چكیدهبا بررسی "فتوت نامه "ها كه روش آموزش و رسيدن به مرحله استادی در ِحرف مختلف هنری و صنعتگری ايرانيان است، با روش تربيتي خاصی مواجه مي شويم كه يكسره از آموزه های فرهنگی و باورهای ايرانی-اسالمي سرچشمه گرفته است. فتوت نامه رساله يا كتابی است حاوی منش، عقايد و قوانين هنروری به منظور تربيت هنرجويان، كه با نظم و سخت گيری

از طرف استاد به شاگرد تعليم داده مي شده است.يقين��اً بخ��ش عظيمي از س��نت های هن��روری ايرانيان در فتوت نامه ها جای دارد؛ رس��االتی كه نمايانگر نقش باورها و س��نت های فرهنگی ايرانی-اسالمي در مصنوعات هنری است. در بررسی متون فتوت نامه ها نمونه های تدوين يافته از ي��ك نظام كامل تربيتی كه منجر به آفرينش هاي عظيم هنری شده اس��ت، ديده مي شود. با دقت نظر در اين اصول مي توان به راه حل های منطقی برای آموزش هنرهای سنتی در زمان حال رسيد. آموزش اين متون بيشتر معطوف به بعد روحاني انسان است تا بعد جهاني.تحليل مجموعه رساالت فت��وت نامه ها مي تواند مبنای انديش��ه ای خاص هنرمندان ايران��ی را كه آثار ش��گرف و بديعی در زمين��ه هنر ايرانی– اس��المي به وجود آورده اند تا ميزان قابل توجهی مشخص و راه را برای درك بهتر مؤلفه های آموزش��ی هنرهای سنتی ايرانی باز كند. فتوت نامه هايی مثل فتوت نامه كمال الدين عبدالزراق كاش��انی )690 - 735 ق(، فتوت نامه نجم الدين طاهر تبريزی معروف به نجم الدين زركوب )درگذش��ت در 712 ق(، فتوت نامه عطاء الدوله محمد بيابانكی )736-659 ق(، »تحف��ه االخوان« )كه مؤل��ف و تاريخ دقيق آن معلوم نيست(، فتوت نامه امير سيد علی بن شهاب الدين مير سيد محمد حس��ينی همدان��ی )713-786 ق(، آثار مكتوب مير عماد الحس��نی و شمس الدين آملی، »فتوت نامه سلطانی« اثر مالحس��ين كاشفی )در گذشت در 910 ق( و ديگر فتوت

نامه ها مي تواند راهگش��ای شناخت انديشه و تفكر خالقان و مروجان هنرهای سنتی ايرانی باشد.

واژگان كلیدی فتوت نامه، هنرهای سنتی، آموزش آيين جوانمردي.

مقدمهبُن مايه اصلی هر جامعه سنتی بی ترديد، تربيت و روش های آموزشی آن اس��ت. متون متفاوتی كه در اين نظام آموزشی غنی تهيه شده يكی از مهم ترين منابعی است كه پژوهشگر را ب��ه اركان و پايه های آموزش��ی هر صن��ف و يا حرفه ای می رس��اند. اين نظام آموزش��ی كه روش را از شيوه گفتاری ب��ه روش مكتوب و مدون تبديل كرد مربوط به س��ده های دوم و سوم هجری است. نگاه عرفانی عمل گرا در اين دوره مسلك و مرامي را ايجاد كرد كه بسياری از جوانانی را كه به دنبال تفكری مي گشتند كه همه جنبه های مليت و مذهب را در بر داش��ته باشد به خود جذب كرد، و به آيين فتوت1 و در شكل مدون )كه پيوندگاه فتوت و تصوف اند( به فتوت نامه ها منتهی شد. اين افراد صنعت كاران و هنرمندانی بوده اند كه در خفا به آيين فتوت گرويده بودند. فتوت و جوانمردی، مكتبی خاص و دارای مراتب و آدابی بوده اس��ت كه معتقدان بدان، به س��ختی به اصول آن پايبند بوده ان��د. اين روش در بين هنرمندان هنرهای س��نتی هنوز هم جاری است. اين اصول كه وجه تربيتی آن مورد نظر است، مبانی آموزشی اي را مدون كرده است كه بر اساس نگاه عرفانی-اسالمي شكل گرفته و در چارچوب فتوت نامه ها در اختيار صنعت كاران و هنرمندان

سالك قرار گرفته است.فت��وت نامه، رس��اله يا كتابی اس��ت كه )ب��ه منظور تربيت هنرمندان و يا صنع��ت كاران( در باب منش، عقايد، قوانين و آداب آن صنعت يا هنر خاص نوشته شده است. بی گمان مجموعه فتوت نامه های فارسی بخشی عظيم از ادبيات عامه ايران محس��وب مي ش��ود و نمودار روش آموزش هنرهای

بررسی سنت های آموزشی هنروری در فتوت نامه هابهمن فیزابی

عضو هیئت علمی بخش صنایع دستی دانشكده هنر و معماری، دانشگاه شیراز

آموزش در هنرهای سنتی ایران

كاربردی در روزگاران گذش��ته اس��ت. وليكن شناخت هنر و صنعت قديم ميسر نمي شود مگر اينكه به روش های آموزشی و تربيتي آن توجه ش��ود. اين تفكر كه منش و رفتار شخص در هنر و حرفه او تأثير مستقيم دارد، گونه ای سيرو سلوك را به وجود آورده كه چارچوب شخصيتی هنرمند صنعتگر در اين

راه ساخته مي شود.در بررسی متون فتوت نامه ها كه مربوط به پردازش و آموزش شاگرد اس��ت، بايد مايه اساسی كار از متون اصلی استخراج ش��ود، در مرتبه دوم بايد يك نظام كامل تربيتی را به دست دهد و همه اجزا و اندام هايي كه در ساختمان اين نظام مورد

نياز است فراهم شده باشد. تربیت و فتوت نامه ها

مالحس��ين واعظ كاش��فی كتابی به نام فتوت نامه نوشته و آداب و رس��وم فتيان را در آن نگاش��ته اس��ت. وی می گويد: »موضوع علم فتوت "تربيت" نفس انس��ان مي باش��د، از آن جهت كه مباشر و مرتكب افعال جميله و صفات حميده گردد و تارك و رادع اعمال قبيحه و اخالق رذيله شود، به اراده. به عب��ارت ديگر تجليه و تخليه و تزكيه و تصفيه را ش��عار خود سازد تا رستگاری يابد و به نجات ابد رسد. فتوت را سه مرتبه است: اول سخا كه هر چه دارد از هيچكس واندارد، دوم صفا كه س��ينه را از كبر و كينه پاك و پاكيزه س��ازد و مرتبه آخر وفاس��ت كه هم با خلق نگه دارد و هم با خدا. مظهر صفت فت��وت فتی يا جوانمرد ناميده مي ش��ود. ابراهيم خليل اهلل به عقيده اهل فتوت اول نقطه دايره فتوت و ابوالفتيان است... و سند اهل فتوت به علی ابن ابی طالب منتهی ميگردد.«2 پس بدين واسطه هنرمند صنعتگر همراه با مرتبه استادی به مقام

جوانمردی نيز مي رسيده است.مهم ترين نكته ای كه در اين زمينه مي توان به آن اشاره كرد، درجات سه گانه "تريبت" است كه در اصول همه فتوت نامه ها هست. »هر دسته از اهل فتوت پيرو و مريد شيخی بوده اند و به او دست ارادت داده اند و اذهان و دل و فرمان او را مجری مي شده اند.«3 بدين گونه، روش تربيتی استاد و شاگردی نقش

مسلط در اين روش آموزشی سنتی داشته است.»فتوت سلسله مراتبی، مانند آنچه در تشكيالت اهل اصناف نيز موجود اس��ت داشت. در اينجا "ش��يخ" )پيشرو، مقدم(، "مهتر" )كبير(، "پيشوا" )زعيم(، "رهبر")قائد(، "پدر")اب(، يا "س��ر گروه")رأس الحزب( ناميده مي شد، نظر او مطاع بود، و ب��ا بيان فضائل و ش��رف و بزرگی فتوت، فتي��ان را پند و اندرز مي داد، راس��تگويی، امانتداری، انجام فرايض، دوری از

محرمات، وفای عهد، چشم پوشی از ستمگر، شكيبايی بر آزار و نيكی كردن از شرايط شيوخ فتوت بود و هر مهتر گروهی

شاگرد داشت.از مراتب اهل فتوت، رتبه "نقيب" اس��ت كه پيشوای گروه )زعيم( او را به اين س��مت مي گم��ارد. او رابط ميان فتيان، سخنگوی گروه و مسئول آموزش اصول خير و صالح آنان است و آنها را تشويق مي كند كه به فتوت تمسك جويند... اما "رفيق" نامي است برای همه وابستگان به يك انجمن )بيت( كه افراد هم گروه يكديگر را بدان مي خوانند. "رفيق"نسبت به مهتر خود كه به دست او فتوت يافته و بدو منسوب است )از او آموزش مي گيرد( به منزله فرزند مي باشد و بر اوست كه از مهتر فرمانبرداری كند، با او مخالفت نورزد و آموزشهای او را فراگيرد. ه��م گروهها نيز بايد از لحاظ مادی و معنوی به

يكديگر ياری كنند.«4الزمه عضوي��ت افراد در آيين فتوت، پي��روی از روش های آموزش��ی فت��وت نامه هايی بود كه هر صنع��ت و حرفه ای

مربوط به خود داشت.آم��وزش اين متون بر اس��اس تربيت روح اس��ت كه طبق معنويت سنتی بر سركوب نفس استوار است5.»پس از آنكه شخص توانست خود را از هوی و هوس نجات دهد و فطرت را به كمال اخالقی خود نزديك س��ازد و آنرا به مرحله عمل

برساند، به فتوت ميرسد. ...انديش��ه فتوت عبارت اس��ت از احيای فطرت، وفاداری به "الس��ت"، پذيرفتن اينكه معنويت انسان قبل از حيات وجود داشته اس��ت و باالخره اين انديشه كه روشنايی مي تواند بر

ظلمات فائق آيد.«.6معرفی برخی فتوت نامه ها ودیگر كتب و رساالت مهم

آموزشی»در يكی از قديم ترين كتابهای تصوف ايران يعنی رس��اله "قش��يريه" تأليف امام ابوالقاس��م عبدالكريم بن هوازن بن عبدالملك بن طلحه بن محمد قش��يری نيشابوری )367-

465( مطالب بس��يار درباره فتوت است. ابورحمن محمد بن حسين بن محمد بن موسی سلمي ازدی نيشابوری )330-

412 ق( گذشته از مطالب فراوانی كه در كتاب معروف خود "طبقات الصوفيه" )چاپ قاهره( و در كتاب "آداب الصحبه و حسن العشره" آورده است كتاب مستقلی بنام كتاب "الفتوه" دارد. در كتاب مشهور "عوارف المعارف" تأليف شهاب الدين ابوحف��ض عمر بن محمد بن عب��داهلل بن محمد بن عبداهلل بكری س��هروردی )539- غره مح��رم 632 ق( نيز مطالب

بس��يار هست. چند كتاب مس��تقل كه در اين زمينه به زبان عربی نوشته شده يكی "عمده الوصايا" تأليف ابوالحسن علی و "مرآه امروات" تأليف علی ابن حسن بن جعدويه و "تحفه الوصايا" تأليف احمد بن الياس اس��ت. در زبان فارسی به جز فتوت نامه ها رساالت و كتب ادبی نيز وجود دارد كه آداب و رس��وم مربوط به حرف و هنرهای مختل��ف را در خود جای داده اس��ت. در آثار عارف مشهور شيخ االسالم ابو اسماعيل عب��داهلل بن محمد انصاری هروی معروف به خواجه عبداهلل )376-481 ق( و "تذكره االولياء" فريد الدين عطار نيشابوری نيز اش��ارات فراوان در اين زمينه هست. مهم ترين كتابهای جداگانه كه به فارسی در فتوت نوشته شده است بدين گونه

است:1( فتوت نامه نجم الدي��ن ابوبكر محمد بن مودود ظاهری تبريزی معروف به نجم الدين زركوب در گذشته در 15 رجب

712 ق2( فتوت نامه كمال الدين عبدالرزاق كاشانی در گذشته در 730

يا 735 ق3( فتوت نام��ه عالء الدوله ركن الدين ابوالمكارم محمد بن

شرف الدين احمد بن محمد بيابانكی )659-736 ق(4( فتوت نامه امير س��يد علی بن شهاب الدين بن مير سيد

محمد حسينی همدانی )713-786 ق(5( فتوت نامه سلطانی از كمال الدين يا معين الدين حسين بن علی كاش��فی بيهقی هروی واعظ معروف به مال حسين كاشفی در گذشته در 910 ق كه مفصل ترين كتاب در اين

زمينه است.«76(رساله آداب المشق8، ميرعماد الحسنی كه به خط خود او تحرير

شده است.متأسفانه در زمينه تربيت در فنون عملی تأليفات مستقيم بسيار كم اس��ت، چنان كه يكی از نادر متون تربيتی كه در دسترس اس��ت مربوط به رس��اله ای است كه ناظر بر اعمال و رفتار و آموزش منش صنف آهنگران اس��ت ك��ه از حيث مطالب و مضامين ش��باهت زيادی دارد به "فتوت نامه چيت سازان". رس��اله چيت سازان هم مانند اين رس��اله به صورت سؤال و جواب است. اين رساله نه تاريخ تأليف و نه تاريخ تحرير دارد و خط نسخه مربوط به قرن دوازدهم هجری است. برای روشن ش��دن روش تربيتی در فتوت نامه ها قسمتی از متن "فتوت

نامه آهنگران" آورده مي شود:»بسم اهلل الرحمن الرحيم

بدان كه در رس��اله آهنگری مهتر داوود پيغامبر اسالم عليه

السالم دوازده مثل نوشته است. نداند كسی كه آهنگری كند تا كلی حرام است.

سؤال- اگر ترا پرسند فرض آهنگری چيست؟ج��واب- اول با وضو بودن، دوم گره بس��تن بر زمين نصب كند و گرد بر گرد صفحه }صفا{ ببندد كه زخم بر حواش��ی

نشينان نرسد.سؤال - اگر ترا پرسند برای دم نشينی چه مي خوانی؟

جواب- بگويم "بسم اهلل الرحمن الرحيم، فتبارك اهلل احسن الخالقين، الحمد هلل رب العالمين".

سؤال- اگر ترا پرسند "پوست الورا" ميگيری چه ميخوانی؟جواب- "يوم ينفخ فی الصور فتاتون افواجا".

س��ؤال- اگر ترا پرس��ند وقتی كه انبر را دست مي گيری چه مي خوانی؟

جواب- بگو: "ناراهلل الموقده التی..."س��ؤال- اگر ترا پرس��ند وقتی كه آهن را كشيده بر سندان مي نهی

چه مي خوانی؟جواب - بگو: "واتبع مله ابراهيم حنيفا و..."

و در ادامه اينگونه مي آورد:س��ؤال- اگر ترا پرس��ند كه آهن و فوالد به آتش داشتن چه

بايد خواند؟جواب- بگو كه اين آيت بايد خواند: "و جعلنا من بين ايديهم

سداً و من خلفهم سداً فاغيشينا هم فهم ال يبصرون".س��ؤال- اگر ترا پرس��ند كه فوالد به آتش داش��تن چه بايد

خواند؟جواب- بگو كه اين آيت بايد خواند: "ال اله اال اهلل الواحد القهار

ال اله اال اهلل الكريم الستار، ال اله اال اهلل العزيز الجبار".سؤال - اگر ترا پرسند دوكان راست مي كنی چه مي خوانی؟

جواب - بگو كه اين بايد خواند: "بسم اهلل الرحمن الرحيم و باهلل بهم القائدون و يرجون بهم المطبؤن".

سؤال - اگر ترا پرسند كه پتكه زدن چه بايد خواند؟ج��واب- بگ��و كه آيت بايد خوان��د: "و اهلل نور الس��موات و

االرض".و در ادامه اينگونه مي آورد:

سؤال- اگر ترا پرسند كه در كار آهنگری چند شرايط است؟جواب- بگو كه دوازده شرايط است. اول پاك بودن، دوم طهارت داشتن و سيوم راس��ت بودن، چهارم دستگاه استادان پاك نگاه داشتن، پنجم خالف نگويد، ششم چراغ استادان را روشن كردن، هفتم اول و آخر ره ارواح استادان و پيران تكبير گفتن، هشتم از چهار درم يك درم به راه خدای تعالی صرف كردن، نهم پنج وقت

نماز گزاردن، دهم وظيفه استادان را دادن، يازدهم به روی خريدار سخن تند نگويد، دوازدهم در كار خود ثابت قدم بودن.

هر استادی كه اينها و مسئله ها و شرايط ها را بداند پيران مقدم از وی راضی و خشنود باشند و هر چه ازين كسب خورده باشد

و يا پوشيده باشد ممر حالل باشد. هر اس��تادی كه ازين شرايط ها و اين قاعده ها نداند و شرايط بجا نيارد هر چه ازين كسب خورده و پوشيده باشد همه حرام باشد و پيش اس��تادان و پيران مقدم فردای قيامت شرمنده برخيزد و همه بر وی لعنت كنند و فردای قيامت سياه روی

بر خيزد ... غرض نصيحت كردم و رفتم. برحمتك يا ارحم الرحمين. تمت.«9

نتیجه گیریيكی از راه های بازيابی روش های آموزش��ی هنرهای سنتی ايرانی توجه به متون فتوت نامه ها است. اين آيين توجه خاص به تلفيق آداب و رسوم ايرانی با مفاهيم و ارزش های اسالمي دارد. توجه به "ظاهر و باطن" در ش��يوه های آموزشی فتوت نامه ها بسيار معمول بوده است و گه گاه باطن بيشتر از ظاهر مد نظر بوده اس��ت. عالوه بر فتوت نامه ها در ديگر رساالت تربيتی و آموزشی عرفانی نيز رد پای اين نگرش ديده مي شود. عمده ترين موارد آموزش��ی موجود درفتوت نامه ها موارد زير

است:-تربيت هنرجويان با نظم و سخت گيری توسط استاد.

-توجه به "ظاهر و باطن" در شيوه های آموزشی.-ن��وع نگاه ب��ه مقوله عرف��ان و لحاظ كردن اي��ن نگاه در

آموزش.-توجه خاص به حضرت علی )ع( و منسوب كردن بيشتر اين

آداب و رسوم به ايشان. -ارائه ش��يوه ای مخفيانه در انتقال مفاهيم ورعايت سلسله

مراتب منظم برای ارتقاي هنرور.-تلفيق موارد آموزش با مقوله های پهلوانی فی الجمله آيين

ورزش زورخانه ای.-توجه به احيای فطرت، وفاداری به "الست"، پذيرفتن اينكه

معنويت انسان قبل از حيات وجود داشته است.-توجه به انديشه فائق آمدن روشنايی بر ظلمات.

-توجه به ظرايف شيوه های صنعتگری و انتقال آن در قالب شيوه های رمز و راز )سمبليك(.

-توج��ه به آيي��ن عياری، و مرب��وط كردن آن ب��ه ِحرف و شغل های معمول كوچه و بازار و فرهنگ عامه.

-تلفيق آداب و رسوم ايرانی با مفاهيم و ارزش های اسالمی.

پي نوشت1- واژه عربی فتی كه جمع آن فتيان اس��ت، بر مفهوم جوانی- از شانزده تا سی س��الگی - داللت مي كند. معادل فارسی آن "جوان" و معادل التينش »juvenis« اس��ت. جوانمرد كه معادل فارسی فتي است و معنای مجازی آن "سالك" يا زائر معنوی است، كسي است كه حقيقت باطنی انسان را درك

كرده و به مرحله جوانی جاودانه روح نايل گرديده باشد.2- كاشفی، حسين بن علی، »فتوت نامه سلطانی«

3- همان، ص 2194- صباح ابراهيم سعيد الشيخلی به نقل از كربن، هانری، »آيين جوانمردی«،

ص 2115- تضاد بين روح و نفس در ديدگاه معنويت س��نتی همواره بر مالمت

نفس و ضعيف كردن آن استوار است.6- فت��وت نامه ش��مس الدي��ن آملی به نق��ل از كربن، هان��ری، »آيين

جوانمردی«، ص317- نفيس��ی، س��عيد، »فتوت و كتاب های مهم مربوط ب��ه آن«، مجله

»فرهنگ ايران زمين«، دوره 10، ش 1 تا 4، 13418- صحت و س��قم اين رساله دقيق مشخص نيس��ت. عده اي آن را به

باباشاه اصفهاني منتسب مي دانند.9- افش��ار، ايرج، »فتوت نامه آهنگران«، مجله »فرخنده پيام«، مشهد،

.1359منابع

افشار، ايرج، »فتوت نامه آهنگران«، مجله »فرخنده پيام«، مشهد، 1359افشاری، مهران، »فتوت نامه هاورسائل خاكساريه« )سی رساله(، انتشارات

پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی، تهران، 1382بركت، محمد، »فهرس��ت نس��خه هاي خطي« )بنياد فارس شناس��ي(،

انتشارات بنياد فارس شناسي، شيراز، چاپ نخست، 1384زرين كوب، عبدالحس��ين، »جستجو در تصوف ايران«، انتشارات امير كبير،

تهران، 1363كاشفی، حسين بن علی، »فتوت نامه سلطانی«، به اهتمام محمد جعفر

محجوب، انتشارات بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1350كامي��ار، مريم، »آموزش س��نتي هنر در فتوت نامه ه��ا«، مجله »كلك

ديرين«، سال چهارم، بهار 1385، شماره 9كربن، هانری، »آيين جوانمردی«، ترجمه احسان نراقی، انتشارات سخن،

تهران، 1383نصر، سيد حسين، »معرفت وامر قدسی«، ترجمه فرهاد حاجی ميرزايی، نش��ر فرزان با همكاری مركز بين الملل��ی گفت وگوی تمدن ها، تهران،

1383نفيسی، سعيد، »فتوت وكتابهای مهم مربوط به آن«، مجله »فرهنگ ايران

زمين«، دوره 10، شماره 1تا4، 1341.