از اسالمی هنر اسالمیت1چیست؟

موزه در – شد برگزار بتازگی که نمایشگاههایی مجموعه با برلین موزه دائمی و تازه بالهای در پاریس، 2اورانژری نیویورک، متروپولیتن هنر موزه در درخشان، آرایشی

نمایشگاه چندین قاهره، هزاره بمناسبت مصر هنر نمایشگاه مجموعه نمایشگاه واشنگتن، در فریر هنر نگارخانه در متوالی

در اصفهان هنر نمایشگاه آنجلس، لس در شده خریداری تازه در فاگ موزه و نیویورک، آسیا، خانه در عباس شاه دوران

اورشلیم در یر می لئو یادبود موزه گشایش هاروارد، دانشگاه گرد پی در است قرار که انگلستان در اسالم جشنواره اینک و –

کرد برگزار 3هنر شورای که تری جور و جمع های آئی هم هنری آفرینش ناگهانی نسبت به شکلی به گردد، تشکیل

است. گذارده مردم دیدگاه برابر در را اسالم جهان برای تقریبا و شده منتشر عالمانه کمابیش کاتالوگهائی

دهه چندین که ای رشته نوزدهم، سده میانه از بار نخستین هنر، مورخان توجه بود متخصصان از مشتی اصلی دغدغه

به را مردم توده و معماران داران، مجموعه هنری، آثار خبرگان کرده جلب بخود است ثبات با آور حیرت نحوی به که طرقیاست. است: نقش کار در دنیوی دالئلی تردید بی چیست؟ عالقه این علت پیش از بیش گرفتن قرار جهان، در اسالمی کشورهای تازه

و نمایشگاه کتاب، طریق از سنتی هنرهای با تماس در مردمی برای انگیز شگفت های رشته جستجوی و آسان دسترسی

از که هست هم تر عمیق دالئلی احتماال دلزده. اما و خسته دارد ما عصر برای خاص ای جاذبه که اسالمی هنر ذاتی های ویژگی

،* و هنر جستارهای مجله در انتشار نخستین- 1 ) نهم شماره باستانشناسی.1-3 صص( 1976

* AARP   :   art and archaeology research papers .

غربی جنوب در نارنجستان موزه ی. ()نارنجستان اورانژری موزه ی- 2 از بنا دو هر و دارد قرار پوم دو ژو گالری کنار در و تویلری باغ

شد، ویران ١٨٧١ سال در پاریس کمون طی که تویلری کاخ ویرانه های ،سزان ،پاسکال ،مونه نظیر امپرسیونیست هایی مهم مانده اند. آثار باقی

 .شده اند گذاشته نمایش به موزه این در و...  سیسیلی ،رنوار ،ماتیس3 - Arts Council.

خیزد. می بر این باره در چند گمانهائی و حدس به آید می پی در که صفحاتی

می هنرها این آیا که پرسش این و احتمالی دالئل این از برخی است. با یافته اختصاص شوند خوانده اسالمی بدرستی توانند

ها اندیشه این آمد در پیش را هشدار چند است الزم همه این نابخردانه، اسالمی هنر واحد بیان از سخن اینکه کنیم. نخست

هزار است. فرهنگی نادرست تاریخی لحاظ به و منطقی غیر اینک نه بود کشیده دامن اندونزی تا اسپانیا از که ساله سیصد و کلی قاعده هر نتیجه در و نیست و نبود یکپارچه گذشته در نه و

،4ادرنه در سلیمیه باشکوه دارد. مسجد می بر استثنا چندین قرطبه/کوردوبا مسجد در آنچه از متفاوت بس است زیبائی را

نیست. اگر محل تاج الحمرا که همانطور شود، می دیده حالت بهترین در و برخاست دیدگاه این با مخالفت به بتوان از تر فزون مشترکاتی عثمانیان و هند مغوالن هنر که آورد دلیل دارد اسپانیا یا سوریه امویان هنر با رنسانس یا بودائی هنر همه آیا که ماند می باقی خود قوت به مسئله این هم باز

از یا اسالمیشان فرهنگ از است کیفیتی مشترکاتشان یا ( زمانی5هنجاری )یکه فردی خصوصیات دیگر از برخاسته

و است. دیدگاهها عذرخواهانه نیز دیگر ای. هشدار منطقه جهت در غربی ناظری تالش زاده شده بیان اینجا در که عقایدی

مسلمان یک تجربه از برخاسته ها است. این هنر یک درک این دانشمندان همه روی فرا که است مشکلی واقع در و نیست نه سنتی فرهنگهای نه تاکنون زیرا دارد، قرار رشته

کننده تسهیل که را زبانی و فکری چارچوب آن مسلمانان معاصر شده ها فرهنگ آن از خارج افراد برای ژاپنی یا چینی هنر درک و هنری های داوری نمونه که بسا اند. چه نکرده فراهم است

از بیشتر بسیار مسلمانان هنری سنت درون در شناختی زیبائی مجموعه گمان است. بی شده شناخته تاکنون که باشد آنی

هنوز که داشته وجود تجسمی فرمهای برای کاملی واژگان معاصر مسلمانان های اندیشی ژرف از ما همه و نشده شناسائی

روانی مواضع در بیشتر عملی های پژوهش نیز و اسالمی هنر در خود تجسمی بیان به نسبت مدرن نزدیک خاور عاطفی و

فهم جز نیست ای چاره حاضر حال برد. در خواهیم ها بهره زیر در آنچه دلیل همین به و بیرون از مسلمانان هنری سنت

4 - The Selimiye Mosque )Turkish: Selimiye Camii(, Edirne.5 - Idiosyncrasies.

است. مقدماتی بس آید می اسالمی هنر شمار پر آثار میان در مضمون سه من دید از

توازن و انتزاعی تزئین اجتماعی، است: معنای متمایز بخوبیکثرت. و وحدت میان آن

جامعه هنر با تنگاتنگ ای رابطه معماری عظیم آثار که پیداست ناگفته گیرد. می بکارش و کند می حمایتش داشته خود پیرامون جامه

انواع جایگاه حرمها و گیرد می پناه در را جامعه دژها و باروها مقدس حس و زهد برای فرهنگ هر که شود می هائی جلوه یا الحمرا آغازین، اموی نوع از قصرها، دارد. سودمندی خود

روشن اندازه این تا مردم آحاد برای ایرانی باغهای کوشکهای از کسری از بیش چیزی آثار گونه این گفت باید هرچند نیست،

از دهند. یکی نمی تشکیل را ها فرهنگ معماری تولیدات بیش رم استثنای به که است این اسالمی معماری های ویژگی

کردن ابهت پر دغدغه نوزدهمی قرن پیشا معماری سنت هر از است. داشته را اجتماعی فعالیت از بیشتری های زمینه

سرعت با 6ها خان و بازارها حمامها، کاروانسراها، مدارس، یافتند. متعارف غیر آسایش گهگاه و کیفیت از اشکالی فراوان تر گسترده بس منابعی از تأسیسات این هزینه این بر افزون

از که بود م. مدتی نهم قرن پایان آمد. در می جاها دیگر از عربستان سراسر در سرا زائر ساخت برای شخصی درآمدهای

براه چشم هنوز که تفاوتهائی با و شد می استفادهیافت. ادامه عثمانی دوره تا روال این 7پژوهشند

خدمت در را هنری که نیست معماری در فقط همه این با همین به هنری تالشهای دیگر تمامی بینیم. عمال می جامعه روزانه، زندگی کردن تر جذاب و تر جالب خدمت در شیوه

شد کشف نو از که بود. فنونی شخصی یا عمومی از اعم اشیا ترین ساده و کرد ایجاد کار فلز و سفالگر هنر در انقالبی

مورد در ما اطالعات ساخت. گرچه هنری اثری به مبدل را های بافته منزلت و قدر نیست دقیق حد این تا ها بافته

خود عصر در هم آنها دهد می نشان جهان سراسر در اسالمی مقاصد گونه همه برای جامعه سطوح همه در و بودند همتا بی

تاریخ تمام در تقریبا اسالمی شدند. نقاشی می گرفته بکار بردن لذت و فایده افزایش خدمت در سازی تصویر هنر خود

6 - Inns, hostelries.7 -

هنر هر از بیش که خوشنویسی که حالی در بوده، متون از ساختن تر جالب برای است ای شیوه شد می نهاده ارج دیگر

به معماری تزئینات پرشمار است. فنون خواندنی آنچه هر نکته بخشید. اما می معنا پر هنری کیفیت دیوار ترین ساده وسائل روی فنون و فرمها این همه تقریبا که است این مهم

جامعه سطوح همه دسترس در و رفت می بکار روزانه زندگی و هزار داستانهای های پردازی خیال از داشت. صرفنظر قرار چرا است، هنری گرائی مردم اسالمی هنر مشخصه شب یک خانهای نمای بر طال اشیا یا صفوی کاخهای الحمرا، فرمهای که

دیده نیز لعابدار های سفالینه و مساجد درون بازار، و کوچهشود. می تا نیت در کم دست عمل در نه اگر که پدیده این دالئل مورد در

گمان و حدس به توان می تنها است 8امروزی پایه بدین این و اسالم عمیق طلبی مساوات گمان بی چند هر پرداخت، و شاهان که امتیازاتی و مزایا برخی وجود با که معناست

در تواند می آنها از انعکاسی کم دست برخوردارند آن از امراگیرد. قرار همه دسترس

تزئینی هندسه به نسبت اسالمی هنر توجه منکر که کسانی شمارند انگشت

قبةالصخره اسالم، هنر شاهکار اولین شوند. از سطح تزئین اشیا سطوح و اسالمی آثار دیوارهای صفوی، مساجد تا گرفته

می متمایز حقیقت این با که شده پوشانده هائی نقشمایه با حیوانند. و انسان مادی جهان کننده منعکس بندرت که گردند

های برنامه از محدودی نسبت به های نمونه ها کتیبه بجز ثابت های مجموعه دارد. حتی وجود سازانه تصویر منسجم م. یا دهم قرن اسپانیای عاجی اشیا آنهمه ی شاهانه و نجومی

سوریه یا طالع )شرق شام سیزدهم قرن مرصع مفرغهای است درست درک برای دقیقی توجه چنان مستلزم9عرب( کبری

تضعیف باشند بوده معماری اصلی غایت که را احتمال این که های موضوع بزیان سطوح کردن پر به گرایش کند. این می

نامید. تزئین بدرستی توان می را خاص مسئله کرد پیدا را خاص گرایش این اسالمی فرهنگ چرا اینکه

اخیر پژوهشهای همه این است. با نشده حل هنوز که است ای این نباشد درست شاید که اند کرده معنا این اثبات به شروع

8 - Contemporary. 9- Levant.

که دلبخواهی 10مشقی صرفا را تزئینات دانست بندی آذین دراجرا آن روی بر که است سطحی سازی زیبا غرضش تنها

. ی نقطه آن غایتش لزوما هم شاید حال عین در است شدهشیوه به پیام نوعی مستقیم بیان یعنی صرف، تزئین مقابل

. باشد نبوده تجسمی. باشد دست این از مناسب نمونه یک تواند می هندسه مثال

باره در زیادی کارهای نوزدهم قرن دوم نیمه در گرچهکه است گذشته دهه در بیشتر شده، هندسی طرحهای

ناظران از بسیاری محض طرح به نسبت معاصر راشیفتگی این است. نتایج کشانده اسالمی تزئینات سمت به دوباره

11ترجیع دو همه این نیست. با قطعی روی هیچ به تفسیرها

شود. یکی می داده تکراری( تشخیص نقشمایه یا )مضمون و گردد، می بر خاص اعدادی ساخت های شیوه به و است فنی

های نظریه که باشد این کننده مجذوب حقیقت رسد می بنظر تاب، و پیچ تکلف پر های آوری نو و اعداد پیچیده بس

کردند. مسئله ها نقش از بسیاری وارد را استحاله و تقارن است. نظری اصول از نقشها این آفرینندگان آگاهی ماهیت و میزان شکل کجا در نخست بود؟ چه ها نقشمایه انتقال های شیوه

مانده پاسخ بی هنوز که است پرسشهائی ها گرفتند. ایناست. است. همانطور هندسه این تفسیر در دیگر دهنده آزار مشکل

این که دارد وجود وسوسه این اند کرده پیشنهاد برخی که الهی ملموس نا حال عین در و فراگیر حضور استعاره را هندسه

درست هم بم. شاید شمار بشر های آفریده تمام در صور را هندسی واحد های شکل پایان بی تغییرات که باشد

اسالمی زهد در آنهمه که بدانیم الهی اسماء تجسمی گوناگون گونه این برای هندسه از استفاده ایده است. نفس رایج

می تشکیل را اسالمی عمیقا شناسانه نشانه آفرینش� مقاصد، اندیشه های گیری وام بجای نوشتار، همانند درست که دهد

اما دلبخواهی های نشانه از طبیعت محسوس جهان از نگارانه خود معانی ترین ژرف بیان برای 12استانده اجزاء دارای

بس و انتزاعی گهگاه فرآیند این کند. گرچه می استفادهاست. امروزی جالبی نحو به است 13پیچیده

10- Exercise.1111- Leitmotif.12 - Modular.13 - Hermetic.

کثرت و وحدت است مقرنس در اندیشی ژرف از تر انگیز هیجان کاری کمتر

می رود. براحتی می بشمار فرمها ترین اسالمی از یکی که سنگ، قطعات تراش در که شد فنی تالشهای مجذوب توان

آرایش در ای شیشه بندهای قاب آرایش ها، بری گچ ترکیب دیوار تزئین حتی و کنجها سه ستونها، سر گنبدها، نیم ها، قبه چند بقای دلیل و نقشمایه این است. خاستگاههای شده ها

نیست. دانسته بخوبی هنوز اسالم عالم سرتاسر در آن قرنی معرف تواند می که هست مقرنس در ویژگی یک همه این با

است. صادق اسالمی هنر تمامی مورد در که باشد ای نکته چقدر هر آن، قطعات که منفرد و کامل است وجودی مقرنس

نقش حال عین در شوند، شمرده کامل خود بخودی که هم سخن این دارد. معنای را تزئین یک سطح و فضا توصیفگر

بی تقریبا شمار که است کلی نمایانگر مقرنس که است این در یکدیگرند از متمایز بصری لحاظ به که را اجزاء از پایانی

فرم با توان می مقرنس به نگاه در است. و داده جای خود از ای آرایه تفرقه بدست خاطر پس زان و کرد شروع کامل

آغاز قطعه یک روی برگ کوچکترین از یا داد، متفاوت اشکالرسید. کلی دید به و کرد

مقرنسها همه و است متفاوت بس موفقیت که پیداست پر که را کل با اجزاء میان 14توازن یکسان تأثیری با اند نتوانسته

مسلمانان هنری تالشهای از بسیاری مشخصه وجه توان می گفت سادگی به توان نمی همیشه اینرو دهند. از نشان شمرد

که بوده آن برای سیزدهم قرن از مرصع مفرغی آیا که را خود تزئینی نقشهای و تصویری های طرح های پیچیدگی آن در که بیافریند کلی تجمل نوعی یا سازد پذیر فهم یکسره

شوند. برخی می معنائی بی در غرقه ها موضوع تک تک مشکالت )مینیاتور( ها 15نگاره حتی یا نیشابور بشقابهای هنری رسانه از یک هر داخلی قواعد حسب بر را مشابهی

لفظی که اسالمی، 16گریزی شمایل شاید کنند. و می ایجاد خاص موضع توصیف در 17شکنی شمایل از رساتر بمراتب

دست بتواند است، مقدسات گری تصویر به نسبت مسلمانان وسوسه از پرهیز برای باشد بوده دیگری راه حدودی، تا کم

واحد موضوعات آکندن راه از بصری های کاری ریزه انجام

14 - Tension.15 - Miniature.16 - Aniconism.17- Iconoclasm.

هر یا رنگ مصنوعی، نقشهای با محدود بالقوه معانی دارایاست. مناسب فنون از هریک برای که دیگر وسیله

داد. توضیح سطح چندین در توان می را خاص هنری عمل این شمرد مسلمانانش شناسی کیهان برای آگاهانه ای استعاره

چند هر الهی، مقدر مسیر با یکپارچه بسیار است نظامی که می صورت منفصل قطعات راه از همیشه تقریبا آن فهم که

تر گسترده بس سطحی در را آن توان می حال عین گیرد. در آفرینش و معنا از فرم تفکیک راههای جستجوی بصورت و

را مدرن آثار از بسیاری همزمان که دید نابی بصری بیان در اسالمی هنر درسهای از یکی است. شاید ساخته متمایز

زیرا باشد، پاکی این به رسیدن در مداومش ناکامی در واقع گرفته بکار حیوانات نمایش برای مصر در 18سامرا سوم سبک

رنگ و آب پر مناظر بجای هفدهم قرن نقاشی و شود می اسلوب ( کهThe Third Samarra Style انگلیسی )به سامرا سوم سبک- 18

اسالمی تزئینات از ای شیوه شود می نامیده ( همBeveled Style) دار پخی تر ساده شیوه واقع در و شد ابداع مصر در طولونیان دوره در که است می کار ها دیوار گسترده سطوح پوشاندن در که است بری گچ از شده

است. خانم شده گرفته کار هم چوب، مثال دیگر، مواد روی هرچند گرفتند،گوید: چنین یک هر تزئین های ویژگی و سبک سه این مقایسه در بلر شیال

The first style is a carved technique that was clearly derived from the

geometricized vegetal decoration that had been widely used in the

Umayyad period. The decorative field is divided by pearl bands into

compartments filled with vines, which, unlike the vines at Raqqa, have

no grapes. The vine leaves have five lobes separated by four eye-like

holes, and stand out against a dark, deeply carved ground. The second

style, also carved, is characterized by the use of cross-hatching for

surface details. Subjects are somewhat simplified but are still

distinguished from the background and enclosed within compartments.

The leaves do not “grow” naturalistically from a vine but have become

abstract forms. The third style, also known as the “beveled” style, is a

molded technique especially suitable for covering large wall surfaces

quickly. It uses a distinctively slanted but relatively shallow cut, which

allowed the plaster to be released easily from the mold. Decoration in

این . باشود می حیات انسانی جزئیات شیفته پیشین قرنهای� سطح در حال تاریخی تواند می فرایند این برداشت، سوم معماری های گرایش برخی مثل درست که لحاظ این از باشد

های گذشته آگاهانه نا یا آگاهانه طرد نیز ادوار آن در امروزی چند )سوای را رنسانسی که داشت. جهانی وجود تر قدیمی

صفوی( تجربه ایران و ممالیک مصر در شمار انگشت مورد و برسد زاهدانه هنری گرایشات به بناچار تواند می نکرده مورد در کمتر کلی های گیری نتیجه این از برخی که این دالئل

عثمانیان که باشد این در تواند می کند می صدق عثمانی هنر به نسبت بیشتری آگاهی 19حاصلخیز هالل یا ایران نسبت به

داشتند. تر قدیمی و بیگانه های سنت است این تر مهم نکته اما داد توان می هم دیگری توضیحات

بصری توازن نوعی توانست براستی اسالمی هنر روی بهر که یا غربی 20هنر مداری انسان با یکسره که کند ایجاد

توازنی این من دین دارد. از تفاوت چینی هنر طبیعی های پیچیدگی لذت و تفسیر که چرا گیرد قرار تأکید مورد باید که است آزادش داشته بیننده ارزانی تر عمیق معنائی به را هنری تجربه

the beveled style is distinguished by rhythmic and symmetrical

repetitions of curved lines ending in spirals that form abstract patterns —

including bottle-shaped motifs, trefoils, palmettes, and spirals- in which

the traditional distinction between the subject and background of the

decoration has been dissolved. The beveled style was undoubtedly

developed for stucco, but it was also applied to wood, which was used

for doors and other architectural fittings. It is perhaps the most original

contribution of Samarra decorators to the development of Islamic art, for

the geometricized vegetal subjects and the quality of infinite

extendibility are key elements in the arabesque decorative scheme.

Islamic Architecture – Abbasid PeriodBy Sheila Blair on March 12, 2011 in Abbasids, Architecture. 

اردو. حاصلخیز هالل و عربی خضیب هالل- 1920 - Man-centeredness.

باشد. داشته را خود های داوری و انتخابها گذارد می اگر حتی است، همین در اسالمی هنر دستاوردهای بزرگترین

باشیم. نداشته را کاملش توضیح یارای هنوز

1391 تیرماه یکم کلگری، النا، برابر خورشیدی

در غربیان 2012 سال  سالستیس با                               شمالی نیمکره