در یک کلیت ببیند، دیده نمی توجه کنیم که در قرآن یک جهان


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

ها، ها، حیوانات، انسان، کوه اب، ماه و ستارگان، عالمها، آفت ها، زمین سخن از آسمان. هست» کل شیء«تعبیر

اما همه چیز جداجدا مطرح . ها و اشیاء و صدها چیز دیگر است گیاهان، آب، اقوام و اشخاص، بالیا و نعمت

دیده شدن همه ) افعال خدا(حال پس از توجه به این نکته، نخست نگاهی نسبتا طوالنی به نمود . شده است

اندازیم و سپس همین مسأله را در مورد انسان و سرنوشت اقوام و تاریخ و ر قرآن میحوادث طبیعی د

براي اجتناب از تطویل زیاد، از هر آیه مورد استناد تقریبا مضمون مورد . کنیم واقعیات اجتماعی بررسی می

ر بعضی از موارد در عین حال استنادات آینده قدري طوالنی و شاید د.کنم و نه همه آیه را نظر را ذکر می

ام، چون الزم است خواننده این بحث را، درست در فضاي آن گریزي از این کار نداشته. رسد مکرر به نظر می

زیست و در قرآن منعکس شده است و این کار جز با استناد به جهان قرار دهم که نبی اسالم در آن جهان می

. شود آیات پرشماري از قرآن میسر نمی

ها در دریا، ، گردش شب و روز، حرکت کشتی»آفرینش آسمان و زمین«: هاي طبیعی از پدیده قرائت نبوي

شدن زمین با آن و پراکنده شدن جنبندگان، وزش بادها، ابرهاي مسخر در میان فروآمدن باران از آسمان و زنده

آفریده و از آن » نفس«ها را از یک خداست که انسان«). 164آیه 2سوره (» آسمان و زمین آیات خدا هستند

خواباند و روز ها را می ها انسان خداست که شب«). 1آیه 4سوره ) (مردان و زنان زیادي پدید آورده است

ها را کند و بندگان در قوه قاهره او هستند، نگهبانان و فرستادگان او هستند که جان انسان بیدارشان می

). 65تا 60آیات 6سوره (» بخشد ها را نجات می یا انسانهاي صحرا و در گیرند، خداست که از تاریکی می

هاي گوناگون و زیتون و انار را به ها با طعم هاي با داربست و بدون داربست و خرما و کشت خداست ك باغ«

دهنده پدیده آورده از هر کدام گوسفند و بز، جفت پدید وجود آورده، از چهارپایان بارکش و کرك و پشم

خدا شکافنده دانه و «). 140آیه 6سوره (» پدیده آورده) نر و ماده(و از گاو ) نر و ماده(جفت آورده از شتر

خدا شکافنده صبح است، شب را . آورد آورد و مرده را از زنده بیرون می هسته است، زنده را از مرده بیرون می

هاي یابی شما در تاریکی یله راهستارگان را وس. مایه آرامش و آفتاب و ماه را وسیله حساب قرار داده است

ها و زمین را از از آسمان آب فرو فرستاده و با آن همه چیز را رویانده است و آسمان. صحرا و دریا قرار داده است

پروردگار شمار آن خداست که «). 99تا 94آیه 6سوره (» عدم پدید آورده و آفریننده همه چیز اوست

ها اوست آنکه آفتاب را روشنایی و ماه را نور قرار داده و براي آن منزل. آفریدهها و زمین را در شش روز آسمان

ها و زمین آفریده در گردش شب و روز و آنچه در آسمان. معین نموده تا شما حساب سال و ماه را داشته باشید

شما را از ... .دهد خداست که شما را در صحرا و دریا سیر می. مسلما آیات براي پرهیزگاران وجود دارد

زنده را از مرده و .... دهد خدا از آسمان و زمین شما را روزي می. بخشد هاي سهمناك دریاها نجات می طوفان

). 10سوره 32تا 31و 23تا 21و 10تا 3آیات (» کند آورد، و کار جهان را تدبیر می مرده را از زنده بیرون می

رودخانه را و آفتاب و ماه و . تا در دریا، با فرمان خدا راه رود خدا آنکس است که کشتی را مسخر شما ساخت«

خدا در آسمان «). 33تا 30آیات 14سوره (» شب و روز را مسخر شما قرار دارد و هر چه الزم داشتید به شما داد

از آن از هر زمین را کشیده و در آن لنگرها انداخته و. ها قرار داده و آنها را براي تماشاگران آراسته است برج

ها را سیراب فرستد و با آن انسان فرستد و با آن از آسمان آب می بادهاي تلقیح کننده می. چیز رویانده است

خدا انسان را از نطفۀ آفرید، چهارپایان را «). 23تا 17آیات 15سوره (» میراند کند و می او زنده می. کند می

براي شما در آنها زیبایی است، آنگاه که آنها را به : خورید میآفرید که براي شما سودها دارند و از آنها

توانید بردارید چهارپایان بارهاي سنگین را که شما نمی. گردانید برید و از چراگاه برمی چراگاه می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

با آب آسمان زیتون و خرما و انگور و هر . اسبان و استران و خران را آفرید تا آنها را سوار شوید. دارند برمی

دریا را مسخر .... شب، روز، آفتاب، ماه و ستارگان را مسخر شما قرار داد. رویاند یوه دیگر را براي شما میم

خدا «). 18تا 4آیات 16سوره (» ...هاي پوشیدنی به دست آورید شما کرد که از آن گوشت تازه بخورید و زینت

تا پایین (دارد را خدا در جو آسمان نگاه می پرندگان... آورد هاي مادرانشان بیرون می ها را از شکم انسان

از پوست چهارپایان، صراف آنها، اوبارو اشعار ... ها را مایه آرامش آنها قرار داد هاي انسان خدا خانه) نیفتند

خدا شب را در روز وارد «). 81تا 78آیه 16سوره (» آنها براي شما وسایل و کاالهاي زندگی فراهم کرد

. دارد تا به زمین نیفتد آسمان را نگاه می. هر چه در زمین است مسخر انسان ساخت. در شب کند و روز را می

» گزینند ها رسوالن برمی از فرشتگان و انسان. کند میراند و سپس زنده می ها را زنده کرده و سپس می انسان

ت، از نطفه علقه و از علقه اي ساخ خدا انسان را از خاك آفرید، سپس از او نطفه«). 66تا 60آیات 22سوره (

. مضنعه و از مضنعه استخوان آفرید، سپس بر استخوان گوشت پوشانید و در آخر او را یک آفریده دیگر ساخت

خدا زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون «). 14آیه 23سوره (» خدا زمین را نهاد استقرار انسان قرار داد

ها را از انسان. کند طور دوباره زنده می ها را همین کند و انسان ، زنده میآورد و زمین را پس از مرگ آن می

ها و خدا زبان. ها از جنس خودشان همسر آفرید و میان آنها دوستی و رحمت قرار داد براي انسان. خاك آفرید

برق را نشان .ها از آیات او است خواب شبانه و کوشش روزانه انسان. ها را گوناگون آفرید رنگ پوست انسان

هنگام (خدا . آسمان و زمین با فرمان او سرپا است. دهد تا آنان هم بترسند و هم طمع کنند ها می انسان

ها و زمین هستند مال او آیند، تمام آنان که در آسمان خواند و آنها بیرون می ها از زمین فرا می انسان) حشر

آیه 30همه اینها آیات خداست سوره (» گرداند را برمی کند و سپس آن خدا آفرینش را آغاز می. وتابع اوست

) کافران بدانند(«). 10آیه 31سوره (» ها را بدون ستون آفرید و در زمین لنگرها قرار داد خدا آسمان«). 27تا 19

برد یا از آسمان قطعاتی بر سر آنها شکافد و آنان را در زمین فرو می که اگر خدا بخواهد زمین را می

دهد از این راه فرستد و به واسطۀ آنان ابرها را تکان می خدا بادها را می«). 9آیه 4سوره (» دازدان می

گذارد در هم دارد و نمی ها و زمین را نگه می خدا آسمان). 48آیه 30سوره (» کند هاي مرده را زنده می زمین

کند، همان رید بار دیگر هم آنها را زنده میها را اولین بار آف همان خدا که انسان«). 65آیه 22سوره (بریزند

خدا «). 82تا 76آیات 36سوره (» شود چیز موجود می و همه» باش«گوید خدا که از درخت آتش آفرید، او می

پیچد آفتاب و ماه را مسخر کرد پیچد و روز را به شب درمی ها و زمین را به حق آفرید شب را به روز درمی آسمان

ها را در شکم انسان. ها را از یک نفس آفرید او انسان. آنها تا زمان معین شده گردش کنندکه هر کدام از

). 6و 5آیه 39سوره (» آفریند گانه می هاي سه مادران در مراحل متوالی در ظلمت

ن در قرآن را نشا» بینش از طبیعت«هایی از آیات بسیار بیشتري است که اصل و اساس این آیات قرآنی نمونه

شوند دیده می) خدا(واقعیت بنیادین ) آیات(» نمود«اسالم نبی همه حوادث و تحوالت طبیعی جهان. دهد می

او بدون انقطاع فعال است و هر . همه این نمودهاست» بود«اما او . شود که خودش بالواسطه درك نمی

آیاتی که . است) قرائت(تفسیر این بینش نبوي عین فهم و عین ). خلق مقام(آفریند اي می لحظه به گونه

اند؛ تفسیر پدیده هاي طبیعی شناخته شده آورده شد جمالت اخباري یا فلسفی نیستند آنها جمالت تفسیري

هاي طبیعی این قرائت نبوي در قرآن منحصر به پدیده. جهان نبی اسالم به مثابه نمودهاي خدا و افعال او

قوام سخن به میان آمده، همه آنها هم مخلوقات خداوند فهمیده و در تمام مواردي که از انسان یا ا. نیست

شوند که سرنوشت شان چه در پیدایش و چه در چگونگی سپري کردن حیات دنیوي و چه در آنچه به تفسیر می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

در تمام مواردي که سخن از . شود شود همه و همه با اراده و فعل خدا معین می حیات اخروي مربوط می

جا همه. رود االطالق حضور دارد و سخن از افعال آن فاعل می رود خدا به عنوان فعال علی م میانسان یا اقوا

تواند کند یا چنان خواهد کرد یا چنان می سخن از این است که خدا با انسان و اقوام چنین کرد یا چنین می

لی سخن چگونگی تعامل هاي طبیعی انسان در میان است هسته اص حتی در مواردي که سخن از ویژگی. بکند

. خدا با انسان است

آورم و مطالعه سایر موارد را که بسیار در اینجا چند نمونه از آیات کلیدي در این باب را نیز، نسبتا با تفصیل می

خدا، انسان را از گلی خشک از «: قرائت نبوي از سرنوشت انسان. کنم زیاد است به خوانندگان گرامی واگذار می

خدا کارنامه هر «). 16سوره 4آیه (» انسان را از نطفه آفرید) 26آیه 15سوره (و بدبو آفرید گلی سیاه

13آیات 17سوره (» دهد آورد و نشانش می انسانی را به گردن او بسته است و روز قیامت نامه او را بیرون می

آیه 23سوره (» کشید به دوش میو انسان آن امانت را ... خدا امانت را به آسمان و زمین عرضه کرد«). 14و

انسان با مشقت فراوان به سوي خدایش «). 3آیه 55سوره (» خدا انسان را آفرید و به او بیان یاد داد«). 72

آیه 9سوره (آفرید ) کبد(خدا انسان را در زحمت «). 6آیه 84سوره (» خواهد رفت و او را مالقات خواهد کرد

آیه 96سوره (» دانست خدا به او یاد داد آنچه را انسان نمی«). 9آیه 96سوره ( »خدا انسان را از علق آفرید) 4

سوره (» ....کند دهد و مرا سیراب می کند، به من طعام می خدا مرا آفرید و هدایت می«: از قول ابراهیم). 5

سوره (» ....قبر گذاشتخدا انسان را از نطفه آفرید، راه را نشانش داد و سپس او را میراند و در «). 79آیه 26

هیچ نفس انسانی جز با «). 145آیه 3سوره (» میرد هیچ نفس انسانی جز با اذن خدا نمی«). ... بب 21آیه 80

فرا ) با اعمال خود(خدا آنچه را هر نفسی ) در روز قیامت(«). 100آیه 10سوره (» آورد اذن خدا ایمان نمی

خدا نفس آدمی را آفریده و پلیدکاري و پرهیزکاري را «). 15آیه 14ه سور(» آورده به او پاداش خواهد داد می

ها را با ترس گرسنگی و از دست رفتن اموال و خدا انسان«). بب 7آیه 91سوره (» به او الهام کرده است

به آنان خدا «). 2آیه 67سوره (» ها آفرید خدا مرگ و زندگی را براي آزمایش انسان. کند آزمایش می... ها جان

خدا مؤمنان را از «). 97آیه 16سوره (» بخشد کنند زندگانی پاکیزه می آورند و کار شایسته می که ایمان می

خدا انسان را به حال خود وا «). 257آیه 2سوره (» کند کند و به روشنایی وارد می ها خارج می تاریکی

هر «). 3آیه 65سوره (» براي او کافی است هر کس به خدا توکل کند خدا«). 36آیه 57سوره (» گذارد نمی

آیه 18سوره (» شود و آنکه راخدا گمراه سازد راهنمایی پیدا نخواهد شد کس راخدا هدایت کند هدایت می

آیا در امان «). 182آیه 7سوره (» کند فهمند استدراج می اي که خود آنها نمی خدا کافران را به گونه«). 17

این آیات و مشابهات آن، اساس بینش ). 45آیه 16سوره (» آنها را در زمین فرو برد، )خدا(هستید از اینکه

ها یا جمالت این آیات هم جمالت اخبار از داده. دهد فهمی ـ تفسیري نبی اسالم از سرنوشت انسان را نشان می

ر جهانی نبی طور که د آنها جمالت تفسیري هستند، تفسیر سرنوشت و سرگذشت انسان؛ آن. فلسفی نیستند

ها ترین آیات مربوط به اصل حشر و قیامت انسان حتی مهم. شد اسالم، به مثابه تعامل خدا با انسان دیده می

مثال در موارد متعددي از قرآن . هم در قرآن بازگو کننده یک تجربه فهمی ـ تفسیري از سرانجام انسان هستند

. مانند زنده کردن درختان و زمین پس از فصل زمستان است هاي مرده از خاك شود بیرون آوردن انسان گفته می

شوند و سپس دیده که سرسبز می ها را مانند درختان و گیاهان می پیامبر در بینش تجربی خود انسان

تعبیرات مکرر از . شوند می) به اصطالح قرآن(و سپس در فصل بهار دوباره زنده ) به اصطالح قرآن(میرند می

ها ها در روي زمین و رفتن انسان ن از خاك و پیدایش انسان در زمین و تعبیر انتشار انسانآفریده شدن انسا


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

هاي اخباري جمله 19آیه 30ها دوباره از زمین در قرآن، مثال در سوره دوباره به زمین و بیرون آمدن انسان

از . دهند نسان را نشان میهایی هستند که یک تجربه فهمی ـ تفسیري از سرنوشت و سرانجام ا نیستند جمله

مبناي این فهم تفسیري از انسان . ها از زمین در قرآن به بیرون آوردن زنده از مرده تعبیر شده است حشر انسان

ها و زمین را به بازي نیافریده، آنها به حق خدا آسمان«: چنین بیان شده است 44سوره 42تا 38در آیات

ها و زمین و آنچه در میانه آنها است را خدا آسمان«: آمده 28سوره 18تا 16در آیات . »اند آفریده شده

بندگان خدا در «. دارد از میان برمی» حق«خدا باطلب را به وسیله ) در روند آفرینش) (کنان نیافریده است بازي

بازي « تعبیرات. »نیافریده است» باطل«فهمند که خدا آنها را اندیشند و می ها و زمین می آفرینش آسمان

، همه از یک فهم »باطل نبودن آفرینش جهان«، »حقانیت آفرینش جهان. »آفرینش جهان) عبث نبودن(نبودن

عبث نبودن، حقانیت داشتن، باطل نبودن بیش از آنکه بیان فلسفی از یک . کنند تفسیري از جهان حکایت می

عمل یک شخص معین عبث یا باطل نیست اگر بگوییم فالن . واقعیت باشند بیان فهمی ـ تفسیري از آن هستند

وقتی درباره خلق جهان چنین تعبیراتی . ایم اي تفسیر از آن عمل بیان کرده یا حقانیت دارد در این موارد گونه

دار و پیامبر اسالم چون جهان را غیر عبث، حقانیت. شود شود یک فهم تفسیري از آن داده می به کاربرده می

بوده، انسان » سوي خدا«و به » مال خدا» «از خدا«میده و در بینش وي همه چیز فه دیده و می غیرباطل می

خلقت انسان هم از خدا و سرنوشت و سرانجام او . توانسته مشمول این فهم و بینش عمومی وي نباشد نمی

ت در پس انسان عاقب. بود می» عبث«اگر سرانجام انسان به سوي خدا نبود خلق انسان . به سوي خدا بوده است

باز هم به صورت نقل (به آیات زیر . پیشگاه خدا حاضر خواهد شد و ممکن نیست از انسان فهمی جز این داشت

: توجه کند) مضمون

آیا محاسبه «). 6آیه 84سوره (» کنی روي و عافیت او را مالقات می اي انسان تو با مشقت به سوي خدایت می«

آیا محاسبه انسان این است که به حال «). 115آیه 23سوره (» است؟ شما این است که خدا انسان را عبث آفریده

این خداست که آفرینش او را تمام ... خود رها شود مگر نه این است که او در آغاز نطفه بود و سپس علقه

). 40تا 36آیه 75سوره (» آیا این خدا قادر نیست مردگان را زنده کند؟. کرد و از انسان نر و ماده پدید آورد

کنند در روزي که همه مردم در پیشگاه خدا خواهند ایستاد اینها مبعوث نخواهند آیا کافران گمان می«

همه مردم به حرکت درخواهند آمد تا اعمال خود ) قیامت و حشر(در روز زلزال «). 6و 5آیه 83سوره (» شد؟

اي نیکوکاري د و هر کس مثقال ذرهاي شر مرتکب شده باشد آن را خواهد دی هر کس مثقال ذره. را ببینند

). 8آیه 96سوره (» نهایت کار همه بازگشت به خداست«). 8و 7آیه 99سوره (» کرده باشد آن را خواهد دید

ها را آزمایش کند، تا معلوم شود چه کسانی زیباترین کارها را خدا مرگ و زندگی را آفریده تا انسان«

). 20آیه 57سوره (» نیوي لهو لعب است، حیات دنیوي کاالي غرور استحیات د«). 2آیه 67سوره (» کنند می

ترین جزا به او بیند و در نهایت کامل رسد و آن را در آینده می انسان تنها و تنها به نتیجه کوشش خود می«

قت اینکه انسان با مش). 42آیه 53سوره (» داده خواهد شد و آخرین مرحله، حضور در پیشگاه پروردگار است

شود، اینکه خدا قادر رود، اینکه خلقت انسان عبث نیست، اینکه انسان به حال خود رها نمی به سوي خدا می

شود، خواهد دید، اینکه او به وسیله خدا امتحان می» جزا«است او را زنده کند، اینکه او در حیات اخروي

هاي تفسیري دینی از انسان هستند که بر اینکه حیات دنیوي لهو و لعب و کاالي غرور است، همه اینها فهم

پیش «آن . پذیرد عبث نبودن و حقانیت داشتن و غیرباطل بودن جهان صورت می» بینش تفسیري محوري«مبناي

هایی است که در قرآن براي مرحله مؤید مهم دیگر این مدعا نام. کند ها را هدایت می این نگاه» نگاه


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

آیه 24سوره » الحساب یوم«، 40آیه 44سوره » یوم الفصل«مثال : ه استقیامت و حشر انسان به کار برده شد

تعبیرات فصل به معناي جدا شدن حق از باطل، . اند هاي روز قیامت ، نام9آیه 64سوره » یوم التغابن«، 35

اند قدیمی ـ تفسیري از وضعیت کشی از انسان، آگاه شدن به مغبون بودگی و مانند اینها تعبیراتی حساب

ها مورد از که در ده» الیوم اآلخر«شود که تعبیر بسیار مکرر آینده انسان در آخرت با دقت بیشتر معلوم می

اینکه حیات دنیوي . قرآن درباره حشر و قیامت و آخرت به کار برده شده، خود یک تعبیر فهمی ـ تفسیري است

این . سرنوشت و سرگذشت انسان است است یک فهم تفسیري از» روز دیگر«است و حیات اخروي » روز اول«

در صحنه تاریخ : قرائت نبوي از تاریخ اقوام. گویی یا اخبار از غیب نیستند ها و یا فلسفه تعبیرات اخبار از داده

خدا فاعل علی االطالق در سرنوشت . اقوام هم در قرآن مطلب چنان است که درباره طبیعت و انسان گفتیم

هایی از آیات مرتبط به نمونه. شود ها دیده می چیز در تعامل خدا با انسان همه در این صحنه هم. اقوام است

او و ) عاقبت(نوشته که ) در کتاب هستی(خداوند «. توجه فرمایید) باز هم تقریبا نقل به مضمون(

دا خ«). 105آیه 21سوره (» عاقبت بندگان صالح خدا وارث زمین خواهند شد. فرستادگانش پیروز خواهند شد

وقتی اراده کنیم اهل سرزمینی را هالك سازیم به مترفان «. »کند را عذاب نمی) قومی(پیش از ارسال رسوالن

خدا پس از نوح . سازیم کنند آنگاه اهل آن سرزمین را هالك می دهیم، اما آنان فسق پیشه می آنها هشدار می

چه سرزمین هایی که اهل آن «). 17تا 15ات آی 7سوره (» زیادي را به سبب گناهان آنها هالك ساخت) اقوام(

برد اگر خدا بخواهد شما را می«. »ستمگر بودند و ما آن را از میان بردیم و اقوام دیگري به جاي آنان آوردیم

در اینجا باید این موضوع مهم را : قرائت نبوي از واقعیات اجتماعی). 133آیه 4سوره (» آورد و دیگران را می

هاي طبیعی و سرنوشت و سرگذشت انسان و تاریخ اقوام، متن قرآن یک که عالوه بر پدیده. هم مطرح کنم

کند و اصول اخالقی و احکام دینی تجربه فهمی ـ تفسیري نبوي هم از زندگی اجتماعی مردم حجاز بیان می

ا انسان در خدا در متن و بطن واقعیات اجتماعی هم ب. قرآن محصول همین تجربه است) عبادي و معامالتی(

آن گونه زندگی اجتماعی که با اراده فعال خدا در بطن و متن جامعه هماهنگ نیست، . حال تعامل است

چون سرنوشت و سرانجام زندگی انسان حتی در بطن و متن واقعیات و . شود زندگی نامطلوب فهمیده می

اینجاست که قرائت . سازگار شوندبا آن » واقعیات اجتماعی«تحوالت اجتماعی مقهور اراده خداست، پس باید

خواهد واقعیات اجتماعی ـ چه مربوط به عبادات و چه مربوط به معامالت ــ خود را نبوي از مردم حجاز می

معروف، ... این تغییر باید بر مبناي توحید در عبادات، مراعات تقوي، عدالت، احسان، انصاف، ایثار و . تغییر دهند

االطالق خدا در جهان هستند و اجتناب از فسق، ظلم، ها که سازگار با فعالیت علیخیر، بر، عفو و مانند این

شود ها خواسته می در حقیقت از انسان. ها که با آن ناسازگارند باید انجام شود منکر، شر، اعتداء و مانند این

یت مطلق خداوند نه تنها در مقام نگاه به جهان و تفسیر آن بلکه در مقام عمل در جهان هم تسلیم فاعل

در قرآن بسیاري از اعمال و روابط . است» عبودیت«عنوان جامع این گونه زندگی کردن در قرآن . شوند

شود و به جاي شود و از آنها نهی می فهمیده می... اجتماعی موجود مصداق ظلم، شر، اعتداء، فسق و

ند آن هستند پیشنهاد و به آن امر آنها روابط و اعمال دیگري که مصداق عدالت، احسان، انصاف و مان

تقریبا در تمام مواردي که حکمی مربوط به روابط انسانی و واقعیات اجتماعی در قرآن آمده به . شود می

قرائت نبوي این است ك اگر . اي تعلیل اخالقی دارد که آن تعلیل به اصول اخالقی یاد شده مربوط است گونه

راخالقی به صورت اخالقی، مثال از صورت ظالمانه به صورت عادالنه درآید، از ها از صورت غی این ارتباطات و نرم

تمام احکام مربوط به عبادات و معامالت در قرآن از این موضع صادر شده و بر .اراده خداوند تبعیت شده است

نچه در این آ. فهمی تفسیري از روابط و واقعیات اجتماعی سازگار و ناسازگار با اراده خدا مبتنی شده است


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

ها باشد که داوري درباره روابط موجود انسان باب مهم و راهگشا است توجه کردن به این نکته اساسی می

تواند معنا پیدا کند می) و در مورد با جامعه حجاز(با یکدیگر یا با خدا همیشه در یک جامعه مشخص و معین

آمیز دیده ادت معین رایج در جامعه شركمثال یک گونه عب. و همیشه یک ماهیت فهمی، تفسیري دارد

شود، یا مثال یک رابطه معین انسانی آن جامعه مانند نظام شود و به تغییر آن به صورت توحیدي دعوت می می

ها این قضاوت.شود شود و به عادالنه شدن آن دعوت می شود و از آن نهی می خانواده ظالمانه دیده می

خواهند اند و می اي معین ه بودن ناظر به واقعیت اجتماعی مشخص در جامعهدربار، ظالمانه بودن با عادالن

ها، مانند قضاوت قاضی در دادگاه است ك ناظر به حادثه معینی است این قضاوت. تکلیف آنها را مشخص کنند

ز طور که قضاوت قاضی در این موارد بر اساس تفسیر او ا همان. که در زمان و مکان معین انجام شده است

شود، ظالمانه خواندن یا عادالنه خواندن رابطه اجتماعی معینی هم در یک جامعه بر یک قانون انجام می

کند شود و تنها تکلیف آن موارد معین را در آن جامعه مورد نظر مشخص می تفسیر از ظلم و عدالت مبتنی می

. شود و نه بیشتر باشد شامل میو حداکثر، هر مورد دیگري را که با تمام مشخصات مانند آن مورد اول

. قرار دارد» آنچه هست«در روابط انسانی یا رابطه انسان با خدا همیشه در مقابل یک » باید«پیشنهاد یک

» باید«پیشنهاد یک . خواهد آنچه هست را تغییر دهد و معطوف به یک واقعیت مشخص است می» باید«

مگر در شرایط تاریخی معین؛ یعنی مثال تفسیر اوضاع شود اجتماعی ممکن نمی» است«اجتماعی به جاي یک

کردن وضعیت معین دیگر اجتماعی به جاي آن، که به عنوان عدل و احوال معین اجتماعی به ظلم و جانشین

در اینجا به قسمتی از این موارد در قرآن . ها ماهیت فهمی ـ تفسیري دارد همه این داوري. تفسیر شده است

. کنم شاره میبه عنوان نمونه ا

و » اعتداء«، »احسان«، »معروف» «عفو«از سوره بر مبناي فهمی ـ تفسیري از 179و 178احکام قصاص در آیات

پس از این آیات، آیات مربوط به احکام وصیت اموال قرار . و تعیین مصداق براي آنها تنظیم شده است» حیات«

، اصالح میان مردم، و تعیین مصداق آنها »اثم«وتقوي » معروف» «خیر«دارد که بر مبناي فهمی تفسیري از

که در آنها احکام آمیزش جنسی، نکاح، نفقه همسر و اوالد و 2سوره 42تا 22آیات . تنظیم شده است

حق یک «، »اصطالح میان مردم«، »تقوي«، »خویی پاکیزه«، »توبه«طالق بیان شده، بر مبناي فهمی تفسیري از

تراضی دو «، »ظلم به نفس نکردن«، »مراعات حدود خدا«، »احسان«، »معروف«، »ن دیگرانسان در برابر انسا

و » عفو» «تقوي«، »مشاوره با یکدیگر«، »ضرر نرساندن به دیگري» «تر تر و پاك عمل خالص«، »وعظ«، »طرفه

که 283ا ت 278در آیات . مانند اینها بیان شده است و این احکام مصداق این فضایل به شمار آمده است

انتخاب «، »تقوي«، »عدالت«احکام ربا، قرض و شهادت بیان شده، این احکام بر مبناي فهمی ـ تفسیري از

اجتناب از ضرر رساندن به دیگري و بیان مصداق بر آنها تنظیم » استواري شهادت«، »قسط«، »شاهد با رضایت

، ماکوالت حرام و حالل و روابط »عقود«ه سوره مائده که احکام متفاوتی دربار 6تا 1در آیات . شده است

عدم «و » تعاون بر تقوي«، »عدم اعتداء«، »وفا به پیمان«جنسی زن و مرد آمده، همه آنها فهمی تفسیري از

روابط جنسی پاکیزه و «، »طیبات«، »اضطرار در مخمصه«، »نعمت«، »فسق«، »اجتناب«، »تعاون بر اثم وعدوان

حکم تحریم ربا بر 280تا 275در آیات . تنظیم شده است» محصنین و محصنات« زنان با مردان،» دار حریم

، »ظلم نکردن و مظلوم واقع نشدن«، »تقوي«، »نفی تشبیه ربا به بیع» «شیطان زدگی«فهمی ـ تفسیري از

در آیات . و مانند اینها تنظیم شده و مصداق بیان شده است» در تنگدستی بدهکار به او فشار نیاوردن«

عدم «شود، احکام قتال بر فهمی تفسیري از هاي مختلف قرآن دیده می که در سوره) جنگ(مربوط به قتال


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

شاید سبب اینکه همه این احکام . تنظیم شده است... و » جنگ تا از میان رفتن فتنه«) صلح(» سلم» «اعتداء

اي حکم کلمه. اشته استنامیده شده همین است که همه اینها ماهیت قضاوت در موارد معین د» حکم«

هم روشن » من لم یحکم بما انزل اهللا«در این صورت معناي و . شود است که عمدتا در قضاوت به کاربرده می

اینها شاهدهاي واضحی براي این مدعاست که احکام شرعی قرآن بر فهمی ـ تفسیري از واقعیات و . شود می

ها با خدا در آن جامعه مبتنی بوده و هدف آن ادي انسانروابط موجود اجتماعی جامعه حجاز و بر روابط عب

صدور این احکام اصال به معناي . تفسیر واقعیات اجتماعی به صورتی که با اراده خدا سازگار باشد بوده است

اینکه در قرن نخستین اسالم مسلمانان علم فقه . ها و همه عصرها نبوده است وضع احکام براي همه جامعه

از متن قرآن . وردند و با آن نیازهاي خود و حکومتشان را برطرف کردند به کلی مطلب دیگري استرا به وجود آ

. آید که توضیح دادیم تنها آن مقدار به دست می

اي از قرآن نیز که به ظرایف چگونگی رویکردهاي هم فرد در بخش عمده: قرائت نبوي و احوال وجودي

، »انابه«، »توکل«، »رضا«، »صبر«، »شکر«، »ابتهال«، »دعاء«که سخن از پردازد، آنجا انسانی در برابر خدا می

، »صوم«، »سجود«، »رکوع«، »صلوه«، »تضرع«، »قنوت«، »تسبیح و تبرثه«، »استغاثه«، »استغفار«، »توبه«

همه و مانند اینها به میان آمده،» عجله«، »یأس«، »غم«، »ایمان«، »اطمینان نفس«، »خوف«، »رجاء«، »انفاق«

. االطالق خدا در جهان فهمیده و تفسیر شده است اینها بر مبناي ضرورت هماهنگ شدن انسان با فعالیت علی

عرفاي مسلمان با تامل و موشکافی . اند این رویکردهاي انسان در برابر خدا همه، توحید عملی فهمیده شده

سیر و سلوك انسان را » مقامات«و » حاالت« .شود در آن دسته از تعبیرات قرآن که به این رویکردها مرتبط می

» تجربه هرمنوتیکی«در این موارد تعبیرات قرآن . اند پرداخته» طریقت«اند و به شرح و تفسیر تنظیم کرده

» وحی«دهند که این تعبیرات نشان می Existintialبعد اگزیستنسیال . کند پیامبر از جهان را کامال آشکار می

کرده و چگونه اضطراب بنیادین انسانی وي را به سطح تجربه او را متالطم می چگونه دریاي روح او

ترین دعوت پیامبر در که اصلی» ایمان باهللا«. ساخته است ناپذیر می سکون» اي انگیخته«رسانده و او را می

طراب وجودي این امنیت در برابر اض. آدمی است» امنیت وجودي«همان » امن«است و » امن«از ماده . قرآن است

در آیات بسیار زیادي از قرآن ) امنیت پیدا کردن به واسطه خدا(» ایمان باهللا«قرار دارد و تکرار شدن تعبیرات

. ساخته است گاه پیامبر را رها نمی هیچ» امنیت«و » اضطراب«هاي وجودي دهد که چگونه وضعیت نشان می

شود که واقعیت خدا به این صورت درك می. ن متحد استدر این قرائت نبوي تجربه خدا با فهم تفسیري از جها

سخن . شود شود چون نمود خدا فهمیده می جهان، دینی فهمیده می. شود ، او فهمیده می»نمود«جهان؛

. در قرآن فهم دینی جهان عین تفسیر است. جهان جدا نیست) هرمنوتیک(از فهم و تفسیر گفتن از خدا،

خدا حاضر است چون هر لحظه واقعیت را ممکن . بارتست از فعالیت بالانقطاع اودر این قرائت حضور خدا ع

در این متن صفات مربوط به فعالیت مستمر خدا و نه صفات ذات او نخستین و آغازین صفات وي . سازد می

نمودي جهان ) خلق مدام(کند چون مستمرا و بالانقطاع جهان را تأسیس و نابود می. خدا حضور دارد . هستند

سازد و هم پنهان این نمود قدرت خدا را همزمان هم آشکار می. دهد خدا خود را نشان می است که با آن

گیرد که صاحب تجربه از این تجربه قرائتی گاهی چنان اوج می). و الظاهر و الباطن هو االول و اآلخر (کند می

خدا نور «: چنین آمده 35آیه 24در سوره . کند را به صورت نور تجربه می گذرد و ذات الهی جهان درمی

اي است، آن چون چراغدانی است که در آن چراغی و آن چراغ در شیشه ها و زمین است، مثل نور او آسمان


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

شود درخت مبارك زیتونی که نه شرقی است و نه غربی افروخته می گویی اختري درخشان است که از شیشه

خدا هر که را بخواهد با . بخشد، روشنی بر روي روشنی است روشنی می تشآ روغن آن چراغ بدون ) گویی که(

. »کند نور خویش هدایت می

هایی ها، سبک ها و حکمت ها، تصویرها و حکایت در این قرائت فهمی ـ تفسیري ـ دینی از جهان از انواع مثل

نظم تألیفی . تألیف مؤلفان نیستدر عین حال قرآن از زمرة . گوناگون از انذار و تبشیر استفاده شده است

التبه در سراسر این قرائت . نبوي از جهان است) خواندن(قرآن یک قرائت . قرآن به نثر است و نه نظم ندارد،

اي تحلیل روانشناختی از این متن، آن توان با گونه می. هاي مختلف آشکار شده است پیامبر به گونه شخصیت

ن را براي او نه تنها ممکن بلکه غیرقابل اجتناب ساخته بود، تحلیل روانشناختی وحی، این خواند پیامبر را که

هاي شدید با کافران و اي از آیات، سختگیري آلود پاره آلود یا غضب هاي رحمت بهشت و جهنم، لحن اوصاف . کرد

. از مشخصات این متن آیینه خلق و کیفیت نبی اسالم است بسیاري دیگر

دهاي نظریات ابراز شده اي از پیام پاره

: کنم آید، اشاره می اي که از مباحث یاد شده به دست می اي نتایج عمده در خاتمه کالم به پاره

از قرآن کریم ) آزاد، غیر دگماتیک(آنچه در این گفت و گو در میان آوردم درآمدي است بر یک قرائت عقالنی . 1

توان از این متن را که در یک جمله می» دینی«رائت عقالنی، پیام این ق. به عنوان کتاب دینی اصلی مسلمانان

تعبیر کرد، به خوبی ) موحدانه نگریستن و موحدانه زیستن، و نه عقیده به وجودي خداي یکتا(» توحید«به آن

ر پیامب» توحید«قرآن بیان کننده . هاي ما باشد رساند، بدون اینکه وحیانی بودن این متن جزء پیش فرض می

زیست که در قرآن گونه می و آن) فهمید جهان را می(نگریست و پیامبر آن گونه به جهان می. است اسالم

. منعکس است

باشد فقط با فهم و » نمود«است و هر چیز که » نمود«متن قرآن به مثابه یک فهم تفسیري از جهان یک . 2

وجهی از وجوه و نه با احاطه به تمام حقیقت آن شود، آن هم تنها در دوباره ممکن است فهمیده می تفسیر

این است که قرائت پیامبر اسالم از جهان چون یک قرائت است ممکن نیست براي ما دربردارنده منظور . »نمود«

کنیم که این ها به هنگام مواجهه با این متن درك می ما انسان. مورد نظر قرآن باشد» الهی حقیقت «تمام

توانیم تمام آنچه پس نمی). پنهان(است و هم باطن ) آشکار(کار دارد که هم ظاهر ی سر و قرائت با واقعیت

کامال بفهمیم و درست در همین نقطه است که ضرورت یک فهم تفسیري از این رساند را که پیام این متن می

که این پیام در ارتباط با این فهم و تفسیر جدید هم تمام حقیقت آنچه را قطعا . دهد پیام، خود را نشان می

در تمام تفسیرهاي ممکن ما را » هم پنهان«و » هم آشکار«مشخصه آن است نشان نخواهد داد و همان دو

هاي نه خود پیام قرآن یعنی توحید پیامبر اسالم حاوي گزاره نتیجه این تحلیل است که . همراهی خواهد کرد

قرآن است و نه هر گزاره تفسیري دیگر که در مقام د نظر نهایی و قرائت نهایی درباره حقیقت الهی مور

. تفسیر این پیام ممکن است گفته شود

هر مفسري خود باید . توان از پیش قاعده و قانون معین کرد نمی) قرآن(براي فهم و تفسیر قرائت نبوي . 3

ین قرائت نبوي از مثال الدین رومی وقتی براي فهم ا جالل. دهد که تفسیر او تفسیر است یا نه نشان


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

کرد و یا در تفسیر رابطه نزاع عرب زبان، فارس زبان و ترك بر سر نام انگور استفاده می تاریکخانه و فیل یا

کشتی نوحیم و در / رویم ما زعقباییم و عقبا می/ رویم ما ز دریابیم و دریا می« : گفت انسان و خدا می

خواست در برابر امواج توفانی فعالیت ، وقتی او از همه می»رویم میپا بی الجرم بی دست و / طوفان روح

هاي تفسیري از قاعده و ندهند و با این امواج روان شوند براي این فهم علی االطالق خدا هیچ مقاومتی نشان

افعال و «فهمید که تمام موجودات این قرائت را چنین می وقتی مالصدرا . کرد قانون معینی تعبیت نمی

او هم در این . است» فقر وجودي» «حقیقت امکان« هستند و هیچ استقالل وجودي ندارند و » شئون حق تعالی

. کرد تفسیر از قاعده و قانون از پیش تعیین شده پیروي نمی

آنان تعبیراتی را در آیات . حقیقت این است که عرفاي مسلمان روي پیام توحیدي قرآن بیش از دیگران کار کردند

تصویر به » مقامات«و » حاالت«هاي عرفانی را تحت عنوان قرآن مورد توجه خاص قرار دادند و نظامی از تجربه

. نصر سراج آمده است ابن» اللمع فی التصوف«ترین آنها قبل از منابع دیگر در کتاب کشیدند که شاید منظم

، »پل نویا«مند تفسیر قرآنی و زبان عرفانی از توان ترسیمی از آن را در کتاب سود آنها راهی را رفتند که می

تراز اول مسلمان از توحید، فهم ـ قرائت در هر حال، قرائت عارفان. ترجمه اسماعیل سعادت مطالعه کرد

گر چه قرائت عارفان هم . قرآن را وارد مرحله کامال جدیدي کرد و از آن صورتی خالص و ناب ارایه کرد توحیدي

. هاي دیگر تکامل پیدا کرد البته عرفان اسالمی با تأثر از عرفان. تواند باشد این باب نمینهایی در سخن

پرسش امروزین که متفکران مسلمان با آن مواجهند این است که قرائت توحیدي قرآن را در عصر حاضر چگونه

توان اشت و چگونه میتوان در عصر حاضر فهمی توحیدي از جهان د توان فهم و تفسیر کرد و چگونه می می

کند و تاریخ را تا حدود زیادي با اراده هاي کالن می در جهانی که انسان در طبیعت تصرف. موحدانه زیست

سازد فهم توحیدي از جهان چگونه ممکن است؟ خالصه اینکه براي متفکران مسلمان آگاهانه خود می

است و نه چیز » مسأله خدا«و اساسی در عصر حاضر مانند همه معتقدان دیگر به خدا مسأله اصلی معاصر هم

اند و نقش اینها براي طرح توحید بوده. »موضوعیت«دارند و نه » طریقیت«وحی در قرآن نبوت و . دیگر

نظر قرآن نبی اسالم یک مشارکت کننده بزرگ در قرائت توحیدي از جهان است که انبیاء از . اند دیگري نداشته

بکنم باید بگویم معناي مسلمانی در ) الهیاتی(اگر بخواهم در اینجا داوري کالمی . دپیشین مؤسس آن بودن

قرن گذشته به نام دین اسالم شکل 14همه آنچه در این . قرائت توحیدي است عصر حاضر مشارکت در این

عناي اصالح دین در عصر حاضر، مورد ارزیابی قرار گیرد و به نظر من م گرفته باید با قرائت توحیدي از جهان

این همان اسالم حقیقت است که مقابل اسالم هویت قرار . تواند باشد نمی اسالم در عصر حاضر جز این

افتد، هیچ سخنی در این گفت و گوي در چنگ انسان نمی گاه تمام و کمال گیرد و چون حقیقت هیچ می

کار ما یک تفسیر گري . ند داشته باشدتوا اي نمی متولی توحیدي سخنی نهایی نیست و این گفت و گو هیچ

بسیار مفید خواهد بود عالوه بر فهم و این نکته را نیز اضافه کنم که براي مسلمانان . دائمی است

دارد به فهم و تفسیرهاي جدید تفسیرهاي عمیقی که در فلسفه و عرفان اسالمی درباره موضوع خدا وجود

و » معناي همه معناها« خدا به عنوان . شود توجه کنند ده میدیگر که در جهان معاصر از این موضوع دا

« یا » تو«یا خدا آن 17»جهان مثابه راز «یا خدا به 16جهان به مثابه یک مجموعه معنایی که معناي آن خداست،

.هاي تفسیري جدید هستند هاي بسیار جذاب از این فهم نمونه 18.یابد می» خود را«که انسان یا آن » دیگري


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

ها و جمالت، حتی صرف ارائه شد چون معناي واژه» زبان«بنا به آن تعریف فلسفی که در اوایل گفت و گو از . 4

اي وجود ندارد که فهم آن به اطالعات بیرون هیچ جمله. کند و نحو یک زبان معین در طول تاریخ تحول پیدا می

واژه معین فارسی یا عربی در تمام طول تاریخ این این طور نیست که مثال یک. آن جمله نیازمند نباشد از

بر اساس این اصل . زنند همیشه یک معنا داشته باشد هایی که با این زبان حرف می در همه جامه ها و زبان

ها و جمالت در متن قرآن همان معناها در فلسفه زبان معاصر باید بپذیریم که معناي واژه کلی مورد قبول

گر چه به دست آوردن این معناها کار پیچیده و . شد این متن از آنها فهمیده می ز تکون هستند که در آغا

توانیم بگوییم معناي فالن واژه یا جمله قرآن الزاما باید بپذیریم که نمی مشکلی است ولی اصل این مطلب را

. شود همان است که امروز از آن فهمیده می

شوري، ها، زمین، جن، فرشته، حشر و بعث مردگان از زمین یا بیعت، آسمانهایی چون در این صورت معناي واژه

توان به منظور نمی. شد در متن قرآن همان است که در عصر پیدایش این متن از آن فهمیده می... عدل و

فرض ها و جمالت معناهاي دیگر هاي این عصر براي این واژه سازگار کردن معناي متن قرآن با دانش یا فلسفه

پیامبر از جهان که قبال آن را توضیح دادم با زبان عربی صورت ) فهمی ـ تفسیري(آن تجربه هرمونیکی . کرد

ها و زمین و آفتاب و ماه و پیامبر وقتی از آسمان. هاي خود را دارد این زبان محدودیت. گرفته و بیان شده است

گفته همان را از آنها ا یک بیان فهمی ـ تفسیري سخن مییا حوادث تاریخی یا سرنوشت و سرانجام انسان ب ...

تجربه فهمی ـ تفسیري او از جهان با معانی و . شد فهمیده که در زبان عربی آن روز از آنها فهمیده می می

ممکن است ما با دانش و فلسفه جدید در قرآن به مطالبی . شده است زبان عربی براي او حاصل می مفاهیم

نامیم یا مطالبی درباره طبیعت و تاریخ ببینیم که آنها را امروز آنها را امروزه اسطوره می که برخورد کنیم

اي به فهم پیام حتی ممکن است بگویند زبان قرآن زبان اسطوره است، اینها لطمه. یابیم می خالف دانش عصر

. زند توحیدي این متن نمی

هاي که در عصر آن قرائت وجود داشته ولی هدفش بیان گزاره این قرائت نبوي بر تصویري از جهان مبتنی است

در قرآن همه این جزئیات به همان معنا که در زبان و فرهنگ . علمی، تاریخی درباره جزییات آن تصویر نیست

اند که در آنها آن گونه بیان شده. اند عرب داشتند در خدمت آن فهم تفسیري از جهان و بیان آن قرار گرفته

اند که در فرهنگ آن روز عرب نبود و ولی براي رساندن پیامی به کار گرفته شده. اند عرب آن روز بوده نگ فره

آن جهان بسیار ساده و بسیط . قطعا جهان نبی اسالم با جهان ما متفاوت است. است» توحید«پیام آن پیام،

هاي فضاپیما سازي و نه سفینه ي و نه شبیهوجود دارد و نه کهکشان و نه سال نور» اتم«نه در آن جهان . است

. حقوق بشر و نه خیلی چیزهاي دیگر و نه دموکراسی و نه

منظور از ). 82آیه 4سوره (اگر در قرآن گفته شده چون قرآن از سوي خداوند است در آن ناهماهنگی نیست

هان نبوي بدون استثناء آیات هاي ج نبودن ناهماهنگی این است که در این متن همه موجودات، همه پدیده

نه اینکه در این متن خالف . شوند و این متن یک پیام هماهنگ بیشتر که همان توحید باشد ندارد می خدا دیده

بزرگترین عارفان مسلمان که در وادي توحید . قرن بیستم وجود ندارد یا اسطوره وجود ندارد علم و فلسفه

حافظ هم با . بود» سقف محفوظ«یم معتقد بودند و آسمان آنها هم شناسی قد کیهان سیر کردند به همان

زین معما هیچ دانا در / این سقف بلند ساده بسیار نقش «گفت چیست می همه عظمت و جذابیت عرفانش

دانشمندان و فیلسوفان برجسته جهان معاصر شیفته مولوي و حافظ امروز بسیاري از . »جهان آگاه نیست


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

جهان هر قوم در هر عصر همان . نیست و فضاي بیکران است آسمان آنها دیگر سقف محفوظ هستند، با اینکه

» نمود خدا«توان از جهان فهم و تفسیري سقف محفوظ می است که در زبان عصري او منعکس است هم با

. داشت و هم با فضاي بیکران

رعی تغییر واقعیات اجتماعی معاصران نقش احکام ش. احکام شرعی قرآن از آنچه گفتیم مستثناء نیست. 5

اگر . یک وضعیت ناسازگار با فعالیت بالانقطاع خدا در جهان به یک وضعیت سازگار با آن بوده است پیامبر از

رسند باید به این نکته توجه کنیم که احکام شرعی در عصر حاضر، براي ما خشن به نظر می اي از پاره

ممکن است عملی . طور که عدل یا ظلم تعریف فراتاریخی ندارد دارد همانتعریف فراتاریخی ن یک » خشونت«

اي و در عصري ممکن است در جامعه. جامعه معینی خشن به نظر برسد و در جامعه دیگر نه در عصر معینی و

در دشمنان یا مبارزه با مفاسد اجتماعی یا حتی اداء حقوق خدا بر اعمال خشن تأکید شود و براي مقابله با

رسد بر اساس اصل ناظر بودن آن احکام به امروز آنچه را که خشن به نظر می. نباشد اي دیگر این طور جامعه

آیات این احکام به لحاظ داللت اصال شامل عصر . عصر ظهور اسالم باید کنار بگذاریم واقعیت اجتماعی معین

فالن مجازات یا فالن حکم موجود در قرآن براي این مدعا که . ام بارها توضیح داده ما نیست و این مطلب را

شود و همیشه عادالنه است یا دور از خشونت است در قرآن دیده نمی همیشه باید مالك عمل باشد یا

در عصر حاضر، تنظیم واقعیات اجتماعی مسلمانان، بر اساس . کند می مالحظات پیشین ما کامال خالف آن را ثابت

واقعیت اجتماعی در عصر ما خالف اخالق و عدالت است و کدام و اینکه کدام فهمی تفسیري از اخالق

اقتصاد و سیاست مسلمانان . سازگار با آن است باید صورت گیرد واقعیت اجتماعی مقتضاي اخالق و عدالت یا

این نظریه را در. با استنباطهاي فقهی متداول گیري کند و نه در پرتو این فهم و تفسیر باید جهت

دین و تأمالتی در قرائت انسانی از دین توضیح هاي ایمان و آزادي و نقدي بر قرائت رسمی از هایی از کتاب فصل

. کنم ام و در اینجا آن را تکرار نمی داده

قرائتی از متن قرآن که در این گفت وگو آن را شرح دادم در واقع چارچوب روشن قرائت متن از قرآن را نشان

ام که در اظهار نظرهاي پیشین روشن کرده. ظرهاي پیشین من بر اساس آن بیان شده استدهد که ن می

توانند حقوق بشر و دموکراسی عصر حاضر را در فرهنگ خود جذب مبناي این نگرش مسلمانان می چگونه بر

اي هبدون اینکه بیهوده بکوشند از کتاب و سنت، حقوق بشر و دموکراسی دست و پا شکست و هضم کنند

یال و دم است و حاصلی جز ماندن بیشتر در استبداد دینی و غیردینی ندارد و تجربه بی بیرون بیاورند که شیر

قواعد و اصول . سخن به این معنا نیست که علم فقه را یکسره باید کنار گذاشت این . این را ثابت کرده است

اند و امروز به عنوان یک ن معامالت مطرح کردهگذشته ما در ابواب گوناگو معتبر و ارزشمندي که فقیهان

میراث ماندگاري است که باید قدر آنها را بدانیم و آنها را بناي عمل نظریه حقوقی قابل قبول مطرح است

هاي فقیه است و نباید مانع جذب حقوق بشر و انسان هاي ها استنباطات و پرداخته قرار دهیم ولی این

بشر و دموکراسی در جهان اسالم علل و ي در این ندارم که مخالفت با حقوق من تردید. دموکراسی شود

هضم حقوق بشر و اخالق گیرد و گرنه جذب و عوامل سیاسی دارد و براي حفظ استبداد انجام می

. دموکراسی در فرهنگ مسلمانان کامال ممکن است

معناي آن این . تواند باشد نظر قرآن چه میظاهرا با تقریرات قبل روشن شده که معناي عصمت نبی از . 6

شود و به غیر خدا گاه از این فهم تفسیري توحیدي جهان منحرف نمی بود که او با امداد الهی هیچ خواهد


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

نبوت پیامبر در چگونه دیدن جهان و رسالت وي ابالغ . در این نبوت و رسالت معصوم است او . کند دعوت نمی

. در بیان اینکه از نظر فلسفی یا علمی جهان چگونه است نه این بینش بوده است و

معناي این وحدت . دارد» وحدت قرائتی«دهد که همین متن فعلی قرآن یک آنچه تا اینجا گفتیم نشان می. 7

این متن فعلی . ایم، قرائت کنیم گونه که تا اینجا تحلیل کرده توانیم آن را حداقل، آن این است که می قرائتی

. تألیف مؤلفان نیست و وحدت تألیفی ندارد ولی به عنوان یک متن دینی وحدت قابل قرائت دارد چه از زمره گر

گونه نیست اما این. تري از آن خواهیم رسید تاریخی روي این متن انجام شود ما به قرائت دقیق البته اگر نقد

طور که اوپاتیشادها را قرائت قرائت کنیم، همان توانیم قرآن را می. این متن را قرائت کرد که بدون آن نتوان

. کنیم می

کنم با آنچه درباره متن قرآن گفتم روشن شده که فهم قرآن و حتی قبول پیام آن متوقف بر فکر می. 8

کنیم، با قابل فهم و قرائت است آن را قرائت می» متن قرآن«وقتی . معرفت شناختی وحی نیست اثبات اعتبار

پیام قرآن این است که . توانیم آن را بفهمیم که چیست نه دسترسی داریم و نه می خود وحی اینکه به

هاي جهان را آیات خدا بفهمند و نظرا و عمال نگاه خود، همه پدیده ها با تغییر بنیادین نگاه و پیش انسان

از فهم این پیام این مسأله البته پس. فهمیم کامال می توحید پیشه کنند و موحدانه زندگی کنند این را

بنیادین مؤمنان بوده است و خواهد بود، اما این چرایی همیشه پرسش . شود که چرا موحد بشویم مطرح می

آنچه من . بوده و اعتبار آن از کجا است درگیر شدن با این پرسش ربطی به این مسأله ندارد که معناي وحی چه

هاي متفاوت داشت، وحی فهم توان از م وحی را بفهمیم و میخواهی کنم این نیست که ما می مطرح می

بدون این که بفهمیم توان فهمید توان فهمید و پیام دینی آن را می سخن من این است که متن قرآن را می

. حقیقت وحی چه بوده است

یان با خود وحی در کالم مسیحی، مسیح. در کالم مسیحی معناي وحی با معناي وحی در قرآن متفاوت است. 9

است و منظور » تعامل تاریخی خدا با قوم خود«گزارش » کتاب مقدس«. اند و نه با محصول وحی مواجه شده

در قرون جدید وقتی خواستند درباره گزارش این تعامل تاریخی به . وحی همین تعامل تاریخی است از

به عنوان مقدمه . تاب مقدس مطرح شدرایج در علوم تاریخی بیندیشند، نقد تاریخی ک هاي علمی شیوه

با نقد تاریخی کتاب مقدس گزارش تاریخی ـ ایمانی تعامل خدا با قوم خود خواستند ناپذیر فهم، می اجتناب

. تا معلوم شود که واقعا این تاریخ چگونه شکل گرفته است را که در کتاب مقدس آمده نقد علمی کنند

این بود که در تعامل تاریخی خدا با قوم خود، پرداختند ه به این کار مفروض آن دسته از متکلمان مسیحی ک

خدا به دست انسان رسیده و باید با نقد تاریخی به وسیله » حسی«است و نه » عقلی«معرفتی ویژه که نه

براي به دست آوردن این معرفت که آن را واضح است که . کرد» بازسازي«کتاب مقدس آن معرفت ویژه را

بوده » عین وحی«عیساي مسیح که بایست هم استناد تاریخی کتاب مقدس به نامیدند می» رفت وحیانیمع«

و نوع سوم که غیر از معرفت شناختی این وحی به عنوان یک معرفت ویژه شد و هم حجیت معرفت روشن می

دارد ولی به تنهایی البته بعدا معلوم شد که نقد تاریخی کتاب مقدس گر چه ضرورت . عقلی و حسی است

تفسیرها از به این جهت پس از مرحله نقد تاریخی این کتاب، تازه نوبت به انواع . براي فهم آن کافی نیست

خود شمرده نوع آن را در کتاب ارزشمند Klaus Berg Horst) 13 (کتاب مقدس رسید که هورس کالوس برگ

خدا با امبر اسالم یا مسلمانان از چگونگی تعامل تاریخی اما قرآن گزارش تاریخی پی 19.و توضیح داده است


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

قرآن یک قرائت نبوي از جهان است و چنان که . قوم خود نیست تا فهم آن بدون نقد تاریخی آن میسر نباشد

توانیم از همین متن فعلی، فهمی علمی داشته باشیم، به این معنا که بدون توسل به توضیح دادم می

توانیم با شواهد و استدالل نشان دهیم که این متن یک قرائت از انان درباره این متن میمسلم عقاید دینی

. تري از این متن برساند تواند ما را به فهم دقیق تاریخی این متن می البته نقد . جهان است

: ها پانوشت

هاي دیگر چون مریم مادر انسان درباره پیامبران و بعضی از» اصطفا«مورد تعبیر 10در قرآن کریم بیش از . 1

. به کار برده شده است) ع(عیسی

درباره پیامبران و پیامبر اسالم به کار برده شده است از » بعث«در موارد متعددي از قرآن کریم مشتقات . 2

. 2آیه 62و سوره 213آیه 2آنها است سوره جمله

بوده وحی نامیده شده ) ص(منشأ نبوت پیامبران و پیامبر اسالم ها مورد از قرآن کریم، آنچه در بیش از ده. 3

. است

4 . Albert Keller. Sprach Phllesophie. 2. barbeitete Aoflage 1989 .Verlag karl Alber Freiburg /

Münche. S. 42 – 46 – 25 .

پیشین . 5

6 . Austin

)24آیه 47سوره (بها افال یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفا. 7

) 29آیه 38سوره (کتاب انزلناه الیک مبارك لیدبر و آیاته و لیتذکر اولوااللباب

) 82آیه 4سوره (افال یتدبرون القرآن و لو کان من عند غیر اهللا لوجدوا فیه اختالفا کثیرا

. 157انعام – 173ـ نساء 57ـ یونس 20ـ جاثیه 185ـ بقره 82اسراء . 8

). 88آیه 17سوره (قل لئن اجتمعت الجن و االنس علی ان یأتو تمثبل هذا القرآن ال یأتون بمثله . 9

آیه 7، سوره 213آیه 2، سوره 2آیه 62، سوره 73آیه 23، سوره 105آیه 17، سوره 108آیه 12سوره . 10

. 42آیه 5، سوره 157

. 42آیه 69وره ، س5آیه 21، سوره 2آیه 10سوره . 11


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

بدون 249هاي اسالمی به کوشش خسروشاهی ص استاد عالمه، سیدمحمد حسین طباطبایی، بررسی. 12

. چاپ تاریخ

نقش بسیار مهمی ) عهد قدیم و عهد جدید(هاي دقیق درباره پاسخ شکل قرائت کتاب مقدس بررسی. 13

Was ist for در کتاب تحقیقی خود Klaus kouk . تفسیر کتاب مقدس ایفا کرده است در فهم و

mgeschichte هاي جدیدي را براي دهد که بررسی تاریخ شکل قرائت کتاب مقدس چیست و چه افق می نشان

. گشاید محققان می

14 . Histiorisches Worterbuch der Philosophie. Herasgegben von Yoachim Ritter Band 2

Erscheinung .مقالۀ

15 . Richard Schaeffler Religion und Kritisches Bewustsein, Verlag Karl Alber 1973, S, 166-

167 .

: از باب نمونه نگاه کنید به کتاب. 16

Grundfragen der Hermeneutik. Emerich Coreth Herder, 1969, S 199-221

:از باب نمونه نگاه کنید به کتاب. 17

Gott Als Geheimnis der Welt. Ebehard Jungel 5 aflage 1986 Paul Siebeck .

: از باب نمونه نگاه کنیده به کتاب. 18

Religion als Selbstfindung Grundlegung einer Existezanalytische Religions Philosphie. Weier

Winfled verlag Schoning 1991 .

19 . Ein Wort Wie Feuer Horst Klaus Berg 1991, b – kö sel – Verlag Gmbh M


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

2 قرائت نبوي از جهان

کالم خدا و کالم انسان

هاي تفسیر آزاد قرآن فهم پیش

:مدعاهاي اصلی مقاله -

اي فلسفی یا الهیاتی یا علمی چاپ شد نظریه 6که در فصلنامۀ مدرسه شماره » قرائت نبوي از جهان«مقالۀ

چگونه «اي است درباره آن مقاله نظریه. درباره حقیقت کالم الهی یا وحی یا تجربه نبوي و مانند اینها نیست

: متن قرآن که دو مدعاي اصلی دارد» مفهوم شدن

را به مثابه یک متن ) مصحف شریف(هاي فلسفه زبان در دویست سال اخیر، قرآن اس دادهبر اس: مدعاي اول

توان منسوب می) پیامبر اسالم(تنها به انسان ) اعم از مؤمن و غیرمؤمن(زبانی عربی قابل فهم براي همگان

این متن با مشخصه مستقیم و بالواسطه ) اسناد حقیقی(نسبت دادن . کرد و آن را کالم یک انسان باید دانست

بودن آن را » مفهوم«برد بلکه اصل یک متن عربی به خدا نه تنها مفهوم همگان بودن آن را از میان می

دیگر » منظر«یا » حیث«باید یک ) کالم خدا نامیدن آن(براي نسبت دادن این متن به خدا . سازد ناممکن می

. انتخاب کرد

قرآن قرائتی موحدانه از جهان است . ت قرآن، حکایت و روایت استنوع ادبی اکثریت قاطع آیا: مدعاي دوم

هاي نبوي در این متن وجود انواع دیگري از تجربه. شکل گرفته است» تجربه هرمنوتیکی نبوي«که بر اساس

ها هم محتواي همان تجربه هرمنوتیکی را اما این تجربه. دارد که به صورتی غیر از حکایت و روایت بیان شده

هائی اخباري از قرآن بنیانگزار یک قرائت توحیدي از جهان است و نه مخزن حقیقت. سازند تر می تر و غنی هفرب

در این مقاله از بررسی خود متن مصحف گرفته شده و تا » تجربه هرمنوتیکی نبوي«اصطالح . واقعیات هستی

. ار رفته استبار در زبان فارسی بک آنجا که صاحب این قلم اطالع دارد براي اولین

در معناي اعم آن که در برابر هرمنوتیک (» هرمنوتیک فلسفی معاصر«مدعاي اول مدعائی است که به

مدعاي اول ادامۀ نزاع متکلمان پیشین در . »علم ادبیات«مربوط است و مدعاي دوم به ) دگماتیک قرار دارد

و نبودن آن و موضوعات دیگري از این قبیل باب الفاظ و معانی قرآن و یا حدوث و قدم آن و یا مخلوق بودن

» چگونه فهمیدن«و » فهمیدن«این مدعا یک مدعاي جدید هرمنوتیکی، فلسفی است که با حقیقت . نیست

روشن است که مباحث و آراء متکلمان پیشین مسلمان در باب قرآن از منظر هرمنوتیک فلسفی . سر و کار دارد

ظر موافق یا مخالف با مدعاي اول، دست کم، اطالع از کلیات هرمنوتیک براي اظهار ن. معاصر طرح نشده است

توان تنها با آگاهی از نظرات متکلمان پیشین مسلمان دربارة آن مدعا فلسفی معاصر ضرورت دارد و نمی

. براي داوري دربارة مدعاي دوم نیز تنها به علوم ادبی باید مراجعه کرد. اظهار نظر کرد


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

: فلسفۀ زبان معاصرمتن قرآن و - 2

صاحب این قلم بحث خود را در بخش کالم نبوي از مقاله قرائت نبوي از جهان با تمرکز مستقیم و عینی روي

. در دسترس ما قرار دارد آغاز کرده است» قرآن«یا » مصحف شریف«یک متن زبانی انسانی عربی که با نام

، از منظر هرمنوتیک فلسفی روشن )داده عینی(د مقصود این بوده که تکلیف خود را با همین متن موجو

توان است چگونه می» متن عربی«موضوع مطرح شده این است که متن مصحف شریف را که یک . کنیم

اي از مقدمات نیازمند پاره» متعلق فهم«ام که فهمیدن هر ام و گفته بارها این مطلب را نوشته. فهمید

شود که هم در صورتی ممکن می» زبانی انسانی«میدن یک متن فه. است) ها فهم ها یا پیش فرض پیش(

ها و یا فرض این پیش. هائی داشته باشد ها یا پیش فهم فرض شخص فهمنده دربارة این زبان پیش

در فلسفه زبان معاصر، چه در شاخه تحلیلی و چه . گذارد ها را فلسفه زبان در دسترس فهمنده می فهم پیش

: توان گفت اهم آنها به قرار زیر است باشد که می موضوعاتی مطرح میدر شاخه غیرتحلیلی آن

» خانۀ وجود«ها است؟ آیا زبان مجراي تحقق انسانیت انسان است؟ آیا زبان اي از نشانه آیا زبان انسان مجموعه

قق زبان است؟ آیا انسان بر زبان تسلط دارد یا زبان بر انسان؟ کارکردهاي زبان چیست؟ ارکان و مقومات تح

زبان انسان یک . محتواي زبان. 5اهل زبان . kontext 4زمینه یا متن متن . 3مخاطب . 2گوینده . 1: کدام است؟

پدیدة طبیعی است یا یک پدیدة قراردادي؟ معیارهاي صحیح و یا ناصحیح بودن زبان کدامست؟ تفاوتها و

ساختار زبان، سیستم زبان، نظم داخلی زبان و مشترکات زبان انسان و زبان حیوانات چیست؟ نظم و نظام زبان،

kontextوابستگی زبان به وضعیت و واقعیات احتمالی تاریخی که زمینه . نقش قواعد صرف و نحو در داللت

هاي چیست؟ نظریه» معنا«. هاي متفاوت زندگی انسانی بازي زبانی و شکل. به وجود آمدن زبان هستند

واژه و : رابطۀ زبان و تفکر. هاي جدید دربارة معنا ازه قابل قبول است؟ نظریهگذشتگان دربارة معنا تا چه اند

ها متفاوتند و معنا ثابت؟ رابطه زبان و کلی آیا مصداق. معنا و مصداق. فکر کردن و سخن گفتن. مفهوم

.هاي مشابه و متفاوت ها و به کار بردن یک معنا دربارة مصداق هاي خانوادگی مصداق ذهنی؟ مشابهت

توان معناي یک نمی. تحوالت معنائی متون و علل این تحوالت. تاریخی بودن زبان به علت تاریخی بودن معناها

نقش تفسیر مجدد یک جمله . جمله معین را در زمان گفته شدن یا نوشته شدن آن، به صورت قاطع معین کرد

توان بدون تفسیر اي را نمی چ جملهکنند هی چون معناها در طول زمان تغییر می. در فهم معناي آغازین آن

نقش زبان در شکل دادن به واقعیت و شناختن . رابطه معرفت، زبان و واقعیت. مجدد درست فهم کرد

. هاي گفتاري ، انواع گوناگون فعل»فعل گفتاري«سخن گفتن به مثابه : هاي پراگماتیکی زبان ساخت. واقعیت

تأثیر زبان در . زبان وسیله ارتباط اجتماعی انسانها. اتیو زبانو نورم» ارزشگرانه» «خطابگرانه«کارکردهاي

... جامعه و

:فهم همگانی قرآن، گوینده انسانی قرآن - 3

هاي فلسفه زبان معاصر به فهم تفسیري مصحف شریف که یک متن زبانی توان با غفلت از داده گوئیم نمی می

. ها که در اینجا گرد آوردیم نظري اتخاذ کرد قبل از تفسیر مصحف باید دربارة آن داده. عربی است نزدیک شد

انسانی بدون یک گوینده که انسان هاي مهم فلسفه زبان این است که تحقق یک متن به زبان از جمله داده

Austinو آوستین witgensteinاست ممکن نیست، چه زبان را فعل گفتاري انسان بدانیم چنانکه ویتگنشتاین


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

گوید، چه آن را فقط نشانه بدانیم و چه می Heidgerگویند، چه آن را خانه وجود بنامیم چنانکه هایدگر می

اگر مانند قدما آن را وجود لفظی واقعیات خارجی بدانیم، چه معنادهی آن تر از نشانه و حتی بیشتر و فربه

طبیعی باشد و چه قراردادي، چه زبان بر انسان مسلط باشد و چه انسان بر زبان، چه در فهم متن زبانی مؤلف

یک محور باشیم و چه متن محور یا مرکبی از این دو، در هر حال، تحقق زبان انسانی موقوف به گویندگی

اي توان با قابلیت تجربه اي که مانند بلندگو یا ضبط صوت، یا صفحه گرامافون نیست و می گوینده. انسان است

و فاعل فعل سخن گفتن است و همۀ مبادي و مقدمات سخن » گوید او سخن می«اش به راستی گفت درباره

بدین ... . خود را به عهده دارد و گفتن اعم از ذهنی و غیرذهنی براي او مفروض است و او مسئولیت سخنان

ها و یا براي یک متن زبانی انسانی از مهمترین پیش فهم) یک انسان(ترتیب مفروض بودن یک گوینده واقعی

گوئیم یک فهم همگانی مراد ما از فهم که در اینجا از آن سخن می. هاي فهمیدن آن متن است فرض پیش

گوئیم براي حصول چنین فهمی می. نائل شود و هم غیرمؤمنتواند به آن است، فهمی که هم مؤمن می

. هاي دیگر یک گوینده انسانی داشته است باید مفروض بگیریم که متن مصحف شریف مانند همه متن

توانیم فرض کنیم گوینده این متن غیر از انسان است و مثال گوئیم باید با دقت فراوان دریابیم که نمی می

. ر عین حال این متن را قابل فهم براي همگان اعم از مؤمن و غیرمؤمن بدانیمگوینده آن خداست و د

فرض و یا پیش فهم را داشته باشد که گوینده تواند این پیش غیرمؤمن که به خدا عقیده ندارد چگونه می

مالت و این مدعا که این متن مستقیما و بالواسطه با همه الفاظ و ج. این متن خداست تا این متن را بفهمد

معانی آن کالم خداست که به پیامبر داده شده و او مانند یک بلندگو و یا ضبط صوت بدون هیچ دخل و

براي غیرمؤمن نه . سازد تصرفی آن را عینا به مخاطبان منتقل کرده، متن را براي غیرمؤمن غیرقابل فهم می

ه فرض شود براي اینکه غیرمؤمن به خدا تواند گویند خدا نمی. تواند گوینده فرض شود و نه پیامبر خدا می

گوید این متن تواند گوینده فرض شود براي اینکه بنابر مدعا، پیامبر می پیامبر نمی. یا کالم خدا عقیده ندارد

بدین ترتیب . کنم کالم من نیست و من فقط یک کانال صوتی هستم که این متن را به شما منتقل می

کنم که معناي این سخن نیست که گوینده باید دیده شود تصریح می. دتواند مصحف را بفهم غیرمؤمن نمی

اي انسانی نزد مخاطب مدعا این است که براي مفهوم شدن کالم باید گوینده. تا کالم مفهوم گردد

ما . شود تا آن را بفهمد اي مفروض نباشد اصال کالمی براي مخاطب محقق نمی مفروض باشد اگر گوینده

فهمیم که بینیم اما همه آنها را بر این مبنا می فهمیم با اینکه مؤلفان آن را نمی ا میمتون گذشتگان ر

کنیم و به وجود آنها و گویندگی آنها قائل که انسان بودند فرض می) گویندگانی(براي آنها نویسندگانی

. شویم می

:توان به مؤمنان منحصر کرد فهم همگانی قرآن را نمی - 4

گذریم و ما از خیر مفهوم شدن مصحف شریف براي همگان اعم از مؤمن و غیرمؤمن میممکن است بگوئید

توانند فهمند که می گوئیم مصحف را فقط مؤمنان می بر این نظریه که گوینده خدا است باقی مانیم و می

هات که اما هی. فهمند غیرمؤمنان اصال مصحف را نمی. به خدا به عنوان گوینده مصحف ایمان داشته باشند

واقعا . شود اشکال اول این است که آنچه در این مدعا فهمیدن نامیده می. این مدعا دو اشکال عمده دارد

توان فهمید به هیچ صورت دیگر هم حقیقت این است که آنچه را به صورت همگان نمی. نیست» فهمیدن«

است که در هرمنوتیک جدید فلسفی منظور ما از فهمیدن در این مباحث آن معرفت عقالنی . توان فهمید نمی

توان آن را با دیگران اعم از مؤمن و این معرفت معرفتی است که می. شود از آن صحبت می) به معناي اعم(


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

توان با گیرد، می توان نشان داد که روند آن چگونه شکل می غیرمؤمن در میان گذاشت و با تجزیه و تحلیل می

رسیده و فهم دیگري به آن ) حقیقت هرمنوتیکی(شود فهمی به حقیقت استدالل نشان داد که چرا ادعا می

توان این بحثها را در جائی که نمی. شود تفاوت گذاشته می» سوءفهم«نرسیده است چگونه میان فهم و

فهمد و تواند به او نشان دهد که سخن چه کسی را می نمی. توان از فهمیدن صحبت کرد کرد در آنجا نمی

اند تواند دربارة فهم خود از مصحف با دیگران که غیرمؤمنان در این فرض اخیر مؤمن نمی. یستگوینده آن ک

تواند براي تواند روند فهمیدن خود را براي آنان تجزیه و تحلیل کند، نمی نمی. بر یک مبناي عقالنی صحبت کند

س بنا به فرض اخیر هیچ پ. مقدمات فهم خود دلیل بیاورد و یا بر صحت فهم خود استدالل کند و هکذا

. افتد فهمی اتفاق نمی

) مخاطبان قرآن(دهد که میان پیامبر و مخاطبان او اشکال دوم این است که متن مصحف، به وضوح نشان می

محتواي . اعم از مؤمن و کافر، گفتگوها، مباحثات، موافقتها و مخالفتهاي فراوان در گرفته است

دهد که این واقعیت نشان می. ي از آن بر کسی پوشیده نیستگفتگوئی مصحف شریف در موارد زیاد

اند و مدعیات این متن براي همه شنوندگان آن فهمیده غیرمؤمنان هم محتواي گفتگوئی آیات قرآنی را می

. شده است مفهوم می

مباحث کالمی دربارة قرآن چگونه به وجود آمد؟ - 5

آید آنطور که از تحقیقات ولفسون و فان اس بر می. پیدایش نظرات و مباحث متکلمان علل متعدد داشت

تکلم خدا با (خدا » کلمه و کالم«رویارویی مسلمانان با نظریات و عقاید متکلمان یهودي و مسیحی دربارة

متکلمان دو آئین پیشین به . نقش مهمی در این میان داشت) موسی و شخص عیسی به منزلۀ کلمه خدا

و یا . استوار نیست» کلمه الهی«ما یا اساس متافریکی محکمی ندارد چون بر گفتند آئین ش مسلمانان می

این مدعاها سبب این شد مسلمانان در باب حقیقت وحی . هاي ما است آئین شما استقالل ندارد و دنباله آئین

مربوط به بحثهاي » فان اس«و » ولفسون«بنا به تحقیقات . پردازي کنند محمدي و کالم الهی نازل بر او نظریه

صاحب این ). 1(گیري این نظریات تأثیر فراوان گذاشته است کالم و کلمه خدا در یهودیت و مسیحیت در شکل

قلم هم در موارد دیگر به این نکته مهم اشاره کرده که امهات مسائل کالم اسالمی بدون توجه به سابقۀ

این مسائل بلکه تمام آنچه قرآن دربارة نه تنها . شود آن مسائل در یهودیت و مسیحیت درست فهمیده نمی

خواستند مسلمانان می. گردد یهود و نصاري گفته بدون عنایت به سابقه آنها در دو آئین پیشین مفهوم نمی

در میان نظریات مختلف که بدین منظور پدید آمد یک . نشان دهند که آئین مسلمانی بر کالم الهی تکیه دارد

ۀ حروف و جمالت و معانی مصحف بدون استثناء به عنوان یکی از صفات ذاتی نظریه افراطی این بود که هم

، این حقیقت در آن زمان که وحی بر پیامبر اسالم فرود )کالم نفسی خدا(و قدیم خدا از ال و ابدا وجود دارد

. ستاي رابطه اتحاد ا آمده شکل کالم لفظی به خود گرفته و رابطه مصحف موجود با کالم نفسی خدا گونه

مطرح شده » Agustinاگوستین «البته تقسیم کالم به کالم نفسی و کالم لفظی در الهیات، قبال به وسیلۀ

). 2(بود

دانستند نظریۀ گراتر از دیگران بودند و چنین تصوري از کالم خدا را معقول نمی متکلمان معتزله که عقل

مصحف را در » اصوات مقطعه«خدا است که خدا آنها گفتند مصحف شریف به این معنا کالم . دیگري آوردند


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

مصحف موجود با . خدا است» صفت فعل«مصحف مخلوق است و نه قدیم و خلق آن هم . محلی آفریده است

آنها را مثال از جبرئیل شنیده و به ) ص(محمد. همه الفاظ و جمالت و معانی آنها بالواسطه مخلوق خدا است

بود که فیلون ) دمیدن لفظ به لفظ( Verbale Insprationیه همان نظریه این نظر. دیگران انتقال داده است

Philon حقوقدان و مفسر عارف و یهودي کتاب مقدس در قرن اول میالدي آن را به نظر خودش، براي معقول

با پیامبران مطرح کرده بود و بعدا در الهیات یهودي و مسیحی با تفسیرهاي متفاوت از آن» تکلم خدا«کردن

دانستند و تر از نظریۀ کالم نفسی و کالم لفظی خدا می معتزله این نظریه را هم معقول. ( ) استفاده شد

هم معتقد بودند چون این نظریه قرآن را یک مخلوق مستقل و غیر از کالم الهی در تورات و انجیل، معرفی

). 3(دین اسالم باشد تواند دلیلی بر حقانیت بخشد، می کند و به وحی اسالمی استقالل می می

به هر حال، مهم این است که بدانیم این نظریات، همه، به منظور تأسیس یک بنیاد متافیزیکی براي مصحف

توانند کنیم که این نظریات نمی ما امروز به کمک هرمنوتیک فلسفی جدید درك می. شریف به وجود آمد

حبان آنها از لوازم مخرب آن نظریات در باب فهم صا. انجامند صحیح باشند چون به نامفهوم بودن مصحف می

فهمیدند اي می توانیم بگوئیم آنها در عین حال که مصحف را به گونه می. و تفسیر مصحف آگاه نبودند

). 4(نظرات زبانی ـ کالمی نادرستی دربارة متعلق فهم خود داشتند

:دیدگاه فیلسوفان و عارفان - 6

که نظریاتی در باب وحی و نبوت پرداختند مقصودشان همین بود که اساس فیلسوفان و عارفان مسلمان هم

خواستند براي وحی و نبوت در دستگاه متافیزیکی فلسفی فیلسوفان می. متافیزیکی مصحف را تثبیت کنند

العاده آنها براي این منظور نظریۀ ارتقاء نبی به مرتبه عقل فعال یا قوه حدسیه فوق. خود جائی پیدا کنند

هاي نبوي که در قرآن هست خود، به با تجربه» هم افق شدن«عارفان با . نبی و مانند اینها را پیش کشیدند

و آن را معیار ارزیابی کشفهاي خود قرار . هاي تازه و بدیع رسیدند، وحی نبوي را کشف تام نامیدند تجربه

قرآن یک وجود لفظی : ین روي آوردندهائی این چن فیلسوفان و عارفان در باب زبان قرآن به نظریه. دادند

اهل ظاهر فقط با وجود . اند و این دو وجود بر یکدیگر منطبق) باطنی(دارد و یک وجود عینی ) ظاهري(

با آن (شوند ولی اهل باطن با وجود باطنی آن هم افق می) فهمند آن را می(شوند ظاهري آن هم افق می

جاري شده از مراتب باطنی ) ص(است، آنچه بر زبان حضرت محمدصورت و قرآن صورت، یک بی) شوند متحد می

به مرتبه وجود ظاهري او تنزل پیدا کرده و به شکل کالم ) مقام جمع الجمع(وجود او مرتبه اتحاد با خدا

جالب این است که . و بنابراین کالم محمد عین کالم خدا است... درآمده و در سامعه او شنیده شده است و

). 5(این نظریات در الهیات و عرفان یهودي و مسیحی سابقه داشت ارکان عمده

امروز این نظرات مربوط به وجودشناسی زبان که فیلسوفان و عارفان سنتی بیان کردند و ابن عربی در

اسفار اربعه در تقریر وجودشناسی زبان از طرف فلسفه زبان معاصر رد 2فتوحات مکیه و مالصدرا در ج

اند عالوه بر این از نظر هرمنوتیک فلسفی جدید آن نظرات متن مصحف را غیرقابل را آوردهآنها . شود می

فرض که مصحف در مقام اتحاد نبی با خدا گفته شده فهم یا پیش این پیش. سازد می) براي همگان(فهمیدن

ه به خدا و یا توان فهمید، در این صورت فردي ک اگر معنایش این باشد که مصحف را تنها با این قید می

شود که این نظر به آنجا منتهی می. تواند مصحف را بفهمد امکان اتحاد نبی با خدا معتقد نیست نمی


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

گویم در عالم واقع، قضیه از چه قرار بوده است دقت کنید که نمی. فهمند بگوئیم قرآن را فقط عارفان می

اشد براي مفهوم شدن مصحف لوازم مخرب فهم مصحف ب گویم این نظر در صورتیکه به معناي پیش بلکه می

کند و فهم بلکه یک تنها دعوي ایمانی باشد در آن صورت در مقام فهم نقشی بازي نمی دارد و اگر نه پیش

مسکوت گذاشتن فلسفه زبان و هرمنوتیک جدید در باب مباحثات . آید فایده به حساب می یک قید زائد و بی

شناسی عرفا تکیه گرا بود ولی به متافیزیک زبان توان عرفان می. آورد قرآنی مشکالت فراوان به وجود می

در واقع متکلمان و عارفان و فیلسوفان سنتی ما هر سه، مصحف را براي غیرمؤمن نامفهوم . نکرد

. سازند می

: نقش هرمنوتیک فلسفی و علوم ادبی - 7

یف تنها از این راه میسر است که آشکار حل نزاع متکلمان و فیلسوفان و عارفان در باب نهم فهم مصحف شر

شود که چه، فیلسوف و چه عارف و چه متکلم، بدون داشتن یک نظریه فلسفی قابل قبول در باب زبان

توانند به تفسیر این متن که همگان از محصف شریف را توضیح دهند و نمی» فهم همگانی«توانند نمی

مدعاهاي متکلم و فیلسوف و عارف در . هرمنوتیک ساخته است این اشکار کردن تنها از. فهم باشد بپردازند

توان بر صحت و سقم آنها اقامه برهان کرد که که در منطق این باب، همه قضایاي جزئیه هستند که نمی

بنابراین بدون در میان آوردن هرمنوتیک، نزاع متکلم و فیلسوف » الجزئی الیکون کاسبا و ال مکتسبا«اند گفته

شود که هر سه دسته این نزاع موقعی حل می. تواند تا قیامت ادامه پیدا کند در باب فهم قرآن می و عارف

. شود والغیر بودن مصحف تنها با فرض یک گوینده انسانی براي آن میسر می» مفهوم همگان«دریابند که

ایم، ما قرآن را نازل کرده گوید پرسد آن قبیل آیات قرآن را که در آنها کسی می متکلم از فیلسوف و عارف می

چگونه ... گیرند و گیرد، یا شنوندگان مخاطب خدا قرار می مخاطب یک گوینده قرار می) ص(یا محمد

راه حل این است که . حل این مشکل آسان است. توانیم بفهمیم در صورتی که گوینده واقعی خدا نباشد می

دارد قدم در وادي علوم ادبی، معانی، بیان و بدیع ) رپیامب(پس از پذیرفتن اینکه مصحف یک گوینده انسانی

توان به دست ها و انواع ادبی بکار برده باشده در یک متن نمی در این علوم مسلم شده که از سبک. بگذاریم

آیا گوینده و مخاطب در عالم خارج یک شخص است یا . آورد که گوینده و مخاطب واقعا چه کسانی هستند

تواند در یک متن هم گوینده باشد و هم مخاطب، هم به صورت شخص اول سخن می شخص واحد. دو شخص

چرا . انگیزي وجود دارد در متون ادبی و دینی بازیهاي هنري شگفت. بگوید هم به صورت شخص دوم و سوم

گوید کالمش را به انواع بالغت و الدین رومی از کالم خدا مست است سخن می یک پیامبر که به قول جالل

دهنده و اثرگذار آراسته نگرداند؟ چرا کالم او دائما شنونده را در پیچ و تاب فنون زیبا و رنگارنگ و تکان

نیفکند و او را از حضور به غیبت و از غیبت به حضور، از انسان به خدا و از خدا به انسان نکشاند؟ چرا یک پیامبر

) رسالت(، وجودش از سخن خدا لبریز شده )وحی(د الهی ساز و انگیزاننده امدا که بر اثر تجربه زنده و یقین

گوید، طوري خطاب و عتاب کند که گوئی خدا خطاب و تواند طوري سخن بگوید که گوئی خدا سخن می نمی

اي سخن گوید که گوئی واقعا خدا است که در عالیترین شکلهاي تواند به گونه کند؟ چرا او نمی عتاب می

گوید؟ روا باشد انا الحق ار درختی چرا نبود روا از نیک بختی؟ آیا جز این است که ادبی با انسانها سخن می

است، آیا » رسالت«در مخاطبان پیامبر عین اداء وظیفه » مخاطب خدا بودن«اینگونه سخن گفتن و ایجاد تجربه

ترین قرآن فصیحگوئیم مگر نمی. جز این است که اینگونه سخن گفتن عین فصاحت و بالغت در حد اعجاز است

ترین متن عربی است؟ پیامبر فیلسوف نیست تا مرتب و منظم سخن بگوید اگر پیامبر از کالم خدا مست و بلیغ


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

پیامبران وضعیتهاي وجودي بسیار متفاوت، مواج و طوفانی پیدا . است پس سخن او نیز مستانه و پریشان است

عنوان نقطه آغاز نبوت و رسالت فراوان از آن یاد شده است که در قرآن به» بعث«این نتیجه همان . کنند می

» انطباق«توان گفت نتیجۀ می. کالم نبوي این انسانها هم همیشه مواج و طوفانی و متفاوت است. است

ها است که در قرآن دیده پیامبر با وحی الهی که از جنس الفاظ و جمالت و مفاهیم نبود انواع سخن گفتن

متکلمان عصر ما باید آگاهی بیشتري از این . بی این انواع مورد بررسی قرار گرفته استدر علوم اد. شود می

امیدوارم موفق شوم در مقاالت دیگري که به توضیح . توان بسیار سخن گفت در این باب می. علوم پیدا کنند

. پردازم در این باب به تفضیل سخن بگویم بودن متن قرآن می» قرائت نبوي«بیشتر نظریه

: ثمر دور باطل و نزاع بی - 8

گویند در آیاتی از قرآن آمده متکلمان می. در اینجا مطلب دیگري هست که باید جداگانه به آن اشاره کنم

در اینجا تنها سه . سازد که قرآن کتاب وحی است، این سخن قرآن با این مدعا که قرآن کالم نبوي است نمی

توانیم فهم نابر آنچه قبال گفتیم همین آیات مورد نظر را پس از آن میاوال ب: شوم نکتۀ اساسی را متذکر می

توانیم بگوئیم خدا بودن همین آیات را پذیرفته باشیم و بنابراین نمی) نبوي(و تفسیر کنیم که کالم انسانی

نیا باید گوید قرآن کتاب وحی است ثا باید بگوئیم پیامبر می. گوید که قرآن کتاب وحی است در این آیات می

تعیین اینکه منظور . تواند باشد گوید قرآن کتاب وحی است معناي مدعاي او چه می به بینیم وقتی پیامبر می

اي از آیات توان هم از پاره براي حل این مشکل می. از وحی چه بوده بسیار پیچیده و مشکل است) ص(محمد

. ز سابقه این موضوع در یهودیت و مسیحیتقرآن کمک گرفت و هم از فرهنگ پیش از اسالم اعراب و هم ا

. توان آن را رد استدالالت کالمی بکار گرفت نتیجه چنین تحقیقی یک نتیجه تاریخی تفسیري خواهد بود که می

اشاره «عبارت بوده از » وحی«اند در لغت عرب معناي گویم چنانچه اهل تحقیق گفته در اینجا اجماال می

کند که در تجربه او اي را دریافت می»اشارات سریع و خفی«ر این بوده که او اگر منظور پیامب). 6(»سریع

تواند مصداق اي آیات نمی اشارات خدا هستند در این صورت روشن است که مصحف شریف با شش هزار و خرده

قرآن دهند که به زبان خود اینها متنی مفصل را تشکیل می. آیات مصحف که اشاره نیستند. این اشارات باشد

واضح است . توانند آن را بفهمند است و گرچه فاقد نظم تألیفی است ولی همگان می» لسان عربی مبین«به

از اشاره خدائی سخن ) ص(پس باید بگوئیم منظور محمد. متنی که مفهوم همگان است اشاره سریع نیست

دهد معناي وحیانی لیل نشان میاین تح. بوده است) ؟...وسیلۀ جبرئیل یا(گفتن خدا با وي به صورت اشاره

گیرد و شکل می) همان اشارات(خواند با یاري وحی این بود که آیات قرآن که وي می) ص(بودن قرآن نزد محمد

صاحب این قلم در مقاله قرائت نبوي از جهان از این حقیقت . گوید پیامبر با امداد وحیانی در مصحف سخن می

ثالثا باید با دقت نظر . مدعاي خود قرآن محصول وحی بوده است نه خود وحیچنین تعبیر کرده که قرآن بنا به

در . به این نکته عنایت کرد که در هیچکدام از آن آیات مورد نظر گفته نشده که قرآن کالم محمد نیست

بحثهائی که از دقت کم برخورد است غالبا نه تنها معناي دقیق اصطالحات و تعبیرات متفاوت پوشیده

شود با مسامحه شود بلکه مدعاهائی هم که به قرآن نسبت داده می ماند و از تمایزات آنها غفلت می می

آري در قرآن آمده که قرآن وحیانی است، از سوي خدا بر قلب پیامبر نازل شده، قبل از قرآن پیامبر . همراه است

زند، جبرئیل در نزول قرآن دخالت میدانست کتاب چیست و ایمان چیست، پیامبر از روي هوي و هوس حرف ن نمی

اما طرفه این است که هیچکدام از این تعبیرات و ... داشته، قرآن یک وجود پیشین در لوح محفوظ داشته و

کند و اصطالحات با نظر دقیق، این مدعا را که مصحف شریف در درجه اول کالم نبوي خود پیامبر است رد نمی


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

فرض نشوند قابل فهم ) انسان) (ص(که همین آیات مورد نظر اگر کالم محمدمهمتر این. با آن منافات ندارد

اي از در مباحثات کالمی غیردقیق، از معناهاي متفاوت وحی، قرآن، کتاب، کالم خدا، آیات و پاره. نخواهند بود

رتباط با آنچه در متن مصحف در ا. ها مترادفند شود، گوئی همۀ این واژه هاي دیگر مربوط هم غفلت می واژه

شود و عالوه بر این از معانی متفاوت هر واژه در موارد یکی از آنها گفته شده به حساب دیگري گذاشته می

دقتی خصوصا در مباحث کالمی اخیر جامعه، ابهام و اغتشاش شود و این بی مختلف مصحف هم غفلت می

مانند اي از باحثان از این نکته غافل می رهشود که پا این مشکالت در درجه اول از آنجا ناشی می. آفریده است

باید گفت پیامبر در . گوید توان گفت خدا در قرآن چنین می که بنابر اینکه قرآن کالم محمد است دیگر نمی

آورد و این غفلت یک دور باطل به وجود می. گیرد گرچه کالم او با اشاره الهی شکل می. گوید قرآن چنین می

ام در آینده به عالوه بر آنچه در مقالۀ قرائت نبوي از جهان آورده. پوشاند ب حقانیت میثمري را نقا نزاع بی

» بعث«دهند این متن کالم پیامبر است، بیان شواهد تاریخی دیگري از متن قرآن خواهم پرداخت که نشان می

ر مصحف فعل پیامبر و د) قرآن(و خواندن توحیدي جهان » در زبان خدائی«فعل خدا و کالم او است » اشاره«و

. کالم او است در زبان عربی

:در ادیان ابراهیمی» زبان و کالم خدا« - 9

» کالم خدا«به نام » واقعیتی«شناسی تردیدي در این نیست که در یهودیت، مسیحیت و اسالم با نگاه دین

Getteswort در قرآن ) 7(رود و یا کلمه سخن می» کالم خدا«بار از 300در عهد عتیق حدود . مطرح است

متکلمان، متألهان و عارفان . بارها سخن رفته است... و» کلمات خدا«، »کلمۀ رب«، »کالم خدا«مجید از

غز و جذاب یهودي، مسیحی و مسلمان در این باب که حقیقت کالم و کلمه خداوند چیست سخنان بسیار ن

اند که چگونه خدا با آنها سخن گفته هاي معنوي دیگري هم گزارش کرده عالوه بر پیامبران، انسان. اند گفته

عارفان . کند ادبیات عرفانی الهیاتی ادیان ابراهیمی گنجینه گرانبهائی از این گزارشها را منعکس می. است

» غیر از زبان انسان«اند زبانهاي خدا اند و گفته کردهرا مطرح » زبانهاي خدا«و متألهان در این باب موضوع

تواند است و از جنس الفاظ و جمالت و مفاهیم زبان انسانی نیست و بنابراین کالم خدا هم از این جنس نمی

پیامبران و دیگر انسانهاي معنوي، زبان خدا را نه در الفاظ و جمالت و مفاهیم بلکه در شگفتیهاي ). 8(باشد

ممکن است پیامبري کالم خدا را به صورت الفاظ و جمالت و یا . اند یافته» انفس و آفاق«ی اعم از عالم هست

زبان و . شنود نیست کند که حقیقت کالم خدا از جنس آنچه او می اصوات بشنود اما در عین حال او تجربه می

ودیتهاي آنها را هم ندارد انواع الفاظ و جمالت و مفاهیم ندارد محد» زبان کالم انسان«کالم خدا چون مانند

، »تجلی«گرفته تا ) وحی(» اشاره سریع و خفی«از . توان محدود کرد و اقسام سخن گفتن خدا را نمی

تجربه تسبیح «، »آگاهی باطنی انسان از خدا«، »رؤیاي صادق نبوي«، »مناجات در قلوب بندگان«، »اشراق«

صداي «) کتاب تکوین(ر جهان به مثابه کتاب مکتوب خدا و سراس» ها آیه دیدن همه پدیده«و » موجودات

در باب نبوت، » دالله الحائرین«و انواع فراوان دیگر که ابن میمون در کتاب » الزامهاي قطعی عقالنی» «وجدان

تر به این آراء در توجه گسترده. اند اي از آنها را برشمرده کالم خدا شمرده شده با استناد به کتاب مقدس پاره

بنابر توصیفی که آنان از کالم ). 9(هاي اخیر موجب نظرات جالبی در باب فهم و تفسیر وحی شده است ههد

آید بالواسطه تجربه کنند، آن را توانند کالم خدا را که به پیامبر فرود می دهند، مخاطبان پیامبر نمی خدا می

مبر را که بر اثر انگیختگی از کالم خدا و توانائی آنها تنها در این حد است که کالم پیا. بشنوند و بفهمند

تواند این مطلب را توضیح یک مثال ساده می. گذارد بفهمند براي اعالم یا ابالغ آن با مخاطبان در میان می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

اگر یک انسان با اشاره دست خود که مطلبی را به انسان دیگر بفهماند و آن شخص با الفاظ و جمالت . دهد

را به شخص سوم منتقل کند در این صورت شخص سوم کالم شخص دوم را صوتی و یا کتبی آن مطلب

. فهمد نه کالم شخص اول را زیرا شخص اول اصال کالمی از جنس الفاظ و جمالت نگفته است شنود و می می

گرچه . خواند ممکن است نقضی را به میان آوریم و بگوییم آنجا که مثال کسی یک بیت از حافظ را براي من می

گوید شخصی غیر از حافظ است ولی من از طریق این شخص، کالم حافظ را کس که با من سخن می آن

توان گفت پیامبران هم همان کالم خدا را که چرا نمی. فهمم و نه کالم خوانندة آن بیت را شنوم و می می

باید توجه کنیم . شنویم ا میکنند و ما از طریق پیامبران عین کالم خدا ر اند عینا به ما منتقل می تجربه کرده

که یک لغزشگاه پنهان در این تشبیه وجود دارد و آن این است که کالم حافظ از جنس کالم انسان یعنی

گویند اما بنابر آنچه عارفان و متألهان می. مرکب از الفاظ و جمالت است که عینا قابل نقل و حکایت است

م ندارد بلکه فهم پیامبران نیز از کالم خدا از جنس فهم انسانها از کالم خدا نه تنها الفاظ و جمالت و مفاهی

. کالم یکدیگر نیست و در این صورت کالم خدا عینا قابل حکایت و نقل نیست، و این موضوع، بسیار مهم است

:گوش کردن به کالم پیامبران، شنیدن کالم خدا -10

قیما و بالواسطه از چگونگی و ماهیت سخن گفتن خدا یا توانند مست بنابر آنچه نقل شد مخاطبان پیامبر نمی

توانند با گوش کردن به کالم پیامبر و تأمل کافی در آن بفهمند که اثر سخن پیامبر آگاه شوند ولی آنان می

تنها تأمل در سنخ و نوع ادبی ـ زبانی کالم پیامبر و آثار اجتماعی ـ تاریخی . خدا با پیامبر در وي چه بوده است

مثال آیا حکمتی را . تواند نشان دهد که خدا در روند سخن گفتن پیامبر با او چه کرده است ترتب بر نبوت میم

؟ آیا او را آگاه ساخته که باید عمل )هاي منقول از انبیاء مانند حکمیت(با زبان خدائی به او آموخته است

آیا او را برانگیخته تا قومی را از ) ن فرزند خودمانند آگاه کردن ابراهیم از قربانی کرد(معینی را انجام دهد

آزاد کردن موسی بنی اسرائیل و شریعت (چنگال اسارت و عبودیت آزاد کند و براي آنها شریعت به وجود آورد

اي الهی و موحدانه را به گونه) طبیعت، انسان، تاریخ و جامعه(یا اینکه به او بینشی بخشیده تا جهان ). تورات

سخن گوید و فرهنگی جدید به » توحیدي تمام عیار«خدا به بیند و از » تجلی«ها را د، همۀ پدیدهقرائت کن

چنانچه نظر ما درباره نبوت پیامبر اسالم همین است (وجود آورد و تاریخ بشریت را در مسیر جدیدي قرار دهد؟

کنم تشخیص این موضوع که میباز هم تأکید ) دانیم و مصحف شریف را قرائتی توحیدي ـ نبوي از جهان می

خدا در سخن گفتن با پیامبر با وي چه کرده است تنها با بررسی نوع ادبی کالم آن پیامبر و عواقب آن میسر

گویند انسانها متألهان و عارفان می. این کار نه از برهان عقلی ساخته است و نه از برهان نقلی. گردد می

شنیدن کالم خدا با گوش کردن به کالم پیامبران میسر . م خدا را بشنوندتوانند از طریق کالم پیامبران کال می

واضح است که . کند ممکن ساختن این شنیدن کار آن مفسر است که کالم پیامبران را تفسیر می. شود می

). 10(منظور تجربه مخاطب خدا قرار گرفتن است. منظور از شنیدن در این باب شنیدن با گوش نیست

:حمدي، الفاظ، جمالت و مفاهیم نیستوحی م -11

صاحب این قلم در همۀ بحثهاي پیشین خود همواره درصدد گشودن راهی براي فهم و تفسیر متن مصحف

البته در مواردي از . اي در باب تجربه نبوي و یا کالم وحیانی و یا کالم خدا بوده و نه پرداختن نظریه

کتاب (» زیبائی سخن خدا و گشودن افق انسان«در مقاله . ام ردههایم از وحی به تجربه نبوي تعبیر ک نوشته


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

مقاله قرائت نبوي ). 11(تواند تعریفی از کالم خدا باشد ام که می مطالبی آورده) نقدي بر قرائت رسمی از دین

ام کالم اي از آیات قرآن گفته اي دربارة حقیقت کالم خدا نیست ولی آنجا با استناد به پاره از جهان گرچه نظریه

توان گفت از قرآن می. نامیده شده است» وحی«الهی نازل بر پیامبر اسالم بنابر قرآن همان است که در قرآن

شود که وحی سبب سخن گفتن پیامبر در مصحف بوده است، یا اینکه مصحف در بر دارندة کالم فهمیده می

توان گفت مصحف عین کالم خدا اما نمی. خدا است، یا اینکه مصحف محصول وحی است و امثال این تعبیرات

» اي ویژه به گونه«کرد که این خدا است که او را تجربه می) ص(ام بنابر قرآن پیامبر است در آن مقاله گفته

توان با استناد به آیات می. ، قرائت کند»موحدانه«سازد تا سراسر جهان را آیات خدا تجربه کند و آن را توانا می

و انزال و تنزیل کتاب، کتاب، قرآن، ترتیل » وحی» «اصطفاء«هائی چون و تحلیل عمیقتري از واژهبیشتري از قرآن

خدا، تفصیل کتاب، تعلم پیامبر از خدا لزوم عجله نکردن پیامبر در قرائت وحی، معانی متفاوت وحی در قرآن و

یز جستجوي بیشتر در معناي وحی در کند و ن بسیاري دیگر از آنچه در قرآن، به وحی و پیامبر ارتباط پیدا می

دهند، دربارة جزئیات آن هاي نزول وحی بر پیامبر را نشان می فرهنگ اعراب و نیز روایات تاریخی که چگونگی

آنچه در این باب به فهم موضوع کمک . نظر مبسوطی اظهار کرد» امداد ویژه الهی(» تجربه تواناسازي«

. درباره تفاوت بنیادین کالم و زبان خدا با کالم و زبان انسان استکند همان نظر متألهان و عارفان، می

توان گفت، تجربه پیامبر اسالم از امداد ویژه الهی که در نظریه قرائت نبوي از جهان به آن اشاره شده می

با انس ذهنی ما. وحیانی عین کالم بوده است) امداد(اي کالم خدا بوده و در این تجربه، اشاره تجربه گونه

کنیم و کالم قرآن آورد که زبان و کالم خدا را به زبان و کالم انسان قیاس می کالم انسان این خطا را پیش می

اما کالم خدا با الفاظ مفاهیم شکل نگرفته است و . آوریم ها به شمار می»مفهوم«و » الفاظ«را نیز قائم با

این انتقاد که چون در اسالم کالم . نبوده استاز جنس الفاظ و جمالت و مفاهیم » وحی محمدي«بنابراین

معتقد باشیم از همان قیاس . اي که الفاظ و جمالت و مفاهیم دارد الهی مطروح است باید به کالم الهی

آري مسلمانان به وجود کالم خدا معتقدند اما نه کالمی که با الفاظ و . شود که توضیح دادم خطا ناشی می

هنر تفسیر قرآن این است که مفسر . باره باز هم سخن خواهم گفت است در این جمالت و مفاهیم بافته شده

اي تفسیر کند که مخاطبان، خود را نه مخاطب مفسر بلکه مخاطب کالم خداوند تجربه کنند که آن را به گونه

است » بشري«با این همه آنچه در قرآن خدائی، است و آنچه در قرآن . مصحف در بر دارندة آن یا محصول آن است

در . در مقالۀ قرائت نبوي از جهان این تمایزات در نظر گرفته شده است. باید از یکدیگر تمییز داده شوند

. باره به تفصیل سخن خواهم گفت و چگونه ممکن شدن این تمییز را توضیح خواهم داد این

:گیرد؟ تفسیر آزاد قرآن چگونه شکل می -12

هاي فرض ها و یا پیش فهم تفسیر دگماتیک بر پیش. اند یر دگماتیک کردهمسلمانان تا کنون قرآن را تفس

مصحف شریف ـ . کند اعتقادي ویژه اي از قرآن استوار شده که تکامل تفسیر این متن را دچار مشکل می

اي به نه تنها صدمه) تفسیر آزاد(تفسیر غیردگماتیک مصحف . چنانکه گفته شد ـ یک متن همگان فهم است

این . تر بازیافته شود تر و معقول کند تا پیام دینی آن، منقح زند بلکه راه را باز می این کتاب نمی» دینیپیام «

ام فهم و تفسیر قرآن موقوف این نیست همان مدعا است که در مقاله قرائت نبوي از جهان آورده و گفته

. ان یک تفسیر آزاد استمقالۀ قرائت نبوي از جه. که قبال آن را یک کتاب وحیانی تلقی کنیم


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

هاي این تفسیر آزاد را که در آن مقاله با اختصار و اجمال آورده بودم در این مقاله توضیح فهم اي از پیش پاره

دهم که این تفسیر آزاد چگونه کنم و توضیح می هاي این تفسیر را بیان می فهم در آینده سایر پیش. دادم

. گیرد شکل می

ها پانوشت

1- Teologie und Geselschaft im 2. and 3. Jahrhundert Hidschra band 4 s 614-632 .

قرآن : هانري اوسترین ولفسون، فلسفه علم کالم فصل سوم

2 - Historische Worter buch der philosophie مقالهwort

. 70- 73البرت نصر ـ مدخل الی الفرق االسالمیۀ، - 3

نهایۀ «نگاه کنید به شرح شرح نسبتا مفصل آراء متکلمان مسلمان در باب کالم الهی و قرآن در کتاب - 4

و فلسفه علم کالم ولفسون، 268- 341تصحیح آلفرد کیوم، صص . ، شهرستانی»االقدام فی علم الکالم

1فصل قرآن و نیز در منبع شماره

الدین عربی، تحت دراسۀ فی تأویل القرآن عند محی: فۀ التأویلنصر حامد ابوزید در باب سوم از کتاب فلس - 5

نیز کتاب Klaus otto. وجودشناسی زبان قرآن از نظر ابن عربی را بررسی کرده است» القرآن والوجود«عنوان

Das Sprach verständnis bfi philo von Alexandrien ) را به ) نظریه زبان نزد فیلو) (1968چاپ توبینگن

دهد که آنچه در مقایسه این دو بررسی کامال نشان می. شناسی زبان از نظر فیلو اختصاص داده استوجود

میان عرفاي مسلمان مبناي نظریه ظاهر و باطن و مباحث مربوط با آن قرار گرفت، پیشتر در الهیات یهودي و

. مسیحی سابقه داشته است

» وحی«مفردات راغب کلمه - 6

Theologische Realenzyklopädie

Wort Gottesمدخل - 7

. از همان منبع Spracheمنبع فوق و مدخل - 8

Sprache Gottes und der menschen Luis Alonso Schö kelنیز نگاه کنید به معناي وحی از . ، همه کتاب

کتاب ، از صاحب این قلم در»معناهاي متفاوت سخن وحیانی نزد متألهان مسلمان«نظر ابن عربی در مقاله

نیست و در آن » عبارة«در آنجا این نظر ابن عربی در فتوحات را که وحی، از جنس . »هرمنوتیک، کتاب و سنت«

مجتهد شبستري، محمد، مقاله زیبایی سخن خداوند و گشودن . ام فهم، افهام و مفهوم یکی است آورده

الهیات کلمه یا «پروتستان که به در بخشی از الهیات» نقدي بر قرائت رسمی از دین«افق انسان در کتاب


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

این . اي برخوردار است از جذابیت ویژه» خدا به مثابه نویسنده«معروف است نظریه wort the ologi» سخن

نگاه کنید به . بکار برده است Juhann Georg Hamannتعبیر را

Gott als schriftst steller 1998 .

ربارة زبان دین مطرح شده آراء جذاب و عمیقی را دربارة زبان متون نظریاتی که از ناحیۀ فلسفۀ تحلیلی د - 9

کند آراء در این میان آنچه بیش از همه جلب توجه می. مقدس ادیان ابراهیمی و معناي وحی پدید آورده است

هاي آن عده از فیلسوفان و متکلمان برجسته یهودي و مسیحی است که وحی را پیش از آنکه به حاوي گزاره

به عبارت دیگر . کنند به سیر تاریخ انسان تفسیر می» دهی جهت«اري بفهمند و تفسیر کنند به عنوان اخب

اي کامال فهمند و نه با محتواي آن، این نظر در میان عارفان مسلمان سابقه را با پیگیري تأثیر آن می» وحی«

در مقاله . ین نظري داشته استالدین ابن عربی از جمله عارفان درجۀ اول است که چن محی. روشن دارد

در مقاالت آینده این . ام نظر ابن عربی را در این باب آورده» معناهاي متفاوت سخن وحیانی متألهان مسلمان«

. نظریه را بیشتر توضیح خواهم داد

از » نقدي بر قرائت رسمی از دین«نگاه کنید به مقاله زیبائی سخن خدا و گشودن افق انسان در کتاب -10

. صاحب این قلم

یکی از دوستان ناقد چند سطري را که صرفا در باب تاریخی و اجتماعی بودن زبان انسانی و الزامات آن در یکی

مستند قرار اده و ) مقالۀ دموکراسی و اسالم، در کتاب تأمالتی در قرائت انسانی در دین(ام از مقاالت نوشته

ستنباط کرده و آن را به صاحب این قلم نسبت داده و نقد کرده است ا» کالم وحیانی«اي با عنوان از آن نظریه

). احمد نراقی، مقاله ماهیت کالم وحیانی در اندیشۀ مجتهد شبستري 6فصلنامه مدرسه شماره (

شود و صاحب این قلم اصال درصدد اي استنباط نمی باید تصریح کنم که از آن چند سطر به هیچوجه چنان نظریه

ام ام و گفته آنجا فقط به تاریخی و اجتماعی بودن زبان انسان اشاره کرده. اي نبوده است ظریهبیان چنین ن

به حساب آورد و از » فوق تاریخ«توان آن را در مقام فهم و تفسیر چون متن قرآن از جنس زبان انسان است نمی

اي در باب حقیقت است نظریهخو خوب بود اگر ناقد محترم می. الزامات تاریخی زبان انسان مستثنی دانست

در » زیبائی سخن خدا و گشودن افق انسان«اقال به مقاله . کالم خدا به اینجانب نسبت دهد و یا آن را نقد کند

دانم این کار را نمی. شود کرد که به این موضوع مربوط می کتاب نقدي بر قرائت رسمی از دین مراجعه می

. چگونه تفسیر کنم


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

3 نبوي از جهانقرائت

22/02/87

)2(زاد قرآن پیش فرضهاي تفسیر آ

مقتضیات فهم و مقتضیات ایمان

توان آنها در الهیات و عرفان ادیان ابراهیمی موضوعات مهمی پیرامون کتابهاي مقدس مطرح شده که می

:را به چهار بخش عمده زیر تقسیم کرد

گوید؟ میآفریند یا سخن آیا خدا کالم می. 1

یا سایر پیامبران اتفاق افتاده چه ) ص(یا وحی به محمد ) ع(ها که در وحی به موسی حقیقت آن حادثه. 2

. بوده است

و مسلمانان قرآن کریم را چگونه تفسیر ) کتاب مقدس(یهودیان و مسیحیان عهد قدیم و عهد جدید . 3

. اند کرده

نقاط قوت و ضعف آنها . علمی و یا الهیاتی چه ارزشی دارنداین تفسیرها در عصر حاضر از نظر فلسفی، . 4

چیست؟

موضوع اول و دوم به فلسفه، الهیات و کالم مربوط است و موضوع سوم به علم تاریخ تفسیر، موضوع

. چهارم هم از یک نظر به هرمنوتیک فلسفی مربوط است و از نظر دیگر به الهیات و کالم

و بخش اول از قرائت نبوي از جهان ) 1(از مقاله قرائت نبوي از جهان » الم نبويک«آنچه صاحب این قلم در بخش

این نگارنده در این صدد نیست که . شود کند بحثی است که به موضوع چهارم مربوط می آنرا دنبال می) 2(

اي را گوید یا نه؟ در این صدد هم نیست که حقیقت حوادث ویژه آفریند و سخن می بگوید آیا خدا کالم می

نویسد و در مقام ارزیابی و نقد تفسیرهائی تاریخ تفسیر قرآن هم نمی. اند معین کند که وحی نامیده شده

کند و صاحب این قلم یک موضوع مشخص درباره قرآن را بررسی می. که هم تاکنون انجام شده برنیامده است

ها قابل ها یا پیش فرض ن پیش فهمآن این است که در عصر حاضر قرآن به عنوان یک متن عربی باکدامی

در این باب یک پیش فهم و پیش فرض کالمی رایج در میان . است) همگانی(فهمیدن تفسیري عقالنی

قرآن و ) آزاد(مسلمانان وجود دارد که صاحب این قلم در مقام نقد آن برآمده چون آنرا مانع تفسیر عقالنی

ها عینا از با همه الفاظ و جمالت و معانی آن) قرآن(مصحف شریف آن نظر رایج این است که. یابد تکامل آن می

ها را براي مخاطبان سوي خدا به پیامبر اسالم داده شده و او مانند یک قاري بدون هیچ دخل و تصرفی آن

دعوي نگارنده این است که . خوانم عینا کالم خدا است و کالم من نیست خوانده و دعوي کرده که آنچه می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

منظور ما هم از . فهم یا پیش فرض فهمید توان قرآن را به عنوان کالم یک گوینده، بر اساس این پیش نمی

کند در تحصیل معانی فهمی که اوال کوشش می. فهم، فهم تفسیري عقالنی مقدور براي همگان است

تواند ي الزم میقرآن تا حد ممکمن ژرف کاوي و تامل کند، ثانیا عقالنی است یعنی هر شخصی با خردورز

. مستقیما یا با وساطت مفسران از آن برخوردار شود

گیري از آن دهم و سپس به نتیجه در این مقاله نخست درباره این فهم تفسیري عقالنی توضیح بیشتري می

. پردازم می

:فهم تفسیري عقالنی انواع متفاوت دارد

ها و ها و متعلق فهم در باب انواع متفاوت فهم یکی از موضوعات بسیار پرجاذبه در هرمنوتیک جدید بحث

یکی از . شود هاي تفسیري یاد می ها به عنوان فهم هاي زبانی است که از همۀ آن ها از پدیده اهداف فهم

او توضیح . شمرد نوع فهم تفسیري را برمی 17اي بسیار سودمند فیلسوفان نامور این میدان، در مقاله

هر فهم تفسیري که با . گونه تفسیر کرد 17هدف متفاوت 17تن مکتوب را با توان یک م دهد که می می

آید مربوط به یک حیث از حیثیات متن است و محتواي آن هم چیزي است پیگیري یکی از این اهداف به دست می

این مقاله جاي توضیح این). 1(هاي دیگر که ممکن است از آن متن به دست آید متفاوت با محتواهاي فهم

گونه گیري آن اما در اینجا ناگزیرم به یک مسأله حتما بپردازم و آن روند شکل. مباحث مفصل و پیچیده نیست

فهم تفسیري عقالنی است که با هدف فهمیدن یک متن به عنوان کالم مکتوب یک گوینده و به عنوان

komenikasion )در این مقاالت بحث ما در باب واضح است که . گیرد میان گوینده و مخاطب صورت می) ارتباط

پرسش ما دقیقا این است که این متن . هاي دیگر گیرد و نه از حیث فهم قرآن دقیقا از همین حیث صورت می

به عنوان یک کالم که نخست گفتار شفاهی بوده و بعدا مکتوب شده، از حیث ارتباط میان گوینده آن و

. واند فهمیده شودت می و پیش فرض مخاطبان باکدامین پیش فهم

گیرد؟ فهم تفسیري عقالنی یک متن به عنوان گفتار شفاهی مکتوب چگونه شکل می

گوئیم یک سخن گفته شده یا نوشته شده ها در فلسفه زبان این است که وقتی می یکی از مهمترین مسأله

پرسش دو نظریه کلی در براي پاسخ دادن به این. چیست» فهمیم می«فهمیم منظورمان از واژه را می) کالم(

پس از این مرحله . چیست» معنا«نظریه اول این است که قبال باید معین کرد حقیقت . فلسفه زبان وجود دارد

کنند هر کس سخن طرفداران این نظریه فرض می. رسد که در مقام فهم معناي هر کالم برآئیم نوبت آن می

را با علم به قواعد داللت در آن زبان ) ی، عربی، انگلیسی، آلمانیمثال فارس(نویسد زبان معینی گوید یا می می

بنابراین فهم کالم . گیرد تا از این طریق معناي مورد نظر خود را به مخاطبان برساند به صورت ابزار بکار می

نظریه دوم این است که بدون نظریه پردازي درباره . عبارتست از فهم معنائی که قرار است افاده شود

چیزي » معنا«گیري فهمیدن را باید بررسی و تحلیل کرد و گیري کالم و شکل قیقت معنا از اول روند شکلح

پیش از فهمیده شدن کالم هیچ . آید نیست غیر از آنچه در روند فهمیده شدن هر گفتار و نوشتار پدید می

شود نه یک امر پیشین که می است که با فهمیدن موجود» پسین«معنا یک امر . معنائی در جائی وجود ندارد

. قرار است افاده شود


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

دهد زبان فارسی را توان گفت شخصی که مثال یک سخنرانی به زبان فارسی انجام می بنا بر نظریه دوم نمی

بلکه باید گفت او با سخنرانی خود . کند تا معانی مورد نظرش را به مخاطبان برساند چون ابزاري استخدام می

. دهد که به ضمیمه فهمیدن که آن هم بخشی از بازي زبان است ي یا بازي زبانی انجام مییک فعل گفتار

این نظریه دوم که نگاه هرمنوتیکی به زبان دارد پس از .آورند که عین معنا است را پدید می» فهمیده شدن«

مرتبط با موضوع تواند بسیاري از مسائل آن در فلسفه زبان به میدان آمد که معلوم شد نظریه نخست نمی

این مقاله جاي بحث در این معرکه آراء پیچیده نیست ولی الزم بود این . معنا و فهم معنا را توضیح دهد

گیري فهم تفسیري مقدمه کوتاه را در اینجا بیاورم تا بتوانم وارد موضوع بعدي یعنی چگونگی شکل

ري عقالنی یک گفتار مکتوب به صورت فهم تفسی. عقالنی یک متن به عنوان کالم مکتوب یک گوینده شوم

ما در اینجا این روند . توان سطحها و مراتب گوناگون آن را توضیح داد گیرد که می شکل می» روند«یک

اي از این سطوح و مراتب به واقعیات پاره. کنیم سطح یا مرتبه تجزیه و تحلیل می 9فهمیده شدن را در

اي دیگر از آنها به قواعد و قراردادهاي زندگی ذهن فهمنده و پاره اي از آنها به اند، پاره فیزیکی مربوط

. کنند اجتماعی و شرایط عینی حاصل از آنها که گوینده و مخاطب با آنها زندگی می

:توان چنین توضیح داد این سطوح و مراتب مختلف را به اختصار می

در این مرحله یک . دن آنها یا خواندن آنهافهمیدن ادراکی یک جمله یا جمالت مرتبط با هم از طریق شنی. 1

شود که یا صداي مسموع است و یا کلمات نوشته شده مقروء ـ این درك می) فهم(واقعیت فیزیکی درك

درست نفهمیدم «گوید اي را درست نشنود مثال می اگر انسان جمله. اولین سطح از فهمیده شدن کالم است

خط این نامه خوانا نیست و آن را «گوید اي را درست بخواند مثال می از نامه اي یا اگر نتواند جمله» تو چه گفتی

.»فهم نمی

است که » ها نشانه«اي از شود مجموعه فهمیدن اینکه، آنچه شنیده و یا با چشم مثال روي کاغذ دیده می. 2

با چشم دیده هایی که شوند یا نقش واضح است که تمام صداهائی که شنیده می. هائی دارند مدلول

هاي یک کالم مکتوب از در حالی که نشانه. کند نیستند که بر مدلولی داللت می» نشانه«شوند از جنس می

. این جنس است

. هایی از جنس زبان انسان هستند شود نشانه ها فهمیده می فهمیدن اینکه آنچه به عنوان نشانه. 3

آنها . برند ا یکدیگر آنها را به صورت قراردادي بکار میها براي ارتباط یافتن ب اند که انسان هایی نشانه

آنها به این معنا نشانه هستند که داللت آنها بر مدلول از . اند هاي انسانی هاي قراردادي یکی از زبان نشانه

آنها . شود ها، در بطن و متن زندگی اجتماعی و تاریخی ناشی می قصد و قرارداد و بکارگیري انسان

آن است که هر کجا درك شود داللت آن قطعی است بدون آنکه این » طبیعی«نشانه . یعی نیستندهاي طب نشانه

مثال حرارت بیش از حد طبیعی بدن انسان نشانه . داللت مسبوق به قصد و قراردادي و بکارگرفتنی باشد

تبه فهمیدن فهمیدن این سطح و مر. طبیعی بیماري است و داللت آن موقوف به هیچ قصد و قرارداد نیست

به ) خود را اظهار کردن(این واقعیت است که انسانی جمله یا جمالت معینی را در روند فعل سخن گفتن

هاي زبان انسانی تنها در به این نکته بسیار مهم است که نشانه در اینجا توجه. عنوان نشانه بکار گرفته است

ها از دهان یک اگر همان. یابند اي می ویت نشانهصورتیکه به وسیله انسان به صورت قراردادي بکار روند ه


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

» علیکم سالم«مثال اگر یک طوطی بگوید . و نشانه نخواهند بود. حیوان شنیده شوند داللت نخواهند داشت

کند چون هیچکدام از تلقی نمی» سالم کردن«یابد و آن را واقعا هیچ کس این صداي مسموع را کالم نمی

ین مورد قابل تصور نیست و هیچگونه اثري از سوي انسانها که به کالم مترتب انواع فعل گفتاري در ا

. شود شود به این صداي مسموع مترتب نمی می

هاي مثال زبان فارسی یا عربی یا انگلیسی ها که از جنس زبان انسانی است سمبل فهمیدن اینکه این نشانه. 4

. به زبان فارسی یا نوشتاري است به زبان انگلیسیشنود گفتاري است مثال یعنی آنچه شنونده می. است

در . شود فهمیدن معناي جمله و یا جمالت که به زبانی معین مثال فارسی یا انگلیسی شنیده یا خوانده می. 5

در . است semanticآید این مرحله، قلمرو علم الدالالت ي سمانتیکی پدید می»معنا«این مرحله از فهمیدن

کند که دستور زبان معین می. است» دستور زبان«که به فهم معنا مربوط است راهنماي اصلی این مرحله

ها با دیگران منازعه معروف پوزیتویست. دهد تواند فالن جمله معین مثال فارسی یا انگلیسی چه معنائی می

. شود له از فهمیدن مربوط میاي معنادار نیست به این مرح دار است و چه گزاره اي معنا درباره اینکه چه گزاره

. ها همچنین موضوع مهم تحوالت معنائی زبان

گیرد و آگاهی از اما پدید آمدن معنا از جمله یا جمالت یک کالم مکتوب همیشه با سهولت انجام نمی. 6

اگر . آورد گاهی کژتابیهاي زبان پیچیدگیهائی به وجود می. قواعد زبان همیشه حالل مشکالت نیست

اي دچار این کژتابیها شود الزم است کوشش فهمی دیگري انجام دهد تا بتواند یا خواننده شنونده

. ها را کنار بزند تیرگیهاي ناشی از آن

اي فهمیده ممکن است از کالم مکتوب حادثه. فهمیدن جزییات آنچه در یک کالم مکتوب گفته شده است. 7

مثال اگر شخصی براي ما نقل کند که . الم به دست نیایدشود که واقع شده است ولی جزئیات آن حادثه از ک

اینکه آن دانشجو چه کسی بوده و در چه . »دیروز در دانشگاه تهران به یک دانشجوي ممتاز جایزه دادند«

اي ممتاز بوده و جایزه را از دست کدام یک از مقامات دانشگاه گرفته است از آن گفتار فهمیده رشته

هائی دن این جزئیات که قطعا براي فهم کاملتر آن کالم الزم و مهم است باید به دادهبراي فهمی. شود نمی

.. بیرون از آن کالم مراجعه کرد تا از آن جزئیات آگاه شد

تواند با اي می هر گوینده. فهمیدن اینکه گوینده کالم مکتوب با گفتار خود چه فعلی انجام داده است. 8

تواند خواهش کند، فرمان دهد، اخطار کند، دعا می. ها را انجام دهد م فعلسخن گفتن خود انواع و اقسا

سازي کند، اظهار کند، آرزو کند، خبر دهد، چیزي بپرسد، شوخی کند، روایت کند، تهدید و تطمیع کند، صحنه

فهمیدن اینکه گوینده با اداء گفتار، چه فعلی انجام داده بخش....تأسف کند، اظهار خوشحالی کند و

. هائی است که در سطوح پیشین توضیح داده شد این فهمیدن غیر از فهم. مهمی از فهمیدن کالم او است

ها به دست آمده باشد ولی در عین حال معلوم نشود که گوینده واقعا چه ممکن است همه آن فهم

همسرتان . ون برویدخواهید از خانه بیر صبح یک روز بهاري است و شما می. زنم یک مثال ساده می. گوید می

فهمد شنود آن را در همه سطوح قبلی می شخص ثالث که این گفتار را می» آید باران می«گوید به شما می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

توان انجام داد و هاي گوناگونی می چون با همین جمله فعل. فهمد ولی در عین حال آن را کامال نمی

. توان کرد هاي مختلفی می بازي

که این (آید چتر با خود بردار چون باران می«گوید ممکن است همسر شما با این جمله در واقع به شما می

توانیم به گردش برویم آید متأسفانه نمی چون باران می«گوید ممکن است او در واقع می) اخطار است

انتظار باران بودیم باالخره خوشبختانه پس از مدتی که در«گوید ممکن است او در واقع می). اظهار تأسف(

یعنی . معانی کامال متفاوت را برساند» این جمله واحد«تواند با ، او می)اظهار خوشحالی(» باران آمد

فهم کاملتر معناي سخن همسر شما براي شخص ثالث کامال بستگی به . هاي گفتاري متفاوت انجام دهد فعل

اي کالم آگاه شود یعنی بداند که این فعل گفتاري در چه زمینهیعنی متن متن contextاین دارد که وي از

هاي قبلی شما با همسرتان چه بوده است آیا وقتی باران ها و توافق صحبت. شود و ناظر به چیست انجام می

دارید؟ و آیا شما و همسرتان روید؟ آیا اگر باران بیاید معموال شما چتر با خود برمی بیاید شما به گردش نمی

از جمله افرادي هستید که عالقه دارید فصل بهار خشک نباشد و در آن باران ببارد و خالصه اینکه از چگونه

از آن هنگام که پدیدار شناسی در باب زبان مطرح شد بررسی . زندگی کردن شما تا حدودي خبر داشته باشد

پردازي و نظریه Witginsteinتأخر آراء م. براي فیلسوفان بسیار مهم تلقی شد» یک فعل«گفتار به عنوان

معلوم شد فهمیدن گفتار فهمیدن . در این باب فلسفه زبان را در عصر ما تقریبا متحول کرد Austinنیرومند

قرار دارد و تمام ) بازیهاي انسانی(است که در ارتباط کامل با سایر افعال ) بازي انسانی(یک فعل انسانی

آید گر چه گوینده انسانی به تن زندگی اجتماعی ـ تاریخی انسان به وجود میمقدمات و ارکان آن در بطن و م

هاي اخیر بسیار گسترده مباحث این سطح و مرتبه از فهم کالم در دهه. یک معنا آغازگر تحقق این روند است

مرحله از بحثهاي بسیار جذاب و دقیق درباره این William p Alstonاي از فیلسوفان نامدار چون شده و پاره

. اند که اینجا جاي اشاره به آنها نیست فهمیدن و توسعه آن مطرح کرده

شود این مرتبه فهمیدن به معنائی مربوط است که عمال از یک گفتار شفاهی یا نوشته شده فهمیده می. 9

براي من توانی یک لیوان آب می«مثال اگر شخصی به من بگوید . کند گر چه قالب کالم به آن داللت نمی

و آن . کند ولی معناي کالم او عمال یک خواهش است این شخص کالم خود را در قالب پرسش ادا می» بیاوري؟

سادگی این مثال نباید موجب این تصور شود که این . کنم یک لیوان آب براي من بیاور این است که خواهش می

رد زیادي این فهمیدن این معنا با در موا. شود معناي واقعی و عملی همیشه به آسانی فهمیده می

).2(هاي زیادي همراه است صعوبت

که در مقاالت قبل بدان ) عقالنی(کنم روشن شده که منظور ما از فهم تفسیري همگانی حال گمان می

اگر از ما . منظور همین روند فهمیدن است که در اینجا به اختصار آن را توضیح دادم. ایم چیست اشاره کرده

آنچه در سطوح و مراتب مختلف فهم کالم پدیدار : گوئیم منظور شما از معنا دهی کالم چیست می بپرسند

. تحقق فهمیده شدن و تحقق معنا یک پرونده بیش نیست. شود همان معنادهی کالم است می

:آید کالم مفهوم براي همگان تنها در جهان انسان پدید می

اگر این مبنا را بپذیریم که تحقق معنا همان . مطالب پیشین بپردازمگیري از حال نوبت این است که به نتیجه

ها و در بطن و متن زندگی اجتماعی ـ ها به وسیله، انسان تحقق روند فهمیده شدن است که در عالم انسان


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

ور توانیم آن را تص افتد خواهیم پذیرفت که کالم معنادار آنطور که ما انسانها می ها اتفاق می تاریخی انسان

ها و در بطن و متن زندگی اجتماعی ـ تاریخی ها، به وسیله انسان کنیم همان چیزي است که در عالم انسان

حال اگر کسانی چنین فرض کنند که واقعیت دیگري وجود دارد . آید و نه هیچ چیز دیگر ها پدید می انسان

و ) شود می» خلق«مثال (آید ه وجود میها بلکه در عالم دیگري ب ها و به وسیله انسان که نه در عالم انسان

دهد باید توجه کنند معنادهی آن واقعیت هر چه هست از جنس معنادهی کالم که تاکنون توضیح معنا می

وقتی . ها ممکن است شکل بگیرد چون این جنس فقط در عالم بین االذهانی انسان. تواند باشد ایم نمی داده

به آن معنا که ما از معناداري جمالت (توان گفت جمالتی معنادار نمی آن معنادهی از این جنس نباشد دیگر

اي اداء شده و به وسیله پیامبر به عالم انسان منتقل شده به گونه) غیرانسانی(در عالمی دیگر ) فهمیم می

نی تصور و جودیافتن چنین جمالتی معنادار در عالمی غیر از عالم انسان و جز به وسیلۀ گوینده انسا. است

به (تحقق زبان انسانی «: ام این مطلب همان است که در مقالۀ پیشین از آن چین تعبیر کرده. ممکن نیست

. »جز با گوینده انسانی ممکن نیست) معناي کالم معنادار

:مقتضیات فهم و مقتضیات ایمان

ها، در عالمی غیر از وقتی بپذیریم وجود یافتن جمالت موجود در قرآن به عنوان کالم معنادار براي ما انسان

توانیم مدعی شویم پیامبر اسالم چنان جمالت عالم انسان و به وسیله غیر انسان قابل تصور نیست نمی

ه و گفته همینها عینا کالم معنادار خدا ها منتقل کرد االذهانی انسان معناداري را از عالم دیگر به عالم بین

پرسیم فایده اگر شبهه را قوي بگیریم و بگوئیم پیامبر چنان ادعائی کرده است می. و کالم من نیست. است

خواست با این کالم مردم را به خدا دعوت یک ادعاي غیرقابل قبول و غیرقابل فهم چیست؟ مگر پیامبر نمی

توانستند چنین کالمی را بفهمند؟ ظاهرا راهی جز این نیست که ش فرض میکند؟ مخاطبان او با کدام پی

در دین اسالم مسلم . بگوئیم این جمالت معنا دار در همین عالم انسان و به وسیله انسان به وجود آمده است

. است بر مردم خوانده و این متن مکتوب قبال گفتار شفاهی وي بوده) ص(گرفته شده که آیات قرآن را محمد

آیا مسلمانان در مقام فهم که یک مسألۀ عقالنی است راهی جز این دارند که بگویند قرآن کالم حضرت

توانند در مقام ایمان، این است؟ البته این مدعا مقتضاي مقام فهمیدن عقالنی است اما آنان می) ص(محمد

م مستقیم یا غیرمستقیم خدا با وي و یا هر عقیده را داشته باشند که پیامبر اسالم این کالم را با تأثر از تکل

امداد ویژة الهی دیگر که از آنها در خود قرآن به وحی تعبیر شده و از جنس جمالت معنادار نیست ادا کرده

توان تردید کرد که پیامبر اسالم تجربۀ قطع نظر از این ایمان دینی از نظر تاریخی در این موضوع نمی. است

در این صورت این عقیده مقتضاي ایمان آنان خواهد . قرار گرفتن را از سرگذرانده استعمیقی از مخاطب خدا

آورد به کالم معنادار بودن و چگونه فهمیده شدن قرآن در عالم آنچه صاحب این قلم در مقاالت می. بود

حی محمدي آنچه فیلسوفان و عارفان و متکلمان درباره خصوص و.شود ها و براي مخاطبان مربوط می انسان

ما نه براي نفی نظریات آنها دلیلی در دست . مربوط به این موضوع نیست) 3(اند گفته) به صورت قضیه جزئیه(

اش این باشد که مصحف شریف ها نتیجه ها برهانی در دست است ولی هر کدام از آن داریم و نه براي اثبات آن

توانیم آن را بپذیریم و آن را ها نامفهوم گرداند نمی براي ما انسان» کالم یک گوینده«را به عنوان ) قرآن(

ام مصحف شریف را ها که قبال با دقت آن را تعریف کرده عقیده کالمی رایج در میان مسلمان. کنیم نفی می

. توانیم آن را بپذیریم گرداند و نمی ها نامفهوم می براي انسان


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

» متن مکتوب«اگر گسی مصحف شریف را صرفا به عنوان یک شوم که در پایان این مقال این نکته را یادآور می

اي از محاسبات مربوط به فهم عقالنی آن مورد مطالعه قرار دهد پاره» کالم یک گوینده«و نه به عنوان

در چنین رویکردي ممکن است مشخص کردن گوینده متن ضرورت خود را نشان ندهد و . ممکن است تغییر کند

اما این موضوع اساسی را نباید فراموش کرد که اگر قرار شود مصحف . شود بدون آن هم متن مفهوم

که شکل مألوف فهمیدن در میان ) کالم خدا یا کالم پیامبر(شریف به عنوان کالم یک گوینده فهمیده شود

توان گفت که گفتار شفاهی این مصحف مکتوب، کالم پیامبر مسلمانان چنین است در اینصورت جز این نمی

. م بوده استاسال

:پا نوشت ها

1- Hermeneutik , Herausgeegeben von Axel Bahler , 2003 s 99-121

:تفضیالت این مراتب و سطوح فهم تفسیري را می توان در منبع زیر مطالعه کرد - 2

Oliver R. Scholz Verstehen and Rationalitat s 235-314

یلسوفان و متکلمان مسلمان درباره وحی نگاه کنید به کتاب تبیین فلسفی وحی، از براي آگاهی از آراء ف - 3

و کتاب نهایه االقدام فی علم الکالم، 1384از انتشارات کتاب طه، . فارابی تا مالصدرا، موسی مالیري

شهرستانی، فصلهاي مربوط به کالم الهی و تکلم


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R


)3(زاد قرآن فرضهاي تفسیر آپیش

نظریۀ مالصدرا و نامفهوم شدن قرآن

گفتم نه تنها نظریۀ کالمی رائج و مشهور، بلکه تبیین فیلسوفان و ) 2(در مقالۀ قرائت نبوي از جهان

حال که در مقاله گذشته . کند عارفان مسلمان نیز از وحی، قرآن را از قلمرو مفهوم همگان بودن خارج می

اما بار دیگر . ام جاي این است که دوباره به آن مطلب بازگردم از مفهوم همگان بودن را توضیح دادهمنظور

این سلسله مقاالت . خواهم محتواي نظرات فیلسوفان و عارفان را نقد کنم کنم که در اینجا نمی تأکید می

فا از این دیدگاه است که آیا با رسالت دیگري دارد و آن نقد نظرات کالمی و فلسفی و عرفانی در باب قرآن صر

توان دعوي کرد متن قرآن براي همگان مفهوم، به صورت عقالنی است؟ تا آنجا که صاحب قبول آن نظرات می

بار است که یک نگارنده مسلمان در این باب، به اصطالح، شیپور را از سر گشاد آن این قلم اطالع دارد این اولین

اندیشیدند که که تبیین فلسفی یا کالمی یا عرفانی قرآن کنون به این موضوع میبه این معنا که تا!! زند می

اما صاحب این قلم آن موضوع را فعال . به عنوان وحی چگونه باید باشد؟ این یک بحث متافیزیکی بود

تواند فهمیده شود؟ این بحث متافیزیکی مسکوت گذاشته و این پرسش را مطرح کرده که قرآن چگونه می

ام که دست یافتن به این راز که حقیقت وحی گفته. شود ست و به عالم تجربی ما انسانها مربوط مینی

توان و یا چگونه باید فهمید یک است ولی اینکه قرآن را چگونه می» ایمانی«محمدي چه بوده یک موضوع

، حقوقی، سیاسی و در عصر حاضر آنچه براي حل مسائل و مشکالت اعتقادي، اجتماعی. موضوع عقالنی است

کاوي چگونه مفهوم شدن قرآن است و نه پی بردن به راز وحی محمدي اخالقی مسلمانان ضرورت دارد ژرف

صاحب این قلم در مقاالت آینده بیان . بخش است العاده لذت که البته براي خواص امري بسیار ارزشمند و فوق

وي این مسأله اصرار می کند و چرا برخالف بسیاري از گیري و چرا ر خواهد کرد که از چه موضع و با کدام جهت

نواندیشان دینی و یا روشنفکران اجتماعی ـ سیاسی و یا معنویت گرایان و یا حتی اکثر عالمان و فقیهان

گذارد و در دهسال گذشته همه توان هاي علمیه مسأله فهم تفسیري قرآن را مسکوت نمی درجه اول حوزه

باري، بعضی از اهل نظر بر .نامد به کار گرفته است می» هرمنوتیک قرآن«انداختن آنچه ناچیز خود را براي جا

این باورند که در تبیین فلسفی فیلسوفان مسلمان از وحی مباحث مربوط به کالم خدا کامال عقالنی مطرح

ظر فلسفه اسالمی این مدعا اگر از من. شده به طوري که اشکاالت وارد بر نظرات متکلمان بر آنها وارد نیست

در عصر ما مرحلۀ نهائی تبیین فلسفی کالم خدا . صحیح باشد از نظر چگونه مفهوم شدن قرآن صحیح نیست

وي در کتابهاي الحکمۀ المتعالیۀ فی االسفار العقلیۀ االربعۀ و مفاتیح الغیب . شود در آثار مالصدرا دیده می

نظران و مدرسان فلسفۀ اسالمی در صاحب. ث کرده استو الشواهد الربوبیه به طور مستوفی در این باب بح

هاي آراء مالصدرا در این باب به گونه. کنند هاي علمیه هم در این باب بیش از همه به آراي وي استناد می حوزه

به نظر نگارنده در میان همۀ آنچه به زبان فارسی در این باب وجود دارد تقریر . مختلف تقریر شده است

. تر است تر و فصیح هیجی شاگرد صدرالمتألهین در کتاب گوهر مراد از نظریه صدرا از همه دقیقعبدالرزاق ال

نگارنده براي مراعات تناسب یک مقاله . آنچه در این تقریر آمده تقریبا همه جوانب نظریه صدرا را در بر دارد

ر فارسی الهیجی را از این نظریه کنم و تقری اینترنتی از همۀ متون عربی و یا فارسی خود صدرا صرف نظر می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

دهم که چگونه آورم و سپس نشان می در اینجا می) تصحیح و تحقیق صمد موحد(عینا از کتاب گوهر مراد

شود قرآن را از قلمرو این نظریه نیز که نزد عالقمندان فلسفۀ اسالمی بسیار مهم و معتبر شمرده می

در بیان حقیقت نبوت و ذکر خواص نفس نبوي و «ر فصل الهیجی د. کند خارج می» مفهوم همگان بودن«

اند بدان که حکما گفته. نویسد می» کیفیت نزول جبرئیل و القاي وحی الهی، به سوي نبی به طریقه حکماء

در نفس ناطقه باید سه خاصیت مجتمع باشد، تا قامت قابلیتش به قبول تشریف نبوت سرافراز تواند شد

اهللا، و یعلم جمیع المعلومات او اکثرها من عنداهللا، و ان یطیعه هللا و یري مالئکۀا ان یسمع کالم: وهی«

.»اهللا مادة الکاینات باذن

: و ادراك بر دو گونه است. قوت ادراك و قوت تحریک: بیانش آنست که نفس ناطقه را دو گونه قوت است

گانه؛ چه کمال قوة ادراك عقلی تهاي سهو خواص ثالثه راجع شود به کمال قو. ادراك عقلی و ادراك حسی

آنست که هر تعقلی که ممکن شود دیگري را به تعلم و نظر در ازمنۀ متطاوله، حاصل باشد مراو را به اسرع

و کمال قوة ادراك جزئی، سیما قوة متخیله، آنست که با . حصول در اقصر ازمنه به قوت حدس بدون تعلم

، در نهایت انقیاد و اطاعت باشد مرقوة عقلیه را، به حیثیتی که هنگام انتقاش و آنکه بغایت قوي باشد

ارتسام نفس به صور معقوالت و اتصال وي به عقل فعال که مفیض علوم و کماالت است به اذن الله تعالى ــ

هر صورتی که مرتسم شود و جبرئیل عبارت از اوست ــ قوة متخیله منجذب شود بسوي قوة عقلیه بحدي که

. در ذات نفس بعنوان تجرد و کلیت، مرتسم شود مثالی و شبحی از او در قوة متخیله بعنوان تمثل و جزئیت

پس حکایت کند متخیله مدرکات قوة عقلیه را اگر ذوات مجرده باشد به صورت شخصی از اشخاص انسان که

کمال حسن و بها؛ و اگر معانی مجرده و احکام کلیه باشد به صور افضل انواع محسوسات جوهریه است در

و چون تطبع و ارتسام . الفاظ مقروءة محفوظه که قوالب معانی مجرده است در کمال بالغت و فصاحت

متخیله به صور مذکوره در کمال قوت و ظهور بود، ادا کند آن صور را به حس مشترك، به حیثیتی که صورت

ات، مدرك به حس بصر و صور الفاظ، مدرك به حس سمع گردد؛ و چنان مشاهده شود که شخصی در کمال ذو

و چون افاضۀ عقل فعال علوم و احکام را به . کند حسن در برابر ایستاده، کالمی در کمال فصاحت القا می

و چنانکه در . کالمی باشد از خدااذن خداست، پس شخص مرئی ملکی باشد فرستادة خدا و الفاظ مسموعه

مادیات اول شخص مادي در خارج دیده شود و بعد از آن متخیل شود و بعد از آن معقول گردد؛ در مجردات،

و چنانکه مادي بعد از معقول . ذات مجرد، اول معقول شود و بعد از آن متخیل شود و بعد از آن محسوس

به ذات خود نتواند بود بلکه قائم باشد به نفس عاقله، کذلک ذات مجرد شدن، اعنی صورت معقوله، قائم

پس جبرئیل که عبارت از عقل . بعد از محسوس شدن، قائم به ذات خود نباشد بلکه قائم باشد به حس مشترك

ش به باشد نزد حکما، اول بر نفس ناطقۀ نبی که حقیقت قلب است، نازل شود و بعد از آن به خیالش و بعد از آن

حس درآید و همچنین کالم الهی را اول دل نبی شنود و بعد از آن به خیال درآید و بعد از آن مسموع سمع

ظاهر گردد؛ و کالم مخلوقات را اول گوش شنود و بعد از آن الفاظ مسموعه به خیال درآید و بعد از آن معانی

.به دل فهمیده شود

یکی : مال، اعنی کمال قوة تعقل و کمال قوة تخیل متحقق شودپس دو خاصیت از خواص ثالثه درین دو ک

. »اهللا واسطۀ بشري، دوم دیدن مالئکۀ اهللا و شنیدن کالم دانستن جمیع علوم یا اکثر علوم من عنداهللا بی

گوید آگاهی و اراده و معارف و شود که این نظریه هم می با اندك دقتی آشکار می. پایان متن الهیجی

عین این متن با همه . گیري متن قرآن ندارد اي در شکل ئل انسانی اکتسابی پیامبر هیچگونه مداخلهخصا


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

کلمات و جمالت و اشکال آن با تنزل از عالم عقل و سپس از عالم مثال در سامعه نبی مسموع شده و یا به

» تمثلی«این متن یک پیدایش پیدایش . وسیله فرشته براي او خوانده شده و او هم براي دیگران خوانده است

مشاهده کرده و سپس آن معانی به » علم حضوري«پیامبر اول معانی را با . است و زبان آن هم زبان تمثلی

هاي عادي که برخالف عالم انسان. او را پدید آورده است» حصولی«صورت کلمات و جمالت متمثل شده و علم

.رسند آنها از الفاظ و جمالت به معانی می

با آنچه در جهان انسان .شود افتد و کالم خدا نامیده می بنابر این نظریه آنچه در مراتب وجودي نبی اتفاق می

کنیم به کلی متفاوت است و آن واقعیت به کلی از جنس از کالم و پیدایش کالم و فهم کالم تجربه می

و در داخل این سیستم فلسفی کنیم این نظریه با موازین فلسفه اسالمی در اینجا فرض می.دیگر است

یک پرسش اساسی در برابر این نظریه قد . یابد باشد اما مطلب با این فرض خاتمه نمی معقول و قابل دفاع می

شود و به کلی نامیده می» تمثلی«کند و آن این است که چنین کالمی و چنین زبانی که کالم و زبان علم می

رف اکتسابی و خصائل انسانی پیامبر است و هیچگونه سنخیت با آنچه ما خارج از قلمرو اراده و آگاهی و معا

تواند کنیم ندارد، از سوي عامه مخاطبان پیامبر چگونه می انسانها از کالم مفهوم و معنادار مراد می

تواند مفهوم همگان گردد؟ فهمیده شود؟ چگونه می

ما در مقاله پیشین معناي کالم معنادار و مفهوم همگان شدن براي همگان و سطوح و مراتب عقالنی

ها از کالم و فهمیده شدن کالم چیزي غیر از آنچه در آنجا توضیح ما انسان. فهمیده شدن را توضیح دادیم

یق بکارگیري قراردادي و در آن مقاله نشان دادیم که کالم مفهوم آن است که از طر. فهمیم ایم نمی داده

هاي زبان انسانی با آگاهی و ارادة انسانها در بطن و متن زندگی اجتماعی ـ تاریخی ها و سمبل توافقی نشانه

خواند با حال اگر پیامبر وقتی آیات قرآن را براي مخاطبان می. دهد آید و معنا می ها به وجود می انسان

هاي قراردادي و توافقی زبان عربی در بطن و متن زندگی اجتماعی ها و سمبل آگاهی و اراده خود از نشانه

شود عینا براي دیگران گیرد و فقط آنچه را برایش متمثل می کند و آنها را بکار نمی تاریخی استفاده نمی

فهمند؟ متنی که الفاظ و جمالت آن به را چگونه می» خوانده شده به وسیله او«خواند، دیگران این می

هاي زبان عربی بکار گرفته نشده چگونه قابل فهمیده شدن از سوي دیگران ه انسان به عنوان نشانهوسیل

بین «آورند که در یک جهان شوند و معنائی پدید می هاي زبان انسانی در صورتی نشانه می است؟نشانه

ا خودبخود هیچ داللتی شکل و قیافه آنه(انسانی از سوي انسان به عنوان نشانه بکار برده شوند » االذهانی

هائی توانند نشانه افتد پس کلمات و جمالت قرآن نمی اي دربارة متن قرآن اتفاق نمی اگر چنین واقعه). ندارد

. آید از زبان انسانی باشند و معنائی پدید آورند آنطور که در تکلم انسانهاي عادي معنا پدید می

: در اینجا ظاهرا سه نظر بیشتر متصور نیست

شود ولی معناي فهمیده شدن در این یا باید گفت متن قرآن از سوي همگان به صورت عقالنی فهمیده می -1

اي داشته اگر کسی چنین دعوي. االذهانی است باب غیر از آن است که در مقاله پیشین بیان شده که امري بین

توضیح دهد چون ما هیچ تصوري باشد بر وي فرض است که مکانیسم آن چنان فهم عمومی عقالنی را براي ما

هرجا که یک فهم همگانی عقالنی ادعا شود باید بتوان آن را عقال توضیح داد که . از آن مکانیسم نداریم

. گیرد چیست و چگونه شکل می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

. و یا باید گفت این متن قابل فهم براي همگان نیست و اصال مکانیسم فهمیده شدن آن عقالنی نیست - 2

توان تبیین عقالنی از آن داد اي که نمی اي آن را به گونه دون آگاهی از مکانیسم عقالنی ویژهعده معدودي ب

توان درباره چگونه فهمیده شدن متن قرآن در اینصورت معناي این نظریه این خواهد بود که نمی. فهمند می

. شود وم نمیو خالصه اینکه قرآن به صورت عقالنی مفه!.این یک راز است. گفتگوي عقالنی کرد

نظر سوم این است که گفته شود دریافت تمثلی متن به وسیلۀ پیامبر هیچ منافاتی با این امر ندارد که او - 3

با اراده و آگاهی و معارف اکتسابی و خصائل انسانیش، خود، کلمات و جمالت این متن تمثلی را در بطن و متن

هاي زبانی بکار گیرد و از این طریق در جهان ان به عنوان نشانهزندگی اجتماعی ـ تاریخی و در ارتباط با مخاطب

هاي دیگر، خود سخن در حقیقت، پیامبر در مقام ارتباط با مخاطبان مانند همه انسان. زبان انسانی فعال گردد

کشیده و به این جهت تمام ها بر دوش می گفته و مسئولیت فعالیت انسانی تکلم را مانند همه انسان می

توان ها چه درباره معناي کالم و چه درباره ویژگیهاي متکلم می چه را از طریق فهم تفسیري کالم انسانآن

.توان گفت گفت درباره کالم قرآنی او هم می

بود که به عنوان ) ص(شنیدند کالم خود محمد پذیرد که آنچه مخاطبان از پیامبر می اي درواقع می چنین نظریه

ولی معلوم نیست چگونه . شود کرد البته چنین کالمی مفهوم همگان می راد مییک انسان نبی آن را ای

ظاهرا چون در . اي به همه آنچه الزمه نظریه کالم و زبان تمثلی است وفادار ماند توان در چنین نظریه می

ی توضیح کالم و زبان تمثلی دخالت هرگونه اراده و آگاهی و معارف اکتسابی و خصائل انسانی را نف

و نتیجه اینکه باألخره نظریه مالصدرا هم که امروز . تواند مطرح شود کنند این احتمال سوم نمی می

هاي علمیه است متن قرآن را به عنوان یک متن کالمی نامفهوم ترین نظریه در حوزه شایعترین و مقبول

. سازد می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R


28/03/87

)5(سیر آزاد قرآن هاي تف پیش فرض

گرائی فقهی و قرآن نامفهوم نص

گرا هم سازند، فقیهان نص نیستند که قرآن را نامفهوم می) مالصدرا(اي از فیلسوفان مسلمان تنها پاره

که ... گوید تمام احکام جزائی و یا احکام ارث و یا احکام خانواده و فقیه وقتی می. کنند همین کار را می

هاي جدید امروز مسلمانان اجراء شوند قرآن را نامفهوم ده باید بدون کم و کاست در جامعهدر قرآن آم

. نامد می» خودداري از اجتهاد در مقابل نص«سازد گر چه این نظر را می

مفهوم «منظور از ) 3قرائت نبوي از جهان (» مقتضیات فهم و مقتضیات ایمان«قلم در مقاله صاحب این

اي است که در بطن و متن زندگی ام که کالم مفهوم عقالنی پدیده آنجا گفته. ضیح داده استرا تو» بودن

شود و معنا و هاي گوناگون تفسیر می آید و در سطوح مختلف و با پرسش اجتماعی ـ تاریخی انسان پدید می

امور تاریخی » نتفسیر و فهم مت«و هم » معناي متن«الزمه آن توضیحات این است که هم . یابد مفهوم می

اجتماعی، (معناي تاریخی بودن معناي متن این است که هر گفتار و یا نوشتار در شرایط معین تاریخی . هستند

جهانی معین و مشخص از جهانهاي ممکن براي «یعنی ...) شناختی، زبانی و اقتصادي، فرهنگی، معرفت

گیرد و در آنها جهان است چون در آنها شکل می آید و معنا دهی آن مقید به آن شرایط و آن پدید می» انسان

آن شرایط و جهان تاریخی عوض شود آن معنا دیگر وجود نخواهد داشت . اگر. آید و نه در جاي دیگر پدید می

اگر یک گفتار یا نوشتار در شرایط و جهان تاریخی معینی . و همان گفتار یا نوشتار معناي دیگري خواهد داد

از ) نهی(» بر حذر داشتن«بر انجام یک عمل یا ) امر(» فرمان دادن«قرن قبل معناي 14جاز مثال جهان اعراب ح

اي را کرده در شرایط و جهان متفاوت تاریخی دیگر، امر و یا نهی ارتکاب یک عمل را به مخاطب افاده می

تفسیر و فهم هم معناي تاریخی بودن. فهمد اي دیگر می کند و مخاطب آن را به گونه متوجه مخاطب نمی

اي گفتار و یا نوشتار گذشتگان را در آن شرایط و جهان تاریخی که خودش در آن این است که هر تفسیر کننده

اگر یک گفتار یا نوشتار در شرایط و جهان تاریخی معینی معناي برحذر . فهمد کند و می قرار دارد تفسیر می

د در آن شرایط و جهان تاریخی که خود او در آن زندگی خواهد بدان داشتن یا فرمان دادن داشته مفسر می

خواهد از طریق این تفسیر راهی البته مفسر همیشه می. دهد کند آن گفتار و نوشتار براي او چه معنا می می

بگشاید و به این جهت است که تفسیر هر مفسر ) جهان انسانی دیگري(گیري خود در آینده براي جهت

این جهان انسانی که در اینجا از آن صحبت . انتظارات پیشین وي گره خورده استها و همیشه با عالقه

» واقعیت«این جهان همان تجربه مشترك جماعت معینی از انسانها از . االذهانی است کنیم یک جهان بین می

در این .االذهانی بودن همین است توان دربارة آن با دیگران گفتگو و تفاهم کرد و معناي بین است که می

.جهان زبان شخصی معنا ندارد


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

گوید احکام موجود در قرآن همیشه باید اجرا گرا که می گوییم فقیه نص پس از این توضیح مختصر می(

عوض ) جهان آنها(کند که در عصر حاضر شرایط تاریخی زندگی مسلمانان شوند از این نکته اساسی غفلت می

معنا ) نهی(و یا برحذر داشتن ) امر(سلمانان این عصر دیگر فرمان دادن شده و آیات مربوط به آن احکام براي م

ها در شرایط معین تاریخی اعراب حجاز دهد که آن امرها و نهی مقتضیات فهم نشان می. دهد نمی

اما امروز، ... کشی افراطی، تأمین عدالت براي زنان و کردند چون جلوگیري از انتقام هدفهایی را برآورده می

هاي امروز حتی براي مسلمانان شود و یا اصال در جامعه ها یا چنان هدفهایی تأمین نمی ر با آن امر و نهیدیگ

آنچه در شرایط تاریخی عصر حاضر هنوز به صورت یک معنا از آنها براي مسلمانان . هدفهاي دیگري مطرح است

. از آنها است و نه چیزي بیش باقی مانده مبناهاي اخالقی آن امرها و نهی

هاي مسلمانان غفلت دارد و اصال حاضر نیست در آن باره گرا که از تحول شرایط تاریخی جامعه فقیه نص

شمارد و به آیات احکام را ممنوع می) تاریخی(بیاندیشد و از آغاز کار اجتهادي خود هر گونه تفسیر عقالنی

و مانند » نص«و » اجماع«و » ضرورت دین«دیگر و یا و یا اصول تأسیسی » االطالق اصالۀ«صورت انتزاعی فقط به

شود چنین کسی در واقع مقتضیات فلسفی چگونه فهیمده شدن گفتار و نوشتار را اینها متوسل می

» باب اجتهاد«سازد و کند و با این عمل قرآن را حداقل در آیات احکام نامفهوم می ناخودآگاه انکار می

چیزي جز نامفهوم کردن قرآن براي » دگماتیسم فقهی«این . کند ود میدر قرآن را مسد) تفسیر عقالنی(

. مسلمانان نیست

گرا به آیات احکام قرآن براي خوانندگان نص) دگماتیک(براي اینکه تفاوت دو نگرش عقالنی تاریخی و جزمی

اثر صاحب این ) اولچ 1379(گرامی این مقاله بهتر روشن شود بخشی را از کتاب نقدي بر قرائت رسمی از دین

اي متن اول نمونه. آورم نوشته در اینجا می اي را که یکی از استادان حوزه علمیه قم بر آن قلم و نیز متن ردیه

بند است و به این جهت تفسیر و فهمیدن کالم پاي) عقالنی(از آن گونه تفسیر است که به مقتضیات فلسفی

گرائی فقهی که به کلی اي است از نص فهمد و متن دوم نمونه کند و می آیات قرآن را تاریخی تفسیر می

گیرد و متن قرآن را به صورت جازمانه و با هاي مربوط به آن را نادیده می مقتضیات مسأله فهم کالم و پرسش

و عدم جواز اجتهاد در مقابل نص و کفر و ارتداد یک متن فوق » ضرورت دین اسالم«توسل به اصطالحاتی چون

کند چون سازد و باب اجتهاد در خود قرآن را مسدود می شمرد و عمال مصحف شریف را نامفهوم می می تاریخ

. کند هاي تفسیر عقالنی را غیر مجاز اعالم می اعمال روش

متن اول

. باید کامال دقت شود که بحث ما این نیست که نصوص معینی در کتاب و سنت موجود است یا موجود نیست«

مثال این که در عصر حاضر نیز باید به قصاص عمل کرد یا در (بحث ما این است که فتواهاي مستند به آن نصوص

ستند و اهداف عقالیی ما را برآورده پاسخ پرسشهاي عصر ما نی) عصر حاضر نیز باید از روش بیعت پیروي کرد

. سیاسی در چنین مواردي از بستر عقالیی خارج شده است کنند و بنابراین فقه نمی


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

پرسیم آیا آن از خود می. کند که مورد استناد آن فتواها و نظریات است این واقعیت ما را متوجه نصوصی می

ا در مقام پاسخگویی به پرسشهاي دیگري خواستند پرسشهاي عصر ما را نیز پاسخ دهند ی نصوص می

اند که در عصر ورود آن نصوص مطرح بوده و آن پرسشها را با حفظ مصلحت شرعی و عقالیی مسلمانان بوده

اند؟ پاسخ گفته

کنیم، در کتاب و سنت و علم فقه شواهد و قراین وقتی این پرسش اخیر و جدي را با روش تاریخی تعقیب می

با فرهنگ و واقعیتهاي ) در قرآن(دهد نصوص مربوط به سیاسات نیم که نشان میک آشکاري پیدا می

و (اجتماعی و سیاسی عصر نزول در ارتباط بوده و درصدد تنظیم عادالنه و اخالقی همان واقعیتها بوده است

هدف دهد که مثال شواهد و قراین نشان می) امروز بر ما مسلمانان واجب نیست به آن احکام عمل کنیم

کشی رایج میان اعراب آن عصر اي مهارکردن عادالنه و اخالقی انتقام احکام حدود و قصاص و دیات گونه

مجازات قاتالن، زناکاران . بوده است و نه قانونگذاري از موضع حکومت براي پیشگیري از تکرار جرم و مانند آن

کشی ها که از موضع انتقام قبایل و تیره اي بوده مربوط به خود و مانند اینها در جامعۀ عصر رسول مسأله

افراد یک قبیله گاهی در . گرفته است جویی براي غارت و چپاول اموال دیگران صورت می ظالمانه و بهانه

. ریختند در مقابل اتالف یک چشم گاهی خونهایی می. کشتند مقابل یک قتل، چندین نفر از قبیلۀ دیگر را می

گرفت در انتقام از آن عمل و به منظور جاوز جنسی فردي از قبیلۀ دیگر قرار میاگر زنی از یک قبیله مورد ت

دزدي نیز گاهی بهانۀ انتقام و غارت اموال دیگران . انداختند اعادة حیثیت خانوادگی گاهی کشتار راه می

- 488ت ، از جمله صفحا5نگاه کنید به کتاب المفصل فی تاریخ العرب قبل االسالم، جوادعلی، ج . (شد می

به مهارکردن انتقام کشیها و خونریزیهاي اعراب پرداخت ) ص(در چنان اوضاع و احوالی پیامبر اسالم ). 486

در برابر اتالف یک . توان قصاص کرد و نه بیشتر و فرمود در برابر یک قتل فقط یک شخص و آن هم قاتل را می

در مورد زنا فقط در صورتی که چهار . رتوان براي قصاص یک چشم را اتالف کرد و نه بیشت چشم فقط می

شاهد عادل به رؤیت آن شهادت دهند و یا مرتکبان چهار بار صریحا به انجام آن اقرار کنند و انجام عمل ثابت

در مورد دزدي اگر با احراز شرایط ویژه . توان به مجازات دست زد و نه با شایعات یا قراین یا پندارها شود، می

توان دزد را یا با اقرار ثابت شود، می) جرم مشهود(عادل آن هم با رؤیت وقوع سرقت و با شهادت شهود

در این باب براي مثال دو شاهد از قرآن مجید و آراي فقها را در باب قصاص . مجازات کرد و نه در غیر این صورت

الذین امنوا کتب علیکم یا ایها : در قرآن مجید در باب قصاص چنین آمده است. کنم و مجازات زنا تقریر می

ء فاتباع بالمعروف و القصاص فی القتلی الحربالحر و العبد بالعبد و االنثی باالنثی فمن عفی له من اخیه شی

اداء الیه باحسان ذلک تخفیف من ربکم و رحمۀ فمن اعتدي بعد ذلک فله عذاب الیم و لکم فی القصاص حیوة

و کتبنا علیهم فیها ان النفس بالنفس والعین بالعین ) 45، مائده 179- 178بقره (االلباب لعلکم تتقون یا اولی

و االنف باالنف و االذن باالذن و السن بالسن و الجروح قصاص فمن تصدق به فهو کفارة له و من لم یحکم بما

.اهللا فاولئک هم الظالمون انزل

شمرده شده » رحمت«و » تخفیف«مصداق قرار گرفته و » اعتداء«در برابر واژة » قصاص«در دو آیۀ نخست واژة

دهد این ترکیب به صراحت نشان می. روي آورند» عفو«و در عین حال دعوت شده که از قصاص درگذرند و به

منظور اصلی . یک مسألۀ اخالقی مطرح است و نه یک مسألۀ جزایی) در درجه اول(که در باب قصاص قرآنی

آیۀ قصاص محدود کردن قصاص تنها به قاتل . به قصاص کردن نهایی دعوت به عفو و رحمت است، نه دعوت

در آیۀ سوم . یا جانی و جلوگیري از گسترش انتقام را در نظر دارد و نه تشریع یک قانون براي مجازات مجرم را


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

) عفو(اسرائیل است به صراحت دعوت شده که از قصاص درگذرند و این درگذشتن که دربارة حکم قصاص بنی

چنانچه در همین آیه تصریح شده که در برابر قتل یک نفس فقط . ان درگذرنده اعالم شده استکفارة گناه

هر کس از این تحدیدهاي الهی تجاوز کند، ...و .توان قصاص کرد و در برابر یک چشم، یک چشم یک نفس را می

که وارد شده به از نظر لغوي معناي واژة قصاص نیز این است که معادل ضروري را. ستم پیشه خواهد بود

مجتهد شبستري، محمد، نقد (دیگري وارد کنند و اگر از معادل تجاوز شود، اعتداء خواهد بود و نه قصاص

). 171-172قرائت رسمی از دین،

متن دوم

انکار . در نقد این تفکر باید بگوییم که پذیرش جاودانگی احکام اسالم با پذیرفتن اصل اسالم مساوي است

اگر بنا شود احکام اسالم نیز همانند . حکام اسالم به معناي انکار اصل اسالم و کفر صریح استجاودانگی ا

ماند؟ باقی می... سایر ادیان منسوخ باشد، چه فرقی میان اسالم و آن ادیان منسوخ ـ یهودیت و مسیحیت و

، مساوي و مالزم با پذیرفتن یذیرفتن اسالم. منسوخ نبودن اسالم بدین معنا است که احکام آن باید اجرا شود

جز چند حکم منسوخ که در زمان خود پیامبر اکرم ص نسخ شد ــ مانند . اجراي احکام آن در هر عصر است

مسأله قبله ــ سایر احکام اسالم قابل تخصیص زمانی نیست؛ یعنی قید زمانی ندارد و از ضروریات اسالم است

. موجب ارتداد خواهد بودکه انکار آن مساوي با انکار اصل اسالم و

توان آن را منحصر به مقطع زمانی صدر بنابراین قصاص و دیگر احکام اسالم ویژه زمان خاصی نیست و نمی

اسالم دانست، و اساسا درباره چنین احکامی اختالف فتوا معنا ندارد؛ زیرا اجتهاد در احکام ضروري و قطعی

محمدتقی مصباح یزدي، تعدد (» طالن آن بر همگان آشکار استدین، در حکم اجتهاد در برابر نص است که ب

). 49ها ص قرائت

گیرد که همۀ احکام این متن دوم به صورت جازمانه و نه با تفسیر عقالنی خود متن قرآن، در آغاز مفروض می

که خود قرآن دهد این متن این اجازه را نمی. اند و انکار این موضوع کفر صریح و ارتداد است قرآنی جاودانی

ما معتقدیم با تفسیر عقالنی قرآن . آید را به صورت عقالنی تفسیر کنیم تا بفهمیم که از آن چه به دست می

اند چنانکه در متن جاودانی نیستند و تاریخی... توان نشان داد که مثال احکام قصاص یا ارث و یا خانواده و می

گرائی فقهی اما طرفداران جزمیت و نص. ایم آن را نشان دادهمنقول از کتاب نقدي بر قرائت رسمی از دین

دهند تا اندیشه به صورت آزاد جریان پیدا کند و تفسیر عقالنی صورت گیرد تا معلوم شود که اصال اجازه نمی

معناي این منع این است که آیات احکام قرآن، خود به صورت عقالنی . این دگماتیسم است. نتیجۀ آن چیست

گرایی و دگماتیسم کشند ولی نص شوند البته بسیاري از فقیهان صحبت کفر و ارتداد پیش نمی نمیمفهوم

.سازد فقهی آنها مانع تفسیر عقالنی آیات است و در هر حال این رویکرد فقهی قرآن را نامفهوم می

ام مورد بحث به در اینجا الزم است این نکتۀ بسیار مهم را بار دیگر توضیح دهم که اختصاص داشتن احک

هاي پیشین به معناي مقطعی و نسبی بودن آن مبانی اخالقی که در قرآن مبناي آن احکام قرار گرفته جامعه

آن مبانی اخالقی نسبی و مقطعی نیستند اما نه از این باب که آیات قرآن در این موارد یک داللت . 1باشد نمی


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

بلکه از این باب که در آن مبانی و ) یخی ممکن نیستچون داللت فراتار(دارند ) غیرعقالنی(فراتاریخی

موضوعات اخالقی به عنوان ارزشهاي درجه اول، شرایط و جهان تاریخی ما مسلمانان در عصر حاضر و شرایط و

جهان . قرن قبل مشترك است و تاریخ ما با آنها در این باب یک تاریخ است 14جهان تاریخی اعراب حجاز در

ان در عصر حاضر با جهان تاریخی چهارده قرن پیش حجاز چنان متفاوت نشده که دیگر ما تاریخی ما مسلمان

و یا طرد ستم، خودخواهی و انتقام را که مبانی اخالقی آیات احکام ... ارزش عدالت، احسان، عفو و ایثار و

نیز اینها را تجربه کنیم چنانچه آنها ما همینها را امروز با گوشت و پوست خود تجربه می. است تجربه نکنیم

در این باب ما و آنها تاریخ مشترك داریم و به این جهت ما مسلمانان، امروز هم از متن قرآن . کردند می

خواهد یا کند یا به ستمگري؟ از ما احسان و عفو و ایثار می پرسیم که ما را به عدالت دعوت می می

بودن و آزادزیستن و مبارزه با سلطۀ انسان بر انسان خودخواهی و تعدي و انتقام؟ ما را به مسئولیت انسان

تفاوت است و هکذا؟ نگارندة این کند یا تن دادن به عبودیتها و یا اینکه اصال دربارة این مسائل بی دعوت می

فهمد که این کتاب در عصر حاضر هم ما را به سطور در پرتو تفسیر و فهم عقالنی از قرآن چنین می

دارد و در این ابواب حجیت خود را بر ما اعمال ها برحذر می کند و از رذیلت دعوت می هاي انسانی فضیلت

. کند می

پانویس

فصلنامه (» قرائت نبوي از جهان«توانید آن مبانی اخالقی را که اساس احکام قرآنی است در مقالۀ می. 1

ایمان، سیاست و «و » است فقه سیاسی بستر عقالئی خود را از دست داده«و مقاالت 6مدرسه شماره

هرمنوتیک، «از کتاب 3- 7و مقاالت » ایمان و آزادي«و » هاي نقدي بر قرائت رسمی از دین کتاب«از » حکومت

. ، آثار مجتهد شبستري مطالعه کنید»کتاب و سنت


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

6قرائت نبوي از جهان

تخریب نظریات به جاي نقد نظریات

شد اي جدید در باب دین منتشر می ادي نسبی مطبوعات بودیم وقتی نظر یا نظریهچند سال پیش که شاهد آز

اما . شدند حتی منسوبان به مراکز قدرت سیاسی براي مقابله با آن حداقل در اولین مرحلۀ از در نقد وارد می

به تخریب نظر و امروزه که از آن آزادي نسبی هم خبري نیست نه تنها آن منسوبان به جاي نقد نظر و یا نظریه

پردازند گاهی طرفداران آزادي بیان و نواندیشی دینی هم ، بدون آگاهی و در عین نظریه به هر قیمت، می

.افتند حسن نیت در همین ورطه می

در حال حاضر این وضعیت اختناق مطبوعاتی، زمینۀ انواع تخریبها دربارة هر سخن جدید در باب الهیات شده

دهم ولی نه از باب دفاع از خود بلکه ا به توضیح مختصري دربارة این تخریبها اختصاص میاین مقاله ر. است

اي که محصول سالها تأمل و تحقیق من است و امروز به سبب سانسور حاکم بر مطبوعات براي دفاع از نظریه

. هیچ راه براي دفاع از آن و توضیح بیشتر آن، جز اینترنت پیش روي من باز نیست

:تخریب از نوع اول

تفسیر «یک مصاحبه و یک مقاله با عنوانهاي » مدرسه«تخصصی ... فصلنامۀ فرهنگی 6در شمارة 1386سال

سابقه نظرات ابراز شده چون بدیع و بی. از صاحب این قلم منتشر شد» قرائت نبوي از جهان«و » دینی جهان

اما منسوبان به قدرت سیاسی این بار حتی زحمت . ختداري را برانگی بود مخالفتها و موافقتهاي علمی دامنه

نوشتن چند سطر نقد استداللی را به خود ندادند و یکباره و بدون هیچ توضیح، امتیاز آن مجلۀ وزین را ظاهرا

این کار معنایش این بود که به جاي نقد نظر و نظریه آن را خالف دیانت . به بهانۀ مخالفت با دیانت لغو کردند

این کار درست . دهیم تا از صحنۀ فرهنگی جامعه محو شود کنیم و اجازة بحث دربارة آن را نمی می اعالم

شبیه تخریب یک ساختمان و محو کردن آن از روي زمین است تا دیگر چنین ساختمانی در معرض دید هیچ

بود که متوجه این اولین تخریب. انسانی قرار نداشته باشد و هیچکس هواي سکونت در آن به سرش نزند

گرچه این تخریب نه تنها آنها را محو نکرد بلکه بر دامنۀ . نظرات و نظریات آن مصاحبه و آن مقاله شد

.گسترش آنها بسیار افزود

:تخریب از نوع دوم

بنابر نقل روزنامۀ ایران، یکی از علماء حوزة علمیۀ قم در اجتماع علماي بالد و مدرسین حوزة علمیه که چند

این فرد مطالب انحرافی در یک سایت منتشر : ته قبل در قم تشکیل شد با اشاره به صاحب این قلم گفتندهف

دعوت به اعتراض به جاي دعوت به نقد، نوع دیگري از . کند و ما باید به این قبیل مطالب اعتراض کنیم می

مرجع دینی معنایش این است دعوت به اعتراض، آن هم از سوي یک . تخریب نظر و نظریات یک نویسنده است

بهتر است به آن اعتراض کنیم یعنی با . ایم اي را نقد کنیم به آن اعتبار علمی بخشیده که اگر نظر و یا نظریه

نشینی کند و تا نویسنده عقب) تحریک جهال(استفاده از عواطف دینی مردم علیه آن سر و صدا راه اندازیم

محو کردن یک نظر یا نظریه از صحنه مباحث و افکار دینی جامعه است . این کار هم تخریب است. ساکت شود


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

و تفاوتش با تخریب نوع اول تنها در این است که به جاي اعمال قدرت سیاسی براي این کار، از عواطف دینی

اما به نام . این هم همان تخریب ساختمان است. کند مردم و اعتبار مرجعیت دینی نزد آنها استفاده می

.1راف، خالف اجماع فقهاء و مانند اینها انح

:تخریب از نوع سوم

در طول چهل سال ) صاحب این قلم(نویسد چون فالنی یکی از آقایان، باز هم از حوزة قم، در سایت خود می

این هم یک نوع تخریب نظر و نظریه . درجه تغییر فکري پیدا کرده است نظرات او معتبر نیست 180گذشته

ي این سخن این است که اعتبار یک نظر و یا نظریه را نه با دقت و تأمل در محتوي و دالئل آن بلکه با معنا. است

این کار گرچه محو کردن نظر و ! میزان تغییر نیافتن عقائد و افکار صاحب آن نظر و نظریه باید به دست آورد

. آنها و گمراه کردن آنها است نظریه از صحنۀ فرهنگی جامعه نیست ولی آدرس عوضی دادن به خوانندگان

. این کار، تخریب راه درست نسبت برقرار کردن با نظر و نظریه یعنی راه بررسی و نقد است در ذهن خوانندگان

این کار مانند آن است که ورودي اصلی یک . شود با این کار پیمودن یک راه غلط به خواننده توصیه می

تخریب راه درست بررسی نظر و نظریه . تن پنجره وارد ساختمان شویدساختمان را خراب کنند و بگویند با شکس

.هم تخریب آن نظر و نظریه است

:تخریب از نوع چهارم

به جاي اینکه متن آن 6اي از ناقدان آن مصاحبه و مقاله فصلنامۀ شمارة تخریب از نوع چهارم این است که پاره

ح آنها در همین سایت نوشته شده مالك بحث قرار دهند و در مصاحبه و مقاله و مقاالت بعدي را که در توضی

دهند که بعضی از عالقمندان آنها به عنوان نقد خود به آنها استناد دقیق کنند به پرسشهایی پاسخ می

یکی . این پرسشها متأسفانه دو عیب اساسی دارد. اند گزارش از آراء صاحب این قلم براي آنها طرح کرده

اند و نظرات اینجانب و مبانی آن را به هیچوجه منعکس م و شکسته بسته طرح شدهاینکه بسیار مبه

طبیعی است که . اند که به صاحب این قلم ربط ندارند دوم اینکه با خلط با نظرات دیگري طرح شده. کنند نمی

یگري از در اینجا هم نوع د. گیرد نقد آن نظرات نیست گونه نقد که براساس چنین پرسشهائی صورت می آن

افتد افتد که معلول اینگونه طرح پرسش و پاسخ است درواقع آنچه اتفاق می تخریب نظر و نظریه اتفاق می

این راه و رسم نقد . شود شود و سپس به بررسی و نقد گذاشته می این است که نخست نظریه تخریب می

.وفاداران به حقیقت نیست

:تخریب از نوع پنجم

افتد که بعضی از دوستان شفیق با حسن نیت به بحث و بررسی ر و نظریه چین اتفاق میاین نوع از تخریب نظ

نکتۀ اول . ماند پردازند ولی دو نکتۀ اساسی از نظر آنها دور می دربارة نظرات و نظریات صاحب این قلم می

وتیک از سوئی و این است که چون همه نظرات اینجانب در آن مقاالت بر مبانی معینی در فلسفۀ زبان و هرمن

کند در درجۀ اول آن مبانی مورد نقد علوم ادبی از سوي دیگر استوار شده، وفاداري به حقیقت ایجاب می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

وقتی . قرار گیرد و نه نتائج کالمی آنها که بنا به عقیدة این دوستان با اعتقادات مشهور دینی سازگار نیست

شود و تنها با آمیز از کنار آنها عبور می تاه و مسامحهشود و یا با اشاراتی کو آن مبانی مسکوت گذاشته می

تکیه بر مشهورات و مسلمات اعتقادي و معانی مشهور از وحی یا کتاب یا تنزیل و مانند آنها به نقد نظر و

ها با شود چون نظرها و نظریه پردازند، در حقیقت ساختار نظر و نظریه تخریب می نظریات مورد اشاره می

این دوستان نه تنها به آن مبانی که در مقاله قرائت . گیرد و از آنها قابل تفکیک نیست قوام می مبانی آنها

پردازند بلکه چهار مقالۀ دیگر را که در توضیح آن مبانی و نظرات مبتنی بر آنها نبوي از جهان آمده نمی

گذارند با و یا آنها را مسکوت میاند ام و در سایت دائرةالمعارف بزرگ اسالمی منتشر شده یا نخوانده نوشته

.اینکه در آن مقاالت به بسیاري از سئواالت مورد نظر آنان پاسخ داده شده است

:تخریب از نوع ششم

این تخریب چنین . اي دیگر از تخریب نظر و نظریه هم رخ داده است اي متوجه شدم گونه اخیرا با خواندن مقاله

در نقد تفسیر جدید از وحی، طبیعت الهی «اي با عنوان وهان معاصر در مقالهاتفاق افتاده که بکی از قرآن پژ

در ضمن نقد نظر یکی از معاصران، از چند نفر دیگر نیز که ارکون و ابوزید و صاحب این قلم » یا الهیات طبیعی

اند و آن را سبت دادهاي را به همۀ آنها ن اندیشان نامیده نظریه اند و آنان را هم از جمله آنها هستند نام برده

.اند نقد کرده

در یک کلمه این است که وحی و نبوت پیامبر اسالم حاصل تقرب ... این نظرگاه جدید«: نویسند ایشان می

اند پیامبر صاحب تخیل خلاق با خداوند است و چنانکه بعضی از حکماي اسالمی هم گفته) ص(عظیم حضرت

ت او در تعامل با فرهنگ زمانه، قرآن را به صورت وحی از درون، بود، و حاصل احوال و تجارب و انکشافا

.»واسطه جبرئیل، تدریجا پدید آورده است واسطه، حتی بی بی

ام وحی حاصل تقرب پیامبر به خداوند بوده جا ننوشته شود من در هیچ تا آنجا که به صاحب این قلم مربوط می

در مقاله قرائت نبوي از جهان به ). کنم ظریه مخالفت نمیگرچه با این ن(جوشیده است و از درون او می

وي . کرده است آید که پیامبر اسالم خود را مبعوث از سوي خدا تجربه می ام از قرآن چنین برمی صراحت گفته

در . رسد که از آن در قرآن به وحی تعبیر شده است اي از سوي خدا به او می کرده که امداد ویژه تجربه می

ام که در ادیان ابراهیمی حقیقتی به نام کالم خدا وجود شناسانه توضیح داده از موضع دین 2ارة مقاله شم

گوید ولی جنس آن کالم الهی از جنس زبان انسانی کنند خدا با آنها سخن می دارد و پیامبران تجربه می

ان و کالم انسان نبوده آمده ولی از جنس زب ام که وحی محمدي از سوي خدا می در آنجا تصریح کرده. نیست

کالم نبوي ) قرآن(دعوي اختصاصی من در آن مقاله و مقاالت بعدي این بوده است که متن مصحف شریف . است

به وسیلۀ پیامبر اسالم براي مردم خوانده شده و ) وحی(حضرت محمد است که بر اثر آن امداد ویژة الهی

تعبیر کوتاه من این بوده که قرآن محصول . ان استمحتواي اصلی آن هم قرائتی و تفسیري توحیدي از جه

حال این نظریه ) توانند به تفصیل این نظریه در آن مقاالت رجوع کنند عالقمندان می(وحی است نه خود وحی

کجا و آنچه آن نویسنده محترم به اینجانب نسبت داده کجا؟ این هم نوع دیگري از تخریب نظر و نظریه است

. اي نسبت دهند که او نگفته و ننوشته است و سپس آن را با چوب تأدیب نقد بنوارند یسندهکه مطلبی را به نو

هاي خود اشخاص به صورت دقیق گیرد که بیش از آنچه به نوشته ظاهرا این نوع از تخریب چنین صورت می

.واضح است که این راه و رسم نقد نیست. شود مراجعه شود به مسموعات و شایعات اکتفاء می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

صاحب این قلم از همه اهل بحث و نظر در خواست می کند به جهت حساسیت نظریات جدید دینی همه آداب

.حقیقت جویی در نقد را مراعات فرمایند

---------------------------------------------------------------------------------------

هاي تفسیر فرض پیش(» انواع هدفها در تفسیر گفتارها و نوشتارها«رة دربا» )7(قرائت نبوي از جهان «مقالۀ

.منتشر خواهد شد 1387در شهریور ماه ) 5آزاد قرآن

.در همین سایت منتشر شده است» نامۀ محمد مجتهد شبستري زندگی«تحریر جدید

:پانویس

نامند در این است که آنان انحراف می اختالف فکري صاحب این قلم با کسانی که نظریات جدید دینی را. 1

آلیاتیه الباطل من بین یدیه و المن «دانند که هاي جاودانی خداوند می علوم حوزوي را پایان علم و حجت

را ) 1330-1348(سال تمام از عمرم 18من گرچه . ، اما اینجانب چنین عقیده اي درباره آن علوم ندارم »خلفه

نگاه کنید به (ام ترین سطوح کرده صیل و تحقیق در همان علوم آن هم در عالیدر حوزة علمیۀ قم صرف تح

اي از درسهاي خارج اصول فقه که یکی از مراجع و در پاره) زندگینامۀ محمد مجتهد شبستري در همین سایت

سخن کرد با همان عالم محترم که از انحراف این افکار تقلید وقت، عصرها در مدرسۀ حجتیه قم تدریس می

ایم، مبانی این علوم را مانند سایر علوم بشري گوید چندین سال در کنار هم به آن درس گوش سپرده می

مانند اینکه متن (شود دانم و بسیاري از آنچه را که فعال از مسلمات در آن علوم شمرده می قابل نقد می

حجت است، باب علم مفتوح شود و حجت است، ظواهر کتاب مصحف شریف عین وحی است، قطع حاصل می

غیرقابل دفاع ...) است، تمام احکام شرعی قرآن جاودانی است، حجت و حجیت معنائی معلوم و محصل دارد و

آمدند و با فلسفه و الهیات جدید و سایر دانشهاي جدید بشري و این آقایان اگر از قم بیرون می. یابم می

شدند و مالحظات مرجعیت دینی و عقائد م از نزدیک آشنا میتحوالت جهان معاصر با تماس واقعی و مستقی

.کردند کرد دیگر چنان بسته فکر و عمل نمی عوام تفکر و رفتار آنان را محدود نمی

اي از مبانی و موضوعات مسلم گرفته شده در این علوم صاحب این قلم که در بیست سال اخیر به نقد پاره

که نشر آنها را براي ممکن ساختن یک فهم قابل قبول و قابل دفاع از دین پرداخته به آراء و افکاري رسیده

انگیزة صاحب این قلم خدمت به معنویات اسالمی است که مهمترین . داند اسالم در جهان معاصر ضروري می

.اي دوخته است خواهد و نه کیسه میراث و سرمایۀ معنوي مسلمانان است، نه مقامی می

) تحریک جهال(یان به جاي انحراف نامیدن افکار امثال صاحب این قلم و دعوت به اعتراض شایسته است این آقا


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

حداقل چند صفحه مطلب استداللی در نقد این قبیل نظریات بنویسند و باب بحث بگشایند و اگر به هر دلیل

د دیگران منحرف شما میزان حق و باطل نیستید تا بگوئی. این کار برایشان مقدور نیست سکوت اختیار کنند

هرکس حق دارد نظر علمی خود را بیان کند شما هم حق دارید با دلیل و منطق آن را نقد کنید و . هستند

.نظران است داوري هم برعهده صاحب

چند سال پیش یکی از مجالت حوزوي . اي به یادم آمد که دقیقا مناسب همین مقام است در اینجا خاطره

د با یکی از علماي حوزة علمیۀ قم که در محافل علمی خود با رویکرد به من پیشنهاد کر) قبسات(

کرد دربارة هرمنوتیک گفتگو کنیم تا در آن هرمنوتیکی و تاریخی اینجانب به کتاب و سنت مخالفت شدید می

د اتفاقا آن عالم محترم نیز از افرادي است که در همان درس خارج اصول فقه که از آن یا. مجله منتشر شود

دانستم که ایشان در باب هرمنوتیک مطالعاتی ندارند و گفتگوي اینجانب با من می. شدند کردم حاضر می

همین مطلب را . آیند معنا است و جزمیات کالمی با هرمونتیک فلسفی از در آشتی درنمی ایشان در این باب بی

. یست و بر اصرار خود پافشاري کرداو گفت چنین ن. به فردي که از سوي مجله با من تماس گرفته بود گفتم

پرسش دربارة تاریخ پیدایش، هویت و اصول و گرایشهاي عمده هرمنوتیک جدید طرح کردم و به آن 6من

واسطه فرستادم و به او نوشتم اگر آن استاد حاضر شوند جلسۀ نخستین گفتگو را به بررسی این پرسشها

لفت ایشان با رویکرد هرمنوتیکی اینجانب به کتاب و سنت اختصاص دهیم من حاضرم در جلسۀ دوم دالیل مخا

ام آن آقا اما شنیده. هرچه منتظر ماندم خبري از سوي آن مجله نیامد. را بشنوم و پاسخ دهم و بحث کنیم

دهد و در حق اینجانب هم همچنان به طرد و نفی هرمنوتیک و اعالم انحراف این قبیل آراء و افکار ادامه می

!!کند ار لطف میفراوان اظه

کنم به جاي دعوت به اعتراض به نقد و بررسی من از علماء معترض به نظریات جدید درخواست می

اگر چنین کنند صاحب این قلم حاضر است با شعف و شوق با آنها به . جویانه این نظریات دعوت کنند حقیقت

.بحث و گفتگو بنشیند

فلسفۀ «محمد، مجتهد شبستري دوره جدید درس گفتارهاي به گزارش مرکز دایره المعارف بزرگ اسالمی

.کند را آغاز می» دین


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R


در مقاالت یکم تا پنجم از سلسله » کالم نبوي«لباب موضوعات متعددي را که براي توضیح نظریۀ توانیم لب می

: ام در چند مطلب اساسی زیر خالصه کنیم آورده» قرائت نبوي از جهان«مقاالت

که در آن مقاالت امکان نسبت آن به خدا نفی و امکان نسبت آن به پیامبر اسالم پذیرفته » کالم«منظور از . 1

گردد و شود و براي بیان مقصودي اداء می اي است که از حروف و کلمات و جمالت ترکیب می شود پدیده می

این کالم با صفات نظم، نثر فصیح، بلیغ، متنافر، . شود فهمی از آن حاصل می کند و معنایی را افاده می

به کار ... شود، مجاز و حقیقت دارد، در آن تشبیه و استعاره و معقد، سلیس، غریب و مانند اینها متصف می

مانند اینها الیه و رود و اجزاء مختلف آن به مسند و مسندالیه و فاعل و مفعول و حال و مضاف و مضاف می

.گیرد هاي صرفی و نحوي دارد و در چهارچوب دستور زبان شکل می شود، قاعده تقسیم می

االذهانی انسانها و در نحوه زندگی است که فقط در جهان بین» پدیده زبانی انسانی«کالم به این معنا یک .2

رض وجود آن با قید معنادهی و شود و ف دهد و فهمیده می آید و فقط در این جهان معنا می آنان پدید می

فهمیم، در خارج از جهان انسان نامعقول مفهومیت همگانی به آن معنا که ما انسانها از این دو قید می

. توضیح داده شده است» مقتضیات فهم و مقتضیات ایمان«با عنوان 3دالئل این مدعا در مقالۀ شمارة . است

در توضیح ماهیت کالم . ده شده و به او کالم نسبت داده شده استنامی در ادیان ابراهیمی خدا متکلم. 3

آن چه مسلم است بنا بر استدالل . اند منسوب به خدا متألهان و عارفان این ادیان، نظرهاي گوناگون بیان کرده

ممکن نیست کالم منسوب به خدا همان باشد که در جهان انسان کالم نامیده 3مندرج در مقالۀ شمارة

تواند کالم خدا معنا یا معناهاي دیگر می. ام همین مقاله آورده 1و مشخصات آن را در پارگراف شود می

. ام ها اشاره کرده اي از آن به پاره 2داشته باشد که در مقالۀ شمارة

این فرض که پیامبر اسالم متن قرآن را با همۀ الفاظ و جمالت و معانی آن یعنی به همان صورت و به همان . 4

عناي کالم در جهان انسان، مستقیما یا با واسطه از خدا دریافت کرده و عین آن را براي مخاطبان خوانده و م

این فرض به این جهت نامعقول است که براي آنچه . بنابراین او ناقل عین کالم خداست یک فرض معقول نیست

وجودي هم در ) چنانچه اشاره شد(د باش االذهانی انسانها قابل تحقق و قابل فهم می صرفا در جهان بین

. کند خارج از این جهان فرض می

آقاي چنانچه در مقاله act of Speechو عمل گفتن ) Speech act(» فعل گفتاري«قائل شدن به تمایز میان . 5

همتی مقدم آمده و کامال صحیح است، نسبت دادن کالم در معناي مورد نظر ما به خدا را از فرض نامعقول به

) الفاظ و جمالت(توان فرض کرد که پیامبر عین کالم درست به همین جهت نمی. کند فرض معقول مبدل نمی

عین حروف و کلمات و جمالت فرماندة 2جه خدا را به مخاطبان منتقل کرده همانطور که مثال یک فرماندة در

براي، ما انسانها این پدیده کامال قابل تصور و ) مثال آقاي همتی مقدم(کند را به سربازان منتقل می 1درجه

عین آن جمله را با قصد فرمان به سربازان منتقل 2اي را بگوید و فرمانده جمله 1معقول است که فرمانده


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

عین حروف و کلمات و جمالت «اما اگر تعبیر . افتد االذهانی انسان اتفاق می ر عالم بینکند چون همۀ اینها د

. یک تعبیر نامعقول باشد که هست در اینصورت فرض نقل عین آنها هم نامعقول خواهد بود» خدا

که به خدا در همان معناهاست) فعل گفتاري(توان تصوري معقول از آن داشت نسبت دادن کالم آنچه می. 6

ام آن فعل گفتاري حتی از قول عارفان و متألهان ادیان ابراهیمی آورده 2هاي آن را در مقالۀ شمارة نمونه

اي اگر با خلق اصوات همراه باشد از جنس کالم به معناي حروف و کلمات و جمالت دال بر معانی که پدیده

گوید ولی نه با استفاده از حروف و سخن می حال اگر بگوییم خدا با یک پیامبر. باشد االذهانی است نمی بین

کلمات و جمالت زبان انسانی و عمل گفتن و آن پیامبر سخن خدا را با حروف و کلمات و جمالت با قصد و ارادة

کند در اینصورت گوینده آن افهام و مفاهمه و با پذیرفتن مسئولیت کالم به انسانهاي دیگر منتقل می

و جمالت تشکیل شده چه کسی است پیامبر یا خدا؟ شکی در این نیست که این کالم که از حروف و کلمات

فهمند نه آن کالم خدا را که به پیامبر شنوند و می کالم، کالم پیامبر است و مخاطبان کالم پیامبر را می

فرماندة را از زبان 1حتی در مورد آن مثال که ذکر شد سربازان که عین کالم منقول فرماندة . القاء شده است

چیزي که هست . را 1فهمند نه کالم فرماندة شنوند و می را می 2شنوند، در حقیقت کالم فرماندة می 2

. باشد می 1اند عین کالم فرماندة پذیرند که آن کالم که از او شنیده کنند و می اعتماد می 2آنها به فرماندة

تواند بفهمد، حال اگر آن به عنوان کالم یک انسان میشنود آن را فقط بنابراین آن کس که کالم پیامبر را می

اي متفاوت از سخن گفتن انسان با انسان سخن شخص مؤمن باشد این دعوي پیامبر را که خدا با او به گونه

کند و سخن انسانی او را مثال ترجمان سخن غیر انسانی خدا تلقی پذیرد چون به پیامبر اعتماد می گوید می می

پذیرد که ترجمان کالم خدا فهمد اما نمی گر شنونده غیرمؤمن باشد باز هم کالم پیامبر را میکند و ا می

شمارد که غیر مؤمنان عصر پیامبر هم هاي پیامبر را توهم، کهانت، سحر و مانند اینها می او گفته. است

من هر دو آن را همین دعویها را داشتند و در هر حال این کالم پیامبر است که هم مؤمن و هم غیرمؤ

شود منشأ نهایی آن خدا است و دیگري آن را به موضوعات دیگر فهمند و یکی از آن دو معتقد می می

. کند مربوط می

رساند که عین آن کالم غیر انسانی خدا که بنا بر فرض، به به عبارت دیگر دقت بیشتر ما را به این نتیجه می

کرد که مقدمات فهمیده شدن » نقل«توان چون چیزي را می. نیستکردن رسد بهیچوجه قابل نقل پیامبر می

. االذهانی انسان موجود باشد و آن کالم غیر انسانی اینچنین مقدمات را ندارد آن در جهان بین

چون در نظر مسلمانان انتساب تاریخی متن قرآن به پیامبر اسالم از مسلمات و ضروریات است و از طرفی . 7

آید و فهمیده کنیم که این متن ویژگیهاي کالمی را که در جهان انسان پدید می ربه میدیگر به عیان تج

فهمند االذهانی خود می شود دارد و مخاطبان پیامبر و همه انسانهاي دیگر این متن را در جهان بین می

کالمی است یک انسان است، یعنی» کالم نبوي«ناپذیر این است که بگوییم این متن اجتناب فرض معقول بل

که پیامبر با قصد و ارادة افهام و مفاهمه با مخاطبان و با پذیرفتن مسئولیت کالم و بکار بردن آن براي

این کالم مرکب از حروف و کلمات و متصف به فصاحت و بالغت . آن را اداء کرده است.رساندن مقاصد متفاوت

ها و ها و تشبیه ها و استفهام ها و حال و اضافهو سایر بدایع ادبی و در برگیرندة صدها مسند و مسندالیه

تنها با این فرض معقول است که . با همه الفاظ و همه معانی آن کالم انسانی او است ... ها و استعاره

. توانیم تحلیل کنیم و به رسمیت بشناسیم مفهوم بودن متن قرآن براي همگان را می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

اند پیامبر اسالم عین حروف و ام آن بخش از مؤمنان که مدعی گفته 1» قرائت نبوي از جهان«در مقالۀ . 8

مثال در سامعه او بوسیله خدا (رسیده کلمات و جمالتی را براي مخاطبان خود خوانده که از طرف خدا به او می

بوده است "کالم خدا "می فهمیم "کالم "و آنها به همان معنا که در جهان انسان از ) شده می» خلق«

. کنند که صرفا ناقل اصوات مخلوق است ه پیامبر را بلندگو و ضبط صوت و مانند اینها فرض میندانست

آنطور که صاحب این قلم در مقاالت قرائت نبوي از جهان دعوي (است » پیامبر گوینده« اگر کسی قائل باشد

جمالت قرآن را با قصد و به این معنا که حروف و کلمات و ) اند کرده و آقاي همتی مقدم هم همان را گفته

ارادة افهام و مفاهمه و با به کار بردن آنها در معانی انسانی آنها از قبیل امر، نهی، ارشاد، استفهام،

براي مخاطبان خوانده است، در اینصورت واضح است که پیامبر بلندگو و یا ضبط صوت ... تشبیه، تنذیر، اخبار و

اما به شرط اینکه یک فرض نامعقول یعنی اینکه متن قرآن . ل استشود و این مدعا کامال معقو فرض نمی

چنانچه بسیاري از اهل بحث و نیز (عین کالم خداست که پیامبر آن را خوانده به این مدعاي معقول اضافه نشود

به نظر صاحب این قلم اصرار بر آن . و صاحب کالم را خود پیامبر بدانیم) کنند آقاي همتی مقدم اضافه می

شود آن هم نه ضبط صوت و رض نامعقول عاقبت به همان بلندگو یا ضبط صوت بودن پیامبر منتهی میف

شود بلکه بلندگویی که یک انسان منشأ کالم مسموع از آنها است و به این جهت صداي آنها فهمیده می

وط نیست به هیچ بلندگو و ضبط صوتی که چون صداي آن منشأ انسانی ندارد و به نحوة زندگی انسانها مرب

). 1(دهد و قابل فهم نیست وجه معنا نمی

شود که پیامبر باید به مخاطبان اي به آنجا منتهی می ام چنین دعوي گفته 1در مقاله قرائت نبوي ارجهان

این کالم قرآنی با ابزارهاي عقالنی شما انسانها قابل مفهوم شدن نیست اما شما از من خود بگوید گر چه

ه این پدیده نامفهوم و ظاهرا مرکب از حروف و کلمات و جمالت، همان معناها را دارد که اگر در بپذیرید ک

ام که پیامبر دربارة در آن مقاله توضیح داده! شد آن معناها را داشت جهان انسان و به وسیلۀ انسان گفته می

ام که انی از خود متن قرآن آوردهاست در آن مقاله شواهد فراو عجیب و غریب نداشته متن قرآن چنین دعوي

ما هم امروز متن قرآن را کامال مفهوم . دهد متن قرآن براي مخاطبان کامال مفهوم بوده است نشان می

. در طول تاریخ اسالم هم این متن همیشه مفهوم تجربه شده است. کنیم تجربه می

این قلم دربارة متن قرآن در آنچه اینجا خالصه داوري صاحب » قرائت نبوي از جهان«اما در سلسله مقاالت . 9

ام بنا به شهادت آیات پرشمار از متن قرآن، پیامبر اسالم گفته 1در مقاله شماره . کردم خاتمه نیافته است

در .شود نامیده به خواندن آیات قرآن توانا می می» وحی«کرده که او با امداد الهی که آن را دعوي می

اي از اهل به دعاوي پاره 2در مقالۀ شماره ). نه خود وحی(رآن محصول وحی بوده است تجربۀ پیامبر متن ق

که تفصیل بیشتر . ام دانند پاسخهایی داده نظر که با استناد به بعضی از آیات قرآن، این متن را عین وحی می

. آن در مقاالت آینده به تدریج خواهد آمد

از قرائت 3باب زبان تمثلی وحی قرآنی را بر اساس استدالالت مقاله نظریه مالصدرا در 4در مقاله شماره . 10

5سازد و در مقاله شماره ام این نظریه متن قرآن را نامفهوم می ام و گفته نبوي از جهان نقد کرده

. ام فقیهان را نیز بر همان اساس موجب نامفهوم شدن متن قرآن شمرده) جزمیت(گرایی نص


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

» کالم نبوي«آوردم به توضیح این مدعا مربوط است که متن قرآن خالصه در این مقاله تمام آنچه به طور. 11

سپس نوبت آن . براي هر چه بیشتر روشن شدن ابعاد این نظریه مقاالت دیگري هم خواهم نوشت. است

عاي آن مد. را بیشتر توضیح دهم » قرائت نبوي از جهان«رسد که بخش دوم اولین مقاله از سلسله مقاالت می

بخش این است که سبک ادبی اصلی و شامل متن قرآن سبک روایت و حکایت است، روایت و حکایت افعال خدا و

سبکهاي ادبی دیگر قرآن در خدمت آن سبک اصلی . ام بر اساس همین ادعا قرآن را قرائت نبوي از جهان دانسته

که باید همۀ آنها را با تفصیل و در این بخش به صورت فشرده دعاوي زیادي مطرح شده. و شامل است

. استدالل بیشتر توضیح دهم

: پانویس

به تنهائی و بدون ارتباط ) حروف و کلمات و جمالت(اي از صداها تر شدن این مطلب که مجموعه براي روشن. 1

تین را به ش کند خالصه نظریه ویتگین االذهانی هیچ معنائی را افاده نمی بین با نحوه زندگی انسانی و جهان

در 1383نشر پژواك کیوان، » دین در دنیاي مدرن«از کتاب ) نژاد ترجمه سعید عدالت(نقل از مقالۀ وینست برومر

.اینجا می آورم

نهفته است و معناي آن » نحوة زندگی«گوید، هر بازي زبانی در بافتی از لودویگ ویتگنشتاین فیلسوف می«

و » بازي زبانی«منظور ویتگنشتاین از . شود ناشی می» نحوة زندگی«ن آن از نوع کارکرد آن بازي زبانی در درو

یک کل مرکب از زبان و افعالی که زبان با «چیست؟ او خودش اصطالح بازي زبانی را همچون » نحوة زندگی«

هاي زبانی اساسا اشکالی از دهد که بازي این تعریف نشانی می. کند تعریف می» ها در هم تنیده است آن

به معناي «کند که استفادة او از اصطالح بازي زبانی ویتگنشتاین بیان می. اند اند که مستلزم کاربرد زبان عمل

اما . »تأکید بر این واقعیت است که سخن گفتن از زبان، بخشی از فعالیت آدمی یا بخشی از نحوة زندگی است

چیست؟ » نحوة زندگی«مراد او از

اگر شیري بتواند «را در پرتو این نکتۀ ویتگنشتاین که » نحوة زندگی«اصطالح ) George Pitcher(جورج پیچر

فرض کنید «: نویسد باره چنین می او در این. کند تبیین می» توانیم منظورش را بفهمیم سخن بگوید ما نمی

جمله را کنیم که وقتی او این ، اما به ساعتی نگاه نکند، ما تصور می»است 3االنی ساعت : شیري بگوید

خیلی «: گوید یا تصور کنید که او می. شانسی است چنین است، صرفا از روي خوش گوید و در واقع هم می

، ولی همچنان به لمیدن و خمیازه کشیدن »است و من باید عجله کنم، چون قراري دارم 3خوب االن ساعت

در چنین شرایطی ـ . رها چنین استگونه که عادت شی ادامه دهد و هیچ تالشی براي حرکت کردن نکند، همان

شود رفتار کلی این شیر از هر حیث دقیقا شبیه به شیر معمولی است جز این که توان او در بیان که تصور می

توانیم بگوییم که او اظهار داشته یا بیان کرده است که ساعت برانگیز است ـ ما نمی جمالت انگلیسی تعجب

اگر اصال چیزي . توانیم بگوییم او چه گفته است را بیان کرده باشد، ما نمیحتی اگر او این کلمات . است 3

ها، به طور اساسی با نحوة رفتار ما متفاوت گفته باشد ــ زیرا نحوة رفتار او در استفاده از کلمات و تألیف آن

این شیر با حیواناتی که البته. توانیم او را درك کنیم؛ زیرا او در نحوة زندگی با ما شریک نیست است ــ ما نمی

The Wind in the(باد در درختان بید در کتاب . گویند، بسیار متفاوت است هاي کودکان سخن می در داستان

Willows ( اثر کنث گراهام)Kenneth Grahame (کور و قورباغه با هم حرف وقتی آقاموشه، موش


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

ها در هنگام آن. کنند جمالت انگلیسی را ادا نمی ها صرفا فهمیم، چرا که آن ها را می زنند، ما سخن آن می

. ها ها و قورباغه سان موش کنند، نه به هاي انگلیسی زبان رفتار می سخن گفتن نیز همانند انسان

اي از زندگی به کار رود که در آن، آن بنابراین روشن است که معناي یک عبارت زبانی آن است که در درون نحوه

توانیم گفتۀ کسی را ما فقط وقتی می. معناست جمله جدا از آن نحوة زندگی بی. شود جمله اظهار می

بفهمیم که جملۀ او را در آن بافت از نحوة زندگی که این جمله در آن اظهار شده، بافت عمل آدمی پیچیده و

. ورزند مییا قلمروهاي عمل مشارکت » نحوة زندگی«توان گفت آدمیان در انواع متعددي از می. متنوع است

» بازي زبانی«یک . شود گویند، می ها دربارة مطالبی که مردم می فهم این پیچیدگی موجب بسیاري از سوء

اگر بخواهیم آن را بر حسب نحوة زندگی . معنا دار است» نحوة زندگی«خاص فقط در درون قلمرو خاصی از

گوید ما گونه موارد می در این گیلبرت رایل. دیگري تفسیر کنیم، دچار آشفتگی مفهومی خواهیم شد

ها کند؛ زیرا آن کند، ما را گیج می کلماتی که شیر ویتگنشتاین ادا می. شویم می» اي اشتباه مقوله«مرتکب

. اند و نه در بافت رفتار آدمیان که در درون آن، این کلمات معنادار هستند شیر بیان شده» نحوة زندگی«در

یا بافت رفتار آدمی، این بازي » نحوة زندگی«در کدام : زبانی ما باید بپرسیمواضح است که دربارة هر بازي

. زبانی معنادار است

1. Ludwig Wittgenstein, Philosophical Investigation (Oxford, 1958), 1. 7.

2. Wittgenstein, Investigations. 1. 23.

3. Wittgenstein, Investigations, II. P. 297

4. George pitchger, The philosophy of Wittgenstein (Englewood Cliffs 1965), p. 243.


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R


!الطبیعی یک متن تاریخی است، نه یک متن ماوراء) مصحف شریف(قرآن

کالم نبوي در نگاهی دیگر

محمد مجتهد شبستري

بینم اکنون ضروري می. گذرد ، میمدرسهدو سال از نشر نخستین مقاله قرائت نبوي از جهان در فصلنامه .1

. بندي کنم ام بار دیگر صورت اي نکات مهم که در نقد آن خوانده مدعاي اول آن مقاله را با در نظر گرفتن پاره

اي از نقدها را نی جدید روشن کنم و پارههاي موجود در نخستین مقاله را با بیا کوشش من این است که ابهام

گر چه با . اند و منظور من نبوده تصحیح نمایم پاسخ دهم و بعضی از دعاوي را که به سخن من نسبت داده

که به سبب سانسور مطبوعات، فقط در اینترنت منتشر شده همین 7تا 2نوشتن مقاالت قرائت نبوي از جهان

بندي جدید از نظریه مورد بحث ام اما امتیاز مقاله حاضر ارائه یک صورت ساندهکارها را تا حدودي به انجام ر

گیرد و نتیجه آن تکامل ها براي رسیدن به نظري صائب در باب فهم متن قرآن صورت می تمام این کوشش. است

.اند اي از دوستان تصور کرده تفسیر قرآن مجید است، نه عبور از متن قرآن، آنطور که پاره

و تفسیر همگانی وجود داشته (و پس از آن یک فهم ) ص(یدي در این نیست که از آیات قرآن در عصر رسول ترد

تاکنون . این فهم مانند فهم همۀ متون زبان انسانی اختصاص به مؤمنان و یا خداباوران نداشته است. است

یا خداناباوران از قرآن به عمل تفسیرهاي معناشناختی و یا ادبی غیر دینی متعدد به وسیله غیرمسلمانان و

توان از متن قرآن تفسیرهاي جدید ارائه کرد بدون آن که پاي فهم دینی و اعتقادي امروز هم می. آمده است

االذهانی هست که مؤمنان و غیر مؤمنان درباره آنچه از قرآن این فهم همگانی آن چنان بین. در میان باشد

هاي متن قرآن و هر کدام از آنان براي دعوي خود به ساختار و داللت پردازند فهمند به بحث و جدل می می

اند بقیه تفسیرهاي قرآن بر اي از عارفان بر قرآن نوشته جز تفسیرهائی که باطنیه و یا پاره. کنند استناد می

که االذهانی تنها این نیست منظورم از این فهم بین. االذهانی همگانی استوار بوده است چنین فهم بین

منظورم این است که انذارها و . اند را همگان فهمیده» أقیموا الصلوة«معانی جمالت عربی قرآن مثال جملۀ

ها، ها، خبردادن بینی ها، استداللها، پیش گذاریها، دعاکردن ها، ارزش ها، امرها و نهی کردن تبشیرها، حکایت

که سراسر آیات قرآن را تشکیل ... اي مخالفان و ه افکنی دادن به اعتراضات و شبهه ها، پاسخ کردن موعظه

شد و پس از آن هم مفهوم شده است براي همۀ مخاطبان پیامبر اعم از مؤمن و غیرمؤمن مفهوم می داده

تر از فهم معانی جمالت عربی است و بدون شک بدون مفروض گرفتن یک فاعل این فهم بسیار گسترده. است

. شود و فهم فاعلیت آن فاعل حاصل نمی هاي گفتاري براي فهم این فعل

. پرسش اصلی یک پرسش هرمنوتیکی است. 2

همگانی مشترك میان مؤمنان و غیرمؤمنان » فهمیدن«این بود که 1پرسش من در مقالۀ قرائت نبوي از جهان

صد یک این پرسش صد در . افتاد، معنا و سازوکار آن چه بود چگونه اتفاق می) ص(از قرآن در عصر رسول


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

کند نه از صاحب این پرسش از چگونه فهمیدن متن قرآن پرسش می. است Hermenutikپرسش هرمنوتیکی

گویند متن قرآن را پرسشگر این پرسش در برابر کسانی که به سادگی می. آید آنچه بر اثر فهم به دست می

دهند که مقدمات غیر تجربی نمیفهمیم ولی توضیح خوانیم و با استفاده از دستور زبان عربی آن را می می

چنین پرسشگري فهمیدن . شود کند و راضی نمی گیرد سکوت نمی این فهمیدن چگونه شکل می» روند«

اي مقدمات داند که عالوه بر آگاهی از دستور زبان و مانند آن، پاره می» فعالیت عقالنی«متون را یک

شود و انتظار دارد دربارة فهم هر متن این ن بحث میغیرتجربی عقالنی هم دارد که در دانش هرمنوتیک از آ

. فعالیت عقالنی به صورت فلسفی توضیح داده شود

ام که در عصر رسول یک فهم مشترك در آن مقاله با استناد به آیات قرآن به مثابه شواهد تاریخی نشان داده

ام آیا ممکن بود آیات نگاه پرسیدهمیان مخاطبان مؤمن و غیرمؤمن به پیامبر از متن قرآن وجود داشته و آ

اي حقیقی، گوینده این متن به شمار قرآن در عصر رسول بدون مواجهه مخاطبان آن با یک انسان که به گونه

کند و خواند، وعظ می کند، دعا می کند، حکایت می دهد، امر و نهی می رود یعنی بیم و بشارت می می

ن به این پرسش این بوده که فهم مشترك همگانی از این افعال این چنین مفهوم همگان گردد؟ پاسخ م...

گفتاري موجود در قرآن جز با این فرض که پیامبر واقعا گوینده آیات قرآن است و به این معنا قرآن کالم

1400پس از پیامبر هم مطلب همین بوده و آن فهم همگانی که در طول . اوست ممکن نبوده به دست آید

. گیرد گرفته و می ه در درجۀ نخست در سایه انتساب متن به یک انسان صورت سال وجود داشت

شود این نظر » کالم الهی«بدون اینکه وارد مبحث ماهیت 1نگارنده این سطور در مقاله قرائت نبوي از جهان

است که به صورت موجودي مشخص و » تاریخی«الحصول را مطرح کرد که متن مصحف یک پدیده تدریجی

ام فهم جا گفته در آن. پدید آمده است» انسان نبی«دار در زمان و مکان مشخص با گویندگی یک اسنامهشن

شد که یک انسان مدعی نبوت جا ناشی می این متن به صورت یک گفتار شفاهی و سپس متن مکتوب از آن

خود » فعل گفتاري«طه خواند که در مقام تجربۀ مخاطبان مؤمن و نامؤمن وي، نخست و بالواس آیاتی را می

2گشت، گر چه پس از این فهم، آن چنانکه در مقالۀ قرائت نبوي شد و به این جهت مفهوم می او تجربه می

) خداوند(ناپذیر شدند در پس همه گفتارهاي آن انسان، یک نیروي معنوي شکست ام مؤمنان معتقد می آورده

ة آن گفتار بر روي مؤمنان است و به عبارت دیگر آن العاد وجود دارد که منشأ همۀ زیبایی و تأثیر فوق

.کردند نیز تجربه می) کالم خدا(گفتارها را گفتار خدا

گر چه از حلقوم عبداهللا بود ها از شه بود این همه آوازه

ی که بیشترین براي این که این مدعا را روشن سازم به نظریات فلسفه تحلیلی در باب زبان انسان 1در مقاله

ام که در آورده» زبان انسانی«تعریفی فلسفی و پرطرفدار از . ام طرفدار در عصر حاضر را دارد استشهاد کرده

است که به وسیلۀ انسان » اظهارات«زبان انسانی یک سیستم از شکلهاي «: بینم اینجا تکرار آن را ضروري می

کند، خود را براي دیگران و آنها را براي م خود را اظهار میانسان در این سیست. پدید آمده و تکامل یافته است

سازد، و به انواع بخشد و دیگران را از آن آگاه می هاي خود را با آن نظام می سازد، شناخت خود مفهوم می

با پنج ) به مثابه یک سیستم از شکلهاي اظهارات(زبان . آید کند و با آن کنار می گوناگون با واقعیت چالش می

گیرد، محور شنونده یا آدرس که زبان به او محور گوینده که زبان از او نشأت می: کند محور قوام پیدا می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

که جایگاه زبان است، محور جماعت و اهل آن زبان که cantextمتن شود، محور زمینۀ متن یا متن متوجه می

که زبان آن را بیان » محتوا«ت و محور زبان در میان آنها یک وسیلۀ تفاهم مشترك است و زبان همۀ آنها اس

)1. (کند می

اي است که به گیري یک گفتار به زبان انسانی در عالم انسان گوینده هاي شکل بنابراین تعریف یکی از مقوم

) نه بلندگو یا ضبط صوت(آورد و به معناي واقعی کلمه القاعده تجربه شدنی گفتار را پدید می صورت علی

با قصد و اراده معینی به » فعل گفتاري«گانه اي که به یکی از معناهاي سه آید، گوینده میگوینده به شمار

. هاي سخن را پذیرفته است مخاطبان روي آورده و همه مسئولیت

انسانی است و » سیستم اظهارات«چنانچه مالحظه شد مبناي فلسفی زبانی من این بوده که زبان انسانی

به آن 7ام ولی در مقاله درباره فعل گفتاري توضیح نداده 1در مقالۀ . است »فعل گفتاري«سخن گفتن هم

:بینم منظور از فعل گفتاري را بار دیگر آشکارتر توضیح دهم در این مقاله ضروري می. ام استناد کرده

» اظهار«گوید یک فعل هر انسان که سخن می Esperchaktپرداز فعل گفتاري نظریه Austinبنا بر نظر آستین

سه انسان سخنگو در هر فعل گفتاري. نام نهاده است» فعل گفتاري«شود که آستین آن را از او صادر می

کند را بیان می) معناي سمانتیکی(در اظهار خود جمله یا جمالت معناداري - 1: دهد انجام می فعل

)Lokalionäre Akt). 2- دهد مانند امر کردن، ادعا کردن، قول دادن و ا ابزار یک عمل قرار میاظهار خود ر

اینگونه از اظهار ممکن است بدون اداء جمالت هم صورت گیرد مانند اشاره، حرکات صورت و مانند آن ...

)Illokutionäre Akt). 3 – رد، آو اي در فردي به وجود می کند مثال عقیده به وسیله اظهار اثري را ایجاد می

بنا بر این نظریه هر فعل ). Perlokutioaräer Akt(سازد فردي را آرام یا غمگین یا شاد، امیدوار یا مأیوس می

اي از افعال و واقعیتها است که در زندگی فاعل هر گفتار و زمینه تاریخی و گفتاري بخشی از مجموعه

از زمینه تاریخی و اجتماعی آن قابل هر فعل گفتاري تنها با آگاه شدن. دهد اجتماعی آن گفتار رخ می

الفاظ و جمالت به کار برده شده در یک فعل ) لغوي و تصویري(داللت سمانتیکی . گردد فهمیده شدن می

معانی با تغییر زمینه و وضعیت که . ها و معناي فعل گفتاري کافی نیست گفتاري براي فهم معناي ویژه آن

مفهوم شدن یا نشدن یک فعل گفتاري از تأثیر یا عدم تأثیر . کند دا میدهد تغییر پی فعل گفتاري در آن رخ می

John: نگاه گنید به) نه از مطابقت فهم با معناي لغوي و مانند آن(شود آن فعل در مخاطبان معلوم می

Lanyshaw Austin, Zur Theorie der Sprachakt همه کتاب، به ویژه مقدمه ارزشمند و دقیق که بر

. ترجمه آلمانی آن کتاب نوشته شده است 1985چاپ

اي را ام و پاره اي از آنها را در آن مقاله آورده بر اساس این مبناها که پاره 1در مقالۀ قرائت نبوي از جهان

چنان ) خواند ر اسالم بر مخاطبان میآنچه پیامب(ام که اگر گفتار قرآنی ام، نتیجه گرفته مسلم گرفته

ها، کردن ها، حکایت ها، دعاکردن ها، امر و نهی دادن اي انسانی نداشت که فاعل آن بیم و بشارت گوینده

شود، نه در عصر رسول آن آیات براي همگان می تجربه …ها و ها و وعظ کردن ها، جدال دادن استداللها، پاسخ

فهم یک متن به زبان انسانی از فهم پنج رکن مقوم سیستم اظهارات .گشت و نه پس از آن مفهوم می

فهمد در حقیقت فهمی از هر پنج رکن انسانی قابل انفکاك نیست، کسی که یک متن از زبان انسانی را می

گیري انسجام گیري فهم متن چیزي غیر از روند شکل روند شکل. مقوم زبان در فهم او از متن حضور دارد


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

القاعده تجربی و به عبارت دیگر، فهم متن همان فهم تجربی یا علی. ها نیست م آن مقومتألیفی فه

گویندة متن، شنونده متن، زمینه متن، جماعت اهل زبان و محتواي متن است نه چیز دیگر، هر کدام از این

ین باب این نکتۀ مهم در ا. شود شود فهم متن منتفی می القاعده تجربی منتفی هاي تجربی یا علی فهم

القاعده است که در فهم همگانی یک متن به زبان انسانی، فهم همه پنج مقوم زبان امري تجربی و یا علی

توان گفت مثال در موردي معین گویندگی گوینده متن که از مقومات فعل گفتاري تجربه شدنی است نمی

ء الطبیعی است ولی در عین حال است براي همگان علی القاعده تجربه شدنی نیست چون گوینده ماورا

همگان اعم از معتقد به ماوراء طبیعت یا غیر معتقد به آن، متن گفته شده را به صورت عقالنی که

.فهمند هرمنوتیک جدید بر آن مبتنی است، می

بخشی از مسائل مفهوم شدن همگانی یک گفتار و مراحل گوناگون این 3در مقالۀ قرائت نبوي از جهان

بنا بر این اصل که فهم همگانی از آیات قرآن فهمی است 1در مقالۀ . ام دن را به وضوح بیان کردهمفهوم ش

» کالم نبوي«آن فعل گفتاري یک انسان نبی است آیات مسموع از پیامبر اسالم را ) Objekt(که متعلق

ی از آن وجود دارد، ام اگر پس از مدون شدن مصحف شریف همیشه یک فهم همگان در آن جا گفته. ام نامیده

گیرد که این متن همان گفتار شفاهی است که فاعل آن پیامبر اسالم این فهم بر اساس این فرض شکل می

افعال گفتاري موجود در یک متن مکتوب بدون این که یک فاعل انسانی به معناي واقعی کلمه . بوده است

متن گر چه از . گردد مفهوم نمی) و نه اعتقادي(براي آن آگاهانه یا ناآگاهانه مفروض شود به صورت عقلی

ها در نحوة زندگی انسانی و در ها و سمبل شود ولی بکاربردن این نشانه ها تشکیل می ها و سمبل نشانه

زمینه عرف و قواعدي معین به وسیله یک فاعل انسانی است که مجموعا افعال گفتاري منعکس در متن را

. کنند مالت متن مکتوب خود به خود فعل گفتاري نیستند و به آن داللت نمیحروف، کلمات و ج. دهد شکل می

توان متن عربی قرآن را بدون اینکه در کنند می در اینجا پس از توضیحاتی که دادم من از کسانی که فکر می

» سمانیهاي آ نشانه«یا » متن آسمانی«مستقیما و بالواسطه . مرتبۀ نخست فعل گفتاري پیامبر فهمیده شود

و کالم بالواسطه خدا فرض کرد و در عین حال مدعی شد افعال گفتاري آن، مفهوم همگان اعم از مؤمن و

گیري آن افتد و روند شکل خواهم توضیح دهند که این فهم همگانی چگونه اتفاق می غیر مؤمن است، می

ن قرآن را غیر مؤمنان فعل نظران بگویند مت چیست و مفروضات پیشین آن کدام است؟ ممکن است آن صاحب

و اصال فهم مشترکی میان ). هاي آسمانی نشانه(فهمند و مؤمنان فعل گفتاري خداوند گفتاري پیامبر می

مؤمن و غیرمؤمن وجود ندارد تا بر اساس آن فهم مشترك ادعا شود که متن قرآن به مثابۀ کالم نبوي

شود اي امکان دارد و واقع می چنین فهم مؤمنانهنگارنده این سطور این مطلب را که . شود فهمیده می

آید که این همان کالم نبوي است که مؤمنان آن اما به نظر وي چنین می. هیچگاه مورد تردید قرار نداده است

به عبارت . فهمند را می» الطبیعی نفسه ماوراء فی«کنند نه اینکه مؤمنان یک متن را کالم خدا نیز تجربه می

ت یک کالم انسانی به صورت فعل گفتاري نبی در تاریخ و جامعه پدید آید و در فضاي ایمانی دیگر ممکن اس

تجربه » سخن مطلق«گردد که مؤمنان از طریق آن سخن، خود را مخاطب خدا نیز بیابند و آن را » شفاف«آن چنان

افتد انتساب کالم فاق میاي ات کنند نه سخن مشروط، اما نکتۀ باریکتر از مو این است که وقتی چنین حادثه

صاحب این . گردد شود و دعوي ما که آیات قرآن در مرتبۀ نخست کالم نبوي است باطل نمی به نبی منتفی نمی

اگر . است یادآور شده 2قلم شنیدن سخن خدا از طریق شنیدن سخن پیامبر را در مقالۀ قرائت نبوي از جهان

گردد که شود واقعا براي من مفهوم نمی م تجربه مینگوئیم همان کالم نبوي است که کالم خدا ه


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

ها تنظیم ها بیم و بشارت دادن امر و نهی کردن(» متن واحد«چگونه ممکن است مؤمن و غیرمؤمن محتویات

اي از افعال گفتاري را مشترکا بفهمند و با یکدیگر دربارة یعنی مجموعه. »...ها و و تحقیرها، حکایت کردن

است و در تجربه ) ص(در تجربه غیرمؤمن محمد ) فاعل گفتار(نند در حالی که گوینده این متن آن بحث و جدل ک

آید تا متن مورد زمان پنج رکن مقوم زبان انسانی در اینجا چگونه پدید می انسجام تألیفی و هم! مؤمن خدا

بحث ما که از جنس زبان انسانی است فهمیده شود؟

توان آیات قرآنی را بدون اینکه کنند می جهان اسالم غالب اهل کالم تصور میدانند که در خوانندگان ما می

کنند که آنها تصریح می. در مرتبه نخست کالم نبی فهمیده شود مستقیما و بالواسطه کالم خدا فهمید

ج و امروزه نظر رای. آیات قرآن به هیچ معنا از معانی متصور،کالم نبی نیست و فقط منحصرا کالم خدا است

. هاي علوم اسالمی هم همین نظر است مقبول در حوزه

اند این ساز و کار و چگونگی گفته» سخن خداوند«اهل کالم بر این باورند که آنچه گذشتگان در باب حقیقت

. دهد الطبیعی را توضیح می فهم مؤمنان از کالم مستقیم و بالواسطۀ خدا و معناي متن فی نفسه ماوراء

سخن «اي را که در باب حقیقت داند و به همین جهت آراء و نظرات عمده ین باور را خطا میصاحب این قلم ا

گذارند تا معلوم گردد که آن نظرات به این در میان مسلمانان شکل گرفته به اختصار از نظر می» خداوند

ساطت کالم پرسش هرمنوتیکی، که ساز و کار و معناي فهم مستقیم سخن خداوند از سوي مؤمنان بدون و

دهند و نهایتا توجیه فهم مؤمنان از قرآن به مثابه کالم خدا جز از این طریق که قرآن نبی چیست پاسخ نمی

.گردد میسر نیست شود و همان کالم نبوي کالم خدا تجربه می در مرحلۀ نخست کالم نبوي فهمیده می

آراء متکلمان، فیلسوفان و عارفان دربارة حقیقت سخن خداوند

اي از صداهایی منظم است که خدا اکثر متکلمان معتزله و شیعه معتقدند سخن خداوند عبارت از مجموعه .3

ها را ها را آفریده و متن موجود قرآن هم عین الفاظ و جمالت موجود در آن صداها است که پیامبر اسالم آن آن

ان اشاعره معتقدند سخن خداوند اکثر متکلم. شنیده و بدون کم و کاست براي مخاطبان خود خوانده است

متن قرآن عینا صورت لفظی آن کالم نفسی ). کالم نفسی(حقیقتی است که از ازل با ذات خداوند همراه است

). 2(ها را بدون کم و کاست براي مخاطبان خوانده است که از سوي خدا به پیامبر داده شده و او آن

ن هم آنچه در عصر حاضر نزد فیلسوفان و عالمان اسالم و گذشته از متکلمان، در میان نظرات فیلسوفا

نماید نظري است که تقریر نهایی آن را صدرالمتألهین سامان تر از نظرهاي دیگر می هاي علمیه مقبول حوزه

، عبدالرزاق الهیجی، گوهر مرادآن نظر را از کتاب 4صاحب این قلم در مقالۀ قرائت نبوي از جهان . داده است

است » کالم تمثلی«بنا بر آن نظر سخن خداوند آن . مالصدرا که یک متن فارسی است، نقل کرده استشاگرد

اند متن قرآن شنود، آنان گفته که پیامبر آن را پس از نزول آن از عالم عقل به عالم مثال، در عالم حس خود می

کم و کاست آن را براي مخاطبان خود یک کالم تمثلی است که پیامبر اسالم در سامعه خود آن را شنیده و بی

). 3(خوانده است و کالم خدا همان کالم تمثلی است


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

اي اي و مرحله گونه(» جمع الجمع«سخن خداوند آن است که یک انسان در مقام . اند عارفان مسلمان هم گفته

اند که ان نتیجه گرفتهآن. گوید و سخن خدا تجلی خدا به صورت سخن از طریق انسان است می) از اتحاد با خدا

). 4(قرآن سخنی است که پیامبر اسالم در مقام اتحاد با خدا گفته و متن قرآن تجلی خداوند است

اند سخن خدا در واقع آن معارف و آنان گفته. اي از متکلمان و فیلسوفان متقدم است نظر عمدة پنجم نظر پاره

متن قرآن گر چه الفاظ و جمالت خداوند نیست ولی معانی و . کند معانی است که پیامبر از خداوند دریافت می

). 5(معارف موجود در آن را پیامبر اسالم از خدا دریافت کرده و بنابراین قرآن سخن خداوند است

پرسش این بود که (توان در این نظرها براي آن پرسش هرمنوتیکی که مطرح کردم پاسخی یافت؟ آیا می

رآن به عنوان کالم مستقیم و بالواسطه خدا، بدون وساطت کالم نبوي چگونه فهم و تفسیر مؤمنان از ق

پاسخ من این است که در آراء فوق هیچ پاسخی براي آن پرسش ) افتد گیرد و چگونه اتفاق می شکل می

:توضیح این مطلب چنین است. هرمنوتیکی وجود ندارد

شود و سپس بدون اقامۀ دلیل ارائه می» داوندسخن خ«در این نظرها تعدادي تصورات و تعریفات از حقیقت

صاحبان این . شود که متن قرآن مصداق همان است که در این تصورات و تعریفات بیان شده است ادعا می

. توان از آن تصورات و تعریفات به این مدعا رسید دهند که چگونه می نظرها اصال نشان نمی

کنیم سخن خداوند همان عتزلی و شیعی بگوییم فرض میتوانیم به متکلم م به عبارت دیگر، ما می

رسید که متن موجود است، اما شما از کدام طریق تجربی یا برهان عقلی به این دعوي می» صداهاي مخلوق«

کنیم خداوند توانیم به متکلم اشعري بگوییم فرض می قرآن عین الفاظ همان صداهاي مخلوق است؟ می

رسید که متن قرآن صورت از کدام طریق تجربی یا برهان عقلی به این دعوي می کالم نفسانی دارد، اما شما

کنیم کالم خداوند همان کالم گوییم فرض می لفظی همان کالم نفسانی است؟ به فیلسوف صدرایی می

رسید که متن موجود قرآن یک تمثلی است، اما شما از کدام طریق تجربی و یا برهان عقلی به این دعوي می

الجمع سخن بگوید آن سخن کنیم اگر یک انسان در مقام جمع گوییم فرض می م تمثلی است؟ به عارف میکال

رسید که متن موجود قرآن اما شما از کدام طریق تجربی یا برهان عقلی به این دعوي می. سخن خداوند است

گوییم سوفان و متکلمان میاي از فیل الجمع گفته شده است؟ و باألخره به پاره سخنی است که در مقام جمع

کند اما شما از کنیم سخن خدا همان بیان معارف و معانی است که خداوند به پیامبران القا می فرض می

اي اي از معارف و معانی رسید که متن قرآن بیان مجموعه کدام طریق تجربی یا برهان عقلی به این دعوي می

ست؟است که خداوند به پیامبر اسالم القا کرده ا

مصحف مدون (توانند براي این دعوي که متن قرآن گانه فوق نمی هاي پنج بر اصحاب نظر روشن است که گروه

ها دربارة یک مصداق تصورات و تعریفات آنان از سخن خداوند است برهان اقامه کنند چون آن دعوي) موجود

توان شود و براي امور جزئی نمی می امر جزئی و پدیدة مشخص و صاحب شناسانۀ تاریخی یعنی متن قرآن بیان

اند و نه به تجربه آنان در این باب نه برهان اقامه کرده. برهان اقامه نمود، الجزئی الیکون کاسبا و المکتسبا

.اند و تحلیل تجربی و هرمنوتیکی این فهم مستقیم کالم خدا پرداخته


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

توانند دربارة این که و مدلل کنند، در واقع نمیتوانند مدعاي خود را توضیح دهند وقتی این پنج گروه نمی

شمرند و آن را این می... چگونه متن قرآن را کالم تمثلی یا صداهاي مخلوق و یا الفاظ کالم نفسانی خدا و

دانش مربوط (چنین است که از نظر دانش هرمنوتیک . فهمند مطلبی به ما بگویند و راهی بگشایند گونه می

به مثابه مصداق ادعاي ) متن قرآن(فهم خود Objektگردد صاحبان آن آراء با متعلق میمعلوم ن) به فهمیدن

صداهاي مسموع، یا کالم همراه با ذات الهی، یا کالم تمثلی یا کالم در مقام اتحاد با خدا، چگونه ارتباط

پرسش ظاهرا. گیرد ها چگونه شکل می کنند و روند فهمیدن آن برقرار می) فهمی(هرمنوتیکی

.ها اصال مطرح نبوده است ها غائب است و براي آن هرمنوتیکی ما در مباحث آن

منظورم آن دسته از . اي از متکلمان عقلگرا از دیگران جداست شاید تصور شود در این میان حساب پاره

قرآن گرا هستند که کوشش کردند پرسش هرمنوتیکی مورد نظر را چنین پاسخ دهند که متن متکلمان عقل

توان آن را تبیین کرد و اي است که با قوانین طبیعی عادي حاکم بر جهان نمی است، پدیده» نفسه معجزه فی«

قرآن به علت ویژگیهاي صد در صد منحصر به فرد، خود . فعل ویژة خداوند قادر مطلق و عالم مطلق است

ویژة این متن، خود منشأ این فهم پس خصوصیات. تواند باشد نمی» سخن خداوند«دهد که غیر از نشان می

گونه ارتباط هرمنوتیکی شنونده این متن با آن برقرار گردد که این سخن سخن خداوند است و بدین می

). 6(و انسان ) سخن مستقیم خدا(گردد، ارتباطی فهمی میان خدا می

هاي علوم اسالمی هم در حوزهتوان این دعوي متکلمان عقلگرا را پذیرفت؟ این دعوي امروز تا چه اندازه می

هاي نشانه«اي از فضالي حوزه آن را با تعبیر جدید و اخیرا پاره. رود محور استداللهاي اعجاز قرآن به شمار می

ها گویم آن ویژگی در اینجا بدون اینکه وارد نقد فلسفی درباره اعجاز شوم می. اند مطرح کرده» آسمانی

نفسه و مستقیما فعل خداوند شمرند این مدعا را که این متن فی قرآن میکه صاحبان این دعوي، براي متن

سازگار است و چون اینطور شمرند با کالم نبوي بودن قرآن هم ها می ها که آن آن ویژگی. کند است ثابت نمی

هیچ به توان آنها را دلیل این مدعا قرار داد که متن قرآن منحصرا و بالواسطه کالم خدا است، و است نمی

العاده قرآن، اخبار غیبی آن، هماهنگی با صاحبان این دعاوي فصاحت و بالغت فوق. معنا کالم نبوي نیست

توان ثابت کرد که کالم نبوي اما چگونه می. شمرند نیازهاي انسانی و مانند اینها را ویژگیهاي متن قرآن می

ممکن نیست این دعوي که متن قرآن به علت ها را داشته باشد؟ چون این اثبات تواند این ویژگی نمی

باشد و پاسخی اي خداوند است مدلل نمی دهد که سخن مستقیم و بالواسطه ویژگیهایش، خود نشان می

.دهد به دست نمی) تواند بالواسطه کالم خدا فهمیده شود قرآن چگونه می(براي پرسش هرمنوتیکی

فهمیدن «ظرهاي گذشتگان پاسخی براي این پرسش که دهد که در ن هاي ما تا این جا نشان می بررسی

.وجود ندارد» افتد و معناي این فهمیدن چیست افتاد و می االذهانی از قرآن چگونه اتفاق می همگانی و بین

اي از نظرها و نقدها بررسی پاره

توضیحاتی به عرض اي از اظهارنظرها و نقدهاي مربوط به کالم نبوي دانم دربارة پاره در این جا الزم می. 4

. برسانم


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

آید نادیده به نظر می«: اند نوشته» سفیر حق و صفیر وحی«رسالۀ اهللا منتظري مدظله در مرجع عالیقدر آیت

گرفتن صورمثالی که در ماوراء ظرف نفس انسانی و خالقیت قوه خیال او وجود دارند ــ اعم از این که آن صور

اکبر و منفصل و مطلق موجود باشند همان طور که حکماي اشراقی و به طور مستقل در عالمی به نام مثال

ها موجود پیروان حکمت متعالیه و عرفا برآنند، یا این که در مثال متصل نفوس عالیه نظام هستی و به تبع آن

توجهی به امکان کشف صوري نسبت بر آن صور، باشند چنان که حکماي مشائی معتقد به آن هستند و نیز بی

هاي ها و جمله درست است که زبان و کالم و واژه. هاي اشکال در این مباحث است ترین زمینه از اساسی یکی

ها دهند و وحی در قالب آن هاي وحیانی را در خود جاي می هاي بشري هستند که مظروف حاکی از وحی، ظرف

) قرآن(ن درك معانی مصحف شریف ها براي امکا ها و لزوم انسانی بودن آن یابد، ولی بشري بودن آن تنزل می

اند، بلکه ها هم بشر باشد، چنان که برخی دیگر گمان داشته توسط انسان، مستلزم این نیست که گوینده آن

ها باید موجودي داراي شعور و اراده و آگاه به ذهنیت مخاطب باشد این است که گوینده آن آنچه الزم می

» یا موجودي دیگر باشد خود باشد اعم از این که گوینده، انسان

کنند که صاحب این قلم در شان، به نظري اشاره می رسد ایشان در دو سطر آخر این بخش از مقاله به نظر می

ام و آن این است که در عالم انسان، تنها آن سخن به صورت مقاالت قرائت نبوي از جهان تعقیب نموده

گردد که نخست سخن انسان تلقی شود گر چه هوم میاالذهانی میان مؤمن و غیرمؤمن مف همگانی و بین

ممکن است مؤمنان همان سخن انسان را سخن خدا نیز تجربه کنند اما نه به این معنا که سخن گفتن انسان

اي داشته باشد با همه اوصاف الزم براي نظر ایشان این است که ممکن است سخن گوینده. را نفی کنند) نبی(

. ه انسان نباشدگوینده، ولی آن گویند

در این باب باید عرض کنم صاحب این قلم از آغاز گفته است که پرسش او یک پرسش هرمنوتیکی است و آن

پرسش وي این نیست که آیا عقال ممکن . افتد این است که فهمیدن همگانی متن قرآن چگونه اتفاق می

دعوي . شد؟ این دو پرسش کامال متفاوتنداست سخنی به زبان انسانی به وجود آید که گوینده آن انسان نبا

جا که پاي فهم همگانی از یک سخن به زبان انسانی در کار است، پدیده فهمیدن همگانی من این است که آن

افتد نه از تواند اتفاق عقالنی با تجربه ــ علی القاعده ممکن ــ انتساب آن به یک انسان واقعا گوینده می

االذهانی یک متن به زبان اي از چنان فهم همگانی و عقالنی بین رت دیگر ما هیچ تجربهبه عبا. هیچ راه دیگر

توانیم انسانی که نخست معطوف به سخن گفتن انسان نباشد نداریم و چون این تجربه را نداریم نه می

افتد که میتوانیم نشان دهیم در فالن مورد معین یک فهم همگانی از زبان انسانی اتفاق بگوییم و نه می

. گونه وساطت ندارد مثال گوینده آن مستقیما و بالواسطه خدا است و کالم نبی و گویندگی او هم هیچ

توانیم از اتفاق افتادن فهم همگانی عقالنی در توانیم چنین بگوئیم و آن را نشان دهیم پس نمی وقتی نمی

افتد ت یک فهم همگانی عقالنی اتفاق میو چون درباره متن موجود قرآن به بداه. آن مورد سخن بگوئیم

فهمیده شدن همگانی . افتد پس این فهم بر مبناي مفروض شدن یک گوینده واقعی انسانی اتفاق می

گویم بنا بر آن فلسفه زبان که مبناي این مباحث است یک روند ــ علی عقالنی که در این جا از آن سخن می

پذیرفتن یا نپذیرفتن صور مثالی و یا هر حقیقت متافیزیکی دیگر . القاعده ــ تجربه شدنی براي همگان است

ها در باب قرآن، هیچ نقشی در پاسخ دادن به این پرسش که فهم همگانی متن عربی قرآن در عالم انسان

فهم همگانی مبتنی بر قبول یا عدم قبول آن مبانی متافیزیکی چون این. افتد ندارد چگونه اتفاق می

از آن 23هاي مادي است که استاد مکرم در ص قع فهم همگانی قرآن معطوف به همان پدیدهدر وا. نیست


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

شود و آنچه از پیامبران به عنوان آیات الهی با صوت و طنینی مادي قرائت می«: اند رساله آنرا چنین توضیح داده

آنها و قرآن تبلیغ وحی گردد وحی نیست، بلکه حکایت از وحی و به تعبیر خود با گوش مادي هم شنیده می

منظور ما از فعل گفتاري پیامبر همان است که در کالم فوق، قرائت با صوت و طنین مادي نامیده » باشد می

شود این اثر مادي همان فعل گفتاري پیامبر در عالم انسان است و آنچه همگانی فهمیده می. شده است

. شدن براي همگان نیست اریخی ـ اجتماعی قابل فهمیدههمین اثر مادي است که تاریخی است و جز در زمینه ت

فهمند همان اثر مادي و یا فعل گفتاري اگر در این موضوع دقت کنیم که آنچه همگان به صورت مشترك می

است نه چیز ) فعل گفتاري او(فهمند همان کالم پیامبر پیامبر است خواهیم پذیرفت که آنچه همگان می

یا ممکن است . هاي متافیزیکی معتقد شوند توانند براي آن کالم مفهوم، عقبه یگر چه فیلسوفان م. دیگر

.مؤمنان همان کالم تاریخی انسان را کالم خدا نیز تجربه کنند

اي نخست این که من در هیچ نوشته. کنم از توضیحات گذشته دو مطلب دیگر نیز روشن شده باشد فکر می. 5

صاحب این قلم نه درصدد رسیدن به چنین مدعایی بوده و . محال است ام که سخن گفتن خداوند دعوي نکرده

دوم این که اگر تحقق فهم همگانی و ). 7(بر چنین مدعایی استوار شده است » کالم نبوي«نه نظریه

که امکان تجربه (القاعده تجربی االذهانی از یک سخن به زبانی انسانی و در عالم انسان یک روند علی بین

تفاوتی که وحی ملفوظ با کلمات «توان گفت باشد دیگر نمی) دة گوینده هم بخشی از آن استالقاع علی

توانیم ببینیم و کالم او را مستقیم یا با بینیم یا می بشري دارد آن است که در کالم بشري گوینده را می

بینم و سخن او را از میشنویم و یا ابزار تکلم او آشنا هستیم، اما در کالم خداوند گوینده را ن واسطه می

شنویم و چون آن کلمات تمام ضوابط و قواعد می) در صورت اثبات صدق(طریق یک انسان معتمد و مصدق

بندي چنین فرض شده در این صورت). 8(» را رعایت کرده است براي ما قابل فهم و درك است) عربی(زبان بشري

کرد که آنچه را نبی آن » اثبات«القاعده مؤمن و غیرمؤمن علیتوان به وسیلۀ دلیل براي همگان اعم از که می

با هیچ دلیل . بندي ناتمام و خطا است این صورت. کند واقعا سخن خداوند است را سخن خداوند تجربه می

کند در عالم واقع هم واقعا سخن توان اثبات کرد که آنچه را نبی سخن خداوند تجربه می عقالنی نمی

اگر (تواند اثبات کند داکثر آنچه دالیل نبوت میح. خداوند است

این است که مدعی نبوت در بیان این که ) بتوان در این مقام تعبییر اثبات را به کار برد

دهد صادق است و این مطلب غیر از این است که اي به او دست می چنان تجربه

تفی شدن گوینده سخن که در صورت عدم بنابراین اشکال من. محتواي تجربه او واقعا سخن خداوند است

. ماند آید هم چنان به قوت خود باقی می انتساب کالم قرآنی به پیامبر اسالم پیش می

هاي اختصاصی از قرآن فهم. 6

ها این تجربه اي از انسان شود پاره چنانچه گذشت این واقعیت قابل انکار نیست که وقتی آیات قرآن تالوت می

توان قرآن را طوري خواند که گویی خدا با همچنین می. اند که مخاطب خدا قرار گرفته کنند را پیدا می

هاي معنوي را چنان در خود زنده کرد که اي از آیات قرآن تجربه توان با خواندن پاره گوید، می خواننده سخن می

خوانند براي قرآن را می هاي مهذب وقتی توان گفت انسان می. ها فهمید آن آیات را بیان کننده همان تجربه

ها ممکن همه این). 9..(شود و بحث بطون عدیده قرآن را مطرح کرد و تر دیگري پیدا می ها فهم عمیق آن

اندیشم که همۀ اما همانطور که قبال گفتم من چنین می. ام ها را در مقاالت عنوان کرده است و پیشتر آن


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

شوند و بر آن استوار و نی آن فهم از کالم نبوي محقق میهاي اختصاصی با تحقق ضمنی و پیشی این فهم

هائی از آیات قرآن سازگار است و نه با هاي اختصاصی، ظاهرا فقط با بخش عالوه بر این، این فهم. سوارند

هاي معنوي و بخش بزرگتر متن قرآن که آیات احکام هم جزء آن است برانگیزاننده چنان تجربه. همه متن قرآن

گویند نگارنده این سطور وقتی از فهم تفسیري همگانی قرآن سخن می. دا قرار گرفتن نیستندمخاطب خ

اي از دوستان همه متن این کتاب را در نظر دارد و نه فقط آیات عرفانی و یا وجودي و معنوي قرآن را، پاره

از قرآن قابلیت صدق دارد این سخن فقط درباره بخش محدودي . گویند قرآن را نباید مانند یک کتاب خواند می

. نه درباره همه قرآن

پاسخ به یک نقد شایع

تر اند آنچه پیش عده زیادي از اهل نظر تصور کرده. در این جا الزم است به یک نقد شایع دیگر اشاره کنم. 7

) کند حکایت می(خواند ها را عینا براي مخاطبان می شنود و آن آوردیم با دعوي پیامبر که او آیات قرآن را می

مثال حکایت صداهاي مسموع به وسیلۀ پیامبر براي اند اگر آیات قرآن صاحبان این نقد تصور کرده. منافات دارد

این ناقدان به آیات . مخاطبان باشد فهم آیات فهم آن صداهاي مسموع خواهد بود و نه فهم کالم نبی

کنند که در نظر آنان به آن دعوي اي از منقوالت استناد می متعددي از قرآن به عنوان شواهد تاریخی و پاره

باشد از نو گویم اوال آن آیات قرآنی و روایات که مورد استناد ناقدان می این نقد می در پاسخ. کند داللت می

توان با نگارنده بر این باور است که با استناد به آن آیات و روایات نمی. باید مورد بررسی و مداقه قرار گیرند

کنم پیامبر اسالم چنان فرض می گیرم و ثانیا من در این جا شبهه را قوي می. اطمینان به آن مدعا نائل شد

شده و توان نتیجه گرفت که آنچه به صورت همگانی فهمیده می از آن ادعا نمی. ادعایی داشته است

حکایت کردن پیامبر از آیات مسموع بر فرض اینکه . خود پیامبر است» فعل گفتاري«شود واقعیتی غیر از می

شود همان در این صورت آنچه فهمیده می. عل گفتاري استهاي متنوع ف اي از گونه چنین بوده است، گونه

. نیز هست و نه خود الفاظ و جمالت آیات) آیات قرآن(است که متضمن آن الفاظ و جمالت » حکایت کردن«عمل

کردند که یک انسان مدعی نبوت در جهان زندگی انسانی، مطابق قواعد بازي مخاطبان پیامبر تجربه می

شود و جمالت معینی را براي او اي بر او ظاهر می گوید فرشته مثال می. گوید خود سخن میزبانی، با مخاطبان

کند که این جمالت شنود و چنین تجربه می کند و یا او مستقیما در حس شنوایی خود جمالتی را می قرائت می

ترجمه آن صداها است و شنود و آیات قرآن اي صداهاي مبهم می شود، یا او پاره از سوي خدا به او داده می

خواند با این دعوي که ها را براي مخاطبان خود می گاه وي آن صداهاي مسموع یا ترجمه آن آن. مانند اینها

ها، به منظور اثر گذاري عمیق در آیند و حق هستند، به منظور بیم یا بشارت دادن با آن ها از سوي خدا می آن

کند و شرك به توحید، او همه این ماجرا را نبوت و رسالت اعالم می ها از مخاطبان و تغییر مسیر زندگی آن

اگر چنین بوده آنچه در چنین . آورد سازد و تاریخ جدیدي به وجود می زندگی خود را یکسره وقف آن می

دهد آن جمالت خوانده شده براي مخاطبان شود و معنا می اي از جهان زندگی انسانی مفهوم می صحنه

پیامبر را تشکیل » فعل گفتاري«هاي ذهنی و فیزیکی است که مجموعا اي از پدیده سلسلهنیست، بلکه

دهند و آن جمالت تنها بخشی از آن است و همه این مجموعه هم در داخل شرائط و زمینه اجتماعی و می

دعوي که قرآن بدین ترتیب، این. و مخاطبان در آنها قرار دارند) ص(شوند که رسول تاریخی معین معنادار می

آیات مسموع به وسیلۀ رسول است این واقعیت را که قرآن فعل گفتاري یک انسان بوده که » حکایت«

پس این رسول بوده که رکن . گیرد کند بلکه آن را مفروض می شده نه تنها نفی نمی بالواسطه فهمیده می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

ست و آنچه را مخاطبان در مرحله نخست از پنج رکن مقوم سیستم اظهارات زبانی انسانی را داشته ا» گوینده«

.رسول بوده نه نفس آن جمالت حکایت شده) کالم(اند فعل گفتاري فهمیده می

به هر معنا که در نظر گرفته شود از ) وحی(بنا به دعوي پیامبر فهم تجربی وي از سخن گفتن خدا با او . 8

اي اتفاق افتاده که در عالم تجربه وي حادثهدر تجربه . جنس فهم زبان انسانی به وسیله انسان نبوده است

گذرانند بپرسیم که آن تجربه هاي معنوي را از سر می اگر از عارفان که تجربه. افتد اتفاق نمی» همگانی«

در وحی، «: ابن عربی در تعریف وحی چنین گفته است. گویند نبوي چگونه بوده مطالب بدیع به ما می

شود، ک حقیقت بیش نیست، فهمی که از گفتار در عالم انسان پیدا میی» مفهوم«و » افهام«و » فهم«

اگر سخن ابن عربی ) 10(دارد اما فهم وحیانی چنین نیست » تکثر جهات«که » عبارت«فهمی است ناشی از

یابد که دست درباره وحی پذیرفته شود باید بگوییم پیامبر در مقام تجربه وحی به فهم حقیقتی دست می

ممکن است الفاظ ) 11(ام در مقاالت پیشین گفته. دیگر در صحنه فهم زبان انسانی از آن کوتاه است هاي انسان

ها در تجربه و جمالت و اصوات هم در تجربه نبوي حضور داشته باشد، اما معناي این حضور این نیست که آن

.... یا سمبل و یا تصویر و نبوي همان نقش را دارند که در جهان فهم همگانی دارند، مثال نقش نشانه و

توانیم بگوییم او کرده نمی بنابراین حتى اگر بپذیریم که پیامبر عین الفاظ و جمالت مسموع را حکایت می

زیرا حقیقت سخن گفتن خدا در مقام تجربه وحیانی اگر اصوات و . همه سخن خدا با وي را حکایت کرده است

تر از خود آن جمالت و اصوات به مثابۀ نشانه و یا سمبل و یا تصویر الفاظ هم داشته باشد حقیقتی بسیار فربه

آن سخن چنان حقیقتی است که . توان گفت سخن گفتن خدا با رسول اصال قابل حکایت نیست می. باشد می

. دتواند عین آن را براي دیگران نقل کن تواند در عالم ارتباطات زبانی انسان ترجمان آن باشد ولی نمی پیامبر می

به جاي » آتش وحیانی«شود خاکستري است که از آن آنچه در فعل گفتاري پیامبر براي مخاطبان حکایت می

. مانده است

توان نظرهاي دیگري در حال اگر این دعوي را نپذیریم که پیامبر اسالم آیات مسموع را حکایت کرده می. 9

از طرفی با استناد به نوع 1مقاله قرائت نبوي از جهان صاحب این قلم در بخش دوم از . باب متن قرآن ارائه داد

قرائت نبوي «ادبی غالب بر قرآن و از طرف دیگر با استناد تاریخی به معناي وحی محمدي در قرآن، متن قرآن را

دانسته است و نه حکایت آیات مسموع، آن چنان قرائتی که بنا به دعوي پیامبر با امداد غیبی الهی » از جهان

امیدوارم خداوند توفیق دهد این نظریه را بیش از پیش شرح دهم، زوایاي . پذیرفته است صورت می) وحی(

.مبهم آن را روشن سازم و دالئل بیشتري بر آن اقامه کنم

ورزم؟ چرا به این بحث اهتمام می

ن قرآن را چه ممکن است این پرسش براي خوانندگان ما مطرح شود که وقتی قرار است از نظر اعتقادي مت .10

اي به خداوند منسوب کنیم این در نظریه آیات مسموع و چه در نظریه قرائت نبوي از جهان، در نهایت گونه

فهمند فعل همه اهتمام براي نشان دادن این که آنچه خوانندگان قرآن بالواسطه از این گفتار یا متن می

این پرسش را بارها براي من مطرح. اي دارد هاست و نه عین کالم خدا چه ثمره و نتیج) ص(گفتاري محمد

.اند کرده


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

پاسخ من این است که روش تفسیر قرآن به مثابه تفسیر سخن گفتن پیامبر با مخاطبان به کلی غیر از روش

این دو گونه تفسیر به عواقب و نتایج کامال متفاوت . تفسیر متن قرآن به مثابه عین کالم خداوند خواهد بود

تفسیر قرآن به مثابه سخن گفتن پیامبر تفسیر یک متن تاریخی است که در بطن و متن . شوند منتهی می

ها اتفاق افتاده و با پیرامون و زمینه خود صد در صد تعامل و زندگی تاریخی فرهنگی و اجتماعی انسان

اعتباري چنان ر و یا بیآورد و اعتبا توان تفسیرهاي کامال متفاوت به عمل اي می از چنان پدیده. تناظر دارد

اما در تفسیر متن قرآن به مثابه عین سخن خدا . االذهانی با دیگران در میان گذاشت تفسیري را به صورت بین

ارتباط دیالکتیکی آن سخن با واقعیات تاریخی فرهنگی و اجتماعی که روند فهمیدن عقالنی همگانی به آن

شود و فهم و تفسیر قرآن مسأله تعبدي و غیرعقالنی نمی به علت فقدان گوینده قابل تصور. موقوف است

اي متولی فهم و تفسیر قرآن گردد که هیچ معیاري براي تشخیص صحت و سقم آن در دست نیست و عده می

بر اهل نظر پوشیده نیست که آن ارتباط . خواهند بود که دیگران باید با تعبد فهم و تفسیر آنان را پذیرند

. باشد کنیم غیر از مسألۀ ارتباط آیات با اسباب نزول آنها می اینجا مطرح میدیالکتیکی که در

دهد که تفسیرهاي بزرگ و عمده چیزي غیر از تطبیق قرآن بر نظریات فلسفی، تاریخ تفسیر قرآن نشان می

درك همین با» المیزان فی تفسیرالقرآن«عالمه طباطبائی در مقدمه . کالمی، یا عرفانی و مانند آن نبوده است

وي مدعی شده تفسیر قرآن با قرآن تنها روشی است . نامیده است» تطبیق«حقیقت تفسیرهاي گذشتگان را

. اینکه این مدعا تا چه اندازه صائب است در اینجا مورد بحث صاحب این قلم نیست. که با تفسیر سازگار است

هاي دانش هرمنوتیک جدید توان با داده رفته نمیآري، این تطبیقات را که در طول تاریخ تاریخ اسالم صورت پذی

. نامید» فهم تفسیري«

بدان سبب قابل فهمیدن است که این متن پدید ) مصحف شریف(متن قرآن : »کالم نبوي«خالصۀ سخن در باب . 11

یک » نفسه فی«) الدفتین قراردارد آنچه بین(مصحف . است) ص) (کالم نبوي(آمده از فعل گفتاري پیامبر اسالم

است که در بستر زمان و مکان و زمینه تاریخی، اجتماعی و فرهنگی معین ) یک متن تاریخی(» موجود تاریخی«

هاي جدید مربوط به زبان با توجه به دانش! الطبیعی پدید آمده و سپس نوشته شده است و نه یک متن ماوراء

ر فعل گفتاري یک انسان مدعی نبوت و چون انسان و فهم زبان انسان تفسیر این متن به مثابه فهم و تفسی

ترین نوع تفسیر به نظر قابل قبول Kontextاي اجتماعی، فرهنگی تاریخی و معطوف به زمینه پدیده

هاي ها و تجربه ممکن است مؤمنان عالوه بر این فهم و تفسیر، قرآن را مؤمنانه تالوت کنند، دریافت. رسد می

اما همۀ . ست آورند و در این تالوت خود را مخاطب خدا و متن را کالم خدا بیابنددیگري نیز از آیات قرآن به د

متفاوت ) تفسیرهاي فهمی(چنین قرائتهاي متنی این. گردد پذیر می اینها با وساطت کالم نبوي امکان

تحریر به رشتـۀ 1هاي ممکن در بخش دوم از مقاله قرائت نبوي از جهان اي از این قرائت نمونه. پذیرد می

اظهار ) ص(از جهان است و محمد ) ص(صاحب این قرائت ادعا کرده که آیات قرآن، قرائت محمد . درآمده است

تا حدودي 1بخش دوم مقاله قرائت نبوي از جهان . گردد به این قرائت توانا می» وحی«کرده که وي در پرتو

آن . و عواقب سودمند ممکن است بیانجامد دهد که تفسیر قرآن به مثابه کالم نبوي به چه نتائج نشان می

.گشاید دهد که چطور این نظریه راه را بر تکامل فهم تفسیري قرآن مجید می بخش نشان می

ها پانوشت

1. Keller. Alberto, Sprachphilosophie, 2 bearb. Auflaye, 1989 s 45-48


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

االقدام فی نهایۀ«اشعري؛ » االت االسالمیینمق«نگاه کنید به مباحث مربوط به کالم و تکلم خداوند در . 2

.جرجانی» شرح المواقف«شهرستانی و » علم الکالم

باب وحی و نبوت» گوهر مراد«. 3

. فی القرآن: عبدالکریم جیلی، االنسان الکامل، الباب الرابع. 4

شهرستانی» االقدام فی علم الکالم نهایۀ«مباحث کالم و تکلم خداوند در . 5

، اثر نعیم الحمصی؛ کتاب »تاریخ فکرة اعجاز القرآن منذ البعثه النبویۀ حتی عصرنا الحاضر«کنید به نگاه . 6

» تفسیر المیزان« 2شرح المواقف جرجانی؛ ج 7از قاضی عبدالجبار؛ و مباحث اعجاز قرآن در ج » اعجاز القرآن«

.طباطبائی

. 1387، آذر و دي ماه اهنامۀ آیینم، »صفات باري، کالم باري«فنایی، ابوالقاسم؛ مقاله . 7

. 1386، اسفند ماهنامه آیین، »قرآن کالم خدا«یوسفی اشکوري، حسن، مقاله . 8

، اثر »نقدي بر قرائت رسمی از دین«نگاه کنید به مقاله زیبایی سخن خداوند و گشودن افق انسان از کتاب . 9

ابوحامد غزالی؛ فاتحه دوم از » احیاء علوم الدین«از کتاب » القرآن آداب تالوة«محمد مجتهد شبستري؛ فصل

. مفتاح دوم از کتاب مفتاح الغیب، صدرالدین شیرازي

. ، چاپ دارالقربیه78، ص 2الفتوحات المکیه، جلد . 10

). منتشر شده در اینترنت( 2قرائت نبوي در جهان . 11


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R


مقاالت پیشین، همواره بر تحلیل فهم مشترك مؤمن و غیرمؤمن از متن قرآن تکیه در : محمد مجتهد شبستري

ام که این فهم بدون مفروض بودن یک گوینده انسانی براي این متن ممکن در آنها استدالل کرده. ام نموده

اند هاز متن قرآن داشت» فهم واحد« منظور از این فهم مشترك این نیست که مؤمنان و غیرمؤمنان. نیست

مقصود من از این فهم، در واقع آن انواع فهمیدن است که . آشکار است که چنین فهم واحد وجود ندارد

در این . ها متفاوت است هاي آن آورند گر چه محصوالت فهمیدن ها روي می مؤمن و غیرمؤمن مشترکا به آن

به تکمیل استداللهاي پیشین خود دهم، سپس ها را با تحلیل واژه فهمیدن توضیح می نوشته انواع فهمیدن

.پردازم می

فهمیدن انسان یا فهماندن خدا؟

:توان چنین برشمرد این معناها را می. در موارد مختلف معناهاي متفاوت دارد» فهمیدن«واژه

:فهمیدن معناي یک جمله .1

پنجره «گوید، مثال ه میفهمیدن یک جمله این است که بفهمیم جمله به عنوان یک جمله از یک زبان معین چ

یابیم که بر حسب قواعد صرف و وقتی این جمله را مرکب از حروف زبان فارسی می. یک جمله است» باز است

این فهمیدن، تنها فهمیدن یک جمله فارسی . فهمیم آن را می» اللفظی تحت«نحو فارسی اداء شده معناي

این فهمیدن شامل فهمیدن راست یا دروغ . دانیم یا نه نمیاینکه واقعا پنجره باز است . است نه چیزي بیشتر

همینقدر معلوم است که مثال باز بودن یک پنجره مطرح است و نه باز بودن یک در . بودن این جمله نیست

.ورودي

:فهمیدن ارتباطات و ساختار درونی یک جمله .2

این فهمیدن موقوف . ساختار معین استهاي گوناگون یک جمله یا متن در یک این فهمیدن، فهمیدن بخش

.... است به آگاهی از دستور زبان و معانی و بیان مربوط به هر زبان، مثال زبان فارسی، یا انگلیسی یا عربی و

:به این بیت حافظ توجه کنید

که بندد طرف وصل از حسن شاهی

که با خود عشق ورزد جاودانه


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

شود که فهمنده آن عالوه بر آگاهی از دستور زبان هنگامی حاصل میفهمیدن این جمله طوالنی شاعرانه

.فارسی از ظرائف معانی و بیان و بدیع نیز آگاه باشد

:خاص بیان شده است» وضعیت فعلی«اي که در یک فهمیدن جمله .3

ی در آن معناي این فهمیدن این است که شخص خواننده یا شنونده بفهمد یا بشناسد چه کسی و چه مضمون

آن وضعیت فعلی را که گوینده و یا نویسنده جمله، سخن خود را به آن . وضعیت فعلی خاص منظور نظر است

در این مورد شنونده یا خواننده، جمله را به مثابه یک ارجاع، یا یک اشاره به یک . معطوف کرده بشناسد

گونه پیشین فهمیدن منظور بود آشکارا هائی که در دو جمله در این معنا با جمله. فهمد وضعیت فعلی می

اگر به . جمله ممکن است مطابق واقع باشد یا نباشد. این بار صدق و کذب جمله مطرح است. متفاوت است

گوئیم عالوه بر گونه اول و دوم از فهم که به فارسی بودن برگردیم می» پنجره باز است«همان جملۀ

اي که ارجاع و اشاره است به هم از این جمله به عنوان جمله شد فهم دیگري جمله و ساختار آن مربوط می

آید و آن این است که شنونده مثال بفهمد آن پنجره باز پنجره اطاق نشیمن است یا پنجره اطاق وجود می

خواب، یعنی آن وضعیت فعلی معین را که جمله ناظر به آن است و صدق و کذب جمله منوط به تطابق با آن

.شناسدباشد ب می

:اي فهمیدن را به عنوان فعل گوینده» اظهار زبانی«یک .4

یک فاعل است که ) act(هاي زبانی بلکه فهمیدن فعل در این مورد منظور از فهمیدن نه فهمیدن نشانه

در اینجا این مسأله مطرح است که منظور گوینده از گفتن یا . گیرد هاي زبانی شکل می همراه با اداء نشانه

آیا مثال به شنونده دستور ! خواهد بکند چه می» پنجره باز است«نویسنده از نوشتن چیست؟ یعنی او با گفتن

خواهد یک نگرانی از شنونده را برطرف کند؟ یا مثال می) چون هوا سرد است(دهد که پنجره را به بندد؟ می

که مهمان ناراحت شود، اما مهمان فرض کنید بوي بد در اطاق پیچیده و صاحبخانه از آن نگران است (

رود و شما نگران نباشید و یا منظورهاي ، یعنی اینکه بوي بد از اطاق بیرون می»پنجره باز است«گوید می

...ممکن دیگر

براي این فهمیدن عالوه بر شناختن یک وضعیت فعلی معین که جمله به آن معطوف است شناختن خصوصیات

مثال الزم است شنونده از حساسیت گوینده به هواي سرد یا حساسیت میزبان . م استگوینده و شنونده هم الز

.به بوي بد اطاق باخبر باشد تا منظور گوینده را بفهمد

:را بیان یک وضعیت روانی فهمیدن» اظهار زبانی«یک .5

شود گران سالمتی خود میکنیم یک فرد سالخورده و بیمار از سردي هواي اطاق به علت بازبودن پنجره ن فرض


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

گوید او با صداي غضب آلود می. کند اعتنائی اطرافیان به باز بودن پنجره را هم مشاهده می و از طرفی بی

اعتنائی توانیم این جمله را ترجمان وضعیت روانی آن مرد یعنی عصبانیت او از بی در اینجا می» !پنجره باز است«

.اطرافیان بفهمیم

:ناي عمیق یک جملهفهمیدن مع .6

تعمق وافر در معنائی که در مرحله نخست از شنیدن یا خواندن یک . این فهمیدن محصول تعمق وافر است

این . این نوع از فهمیدن در فهم متون دینی، اخالقی و عرفانی بسیار متداول است. آید جمله بدست می

به این نوشته از محمد حسین . ستین استتر محتواي معناي نخ فهمیدن در حقیقت فهمیدن عمیق و عمیق

.طباطبایی توجه کنید

خدا را بپرستید و هیچ ): 36نساء، (واعبدواهللا و التشرکوا به شیئاء : فرماید خداي متعال در کالم خود می«

هاست چنان که ظاهر این کالم نهی از پرستش معمولی بت. چیزي را در عبادت شریک او قرار مدهید

ولی با تأمل و . ها باشند ها که بت دوري گزینید از پلیدي): 30حج، (» جتنبوا الرجس من االوثانوا: فرماید می

ها براي این ممنوع است که خضوع و فروتنی در برابر غیر خداست و بت شود که پرستش بت تحلیل معلوم می

الم «: فرماید و شمرده میبودن معبود نیز خصوصیتی ندارد چنان که خداي متعال پیروي از شیطان را عبادت ا

آدم که شیطان را آیا فرمان ندادم به شما اي بنی): 60یس، (» اعهد الیکم یا بنی آدم ان التعبدوا الشیطان

گذاري انسان میان خود و غیر فرقی نیست و شود که در طاعت و گردن و با تحلیلی دیگر معلوم می. مپرستید

هاي نفس در برابر خداي متعال نباید طاعت و پیروي نمود چنان که ستچنان که از غیر نباید اطاعت کرد از خوا

آیا دیدي کسی را که هواي نفس خود ): 23جاثیه، (» افرایت من اتخذ الهه هواه«: کند خداي متعال اشاره می

داشت شود که اصال به غیر خداي متعال نباید التفات تري معلوم می و با تحیلیل دقیق. را خداي خود قرار داده

و از وي غفلت نمود زیرا توجه به غیر خدا همان استقالل دادن به او و خضوع و کوچکی نشان دادن در برابر

و لقد ذرأنا لجهنم کثیرا من «: فرماید خداي متعال می). باشد واین ایمان و روح عبادت و پرستش می(اوست

خورم ما بسیاري از سوگند می): 179اعراف، (» افلوناولئک هم الغ«فرماید ــ ــ تا آنجا که می» الجن و االنس

شود از آیۀ چنان که مالحظه می. کنندگان از خدا هستند آنان همان غفلت... جن و انس را براي جهنم آفریدیم

تر این ها را پرستش نمود و با نظري وسیع شود که نباید بت فهمیده می» و ال تشرکوا به شیئا ابدا«: کریمۀ

تر از آن این که انسان حتی از دلخواه خود دیگران را به غیر اذن خدا پرستش نکند و با نظري وسیع که انسان

هاي تحلیل). 1(» تر از آن این که نباید از خدا غفلت کرد و به غیر او التفات داشت نباید پیروي کند و با نظر وسیع

.شن از فهمیدن معناي عمیق استاز سوره نساء قرآن مصداق کامال رو 36طباطبائی درباره آیه

:فهمیدن همدالنه .7

توانند سخن شبیه یکدیگر باشند می... ها و بینی، عالئق، تمایالت و حساسیت وقتی دو انسان در جهان

از این فهم در آنجا » همدلی از همزبانی بهتر است«الدین رومی یکدیگر را همدالنه بفهمند و به قول جالل

آید، یا مثال در مورد یک حرکت ساز زیستن آدمیان به میان می تگو بر سر مسائل سرنوشترود که گف سخن می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

...گیرد و ساز براي جامعه بحث و کنکاش درمی سیاسی سرنوشت

این فهمیدن، گر چه به ظاهر فهم مشترك دو انسان است از یک موضوع، اما در حقیقت فهم دو انسان از

حافظ در مقام . ا یکدیگر در یک افق مشترك و در یک جهان فهم استها ب متحد شدن آن. یکدیگر است

:گوید شکایت از عجز زاهدان از فهم همدالنه وي می

زاهد ظاهرپرست از حال ما آگاه نیست

در حق ما هر چه گوید جاي هیچ اکراه نیست

:گوید اما هم او در مقام رضایت و خوشدلی از فهم همدالنه معشوق از وي می

دانی دانم که می خواه توأم جانا و میهوا

خوانی بینی و هم ننوشته می که هم نادیده می

).2(فهمیدن متون دینی به صورت مشارکت در تجربه معنوي صاحب متن از سنخ همین گونه فهمیدن است

.ها اجتناب ناپذیر است مفروضیت انسان گوینده در این فهمیدن

در هر کدام از ) مصحف شریف(کند که مفهوم شدن متن قرآن دا تأکید میصاحب این قلم در اینجا مجد

معناهاي فهمیدن که در این نوشته آوردم منظور شود به مفروض بودن یک گوینده یا نویسنده انسانی براي

.متن متوقف است

:مطلب کامال واضح است 7و 5و 4- 3در مورد فهمیدن از نوع

چنانچه پیشتر گفتم فهمیدن یک اظهار ربانی به ) 3فهمیدن (یت فعلی خاص فهمیدن یک جمله در یک وضع

واضح است که پدیدآمدن ارجاع و اشاره بدون ارجاع دهنده و اشاره . است» یا یک اشاره» «ارجاع«مثابه یک

گوینده (فهمیم مفروض بودن ارجاع دهنده و اشاره کننده وقتی ارجاع و اشاره را می. کننده ممکن نیست

.تواند مورد تردید باشد در فهم ما نمی) ا نویسندهی


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

مطلب واضح تر ) 4فهمیدن ) (گوینده یا نویسنده(در باب فهمیدن یک جمله به معناي فهمیدن فعل یک فاعل

این فهمیدن، فهمیدن فعل فاعل است و بدون شک فرض وجود فاعل از این فهمیدن قابل . از مورد پیش است

.انفکاك نیست

هم آشکار است که یک صاحب ) 5فهمیدن (به مثابه یک وضعیت روانی ) جمله(دن یک اظهار ربانی در فهمی

.مسلم و مفروض است) همان گوینده یا نویسنده(روان

چنانکه قبال هم گفتم در حقیقت متحد شدن دو انسان در یک افق ) 7فهمیدن (در باب فهمیدن همدالنه

اگر . انسان کسی جز گوینده و نویسنده و شنونده و خواننده نیست واضح است که این دو. فهم مطرح است

فهمیدن همدالنه از . توان از این نوع فهم سخن به میان آورد گوینده و نویسنده مفروض نباشد اصال نمی

.متصور نیست) دو انسان(شود و تحقق گفتگو جز با ذهن هویت گفتگوئی زبان ناشی می

ها اند که در این فهمیدن اي چنین تصور کرده عده) 6و 2- 1فهمیدن از نوع (فهمیدن اما در باب انواع دیگر از

ها، داللت ها در هر سه نوع از فهمیدن گویند داللت جمالت بر معانی آن می. اي مفروض نیست گوینده

ر خطاست و این تصو. اي مفروض باشد است و الزم نیست گوینده) معنا(ها ها به عنوان دال بر مدلول نشانه

هاي زبانی بر معانی آنها موقوف بر این است که گفتاري اتفاق افتاده داللت نشانه. باید آن را کنار گذاشت

بدون مفروض بودن گفتار و پیام دهنده، . ها را به عنوان ابزار پیام بکار برده باشد اي نشانه باشد؛ پیام دهنده

.کلمات و جمالت خود به خود هیچ داللتی ندارند

شناسی زبان در این باب چنین ، بنیانگزار اصلی دانش نشانهFerdinand de Soussureفردینان دوسوسور

:نویسد می

وجود زبان براي انکه گفتار قابل فهم باشد و منظور خود را برساند الزم است ولی گفتار براي آن الزم است تا

توان یک فکر را به یک چگونه می. ر زبان مقدم استزبان ایجاد گردد، از نظر تاریخی پدیده گفتار همیشه ب

تصویر زبانی پیوند داد اگر در آغاز، این پیوند در یک عمل گفتار صورت نگرفته باشد؟ از سوي دیگر ما زمانی

زبان تنها نتیجه دریافت و . گیریم که صحبت کردن دیگران را شنیده باشیم زبان مادري خود را فرا می

. دارد گیرد و سرانجام این گفتار است که زبان را به تحول وا می است که در مغز ما جاي میهاي بیشمار تجربه

به این . توانند عادت زبانی ما را دگرگون سازند شنویم، تأثیرات دریافت شده می وقتی صحبت دیگران را می

ار و دستاورد گفتار است ولی ترتیب نوعی پیوستگی متقابل میان زبان و گفتار وجود دارد، زبان در آن واحد ابز

).3(» ها مانع از آن نخواهد بود که این دو دقیقا از یکدیگر متمایز نباشند تمام این

دانیم که گفتار همیشه گفتار یک گوینده آید و می گوید زبان بدون گفتار به جود نمی چنانچه سوسور می

در اینصورت هر جا با یک متن زبانی روبرو شویم . آید است پس باید بگوئیم زبان بدون گوینده به وجود نمی

توانیم فکر کنیم که با یک متن زبانی در هر حال ما نمی. ایم واسطه با گفتار هم روبرو شده باواسطه یا بی

ایم که ساختار دارد ولی گفتار انسانی و گوینده انسانی بی واسطه یا باواسطه در معنادهی آن مواجه شده


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

ین مطلب را در آثار بعضی از فیلسوفان ساختار گراي دیگر تعقیب کنیم به تصریحات اگر ا. مفروض نیست

:خوریم بیشتري در این باب برمی

پیش از آنکه بخواهیم دربارة کارکرد شعري زبان . زبان را باید در همۀ کارکردهایش مورد پژوهش قرار داد«

براي تدوین . یان دیگر کارکردهاي زبان مشخص کنیمبه بحث بپردازیم، ابتدا باید جایگاه این کارکرد را در م

اي که همواره درگفتار یا ارتباط کالمی طرحی خالصه از کارکردهاي مورد نظر، بررسی اجمالی اجزاء متشکله

این پیام براي مؤثر واقع شدن باید به . فرستد گوینده، پیامی را به مخاطب می: وجود دارند ضروري است

» مدلول«اند، به کار برده» زمینه«اصطالح کم و بیش مبهم دیگري که براي (ه باشد اي داللت داشت زمینه

اي که یا کالمی باشد یا بتوان آن را بیان کرد و مخاطب قادر باشد آن را به روشنی دریابد؛ همچنین ، زمینه)است

آورد و ا به رمز درمییا به عبارت دیگر، هم کسی که پیام ر(به رمزي نیاز است که هم گوینده و هم مخاطب

آن را کامال ــ یا حداقل جزئا ــ بشناسند؛ و سرانجام به تماس نیاز است، ) کند هم کسی که رمز را کشف می

دهد با یکدیگر یعنی به مجرایی جسمی و پیوندي روانی بین گوینده و مخاطب که به هر دو آنان امکان می

توان به اند ــ می تمامی این اجزاء را ــ که خاص ارتباط کالمی. ندارتباط کالمی برقرار کنند و آن را ادامه ده

:صورت نمودار زیر نشان داد

زمینه

مخاطب پیام گوینده

......................

تماس

رمز

عمدة زبان فرق قائل گر چه بین شش وجه. هر یک از این شش جزء، تعیین کنندة کارکرد متفاوتی در زبان است

گوناگون بودن . شویم، مشکل بتوان پیامی کالمی یافت که فقط یک کارکرد واحد داشته باشد می

کارکردهاي یک پیام در این نیست که یکی از این چند کارکرد، نقشی انحصاري در آن پیام داشته باشد، بلکه

ساختار کالمی پیام در درجۀ اول بستگی به . ددر این است که ترتیب سلسله مراتب این کارکردها متفاوت باش

اما اگر چه وظیفۀ اصلی بسیاري از این . این دارد که کدام کارکرد به کارکردهاي دیگر تفوق داشته باشد

شان به طرف زمینه باشد، یا به طور خالصه، گر گیري ها این است که به سوي مدلول میل کنند، یعنی جهت پیام

دارند، با این حال زبانشناس تیزبین باید توجه » ادراکی«و » صریح«برد به اصطالح ارجاعی، ها بیشتر کار چه پیام


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

).4(» ها دارند داشته باشد که کارکردهاي دیگر نیز نقشی تسهیل کننده در این قبیل پیام

هر «: هاي فلسفی چنین می نویسد او در پژوهش: سخن صریح دیگر در این باب سخن ویتگین شتین است

آیا نشانه . شود بخشد؟ نشانه با بکار گیري آن زنده می چه چیز آن را زندگی می. به تنهائی مرده است» شانهن«

)5(» نفس زندگی را در خود دارد یا اینکه، نفس زندگی آن همان بکار گرفتن است؟

سوسور و (قی کنیم تل» ها نشانه«بنابراین، در تعریف زبان، چه ساختار گرا باشیم و زبان را یک سیستم از

و یا » خانه انسان«و چه اهل هرمنوتیک باشیم و زبان را بیش از نشانه بدانیم و مثال چون هایدگر آن را ) دیگران

هاي زندگی انسان بشمریم در اي از بازي بنامیم و یا مانند ویتگین شتین و آستین زبان را نحوه» خانه وجود«

گیرد ما در مقام فهم آن متن با یک پیام یک متن در برابر ما قرار میهمه حال، وقتی زبان انسانی به صورت

که ما از آن به گوینده واقعی . روبرو هستیم) فاعل گفتاري(دهنده یا یک طرف گفتگو یا یک بازیگر زبانی

شود اما مفروض بودن یک گوینده بخشی از توانیم بگوییم فالن جمله فهمیده می نمی. ایم تعبیر کرده

.ما نیستفهم

ها که در این نوشته آوردم، اتفاقات تجربی حال نکته اساسی در این باب این است که چون انواع فهمیدن

االذهانی قابل گفتگو میباشند، پیام دهنده و یا طرف گفتگو و یا بازیگر زبانی هستند و به صورت بین

یک متن تنها با مفروض بودن دو . تنیس» ذهن«ها غیر از یک مفروض تجربی یعنی یک صاحب مفروض در آن

اي است که در بطن و متن واقعیات صاحب ذهن هم پدیده) 6(گیرد گوینده و شنونده ذهن شکل می

.گیرد اجتماعی ـ تاریخی شکل می

اند، گر هاي انسانی هائی برگرفته از تجربه هاي زبانی دانش شناسی یا دانش گفتگو یا دانش بازي دانش نشانه

اي است که شناسی، نشانه زبانی پدیده در دانش نشانه. اي از آنها صبغه فلسفی غلبه بیشتري دارد رهچه در پا

شود و در مقام داللت از آن محیط تجربی قابل انفکاك نیست و از محیط تجربی زندگی انسانی برگرفته می

این واقعیت همان است . تگوینده بخشی از این محیط تجربی است همانطور که جامعه بخشی دیگر از آن اس

سرانجام به تماس نیاز است، یعنی به مجرائی جسمی و پیوندي روائی بین «: گوید که یاکوبسن درباره آن می

دهد با یکدیگر ارتباط کالمی برقرار کنند و آن را ادامه گوینده و مخاطب که به هر دوي آنان امکان می

ها با یکدیگر ملحوظ است که فتگو هم گفتگوي انساندر دانش گ) چنانکه قبال از وي نقل شد(» دهند

هاي پیشین است زیرا موضوع آن اساسا هاي زبانی مطلب واضحتر از صورت موضوعی تجربی است، در دانش بازي

.ها در نحوه زندگی انسان با یکدیگر است که آشکارا یک روند تجربی است هاي زبانی انسان بازي

براي فهم متن دینی به زبان ) انسان(اي غیر از صاحب ذهن ه سوي فرض گویندهها راه ب از طریق این دانش

کند و به اصطالح در اي از آیات قرآن حال معنوي پیدا می اگر فردي هنگام خواندن پاره. انسانی، مسدود است

نیم آن را توا آید و می کند این پدیدار فهمی، یک اتفاق تجربی است که به وجود می تجربه نبوي مشارکت می

که ) انسان نبی(به حساب بیاوریم و آن را گفتگوي خواننده قرآن با پیامبر اسالم 7از گونه فهمیدن شماره

هاي دیگر اینکه تجربه و سخن انسان نبی با تجربه و سخن انسان. داراي ذهن بود بشمریم نه چیزي بیشتر از این


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

ود چه لوازم و آثاري بر فهم سخن نبوي مترتب می ش چه تفاوت دارد و آن سخن انسانی چگونه فهمیده می

.اي است که در جاي خود باید مورد بررسی قرار گیرد گردد موضوع جداگانه

براي هر چه بیشتر روشن شدن این حقیقت که هر متن زبانی یک پدیدار انسانی و محصول ذهن انسان است

:ا در اینجا بیاوریمبسیار مفید است تحلیل پدیدارشناسانه پل ریکور از متن ر

اي متن چیست؟ این مسأله. ي متن است رسالت نخست رویکردي پدیدارشناسانه به ادبیات، تعریف حدود ایده«

هاي مطلقا بنیادین سخن کدامند؟ مقصود منش: ها نخستین آن. کشد هاي متعددي را پیش می است که پرسش

هایی است که بل پیام. شناسان است اال منظور نظر زبانمن از سخن به هیچ رو زبان به معنایی نیست که احتم

اي از سخن وجود دارد، که در قیاس با زبان، پس بینش ویژه. آفرینیم ما آزادانه بر بنیاد و ساختار زبان می

هاي سخن، در همان گام نخست به آن امکان از میان ویژگی. سازد ي ادبی را می نخستین محدودیت ابژه

میرد، اما متن کار او را ادامه نویسنده می. انی را تقدیري یابد مستقل از سرنوشت مؤلفشدهیم تا جه می

تر از زمان هایی گسترده آفریند، دوره گیرد و می هاي گوناگون تأثیرهاي آن کار را پی می دهد، و در دوره می

شود، ف سخن مربوط میگانه بازگردیم، تا آنجا که به مؤل باري اگر ما به آن نسبت سه. زندگی انسانی

.کند رهاند و بیش از رخداد گفتار زندگی می بینیم که متن خود را از بندهاي تاریخ پدیدآمدنش می می

تر از نسبت مکالمه که همواره در گشاید بارها گسترده از سوي دیگر، در مورد مخاطب، نوشتار مناسبتی می

ایی دارد نامحدود، در حالی که نسبت مکالمه نسبتی است ه متن مخاطب. ماند ارتباط میان من ـ تو محصور می

ي آن ي بالقوه توانند خواننده تواند بخواند گشوده است، و همگان می متن به روي هر کس که می. بسته

دهد که پس در قیاس با بسته بودن مکالمه، متن گشوده است، و همین نکته به اثر ادبی امکان می. باشند

ها رخدادي است ها باشد، و به نظر من هر یک از خواندن پایان خواندن گشوده، تعداد بی در نهایت اثري باشد

مختصر بگویم، سخن طریق آشکارگري ساحتی از واقعیت از راه مکالمه . تازه در گفتن، که متن را در بگشاید

زند، آن رف میگانه وجود دارد میان آن کس که ح این سان نسبتی سه. با کسی دیگر، یعنی با مخاطب است

.شود دهد، و جهان موجود که از آن یاد می شنود و پاسخ می کس که می

شود کیفیت جهان و زیرا آن چه در سخنی دانسته می. گانه بنیان اصلی نقادي ادبی است این مناسبت سه

به شود، مگر نه؟ این نخستین بله است در رویکردي ساخت جهان است، ساحتی که با ارتباط گشوده می

ي متن مسأله

زند، آن کس که گانه میان آن کس که حرف می دومین پله بازتابی است که در آن، نوشتار به این مناسبت سه

در آغاز از راه نوشتار، سخن . شود گردد افزوده می شنود، و واقعیت مکشوف که با آن مکالمه آشکار می می

پس . ن را پس از درگذشت؛ ناپدید شدن گوینده، داردشود، چرا که نوشتار نیروي حفظ سخ از گوینده رها می

ي آن حضور داشته، و به نوعی استقالل متن در میان است که با رویداد سخن ارتباط دارد، از آغاز در سرچشمه

.گیرد تا بدان فعلیتی تازه بخشد متن امکان داده تا بر می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

پایان دارد، در شود، خود افقی بی گشوده می سان با نوشتار جهانی که این: سومین پله در رویکرد به متن

آفریند، جهان ادبیات، دنیاي حکایت را می. حالی که مکالمه در جهان گفتاري وابسته است به شنونده

حس و ادراك ما از واقعیت با این جهان حکایت و . گشاید امکانات را، و در نتیجه، افقی از واقعیت را نیز می

.یابد ی میامکانات، تنوع و چندگانگ

).7(» ي واقعیت متن، یعنی پرسش متن چیست؟ کنم که این، دومین رویارویی ما است با مسأله من فکر می

شناسی، فلسفه بازیهاي زبانی و هرمنوتیک و تحلیل پل ریکور از متن در اینجا آوردیم، همه براي آنچه از نشانه

مفروض گرفتن یک گوینده یا نویسنده انسانی یک متن توانند بدون ها نمی توضیح این مدعا بود که انسان

زنم و ساز و کار و لوازم و مفروضات حرف می» انسان«من در تمام مقاالت خود از فهمیدن . زبانی را بفهمند

فهماند که او گوینده اگر افرادي بگویند هنگام خواندن متن قرآن خدا خود به ما می. کنم آن را بیان می

زنم و نه از من از فهمیدن انسان حرف می. از قلمرو مدعا و استدالل ما بیرون است متن است این فرض

تواند داشته باشد و چگونه قابل دفاع است موضوعی اینکه فهماندن خدا چه معنائی می. فهماندن خدا

.است غیر از موضوع این مقاالت

اي دیگر از نقدها بررسی پاره

اندازم که همواره از سوي تعدادي از اهل بحث و نظر پیرامون از نقدها می اي دیگر در اینجا نگاهی به پاره

:اند شود طرح کرده اي از انسانی ممکن می این مدعا که فهم متن قرآن تنها با فرض گوینده

امبر قطع نظر از اینکه گوینده آن خدا یا پی) 90نحل، ... (آیات قرآن، مثال آیه إن اهللا یأمر بالعدل واإلحسان. 1

اند، این بحث که آیا متن قرآن کالم بعضی از دوستان گفته. شود است به محض شنیده شدن فهمیده می

شناختی است و نه یک بحث داللت شناختی، مدلوالت قرآن قطع نظر از پیامبر است یا کالم خدا یک بحث معرفت

مدلوالت سخن خداست یا سخن آید که این می شود و آنگاه این بحث پیش شناختی فهمیده می بحث معرفت

.پیامبر

هاي هر متن دیگر همان است که در کتابهاي لغت نوشته شده است و هاي قرآن، مانند واژه معناي واژه. 2

ها براي اطالع از معانی لغوي این واژه(بنابراین فهمیدن معانی آیات قرآن در گرو فرض یک گوینده نیست

یکی از دوستان در گفتگوئی حضوري با نگارنده مطرح کرده است که این نقد را). ها کافی است فهم آن

.تقریبا همان نقد پیشین است

در میان نیست و متن خود به خود، ) مؤلف(اصال سخنی از گوینده ...) گادامر و ریکورو(در هرمنوتیک جدید . 3

مدعا که مفروض بودن گوینده شود این اي براي آن فرض شود فهمیده می بدون اینکه گوینده و یا نویسنده

یا نویسنده براي مفهوم شدن متن ضرورت دارد بازگشت به عقاید پیش از هرمنوتیک جدید است که بر احراز

تواند از کرد اگر فردي مطالب و مدعیات خود را بر هرمنوتیک جدید مبتنی کند نمی نیت مؤلف تأکید می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

.هم سخن بگویدضرورت مفروضیت گوینده یا نویسنده براي ف

سیستم «ضرورت مفروضیت گوینده انسانی تنها با آن گونه از فلسفه زبان سازگار است که زبان انسانی را . 4

را ضروري ... کند و براي تحقق آن وجود پنج رکن مقوم گوینده، شنونده معرفی می» اظهارات انسانی

اگر در تعریف زبان مثال نظرات هایدگر مالك ) آمده است 1چنانکه در مقاله قرائت نبوي از جهان (شمرد می

باشد و بگوئیم زبان خانه وجود است و زبان بر انسان تقدم دارد، و انسان براي زبان است و نه زبان براي انسان و

.شود در اینصورت ضرورت مفروض بودن گوینده براي فهم متن به کلی منتفی می...

گیرد که نهایتا تعریف جدیدي از نبوي از جهان بدین منظور صورت میهاي نویسنده مقاالت قرائت کوشش - 5

ها در صورتی موجه است که نخست، نویسنده ثابت کند که فهم پیشین و اما این کوشش. وحی داده شود

خواهد آن فهم سنتی از وحی با چه اشکالی مواجه است که نویسنده می. سنتی از وحی دچار اشکاالت است

.هد؟ آن فهم با هیچ اشکالی مواجه نیسترا تغییر د

خواهد راه را براي پذیریش دموکراسی و حقوق بشر عصري نویسندة مقاالت قرائت نبوي از جهان چون می - 6

آورد کند و سخن از بشري بودن کالم قرآنی به میان می هاي سیاسی تفسیر می هموار سازد قرآن را با انگیزه

ا بل کالم نبوي است تا بتواند جاودانه بودن احکام اجتماعی قرآن را زیر سئوال گوید قرآن نه کالم خد او می

.غیر از این دلیلی براي طرح مسأله کالم نبوي وجود ندارد. ببرد و راه را بر حقوق بشر عصري بار کند

زیر را بر در عین حال توضیحات. کنم از آنچه در این مقاله آوردم پاسخ نقدهاي فوق روشن شده باشد فکر می

.افزاییم مطالب پیشین می

شود بدون آنکه بپرسیم سخن خدا یا سخن پیامبر است این سخن که فالن آیۀ قرآن خود به خود فهمیده می

هاي زبانی و مانند شناسی و یا بازي اي تحریف محل نزاع و فرار از طرح مباحث هرمنوتیک یا مباحث نشانه گونه

پرسش من همیشه این بوده که ساز و کار فهمیده . است» فهم«باحث و مسائل ها و باالخره فرار از م این

چیست؟ نه اینکه با شنیدن جمالت قرآن یک فهم ابتدائی از آنها حاصل ) هرمنوتیک قرآن(شدن جمالت قرآن

طرح اگر قرار باشد به پرسش من پاسخ داده شود از . شود یا نه و اینکه این جمالت، مدلول دارد یا ندارد می

اگر این مباحث پیش آید این مدعا هم که فهم متن . مباحث و مسائل هرمنوتیک و فلسفه زبان گریزي نیست

آید که فرض خدا آید، چنانچه این مدعا نیز پیش می قرآن جز با فرض یک گوینده انسانی ممکن نیست پیش می

ین متن و چگونگی داللت آن بر به عنوان گوینده متن قرآن در تبیین علمی فلسفی چگونگی مفهوم شدن ا

ماند و آن تنها یک فرض قابل قبول براي تبیین باقی می. کند و قابل دفاع نیست مدلوالت هیچ جائی پیدا نمی

.است) پیامبر اسالم(این است که گوینده متن قرآن یک انسان

ه شدن آن معناها از آن معنا دارند ولی فهمید هاي لغت ها در کتاب نکته دیگر این است که گر چه واژه

ها ها را به عنوان نشانه ها در یک متن زبانی چنانکه قبال گفته شد موقوف به این است که یک انسان آن واژه

بکار برده باشد و با بکار گیري آنها وارد یک بازي زبانی یا گفتگو با خوانندگان شده باشد چنانکه قبال از


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

.اي از فیلسوفان نقل کردم پاره

گوید به هرمنوتیک پیش از گادامر ین نقد که صاحب این قلم وقتی از ضرورت مفروضیت گوینده سخن میا

مؤلف این نیست که متن مؤلف ندارد و بدون مفروض معناي اصالت متن به جاي. گردد، تصوري خطا است برمی

اگر گفتار و گوینده نخستین .توان آن را فهمید بودن یک گفتار و گوینده در مبادي قریبه یا بعیده آن، می

در اینجا تعیین کننده ). چنانکه از پل ریکور نقل شد(مفروض نباشد متن در کار نخواهد بود تا فهمیده شود

این نگارنده این پرسش . این است که ما این پرسش را که مؤلف متن دینی انسان است یا خدا مطرح کنیم یا نه

آنچه (خواهد نیت پیامبر یا نیت خدا را به دست آورد ی نه از باب اینکه میکند ول را با تأکید فراوان مطرح می

بلکه از این باب که راه را براي مفهوم شدن خود متن، فارغ از ) در هرمنوتیک گادامر و یا ریکور مطرح نیست

و تکامل فرضهاي دگماتیک اعتقادي و ممکن شدن گفتگوي خوانندگان با متن قرآن در عصر حاضر باز کند پیش

برنگارنده این سطور روشن شده که این مدعا که متن قرآن کالم مستقیم . فهم و تفسیر قرآن را ممکن سازد

خدا براي خوانندگان است فاقد هر گونه وجاهت عقالنی است و راه عقالنی فهم و تفسیر این کتاب را

.سازد بندد و استفاده از هرمنوتیک جدید را در فهم قرآن غیر ممکن می می

این سخن هم که اگر مثل هایدگر بگوئیم زبان خانه وجود است مفروض بودن گوینده براي متن قرآن ضرورت

فهمیدن متن «: در نظر هایدگر هم چون گادامر زبان انسانی هویت گفتگوئی دارد. ندارد قابل قبول نیست

واضح است که گفتگوئی که پیش ). 8(عبارت است از تعقیب و ادامه آن گفتگو که پیش از ما آغاز شده است

.اند از ما آغاز شده به وسیله گویندگان شکل گرفته است که انسان بوده

ام که مسئلۀ اصلی صاحب این قلم در باب کالم نبوي پاسخ دادن به سخن دیگر این است که بارها نوشته

. ي جدید در معناي وحیا گردد؟ است و نه ارائۀ نظریه پرسش هرمنوتیکی فهم قرآن چگونه ممکن می

کند و بنابراین معناي وحی را هم گرچه مدعاي نگارنده این سخن را هم که متن قرآن عین وحی است رد می

هاي نگارنده در این باب به صورت غیر مستقیم استدالل بر صحیح نبودن معناي آیا استدالل. دهد تغییر می

گانه قرائت نبوي از جهان هم دالئل مفهومیت قرآن 9ت سنتی وحی نیست و آیا جز این است که مطالب مقاال

را توضیح ) متن قرآن کالم خداست(کند و هم اشکاالت معناي سنتی وحی به عنوان کالم نبوي را بیان می

دهد؟ می

این مدعا که مسأله اصلی صاحب این قلم مسأله سیاسی است و غرض تنها هموار کردن راه براي حقوق بشر و

مسأله اصلی من مسأله فلسفی ـ . است به هیچ وجه مورد پذیریش این نگارنده نیست دموکراسی

چگونه ممکن است در عصر هرمنوتیک یک انسان دل مشغول با متون دینی از چگونه . هرمنوتیکی است

البته به حقوق بشر و . فهمیده شدن متن قرآن نپرسد؟ درد من یک درد هرمنوتیکی و اگزیستانسیال است

یابم که پرداختن عمیق به هرمنوتیک متون نهم و وقتی درمی اسی عصر حاضر هم ارج فراوان میدموکر

دینی راه را براي رسیدن به نظم اجتماعی و سیاسی مبتنی بر حقوق بشر و دموکراسی در کشور ما همواره

ازد بر ادامه راه س تر می کند و امکانات زندگی عقالنی و اخالقی را براي همه جامعه بیشتر و گسترده می

.شوم خود بیشتر تشویق می


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

فهماندن «گویم و نه از سخن می» فهمیدن انسان«کنم که من در این مقاالت از در پایان سخنم تأکید می

).اي از اهل عرفان است که مدعاي پاره(» خدا

ه در کالم سنتی آمده به توان متن قرآن را آن طور ک شود این است که نمی ها نتیجه می حال، آنچه از همه این

در . براي خوانندگان قرآن فهمید) 9(یا متن تثبیت شده فعل گفتاري خدا » کالم مستقیم خدا«عنوان

ها تنها و هاي زبانی، و یا هرمنوتیک هایدگري، گادامري و مانند آن که همه آن شناسی یا بازي نشانه دانش

کاربرد دارند راهی براي بیان ساز و کار فهمیدن متن ) تماعیتاریخی ـ اج(هاي زبانی انسانی تنها درباره متن

ها تمام این دانش. در پیش پاي هیچ کس نیست» فعل گفتاري تثبیت شده خدا براي خوانندگان«قرآن به عنوان

ها جز متن زمینی و در این دانش» متن«معناي . اند ها در تاریخ و جامعه برگرفته شده هاي انسان از تجربه

باید بتواند ساز و کار و ) 10(اگر کسی از چنان متنی سخن بگوید که تجلی خداوند است . ی نیستانسان

فیلسوفان و متکلمان گذشته ما به ساز و کار و چگونگی . هاي فهمیدن آن متن را هم بیان کند چگونگی

گفتم این راه هاي عصر ما هم چنانکه با توجه به دانش. اند نپرداخته» متن مفروض«فهیمده شدن چنان

متن قرآن تجلی خداوند (اند با حفظ مفروضات پیشینیان اي از نواندیشان هم که خواسته پاره. مسدود است

براي تبیین فهم متن قرآن استفاده کنند دچار تناقض گوئی ... از هرمنوتیک جدید، و نشانه شناسی و ) است

رسد و او آن را براي به او می» غیب«است متن قرآن از بر فرض صحت تاریخی این مدعا که پیامبر گفته . اند شده

» فعل گفتاري حکایتی«شود شد و می کند در اینصورت آنچه براي مخاطبان فهمیده می مخاطبان حکایت می

قرائت : نگاه کنید به مقاله(شده است پیامبر است نه فعل گفتاري خدا که علی الفرض پیامبر از آن آگاه می

.)8نبوي از جهان

اي متن قرآن را باالخره خدا به گونه«ها از آنجا سردرآورد که افرادي بگویند واضح است اگر عاقبت این بحث

و . آنجا دیگر فهمیدن انسان مطرح نیست. ایم هاي بشري بیرون رفته در اینصورت از قلمرو دانش» فهماند می

.زنیم ما در قلمرو فهمیدن انسان گام می

____________________________________

:ها پانویس

32 -30قرآن در اسالم، ) 1(

:براي تفصیالت این موضوع نگاه کنید به مقاله ) 2(

Werner Strube, Analyse des Verstehensbegriffs, Hermeneutik, 2003 ,Herder

29 صفحه 1378فردیناند سوسور، زبان شناسی توصیفی، ترجمه کورش صفوي، نشر نی، ) 3(


و

نه

فس

لف

ن ا

رگ

ای

حا

ن م

جن

اW

WW

.A

BO

UT

PH

IL

OS

OP

HY

.I

R

رومن یاکوبسن، مقاله زبانشناسی و شعر شناسی، در مجموعه مقاالت زبانشناسی و نقد ادبی نشر نی، ) 4(

ش1381

)5 (Ludwig Wittgenstein ,Philosophishe untersuchungen, 432

)6 (Bernhard Casper, Sprache und Theologie, Herder, 1975, S59

22، صفحه 1373متن، ترجمه بابک احمدي، نشر مرکز، پل ریکور، زندگی در جهان) 7(

)8 (Jean Grondin, Einfuhrung in die Philosophische Hermeneutik, 1991, S150

نگاه کنید علیرضا قائمی نیا، وحی و افعال گفتاري، فصل هفتم) 9(

همان) 10(

---------------------------------------------------------- ----------------

14/4/1389

.با لینک کردن انجمن احیاگران فلسفه نو از اهداف و نویسندگان انجمن حمایت کنید

.این اثر شامل کپی رایت انجمن احیاگران فلسفه نو می باشد

Copyright © 2010 Aboutphilosophy.ir - All Rights Reserved

مجموعه کامل تئوری قرائت نبوی از جهان

Documents