Макро эдийн засагт учирч болзошгүй эрсдлийг Crisis Risk загвараар үнэлэх нь

Боловсруулсан: Г.Өсөхбаяр

Мандах Бүртгэл дээд сургууль

Aumento_fiesta@yahoo.com; 99704508

Хураангуй

Глобал эдийн засаг болон санхүүгийн шокууд илүү богино давтамжтай болж, хөгжиж буй орны эдийн засаг, санхүүгийн зах зээлд олон суваг (худалдаа, санхүүгийн хөрөнгийн урсгал болон хөрөнгө оруулалт)-аар дамжин нөлөөлж байгаа өнөө үед монгол улсын эдийн засаг гадаад шоконд өртөх болон мөнгө, валютын ханшийн эмзэг байдал өндөр, харин төсвийн, санхүүгийн салбарын болон нийгмийн эмзэг байдал дунд ангилалд байгаа нь эдийн засгийн эрсдлийн суурь нөхцөл болж байна. Иймээс макро эдийн засагт учирч болзошгүй эрсдлүүдийг урьдчилан судалж, түүний эсрэг эдийн засгийн дархлааг бэхжүүлэх нь чухал ач холбогдолтой. Энэхүү судалгааны ажлаар монгол улсын эдийн засгийн богино болон урт хугацааны эрсдлүүдийг илрүүлж, тэдгээрийн эдийн засгийн өсөлт, инфляцийн хөтөч болох эсэхийг шалгахад голлон анхаарлаа. Ингэхдээ ОУВС-ийн Ази Номхон Далайн бүс нутгийн хэлтсийн өөрсдийн урьдчилан сэргийлэх судалгаандаа ашигладаг Crisis Risk загварыг ашигласан болно. Шинжилгээний үр дүнд гадаад болон төрийн секторын зүгээс хямралын дохио мэдрэгдэж байгааг тогтоосон. Мөн гадаад болон төрийн секторын хувьсагчид нь эдийн засгийн өсөлт, инфляцийн 1-2 улирлын дараах хөтөч индекс болохоор байна.

Түлхүүр үг: Crisis Risk загвар, богино болон урт хугацааны эрсдэл, FAVAR загварын хариу үйлдлийн функц, тохиолдох магадлал

I. УдиртгалГлобал эдийн засаг болон санхүүгийн шокууд илүү богино давтамжтай болж,

хөгжиж буй орны эдийн засаг, санхүүгийн зах зээлд олон суваг (худалдаа, санхүүгийн хөрөнгийн урсгал болон хөрөнгө оруулалт)-аар дамжин нөлөөлж байна. Түүнчлэн институци, засаглал нь сул, макро эдийн засгийн бодлогын хувьд нягт уялдаагүй байдал нь эдийн засгийг гадаад шоконд илүү өртөмтгий болгож, хямралд хөтөлдөг болохыг өмнөх хямралууд харуулсан. Иймээс газар зүйн байршил, эдийн засгийн бүтцээс хамаарсан “төрөлх”-ийн эмзэг байдал өндөртэй манай орны хувьд урт болон богино хугацаанд макро эдийн засагт учирч болзошгүй эрсдэл, түүний дамжих сувгыг тодорхойлж, эдийн засгийн дархлааг сайжруулан глобал сөрөг шокийг хохирол багатай даван туулах чадамжийг нэмэгдүүлэх нь туйлаас чухал юм.

ОУВС-ийн урьдчилан сэргийлэх судалгаа (EWE)-нд макро эдийн засгийн эрсдлийг судлах онол, арга зүй зааврыг танилцуулсан байдаг. Б.Эрдэнэбат (2012) монгол улсын эдийн засагт учирч болзошгүй гол эрсдлүүдийг дэлгэрэнгүй судласан, мөн түүнчлэн Seth & Ragab (2012), Rabi N.Mishra, Balwant Singh (2009), Д.Ган-Очир (2012) зэрэг судлаачдын бүтээлийг дурьдаж болох юм.

Макро эдийн засгийн эрсдлийн үзүүлэлтүүд, тэдгээрийн индексүүд эдийн засгийн өсөлт, инфляцийн хөтөч үзүүлэлт болох эсэхийг Crisis Risk хандлагад тулгуурлан тодорхойлсон FAVAR загварыг ашиглалаа. Хувьсагчдын тогтвортой байдлыг шинжлэхдээ ADF-Chi square болон PP-Chi square тестийг ашигласан болно.

II. Макро эдийн засагт учирч болзошгүй эрсдлүүд

Он дамжин үргэлжилсэн эдийн засгийн гадаад, дотоод тэнцвэргүй байдлаас шалтгаалж Монголын эдийн засагт хүндрэл, сорил тулгарч байгаа ч урт хугацааны эдийн засгийн төлөв өөдрөг хэвээр байна. Энэ хэсэгт бид макро эдийн засгийн өнөөгийн байдал болон эрсдлийн төлвийн тоймыг танилцуулах болно.

2.1 Макро эдийн засгийн эрсдлийн тойм

Монгол улсын эдийн засаг гадаад шоконд өртөх болон мөнгө, валютын ханшийн эмзэг байдал өндөр, харин төсвийн, санхүүгийн салбарын болон нийгмийн эмзэг байдал дунд ангилалд байгаа өнөө үед төлбөрийн тэнцлийн орчин дахь гадаад валютын нөөцийн бууралт, төгрөгийн ханшийн огцом сулрал, өндөр инфляциас үүдэлтэй хүүгийн гажуудал, эдийн засгийн өсөлтийн сааралт, Оюу толгойн далд уурхай төслийн тодорхойгүй байдал, гадаад өрийн эргэн төлөлт, банкны активын чанар зэрэг эрсдлүүд ойрын ирээдүйд эдийн засагт хүндрэл учруулж болзошгүй байна.

Хүснэгт 1. Эдийн засагт учирч болзошгүй эрсдлүүд

Сөр

өг ү

р да

гава

р

Өнд

өр

Хөрөнгө оруулалтын сөрөг урсгал

Барилгын сектор гацаанд орох, нэн ялангуяа оффисын сегмент

Гадаад худалдааны алдагдал нэмэгдэх

Банкнуудын системийн эрсдэл нэмэгдэх

Улс төрийн тогтворгүй байдал

Төлбөрийн чадварын хомсдол

ГШХО үргэлжлэн буурах Валютын ханш хөөрөгдөх Монголбанк эмисс хийх,

инфляци нэмэгдэх Чанаргүй зээлийн хэмжээ

нэмэгдэх

Дун

д зэ

рэг

Бүс нутгийн тогтворгүй байдал

Зээлийн олдоц муудаж, эдийн засгийн эрэлт саарах

Бизнесүүд олноор дампуурах Дэлхийн зах зээл дээр уул

уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ буурах

ОХУ-аас импортлох түлшний үнэ нэмэгдэх

Баг

а

Манайд болон хөрш зэргэлдээ орнуудад халдварт өвчин, эпидеми гарах

Байгалийн гамшиг тохиолдох

Төсвийн алдагдал өндөр гарч, төсвийн тогтворгүй байдал үүсэх

Дэлхийн эдийн засаг сэргэхгүй удах

ОХУ-ын эдийн засаг уналтанд орох

Бага Дунд зэрэг ӨндөрҮүсэх магадлал

Эх сурвалж: Mongolian Economy Magazine

Өнгөрсөн онд улс төрийн тогтвортой байдлыг хадгалж чадаагүй нь хугацаа алдах, шийдвэр гарахгүй удах, санхүүжилт хийгдэхгүй байх зэрэг байдлаар бизнесийн секторт сөрөг нөлөө үзүүлсэн. Шинээр байгуулагдсан шийдлийн Засгийн газар хүндрэлд орсон эдийн засгийг сайжруулах талаар хэр шийдэмгий арга хэмжээ авч чадах эсэх, мөн хэр тогтвортой тууштай ажиллаж чадах эсэх нь 2015 оны эдийн засгийн гүйцэтгэлд шууд нөлөөлнө. Одоогоор зах зээлийн болон хөрөнгө оруулагчийн итгэл улам сулрах хандлага ажиглагдаж байна.

Оюутолгойн далд уурхайн санхүүжилт шийдэгдэхгүй байгаа нь бодит эдийн засагт үзүүлэх нөлөөлөл шууд утгаар бус, харин гадаад хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэхэд гол саад болж байгаа учир сөрөг нөлөө үзүүлэх гол хүчин зүйл хэвээр байна. Хууль эрх зүйн орчин, татварын дэглэм зэрэг олон нааштай өөрчлөлт гарч байгаа хэдий ч гадаадын

хөрөнгө оруулагчид Оюутолгойн шийдвэрийг хүлээж хөрөнгө оруулахаар яарахгүй хэвээр байна.

Зураг 1. Рио Тинто группын хувьцааны үнэ

Эх сурвалж: Bloomberg database

Банкны секторын хувьд активын чанар муудаж байгаа нь өндөржүүлсэн хяналт, шалгалт, оновчтой бодлогын хувилбарыг шаардаж байна. Сүүлийн 12 сард хугацаа хэтэрсэн болон чанаргүй зээлийн хэмжээ огцом өссөн.

Зураг 2. Чанаргүй зээлийн хувийн жин (төрлөөр, салбаар)

Эх сурвалж: Үндэсний Статистикийн Хороо

Зээлийн хэмжээ чанаргүй зээлийн хэмжээнээс илүү хурдтай өсч байгаагаас чанаргүй зээлийн нийт зээлийн өрийн үлдэгдэлд эзлэх хувь бага түвшинд харагдаж байгаа хэдий ч өнгөрсөн хямралын үеийн туршлагаас харахад хугацаа хэтэрсэн зээл хурдтай нэмэгдэх нь богино хугацаанд чанаргүй зээлийн хэмжээ нэмэгдэх эрсдлийг дагуулдаг. Ийнхүү банкуудын активын чанар муудах нь банкны салбарын гадаад, дотоод шоконд өртөмтгий байдлыг нэмэгдүүлж, банкны салбарт итгэх итгэлд сөргөөр нөлөөлдөг. Мөн түүнчлэн зээл, хадгаламжийн харьцаа 130 хувь давсан өнөөгийн нөхцөлд энэ нь банкуудын хөрвөх чадвар болон ашигт ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлөх боломжтой.

Урт хугацаанд монгол улсын макро эдийн засагт учирч болзошгүй эрсдлүүд нь богино хугцаанд ч гэсэн нөлөөтэй байна. Тухайлбал, институцийн доройтол нь өнөөдөр гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг үргээж, санхүү, төсвийн тогтворгүй байдлыг дэвэргэж байгаа нь явдал юм. Мөн түүнчлэн, диверсикацийн муудалт гадаад сектортын эмзэг байдлыг нэмэгдүүлж, ханшийн тогтворгүй байдалд голлох нөлөөг үзүүлж байгааг дурдах хэрэгтэй.

2015 оны 2-р сарын 20- ны

байдлаар тус компаний 6.4 сая

хувьцаа нэг бүрийн үнэ 3237

доллараар байгаа нь өмнөх

оны мөн үеийнхээс 11.2%

буурсан байна.

III. Макро эдийн засгийн эрсдлийн шинжилгээ

Энэ хэсэгт ОУВС-ийн Ази номхон далайн бүс нутгийн хэлтсийн гишүүн орнуудынхаа макро эдийн засгийн эрсдлийг үнэлэхэд ашиглагддаг Crisis Risk загварыг танилцуулж, макро эрсдлийн үзүүлэлтүүд эдийн засгийн өсөлт, инфляцийн хөтөч болох эсэхийг тогтоох болно.

3.1 Crisis Risk загварCrisis risk загвар нь аливаа улс орны хямралд өртөх эрсдэл, эмзэг байдлыг үнэлдэг. Тус загварын тусламжтайгаар дараах эрслүүдийн тохиолдох магадлалыг тогтооно. Үүнд:

1. Капиталын урсгалын гэнэтийн эргэлт (sudden stop)-ээс үүсэх эрсдлийг тухайн улс орны онцлог байдалд тулгуурлан тодорхойлно.

2. Банк болон валютын ханшийн эрсдлээр тодорхойлогдох санхүүгийн эрсдлийг үнэлнэ. Банкны салбарын эрсдлийг үнэлэхдээ тухайн улс орны корпораци болон санхүүгийн секторын биелэгдээгүй хэлэлцэл болон санхүүгийн байгууллагуудын өмнө тулгарсан гэрээний хугацаанд эргэн төлөлт хийгдээгүй байдал, хугацаа хэтэрсэн зээлийн өсөлт зэргийг ашигладаг. Ханшийн эрсдлийн хувьд тухайн улсын валютын нэрлэсэн ханшийн сулралтыг өмнөх онуудтай харьцуулах замаар тооцоолно.

3. ДНБ-ний t хугацаан дахь өсөлт, t-5 болон t-1 хугацаанд дахь ДНБ-ний дундаж өсөлтийн хоёрын хоорондын зөрүү хамгийн багадаа 5% байхад эдийн засгийн хэт халалтын эрсдлийг тус загвар нь үнэлнэ.

4. Төсвийн эрсдлийг үнэлэхдээ урсгал тэнцлийн тохируулгын ДНБ-нд эзлэх харьцаа хамгийн багадаа 2.5% байхад тухайн тайлант он тус бүрээр тооцоолно.

Тус загвар нь эдийн засгийн эмзэг байдлыг тодорхойлох индикаторуудад суурилахаас гадна гадаад, төрийн, санхүүгийн бус корпораци эсвэл өрхийн сектор гэсэн ангилал бүхий индикаторуудад суурилан үнэлгээ хийж болдог (Хүснэгт 2).

Crisis Risk загварыг хөгжингүй болон хөгжиж буй орнуудын хувьд ялгаатай тооцоолох явдал байдаг. Энэ нь хөгжингүй орнуудад өрхийн секторт хөрөнгийн зах зээл болон санхүүгийн капиталын багагүй хувь төвлөрдөг байхад хөгжиж буй орнуудад санхүүгийн байгууллагууд хөрөнгийн зах зээлийн гол тоглогчид болдог, орон сууцны зах зээлийн хөгжингүй орнуудад хөгжиж буй орнуудыг бодвол ихээхэн идэвхтэй байдаг зэрэг олон шалтгаантай холбоотой. Энэхүү судалгаанд бид монгол улсын эдийн засгийн онцлогт тулгуурлан хувьсагчдын сонголтыг ОУВС-ийн монгол дахь судалгаа болон Монгол улын эрсдлийн тайланд тодорхойлсоны дагуу сонгон авч, Crisis Risk загварыг үнэлсэн болно. Хүснэгт 2. Эмпирик загварт ашиглагдах хувьсагчид

Экзоген хувьсагчид ТайлбарЗагварт тэмдэглэгдсэн

байдалГадаад секторыг илтгэх

Урсгал тэнцэл/ДНБ Их хэмжээний эрдэс баялаг бүхий оронд урсгал тэнцэл тогтворгүй байх нь элбэг. Манай орны хувьд ч энэ байдал ашиглагддаг

CA (current account)

Гадаад өр/ДНБ Өрийн дарамт, эдийн засгийн үйл ажиллагааны идэвхжилтийг илэрхийлэхэд ашиглана

TDE (total debt)

Гадаад өр/Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний экспорт

Капиталын гадагш урсгалын эсрэг тухайн улс орны чадамж

ESG (export of services and goods)

Бодит экспортын өсөлт Гадаад секторын дархаажилт, орлогын эх үүсвэрийг илтгэнэ

REXP (real export)

Хувийн секторын гадаад өр ААН-үүдийн гадаад үйл ажиллагааны идэвхжилт, эмзэг байдал

PSD (private sector debt)

Төрийн секторыг илтгэхТөсвийн урсгал тэнцэл/ДНБ Засаглалын оновчтой удирдлага GB (government balance)

байдал, нийгмийн бүтээгдэхүүний хангамж, төрийн санхүүгийн байдал

Төрийн секторын өр/ДНБ Төрийн сектор дэхь өрийн дарамт, үйл ажиллагааны идэвхжилт

PUDE (public sector debt)

Төсвийн орлогын өсөлт Засаглалын оновчтой байдал GR (government revenue)

Санхүүгийн секторыг илтгэхИнфляцийн түвшин Инфляцийн түвшин нь INF (inflation)Активын өгөөж Санхүүгийн байгууллагуудын үйл

ажиллагааг илтгэнэ. ROA (return on asset)

Хугацаа хэтэрсэн зээл/Нийт зээл

Эдийн засгийн уналт, санхүүгийн эрсдлийг илтгэнэ.

NPL (nonperforming loans)

Хувийн секторт олгосон зээл Жижиг дунд бизнесийн дэмжлэг PSL (private sector loan)Гадаад актив/Нийт актив Гадаад шоконд өртөх эрсдэл, гадаад

үйл ажиллагааны идэвхжилтийг илтгэнэ

CBI (Cross-border inflows)

Нийт зээл/Нийт хадгаламж Банкуудын хөрвөх чадвар болон ашигт ажиллагааны эрсдэл

LD (loan/deposit)

Санхүүгийн бус секторХөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээ

Хөрөнгийн зах зээлийн идэвхжилтийг илтгэнэ

TOP (топ 20 индекс)

Өрийн харьцаа Эх үүсвэрийн бүрэлдэхүүний эмзэг байдал, өртөг бүхий санхүүжилтийг илтгэнэ

DER (debt ratio)

ААН-ийн активын өгөөж ААН-ийн үйл ажиллагааны идэвхжилтийг илтгэнэ

ROA (return on assets)

Өрхийн өр төлбөр/ДНБ Өрхийн санхүүгийн эмзэг байдал HDE (household debt)Эх сурвалж: ОУВС-ийн урьдчилан сэргийлэх судалгаа (EWE)

Тоон мэдээллийг Монголбанкны статистикийн бюллетень, Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн байдлын тайлан, ҮСХ-ны мэдээллийн сангаас 2010.1-2014.4 улирлын мэдээллийг авч ашиглалаа.

3.2 Crisis Risk загварын үнэлгээ, эрсдлүүдийн тохиолдох магадлал

Гадаад, дотоод шокын нөлөөгөөр үүсэх эдийн засгийн эрсдлүүд нь таамаглахад бэрхшээлтэй байдаг ч эдийн засгийн эмзэг байдлын түвшин нь учирч болзошгүй хямралыг тааварлахад тусалдаг (EWE). Crisis Risk загварт агуулагдах хувьсагчдад эдийн засгийн эмзэг байдлын үзүүлэлтүүд багтдаг тул энгийн эмпирик судалгаанд эрсдлүүдийн ерөнхий төлөв болон статистикийн ач холбогдолын түвшнээр хэмжигдэх тохиолдох магадлалыг тодорхойлж болно. Ингэхдээ эндоген хувьсагчаар эдийн засгийн өсөлт, инфляцийн үзүүлэлтийг ашиглах нь гадны судалгааны бүтээлүүдэд элбэг байна. Энэхүү судалгаанд бид эдийн засгийн өсөлтийг тайлбарлагч байдлаар оруулсан (Rabi N. Mishrа at. el) нарын нэг индикаторын регрессийг үнэлэв. Үнэлгээний үр дүнг Хүснэгт 3-т үзүүлэв.

Хүснэгт 3. Нэг индикаторын регрессийн шинжилгээний үр дүн

Хувьсагч Нөлөөллийн коэффицент

Стандарт алдаа Т-статистикТохиолдох магадлал

REXP 0.457331 0.146259 3.126853 0.0080*

D(GR1) 2.831004 1.603533 1.765506 0.1009***

D(ROA) -6.119495 2.430247 -2.518056 0.0257*

D(PSL) -0.689755 0.405215 -2.108189 0.0550**

TOP -0.689755 0.294964 -2.338434 0.0360*

*, **, *** - харгалзан 1%, 5%, 10% -ийн ач холбогдолтой

Эх сурвалж: Судлаачын тооцоо, EVIEWS 6 програмын үнэлгээ

Хүснэгт 3-аас харахад гадны шокын нөлөөлд монгол улсын эдийн засаг илүү өртөмтгий байна. Гадаад шокын нөлөөлөл экспортоор дамжин эдийн засгийн засагт шууд нөлөөлөх бөгөөд бусад эдийн засгийн үзүүлэлтүүдэд нөлөөлөх магадлал маш өндөр хувьтай байна. Дотоод шокын хувьд санхүүгийн зах зээлийн үйл хөдлөл нийт эдийн засагт эрсдэл учруулж болзошгүй. Жижиг дунд үйлдвэрлэлд олгож буй хөнгөлөлттэй зээлийн үйлчилгээ богино хугацаанд эдийн засагт сөрөг нөлөөтэй байна. Өөрөөр хэлбэл санхүүжилтийн үр дүн харагдахгүй удах нь зээлийн чанарт сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй байна. Дотоод үйлдвэрлэлийн уналтаас бий болох эрсдлийн тохиолдох магадлал богино хугацаанд 26%-тай байхаар үнэлэгдсэн. Эрсдлүүдийг сектор тус бүрээр тохиолдох магадлалыг үнэлж Хүснэгт 4-т үзүүлэв.

Хүснэгт 4. Стандарт VAR загварын вариацийн задаргаа

а) Гадаад секторын эрсдлүүд

TDE 31-34%, PSD 53-57%

б) Төрийн секторын эрсдлүүд

GB-15%, PUDE 42-43%, GR 3-5%

в) Санхүүгийн секторын эрсдлүүд

ROA 17-32%, CBI 6%

г) Санхүүгийн бус секторын эрсдлүүд

TOP 31%

3.3 FAVAR загварын шинжилгээ

Тэгшитгэл [1] нь (𝐹′t, 𝑌′t) хувьсагчдын VAR хэлбэр бөгөөд хэрвээ (𝐿) дэх 𝐹t-1-ийн Yt -д үзүүлэх нөлөө нь бүгд тэг бол тус тэгшитгэл нь стандарт VAR загвар болно. Харин тэг бус тохиолдолд FAVAR загвар болох юм. FAVAR загвар нь өөртөө стандарт VAR загварыг агуулах тул [1] тэгшитгэлийн үр дүнг VAR загварын үр дүнтэй харьцуулах, 𝐹t -д агуулагдах нэмэлт мэдээллүүдийн 𝑌t -д үзүүлэх нөлөөг судлах боломжийг олгодог. Нөгөө талаас, хэрэв эдийн засгийн динамикуудын зөв систем нь FAVAR хэлбэртэй үед 𝑌t -ийн стандарт системийг үнэлэх тохиодолд хүчин зүйлсийг орхигдуулахад хүрэх тул VAR загварын коэффициентууд, улмаар хариу үйлдлийн функцийн коэффициентууд нь гажилттай байхад хүрэх юм. Иймд FAVAR загварыг ашиглах нь илүү бодит байдалд нийцтэй үр дүн өгнө гэж үздэг.

Ft нь түүвэрлэгдэхгүй хүчин зүйлс тул [1] тэгшитгэлийг шууд үнэлж чадахгүйд хүрнэ. Гэхдээ 𝐹t нь эдийн засгийн олон хувьсагчид нөлөөлөх боломжтой тул, эдийн засгийн маш олон тооны хувьсагчдад агуулагдаж буй мэдээллүүдээс тус факторыг тодорхойлж болно гэж үздэг (Bernanke et al. 2005). Энэхүү “мэдээллийн” хугацааны цувааг 𝑁 × 1 хэмжээст 𝑋𝑡 вектороор тэмдэглэе. Энд 𝑁 нь “их” буюу динамик эгнээний тоо (T)-ноос олон бөгөөд FAVAR систем дэх фактор болон түүвэрлэгдсэн хувьсагчийн тооны нийлбэрээс маш их (𝐾 + 𝑀 ≪ 𝑁) байх ѐстой. Мэдээллийн хугацааны цуваа (𝑋𝑡) нь түүвэрлэгдээгүй фактор (𝐹t) болон түүвэрлэгдсэн хувьсагчид (𝑌𝑡)-аас дараах хэлбэрээр хамаарна гэж таамаглана. Үүнд:

[1] 𝑋𝑡 = Γ𝑓𝐹𝑡 + Γ𝑦𝑌𝑡 + 𝑒𝑡 Энд Γ𝑓 нь 𝑁 Ч 𝐾 хэмжээст факторын коэффициентын матриц; Γ𝑦 нь 𝑁 Ч 𝑀 хэмжээст түүвэрлэгдсэн коэффициентын матриц; 𝑒 нь 𝑁 Ч 1 хэмжээст тэг дундажтай үлдэгдлийн вектор бөгөөд нормал, хоорондоо хамааралгүй эсхүл маш бага хэмжээний хоорондын хамааралтай (үнэний хувийн арга эсхүл үндсэн бүрдэл (principal component)-ийн аль аргаар үнэлгээ хийгдэж байгаагаас хамаарна) гэж таамаглана (Bernanke et al. 2005).

Энэ судалгааны зорилгын дагуу [6] тэгшитгэл дэх 𝑋t хувьсагчид нь Хүснэгт 2 дэх Crisis Risk хандлагын эдийн засгийн эрсдлийг үнэлэх үзүүлэлтүүд байх болно. Түүнчлэн 𝑌t нь эдийн засгийн өсөл болон инфляци байх бөгөөд эдгээр мэдээлэл ерөнхийдөө 𝑋t -д

агуулагдах тул эмпирик тооцооны хувьд [6] тэгшитгэлд 𝑌t -г оруулах шаардлагагүй гэж үзэв. Ингэснээр Ft*-ийг үндсэн бүрдлийн шинжилгээгээр 𝑋t хувьсагчдаас тодорхойлно.

Бүлэг тус бүрээс үүсгэгдсэн эхний факторууд (вариацын хамгийн их хувийг тайлбарлагч) болон эдийн засгийн өсөлт, инфляцийг агуулсан FAVAR (1) загварын хариу үйлдлийн функцыг Зураг 3 болон Зураг 4-д үзүүлэв.

Зураг 3. Эдийн засгийн өсөлтийн макро эдийн засгийн эрсдлүүдийн 1стандарт хазайлтын шоконд үзүүлэх хариу үйлдэл а) Гадаад секторын эрсдлийн индексүүд б) Төрийн секторын эрсдлийн индексүүд

в) Санхүүгийн секторын эрсдлийн индексүүд г) Санхүүгийн бус секторын эрсдлийн индексүүд

Зураг 3-аас харахад гадаад секторын эрсдлүүд нь эдийн засгийн өсөлтийн хөтөч үзүүлэлт болж чадахгүй байна. Эрсдлийн тохиолдох магадлалын хувьд гадаад секторын эрсдлүүд харьцангуй бага байна. Гадаад секторын бүлэг доторх хувьсагчдыг нэг индикаторын регрессээр шинжилж үзэхэд гадаад өр, ДНБ-ний харьцаа болон хувийн секторын өр, нийт өрийн харьцаа зэрэг нь 1 улирлын дараах байдлаар эдийн засгийн өсөлтийн хөтөч үзүүлэлт болж байгааг тогтоосон. Төрийн секторын эрсдлүүдийн тохиолдох магадлал хамгийн өндөр байна. Төсвийн урсгал тэнцэл, ДНБ-ний харьцаа 1 улирлын дараах, төрийн секторын өр, ДНБ-ний харьцаа 1 болон 2 улирлын дараах эдийн засгийн өсөлтийн хөтөч болохоор байна. Тухайлбал, төсвийн урсгал тэнцлийн алдагдал буурах нь 1 улирлын дараах эдийн засгийн өсөлтөд эерэг, төрийн сектор дэх өрийн дарамт нэмэгдэх нь 1 улирлын дараах эдийн засгийн өсөлтийг урамшуулах боловч 2 болон 3 улирлын дараа өсөлтөд сөрөг нөлөөтэй байна.

Гадаад секторын болон санхүүгийн секторын индексүүд инфляцийн хөтөч болж чадахгүй байна. Төрийн секторын эрсдлүүдийн хувьд 1 болон 2 улирлын дараах инфляцийн хөтөч болохоор байна. Гадаад секторын эрсдлүүдийн нь 1 улирлын дараах байдлаар инфляцид нөлөөлөх бөгөөд нэг индикаторийн регрессийн үнэлгээнээс харахад бодит экспортын өсөлт 1 болон 2 улирлын дараах инфляцийн хөтөч болохоор байна.

IV. Дүгнэлт, санал

Глобал эдийн засгийн болон санхүүгийн шокуудын хүндрэл, давтамж сүүлийн үед эрс нэмэгдэж байгаа нь глобал шокын сөрөг нөлөө, үр дагаварыг тэсвэрлэх дотоод эдийн засгийн чадамжийг сайжруулах шаардлагыг бий болгож байна. Энэхүү судалгааны ажлаар монгол улсын макро эдийн засагт учирч болзошгүй эрсдлүүдийг үнэлж, эдийн засгийн өсөлт болон инфляцийн өөрчлөлтийг хөтлөж чадах эсэхийг тогтооход голлон анхаарлаа. Судалгааны үр дүнд дараах дүгнэлтэд хүрэв.

1. Гадны шокын нөлөөлд монгол улсын эдийн засаг илүү өртөмтгий байна. Гадаад шокын нөлөөлөл экспортоор дамжин эдийн засгийн засагт шууд нөлөөлөх бөгөөд бусад эдийн засгийн үзүүлэлтүүдэд нөлөөлөх чадвар маш өндөр байна.

2. Нэг индикаторын регрессийн шинжилгээний үр дүнд цэвэр экспорт, хувийн хэвшил олгосон зээл, төсвийн орлого дахь түүхий эдийн орлогын эзлэх хувь зэрэг хувьсагчид эдийн засгийн өсөлтийн 1-2 улирлын дараах хөтөч индекс болохыг илрүүллээ. Тухайлбал, хувийн хэвшилд олгосон зээл богино хугацаанд үйлдвэрлэлийн идэвхжилтэд 0.7 нэгжээр, цэвэр экспорт нь эдийн засгийн өсөлтөд 0.5 нэгжээр эерэг нөлөөтэй байна.

3. Эрсдлүүдийн эдийн засагт нөлөөлөх нөлөөллийг илүү бодитой илэрхийлэхийн тулд эдийн засгийн өсөлт, инфляцийн хөтөч үзүүлэлт болж чадах эсэхийг FAVAR загвар ашиглан тооцооллоо. Шинжилгээний үр дүнд санхүүгийн болон төрийн секторын индексүүд нь 1-2 улирлын дараах эдийн засгийн өсөлтийн хөтөч болохоор байна. Мөн төрийн секторын болон гадаад секторын индексүүд нь 2 улирлын дараах инфляцийн хөтөч болох нь тогтоогсон.

4. 2014 оны 4-р улирлын байдлаар эдийн засгийн өсөлтийн хөтөч индексүүд буурах, инфляцийн хөтөч индексүүд тогтвортой байх хандлагатай байна. Энэ нь 2015 онд инфляци өмнөх оны түвшнээс бага, эдийн засгийн өсөлт 3-4% буурахаар хүлээгдэж байгааг харуулж байна.

5. Цаашид эдийн засгийн шокыг саармагжуулах болон шингээх чадварыг сайжруулах, хөрөнгийн урсгалын хэлбэлзлийн сөрөг нөлөөг бууруулахын тулд төсөв, мөнгөний мөчлөг сөрсөн бодлогыг хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Ингэхдээ интервенцистерлизацийн уламжлалт хослол (өрнөлийн үед гадаад валютын нөөц хуримтлуулан, уналтын үед хэрэглэх)-ыг хэрэглэхээс гадна макро зохистой бодлогын хэрэгслүүд, богино хугацаанд хөрөнгийн урсгалд хяналт тогтоох зэрэг арга хэрэгслийг хослуулан ашиглах шаардлагатай.

Судалгаанд ашиглагдсан материал

[1]. Banerjee, A, Marcellino, M & Maten, I 2003, „Leading indicators for Euro-area inflation and GDP growth‟, Working Paper No. 235, CEPR, NBER and Universita Bocconi. [2]. Bernanke, BS, Boivin, J & Eliasz, P 2005, „Measuring the effects of monetary policy: A factor augmented Vector autoregressive (FAVAR) approach‟, The Quarterly Journal Of Economics, vol. 120, no.1, pp. 387-422.[3]. Briguglio, L 1995, „Small Island States and their Economic Vulnerabilities‟, World Development, vol. 23, no. 9, pp. 1615–1632.[4]. Seth, A & Ragab, A 2012, Macroeconomic vulnerability in developing countries: Approaches and Issues‟, Working Paper No. 94, International Policy Centre for Inclusive Growth, United Nations Development Programme. [5]. Dr. Rabi N. Mishra, Ajay Prakash, Dr. Balwant Singh, 2009, “Macroeconomic risks and financial stability: an econometric analysis for India”[6]. Б.Эрдэнэбат, 2012 “Монгол Улсад ойрын үед учирч болзошгүй макро эдийн засгийн эрсдэлүүд”[7]. Д.Ган-Очир, 2012 “Монгол улсын эдийн засгийн эмзэг байдлын үнэлгээ: Эдийн засгийн эмзэг байдлын үзүүлэлтүүд нь инфляци, эдийн загийн өсөлтийн хөтөч үзүүлэлт болж чадах уу?”[8]. Batdelger, T. 2012. Risk report of Mongolia. (in Mongolian)[9]. Mongolia: Selected Issues and Statistical Appendix. Country report No. 08/201.[10]. Б.Алтанцэцэг, 2006. “Монгол улсын эдийн засагт учирч болзошгүй эрсдэлүүд”