جه زبه ى عيشق

جه زبه ى عيشق

ديوانىمه والنا شخ عه بدوڕه حمانى تاه بانی

«خالص»

پشكید. نووری تابانی

جذبعشق

دیوانیحضرت موالنا شيخ عبدالرحمن القادرى الطالبانى

«خالص»

با شرح و ترجمه کوردى

با مقدمهدکتر نورى طالبانى

٦

كتب: دیوانی (جزبی عیشق)، دیوانی شیعری حزرەتی موالنا شخ عبدوڕەحمانی تابانی قادری (خالص)

پشكی: د. نووری تابانیوەرگان ل فارسی و توركییوە بۆ كوردی: ئنوەر سوتانی

داڕشتن و براورد و ساغكردنوە و شرحی عیرفانی: د. محمد علی سوتانیپیتچن: لیال جعفریھب: محمه د مجد

به رگ: محه مه د زاده له بوكراوه كانی ئه كادیمیای كوردی (٢٧٤)

نخشسازیی ناوەوە: ئارەش ئمجدی و رزگار موحسین و دكتۆر ئحمدی محممد پوورسه رپه رشتی ھونه ری چاپ: عوسمان پیرداود

ژمارەی چاپكراو: ٢٠٠٠ دانل بڕوەبرایتیی گشتیی كتبخان گشتییكان ژمارەی سپاردنی( )ی سای ٢٠١٤ی پدراوە

وەرگانی ئم دیوان ل سر بنمای دوا چاپ و بشی (كتابولمعاریف) ئنجامدراوە، ك لگڵ دەقی دەستنووسی كشكۆی (سیامنسووری) براوردكراوە.

٩

پثشةكى

شثخ عةبدوذه محاىن تاصةباىن، زانا و عارف و شاعريى گةورةى كورد، تا ئثستا كورد گةورةى زاناى نةدراوةتث. ماىف خؤي كوردي شيعرى و ئةدةب كؤذى لة ”سيبغةتوصـإلى سةنةنده جى“، كة چووةتة كةركووك و لة نزيكةوة شارةزاى ذةوشىت زيندووكةرةوةى و زةمان «قوتىب نووسيويةتى: بووة، گةورة ية زاتة ئةم بةرزى سوننةتى پثغةمبةر و شةريعةتةكةي و نوثكةرةوةى ذثبازى قادري و خزمةتكارى نووسيويةتى: موريدةكاين ذةفتارى بة سةبارةت غةريبانة». دؤسىت و هةژاران لةناو دةركةوت بؤم دةكرد، موريدةكانيم ذةفتارى تةماشاى كراوةوة بةچاوى »دةرياى شةريعةتدا خةريكى خوداپةرستني».١ زاناى نةمری كورد ”ته وفيق وةهىب“، شثخ عبدوذه محاىن وةكو فةيلةسووفثكى گةورة تةماشا دةكرد.٢ مامؤستا و زاناى تاصةباين عةبدوذه محاىن شثخ لةبارةى موده ذيس“ عةبدولكةرميى ”مةال گةورة مامؤستايةكى ئةسفيادا، باخى لة بووة تاقانة نووسةرثكى و نووسيويةتى: «ئةديب كؤذى لةناو بووة هةصكةوتوو مورشيدثكى مامؤستاياندا، لةناو بووة توانا بة و زانا هةموو كة كؤىي“، قادرى ”حاجى كورد شؤذشگثذي شاعريي مورشيدةكاندا».٣ و تةكية و شثخايةتى و شثخ بة بةرانبةر ئةوين دژايةتيی هةصوثسيت ئاگادارى تاصةباىن دةكات، بة ”غه وثى ثانى“ خانةقاكانيان، كة باسى شثخ عةبدوذه محاىن پارچة لة دةكات. وةسفى مةزهةب“ ”حاتةمى بة سةخاوةتدا لة و دةبات ناوى شثخ دةكات، كورد گةورةى زانايةكى و چه ند شثخ لة باس تثيدا كة شيعرثكى

. دكتؤر موكةڕةم تاصةباىن، «الشيخ عبدالرمحن الطالباين، العامل المتصوف و شاعر العشق االهلي ومرشد الطريقه 1القادريه الطالبانية»، اجلزء االول، الطبعة االوىل، مطبعة «خاك»، السليمانية، ٢٠٠٣، ص٧.

مامؤستا زاناى گةورةى كورد و ديدةنيی بووم (لةندةن) لة زانسىت ئةركثكى بة دا ١٩٧٥ /١٩٧٤ له ساصى . 2ساصى «لة گوتى: و دةكرد عةبدوذه محانی شثخ شيعرةكاىن باسى جارثكيان دةكرد. بةگ»م وةهيب «تؤفيق ١٩٥١ باوكت ديواىن تازة چاپكراوى شثخ عةبدوذه محاىن بؤ ناردم. بةشثك لة شيعرةكاىن ئةوةندة قووصن لثيان تثنةدةگةيشتم» و چه ند منوونةيةكى بؤ هثنامةوة. ئةو زانا گةورةية شثخ عةبدوذه محاىن وةكو فةيلةسووفثكى گةورة تةماشا دةكرد. (دكتؤر نوورى تاصةباىن، «شثخاىن ئريشادى تاصةباىن و چه ند ناودارثكى ترى ئةم بنةماصةية»، چاپى دووةم، چاپخانةى«خاك»، هةولثر، ساصى ٢٠٠٣، ص ٣٥). هةروةها وةرگثذاوى هةمان ناميلكةية: «شيوخ االرشاد الديين يف االسرة الطالبانية»، كةمال غةمبار لة كوردييةوة وةريگثذاوةتة سةر زماىن عةرةىب، چاپى يةكةم،

لة بـإلوكراوةى«خانةى ئةربيل»، چاپخانةى حاجى هاشم، ساصى ٢٠١٢، ص ١٧.. مةال عه بدولكه رميى مودةذيس، بنةماصةى زانياران، چاپخانةى شةفيق، بةغدا ١٩٨٤، ص ٥٧٦. 3

١٠

عةبدوذه محاىن ناو بردووة بة: غه وثى ثانى و حاتةمى مةزهةب عةبدوذه محاىن خالصى مةشرةب

ئةم ذثزگرتنةى حاجى قادری کؤيي لة شثخ عةبدوذه محان بثهؤ نةبووة، چونكة ئةو شثخانة بةدوور بووة، كة ئةو لة نزيكةوة ناسيويةتى و زانيويةتى لة كردةوةىفةقثی ماوةيةك چاونةترسة بليمةتة شاعرية ئةم دايشؤردوون. شيعرةكانيدا لة (موستةعيد) بووة لة خوثندگاكةى تةكيةى تاصةباىن لة كةركووك و لة الى شثخ

عةبدوذه محان، لةگةص شثخ رةزاى كوذى ماوةيةك پثكةوة خوثندوويانة.١چه ند ئةديب و نووسةرثكى ناودارى تورك، شثخ عةبدوذه محانيان بة ناودارترين ”عةبدولباقى ئةديب و نووسةر بردووة. ناو نؤزدةيه م تةسةووىف سةدةى شثخى ئازةرى لةباره ی شيعرةكاىن شاعريى لثكؤصينةوةية لة كتثبثكى، كة گولپيناريل“ ”فضولى“، شثخ عةبدوذه محاىن تاصةبانيي بة ناودارترين شثخى تةسةووىف سةدةى نؤزدةم پثناسة كردووة. زانا و ئةكادمييسىت ناودارى تورك: ”دكتؤر فوئاد كؤپرلؤ“، تاصةباين عةبدوذه محاىن شثخ لةبارةى باسثكى ئيسالمي“ ”ئينسيكلؤپيدياى لة ناوى خؤى سةردةمى تةسووىف شثخاىن گةورة لة يةكثك بة تثيدا نووسيوة،

بردووة.٢شثخ عةبدوذه محاىن تاصةباىن، دواتر بة مةوالنا شثخ عةبدوذه محاىن (خالص)

ناوبانگى دةركردووة، ئةو نازناوة شيعرييةى لة ”خالصا هللا“ وةرگرتووة. ئةويش تاصةبانة، ئةمحةدى شثخ جثنشيىن و گةورة كوذى خالص شثخى ئاغاى يووسف كوذى ئاغاى ذؤستةم كوذى زةنگةنةى مةمحوودى مةال كوذى ”كاكة سووريي“ ناوچةى بؤكانة. دايكى كچى عةبدوصـإل بةگى كوذى مري مسايل خاىن زةنگةنةية، ساصى ١٢١٢ك (٨ ـ ١٧٩٧ز) لة گوندى ”قرخ“ى سةر بة قةزاى چةمچةماصى نزيك بة كةركووك هاتووةتة دنياوة. سةرةتا لة خوثندنگاى تةكيةكةى ئةو نةريىت بةگوثرةى دواتر كردووة، خوثندن بة دةسىت باوكى لةالى خؤيان سةردةمة چووةتة كةركووك و سلثماىن و چه ند ناوچةيه كى ديكةى كوردستان بؤ

. حمةمةدى مةال كةرمي، چةند بابةتثكی ئةدةىب لةبارةى حاجى قادرى كؤىي و شثخ رةزاى تاصةبانيةوة، گوضارى 1«كاروان»، ژماره «٩٢»، ساصى ١٩٩١، ص ٢٥.

. دكتؤر موكةڕه م تاصةباىن، سةرچاوةى پثشوو، ل ٨. 2

١١

تةواوكردىن خوثندىن شةريعةت و فيقه. ماوةيةك لةگةص كاك ئةمحةدى شثخ لة سلثماىن پثكةوة لةالى شثخ مارىف نؤدةىي خوثندوويانة، لةو كاتةوة دؤستايةتيه كى ذووحى لة نثوانياندا پةيدابووة و تا هاتووة بةهثزتر بووة. كاتث كاك ئةمحةدى شثخ لة سةفةرى ئةداى حةج دةگةذثتةوة بؤ سلثماىن، لة كةركووك دةبثتة ميواىن شثخ عةبدوذه محان.١ دوا پلةى خوثندىن، لةگةص وةرگرتىن ئيجازةى مةاليةتى لة بةغدا لةالى زاناى گةورةى كورد، مةال عةبدوذه محاىن رؤژبةياىن بووة. لةو ماوةيةي لة بةغدا بووة، تةمةىن نؤزدة ساص بووة، كتثىب ”بھجـة االسرار“ى ”شثخ عةىل نوور بةخش“ى، تايبةت بة مةناقيىب شثخ عةبدولقادرى گةيالىن، لة زماىن عةرةبييةوة لة تةمةنةوة لةو كة دةسةملثنث، ئةوة ئةمةش توركى، زماىن سةر وةرگثذاوةتة

هةردوو زماىن عةرةىب و توركيدا زؤر شارةزا بووة.گوندى لة عةبدوذه محان شثخ باوكى، ئةمحةدى شثخ كؤچكردىن لةپاش ”تاصةبان“ دةمثنثتةوة، كة بةرانبةر گوندى ”قرخ“ة، خةريكى دةرس وتنةوة دةبث ذثبازى لةسةر موسصمانان ئريشادكردىن لةگةص تةكيةكةيان، خوثندگاكةى لة ”قادرى“. ئةم ذثبازةى تةسةووىف لة باوك و باپريى بؤ ماوةتةوة، ئةوانيش لة شثخ ئةمحةدى هيندى الهوورى، لة نةوةى شثخ عةبدولقادرى گةيالىن و نيشتةجثى ”سوورداش“ وةريانگرتبوو. لةو ماوةيه دا خةصكثكى زؤر لةو ناوچةية و لة ناوچةكاىن ديكةى كوردستان ذوو دةكةنة تةكيةكةى و ناو و شؤرةتثكى زؤر پةيدا دةكات. لةوة دةچث، كة كاربةدةستاىن ئةمارةتى بابان لةو ناوچةية ناذةحةت بووبن لةوةى ئةو هةموو خةصكة هامشؤيان كردووة، بة تايبةتى كة بةشثكيان گةورة پياواىن ئاييىن ئةويش داوة، موريدةكانيان ئةزيةتى بؤية بوون، سةردةمة ئةو پياوماقووصاىن و بةتايبةتى، دةبثت، نيشتةجث لةوث و دةكات كةركووك شارى لة ذوو بةناچارى لةسةر كاتى خؤى چونكة بوون، شارة لةو باپريى و باوك مةرقةدى هةردوو كة

وةسيةتى خؤيان، لة كةنارثكى تةكيةى تاصةباىن لة كةركووك بةخاك سپثراون.٢

. دكتؤر نوورى تاصةباىن، گةشتثك بة جيهاىن شثخ رةزاى تاصةبانيدا، گؤضارى»كاروان»، ژماره (٧٠)، ساصى ١٩٨٨، 1ل ٢١. هةروةها «شثخاىن ئريشادى تاصةباىن و چه ند ناودارثكى ترى ئةم بنةماصةية:، سةرچاوةى پثشوو، ل ٣٦،

لةگةص «شيوخ االرشاد الديني في االسرة الطالبانية»، سةرچاوةى پثشتر، ص٢٩.. تةكيةى تالةباىن لة كةركووك لة اليةن مةال مةمحوودى زةنگةنةوة كراوةتةوة. جارثكيان مةال مةمحوود دةچثتة 2سةرداىن موريدةكاىن لة كةركووك و له وث نةخؤش دةكةوثت، وةسيةت دةكات، ئةگةر چووه بةر ذةمحةتى خوا، ئةوا لةوث بة خاكى بسپثرن، پاش چه ند رؤژثك كؤچى دواىي دةكات و موريدةكاىن لة كةنارثكى تةكيةكة بة

١٢

شثخ عةبدوذه محان دةچثتة كةركووك و لةوث جثگري دةبث و خةصكثكى زؤر ذوو لة تةكيةكةى دةكةن، لةو دةمةوة بة“تةكيةى گةورة“ ناوبانگى دةركردووة، لةناو توركمانةكاىن ئةو شارة بة ”بيوك تكية“ ناودةبرثت. تةكيةى تاصةباىن لة كةركووك لةسةر گردثكى بةرز دروست كراوة، لة قةآلى شارةكة بةرزترة و دةكةوثتة بةرانبةر ئةو قةآلية و نزيكة لة ذثگاى گشتىي تازةى نثوان كةركووك و سلثماىن. گةذةكى عةبدوذه محاندا شثخ لةسةردةمى ناسراوة، (بةرتةكية) بة كة تةكية، بةردةمى

دروست كراوة، دواتر گةورة كراوةتةوة.تةكيةي تاصةباىن لة كةركووك سةرةتا بچووك بووة، بةآلم پاش ئةوةى شثخ سوصتان فةرماىن بة دواتر و دةكرثت گه وره مورشيدى، دةبثتة عةبدوذه محان شارى دةكرثتةوة. دروست تازةتر شثوةيةكى بة عومساىن عةبدوملةجيدى دةوصةتى ”واىل“ بووة، شارةزوور وياليةتى مةصبةندى ١٨٧٩ ساصى تا كةركووك عومساىن لةو شارة دانيشتووة، كة يةكثكيان بووةتة موريدى شثخ عةبدوذه محان، هةروةها خثزاىن سوصتان عةبدوملةجيد، كة ناوى ”پرتيضنال“ خامن بووة، بة هؤى داوة. جگة تةكيةكةى دروستكردنةوةى فةرماىن عةبدوملةجيد سوصتان ئةوانةوة مووزةخانةى لة كة بوخاري“ی، ”شةرحى لة نوسخةيةك خامنة ئةو لةوةش، ئةستةموول بووة، لةگةص چه ند تاصثك لة مووى پريؤزى پثغةمبةر، دروودى خواى تةكيةدا لةو ئثستاش كة ناردووة، عةبدوذه محاىن بؤ شثخ ديارى بة بثت، لةسةر بةپريؤزييةوة لة شوثنثكى تايبةتدا هةصگرياون.١ تةكيةى تاصةباىن لةو كاتةوة بووةتة مةصبةندثكى ئاييىن و كؤمةآليةتىي گةورة لة كةركووك و هةموو ناوچةكة. مامؤستا عةبدوذه محان شثخ كةسايةتىي بة سةبارةت مودةذيس عةبدولكةرميى مةال بووة، تاصةباىن بنةماصةى زثذيىن هةموو ئةو سه رده می نووسيويةتى: « سةردةمى چونكة ئةوةندة جيلوةى خوداىي بووة، تةكيةكةى بووة بة بنكة بؤ دائريةى تةكيةى دةروثشان، خوثندگاكةى دةرماخنانةى دصذيشان بووة، هؤدةكاىن تةكية مةصبةندى تثياندا دانيشتوون و ناوداران بوون و هةموو جؤرة خوثندةوار و زمانزانث پياوان و

خاكى دةسپثرن. شثخ ئةمحةدى تاصةباين كوذى ئةويش هةر لةسةر وةسيةتى خؤى هةر لةالى مةرقةدى باوكى بة خاك سپثراوة، دكتؤر نوورى تاصةباىن، سةرچاوةى پثشوو.

سوصتان ناوى كة ناودةبرثت، مةجيدية» «مزگةوتى بة تاصةباىن تةكيةى ناوى ئثستاش رةمسيياتدا لة . 1عةبدوملجيدى عومسانيية، چونكة بة فةرماىن ئةو نؤژةن كراوةتةوة.

١٣

داوة».١ لةبارةى ذةوشىت بةرزى شثخ عةبدوذه محان، مامؤستا مودةذيس وچانياننووسيويةتى: « بة مةعناى كةليمة مةردى مةيدان و شثرى ناو مةردان بووة، تاجى سةرى ئةولياكان بووة، لة ناو پياوة هةصكةوتووةكاىن جيهاندا لة ريزى سةرةوة ناوى

نووسراوة».٢ لةسةردةمى شثخ عةبدوذه محاندا بة دةيان تةكيةى ئةو خانةوادةيه لة هةردوو ناوچةكاىن زةهاو و جوانذؤ لة بةتايبةتى ئةو دةمة كراونةتةوة، بةشى كوردستاىن ئورفة و چه ند شارثكى ديكةى و و موكريان و شارى سيواس و هةورامان و سنة تةكيةى لقى ميسر و شام و عثراق وةكو ئيسالمى وآلتثكى چه ند لة باكوور. بةناوى: كتثبثكدا لة عومةر، حيسامودين حمةمةد شثخ كراونةتةوة.٣ تاصةباىن شثخ «لةسةردةمى نووسيويةتى: الطالبانیة“ القادریة في السلسلة الرحمانیة ”االنفاس عةبدوذه محاندا لة وآلتاىن عثراق و توركيا و توركستان و ئةفغانستانـ شارى (هرات) ناوچةكاىن زؤرى بةشى لةگةص فةلةستني، و ميسر و حيجاز و هيندستان و ـ كوردستان تةكيةى تاصةباىن كراونةتةوة و هةميشة موريدثكى زؤرى تثدا بووة و بة

(تةكيةى رةمحانيية) ناوبراون».٤مةيداىن لة عريفان شثخى و زانا تاصةباىن عةبدوذه محاىن شثخ مةوالنا تةسةووفدا، شاعريثكى زؤر گةورة بووة، شيعرةكاين هةر لة بوارى عريفان و عيشقى بة توركني، و فارسى زماىن بة شيعرةكاىن زؤري بةشى فةلسةفةدان. و ئيالهى و فةوتاون بةشثكيان بةآلم هةية، شيعرى هةورامى“ ”شثوةى كورديش زماىن

ئةوانةى ماون كؤ نةكراونةتة. ئةم شيعرةكاىن سةرجةم كة دةزانث، خؤى ئةركى بة كوردى ئةكادميياى

. مةال عه بدوالكرميى مودةذيس، سةرچاوةى پثشوو. 1. مةال عه بدوالكرميى مودةذيس، هةمان سةرچاوة. 2

بن عبدالقادر الشيخ ناوى «العالمة لة شارى «طنطا»ى ميسر عةبدوذه محان لة خةليفةكاىن شثخ يةكث . 3نووسةرى الناكرين". الذاكرين ورد ناوى: «حجة ژثر لة نووسيوةتةوة بووة، كتثبثكى األربلي» محي الدين ئةو كتثبة لة سةرةتاى كتثبةكةيدا نووسيويةتى: نامةمان بؤ «سيدي أبو علي ضیاءالدين عبدالرمحن الكركوكي ئةويش كردووةتةوة، الثاقب» «احلاج حممدأمني ئةركى لةسةر شارة لةو تةكيةيةكمان كة ناردوة، الطالباين» موريدى هةمان خانةوادة بووة. ئةم كتثبة لة ساصى ١٩٢٤ لة شارى «طنطا» چاپ كراوة، دانةيةكى لة كتثبخانةى

تةكيةى تاصةباىن لة كةركووك هةية.٤. حممد حسام الدين عمر، األنفاس الرحمانية في السلسلة القادرية الطالبانية، چاپخانةى «الشمال»، كةركووك،

ساصى ١٩٧٧.

١٤

توركييه كاىن وةربگثذثتة و فارسى بكاتةوة و شيعرة شاعرية گةورةيةى كورد كؤ سةر زماىن كوردى، بؤية داواى لة نووسةر و شارةزا لة زمانةكاىن كوردى و فارسى و توركى مامؤستا ” ئةنوةری سوصتاىن“ كرد شيعرة فارسى و توركييه كاىن وةربگثذثتة سةر زماىن كوردى. لثرةدا دةبث ئةوةش بصثني، كة نزيكةى نيو سةدةيةك لةمةوبةر شيخ عةىل شثخ جةميلى تاصةباىن داواى لة مامؤستا مةال عةبدولكةرميى مودةذيس كردبوو شيعرة فارسييه كاىن وةربگثذثتة سةر زماىن كوردى، بةآلم عوزرى خواستبوو كة « دةترسث كةساىن نةزان هةن بةباشى لة شيعرةكاىن تثنةگه ن و هةردووكيان

بة بث دين لة قةصةم بدةن»!١سةر بؤ زمانةوة دوو لةو ”خالص“ شثخى عريفانييه كاىن شيعرة وةرگثذاىن زماىن كوردى كارثكى ئاسان نيية، ئةو كةسةى ئةو ئةركة قورسة دةخاتة ئةستؤى خؤى دةبث زؤر شارةزا بثت لةو دوو زمانة و بتوانث لثكدانةوةيان بؤ بكات. مامؤستا كوردى ئةكادميياى لة داواى بةآلم كرد، قبووص ئةركةى ئةو سوصتاىن ئةنوةری بچنةوة. كارةكةيدا بة و شيعرى عريفاىن ئةدةب لة كرد چه ند كةسثكى شارةزا بة كرد سوصتاىن عةىل حمةمةد دكتؤر مامؤستا لة داواى كوردى ئةكادميياى كارةكاىن مامؤستا ئةنوةرى سوصتانيدا بچثتةوة، د. حمه مه د عه يل سوصتاين جگه له داذشنت و پثداچوونه وه و ساغکردنه وه ي که مي و کورتييه کانی ديوانه كه ، به راوردي ئه و شيعرانه ی كردووه که شثخ عةبدوذه محاين تاصه باين دايناون، له گةص سه رچاوه ي شيعره کان له ديواين ئه و شاعريانه ى كة لثرةدا ناويان هاتووة، د. حمه مه د عه يل سوصتاين له و بوارانه دا پسپؤذه و کاره که ي به سه رکه وتوويي جثبةجثكردووة. ئه وه ي لثکدانه وه ي و يارمه يت به شيکردنه ويه و شه رح شثوه ئه م خؤشحاصييه جثي که بؤ منوونه به ببث هيوادارين ده کرث، کوردستاندا له جاره يه که م سه رچاوه کان، داهاتوو. داوايةكى ديكةى كاك ئةنوةر ئةوة بوو، كة ”پثشةكى“ و ژياننامةى شثخ دثذةى چه ند ئةم ئومثدةوارم بينووسم. من ديوانةكة بؤ تاصةباىن عةبدوذه محاىن هه روه ها بن. گةورةيه زاتة ئةو پايةى شاياىن و ئاستةدابن لةو نووسراون لثرةدا به پثداچونه وه بؤ کردووه تريش شاره زيه کی چه ند له داوای کوردی ئاکادمييای

. دكتؤر نوورى تاصةباىن، شثخ عةبدوذه محاىن «خالص»، زانا و شاعري و شثخى عريفان، گوضارى «باسكار»، ژماره 1(٣)، مانگى ئاىب/ ١٩٩٨، لةندةن.

١٥

وه رگثذانی شيعره توركيه كاندا، که لثره دا سوپاسی ئه وانيش دةکه ين. لة بريتيية ”خالص“ عةبدوذه محاىن شثخ مةوالنا ژياىن لة ديكة بةشثكى پةيوةندييه كاىن لةگةص شثخاىن ناودارى هةردوو ذثبازى قادري و نةقشبةندى لة كوردستان لةو سةردةمةى تثيدا ژياوة. شثخى (خالص) دؤستثكى زؤر نزيكى كاك خةليفةى يةكةم نزيكى دؤستثكى هةروةها بووة، سلثماىن لة شثخ ئةمحةدى مةوالنا خاليدى نةقشبةندى، شثخ عومساىن سرياجةديىن تةوثصة بووة. دؤستايةتىي لةگةص شثخى سرياجةدين ئةوةندة بةهثز بووة، كة شثخ عومةرى كوذى ناردووة

بؤ كةركووك تاكو لةگةص شثخ عةىل كوذى شثخ عةبدوذه محان پثكةوة خبوثنن.١دةست هةرچى بووة، تةبيعةت سةخى زؤر پياوثكى عةبدوذه محان شثخ كةوتووة سةرىف كردووة بؤ هةژاران و ميوانةكاىن تةكيةكةى. دةگثذنةوة ئامؤژگارىي موريدةكاىن كردووة، كة سامان و پارة كؤنةكةنةوة، ئةوةى پةيداى دةكةن سةرىف بكةن پثش ئةوةى زةكاتى بكةوثتة سةر. هةروةها فةرموويةتى: «نوثژكردن كارى دصى بةآلم جيهانة، گةشىت حةج كردن بةخيالنة، كارى گرتن رؤژوو پريةژنانة، شكستة بةجث گةياندن كارى مةردانة»! ئةم فةرموودة فةلسةفييةى بةالى هةندث که سه وه ره نگ بث بة الدان لة ئيسالم بدرثتة قةصةم، بةآلم مةبةسىت ئةو پياوة مةزنة ئةوة بووة، نوثژكردن و رؤژوو گرتن، لةگةص چوونة حةج كاتث دةبثتة فةرز، هةموو كةسثك هةموو بة بةجث گةياندن شكستة دصى بةآلم بيكةن، دةبث موسصمانثك

ناكرثت.هةورامى) (شثوةى كوردى زماىن هةرسث بة ”خالص“ عةبدوذه محاىن شثخ بةآلم هةبووة، شيعرى عةرةبيش زماىن بة هةية، شيعرى توركي و فارسى و لةگةص فارسى و كوردى زماىن بة فةوتاون. زؤريان بةشى و كؤنةكراونةتةوة شاعرياىن بة ناوبانگى سةردةمى خؤى، بة تايبةتى لةگةص“مةولةوى“، شيعريان بة سةريةكدا وتووة. مةولةوى چه ند جارثك سةرداىن كةركووكى كردووة بؤ ديدةىن شثخ عةبدوذه محان. جارثكيان شةو درةنگ دةگاتة تةكية و دةبينث خةصك هةموو نووستوون، بةآلم شثخ عةبدوذه محان خةريكى شةونوثژ و عيبادةتة. مةولةوى ئةم

٧٠، ساصى ژماره گؤضارى «كاروان»، تاصةبانيدا، رةزاى بة جيهاىن شثخ تر تاصةباىن، گةشتثكي نوورى دكتؤر . 1.١٩٨٨

١٦

بةيتة شيعرةى ”بثساراىن“ بةسةردا دةخوثنث:شةوةن خةصوةتةن ماص بث ئةغيارةن عـالةم گرد وتةن دؤست خةوه ردارةن

شثخى (خالص) بةم بةيتة شيعرةى وةآلمى دةداتةوة: ئيــرادةم ئيــيـه ن وى كلـپؤسةوة شةو ناصني وةشةن وةالى دؤسةوة

و تاصةباىن تةكيةى چاك كردنةوةى هؤى بة ”مةولةوى“ كة قةسيدةيه كدا، لة فراوان كردنةوةى، ئةم پارچة شيعرةى بة زماىن فارسى وتووة:

عقـل گفتــا چــون تفکــر کرد و ایستکیست؟ و چیست مبنى و بانى این دانى

در تنــزل کـــرد جــلـوه ایـن چنیـناندرین اعظــم عــرش و آن در حــق

نهفـت راز ایـن سـر دانـد کــه هـــر خوش ”علی العرش استوي الرحمن“ بگفت

مبتــــدا و منتهــــاى هــر شیئ است”مظهــر حــق بــاد“ تـــاریخ وى است

”مظهــر حــق بــاد“ بةپثي پييت ئةجبةدي دةكــاتة ساصى ١٢٦١ی ك، (١٨٤٥ ی ز).

ديواىن شيعرى شثخ عةبدوذه محان لة سةردةمى شثخ عةىل كوذى گةورةى لة ساصى ١٨٩٠ له ئةستةمووص چاپ كراوة، جاری دووةم لة سةردةمى باوكم شثخ جةميل تاصةباىن لة ئثران، لة ساصى ١٩٥٠دا چاپ كراوة، بة سةرپةرشتىي موريدثكى بة ناوى مريزا مةمحوود حمةمةدى قادرى، دانيشتووى شارى ”سنة“. ساصى ١٩٩٣ جارثكى تر ديوانةكةى لة اليةن حمةمةد سديقى كوذي لة ئثران چاپ كراوةتةوة. بةشثك لة شيعرة فارسييه كاىن لثكدانةوةن، بةشثكى ديكةيان تةمخيسى شيعرى بةناوبانگى ترى ”نور على“ و چه ند شاعريثكى و و ”حافظ“ و ”مةغرىب“ ”مثنوى“ فارسى زمانن لة مةيداىن تةسةووفدا. تةمخيسى پارچة شيعرثكى مةوالنا خاليدى

كردووة، که بةم شثوةيه دةست پثدةكات:

١٧

بشمع طلعتت کردم منور خانه خود را گشادم درگه عیش و فرح پروانه خود رابغـواص خیالت یافتم دردانه خود را به معمـار غمت نو ساختم ویرانه خود را

به یادت کعبه کردم عاقبت بتخانه خود را

بةشى زؤرى شيعرة توركييه كاين ”خالص“ هةر لةبارةى خؤشةويسىت و عيشقى تورك: ناوبانگى بة شاعريى شيعرةكاىن لة بةشثك تةمخيسى يان خودايني،

(فضولى) ين.لةناو ژوورى مةرقةدةكةى، بة دةستخةتثكى جوان، ئةم چه ند بةيتة شيعرةى

خؤى نووسراوة:گــر بیایى به تمـاشاگه ویـــرانه ما بینى از نیست معمـر شده کاشانه ماهمه عــالم کلمـات اند بـود معنى هو درس اینست دراین مکتب شاهانه ماگر به سر منزل عشـاق در آیـى بینى رفعـت و منـزلت این دل دیوانـه مامـرده ها زنــده کند زمزمـه حلقۀ ما نفخ صوراست در این منزل ویرانه ماساقى و مـــطرب و خمار همه یک بینى گر شوى محــرم خلوتگه میخانه ما”خالص“ از نور تجالي جمالش می سوخت هو بهو میزندش ایـن دل دیوانـه مـا

شثخ عةبدوذه محان لة ساصى ١٢٧٥ك (٩ـ ١٨٥٨ز) لة كةركووك ماصئاواىي لة تةكية و خانةوادة و موريدةكاىن كردووة، لة ژوورثكى نزيك بة مةرقةدى باوك و باپريى بة خاك سپثراوة. گةلث لة شاعري و ئةديباىن ئةو سةردةمة الواندوويانةتةوة، يةكث لةوانة دؤست و هاوچةرخى خؤى (مةولةوى) بووة. لة قةسيدةيةكدا بةزماىن فارسى، مةولةوى بة هؤى كؤچكردىن شثخى عريفان و ئةدةب و شيعرةوة وتوويةتى:

ضـیائى کـان برحمانى درین کون میـان سایه ها ممتــاز گردیدبه فیضش هر یک از اجزاى عـالم عـلى استعداده همــراز گردیدمثـالش چون ز رحمت مشتق آمد پـى مصـدر روان پـرواز گردیدبه تاریخش قلم زان سان رقم زد ”برحمت جان پاکش باز گردید“

”برحمت جان پاکش باز گردید“ بةپثي پييت ئةجبةدي دةكاتة: ١٢٧٥ك.

١٨

شثخ رةزاى شاعريي كوذى لةو قةسيدةيه ی، كة تثيدا باسى باوك و باپرياىن دةكات، بةم شثوةية باسى باوكى كردووة:

بةرةمحةت چوون ئةوان با بثنةوة سةر باىب ئةوذةمحانفيدات مب ئةى نةتيجةى دوودمـاىن ئةمحةد و مةمحوودنةتيجةم مةقسةدة تاىل و موقةددةم شةرتى تةحسيلةببث مـةوجوود ئةم تا ئيجاد كرد خـودا، بؤية ئةوانةى

شثخ عةبدوذه محاىن خالص چوار كوذى هةبوو: شثخ عةىل، كة بة شثخ عةىل گةورة ناسراوة، ئةويش زانا و شاعري و شثخى ئريشاد بووة، لةگةص شثخ عةبدولقادر كة شاعريثكى گةورة بووة، نازناوى ”فايز“ بووة، و شثخ رةزاى شاعريى ناسراو و شثخ

عبدولواحيدى كوذى چوارةمى.

د. نووري تاصه باينسةرؤكى ئةكادميياى كوردى

بسم اهللا الرحمن الرحیم

و له من کالم شیخ الشیوخ شیخ عبدالرحمن الخالصى القادرى ه قدس سر

غه زه له کان

٢٣

(١)تو! سیماى بود تابان ذره اى هر در که اى تو دریــاى بود پنهان قطره اى هر دل در بتافت لیلى رخ بر حسنت برق از لمعه اى از سوداى تو بر مجنون زد و مجنون شد برق این چه شور است و چه غوغا در میان اهل دل؟تو بى خود سوى صحراى مى رود بینم، که هر جلوه گر گردد آفاق در که بس از جلوه اى تو سیماى بر تاب نیارد سر و عقل چشم تو شور جز مدرسه و خانقاه اندر نیست تو غوغاى جز میخانه و مسجد اندر نبود مسکنت نبود جسم ارض و روح سماء در من عجب دارم که چون درسینه باشد جاى تو!

«خالص» شیدا نه امروز است از عشق تو مست١ ......................................................

. به شى دووه مى ئه م فه رده له ده قه کاندا نه هاتووه . 1

٢٤

(١)ئه ي ئه وەي وا ذوخسارت له هه موو زەذەيه کدا دەدرەوشثته وەــه ــاراوەي ش دصــؤپــثــکــدا ــوو ــه م ه له نــاو ــؤ ت دەريــــاي درا لــه يــال ــاري ــس ذوخ ــه ل جــوانــيــت ــي ــه رق ب تيشکي بوو.١ شثت تؤدا سه وداي له و دا مه جنوون له بريسکه ي دصــدا، ئه هلي نثو له هاتووهاوارثکه چ و شــؤر چ ــه وە ئدەذوات تؤ بيابانی به رەو بثخودي به دەبينم، هه رکه س ــاق دەرکــه وتــووە ــاف ــوو ئ ــه هــه م ــؤ وەهـــا ل جــيــلــوەي تنييه تؤي ذوخساري [ديتين] تاقه يت سه ر، و عه قص چاوي نييه تؤ شه وقي و شؤر له جگه مه دره سه و خانه قا له نييه تؤ ئاشؤيب له جيا مه خيانه شدا و مــزگــه وت له نابثته وە شوثنت لــه شــدا، ــه ردي ئ و ذؤح ئامساين له پثم ســـه يرە چؤن لـــــه سينگـــــدا جثــت دەبثـتــه وە

خالصى شه يدا هه رئه مذؤ به عيشقي تؤ سه رخؤش نه بووه ..........................................................؟٢

. بوو به مه جنوون 1. ئه م به شه شيعرە له دەقه کاندا نه هاتووە 2

٢٥

شرح فارسى و کردى غزل ١شه رحى فارسى و کوردىي غه زه ىل ١

بشکافى که ذره اى هر ”دل گوید: اصفهانى هاتف (اتم) فیزیک علم اصطالح به ذره: آفتابیش در میان بینى“

زه ذه: به زاراوةى زانسىت فيزيا (ئه توم). هاتفي ئيسفه هاىن دةصث: ”نثو هه ر زه ذه يثك بقةصشثنيةوة ، خؤرثکي تثدا ده بيين.“

عشق پایۀ اولین مجازى عشق مرحلۀ فتاد: لیلى رخ بر حسنت برق از لمعۀاي است مرحله سه را عشق است. حقیقى عشق روحانى، عشق جسمانى، عشق

ربانى.

شاعري فه رموويه تی، که تيشكثكى ذووناکيي جوانيت که وته سه ر روومه يت له يال، واته جواين و شؤخ و شه نگي له نووري خوداوه نده وه يه که عيشق پثکدثنث، هةربؤية ده صثن تا عيشقی ذواصه يت و مه جازي نه بث، عيشقی حه قيقي نابث، قؤناغي عيشقی عيشقی قؤناغي هه يه، سث عيشق حه قيقيه، عيشقی پله ي يه که مني مه جازي

جيسماين، عيشقی ذو وحاين، عيشقی ذه بباين.

اهل دل: شایستۀ عشق و به معنى کسانى که از سر گذشته طالب سرند و آنان مجاز و مرخص اند که به هر عبارت که خواهند از آن حاالت وجدانى خود تعبیر

کنند. حافظ گوید: چو بشنوى سخن اهل دل مگو که خطاست.سر به دواي و داناوه سه ريان که ئه وانه ن مه عنه وي عیشقى شياوي دص: ئه هلى ”ثين“دا ده گه ذثن و ئه وانه ئيزن دراون و ئازادن به بيست، مه صث هةصةية .

هه ر عيباره تث، که ده يانه وث حاآليت ويژداين خؤيان شرؤضه بکه ن،

٢٦

جلوه: انوار الهى را گویند که بر دل سالک عارف، ساطع گردد و او را واله و شیدا کند و عالم و آدم همه جلوات انوار حق تعالى مى باشد و همه اشعه و پرتوى از نور

وجودند که در مرتبت تفصیل به طور مختلف نمودار گردیده اند.جيلوه: به ئه نواري ئيالهي ده صثن، که له سه ر دصي، رثبوارى عارف شه وق ده داته وه ئه نواري حه ق نوثنگه ی ئاده م هه مووي و شثت و شةيداي ده کا و عاله م و ته عااليه و هه موو په رته و و تيشک و ذووناکي له نووري وجوودن که له پله ي

جؤراوجؤر ئاشکرا ده بن. گشتگريدا به شثوازي

٢٧

(٢)اى بـرادر! تو چشـم خـود یکبارپنـدار غشـاوة از کـن پـاك بیـن کـه نـور وجـود در هـر جازده بـر تـو بـه هـر در و دیـوارچشـم بگشـا، ببیـن کـه در دنیالیـس فـی الـدار غیـره و1 دیـار2ازلـی شـاهد روى جـز نیسـت اقطـار و انفـس در متجلـى امـا پیاپى اسـت، او جلـوه لـیس فیهــا تـوهــم التــکراردر مظاهـر چـو جلوه گـر گردیـدشـد یکـى، صـد ز کثـرت آثـاراین، سبب شـد که وحدت موجودمى نمــاید بــه چشم مـا بسیار

ورنه در چشم «خالص»، آن معدودجـز یکى نیست در شمــار هـزار

. غیره 1. باشد (یاء) 2

٢٨

(٢)ــک ــارث ـــؤ چـــــاوي خــــؤت ج کـــاکـــي بـــــرا! تــه وە، ـــ ــک ــاک ب ـــ ـــ ـــان پ ـــوم ـــه مـــی گ ـــه ت لسه يرکه چؤن نووري وجوودي [حه ق] له هه موو شوثنثکتؤ داوە لة شه وقی ديوارثک و دەرک له هه موو ــان ــه ــي ج بـــــزانـــــه و بـــــكـــــه وە چــــــاو نييه ١ ــدا ــث ت کــه ســثــکــي ــچ ــي ه ــــه و، ل ــه ــگ جــــه زەيل، ــدي ئ ــي ــاه ـــاري ش ـــس ــه لـــه ذوخ جــگناداته وه ره نگ وآلتةكاندا و مروڤه کان له شتثک هيچ ــه ، بــه آلم ــه وەي ــان ــس ـــه و بــث پ ـــين ئ ـــه وت دەرکــث نــاکــرثــت،٢ ـــه وەي ل ـــوون ــــات ب ــاين دووپ ــوم گـــــه وت، ــدا دەرک ــنــگــه کــان ــوث کــاتــث، کــه لــه نسه د به بوو يه ک شوثنه وارەکاين، ــي زؤري له به ر هــه ر ئه وەش بوو، به هؤکار کـه يه کثتيي مــه وجووداتدەنــوثنثت زؤر ئثمــه لــه بــه رچـــــــــــاوي

ژمــثــرراوة ــه و ئ «خــالــص» له به رچــاوي دەنــا ــه ــه ي ــــــــه زاران تــه نــيــا يــه کــثــک ه ـــه ه ل

. ليس يف الدار غريه ديار 1. ليس فيها توهم التکرار 2

٢٩

شرح فارسى و کردى غزل ٢شه رحى فارسى و کوردىي غه زه ىل ٢

که مستقیم شاعرانى تأثیر تحت عبدالرحمن خالص وحدت وجود: حضرت شیخ آثارشان را تخمیس کرده است، چون؛ کمال خجندى، شمس مغربى، قاسم انوار، نور علیشاه پیرو مکتب وحدت وجود است و طریقۀ قادریه نیز در بعد علمی آن از پیروان وحدت وجود بشمارند، بویژه که سلسلۀ طالبانى شاخۀ هندى طریقت قادریه است. در اشعار این گونه شاعران اصوال واژگان که ابزار توضیح و تفسیر اندیشه هستند، یکسانند چون، دریا، موج، قطره، حباب، خورشید، ذره، کثرت، وحدت و... این اندیشه

از تأثیر آثار محیى الدین عربى و صدرالدین قونیوى است.آن امواج از کف آلود. و مواج دریاست، وجود؛ خالص اشعار در طبیعت و اسماء پدید آمده، جهان چون حبابى بر آب است. اگر هواى این حباب به در رود، دریا مى گردد، عین دریا، کثرت امواج حجاب وحدت دریاست اگر از سویى موج را بنگرى کثرت مى بینى و اگر به «ودانتا» همانند حکمت نظر این مى بینى، وحدت افکنى نظر دریا است، در اصل حکمت براهما، که مبدأ کل عالم است حقیقت همه چیز و اصلش تمام کائنات است، همچنان که کف و موج دریا را با

دریا هیچ تفاوت نیست و هیچ تفاوتى هم بین جهان و برهما نیست.خالص از شکل دیگر وجود را کلى مى داند مرکب از اجزاء که هر جزو آن عین کل است. اجزاء مظاهر کل اند و اشیاء سایه هاى اسماء و اسماء ظهور خورشید ذات واالى او، صحراى زمین امکان و کتاب حق تعالى است همان طور که محیى الدین ابن عربى گوید: سبحان من

جعل االشیاء و هو عینها.قیصرى در شرح فصوص در این باره گوید؛ وجود چون نور محض و شده هویدا کون در ذرات او تابش از که تابان خورشید و است اگر پنهان مانده اشیاء پدیدار گشته و خود در زیر سایه او از سایه

٣٠

بى نقاب دیده شود، چشم را خیره مى کند و جمیع اشیاء محو بالذات مى گردند. حجاب او اسماء و صفات اویند، او واحد کثیرنما است که ذات و اسم و نعت و عقل و نفس، جملگى نقش تعینات اویند، ذات عنقاى او عبارتى به است بیرون اثبات و نفى و و جان از جسم او مغرب است و خلقت؛ سایۀ او و سایه، حجاب عنقاست همان طور که محیى الدین در فصوص دارد؛ وحدت و کثرت از لوازم حقیقت وجودند

به اعتبار تجلى و ظهور متعدد در مراتب و اکوان و اعیان.کاريگه ريي ژثر له خالص عةبدوذه محاين شثخ حه زره يت وجوود: وه حده يت کتثبه دا له م شيعره کانيانی که شاعريانه دايه، ئه و ذاسته وخؤي مه غريب، شه مسي خوجه ندي، که مايل وه ک كردووة، ته مخيس قامسي ئه نوار، نوورعه يل شا؛ په يذه وي مه کته يب وه حده يت وجووده؛ هه روه ها پريانی ته ريقه يت قادري له اليه نه زانسيت و علميه که يه وه په يذه واين وه حده يت وجوودن، به تايبه ت که سيلسيلة ي تاصه باين به لقي هينديي ته ريقه يت قادري ده ژمثردرث. له ئه شعاري شاعرياين که که ليمانه و وشه ئه و وجوود وه حده يت مه کته يب په يذةوى ئامثري ذوونکردنه وه و شرؤضه ي بريوباوه ذي ئه وانن، يه کن و بريتني له؛ ده ريا، مه وج، قه تره، بصق، خؤرشيد، زه ذه، که سره ت، وه حده ت و... ئه م بريو باوه ذه له کاريگه ريي به رهه مه کاين حمثد يين ئيبين

عه ره يب و سه دره دديين قوونيه وييه .له ئه شعاري خالص دا؛ وجوود ده ريايه، به شه پؤل و که فاوی. وه ک جيهان هاتوون، پثک ئه مسا و سروشت ئه و ئه مواجي له نه مثنث، بصقه ئه و هه واي ئه گه ر که ئاوه وه به سه ر ها که بصقثکه ده بث به ده ريا هه ر وه ک ده ريا؛ فرةيي و که سره يت شه پؤل په رده ي فرةيي شه پؤل بنواذيه اليثکه وه له ئه گه ر ده ريايه، يه کيه تيي وه حده ت و يه کيه يت ده ريا بنواذيه ئه گه ر و ده بيين که سره ت و بنه مادا له «ودانتا»يه، حيکمه يت هه مان بريوباوه ذه ئه م ده بيين، حه قيقه ت عاله مه، هه مووي بن چه قي ”برامها“ية که حيکمه يت

٣١

هه موو شتثکه و ئه سصي هه مووي کائيناته، هه روه ها که ف و شه پؤل هه روه ها نييه. نثوانياندا له جياوازي و ده ريايه عه يين ده ريا و

جياوازي له نثوان جيهان و به رامهادا نييه.به گشت ”کل“ثك بابه ت و شيؤازثکي تر؛ ”وجوود“ له خالص ده زانث که له ئه جزا پثک هاتووة و هه ر جوزئث له و عه يين کول و هه موو شتثکه، ئه جزا جثگه ي زوهووري گشتني و ئه شيا سثبه ري ساراي و ئه ون زايت رؤژي و خؤر زوهووري ئه مسا و ئه مسائن زه مني ئيمکان و کتثيب حه ق ته عااليه. هه روه ها که موحية ددين

ده صث: ”سبحان من جعل االشياء وهو عينها.“ده صث؛ باره يه وه لهم الحکم) (فصوص شه رحي له قه يسه ري ”وجوود“ وه ک نووري مه حزه و خؤري تابان که له تيشكدانه وه ی ئه شيا ئه و سثبه ري له و بووه ئاشکرا دنيا هه ردوو زه ذايت ئه و پثک هاتووة و خؤي له ژثر سثبه ردا شاراوه ته وه. ئه گه ر بث په رده نامثنث، و ده چث ناو له ئه شيا هه موو و ده وه ستث ببينرثت، چاو نوثنه که فرة يه کانه ي ئه و ئه ون، ئه مسا و سيفايت١ ئه و، په رده ي زات و ئيسم و نه عت و عه قص و نه فس، هه مووي وثنه ي بينني و شکؤ و جه اليل ئه ون، زايت ئه و له، له ش و گيان و نه يف و ئيسبات سثبه ري ئافراندن و رؤژئاوايه عه نقاي ئه و عيباره تث به ده ره. به ئه وه و سثبه ر په رده ي عه نقايه، هه روه ها که حمثد ين له ”فصوص“ که سره ت و وه حده ت يان فرةيي، و يه کيه يت که، وتووية يت دا و ته جه يل ئيعتيباري به وجوودن حه قيقه يت پثويستييه کاين له

زوهووري به ربـآلو و فراوان له مه راتيب و ئه کوان و ئه عياندا.

. بؤ ماناي ئه شيا، ئه مسا، ئيمکان، سيفات بذوانه شرؤضه ي کيتابومله عارف (شه رحي مه سنه ويي، خالص) 1

٣٢

(٣)شد افگار1 و خسته هجرت بند در جان مرغ شد بازار سر سوداي تو، عشق از عقل، غمت از خورد دل خون وصالت یاد با که هر شد اسرار محرم جانش که را آن باد مژده ببین: و اي که در ظلمات هجري! چشم بگشا شد انوار مطلع عالم ذرات سر به سر نشود جمالت راز کو گوش آن شود کر شد دیدار از محروم کو دیده آن باد کور او که هر دل در دوست رضاي غیر نبودش شد دلدار آشفتۀ صفا و صدق سر از اي خوشا آن دل که از می پر شد و از خود نشدوي خـوشا آن سر که بـا پیمانه بی دستار شد

در خرابات مغان، «خالص» به جست وجوي توخــرقه را آتش زد و در حـلقۀ زنـــار شـد

. افکار 1

٣٣

(٣)بوو کؤصه وار و بريندار تؤدا دووريي به ندي له گيان باصندەي بــازاذ سه ر سه وداي بـه بــوو تـؤدا، عيشقي له عــه قص هه رکه س به يادي گه يشنت به تؤ و له خه مي تؤدا، خوثين دصي خوارده وه ثنييه کان مه حرەمي به بوو گياين که بث، له و مزگثين بذوانه بکه وە و تاريکايي دووريداي! چاو له ئه و که سه ي ئه ي ــى ــاك ذوون ــؤی ــاس ئ ــه ــوون ب ــه م ــال ع زەذايت ــوو ــه م هياخوا ئه و گوثچکه يه که ذ بث که ثنيي جه مايل تؤ ناژنه وثتماوەته وە بثبه ش ديــدار[ت] له که بث کوثر چــاوە ئه و دصدارەکه يه يت، شه يدای سه فاوە و سيدق به که سه ي ئه و نييه دصـــدا ــه ل هيچي دؤســـت ذەزاي ــه ل جــگــه خؤشی بؤ ئه و دصه ي پذ بوو له مه ي به آلم له خؤي بثخود نه بووخـؤشی بؤ ئه و سه رەش که به جـامثک مه ي، مثزەري فـذث دا

«خالص» له خـه رابايت موغان و له کـايت گـه ذان به شوثن تـؤدا،عـــةباى خؤي ئــــاگر تثبه ردا و چــووە ناو ئه صقه ي زونناره وە

٣٤

شرح فارسی و کردي غزل ٣شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٣

مرغ جان: مراد روح است که مرغان روحانی در جهان روحانی در طیرانند.په له وه ري گيان: مراز رووحه و په له وه راين ذووحاين له جيهاين رووحاين دا له فذيندان.

عقل: یعنی خرد و در اصطالح حکما قوة مدرك کلیات را عقل گویند و گاه نفس ناطقه را گویند، عقل را از آن جهت عقل گویند؛ که تعقل خود و موجد خود می نماید و دانندة همۀ اشیاء اوست و در خبر است که، اول ماخلق اهللا العقل.

عقل دو قسم است؛ یکی عقل معاش که محل آن سر است و دیگر عقل اسرار ٤؛ راز، ص القلوب، شرح گلشن (اسرار است. آن دل معاد که محل

التوحید، ص٢١٥؛ شرح قیصري، ص٤١)عه قص: واته عةقص و ئاوه ز له ئيستيالحي حوکه مادا به هثزي ده رکي گشيت ده صثن پثده وترث، که عه قصي بؤيه عه قص. ده صثن ناتيقه نه فسي به گاهث و عه قص زانياري و ئاگادار و ئه ستؤيه يت له خؤي پثکهاته ي و خؤي بؤ ته عه قول

هه مووي ئه شيا، عه قصه و له حه ديسدا هه يه که: اول ما خلق اهللا العقل.عه قص دوو به شه؛ ية کث عه قصي مه عاش که جثگه ي ئه و له سه ري مرؤضدايه و ئه وي تر عه قصي مه عاد که جثگه ي ئه و له دصدايه. (اسرارالقلوب، شرح گلشن

راز، ص ٤؛ اسرارالتوحید، ص ٢١٥؛ شرح قیصري، ص٤١)عشق: میل مفرط است و اشتقاق عاشق و معشوق از عشق است و به معنی فرط ـشقه است و آن گیاهی است که به حب و دوستی است و نیز مشتق از عدور درخت پیچد و آب آن را بخورد و رنگ آن را زرد کند و برگ آن بریزد و بعد از مدتی خود درخت نیز خشک شود. عشق نیز چون به کمال خود رسد قوا را ساقط گرداند و حواس را از کار بیندازد و طبع را از غذا بازدارد و میان محب و خلق مالل افکند و از صحبت غیردوست ملول شود یا بیمار گردد یا

دیوانه شود یا هالك گردد.انسان کامل که این مقام را تنها عشق، مهم ترین رکن طریقت است و

٣٥

مراتب ترقی و تکامل را پیموده است، درك کند.از بعدي، عشق را به حقیقی و مجازي تقسیم کنند. عشق حقیقی، عشق به لقاء محبوب حقیقی است که ذات احدیت باشد و مابقی عشق ها مجازي است. عشق هاي مجازي هم یا محبوب و ممدوح است و یا مذموم و ناپسند. غیرحیوانی، یا است حیوانی عشق که آن اساس و مبدأ و منشأ برحسب حیوانی که عشق پست است و غیرحیوانی یا محبت پاك است به زیبارویان

و مظاهر جمال حق از جهت آن که مظهر حق اند.و باالخره در این که محبت و عشق و عالقه پایه و اساس زندگی و بقاء و موجودیت عالم است شکی نیست زیرا تمام حرکات و سکنات و جوش و

خروش جهانیان بر اساس محبت و عالقه و عشق است و بس.و عشق واسطۀ به آنها حرکات و افالك وجود حتی گویند؛ عارفان و محبت است. (لمعات، ص ٣٤٧؛ کشاف، ص ١٠٢؛ طرائق، ص ١٠٦؛ شرح تعرف،

ج ٤، ص ٣٠؛ مقدمه نفحات، ص ١٢٦؛ محبت نامه، ص ٤٠)عيشق: عيشق مه يلي فراوانه و ئيشتقاقي عاشق و مه عشووق، له وشه ي عيشقه وه به ماناي ئه و په ذي حه زلثکردن و دؤستيه، ئه م وشه يه، هه روه ها وه رگرياوه ئاوي ناوي گيايه که که له ده وري دار و دره خت دةهاصث و له عه شه قه که دواي چه ند له و ده وه رث گه آلي و ده کا زه رد ره نگيشي و ده مژث داره که رؤژث داره که وشک ده کا، عيشق کاتث به که مايل خؤي ده گات هثز و توانا له ناو ده بات و هه ست و حه واس له کار ده خات، مه يل به خواردن نامثنث و له نثو عاشيق و خه صکدا بثمه يلی و دصساردي پثک دثت و له سوحبه يت غه يري دؤست مه لوول ده بث، يان نه خؤش ده که وث، يان شثت ده بث، يان هيالک پايه يه ته نيا بنه ماي ته ريقه ته و ئه م پربايه خترين، عيشق، ده بث و ده مرث، به کؤتايي گه ياندوه و ته کاموصي و ته ره قي ئينساين کاميله که مه راتيب بؤ

ده رکي كردووة.ده که ن، به ش مه جازي و حه قيقي به عيشق له ذوانگه كانه وه بذثك له زايت که حه قيقيه مه حبوويب ديتين و ديدار به عيشق حه قيقي، عيشقی يان مه جازي، عيشقی مه جازيه، عيشقی پاشان و خوداوه نده يه کدانه ي

٣٦

په سندكراو و چاکه، يان ناپه سند و قيزه ونه. بنه ما و سه رچاوه ي عیشق يان، غه يري و ناپه سنده عیشقى که حه يواين حه يواين، غه يري يان، حه يوانيه حه يواين، يان مه حه ببه ت كه پاک و خاوثنه، به رامبه ر به جوانان و مه زاهريي

جه مايل حه ق له به ر ئه وه ي که مة زهه ري حه قن.پايه و سه رچاوه ي عیشق و هؤگري ئه مه که مه حه ببه ت و له کؤتاييدا ژيان و نه مري و مه وجووديه يت عاله من شکي تيا نييه، چونکه هه موو حه ره که و وه ستان و چاالکي و تثکوشاين ئه هلي جيهان به پثي مه حه به ت و عه القه

و عیشقه و به س.عارفان ده صثن؛ ته نانه ت وجوودي ئه فالک و حه ره کايت فه له کي به هؤي طرائق، ص ١٠٢؛ کشاف، ص ٣٤٧؛ (لمعات، ص مه حه ببه ته وه يه. و عیشق ١٠٦؛ شرح تعرف، ج ٤، ص ٣٠؛ مقدمه نفحات، ص ١٢٦؛ محبت نامه، ص ٤٠)

به معنی نهادن چیزي است در غیر محل خود و ظلمات از ظلمات: ظلم عبارت تاریکی است و در اصطالح صوفیه کفر است که پوشش از حق است و هواهاي نفسانی است که موجب ستر عبد است از حق و ظلمات هجر مقصود همین

است.زوصمات: واته تاريکي، وه رگثذاوه له وشه ي «زوصم» که عيباره ته له داناين شتثك له غه يري جثگه ي خؤيدا و له ئيستيالحي سؤفيه دا کوفره که حه ق داده پؤشث و هه روا هه واي نه فسانيه که داپؤشثنه ري حه ق له عه بده و مه به ست له زوصمايت

هيجر ئه م اليه نه يه.مطلع انوار: مطلع عبارت از مقام شهود متکلم است در وقت تالوت آیات کالم او که متجلی است به آن صفت که مصور آن آیت است. (اصطالحات شاه نعمت اهللا، ص ٤٨) مطلع انوار، مقام شهود و بارقۀ انوار بر دل عارف در

درك وحدت و یگانگی عالم.مه تله عي ئه نوار: واته جثگه ي سه رهه صداين ذووناکي و نوور که عيباره ته له مه قامي که المي ئايايت خوثندنه وه ي کايت له موته که لليم شوهوودي قورئاين پريؤزد، که ئه و نووره موته جه ليه به سيفه تث، که وثنه ث

٣٧

ئه و ئايه ته يه. (اصطالحات شاه نعمت اهللا، ص ٤٨) مه تله عي ئه نوار، مه قامي شوهووده و باريقه ي ئه نواره له سه ر دصي عارف بؤ ده رکي

وه حده ت و يه کدانه يي عاله م.

که دارند منظور را اتصال و مقام وصل عارفان و گویند را میخانه مغان: خرابات از بادة وحدت سرمست کند. واصالن به اهللا را

خه رابايت موغان: به مه خيانه ده صثن و مه به سيت عارفان له خه رابايت موغان مه قامي که خوداوه نديه، زايت بث سنووري بازنه ي به پثوه نديي و وه سصه

به خوا گه يشتووان له باده ي يه کدانه يی سه رمه ست ده کا.

حلقۀ زنار: مرتبۀ تفصیل و تعینات الهی است.ئه صقه ي زونار: مه رته به ي ته فسيل و ته عه ييونايت ئيالهييه.

خرقه: جامه اي که صوفیان می پوشند، خرقه گویند. (کشاف، ص٤٤٤) در زبدة الحقایق گوید: معنی خرقه، ظل والیت است و لباس او عالمت قبول شیخ، و قبول ارادت، اقسام خرقه پنج است: خرقۀ توبه، خرقۀ شیخ عالمت قبول حق و خرقۀ تبرك، خرقۀ نصرت و... و در اینجا مقصود خرقۀ نصرت است که خرقه

را آتش زد، یعنی بر ظواهر پیروز شد.کتثيب ص٤٤٤) (کشاف، ده که ن. به ري له سؤفيه کان که جلوبه رگثك خه رقه: به رکردين له و وه اليه ته سثبه ري خه رقه، ماناي ده صث: زوبده توحله قايق نيشانه ي قه بووصي حه قه، خه رقه نيشانه ي قه بووصي شثخه و قه بووصي شثخ پثنج جؤره؛ خه رقه ي ته وبه، خه رقه ي ئرياده ت، خه رقه ي ته به ذوک، خه رقه ي نه سره ت و... و لثره دا مه به ست خه رقه ي نه سره ت واته سه ر که وتنه و خه رقه ي

سووتاند و ئاگريدا، ماناي سه رکه وتن به سه ر نه فس و عريفاين رواصه يت دايه.

٣٨

(٤)نجف؟ صحراي به آرم رو که یارب! بود کی نجف ــوالي م ــاه درگ از یابم خــود مطلب1 است مشکل هستی ظلمات از آوردن برون سر نجف ـــم آراي ـــال ع ــاب ــت آف ــوع ــل ــی ط باگر کو آن خضر، چو ماند جاودان حیات در نجف ــاي دری آب فیض ز یابد جــرعــه اي عشق سوداي از که بادا سري آن فداي جان نجف تمناي ذوق از خالی دم یک نیست نهد سر کو کسی مطلب، از محروم شود کی بر تــــراب خــــاك درگاه معـــالي نجــف

خرم2 آن ساعت که «خالص» با توالي علی،والـه و شیدا شود در پــاي صحراي نجـف

. مطلوب 1. با تشدید راء 2

٣٩

(٤)ــه ف و ــی نه ج ــه بيابان ــاذەب ذوو بکه م ــث ي ــه ي دەب کداخوازي خؤم له دەرگانه ي مه والي نه جه ف ده ست که وثــته مه ئه س ــوون، ب ــتاين تاريکس ــه ل ــه ردەرهثنان س

ــه ره وه ي نه جه ف ــان ذازثن ــی هه تاوي جيه ــه بث هه إلتن بوەک خدر له ژياين هه ميشه ييدا دەمثنثته وە، ئه و که سه ي ــت که وت قومثکی له فه يزي ئاوي دەرياي نه جه ف ده سگيان به قورباين ئه و سه رە بثت، که له سه وداي عيشقداــه ف به تاص نییه ــي داخوازي نه ج ــاتثک له زەوق ده مه س

ــه ي ــؤي بثبه ش دەبث ئه و که س ــه داخوازي خ که ي لسه ر لــه سه ر خـاکي دەرگانه ي به رزي نه جه ف دابنث؟

ئه و کاته چه ندە خؤشه که «خالص» به خؤشه ويستيي عه لييه وەله ســـــه حــــراي نــه جــه فــدا شثت و شه يـــدا دەبثت

٤٠

شرح فارسی و کردي غزل ٤شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٤

طالبانی ها و ائمۀ اثنی عشریه: اکثریت قریب به اتفاق سالسل صوفیه که پیرو مذاهب اربعۀ اهل سنت و جماعت هستند و در جغرافیاي تمام پیوندي می کنند، زندگی اسالمی کشورهاي جمله از دارند. بیت اهل و خدا رسول خاندان با و گیالنی عبدالقادر شیخ مریدان قادریه، طریقت بویژه طالبانی ها که در طی سلسلۀ مشایخ خود که وجهه کرم اهللا ابیطالب بن علی حضرت به منتهی اصلی واسطه هاي از را عشریه اثنی ائمۀ می شود و می دانند، (ص) اکرم رسول حضرت با پیوند در در را غزل این خالص عبدالرحمن شیخ حضرت ابیطالب(ع) موالي نجف توسل به حضرت علی بن در مبارکش مرقد و است مدفون شهر آن در که

آنجاست، سروده است.تاصه بانييه کان و ده وانزه ئيمامه که : زؤرينه ي نزيک به ته واوي زجنريه ي سؤفيه يت، که په یه وي ئايينـزاكاين چوار مه زهه يب سوننه ت و ئيسالميدا وصاتانی جوغرافياي له و جه ماعه تن خانه داين له گةص ته واويان پثوه نديي ده ژين، هه يه، (د.خ) به يت ئه هلي و خودا ره سووصي شثخ موريداين و قادري ته ريقه يت منوونه بؤ تاصه بانیيه کان به تايبه ت گه یالنی، عه بدولقادري که له خوثندنه وه ي زجنريه ي مه شاخيي خؤياندا، (کرم ئه يب تاصيب کوذي عه يل حه زره يت به که ئيمامي مه شهوور اهللا وجهه) ده گات، هه رد وانزه ئه کره م ره سووصي حه زره تی له گه ص پثوه ندي له

٤١

(ص) دا به يه کثک له واسيته ئه سصييه کان ده زانن ئه م ”خالص“ عةبدوذه محاين شثخ حه زره يت و (د.خ) علي حه زره يت له پاذانه وه بؤ غه زه له ی موالي نه جف که مه رقه دي پريؤزي له و شاره دايه،

هؤنيوه ته وه.

ظلمات: رك، شرح غزل پیشینزوصمات: بذوانه شرؤضه ي غه زه يل پثشوو

ابیطالب است. اکثر عارفان شاعر آفتاب عالم آراي نجف: مقصود حضرت علی بن علی(ع) را به آفتاب تشبیه کرده اند که بحث مفصلی دارد.

هه تاوی جيهان ذازثنه ره وه ی نه جه ف: مه به ست حه زره يت عه يل کوذي ئه يب تاليبه، به (د.خ)يان عه يل شاعري، عارفاين له زؤر باسثكي و بابه ت که كردووة ته شبيهـ خؤر

به ربـآلوه.

حیات جاودان: فناء فی اهللاحه يايت جاودان: ژياين هه تاهه تايي؛ مه به ست مه قامي“فناء يف اهللا“ ه

خضر: خضر زنده پیامبر نامیراودستگیر موسیخدر: خدري زيندوو، په يام هثنه ري هه رگيز نه مر و رثنوثين حه زره يت مووسا (د.خ)

ذوق: ذوق قوتی است منبعث و منتشر در عصب مفروش بر جرم زبان که به واسطه آن طعوم ادراك می شود و نزد صوفیه، اول درجۀ شهود را ذوق گویند. شهودي که در اثناء بوارق متوالیه باشد و ذوق را در مرتبت کامل تر شرب گویند. (شرح

تعرف، ص ١٦٠)مستعمل راحات اندر جز اما شرب باشد مانند شرب ذوق گوید: هجویري

٤٢

نیست و ذوق مر رنج را نیکو آید. (کشاف، ص ٥١٢؛ تاریخ تصوف، ص٦٤٥؛ کشف المحجوب، ص ٥٨)

تمنا: تمنی؛ آرزونیست یکدم خالی از ذوق تمناي نجف:

و خواردنه وه هه موو تامی که ز ماندا ده ماره کانی به سه ر هثزثکه زه وق زه وق: خوارده مه نييه ك به و ده چثژرث؛ ئه هلي ته سه وف به يه که مني پله و پثگه ي شوهوود ده صثن زه وق، به شوهوودثک که له به ر تيشکی بثوچان و به رده وام و

زه وقي تثروته سه لدا بث ده صثن شورب.(شرح تعرف، ص ١٦٠)هوجوثري ده صث: زه ق وه ک شوربه به آلم شورب جگه له خؤشی له کايت ده برث. به کار چه رمه سه ريشدا و چه صه مه له زه وق و نه هاتووة به کار ديدا

(کشاف، ص٥١٢؛ تاریخ تصوف، ص ٦٤٥؛ کشف المحجوب، ص ٥٨)ته مه ننا: ته مه ننا؛ ئاوات

يه ک ده م له زه وقي ته مه ننا = ئاوايت چه شتين (باتين و عريفاين)ی نه جه ف به تاص نييه.

٤٣

(٥)حـق، که نـور وصـف او بنمـوده در عالـم، جمالظـالل باشـد ورا عالـم همـه و آفتابسـت آفتـاب و سـایه، هـر دو، در حقیقـت واحدنـدمختلـف هـر چنـد باشـد پیـش رؤیـت در مثاللیـک در هر سـایه اي گشـته بـه رنگـی جلوه گردر یکـی نـور جمالـش ظاهـر و در یـک، جـاللعالیمقـام! مسـند شـریعت در داري کـه اي یـک دو نکتـه هسـت دارم از تو مأمول سـئوالگـر وجـود توسـت می گردد بـه صحـراي وجود،پس وجود حــــق کجا دارد در آن صحرا محال؟در وجـود مطلـق حقسـت، غیـر اوسـت هیـچبس کن این شرك خفی کوتاه کن این قیل و قال

«خالص» از اخالص گوید هردم این نکته به دللیس غیـرالحق فی الکون سوي رسم الخیـال

٤٤

(٥)نــوانــدوە، ذوخــســاري عاله مدا له ــه و ئ وەسفي نــووري که ــه ق، حئــــه ون ـــه ري ـــب ـــث س عــــالــــه م هــــه مــــوو و ـــکـــه ـــاوث ـــه ت هشــنت ـــــه ک ي ذاســــتــــيــــدا ــــه ل ـــه ر ـــب ـــث س و ــــاو ــــه ت هــک جـــيـــاوازن ــث ـــه رچـــاو، ل ـــه ب ـــدا ل ـــن ـــه وت گـــه رچـــي لـــه ده رکــدوه ، ــوان ن ــؤی خ ذەنگثک بــه سثبه رثکدا ــه ر ه لــه ئــه و، بــه آلم جه اليل [شه وقي] له يه کيتردا و دەرکــه وتــوە جه مايل ــووري ن له يه کياندا هه يه ! بــه رزت جثگه ي و پثگه شه ريعه تدا له وا که سه ي ئه و ئه ي ــه : هــه ي ــثــت ل بــابــه مت دوو ـــه ک ي ــردين ــارک ــي ــرس پ ئــــاوايت ــه بــيــابــانــی وجـــــووددا دەگــــه ذث، ــه ب ــه ک ــؤي ـــووين ت ــه ر ب ــه گ ئدەبثته وە؟ جث چــؤين بيابانه دا و له حــه ق وجـــوودي ــوو، ــه واب کهيچه لـــه و، جگه حـــــه قه ذەهـــاي وجـوودي ئه گــــه ر تؤش ئه و شه ريک دانانه ثنييه به س بکه و کؤتايي به م دەنگ و هه رايه بثنه !

ــا و دە صث:١ ــه يه دەکـ ــه دصيه وە هه ردەم ئه م قس ــه ذووي ئيخالس و ل ــص ل «خالــتثک نييه ١ ــه والوه ش ــه ی خه ياص ب ــدا، له وثن ــه کاينات ــری حه قه ل ــه وه ی غه ي ئ

. ليس غرياحلق يف الکون سوي رسم اخليال 1

٤٥

(٦)از غم عشـق تو جانا! همه شـب تا به سحرمی کنـم نالـه و فریـاد، خـورم خـون جگربس کـه در بادیه ى هجر تو شـیدا گشـتم،کـرد دیوانگیـم در دل هـر ســـنگ، اثرآنچـه بیداد تو جانـا! به من مسـکین کرد،نرود شـرح و بیانش به دو صد سـال، به سرتا بـه ویرانـه ى دل گنج غمت کـرده مقام،قـۀ دل شـده آکنـده ز یاقـوت و گهـر ـ حسـفري در وطـن، اي عـارف هشـیار! بکنگنـج حـاصل نشـود تا نکشـی رنج سـفر

«خالص» از عشـق تو رسواي جهان گشت و هنوز،غیـــر سوداي لبـــت هیــچ نــدارد در سـر

٤٦

(٦)گيانه که م، له خه فه يت عيشقي تؤدا هه موو شه وان تا به ياينــه رگ دەخؤمه وە ــين ج ــه م و خوث ــاوار دەک ــه و ه ناصــووم، ــه يدا ب ــؤدا ش ــي ت ــی دووري ــه بيابان ــدە ل ئه وەنشثتييه که ي من شوثين له سه ر دصي هه موو به ردثک دانائه وەي بثدادیی تؤ گیانه که م له گه ص مين مسکثين کرد،ــه واو نابثت١ ــاص ت ــه د س ــرؤضه و دەربذيين به دووس شله وەيت گه جني غه مي تؤ له وثرانه ي دصمدا جثگري بووە،ــراوه ــه ر ئاخن ــووت و گه وه ــه ياق ــندووقچه ی دص ل ســتماندا بکه ــه نيش ــه فه رثک ب ــيار! س ــه ي عاريف وش ئهه تا ذەجني سه فه ر نه کثشي، گه نج دەست نـــاکه وثت

«خالص» به هؤي عيشقي تؤوە له جيهاندا ناوي زذا و هثشتاجـــگه له سه وداي لثوت هيـچي ديــکه ي له سه ردا نييـه

1. «کارث که غه م و دەردي فرياقت به مين کرد، سه رما به هه تيو، با به دەواري شذي ناکا»، شثخ ذەزاي تاصةباين

٤٧

شرح فارسی و کردي غزل هاي ٥ و ٦شه رحي فارسي و کورديي غه زه له کاين ٥ و ٦

حق: به معنی سزاوار و درست و راست و واجب، هجویري گوید: مراد از حق خداوند می باشد و آنچه خدا بر خود واجب کرده است، حق گویند. (مصباح االنس، ص

٦١؛ کشف المحجوب، ص ٥٠؛ لمع، ص ٣٣٦)حه ق: به ماناي سزاوار و دروست و راست و واجبه. هوجويري ده صث: مراز له حه ق خوداوه نده و ئه وي که خوداوه ند له سه ر خؤي واجيب كردووة، پثی ده صثن حه ق.

(مصباح االنس،ص٦١؛کشف المحجوب،ص ٥٠؛لمع،ص ٣٣٦).

نور: نور اسمی است از اسماء اهللا به حکم «اهللا نور السموات و االرض» و عبارت از تجلی حق است به اسم ظاهر که مراد وجود عالم ظاهر است در لباس جمیع

صور اکوانیه از جسمانیات و روحانیات. (شرح گلشن راز، ص ٥)مشایخ صوفیه گویند: مراد از نور در آیۀ نور، قلوب عارفین است به توحید حق و اناره اسرار محبین است. در کشاف است که نور نزد صوفیان عبارت از وجود حق است به اعتبار ظهور او فی نفسه و اظهار غیر را در علم و عین که

«شمس» نامیده می شود.با عقل است در در حدیث است که «اول ما خلق اهللا نوري» که مرادف کلمات حکما. نور تجلی ذات عبارت از جمیع انوار و اسماء و صفات است که «فاینما تولوا فثم وجه اهللا». تمام موجودات مرتبتی از انوار حق است. (کشاف،

ص١٢٩٤)و نور حقیقت آن باشد که غیري را روشن کند، هر چه غیري را روشن نکند، آن را نور نگویند، آفتاب نور است، ماهتاب نور است، چراغ نور است، نه به آن معنی که به نفس خود روشنند، لکن به آن معنی که منور غیرند. آینه و آب و امثال آن را نور نگویند، اگر چه به ذات خود روشنند، زیرا که منور غیر نه اند. پس بدان معنی که «اهللا نور السموات واالرض» این است که (اهللا) روشن کنندة آسمان ها و زمین ها است و منور ارواح است و تمام انوار از اوست و قوام همه

٤٨

بدو است، بعضی ظاهر و بعضی باطن.نوور: نوور ناوثکه له ناوةكاىن خوا به حوکمي «اهللا نور السموات و االرض» و بريتيية له ته جه ليي حه ق به ئيسمي زاهري که مراز و مه به ست وجوودي عاله مي زاهريه له ليباس و جلوبه رگي سووه ري ئه کوانييه دا که ئةويش بريتييه له جيسمانيات

و ذووحانيات.(شرح گلشن راز، ص ٥)له نوور ئايه يت له نوور وشه ي له مه به ست ده صثن: سؤيف مه شاخيي قورئاين پريؤزدا؛ دصي عارفانه به يه کدانه يی حه ق، واته ته وحيد و ئاشکرايي و گه شانه وه ي ئه و له ثنييه کاين ئه هلي مه حه ببه ته. له کتثيب که شافدا هه يه که نوور له بريوذاي سؤفياندا بريتييه له وجوودي حه ق به ئيعتيباري زوهووري ئه و يف نه فسه و به ئاشکرايي غه ير له عيلم و عه ين، واته زانست و دينت، که

”شه مس“ي پث ده صثن.له حه ديسدا هاتووة که «اول ماخلق اهللا نوري» که لثره دا نوور واته عه قص، و ئه نوار هه مووي له عيباره ته زات ته جه لليي نووري حوکه مادا که ليمايت له ـم وجه اهللا» هه موو مه وجوودات مه راتبث له ئه مساء و سيفات که «فأینما تولوا فث

ئه نواري حه قن. (کشاف، ص ١٢٩٤)غه ير هه رچي و بکاته وه ذووناک غه يرک که ئه وه يه، حه قيقه ت نووري نوورة، هه تاو نووره، خؤر نييه؛ نوور ئه وه و نوور ناصثن پثی نه کاته وه، ذوون مانگ نووره ، چرا نووره، نه به و مانايه که بؤخؤيان ذووناکن، به صکو به و مانايه که ذوون که ره وه ي غه يرن، به ئاوثنه و ئاو و ئه مسايل ئه وانه ناوترث نوور. ئه گه رچي بۆخؤيان ذووناکن، چونکه ذوون که ره وه و ذؤشنايي ده ري غه ير نني، ده بث بزانني ذوون که ره وه «اهللا» که ئه مه يه واالرض» السموات نور «اهللا ئايه تی ماناي که ئه نوار هه موو و ئه ذواحه ذووناکي ده ري و زه مينه و ئا مسان ذؤشنايي ده ري و

له وه وه يه و مانه وه ی هه مووان به وه، هه ندثکيان زاهري و هه ندث باتن.

ظل: ظل یعنی سایه و موجود اضافی است که ظاهر به تعینات اعیان ممکنه و احکام آنهاست. ظالل؛ سایه ها.

ئه عياين ته عه ييونايت به زاهريه که ئيزافييه، مه وجوودي و ماناي سثبه ر به ظل:

٤٩

مومکينه، واته به ئاشکرا بووين ئه وه ي که له جيهاندا هه سيت پث ده کرث و به ئه حکامي ئه و شتانه. ظالل: سثبه ره کان.

مجال و جالل: ظاهر کردن کمال معشوق است از جهت استغناي از عاشق و نيز به معناي اوصاف لطف و رمحت خداوند است.

شاه نعمت اهللا گويد: مجال، جتلي حق است به وجه حق براي حق و مجال مطلق را جالل است و اين قهاريت مجال است، در هر مجايل، جاليل

دارد و در هر جالل او را مجايل است.جه مال و جه الل: زاهريکردين که مايل مه عشووقه له باره ي بث نيازي له عاشقه وه و

هه م به ماناي ئه وسايف لوتف و ذه محه يت خوداوه نده.شانيعمه توآلي وه يل ده صث: جه مال؛ ته جه ليي حه قه به سيماي حه ق و بؤ حه ق و جه مايل موتصه ق جه اليل هه يه و ئه م جه الله؛ زاصبوون و قه هاريه يت جه ماله، له هه ر جه مالثکدا، جه اللثکي هه يه

و له هه ر جه اللث بؤ ئه و جه مالث هه يه.

... پس وجود حق کجا دارد در آن صحرا محال؛ / مقصود شاعر خطاب به حاکم شرع و قشریان ظاهري است که وجود حق جاري است و تو را وجودي نیست که

خود را صاحب مسند شریعت می دانی.... که وابوو، وجوودي حه ق له و بيابانه دا چؤين جث ده بثته وه؛ مه به سيت شاعري ئه هلي زاهريه و ده فه رمووث کاتث، که حه ق هه يه ناحه ق وجوودي نييه که وجوودي به ساحييب کورسيي شه ريعه ت نييه که خؤت تؤ بؤ به رده و امه، وجوودثک حه ق

داده نثی.از اصطالحات نقشبندیان است. آن می باشد که سالک در طبیعت سفر در وطن: بشري سفر کند، یعنی از صفات بشري به صفات ملکی و از صفات ذمیمه به صفات حمیده انتقال فرماید. (رشحات عین الحیات، ص ٢٢)

سیر از عبارتست وطن) در (سفر مبارکه کلمه این گوید: سرهندي احمد شیخ انفسی... (الحدائق الوردیه، ص ١١٥)

٥٠

سه فه ر له وه ته ندا: له ئيستيالحايت نه قشه بنديانه و ئه وه يه که ساليک له سروشيت مرؤضدا سه فه ر ده کا، يانی له سيفايت به شه ري به ره و سيفايت په سن کراو سيفايت به ره و ناپه سن سيفايت له و مه له کي

ئه گوثزثته وه. (رشحات عین الحیات، ص ٢٢)شثخ ئه محه دي سه رهيندی ده صث: که ليمه ي موباره ک و پثروزي سه فه ر له وه ته ندا؛ (الحدائق ئه نفوسي... سه يري له عيباره ته

الوردیه، ص ١١٥).

٥١

(٧)از نظـر غیـر، نهـان اسـت معشـوقه مـا در1 دیـده عشـاق جگرسـوز عیان اسـتهـر جـا که شـدم، پرتو سـیماى تـو دیدمتاب رخ خورشـید چه محتاج بیان اسـت؟مسـت مى عشـقت، نکنـد میل بـه غلمانتـا صبـح قیامـت به جمالـت نگران اسـتبدانـی، عشـق و عاشـقی از لذتـی گـر دانسـتنت از همـت صاحب نظـران اسـتنتوانـد، اندیشـه عشـقت، دل هـر کـس اوضــاع خیالـت، دل خونین جگران اسـت

مصبـــاح دل تیـره بیچــاره عــاشـق،«خالـص» ز شـعـاع نظـر پیر مغان اسـت

. از 1

٥٢

(٧)ـــه ـــاراوەي ــه ش ــان ــگ ــث ـــاوي ب ـــه رچ ـــه ب ــمــه ل ــث ـــى ئ ـــراوی گئاشکرايه جــگــه رســووتــاو، عاشقاين ــه رچــاوي ــه ب ل ـــه آلم] [بـــؤم بيين ــي ذوخـــســـاري ت ــه وق ــــووم، ش ــه ک چ ــي ــوث ــه رک ههه يه ؟ گـــوتن بـه پثوثستيثکي چ هه تاو ذووی دره وشانه وه ی

[ي غيلمان مه يلي تؤيه ، عيشقي مه يي سه رخؤشي ئه وکه سه ي به هه شت] ي نييه و هه تا به يانيي قيامه ت ته ماشای جه مايل تؤ ده کاــت، ــکــه ي ب ــشــق ــي ــي و ع ــق ــاش ـــه ع ل ــک ــژث ــث ـــه ر چ ـــه گ ئــه ــه وەي ــه زەران ن ـــاوەن خ هيمه يت ــه ل تثگه يشتنه ت ــه و ئنييه هــه مــووکــه ســدا ــي دص ــاي ــوان ت ــه ل ــؤ ت عيشقي ــريي بخوثناوييه جه رگيان کــــه ئه وانه دايه دصي له خه ياصت دؤخي

ئه ي «خالص»! چراي دصي تاريکی عاشقی به سته زمانمــوغـــانه وه يه پيــري نــــــه زەري تيــشکي لــه

٥٣

شرح فارسی و کردي غزل ٧شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٧

معشوقه: حق تعالی را گویند از آن جهت که مستحق دوستی از جمیع وجوه اوست که از جلوات انوار وجودي اش تمام موجودات حیران و سرگردانند.

مه عشووقه: به حه ق ته عاال ده صثن، چونکه ئه وه ي له هه موو بارثکه وه شاياين دؤستيية ئه نواري جيلوه ی له مه وجوودات ته واوي که حه قه هه ر و ئه وه هه ر

وجوودي ئه و حه يران و سه رگه ردانن.

پرتو سیما: روشنی چهره، مقصود شعاع نور جمال خداوندي در همۀ جهان آشکار است.

په رته وي سيما: واته ذووناکيي ذوخسار، مه به ست ئه وه یه تيشکي جوانيي خوداوه ند له سه رانسه ري جيهاندا ئاشکرايه.

غلمان: جمع غالم، مقابل حور، جوانان زیباروي بهشتی، شاعر فرماید؛ (مست می عشقت نکند میل به غلمان) یعنی؛ سالکی که از می عشق تو مست است،

سوداي بهشت ندارد.به هه شيت جواين گه جناين و دث حؤردا به رانبه ري له غوالمه جه معي غيلمان: مه به سته، شاعري ده فه رمووث؛ (ئه و که سه ي سه رخؤشي مه يي عيشقي تؤيه، مه يلي غيلمان[ي به هه شيت] نييه) يانی؛ ساليکث وا له عيشقي تؤ مه سته،

به هه شيت له بري نييه.نگرانست: نظرکننده مستمر است لحظه اي چشم برنمی دارد. غافل نمی شود. غفلت

آفت سلوك است.نگه رانه: يه ک کات و سات و خوله ک و ئانيه چاو له جه مالت وه رناگثذث و غافل نابث.

غه فله ت ئافه يت سولووکه.

٥٤

همت: توجه قلب است با تمام قواي روحانی به حق و ملتفت نشود اال به حق و راضی نبود به احوال و مقامات و توقف ننماید به اسماء و صفات و نظر نکند اال به

عین ذات و خود را مندك در مقصود و منظور حقیقی داند.هيمه ت: سه رجني دصه به هه موو هثز و تواناي ذووحاين و به حه ق و ئاوذنه دانه وه يه و مه قامات و ئه حواص به نه بوونه رازي و حه ق له مه گه ر اليه ک هيچ له نه وه ستانه له مه راتييب ئه مساء و سيفاتدا و نواذثنه ته نيا بؤ عه يين زات و خؤ

وثران کردنه له مه به ست و مه نزووري حه قيقيدا.

صاحب نظران: آنان که با نظر به کنه اشیاء آگاه شوند و بر احوال موجودات مطلع گردند، عارف باهللا.

ساحيب نه زه ر: ئه وه ي وا به نه زه ر و سه رجني قه ليب له ثنييه کاين ئه شيا و ئه حواصي مه وجوودات ئا گادار ده بث، عاريف به اهللا.

خیال: قوة درك جزئیات در وراي عالم حس، سه عالم داریم وهم، خیال، حس؛ پس خیال عالمی در بین وهم و حس است. به همین سبب خیال را برزخ و عالم

مثال هم گفته اند.خه ياص: قووه ي ده رکي جوزئيات له وه راي عاله مي هه ست و حيسه وه يه . سث عاله مي وه هم، خه ياص، هه ست و حيس هه يه، که وابث خه ياص عاله مي نثوان وه هم و هه سته و هه ر بؤيه به عاله مي خه ياص، عاله مي به رزه خ و عاله مي ميساليش

ده صثن.

اوضاع: جمع وضع (اصطالح فلسفی و اصولی) در فلسفه وضع یکی از مقوالت نه گانۀ عرضی است و آن عبارت از نسبت اجزاء جسمی است به یکدیگر و نسبت به باشد بسیار اجزایی را وي که بود گوهري حال یا به خارج اجزاء همۀ ترتیب هر جزوي از وي در سویی از سوي ها. (مصنفات، ج ٢، رساله منهاج

مبین، ص ٢٦)

٥٥

ئه وزاع: جه معي وه زعه (ئيستيالحي فه لسه يف و ئوسوويل) يه له فه لسه فه دا. وه زع جيسم ئه جزاي نيسبه تی له عيباره ته و عه ره زيه مه قووله ي نؤ له يه کث يان و ده ره وه ي جيسم به ئه جزاء هه مووي نيسبه يت هه روه ها يه کتري، به حاصه يت گه وهه رثکي هه يه که ئه جزاي زؤري هه يه و به ته رتيب هه ر جزوث

نيسبه يت هه يه به اليه كه وه . (مصنفات، ج ٢، رساله منهاج مبین، ص ٢٦)

اوضاع خیال: ارتباط و نسبت اجزاء آنچه از خیال تو در باطن عاشق می گذرد.ئه وزاعي خه ياص: پثوه ندي و نيسبه يت ئه جزائي خه ياصي تؤ له گه ص ئه وه ي له ده ذووين

عاشقدا هه يه.

پیر مغان: رهبر کامل روحانی. (کشاف، ص ٩؛ ریاض العارفین، ص ٣٨)پري موغان: رثبه ري کاميلي ذووحاين. (کشاف، ص ٩؛ ریاض العارفین، ص ٣٨)

٥٦

(٨)عقـل می گوید بـه من هـر دم، که ترك یـار کن!عشـق می گوید که هی هی، تـرك این گفتار کن!عقـل می گویـد بـرو بـا سـجده و سـجاده باشکـن زنـار را تسـبیح بـرو می گویـد عشـق عاقـالن لبـاس آخـر بپـوش می گویـد عقـل عشـق می گویـد کـه تـرك جبـه و دسـتار کنکنـم بـاور را نکتـه کدامیـن نمی دانـم مـن اي خــدایـا! از دلـم تـو کشـف این اسـرار کن

عقـل می گوید چنین و عشـق می گوید چنــانکن اقرار را نکته یک جهان در «خالص» همچو

٥٧

(٨)هه صگره يار له ده ست دەصثت پثم هــه ردەم عه قص ــه کــه ي! ن قــســانــه ئـــه م ئـــؤ! ــؤ ئ ـــث دەص عيشق به ــه رمــاص ب و ســوجــدە لــه گــه ص ــذؤ ب ــث دەص عه قص زوننار به بکه ته سبثحه که ت بذؤ دەصث پثم عيشق بکه لــه بــه ر عــاقـــإلن بــه رگــي ئيتر ــث دەص عه قص هه صگره مثزەر و جبه له ــت ده س ــث دەص عيشق ـــه کــــام خــاصــيــان بــکــه م ـــــاوەذ ب ـــــازامن ب نبکه ئاشکرا دصــم له ثنييه ئــه و تؤ خـــوايه !

به وجؤره عيشق و دەصــث به م جؤره عــــه قــص وەک «خالص»، له جيهاندا ته نيا دان به يه ک خاص دا بنث١

ناو ديوانه که وە. مه محوودي نه بوو و حه زرەيت شثخ جه ميل پثي دام، خستمه له دەقي دەستنووسدا ئه م غه زەله ، . 1حمه مه دي

٥٨

شرح فارسی و کردي غزل ٨شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٨

عقل و عشق: دو نیروي مقابل یکدیگرند که در طی تاریخ، عقل که نیروي اندیشه در فلسفه دایرة در و استدالل ابزارهاي از تفکر شناخته می شود و مباحث مختلف عقلی از سوي علماي عقلی به عنوان اصل قرار داشته درك از و می داند محدود و جزئی را عقل که عشق دیگر و است تحصیل مراحل از که راه شهود از و جز ناتوان می شمارد نامحدود عشق است، رسیدن به خدا را غیرممکن می داند و عقل را سرزنش می کند. در شریعت عقل را وسیلۀ تدوین علم کالم قرار می دهند و...

این غزل به مقابلۀ دو نیروي عقل و عشق اشاره دارد.عه قص و عيشق؛ دوو هثزي به رانبه ر به يه کترن که به درثژايي مثژوو عه قص که هثزي بريوذاده ربذين و بريکردنه ويه و له پثويستيه کاين ده ليل هاوردنه وه يه و له باسه جؤراجؤره کاين عه قصي له اليه ن عوله ماي عه قصييه وه به بنه ماي به رته سك کراو به جوزئي عه قص عيشقه که ئه وي تر ناسراوه، سه ره کي و ده زانث لث نه هاتووی به بث سنوور کراوه ي ده رکي بؤ که داده نث، بثجگه له ذثگه ي شوهوود، که له قؤناغه کاين زانيين عيشقه ، گه يشنت له ده کا، عه قص سه ركؤنه ی داده نث و مومکني غه يري به به خودا شه ريعه تدا عه قص به ئامرازی دانانی عيلمي که الم داده نثن و... شاعري

له م غه زه له دا به ربه ره کانيي ئه م دوو هثزه درده خا.

٥٩

(٩)مسلمانان! چه حال است این؟ ز کار خویش حیرانمنـه راه شـرع می پویـم، نـه کافـر، نه مسـلمانمگهـی در عشـق شـیدایم، گهی مجنون رسـوایمگهـی درویـش بی جایـم، گهـی سـلطان دورانمشـراب عشـق تا خوردم، شـدم کافر بـه بتخانهنباشـد هیـچ سـامانم ملـت، و ندانـم مذهـب بـرو زاهـد! مگـو ما را بـه راه شـرع و دیـن باز آکـه من مسـت می عشـقم، دگر چیـزي نمی دانمز زهد خشـک سرپوشـی به کلی گشـته ام فارغباده نوشـانم خیـل ز المنـه و بحمـداهللا مـن اندر کـوه وحـدت می زنـم الف وحیـدي راچه بیمم از شـه دوران؟ چه باك از خرقه پوشانم!چو عشـق از پرده سـر بر زد به جان ما علم بر زدهم او سـلطان بشد در تن هم او شد دین و ایمانماگـر کافر شـدم در عشـق و گر عابد بـه راه دین،ز روز اولـم1 کـردنـد، نـه من اینم، نـه من آنــم

چو فیض از غوث یارت شدسزد «خالص» تو را هر دمبه عالم فـاش گــردانی: سگ درگــاه سلطــانم

. باشد (واو) 1

٦٠

(٩)ماوه کاري خؤم سوذ له ئه مه چ حاصثکه ؟ سه رم مسوصمانان! مسوصمامن نه کافرم، نه دەذؤم، شه ريعه تدا ذثبازي به نه هه ندثک جار له عيشقدا شه يدام، هه ندثک جار مه جنوون و ذيسوامهه ندثک جار دەروثشثکي بث شوثنم و بذث جار سوصتاين سه ردەمي خؤممنه ماوه بتخانه به باوه ذم له وەيت شه رايب عيشقم خواردؤته وە، هيچ مه زهه ب و ئايينثک نازامن و هيچ سه ر و سامانثکم نييه ئايني و ذثبازي شه رع بگه ذثوە سه ر مه صث پثم و بذؤ زاهيد! نازامن هيچي تر و عيشقم مه يي سه رخؤشي من چونکه من له عيبادەيت ويشکي ذواصه تی به ته واوەيت دوورکه وتوومه ته وەمه ينؤشامن دەسته ي له که خودا بؤ منه تبارمي و سوپاس دەدەم لث يه کدانه يی اليف يه کتايي کثوي له سه ر من چ ترسثکم له پادشاي سه ردەم و چ باکثکم له خرقه پؤشانه !کاتث عيشق له په ردە هاته دەر، ئاآلي له سه ر گياين ئثمه هه صدائيمامن و دين به بوو هه م و له ش پادشاي به بوو هه م ئه و دين، ذثبازي عابيدي بوومه يان بووم، کافر عاشقثتيدا له ئه گه ر له ذؤژي يه که مه وە منيان وا خوصقاند، دەنا نه ئه ميامن نه ئه ويامن

«خالص»! ئه گه ر فه يزي غه وس بوو به يارت، جثي خؤيه يت هه ردەمله عـاله مدا ئاشکراي بکه ي و [بصثي:] من سه گي به ر دەرگاي سوصتامن

٦١

شرح فارسی و کردي غزل ٩شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٩

معنی به است مصدر حیرت و سرگردان، و سرگشته معنی به و صفت حیران: مراحل از یکی عرفان اهل اصطالح در و سرگردان شدن، سرگشته شدن سلوك است که عارف خود را سرگشته می یابد و امري است که وارد می شود بر قلوب عارفین در مواقع تأمل و حضور و تفکر آنها که تأمل و تفکر حاجب آنها می شود، انسان، در گرو و مرهون است در عوض آنچه آفریده شده است که عبودیت باشد و غافلند از آن و در حیرت عبودیت زیست می کنند و کسی که بخواهد که بشناسد آنچه را، در گرو اوست می سوزد و کسی که طلب علم رها نکند می سوزد و در حیرت باقی می ماند، زیرا این علم بی نهایت می شود. از از خداست و زندقه هم غفلت اول زندقه است که موجب غفلت حیرت خداست و حیرت دوم که در علم است غیبت از خلق است و چون این حیرت در علم است و علم از جهتی وسوسه شیطان است، قذر و نجس و کفر است و حیرت سوم وسوسه است که متحیر را به ضاللت و غفلت می کشد و علم، تحیر و سرگردانی در عبودیت است پس سالک نباید درصدد طلب علم به آفریننده باشد که وسوسه است و درصدد معرفت حقیقت آن برآید که بسوزد و بی خبر از راه و حیران و واله گردد و گفته شده است که غفلت از دانایی هاي حیرت است و اگر از غفلت خود و از خودیت خود غافل شود، بهتت است. بالجمله دهشت عبارت از غرق شدن در بحر هستی حقایق است و حیرت حالتی است براي دهشت و مقدم بر دهشت است و بهتت که خود هم غافل

شدن است، قطع شدن حیرت است و سقوط دهشت.حه يران: سيفه ته واته سه رسام، سه رگه ردان، حه يره ت مه سده ره به ماناي سه رگه ردانی و سه رسام بوون له ئيستيالحي ئه هلي عريفاندا يه کث له قؤناغه کاين سلووکه، که عارف خؤي سه رسام ده بينث و ئه مرثکه که دثته سه ر دصی عارفان له کايت ته ئه موص و حوزوور و ته فه کوردا (ئه م سث حاصه ته ئيستيالحي عريفانني) که

ته ئه موص و ته فه ککور ده بث به په رده ي به يين ساليک و خاليق.

٦٢

ئينسان؛ له گره و و بارمته دايه له به رانبه ري ئه وه دا که بؤی خوصقثندراوه ده ژي به نده ييدا و له سه رسامي و غافصه و له و به نده گييه و عه بد بوون که گره وي دايه له و بارمته به بووه بؤي وا ئه وي بناسث که بيه وث که سث و ده سووتث و که سث به شوثين زانيين عيلم و زانسيت خوداوه ندا بث ده سووتث و حه يره ت بث نيهايه ته؛ خوداوه ند عيلمي له به رئه وه ي ده بث سه رسام و خودا، له بوون غافص هؤي ده بثته که کوفره يه که مدا پله ي له سه رسامي زانسيت خوداوه نده، و عيلم به نيسبه ت دووةم؛ که و سه رساميی حه يره ت و عيلم له سه رچاوه ي حه يره ته ئه م له به رئه وه ي و خه صکه له نيهان بوون سه رساميی و حه يره ت کوفره، و پيسه و شه يتانه وه سوه سه ي زانستدايه، سثيه م؛ وه سوه سه يه که مرؤضي سه رسام به ذثگه ي زه الله ت و غه فله تدا ده با و زانست، هؤي سه رسامي و سه رگه ردانييه له به نده يی خوداوه ندا هه ر بؤيه ساليک نابث به شؤيين زانست و زانني سه باره ت به زايت خوداوه نده وه بثت، که وه سوه سه يه و ده بث به شويين زانيين حه قيقه يت ئه وه وه بثت که ده سووتث و بث خه به ر له ذثگه و حة يران و شثت ده بث. گوتراوه که غافص بوون له زانني و ناسيين زاتيي خوداوه ند يه کث له ئاگاداريه کاين حه يره ت و سه رسام بوونه، ئه گه ر له بريبردنه وي خؤي و له خؤبووين خؤي غافص بث، پله ي سه رسامي و بث که الميه. پوخته که ی ئه وه يه که حه يراين و سه رسامي بريتييه له غه رق بؤ ده هشه ت و له ده رياي حه قايقدا، سه رسامي و حه يراين حاصه تثکه بوون له به رئه وه ده هشه ته و سه رسامي و بث که المي که خؤي غافص بوونه، بذين و جياکردنه وه ي سه رسامييه و داکه وتن و و رووژاين پله ي ده هشه ته و گه يشنت به ئاماجني عارفان که مه به سيت شاعري له م غه زه له دا ئه مه يه که ئه م پله و

پايه ي عريفانيه و قؤناغي سلوکييه ي تثپه ذاندوه.

٦٣

(١٠)دیـدار! مشـتاق بلبـل اي اال، دلـدار! وصـل از دوریـت مبـادا دلـت پرعیـش و ذوقـت با فـرح باد!که، سـوزت، عاشـقان را کـرد بیداربه کوي عشـق، هاي و هوي مسـتاناسـرار ز آگـه صاحـب دالن کنـد ترانـه؟ انـدر بـود چـه را مغنـی که عاشق مست گشت و مست، هشیارشـرابی را که سـاقی ریخـت در جامدو عالـم شـد از آن سرمسـت خمار1جمالـی بـا هـزاران نقـش پرشـور،بـازار و صحـرا در کـرده تجلـی فتـاده صحـرا در عشـق از یکـی یکـی گشـته بـه بـازارش، خـریدار

چـو «خـالـص» مهـر او در ذره یابد،ز مهـرش، مهـر زد بر لب، چـو دیوار

. باشد (میم) 1

٦٤

(١٠)ــري ديــدار ــه ي بــولبويل هــؤگ ــه رث ئــ ئــــدار دوور نه که ويته وە! ــصي دص ــه وەس هه رگيز لــي و زەوقت پذ له شادي بث دصت پذ بث له خؤشله به ر ئه وەي سؤزي تؤ بوو عاشقانی له خه و هه ستاندــقدا، هه يت وهوويت سه رخؤشان له گه ذەکي عيشــاگادار دەکاته وە ــه ثنييه کان ئ ــاوەن دآلن ل خداخؤ گــؤرانيبثژ چــي له گؤرانييه که يدا هه بووکه عاشق پثیمه ست بوو و سه رخؤش پثی وشيار؟ــي کرد، ــه جــام ــاقي ل ــه رابه ي وا س ــه و ش ئـهه ردوو عاله م پثي سه رخؤشي مه يفرؤشه که بوونــؤرەوە ــي پذ ش ــارثک به هه زاران نه خش ذوخســوە دەرکــــه وت ــازاذدا بـــ و ــان بياب ــه لــه بيابان و ــه و] دا که وتؤت ــقی [ئ ــه ک له عيش يــاري کذيــ ــه بــؤت ــازاذدا بـــــ ــه ل ــه ک يــ

بينی، زەذەدا له نــاو ئــه وی هه تــــاوی کــــاتث «خالص» له خؤشه ويستيي ئه ودا، وەک ديوار مؤري بثده نگيي له سه ر لثوي خؤي دا»

٦٥

شرح فارسی و کردي غزل ١٠شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١٠

بلبل: مقصود عاشق است و عشق خمیرمایۀ اصلی عرفان.بولبول: مه به ست عاشقه ، عيشق هه وثنی سه ره کیی عريفانه.

مغنی: نوازندة چیره دست که یاریگر سالک در ذکر جهري و سلوك عملی است.موغه نين: ژه نياري به توانا، که ياريده ري ساليکه له کايت زيکري جه هري و سولووکي

عه مه ليدا

ترانه: سخنی موزون که خواننده یا قوال در بزم درویشان با صداي خوش بخواند و تأثیر آن سالک را در رسیدن به مستی معنوي یاري دهد.

ته رانه: که المث که کثشي هه يه و ده نگبثژه کان له به زمي ده روثشاندا ده خيوثنن، که کاريگه ريي له سه ر ساليک بؤگه يشنت به مه ستيی مه عنه وي هه ية.

خمار: می فروش، باده فروش در اصطالح متصوفه، پیر کامل، مرشد واصل. مقصود در اینجا حضرت حق است.

خه ممار: مه يفرؤش، باده فرؤش له ئيستيالحي موته سه وفه دا پريي کاميل مورشيدی واسيله، مه به ست لثره دا حه زره يت حه قه.

تجلی: روشن شدن، جلوه گر شدن، هویدا شدن، نمایان شدن، در اصطالح عارفان، نور مکاشفه که از باریتعالی بر دل عارف ظاهر شود. تابش انوار حق در دل سالک پس از پیمودن مراحل سلوك و وصول به مقام فنا فی اهللا و نیز کنایه

از تجلی نور باریتعالی بر کوه طور که حضرت موسی از آن مدهوش گشت.نووري عارفاندا، ئيستيالحي له ده رکه وتن، و په يابوون ذووناکبوون، ته جه للي: موکاشه فه يه، که له اليه ن باري ته عاالوه بؤ دصي عارف ده رده که وث، تيشکي و سلووک قؤناغي تثپه ذاندين دواي له ساليکدا دصي له حه ق ئه نواري

٦٦

گة يشنت به مه قامي فه نا فيلاليه و کينايه يه له ته جه ليي نووري باري ته عاال له سه ر کثوي توور، که حه زره يت مووسا (د) له و ته جه لليه مه دهؤش بوو.

مهر: نشانه کردن و کسوت مطلق در عرفان آگهی از رازهاي نهانی و عالم غیب، شاعر حضرت خالص از ورود خود به این مرحله سخن می گوید. مولوي گوید: هر که

را اسرار غیب آموختند/ مهر کردند و دهانش دوختندموهر: نيشانه کردن، شه قص کردين خه رمان و بث ده نگيي ته مام، له عريفاندا ئاگاداري رازه نادياره کان، شاعري حه زره يت خالص باس له گه يشتنی خؤي به م قؤناغه ده کا، مه وله وي ده صث: ئه سراري ثنييان فثری هه ر که س کرد، مؤريان کرد

و ده ميان دووری.

٦٧

(١١)هویـدا! ذره هـر دل در رخـت نـور اي بینـا تـو دیـده همـه جـا دیـدة دیـدار پیدائـی تـو در همـه پیـدا و عیـان اسـتاعمـی،2 دیـدة نظـر در1 نشـود پیـدا دریـاي محیطـت چـو زده مـوج بـه عالم،ظاهر شـده در چشـم دویی صـورت صحراخورشـید یکـی، تـاب یکی، لیـک ز جلوهبینـا بیرنگـی ز رنـگ بـا شـده تابـش حسنی است نهاده است به هر حسن مالحترویی اسـت، به هر روي گشـاده است تجالناظـر شـده از دیـدة مجنون نگران اسـتمنظـور شـد از حسـن جمـال و رخ لیلی3این قطره و موجی که مسمی است به «عالم»دریـا دل جـز نبـود حقیقـت پیـش در هـر کثـرت دوري کـه ز آخـر شـده اولاز اولـی و آخـــر واحــــد شـده یکتـا

”خالـص“! بـزن از صیقل عشـق از مدد پیرمـــرآت دلــت را، که شـود مظهـر موال

1. بر. با (یا) ممدوده خوانده شود: اعما 2

. به صورت «لیال» خوانده شود. 3

٦٨

(١١)ئه ي ئه وکه سه ي نووري ذوخسارت له نو هـه موو زەذذەيه کدا دياره بينيوە ــؤي ت ـــداري دي شوثنثک هــه مــوو لــه بينا ــاوي چـــووان، ديـــار و ئــاشــکــرايــه ـــه م ــؤ ه ــؤ ب ـــين ت ـــه وت دەرکـــه وث ـــاک ــر دەرن ــوث ــی ک ــرؤڤ ـــــه آلم] لـــه بـــه رچـــاوي م [بــه م داوە ــال ــه ع ل ــؤيل ــه پ ــه ش ــؤ ک ــــاي مــوحــيــيت ت دەريــدا دەرکـــه وتـــووە ــي ــه چـــاوي دووي ــاري بــيــابــان ل ــس ذوخدەرکه وتندا له ــه آلم ب ــه ک، ي تيشکدانه وه يه که و هه تاو ــووە ــرت وەرگ بينه ر، بثذەنگيي لــه ذەنــگــي تيشکدانه وه جوانييه که وە هه موو خستؤته شريينيي خوثن که جوانييه که ، به خشيوه ذوخسارثک هه موو به درەوشــانــه وەي ذوخسارثکه ده بينث مــه جنوونه وه چــــــــاوي ــه ل بينه ر ــه ــووه ت ببينراو بووه ته له يالوە ذوخــســاري ـــي ذازاوەي و ــواين ج له

ـــرث عــالــه م ــه پــثــي دەگـــوت ــه ک ــؤل ـــؤپ و شــه پ ـــه و دص ئــا دەري دصــي له جگه نييه هيچ حه قيقه تدا لــه بــه ردەمــي ســه رەتــا، بؤته کؤتاييه وە لــه کــه ده ور زؤريــيــه کــي ــه ر هيه کتا١ ــه ــؤت ب تــــــــاکــه وە کؤتــايي و لــه ســه رەتــــــــا

ئاوثنه ی پــري، مــه دەدي بــه «خالص»! ئــه ي دصت به عيشق مشتومال بکه تا ببثته نوثنگه ی٢ مه وال

. يه کتا (خودا) 1. شوثنی ده رکه وتن 2

٦٩

شرح فارسی و کردي غزل ١١شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١١

مضاف به هستی گاهی و گویند دریا را وجود یعنی هستی، دریا محیط: دریاي احاطه کننده، اقیانوس محیط: هستی، دریاي گویند. و گردانند فراگیرنده، خطی که دور دایره را فرا گیرد. دریاي محیطت: هستی وجود الیتناهی حق مقصود است که در همه جا پیداست و دوبین و

احول با وجود دریا، صحراي برهوت را می بیند.ده رياي موحيت: ده ريا يانی ئه وه که هه يه، هه سيت، وجوود و گاهث ئيزافه ي ده که ن و ده صثن ده رياي هه سيت، موحيت. ئو قيانووس، ئابلووقه ده ري بث سنوور، خه تث که ده وري بازنه داده گرث، ده رياي موحيت، هه سيت وجوودي بث سنووري حه ق ته عااليه که له هه موو جثگايثک هه يه به آلم چاوي

ناذاست و الر له گه ص ده رياي وجووددا، بيابانی بث ئاو ده بينث.

جلـوه ز لیـک یکـی، تـاب یکـی، خورشـید بینــا بیرنگـی ز رنـگ بـا شـده تــابـش

خورشید تابش جلوه گري در اما هستند یگانه او تابش و خورشید گوید: شاعر ایجاد کرده است، مقصود باشد رنگ ها بینا که حق بودن بیرنگ از

وحدت در مبدأ و کثرت در مقصد جهان است.له دەرکه وتندا به آلم يه ک، تيشکدانه وه يه که و هه تاو وەرگرتووە بينه ر، بثذەنگيي له ذەنگي تيشکدانه وه

شاعري ده صث: هه تاو و تيشکدانه وه ی ئه و يه کن، به آلم له جيلوه گه ريدا، تيشکدانه وه ی هه تاو له بثذه نگيي بيناوه که مه به ست حه قه ره نگه کانی خوصقاندوون،

مه به ست وه حده ت له مه بده ء و که سره ت له مه قسه دي جيهاندايه.ایـن قطـره موجـی کـه مسـمی اسـت بـه عالمدر پیـش حقیـقـت نبــود جـــز دل دریـــا

٧٠

مقصود این که عالم جایگاه عشق است، دل هستی است و مرکز دایرة وجود است.

ــه م ــرث عال ــي دەگوت ــه پث ــه پؤله ک ــؤپ و ش ــه و دص ئــه له دصي ده ريا ــي حه قيقه تدا هيچ نييه جگ له به رده م

مه به ست ئه وه يه که عاله م جثگاي عيشقه، دصي وجوود و هه ستييه و مه رکه زي بازنه ي وجووده.

اول شـده آخـر ز کـه دوري کثـرت هـر یکتـــا شـده واحــد آخـــر و اولـی از

در محیط دایره هستی آغاز و انجام در یکجا به هم متصل می شود و تشکیل واحد می دهد، زیرا در چرخش دایره، دوایر متعدد ترسیم می شود و به چشم می آید،

اما در نهایت چه در ترسیم و چه در چرخش دایره واحد است.ــه رەتا، ــه کؤتاييه وە بؤته س ــه ر زؤرييه کي ده ور که ل ه

ــا ــه يه کت ــه وە بؤت ــي تــاک ــه رەتــا و کؤتــاي ــه س ل

و ده گه ن يه ک به له خاصثکدا کؤتايي و بازنه ي هه سيت سه ره تا موحيتی له ده بن به يه ک، چونکه له خوالنه وه ي بازنه دا، بازنه يه کی زؤر پثک دث و ده رده که وث و به چاو ده بينرثت، بهآلم له کؤتاييدا، چ له حاصه يت خوالنه وه و چ له پثکهاتندا بازنه

يه ک دانه يه.پیـر مـدد از از صیقـل عشـق بـزن (خالـص) مـوال مظــهـر شـود کـه را دلـت مـــرآت

و کامل انسان موال: است. عبدالقادر حضرت گیالنی پیر مقصود پیر، مدد مخصوص موال علی (ع) است، شاعر خود را در مرتبۀ مظهریت قرار می دهد که ذرة

انسان کامل در آینۀ دل او که از صیقل عشق شفاف گردیده، منعکس گردد.

٧١

ئاوثنه ی پــري، مــه دەدي بــه «خالص»! ئــه ي دصت به عيشق مشتوومال بدە تا ببثته نوثنگه ی مه وال

له پري، پريي گه يالين حه زره يت عه بدولقادره، مه وال، مه ده دي پري، مه به ست مه رته به ي له مه به سته، شاعري خؤي (ع) عه يل مه وال تايبه ت به کاميل ئينساين مه زهه ريه تدا ده بينث که زه ذه ي ئينساين کاميل له ئاوثنه ي دصيدا له بريقه ي ئه شق شه وق کاميل ئينساين زه ذه ي هؤي به تا تث که وتووه، ذووناکيي و بووه شه فاف

بداته وه.

٧٢

(١٢)نیست به جز شـاه عشق، صدرنشین صدوردر دل هـر ذره اي کـرده جمالـش ظهـورهر که ز خود گم نشـد لذت عشـقت نیافتز آنکـه... 1 دوئـی، هسـت ز قـرب تـو دورپرتو حسـن تو را با همه کس جلوه اي استدر همه عالم فکند شـادي و سـور و سـروربـادة لعـل لبـت خاطـر آن کـس چشـید،غـاب بسـکر الهوي فیـک و فـرط الحضوراین، ره یکتایی اسـت؛ دور شو از خویشتن!مـی نکنـد انـدر او پـاي دوتایـی، عبـورتـا مـی لعـل لبـت سـاقی عشـقم بـداد،حـور و جنـات جانـب آرزو نکنـد دل در حـرم جـان و دل هاتـف عشـقم بگفتلیـس سـوي نـوره الح بـه الکـون نــور

یـار انـوار پرتـو دل، تـور بـر زده تـا «خالص» جان باخته سوخته شد همچو طور

1. کشی شیعره که ناته واوه و ده ب وشه یه ک پش، یان دوای «دوئی» که وتبت.

٧٣

(١٢)جگه له پادشاي عيشق، که س له الي سه رەوەی دإلن دانه نيشتوەدەرکه وتوە زەذذەيه کدا هه موو دصي له ئه و جه مايل هه رکه سثک که له خؤي ون نه بوو، چثژي عيشقي تؤي نه چه شتدوورە تـــؤوە نزيکــايه تيی له دوويي له به رئه وەي به شثوەيه ک دەردەکه وثت له هه رکه سدا تؤ شه وقي جوانيي عاله مه وە هه موو خسته خؤشيی و جه ژن و شادي چه شت، تؤي لثوي له علي شه رايب که سه ئه و خاتري

بووبث! ون تؤدا له زؤر ئاماده يی عيشق و مه ستيي که به به رەوە! جيا خــؤت له که وابوو يه کتـــاييه ، ذثبازي ئه مه نــابثت تثپه ذ ئه ودا به الی «دوويه تی» القــي پثداوم لثويت له علي شه رايب عيشق ساقــي وەيت له نــاکات حــؤري و بـه هه شت ئارەزووي دصــم گومت پثي دصدا و گيان حه رەمي له عيشق په يامهثنه ري جـگه له نووري ئه و نوورثک نييه جيهانی پث ذوون بووبثته وه ...١

داوە، دصي تؤذی له يار نووري شه وقي وەيت له «خالص»ي گيــان دؤذاو، وەک کثوی تــوور سووتــاوە

1. ليس سوي نوره، الح به الکون نور

٧٤

شرح فارسی و کردي غزل ١٢شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١٢

در دل هر ذره اي کرده جمالش ظهور:وحدت شاعر اصفهانی هاتف می بیند را خداوند جمال ذره اي هر در شاعر

وجودي نیز می گوید، دل هر ذره اي که بشکافی آفتابیش در میان بینی...جه مايل ئه و له نثو هه موو زه ذه يه کدا ده رکه وتوه

شاعري له دصي هه موو زه ذه يه کدا خوداوه ند ده بينث. هاتفي ئيسفه هاين شاعريي ئه هلي وه حده يت وجوود ده صث؛ دصي هه زه ذه يه ک بکه يته وه هه تاوثکي تثدا ده بيين.

هر که ز خود گم نشد لذت عشقت نیافت:ترك خود گفتن یکی از اصول سلوك است و هر کس این مرحله را طی نکند به مرتبۀ عشق نمی رسد. عارفان گویند؛ از خود گذشتن و به او رسیدن شرط سالک

است.هه ر که سثک که خؤي لث ون نه بوو، چثژي عيشقي تؤي نه چه شت،

خؤ له بريبردنه وه يه کث له بنه ماکاين سلووکه و هه رکه س ئه م قؤناغه تثپه ذنه کا مه رجي گه يشنت به و و تثپة ذين خؤ له ده صثن عارفان ناگا، عيشق مه رته به ي به

ساليکه.

پرتو حسن تو را با همه کس جلوه اي است.حسن خداوند در اصل یک حسن واحد است اما هر کس جلوه اي ویژه از او

می بیند و به تعداد موجودات جهان جلوة حق وجود دارد.شه وقي جوانيي تؤ بؤ هه رکه س به شثوه يه ک ده رده که وثت

و شه وق هه رکه س به آلم يه کدانه يه، حوسين بنه مادا، له خوداوه ند حوسين جيلوه يثکي تايبه ت له و ده بينث و به ئه ندازه ي هه موو مه وجوودايت جيهان جيلوه ي

حه ق وجوودي هه يه.

٧٥

(١٣)است اولــیــا ــروج ب ــاه م منزل و مقام ــن ایاست خــدا ذات ــدرت ق شمس ــوار ان از المــع قدس، روح با خوانیش مؤید گر عیسی، همچو است مصطفی دین ١ محیی او که آن نبود دور قدم ـــوار ان ــوي س امــکــان تــاریــک شــب در است نما منهج او انــوار پرتو را سالکان انکساف٢ از ــود ب ایمن ــد اب تا حکمش ــاه ماست خیرالوري٣ خاصۀ آفتاب ز روشن زانکه است قادر از قوتش و است قدرت دست باز٤ است پا بی پر6و چون صعوة چنگلش٥ عالم اندر ــرون، ب ــد آم او مهر والیــت ــرج ب از تاکه است سها از کم پرتوش در ولی هر کشف ماه درگذشت؛ تواتر حد سر ز کراماتش چــون است انبیا منکران چون کند انکارش که هر بنده اي کمینه خــاقــان او فــرمــان ره در است بینوا و حقیر قیصر او احسان در بر مستمند هر بر گردیده منبسط جودش خوان است ــدا گ و ــاه ش ملجأ او همت ــاه ــارگ بنبرد ــس ک ــی، ــالل ج تــجــالي نــور ــر ب تــاب است مصطفی فیض ز تأییدش که او روان جز او، ــأن ش علو ــر ب رضیعی در ــــودن روزه باست ضیا برهان بسیار ــرد خ اربــاب پیش

پادشـاها! فیض لطفـت در دل «خــالص» بریزهر چه هست،از بندگان خاص درگاه شما است

١. باتشدید یاء دوم.٢. انخساف.٣. خیرالورا

٤. با کسر «زاء» خوانده شود٥. چنگلش

٦. با تشدید «راء»

٧٦

(١٣)ئه وليــايه بــورجي مانگي مــه نزصي و مه قــام ئــه وە و له نووري هه تاوی دەسه آليت زايت خوداوه ده دره وشثته وه پشته ، له رؤحولقودوسي يارمه تيي عيسا وەک بصثی ئه گه ر مسته فايه ئاييين زيندووکه رەوەي بؤ ئه وکه سه ي نييه، دوور ئيمکاندا تاريکي ــه وي ش لــه ــه و ئ ــريشــادي ئ شــه وقــي هه وەصني نووري به رەو ساليکانه ذثگاي پيشاندەري ذث نابث، شارانه وەي هه تايه هه تا ئه و فه رماين و حوکم مانگي وەردەگرث خه يرولوه را١ تايبه يت هه تاوي له ذووناکي چونکه ئه و «باز»ي دەسيت خودايه و هثزي له الي قادري تواناوەيه پثيه و ــه ذ پ بــث چؤله که ي وەک چنگيدا لــه عــالــه م دەر، هـاتؤته وياليه ت بورجي له ئه و هه تاوي وەيت له

ــه ر ــه ب ـــوو وەلـــيـــيـــه ک ل ـــه م ــي ه ــف ــه ش ــي ک ــگ ــان مــوورە ــه م ن ک ســوهــا ئــه ســتــثــرەي وەک ئــه و تيشکي بووە، له ذادەي «ته واتور»٢ تثپه ذ ئه وەي [هه واصي] که رامايت له به ر وايه بث پثغه مبه ران مونکريي وەک بکات ئه و ئينکاري هه رکه س نرخه بث نؤکه رثکي خاقان ــه ودا ئ فه رماين ذثگه ي له هه ژارە و بچووک قه يسه ر ئه و، ئيحساين دەرگــاي له به ر کــراوەيــه ــک ــه ژارث ه ــه ر ه بــؤ ــه و ئ به خششي ســفــرەي ــه ــا و گــه داي ــه ي ش ــاگ ــه ن بـــارەگـــاي هــيــمــه يت ئـــه و پنه بوو [خودا]ي ته جه لال نووري دەرکه وتين تاقه يت که س

پشت قاميه مسته فا فــه يــزي بــه کــه ــه و ئ ــي ذؤح لــه جگه عه قـإلن ــاوەن خ الي له شريەخؤريدا له ــن ــرت ذؤژووگئه و پايه ي و پـــله بـه رزيي بــؤ ذوونــاکه به صگه يه کی

ئه ی پادشـــا! فـــه يزي لوتــفت بــذژثنه دصي «خالص»ەوەهه رکه سثک بثت، يه کثکه له کؤيله تايبه ته کاين دەرگانه ي تؤ

. خريالوري 12. هه واصثک که له زمان زؤر که سه وە دەبيسترثت

٧٧

شرح فارسی و کردي غزل ١٣شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١٣

ایـــن مقــام و منـزل مـاه بــروج اولیاسـتالمـــع از انوار شـمس قـدرت ذات خـداسـتهمچو عیسـی گـر مؤیـد خوانیش بـا روح قدسدور نبـود زانکـه او محیـی دیـن مصطفی اسـت

گیالنی عبدالقادر شیخ حضرت براي را غزل این عبدالرحمن شیخ حضرت (غوث اعظم) سروده است. شاید در زمان سرودن در بارگاه و مقبرة حضرت گیالنی بوده که اشاره به مقام و منزلت او دارد. تشبیه حضرت گیالنی به ماه مقصود این که بقیۀ اولیاء ستارگان محضر او هستند و تشبیه قدرت ذات خدا به شمس که شیوة اهل عرفان است این که ماه وجود حضرت گیالنی از تابش نور قدرت ذات خداوند تابان است و کسب نور می کند. حضرت عیسی مسیح نیز در آسمان چهارم مقام

دارد. بدین ترتیب منظور شاعر آسمانی بودن حضرت گیالنی است.

را آنچه و کالمی فلسفی اصطالح در و نفس رحمانی عارفان نزد در روح قدس: فالسفه جوهر عقلی نامیده اند، الهیون روح القدس می نامند. (طبقات، ص ١٠٠٠؛ اسفار، ج ٤، ص ٨٩، ١٦٦، ٧٩، ١٠٧ و ج ١، ص ٧٢) و اشاره

به جبرئیل است.محیی: اشاره به لقب محیی الدین منسوب به حضرت گیالنی.

و ئه وليــايه بــورجي مانگي مــه نزصي و مه قــام ــه وە ئده دره وشثته وه . خوداوه زايت دەسه آليت هه تاوی نووري له پشته ، له رؤحولقودوسي يارمه تيي عيسا وەک بصثي ئه گه ر مسته فايه ئاييين زيندووکه رەوەي که سه ي بؤ ئه و نييه، دوور

٧٨

عه بدولقادري بؤ حه زره يت شثخ غه زه له ي ئه م عةبدوذه محان حه زره تی شثخ گه يالين (غه وسي ئه عزه م) هؤنيوه ته وه، دوور نييه له کايت هؤنينه وه ي ئه و غه زه له دا، ده کا، ئه و مه نزيل و مه قام به ئيشاره که بووبث گه يالين حه زره يت مه رقه دي له مه به ست له ته شبيهي حه زره يت گه يالين به مانگ ئه وه يه که ئه ولياكاين دي له به رابه ر شثوه ي که هه تاو به خودا زايت قودره يت ته شبيهي و ئه ستثره ن ئه ودا گه وره يي نووري تيشکی له گه يالين حه زره يت وجوودي مانگي که ئه مه يه عريفانه ئه هلي ده سه آليت زايت خوداوه نده وه ئه دره وشثته وه و که سيب نوور ده کا، حه زره يت عيساي بووين ئامساين شاعري مه به سيت ته رتيبه به م چواره مه، ئامساين له مه سيحيش

حه زره يت گه يالنية.

رووحولقودوس: له الي عارفان به نه فه سي ذه محاين ئه ژمثردرث و له ئيستيالحي فه لسه فه و که الميدا به وه ي که فه السيفه جه وهه ري عه قصي پث ده صثن و ئيالهيون رووحولقودوسی پثده صثن که ئيشاره به حه زره تی جربه ئيله. (طبقات، ص ١٠٠٠؛ اسفار، ج ٤، ص ٨٩، ١٦٦، ٧٩، ١٠٧ و ج ١، ص٧٢)

موحيي: ئيشاره به نازناوي حمثد ين که دراوه ته پاص حه زره يت گه يالين.

شب تاريک امکان: ظلمات اين جهان و حجاب هاي بني جان و جانان.شه وي تاريکي ئيمکان: زوصمايت ئه م جيهانه و ئه و په ردانه که له به يين گياين (مرؤض)

و گيانان واته (خوداوه ند) دان.

انوار قدم: نورهاي ازلی.ئه نواري قده م: نووره ئه زه لييه کان.

مـــاه حکمـش تـا ابـد ایمـن بـود از انکسـافزانکـه روشـن ز آفتـاب خاصـۀ خیرالورى اسـت

خیر الوري: مقصود پیامبر اسالم است(ص)اشاره به این بیت است

٧٩

شمسنا و لـــیـــن االو ــوس ــم ش افــلــت ــرب ــغ الت العلی فلک علی ــدا ـــ ـــ اب

یعنی آفتاب دیگران غروب کرد، اما خورشید ما جاودانه تابناك خواهد بود.نابث شارانه وەي هه تايه هه تا ئه و فه رماين و حوکم مانگي وەردەگرث خه يرولوه را تايبه يت هه تاوي له ذووناکي ئه وەي له به ر

خه يرولوه را = مه به ست پثغه مبه ري ئيسالمه (د) ئاماژه به م به يته يه :شمسنا و االولـــیـــن ــوس ــم ش ــت ــل افالتغـرب الــعــلــی فلک علی ــــــــدا اب

هه ر نه مرانه ئثمه هه تاوي به آلم ده ذوا. و ده بثت ئاوا ئه واين تر هه تاوي يانی، ده دره وشثته وه.

باز دست قدرت است.اشاره به لقب ”باز اهللا“ منسوب به حضرت گیالنی که مربوط به یکی از کرامات

اوست.بازي ده سيت قودره ت و ده سه آليت خودا...

ئيشاره به نازناوي ”بازه آل“ که دراوته پاصي حه زره يت گه يالين و ده گه رثته وه بؤ يه کث له که رامايت ئه و حه زره ته.

تا که از برج والیت مهر او آمد برون...خورشید او از برج والیت طلوع کرد، چون خورشید طلوع می کند، ماه و ستارگان

ناپدید می شوند. زیرا او واسطۀ فی الکل است.له وه ختث هه تاوي ئه و له بورجي وياليه ت هاتؤته ده ر...

مه به سيت شاعري ئه وه يه که کاتث هه تاو ده رده که وث، مانگ و ئه ستثره ون ده بن، بؤ ئه وه ي حه زره يت عه بدولقادري گه يالين واسيته و سؤنگه يه بؤ هه مووان.

چون کراماتش ز سر حد تواتر درگذشت...کرامات حضرت گیالنی پس از هزار سال که از زمان حیاتش می گذرد و هنوز بر زبان ها جاري و متواتر است و کتاب ها دربارة کراماتش تألیف شده است و از این

٨٠

لحاظ در بین عارفان شاخص است.له به ر ئه وه ي [هه واصي] که رامايت له راده ي ته واتور تثپه ذ بووه...

تثپه ذبووة، ژياىن لة كة سا ص هةزار دواى لة گه يالىن حةزرةتى كةراماتى ئثستاش هةر لة سةر زار و زماىن خة صكة، ياىن بةردةوامة و كتثب و ريسالةى زؤرى

لة سةر نووسراوة و لةم بابةتةوة لة زجنريةى عارفاندا بةناوبانگ و ناسراوة.

نور تجلی جاللی...نور تجلی جاللی زمانی که حضرت حق به عظمت و قدرت و کبریا و جبروت تجلی نماید و کائنات توان دریافت تجلی جاللی ندارد و محو می شود، ولی شاعر گوید؛ حضرت عبدالقادر گیالنی در سایۀ فیض رسول اکرم، در مقام تجلی جاللی

تاب آورده است.نووري ته جه لليي جه اليل...

و هثز و گه وره يي به حه ق حه زره يت که کاتث جه اليل ته جه لليي نووري جه به رويت ته جه للي بکا هه ر دوو جيهان و هه موو پثويستييه کاين تواناي مانه وه يان له به ر ته جه لليي جه اليل نييه و ون ده بن، به آلم شاعري ده صث؛ حه زره يت عه بدولقادري جه الليشدا ته جه لليي مه قامي له ئه کرمدا ره سووصي فه يزي سثبه ري له گه يالين

به رده وام ماوه ته وه.

روزه بودن در رضیعی بر علو شأن او:مبارك ماه در که است کرده روایت گیالنی مادر حضرت که این به اشاره رمضان کودك شیرخوار او شیخ عبدالقادر گیالنی از اذان صبح تا اذان مغرب سینۀ

مادر را نمی گرفته است.ذؤژووگرتن له شريه خؤريدا له الي خاوه ن عه قـإلنه وه...

ئيشاره به وه یه که دايکي حه زره يت گة يالين گثذاويه ته وه که له مانگي موباره کي بانگي کايت له گه يالين) عه بدولقادر (شثخ ئه و شريه خؤ ره ي کؤرپه ي رمه زاندا

به يانييه وه تا بانگي ئثواره (مه غريب) سينگي دايکي نه ده گرت.

٨١

(١٤)

ساقی نامه

سـاقیا! بر فرش گل خرگاه زد چتر سـحاببر زده مطرب نواي عشـق بـا چنگ و ربابروي صحرا بو دهد از الله و گل، چون بهشتخوي شـبنم می چکد از الله و از گل، گالبباده نوشان در خروش و عارفان در وجد و جوششـاهد زریـن قبـا برداشـته از رخ، نقـابنـی آواز و مطـرب سـوز و عشـاق نالـۀ شـیخ را در رقـص آورده چـو ایام شـبابفرصتی زین وقـت نبود1 خوبتـر، لطفی نمااز نـوال مکرمـت پـر کـن مرا جام شـرابتا که ریزم در گلـوي جانش، از خود وا رهمطـی کنم اوراق عقــل و دانش و فهم و حساب

خــالصا! آن کس ننوشـد بــاده در فصلی چنینگرچه انسـان اسـت، لیکن هسـت کمتر از دواب!

. به فه تحى «واو» 1

٨٢

(١٤)

ساقی نامه

ئه ي ساقي! چه تري هه ور خه رگاي له سه ر فه ذشي گوص هه صدا ولثدا عيشقي ــاوازي ئ ذوبــابــه وە و چه نگ به موتريبيش ذوخساري بيابان له به ر هه آلله و گوص، بؤين وەک به هه شيت هه يه

گوآلو گوصيش له و ــت دەذژث هه آلصه له شــه ومن عارەقي جؤشدا و وەجــد له عارفان و خرؤشدان له مه ينؤشان مه عشووقه ي که وازثذين ده مامکي له سه ر ذووي خؤي البردوەبلوثر، ـــاوازي ئ و موتريب ــؤزي س و عاشقان نــاصــه ي هه صپه ذکث هثناوەته الوي، سه ردەمي وەک شثخيشي بکه ــوتــفــثــک ل نـــابـــث ، ــر ــت ــاش ب ــــه وە ل ــــــان دەرەتبکه لثواولثو ــه رامب ش جامي خــؤت که رەمي عه تاي له و مب بثخود خؤم له و گيامنه وە گــه رووي بيکه مه به صکو الپه ذەي عه قص و زانست و تثگه يشتوويي و حيساب هه صدەمه وە

ئه ي «خالص»! ئه وەي له وەرزثکي ئه وتؤدا مه ي نه نؤشثتئاژه ڵ کــه متــرە! له بــه آلم بثت، بــاوەکـو مــرؤڤ

٨٣

(١٥)سـاقیا! عید است و نوروز اسـت و ایام بهارصـف زده گل هـر طرف انـدر کنـار جویبارابر نیسـان بر بساط سبزه گشـته خیمه سایـار، بـر تخت زمـرد جـاي کرده، شـاهوارمطرب و چنگ و مغنی، جمله در جوش و خروشخم مى در جوش و جان بى صبر و خاطر بیقرارمى نمایـد روضـۀ خلـد بریـن از هـر طرفوز نسیم جــانفزایش مست گشته هوشیار

جـام می در کف نه و در بزم رندان، باده ده«خالـص» بیچاره را زان جام می دردي1 بیار

. «دالى» یه که م به زه ممه یه . 1

٨٤

(١٥)ــه ورؤزە و ذؤژاين بــه هــارە ــاقـي! جـــه ژنه يه ، نــــ ئـه ي ســتاون ــوآلن له هه موواليه که وە له لثواري جؤگه ئاو به ذيز وه س گــه وزە، بؤته ذەمشاص ــان له سه ر سفرەي س هه وري مانگي نيســتووە ــرووت دانيش ــيت زم ــه ر ته خ ــاهان، له س ــار، وەک ش يــدان ــگ و گؤرانيبثژ هه موو له جؤش و خرؤش ــب و چه ن موتريــه برە و دص بثقه رارە ــث س ــث و گيان ب ــه ي دەجؤش ــه م کووپــؤ دەنوثنثت و ــه هه موو اليه که وە خ ــيت به رين ل باغي به هه شــت بـوون ــياران مـه س ــنه بــاي گيانبزوثين ئه و، هؤش ــه ش ل

جــامي مـه ي به دەسته وە بگرە و له به زمي ذيندان١ دا مــه ي بگثذەله [کووپه ي] شه رابة که ش [جامثک] تصته بؤ «خالص»ي هه ژار ثنه

1. ذثند: هؤمشه ندثک که خه صکاين ذياکار باش دەناسثت، به ذواصه ت هيچ نييه، بهآلم له باتيندا هه مووشته.

٨٥

شرح فارسی و کردي غزل هاي ١٤ و ١٥شه رحي فارسي و کورديي غه زه له کاين ١٤ و ١٥

آغاز در متداول روال به و می شود سروده مثنوي قالب در اصوال ساقی نامه البته، به طور مستقل هم گفته شده است. عارفان داستانی منظوم قرار می گیرد. اندك این در و دارد مفصلی بحث خود که داشته اند اعتنا و اقبال ساقی نامه به نمی گنجد. از لحاظ تنظیم دیوان شعر نیز چنانچه ساقی نامه مستقل باشد، در خاتمه

و پایان دیوان قرار می گیرد. در اینجا توضیح چند نکته ضروري است.اول چنان می نماید که این ساقی نامه مفصل بوده و تنها همین مقدار از آن به

دست آمده است.دوم این ساقی نامه نه در قالب غزل بلکه ترکیب بند بوده و شماره هاي چهارده

و پانزده را هم دربرمی گیرد.سوم به خاطر رعایت و احترام تنظیم اولیه ما نیز با همان عنوان ساقی نامه در

همین جا با توضیح الزم درج نمودیم و شرح کردیم.در توضیحات د. مکرم طالبانی نیز عنوانی به نام ساقی نامه نیامده است و غزل ها

مستقل می باشند.ساقينامه له بنه مادا ده بث به شثوه ي مه سنه وي بوترث و وا باوه که له سه ره تاي داستانه مه نزوومه کاندا جثگري ده بث، ئه لبه ت به شثوه ي سه ربه خؤش وتراوه ، عارفان بايه خيان به هؤنينه وه ي ساقينامه داوه که بؤخؤي باسثکث به ربـإلوه و له م ده رفه ته دا ناگوجنث، له بابه يت ته رتيب و داذشتين ديواين غه زه ليات ئه گه ر ساقينامه سه ربه خؤ بث، ده بث له کؤتايي ديوانه که دا دابنرثت. لثره دا ذوون کردنه وه ي چه ن خاص پثويسته.

يه که م وادياره ئه م ساقينامه يه درثژتر بووه و ته نيا ئه م شيعرانه ي به ده سيت ئثمه گه ييشتوون.

دووةم ئه م ساقينامه يه نه له شثوه ي غه زه ل، به صکو ته رکيب به ند بووه و غه زه يل ژماره چوارده و پازده يش له خؤ ده گرث.

سثيه م له به ر حورمه يت داذ شتنث، که يه که م جار کراوه، ئثمه يش هه ر به ناوي ساقينامه له م جثگه يه دا دامان نا و شرؤضه مان کرد.

٨٦

له ذوونکردنه وه که ي د. موکه ذه م تاصه بانيدا به شث به ناوي ساقينامه نه هاتووة و غه زه له کان جياواز و سه ربه خؤن.

ساقی: ساقی شرابدار را گویند و آن که شراب دهد و کنایت از فیاض مطلق است و در بعضی موارد اطالق بر ساقی کوثر شده است و به طریق استعارت بر مرشد کامل نیز اطالق شده است و گفته شده است مراد از ساقی ذات، به اعتبار فخرالدین اصطالحات ٤٠؛ العارفین، ص (ریاض است. اظهار و ظهور حب

عراقی، شرح گلشن راز، ص ٦١٩)ساقي: ساقي به شه رابگثذ و شه رابدار ده صثن و کينايه له فه يازي موتلةقه. له بذث جثگه به ساقيي که وسه ر ده وترث و به ذثگه ي ئيستعاره به مورشيدي کاميل ده صثن و وتراوه مراز له ساقي زاته به ئيعتيباري حوب و زوهوور و ئيزهار. راز، گلشن شرح عراقی، فخرالدین اصطالحات ٤٠؛ ص العارفین، (ریاض

ص٦١٩)

مطرب: مطرب در اصطالح صوفیه فیض رسانان و ترغیب کنندگان را گویند که به معنی به نیز و دارند معمور را عارفان دل هاي حقایق بیان و رموز کشف نیز را مکمل مرشد و کامل پیر باآلخره و آید ربانی عالم آگاه کنندگان

گویند(کشاف، ص ٨٩٩). هانده ران و پثوه ندده ران به ته سه وفدا زاراوه ي له (ژه نيار)، = موتريب موتريب: ده صثن، که به ئاشکرايي ره مز و وتنه وه ي حه قايق، دصی عارفان ئاوه دان ده کا و کاميل پريي به کوتاييدا له و ذه باين عاله مي ئاگادارکه راين ماناي به و

مورشيدي موکةمميل ده صثن. (کشاف، ص ٨٩٩)

الله و گل: الله نتیجۀ معارف را گویند که مشاهده کنند، کنایت از چهرة گلگون محبوب است که عاشق مهجور را داغدار کند.

الله و گوص: الله به به رهه مي مه عارف ده صثن که بيبينن، کينايه له روومه يت سووري مه حبووبه، که عاشقي دوورخراو داخدار ده کا.

٨٧

عارفان: عارف یعنی شناسنده و کسی است که حضرت الهی او را به مرتبت شهود و اسماء و صفات خود رسانیده باشد و این مقام به طریق حال و مکاشفه بر او

ظاهر گشته باشد، نه به طریق مجرد علم و معرفت حال.بعضی گویند: عارف کسى است که فناى در حق یافته و هنوز به مقام بقاء باهللا نرسیده باشد و از مقام تقید به مقام اطالق سیر نموده و (معروف) حق مطلق است که مبدأ و معاد همه است «العارفون یقوون بمعروفهم وسائر

الناس یقوون باألکل والشرب». (طبقات، ص ٥٠٦)پیر طریقت گفت: بهرة عارف در بهشت سه چیز است؛ سماع و شراب و دیدار. سماع را گفت؛ «فهم فی روضه یحرون» شراب را گفت؛ «ویسقیهم ربهم شرابا طهورا» دیدار را گفت؛ «وجوه يومئذ ناضرة الى ربھا ناظرة» سماع بهرة گوش، شراب بهرة لب، دیدار بهرة دید، سماع وجدان را، شراب دیدار گشاید، زبان فزاید، شراب را، سماع طرب محبان دیدار را، عاشقان

صفت رباید.فرد کند. را عارف راز جلوه کند، دیدار نقد کند، شراب سماع مطلوب

(عده، ج ١، ص٣١١)عارفان: عارف يانی شوناسه نده و ئه و که سه يه که حه زره يت ئيالهي ئه وي به پله ي شوهوود و ئه مسا و سيفايت خؤی گه ياند و ئه م پله يه به ته ريق و ذثگه ي حاص و موکاشه فه بؤ ئه و زاهري و ئاشکرا بووبث، نه له ذثگه ي موجه ذه دي عيلم و

مه عريفه يت حاصه وه .بذث که س ده صثن؛ عارف ئه و که سه يه که له حه قدا فاين بووبث و هثشتا به مه قامي ”به قائون بيلـال“ نه گه يشتبثت و له مه قامي ته قه يود و يه خسرييه وه حه قي (مه عرووف) بزانني ده بث بذوا، سه ربه خؤيي و ئيتالق مه قامي به ره و و سائر يقوون مبعروفهم «العارفون مه عادي هه موانه و مه بدهء موتله قه که

الناس يقوون باالکل و الشرب.» (طبقات، ص ٥٠٦)و به هه شت سث شته، سه ماع له عارف به هره ي ته ريقه ت گويت: پريي

شه راب و ديدار، سه باره ت به سه ماع گويت؛ «فھم في روضة يحرون» سه باره ت به شه راب گويت: ویسقیهم ربهم شرابا طهورا

٨٨

سه باره ت به ديدار گويت: وجوه يومئذ ناضرة الى ربھا ناظرةو چاو به هره ي ديدار لثوه، به هره ي شه راب گوثيه، به هره ي سه ماع موحيببانه، سه ماع بؤ ديدار عاشقانه، بؤ ويژدانه، شه راب بؤ بينينه، سه ماع

ته ره ب ئه فزايه، شه راب زوبان گوشايه، ديدار سيفه ت ذوبايه.ديدار و ثنيه ئاشکراکه ري شه راب چاکه يه، که ره وه ي نه خت سه ماع

عارف هه صبژثره.(عده، ج ١، ص٣١١)

شاهد: شاهد یعنی گواه و مشاهده کننده «الشاهد ما یشهد بما غاب عنک» و نیز شاهد به معنی حاضر آمده است «و شاهد الحق شاهد فی ضمیرك» و تجلی بیان فرموده اند و گفته شده و لباس شاهد، عیان را در جمال ذات مطلق است: که شاهد؛ حق است به اعتبار ظهور و حضور. (رساله قشیریه، ص٤٤؛

شرح گلشن راز، ص ٥٨٣)شاهيد: شاهيد يانی، شايه ت و بينه ر؛ ( الشاهد ما يشهد مبا غاب عنک)١ و شاهيد به ماناي حازره؛ (وشاهد احلق شاهد يف ضمیرک)٢ و ته جه لليي جه مايل زايت موتله ق له جل وبه رگي شاهيد ئاشکرا ده فه رمووث و گوتراوه؛ که شاهيد حه قه به ئيعتباري زوهوور و حوزوور.(رساله قشیریه، ص ٤٤؛ شرح گلشن راز، ص

(٥٨٣

عشاق: جمع عاشق، عاشق جویندة حق تعالی را گویند. با وجود طلب وجد تمام و غیرمحبوب حقیقی خود کسی را نخواهد و نجوید... او را نه کفر و نه دین

است و شعار عاشقان این است.عوششاق: جه معي وشه ي عاشقه، عاشق به به دواداگه ذي حه ق ته عاال ده صثن، له گه ص خؤي حه قيقيي مه حبوويب له جگه و ته واودا تثکؤشاين و داخوازي که سي تري نه گه ره ک بث و به دوويا نه گه ذث... ئه و نه کوفري هه يه نه

دين و شيعري سه ر زاري عاشقان ئه مه يه.

. شاهيد ئه و که سه يه وا به و شته که تؤ نايبيين شايه يت ئه دا 1. شاهيدي حه ق له دصي تودا شاهيده 2

٨٩

یار بر تخت زمرد جاي کرده شاهوار؛یار؛ یار عالم شهود را گویند یعنی مشاهدة ذات حق (کشاف، ص ١٥٦٤).

زمرد: گوهري گرانبهاست، در اصطالح صوفیان نفس کلی را زمرد گویند که صور تمام موجودات در آن مرتسم است. (اصطالحات شاه نعمت اهللا ولی، ص ١٦).

شاعر در این یک مصرع با اصطالح عرفانی تمام عالم جسم و جان، عرض و جوهر، ذات و معنی را در نهایت مقام سلوك ترسیم کرده است.

يار، وه ک شاهان له سه ر ته خيت زومذوت دانیشتووه يار؛ يار به عاله مي شوهوود ده صثن يانی بينيين زايت حه ق.(کشاف، ص ١٥٦٤)

زمرووت: گه وهه رثکي پذبايه خه، له ئيستيالحي سؤفيه دا به نه فسي کولليده صثن زمرووت، که وثنه ي هه موو مه وجوودات له و دا کيشراوه ته وه.(اصطالحات

شاه نعمت اهللا ولی، ص ١٦).گيان، و عاله مي هه ست ته واوي ئيستيالحايت عريفاين به دثذه دا له م شاعري

عه ره ز و جه وهه ر، زات و ماناي له کؤتايي پله ي سلووکدا ره سم كردووة.

گالب: سالکانی که پیرو ذکر خفی هستند و بیشتر پرده نشینند و از حضور و تردد در جمع پرهیز دارند.

و خؤيان په رده نشينن زؤرتر و زيکري خه فني په يذه وي وا ئه و ساليکانه ي گوآلو: ده رناخه ن و له هاتوچؤ و ئاماده بوون له نثو خه صکدا خؤ ده پارثزن.

گویند. باده نیز را منیف عشق و است الهی نصرت صوفیان نزد باده باده نوشان: الهیجی گوید: بعضی در مدرسۀ میان اهل وسوسه بسیار جان کنده اند و کمندي چند از تقلید در گردن افکنده اند نه در میخانه به حق باده عرفان

نوشند، نه در قدم پیر مغان به تهذیب اخالق کوشند.باده نوشان: باده له الي سؤفيان سه رکه وتين ئيالهيه و به عيشقي به رزيش ده صثن باده ، الهيجي ده صث؛ بذث که س له مه دره سه ي ئه هلي وه سوة سه گيانيان که ندوه، چه رمه سه رييان ديوه و که مه ندي ته قليد و السايي کردنه وه يان

٩٠

له نه نؤشيوه، باده ي عريفانيان له مه خيانه نه له ملي خؤيان خستووه، خزمه يت پريي موغان بؤ ته هزيب و پاكيي ئه خالق تثکؤشاون؛

خم می: مراد قلب عاشق شیداست که از غلبات عشق بیتاب و واله می شود.نائآرام و واله عيشقدا له سه رکه وتين که شه يدايه عاشقي دصي مراز مه ي: خومي

ده بث.

٩١

(١٦)نوربخـش روي مهـر آسـمان، پیداسـت کیسـتجلوه گر در صورت حسـن بتان، پیداسـت کیستدلبـري کـز هـر نظربـازي بـه رنگـی دل بـرد،پیش عـارف در میان دلبران، پیداسـت کیسـتمنعکس گردد به ضدش، هر چه از حدش گذشـتآن که از فرط ظهوراتش نهان پیداسـت کیسـتآن کـه هم دور اسـت و هم نزدیـک از هر ذره ايهمچو خورشـید فلک اندر جهان پیداست کیستگرچـه انـدر بی نشـانی، از نشـان نبـود نشـانآن که باشد با نشـان و بی نشان، پیداست کیستصـورت لیلـی و مجنون جـز خیالی بیش نیسـتناظرانـدر این و منظوراندر آن پیداسـت کیسـت

خالصا! چشمت پر از گرد و غبار کثرت استورنه، در هر جا هویدا و عیان، پیداست کیست

٩٢

(١٦)ــه وەي نوور خه آليت ذووي هه تاوي ئامسان دەکات، ديارە کثيه ئــاري جوانيي بوتاندا دەردەکه وثت، ديارە کثيه ئه وەي له ذوخســثوەيه ک دەبات ــه ر نه زەربازثک به ش ــی ه ــه و دصبه رەي دص ئــه کثي ــارە دي ــدا، دصبه ران ــاو له نــ ــارف، عــ الي ــه لــتثک له سنووري خــؤي تثپه ذ بثت، دەبثته دژي خؤي هه رشــه کاين، نادياره ، ديارە کثيه ــه وەي که له به ر زؤريي دەرکه وتن ئ

ــه م نزيک ــه م دووره و ه ــه ک ه ــوو زەذذەي ــه هه م ــه وەي ل ئــه کثي ــارە دي ــدا، جيهان ــه ل ــان ئامس ــاوي هه ت وەک ــانه نييه ، ــانه يه ک له نيش ــانه ييدا هيچ نيش گه رچي له بث نيشــه کثي ــارە دي ــانه ، بث نيش و ــان خاوەن نيش وا ــه وەي ئــه ــر نيي ــک زيات ــه خه ياصث ــوون ل ــال و مه جن ــاري له ي ذوخســارە کثيه ــان دي ــزووري ئه ويــــ ــان و مـــه ن ــازري ئه ميــ ن

زؤربينی خؤصی و تؤز له پذە چــاوت «خالص»! ئه ي دەنا له هه موو شوثنثک، به ذوونی و ئاشکرا ديارە کثيه

٩٣

شرح فارسی و کردي غزل ١٦شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١٦

در این غزل شاعر عارف نکات ظاهر را به کثرت و نهایت را به وحدت آورده کلمۀ با است، چون جواب هم و سئوال هم غزل ردیف در (کیست) واژة است. (پیداست) همراه شده است و هستۀ اصلی آن تفسیر وحدت وجود و وحدت موجود است. نور، جلوه، حسن، دلبري، رنگ، انعکاس، ضد، فرط ظهور، دور و نزدیک، نشان و بی نشان، مجازي و حقیقی و در نهایت کثرت و وحدت سیر این بررسی را به خوبی

می نمایاند.له م غه زه له دا شاعريي عارف خاصه زاهرييه کان به زؤرينه و به ربـإلوي و کؤتايي به يه کدانه هاوردوه، وشه ي ”کثيه“ له ذه ديفي غه زه له که دا هه م پرسياره و هه م وه آلمي پرسياره که يه، بؤ ئه وه ي هاوذث له گه ص وشه ي ”ديارە“ هثناويه، نثوه ذؤکي غه زه له که شرؤضه ي باسي وه حده يت وجوود و وه حده يت مه وجووده، وشه ي نوور، جيلوه، جواين نزيک، و دوور زوهوور، زؤريي پثچه وانه، تيشکدانه وه، ذه نگ، دولبه ري، و حوسن، به ره و يه کدانه يی، و زؤري کؤتاييدا له و حه قيقي و مه جازي بث نيشان، و نيشان

پثشه وه چووين هه صوثسته که پيشان ده دا.

٩٤

(١٧)فـاق مـن فـرط الهـوي قلبـی علیعـال قـد هـواه فـی هـاو کل دل اهـل بـس لبـت، تمنـاي در الکربـال کاهـل الـروح باذلـوا گـر نبـودي عشـق شـورانگیز تـو،ابتلـی مـا المحـب بـال بالبـال، ازل بـرت دورم مکـن، چـون در از ولـی قـد هـواك فـی قلبـی کان گـر بـه تیـر غمـزه دلـدارت زنـد،التخـف، فـی العشـق منـه ماقلـینگـردد عشـق در دل منجلـی، تـا للجـــال مسـتعــدا الیــکـون

در بـال، «خالـص»! بلی گـو، زانکه یارکم بــال بـــال المحــب بـــالبال

٩٥

(١٧)دصی من له به ر عيشقی زؤر به سه ر هه موو ئه وانه یــه رکه وت س ــه رزن، پايـــه بـــ ــقدا عيش ــه لــک ئه هـلي دص ــوت گــه لث ــه تــه مه نناي لث بـــي١ ــه ال ذؤحي خؤيان به خش ــي که رب وەک ئه هلــؤ نــه بووايه ــتبزوثين ت ــقي هه س ــه ر عيش ئه گله به إلدا دصدار شاره زای ئه وه بوو که تووشی بووه ــه ئه زەله وە ــه وە چونکه ل ــؤمت دوور مه خ ــه خ لــووه ٢ بـ ــنا ئاش ــؤ ت ــقي عيش ــه ب ــم دصــريي خه مزە لثت بدات ــه ر دصدارەکه ت به ت ئه گمــه ترسه ، له عيشقدا ئه وه ی ده سووتث له وه وه يه ٣ــک نـــه داته وە ــدا تيش ــه دصــ ــق ل ــا عيش تــــثتـــــه وە٤ ــه وەي بدرەوش ــؤ ئ ــث ب ــاده ناب ئام

ــه يار، ــث، چونک ــث به ص ــه آلدا بص ــه ب ــص! ل خالــه إلوه كردووة ٥ ــانازيی به ب ــار دصدار ش چه ند ج

١. باذل الروح کاهل الکربال مانند شایستگان کربال جان خود را بخشیدند.٢. کان قليب يف هواک قد ويل دلم در هواي عشق تو به مرحلۀ دوستی و والیت رسیده است. (رك شرح /

بذوانه بؤ شه رحه کان) (م، ع، س)٣. الختف يف العشق منه ماقلي از عشق مترس زیرا اگرچه عشق دشمن عاشق است، اما در برابر او ناچیز

است. (رك شرح / بذوانه بؤ شه رحه کان)٤. اليکون مستعدا للجلي کسی که زمینۀ مساعد نداشته باشد، آمادگی این کار را ندارد یا متجلی نمی شود. (رك

شرح / بذوانه بؤ شه رحه کان)بؤ بذوانه / شرح (رك است. شده مصیبت گرفتار عاشق خاطر چقدر که بالبال املحب باذل بال کم .٥

شه رحه کان) (م، ع، س)

٩٦

شرح فارسی و کردي غزل ١٧شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١٧

باید از نکات اصلی سلوك عرفانی این است که سالک براي تعالی روح یکی شایستگى و زمینۀ الزم را داشته باشد. حافظ می گوید:نطفۀ پـــاك بود تا که شود قــابل فیض

نشود الال و لوءلوء گلی و سنگ هر ورنه

آورده را این غزل بحث شایستگی الزم حضرت شیخ عبدالرحمن خالص در متعالی و را آسمانی دلم و پیروز کرد مرا تو توانایی عشق و می فرماید که است ساخت، زیرا خداوند هر کس را هدایت فرماید پیروز می شود که البته [اشاره] به

خود شاعر دارد.پیام این غزل این که؛ روح شایسته، نطفۀ پاك، ارادة عاشق در برابر مصیبت هاي

عشق ناچیز است.این غزل در کتاب د. مکرم طالبانی (ص ١٤٩) با قافیه هایی که امالي متفاوت با متن دیوان جذبۀ عشق دارد، آمده است؛ دانشمند ارجمند انور سلطانی نیز مصاریعی را به کردي برگردانده است و شارح کمترین مابقی را با برداشت خویش چنین فهم

نموده و به فارسی تقدیم کرده ام؛فاق من فرط الهوي قلبی علی از شدت عشق دل من اوج گرفت.

کل هاو فی هواه قد عال هر هدایت گري در هواي عشق او متعالی می شود.در نسخۀ د. مکرم طالبانی؛ قد عال آمده است. (رك ص ١٤٩)

باذلوا الروح کاهل الکربال مانند شایستگان کربال جان خود را بخشیدند.بالبال باذل المحب مابتلی عاشق به دشواري از بالیاي عشق عبور می کرد و فدا

می شد.در نسخۀ د. مکرم طالبانی؛ ما ابتال آمده است. (رك ص ١٤٩)

کان قلبی فی هواك قد ولی دلم در هواي عشق تو به مرحلۀ دوستی و والیت رسیده است.

٩٧

در نسخۀ د. مکرم طالبانی؛ قد وال آمده است. (رك ص ١٤٩)التخف فی العشق منه ماقلی از عشق مترس زیرا اگرچه عشق دشمن عاشق

است، اما در برابر او ناچیز است.در نسخۀ د. مکرم طالبانی؛ منه مامال آمده است. (رك ص ١٤٩)

کسی که زمینۀ مساعد نداشته باشد، آمادگی این کار را الیکون مستعدا للجلی ندارد یا متجلی نمی شود.

در نسخۀ د. مکرم طالبانی؛ ا... مستعدا بالجال آمده است. (رك ص ١٤٩)کم بال باذل المحب بالبال که چقدر خاطر عاشق گرفتار مصیبت شده است.

يه کث له خاصه سه ره کييه کاين سولووکي عريفاين ئه وه يه که ساليک ده بث بؤ به رز بوونه وه ي رؤحي، شياو بث. حافز ده صث؛

بنه مــاي پـــاکي ده وث تا بؤ فه يز وه رگرتن قابيل بثده نا هه ر کوچک و به رد و هه ذگث نابث به گه وهه ر و زيو

عیشقی زؤريي له که ده کا ئه وه باسي لثره دا عةبدوذه محان شثخ حه زره تی بکات هيدايه يت خوداوه ند که س هه ر و بووه ئامساين و سه رکه وت من دصي تؤ

سه رده که وث و به رز ده بثتةوه.ئه گه ر عيشقي بزوثنه ري تؤ نه بوايه ئه سته م بوو عاشق له چه رمه سه ره و سه ختيي عيشق ده په ذيه وه و له ناوده چوو، به آلم عيشقی تؤ مين به پله و پايه ي به رز گه ياندوه و به رهه م و په يامي غه زه له که ئه مه يه که؛ رؤحي شياو، بنه ماي پاک، ئرياده ي عاشق

له به رابه ر کاره سايت عيشق دا هيچ نييه و سه رکه وتن به ساليکه.به م شيوه قافييه کانی (١٤٩ باين (ل تاله له کتثبه که ي د. مکرم ئه م غه زه له ... قد وال ٦ـ... منه مامال ٧ـ... مستعدا باجلال، ... ما ابتال ٥ـ هاتوون ١ـ... قدعال ٤ـ که له گه ص ديوانه فارسيه که دا جياوازه. کاک ئه نوه ر چه ن دثذيکي وه رگثذاوه ته سه ر کوردي. منيش به گوثره ي تثگه ييشتين خؤم لثره دا فارسي و کورديه که م هثناوه تا

بزانني بريوذاي مامؤستايان چييه ؟

٩٨

فاق من فرط اهلوي قليب علي له زؤري عیشق دصي من سه رکه وت و پريؤز و ئامساين بوو.

کل هاد يف هواه قد علي هه ر رثنوثنث له هه واي عیشقى ئه ودا به رز ده بثتةوهباذل الروح کاهل الکربال وه ک شه هیدانی که ربه ال گياين خؤيان به خت کرد

بالبال باذل المحب مابتلی عاشق به سه خله ت و دژواري له به آلي عیشق تثده په ذث و له ناوده چث

وه اليه ت قؤناغي به تو عيشقی هه واي به دصم ويل قد هواک قليب يف کان گه ييشتووه

الختف يف العشق منه ماقلي له ئه شق مه ترسه ئه گه رچي دژايه تيي عاشق ده کا، و بچووکه عاشق] ئرياده ي به رابه ر [له به آلم

ناشتثك نييهاليکون مستعدا للجلي ئه و که سه که شياو نه بث ئاماده ي ئه م كار و هه رمانه نييه و

ذووناکيي پث ناگاتکم بال بال املحب بالبال که خاتري عاشق چه ند تووشي کاره سات بووه ته وه

٩٩

(١٨)عشـق برداشـت ز دل بـار مـن و مایـی رارا رسـوایی رتبـۀ مـرا داد عاقبـت چـون قدم را بنهادم به سـر کوچۀ عشـق،را شـکیبایی نقـد مـن ز بربودنـد چیسـت نمی دانـد کام مـن دیوانـۀ دل جز جنـون نیسـت نصیبی دل سـودایی رانـی کجـا نغمـه کنـد، راه به خود کـی آردنایـی را گـر در او1 ره نبـود دسـت و دم نیـک و بـد راه ندارنـد به صحـراي جنوناتحـادي اسـت در او2 زشـتی و زیبایـی راجز تـو هر جا که حبیبـی و در آن معتمدياعتبـــاري نبـود شاهـد هـر جــایی را

هر که «خالص» به غم یوسف خود مونس بود،بـه دو عالـم نـدهد وحشـت تنهــایی را

. درو 1. درو 2

١٠٠

(١٨)عيشق، باري «من و ئثمه» ي له سه ر دص هه صگرت وبه خشيم، پث ـــاوزذاين ن پله ي سه رئه جنام عيشق، کــؤآلين ــه ر س نايه پثم کــه ــه ر هــدم ــان ــه ي ســه بــريــان لـــث ذف ــن ــدي ــه غ نچييه ــه راين ــام ک ــث ــازان ن مــن شثيت ــي دصدصي سه وداسه ر جگه له شثيت هيچي پث نه بذاوەنه ي چؤن ئاواز دەصث و چؤن ذثگاي خؤي دەدؤزثته وەنه گاتث نه يژەين هه نا سه ي و دەست ئه گه ر

ـــــه و خــــــراپ لــه ــــه و ئ ــــاک ـــــه م چ ئــت ــادرث ـــی پـــث ن ــيت ذث ــث ـــراي ش ـــه ح سيه کن هــه ر جـــواين و ــه زي ــاح ن ــدا ــه وث ل

ــــه ر جــثــيــه ک ـــه ه ـــه ل ـــؤ ک ـــه ت ــه ل ــگ جلثيه ــکــي ــکــراوث ــث ــاوه ذپ ب و خــؤشــه ويــســت نييه بايه خي له وث ئه خالق له شاهيدي١ دوور

ئه ي «خالص»! هه رکه س هاودەمي خه مي يووسفي خؤي بوو،تــرسى ته نيامانه وە [له خه صک] به هه ر دوو عاله م نــاگؤذثته وە

1. له سؤفيايه تيدا، شاهيد ئه وەيه وا له دصي ساليکدايه و بووين به سه ر دصدا زاصه

١٠١

شرح فارسی و کردي غزل ١٨شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١٨

عشق برداشت ز دل بار من و مایی را... : شاعر در این سروده، غزل معروف شیخ اجل سعدي را استقبال کرده است که می فرماید:

ال ابالی چه کند دفتر دانایی را؟ طاقت وعظ نباشد سر سودایی را...(رك؛ دیوان غزلیات سعدي، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، ج ٢، ص ٣٤)

غزل سعدي شگفت، ساده، روان و مفهوم است که اکثر عارفان از جمله حضرت شیخ عبدالرحمن طالبانی آن را استقبال کرده اند. بار من و مایی مقصود نفی فرد و

جمع و اثبات وحدت است.عيشق باري «من و ئثمه»ي له سه ر دص هه صگرت:... شاعري له م هه صبه سته دا، که كردووة شريازي) (سه عديي مه زن شثخي مه عروويف غه زه يل له پثشوازيي

ده فه رمووث:الابايل چه کند دفتر دانايي را... هه ر له سه ر ئه و کثش و ره ديف و قافيه

(غزلیات سعدي، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، ج ٢، ص ٣٤)زؤر که تثگه يثنه ر، و ذه وان و ساده سه رسووذهثنه ره؛ شيعرثکي غه زه له ئه م غه زه له له م پثشوازييان تاصه باين عةبدوذه محاين له وانه حه زره تی شثخ عار فان له

كردووة.باري من و ئثمه؛ مه به ست البردين تاکه که سي و فره که سيه و هاوردن و پثبه جث

بووين وه حده ته.

ـیبی: به معنی آغوش، سینه و دل براي تأمین وزن مشدد باید خواند جـی و در آن معتمدي اعتباري نبود شاهد هر جایی را جز تو هرجاي[که] جیب

جز تو که در دل جا داري، در هر جا معشوقی در آغوش عاشق جا دارد امــا شاهد و دلبر هرجایی اعتباري ندارد، زیرا دلبر قابل اعتمادي نیست، واژة هر جایی افادة معنی متکثر می نماید، در حالی که معشوق یکی است و آن معشوق حقیقی

است.

١٠٢

[که] را براي تأمین وزن اضافه نمودم.جه ييب: به ماناي باوه ش و سينگ و دص که بؤ پؤذاين کثشه که مووشه ده دکراوه؛ جگه له تؤ که جثگه ت له دصدايه له هه ر جثگه يث دولبه رثک له باوه شي عاشقثکدا هه يه، به آلم دصبه ري فره اليه نه باوه ذ پث کراو نييه، سيفه يت «هه رجايي» ماناي فره اليه ين هه يه، ئه مه له حاصثکدايه که مه عشووق يه کدانه يه و ئه و مه عشووقي

حه قيقيه.

غم یوسف خود... : اشاره به حضرت یعقوب پیامبر است. در ترکیب غم یوسف بار عاطفه، و دلبستگی معشوق، دلبر و زیبایی هجران، معنایی

پاکی و زاللی، سلطنت و فقر، وصال، نهفته است:خه مي يووسفي خؤي...: ئاماژه يه به حه زره يت ياقوويب پثغه مبة ر. له تة رکييب خه مي و پثوه ندي دولبه ري، جواين، دووري، مانايي باري يووسف، خؤشه ويسيت، پاکي و بث خه وشي، ده سه آلت و نه داري، ويسال

و به يه ک گه ييشنت به بريدثته وه.

١٠٣

(١٩)اي کـرده بنـا شـیوة حسـن تـو جفـا راطـی کـرده بـه دورش ورق مهـر و وفـا راخلقـی دل بـر مـژه ز کمانـت ابـروي را قضـا پیـکان نـاوك بسـی افکنـده زیـن درد اگـر ناله کنم هیچ عجب نیسـترا دوا طبیبانـش نداننـد اسـت دردي از عشـق تو سرگشـته و شیدا شـدم آخردریـــاب مــن غمــزدة بی سـر و پـا را

«خالـص»! تو اگر راهروي در طلب دوسـتاز دسـت مــده دامـــن اربــاب صفـا را

١٠٤

(١٩)ئه ي ئه وکه سه ي شثوەي جـوانيت جـه فاي بنيات نـاوە وو پثچاوەته وە دەوري له ــاي وەف و ميهر ــه ذەي پــــگ ــــرژان ـــــت بــــه ب ـــــه وان ـــــرؤي ک ـــــه ب ئداوە زؤر خه صکثکي دصي له قــه زاي تريي نووکي ئه گه ر له م دەردە بناصم، هيچ جثگه ي سه رسوذمان نييه ناناسن دەرمانه که ي چازانان که دەردثکه ئــه وە بووم و شه يدا تؤدا سه رئه جنام سه رلثشثواو له عيشقي فريای منــي خــه فــه تبـــاري بـث سـه رو پــث بکه وه

عه وداصي، دؤستدا به دوای تؤ ئه گه ر «خالص»! ــه ده ! ــه ر م ـــين خــــــــاوەن ســه فــايــان ب داوث

١٠٥

شرح فارسی و کردي غزل ١٩شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١٩

حسن تو: حسن به معنی نیکویی و خوبی باشد و در اصطالح عبارت از چیزي است که موافق امر بود و کماالت ذات احدیت را گویند. (طبقات، ص٤٠١)

حوسين تؤ: حوسن به ماناي چاکي و جوانيه و له ئيستيالحي تةسةوفدا عيباره ته له شتث که يه کده نگي له گه ص ئه مردا هه يه و به که مااليت زايت ئه حه ديه ت

ده صثن. (طبقات، ص٤٠١)

جفا: جفا به معنی ستم و ظلم و در اصطالح پوشانیدن دل سالک بود از معارف و مشاهدات و بی وفایی محبوب را نیز جفا گویند. (کشاف، ص ١٥٥٥)

جه فا: جه فا به ماناي سته م و بثدادگه ريه و له ئيستيالحدا داپؤشاين دصي ساليک به بث وه فايي مه حبووبيش ده صثن. له م عارف و شوناس و چاوپث که وتنه و

(کشاف،ص ١٥٥٥)

ورق مهر وفا: اشاره است به داستان عشق و دلدادگی ”مهر و وفا“ که در بین شعرا مشهور است. حافظ گوید:

ما قصۀ سکندر و دارا نخوانده ایم از ما به جز حکایت مهر و وفا مپرس

په ذه ي ميهر و وه فا: ئاماژه يه به داستاين عاشقی و دص سپاري ”ميهر و وه فا“ که له نثو شاعريان دا مه شهووره، حافز ده صث:

ئثمه داستــاين ئه سکه ندر و دارامــان نه خوثندووه ته وه مه پرسه ئثمه له وه فا و ميهر داستاين له جگه

ابرو: مقصود صفات است از آن رو که حاجب ذات است تعبیر به ابرو می گردد و عالم وجود از آن جمال گیرد.

برؤ: برؤ يا ئه برؤ، مه به ست سيفاته، له به ر ئه وه ي که په رده و حاجيب زاته به ئه برؤ شروضه ده کرث و عاله مي وجوود جواين و جه مال له و وه رده گرث.

١٠٦

مژه: موي پلک چشم را گویند و در اصطالح صوفیان حجاب سالک است و در والیت به کوتاهی در اعمال و در اصطالح عشاق اشارت به سنان و نیزه و پیکان است که از کرشمه و غمزة معشوق به هدف سینۀ عاشق می رسد و او را به فریاد

می دارد. (کشاف، ص ١٥٦٢)پله ي له ساليکه په رده ي سؤفياندا زاراوه ی له و ده صثن برژانگ مووي به موژه: وه اليتدا. ئاماژه بؤ که مته رخه مي له کرده وه دايه و له زاراوه ي عيشق و عيشقدا ئاماژه يه بؤ سه نان و رم و پةيکان، که له کريشمه و خه مزه ي مه عشووقه وه

به ره و سينگي عاشق دثت و ده خياته داد و هاوار.(کشاف،ص ١٥٦٢)

زين درد اگر ناله کنم...درد يب درمان را گويد که درمان ظاهري ندارد و نالة عارفان از اين درد است

که اطباي جهان از چاره اش فرو مي مانند.ئه گه ر له م ده رده بناصم...

له م ناصه ي عارفان نييه و مه به سيت ده ردي بث ده رمانه، که ده رماين زاهرييي جوره ده ردانه يه که چازانان و پيزشکاين جيهان له چاره يان داماون.

١٠٧

(٢٠) باز شـو اى دیده! شـق کـن پردة پنـدار رابنگـر، از هـر جا عیـان بین جلـوة دلدار راپرتـو رخسـار جانان جلـوه بر هـر جا زدهنیسـت فرقـى در تجالیـش در و دیـوار راتا به کـى از ظلمت هسـتى نمى آیى برون؟تـا عیـان یابـى بـه هر جـا پرتـو انـوار راگرد امـکان گر نگیـرد صفوت مـرآت دل،بى گمـان در خویشـتن بینى جمـال یار راغیرت عشـقم زبان از شـرح اسرارش بریدورنـه در هر جـا بیان مى کردمش اسـرار راهـر کجـا عاشـق نظـر بـر دار دنیـا افکندغیـــر دلـدارش نمى بینـد در و دیـوار را

خالصا فریاد کن با گریه و زاري که دوسـتدوست دارد چشم پــر اشک و دل افگار را

١٠٨

(٢٠)بدذثنه ــان ــوم گ ــــه ردەي پ و ــوە ــکــرث ب ـــاو! چ ئـــه ي ببينه دصــدار دەرکه وتين شوثنثکه وە هه موو له و بذوانه دەرکـه وتووە شوثنثک هه موو له دصدار ذوخساري تيشکي نييه يه کتر له گه ص دەرکه وتين جياوازييان بؤ ديوار و دەرک دەرەوە؟ ناچييه «بــــوون» تــاريــکــي ــه ل که نگث ــا تببيين ئاشکرا بــه نــوور تيشکي جثيه ک هه موو له تا نه نيشث دص ئاوثنه ی له سه ر خاکي جيهاين تؤزی ئه گه ر ده بيين يار جه مايل و جواين خؤتدا جه سته ي له بث گومان بذمي ئه وي ثنييه کاين کردين شرؤضه زماين عيشق غريەيت دەکرد ئاشکرا ثنييه کانيم شوثنثک هه موو له دەنــا جيهانه ، ئه م خانووبه رەي بذوانثته هه رکوثيه ک له عاشق دەبيـنثـت ــه ي ــدارەک دص بــه ديـــواريشي و دەرک

بکه ، چونکه دؤست ذؤذؤوە هاوار و به گريان ئه ي «خالص»! چــــاوي بـــه فرمثسک و دصـي شکـــاوي خــــؤش دەوثــت

١٠٩

شرح فارسی و کردي غزل ٢٠شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٢٠

پردة پندار: پرده، حاجب میان حق و بنده است و مانعی را گویند که میان عاشق و معشوق باشد و از لوازم طریق باشد از جهت معشوق.

پندار، یکی از مراحل چهارگانۀ درك که شامل عقل، وهم، خیال= ”پندار“و حسن است و در اصطالح عارفان، خودبینی گفته می شود.

په رده ي پندار: پندار واته گومان په رده يه له مابه يين حه ق و مرؤضدا و به كؤسپثك ده وترث که له به يين عاشق و مه عشووقدا بث، له پثويستيه کاين ذثگه ي

سلووکه له بابه يت مه عشووقه وه.پندار يان گومان يه کث له چوار پله ي ئاگاداريه که بريتني له عه قص، عارفاندا، زاراوه ي له واتا چاكي، وه هم، خه ياص = ”گومان“ و حوسن

خؤبينيه.

جلوة دلدار: انوار الهی را گویند که بر دل سالک عارف، ساطع گردد و او را واله و شیدا کند و عالم و آدم همه جلوات انوار حق تعالی می باشد و همه اشعه و پرتوي از نور وجودند که در مرتبت تفصیل به طور مختلف

نمودار می گردند.جيلوه ي دصدار: به ئه نواري ئيالهي ده صثن که له سه ر دصي ساليکي عارف ده دروشثته وه حه ق ئه نواري جه له وايت هه موو ئاده م و عاله م و ده کا شه يداي و ته عااليه و هه موو تيشکي نووري وجوودن که له پله ي به ره و پثشه وه

به شثوازي جؤراوجؤر ده بينرثت و ئاشکرا ده بث.

ترجیع بند هاتف بیت معروف در این به اشاره را: دیوار و ... در تجالیش در اصفهانی شاعر همفکر جناب شیخ عبدالرحمن است که؛

جــلوة یــار از در و دیــوار در تجلی است یا أولی األبصارشیخ با دیوان هاتف نیز آشنایى داشته است.

١١٠

از که چنان او خاندان اصل حسینی، سادات از اصفهانی هاتف احمد سید تذکرة نگارستان دارا و تذکرة محمد شاهی برمی آید از اهالی اردوباد آذربایجان بوده که در زمان صفویه به اصفهان هجرت کرده است. هاتف در نیمۀ اول قرن دوازدهم در اصفهان متولد و در ١١٩٨ هجري قمري در قم به رحمت ایزدي پیوست. (براي آگاهی بیشتر رك دیوان هاتف اصفهانی به انضمام رشحۀ دختر هاتف، تصحیح

استاد وحید دستگردي، با مقدمۀ عباس اقبال آشتیانی)به ناوبانگه ي ئاماژه به م دثذه ... ده رک و ديواريشي به دصداره که ي ده بينثت: شثخ حه زره تی هاوفيکري شاعريي که ئيسفه هانيه، هاتيفي ته رجيع به ندي

عةبدوذه محان بووه، که ده صث؛جيلوه ي يار له ده رک و ديوار ها له ته جه لليدا ئه ي ساحيباين چاوی بينني

شثخ شاره زای ديوانی هاتيف بووه سه يد ئه محه دي هاتيفي ئيسفه هاين له سادايت حوسثين، بنه ماصه که ي، هه روه ها هاتووة؛ خه صکي شاهيدا ته زکه ره ي حمه مه د و دارا نيگارستاين ته زکه ره ي له که ئيسفه هان کؤچيان به ره و زه ماين سه فه ويه وه له که بوون، ئازه رباجيان ئوردوبادي كردووة، هاتيف له نيوه ي يه که مي سه ده ي دوازده هه مي کؤچيدا له ئيسفه هان له دايک بووه و له ١١٩٨ ک. م له شاري قوم به ره محه يت خودا چووه (بؤ ئاگاداري فره تر بذوانه دیوان هاتف اصفهانی به انضمام رشحۀ دختر هاتف، تصحیح استاد وحید

دستگردي، با مقدمۀ عباس اقبال آشتیانی)ظلمت هستی: مراد عالم سفلی و جهان طبیعت است.

جيهاين مه به ست جيهان، واته هه سيت تاريکي، واته زوصمه ت هه سيت: زومله يت خوارووه و جيهاين سروشته.

گرد امکان: غبار عالم خاکی که مانع دیدن است و جهان را فرامی گیرد.تؤز و غوباري عاله مي خاکي که كؤسپی ديتنه و هه موو جيهان ئيمکان: گه ردي

داده گرث.

مرآت دل: آینۀ دل که محل تجلی نور الهی است.مريئايت دص: مريئايت دص واته ئاوثنه ي دص که جثگاي ته جه للي و تيشکي نووري

ئيالهيه.

١١١

... بی گمان در خویشتن بینی جمال یار را: بدون تردید در نزد عارفان تو انسان آینۀ خدانما خواهی شد و جمال یار در وجود تو خودنمایی خواهد کرد. گر به خود

آیی به خدایی رسی، مقصود از به خود آمدن، خودشناسی است.... بث گومان له جه سته ي خؤتدا جواين و جه مايل يار ده بيين: به بث شک له الي عارفان مرؤض ئاوثنه ي خودانوثنه و جواين و جه مايل يار له وجوودي تؤدا خؤي مه به ست وه خؤهاتنه وه ده گه ي، به خودايي بثيته وه وه خؤ ئه گه ر ده صثن ده نوثنث،

خؤناسينه.

غريت عشق: رک به شرح غزل هاي پيشني.غه يريت عيشق: بذوانه شرؤضه ي غه زه له کاين پثشوو.

١١٢

(٢١)جلوة جانان به چشـم عاشـقان مسـتور نیسـتلیـک اظهـارش بـر1 خلق جهان دسـتور نیسـتعاشـقان را جبهـۀ هـر ذره، «طـور»ي می شـودجلـوه گاه حسـن جانان خـاص کوه طور نیسـتذات وصفـش همچو خورشـید جهان پرتو اسـتگرچـه خود دور اسـت، امـا پرتو آن دور نیسـتقـرار می گیـرد دیوانـه دل انـدر عشـق سـر نیسـت معمـور خانـۀ میـان در پنهـان گنـج باختنـد را سـر عشـاق بسـی جانـان، ره در سـر نهاده در رهش، تنها همین «منصور» نیسـتهرکه از صهباي عشـقش جرعـه اي را نوش کرد،التفاتش بر رخ غلمــان و حسـن حــور نیسـت

خودبه خود خالص میان جان و جانان حایل استنیست دور وي از جانش و جان ز جانانش ورنه،

. با کسر (راء) 1

١١٣

(٢١)نييه شاراوە عاشقان له به رچاوي دصدار دەرکه وتين به آلم مؤصه يت دەربذينی له الی خه صکي جيهان نه دراوەشوثين دەرکه وتين جوانيی دصدار تايبه ت به کثوي توور نييه بؤ عاشقان به رەي١ هه ر زەذذەيه ک دەبثته [کثوثکي] توورجيهانه تيشکهاوثژي هه تاوي وەکو ئه و وەسفي زايت نييه دوور تيشکه که ي به آلم دوورە، خؤي گه رچي دەبثت جثگري شــه يــدادا دصــي له عيشق ثنيي نييه ـــدا ـــاوەدان ئ ــي ــاص م ــه ل ــــاراوە ش ــه جنــي گدەستدا له گيانيان دصـــدار دا ذثــي له عاشق زؤر نييه مه نسوور ته نيا داناوه ئه ودا سه ري ذثي له ئه وەي خواردەوە ئه و شه رايب جامي له قومثکي هه رکه س حؤري جوانيي و غيلمـان ناکاته ذووي ذوو هه رگيز

«خالص» خؤي له خؤيدا ديواري نثوان گيان و دصداره دەنا دصداره که ي له گياين و گياين له دصدار دوور نني

. جبهه 1

١١٤

شرح فارسی و کردي غزل ٢١شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٢١

طور:عــاشـقان را جبـهـۀ هـر ذره طوري می شـود

جلـوه گاه حسـن جانان خـاص کوه طور نیسـتکه است خداوند با طور کوه در پیامبر موسی حضرت دیدار به اشاره طور گزارش آن در قرآن کریم آمده است. در نزد شاعر عارف در همه جاي جهان تجلی

خداوند و دیدار انسان و خداوند میسر است و اختصاص به کوه طور ندارد.توور: شوثين ده رکه وتين جوانيی دصدار تايبه ت به کثوي توور نييه

بــؤ عاشقان بــه ره ي هـه ر زه ذه يــه ک ده بثته کثوثکي تــوور"توور" ئاماژه به ديداري حه زره يت مووساي پثغه مبه ر له کثوي توور له گه ص خوداوه نده، که هه واصي ئه و ديداره له قورئاين که رميدا هاتووة، به الي شاعري و عارفه وه هه موو جثگايه ک له جيهاندا جثگه ي ته جه لليي خوداوه نده و ديداري مرؤض و خودا گوجناوه.

ذات و وصفش همچو خورشید جهان و پرتو است... در این مصرع/واو/باید در بین دو واژة ذات، وصف و جهان، پرتو بیاید زیرا مقصود شاعر بیان نسبت است یعنی نسبت ذات و وصف یا صفت خداوند همانند نسبت خورشید جهان و پرتو خورشید است و می گوید، خداوند مانند خورشید است اگرچه از ما دور است اما پرتو ذات که

صفاتش می باشد سراسر جهان را فرا گرفته است.شيعره دا دثذه له م جيهانه:... تيشکهاوثژي هه تاوي وه کو ئه و وه سفي زايت په رته و (تيشک) دا، نثوان دو وشه ي؛ زات و وه سف، جيهان، له /واو/ ده بث پييت ببث له به رئه وه ی به ياين نيسبه ته يانی نيسبه يت زات و وه سف، يان سفه يت خوداوه ند هه روه ک نيسبه يت هه تاوي جيهانه له گه ص تيشکي خؤره تاودا و ده صث خوداوه ند وه ک هه تاوه هه رچه نده له ئثمه وه دووره به آلم تيشکي خوره تاوي زايت ئه و، که بريتييه له

سيفايت خوداوه ند سه رانسه ري جيهاين داگرتووه.

١١٥

سر عشق اندر دل ویرانه می گیرد قرار: اشاره به روایتی که دل شکسته جایگاه خداوند است.

ثنيي عيشق له دصي وثراندا جثگر ده بثت: ئاماژه به ذه وايه تث که دصي شکاو جثگه ي خوداوه نده.

... سر نهاده در رهش تنها همین منصور نیست: مقصود حسین بن منصور حالج است که سر در راه حق فدا کرد.

... ئه وه ي وا له ذثي ئه ودا سه ري دانا ته نيا مه نسوور نييه: مه به ست حوسثن کوذي مه نسووري حه الجه، که سه ري له رثگاي حه قدا فيدا کرد.

... خود به خود"خالص" میان جان و جانان حایل است: اشاره به بیت معروف خواجه حافظ شیرازي که؛

تو خود حجاب خودي حافظ از میان برخیز...."خالص" خؤي له خؤيدا ديواري نثوان گيان و دصدار: ئاماژه به دثذه شيعري

خواجه حافزي شريازيي که ده صث؛حافز تؤ خؤت په رده ي نثوان گيان و دصداري، له م نثوة هه سته و الچؤ.

١١٦

(٢٢)یـارم از دیـر بـرون رفـت و بیفکنـد نقابزلف آشفته و سرمست و به کف جام شرابمی آمـد جلوه کنـان و برافروختـه رخ نرگسش عربده می جست و لبش ناز و عتابچشـم مسـتش نظري کرد به مستان لبشهمـه را تـا بـه ابـد نشـئۀ او کـرد خـراببخرامـد بنهـد، عزیمـت روي کجـا هـر می دود لشـکر جـان در عقب او به شـتاببزم عشـاق بـه یاد لـب او در طرب اسـتخاصه وقتی که زند مطرب با چنگ و ربـاب

خــالصـا! شـیوة اربــاب محبـت باشـدنالـۀ نیـم شـب و سـوز دل و چشـم پرآب

١١٧

(٢٢)يــارم له دەيري ذەبه نــان چووە دەر و ده مامکي فذث داپه رچه م ئاصؤز و سه رخؤش و پيــاصه ي شه راب به دەسته وەــؤي دەنــواند و دەهــات ــاري تووذەوە خـــ به ذوخسچــاوي له شه ذ دەگه ذا و لثوي نــاز و لؤمه ي دەفرؤشتــاين لثوي دايه وه ــيت ئاوذثکي له سه رخؤش چاوي مه ســت کرد ــه مه س ــاين بؤ هه ميش ــه و هه مووي ــه ي ئ نه شــذوات ــاز ب ــه ن ــه ک و ب ــه هه رالي ــنت بکات ذووي ذؤيشــوثنيدا دەذوات ــه ش ــه ب ــه په ل ــان ب ــکري گي ــه ش لــادييه ــه ش ــذ ل ــه و پ ــادي ئ ــه ي ــقان ب ــي عاش به زمــه ت کاتث که موتريب چــه نگ و ذوباب لثدەدات به تايب

ــثوەي ميهرەبـانـان ئــه ي «خالص»! به ش و شــؤزي دص و چاوي پذ له ئاوه ناصه ي نيوەشه و و س

١١٨

شرح فارسی و کردي غزل ٢٢شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٢٢

دیر: دیر محل و موقف عبادت راهبان و راهبات است و در اصطالح عارفان و متصوفه معانی چند دارد. از جمله: عالم انسانی را گویند. (اصطالحات فخرالدین عراقی،

ریاض العارفین، ص ٣٩)ده ير: ده ير جثگاي عيباده يت راهيب پياو، و راهيب ژنه و له ئيستيالحي عارفان و ده صثن. ئينساين عاله مي به ده ير بؤ منوونه هه يه، ماناي موته سه وفه دا چه ن

(اصطالحات فخرالدین عراقی، ریاض العارفین، ص ٣٩)

از مرتبت زلف: زلف موي مجعد در سر است و در اصطالح صوفیان کنایت است امکانیه از کلیات و جزئیات و معقوالت و محسوسات و ارواح و اجسام و جواهر

و اعراض. زلف کنایت از ظلمت کفر است.عراقی گوید؛ زلف غیبت هویت را گویند که هیچ کس را بدان راه نیست.

(تذکرة ریاض العارفین، ص ٣٩؛ اصطالحات فخرالدین عراقی)و درازي زلف جانان اشارت به عدم انحصار موجودات و کثرات و تعینات است و چنان که زلف پردة روي محبوب است هر تعینی از تعینات حجاب و

نقاب وجه واحد حقیقی است. (شرح گلشن راز، ص ٥٧٧)زولف: زولف مووي لوول و به يه کداچووي سه ره و له زاراوه ي سؤفياندا کينايه له پله و پايه ي ئيمکانيه به گشيت و به تاک، هه روه ها مه عقووالت و مه حسووسات و ئه ذواح و ئه جسام و جه واهري و ئه عراز، هه روه ها کينايه له زوصمه يت کوفره. عثراقيی هه مه داين ده صث؛ زولف به غه يبه يت هوضيه ت ده صثن که هيچکه س اصطالحات ٣٩؛ ص العارفین، ریاض (تذکرة نايدؤزثته وه. وه نابا تث رثی

فخرالدین عراقی)و مه وجوودات ئينحساري نه بووين به ئاماژه يه دصدار زولفي درثژيي هه ر و مه حبووبه رووي په رده ي زولف هه روه ها ته عه ييونات، و که سه رات ته عه يونث له ته عه يونايت په رده و حيجاب و نيقاب روومه يت واحدي حه قيقيه.

(شرح گلشن راز، ص ٥٧٧)

١١٩

جام شراب: دل شیخ است که پر از بادة معرفت و تجلیات انوار حق است.جامي شه راب: دصی شثخه که پذ له باده ي مه عريفه ت و ته جه ليايت ئه نواري حه قه.

رخ بـــر افــروختـه و جــلوه کنـان می آمــدنرگسـش عربـده می جسـت و لبش نـاز و عتاب

جناب شیخ عبدالرحمن در این بیت اشاره به دو بیت معروف از خواجه حافظ شیرازي دارد که؛

دوش می آمد و رخساره برافروخته بود تا کجا باز دل غمزده اي سوخته بود(رك دیوان حافظ، غزل ٢١١، ص ٣٤٦)

نرگسـش عربده جوي و لبش افسـون کناننیم شـب دوش به بالین من آمد بنشسـت

(رك دیوان حافظ، غزل ٢٦، ص ٩٣) نسخه د. حسینعلی یوسفی

به ذوخساري تووذه وه خؤي ده نواند و ده هاتچاوي بؤ شه ذده گه ذا و لثوي ناز و لؤمه ي ده فرؤشت

حه زره تی شثخ عبدوذه محان له م دثذه شيعره دا ئاماژه ي به دوو دثذه شيعري به ناوبانگي حافزي شريازي كردووة که ده صث:

دوثنث ده هات و ذوخساري تووذه بووداخؤ له کوث ديسان دصي خه م لث دراويک سووتابوو

(بذوانه دیوان حافظ شیرازي، غزل ٢١١، ص ٣٤٦)چاوي نثرگسي بؤ هه را و هوريا ده گه ذا و لثوي به ئه فسوون کردنه وه

دوثنث نيوه ي شه و هاته سه رينم و دانيشت(بذوانه دیوان حافظ شیرازي، نسخۀ د. حسینعلی یوسفی، غزل ٢٦، ص ٩٣)

١٢٠

(٢٣)ما محرم سـلطانیم، هی هـی جبلی، قم قم!مـا صاحب دیوانیم، هی هـی جبلی، قم قم!را حقیقـت درهـاي1 را، طریقـت دریـاي مـا گوهـر غلطانیم، هی هی جبلـی، قم قم!روحانـی، زمـرة در جسـمانی، عالـم در مـا مظهر جانانیـم، هی هی جبلـی، قم قم!خورشـید حقیقـت را، مـا مطلـع انواریـممـا، پرتـو تابانیم، هـی هی جبلـی، قم قم!از بحـر قـدم2 جوییم، نه اوییـم و هم اوییمزین حادثه حیرانیم، هی هی جبلی، قم قم!در میکـدة کثـرت، خوردیـم مـی وحدتمـا زمرة مسـتانیم، هی هی جبلـی، قم قم!

مـا، «خالص» ناسـوتیم، مست می الهوتیمهم صورت رحمانیم، هی هی جبلی، قم قم!

. با ضم (دال) 1. با کسر (قاف) 2

١٢١

(٢٣)هه سته ! هه سته چيايي! ــه ذاب پادشاين، مه حرەمي ئثمه هه سته ! هه سته چــيــايــي! ذابـــه ــني، ــوان دي ـــاوەن خ ئثمه حه قيقه ت مـــرواريـــي و ــه ت ــق ــه ري ت دەريــــاي ــؤ ب ئثمه هه سته ! هه سته چيايي! ــه ذاب خــلــؤره وه بــوويــن، گــه وهــه ري ــدا ــيــيــان ذووحــان جــه مــعــي ــه ل و جيسماين ــه مــي ــال ع ــه لهه سته ! هه سته چيايي! ــه ذاب عاشقايه تني، نوثنگه ي ئثمه حه قيقه تني ـــاوي ـــه ت ه دەرکــــه وتــــين ئـــاســـؤی ئــثــمــه هه سته ! هه سته چيايي! ــه ذاب ــن، ــاوه ي دره وش تيشکي ئثمه ئه وينني هه م عيشق و هه م قيدەمني، دەرياي جؤگه له يه کي ئثمه هه سته ! چيايي! ذابـــه ســوذمــاوە، ذووداوە ــه م ل ــان ــه رم ســه وە ــواردؤت خ يه کتاييمان ـــاده ی ب زؤريـــدا، مه خيانه ي لــه هه سته! چــيــايــي! ـــه ذاب ــني، ســه رخــؤشــان جه معي ئثمه

ئثمه «خالص»ي جيهاين ماددەين، سه رخؤشي باده ي الهووتنيذوخســاري ذەمحــانيشني، ذابة چيـــايي! هه سته هه سته !

لة هةيين ذؤژاين لة زيكر پثكردين ده ست له سه ره تای شيعره پارچه ئه م *تةكيةي تاصةباين لة كةركووك: بة ئاوازثكي تايبةتةوة دةخوثندرث.

١٢٢

شرح فارسی و کردي غزل ٢٣شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٢٣

ما محرم سلطانیم هی هی جبلی قم قم...جناب شیخ عبدالرحمن خالص این غزل را به استقبال غزل جناب نور علیشاه نعمت اللهی از اقطاب طریقۀ نعمت اللهیه که در بخش مخمس ها به احوال او خواهیم پرداخت، سروده است. دو سلسلۀ طالبانی قادري و معصومعلیشاهی نعمت اللهی هر با علما و به دنبال درگیري نورعلیشاه بین النهرین آمده اند. و ایران به از هند دو فقهاي ایران مدتی در ذهاب و سپس عراق به سر برده و چنان می نماید که با پیران طالبان دیدار و مالقات و دوستی داشته است و به همین سبب جناب خالص ایشان را (نورعلی) عنوان کرده و وارد القاب و تشریفات طریقتی نشده است. غزل جناب

نورعلیشاه چنین است:ما ابــر گهربـاریم هی هی جبلی قـم قـم

مـا قلزم زخاریـم هی هی جبلـی قـم قـمگر نور خــدا جــویی بیهوده چـه می پویی

مـا مشـرق انواریـم هی هی جبلـی قم قماسـرار نهــانی را گـر فاش و عیان خواهی

ما مخـزن اسـراریم هی هی جبلـی قم قماین روز تو همچون شـب گر تیره و تاریک است

ما شـمع شـب تاریم هی هی جبلـی قم قمبا قـافلۀ وحـدت گر ز آنــکه سـري داري

ما قــافله سـاالریم هی هـی جبلی قم قممـا رند قدح نوشـیم از نـام و نشـان رسته

در میکـده خمـاریم هی هـی جبلی قم قمدر روز ازل با حــق چون قـول بلی گفتیم

ما بر سـر اقراریـم هی هی جبلـی قـم قم

١٢٣

بـا جنـت و بــا دوزخ مــا را نبود کـاريمــا طالـب دیداریم هی هی جبلـی قم قم

مـا بــاقی بـاهللا ایم فــانی ز خودي1 خودمنصـور ســر داریم هی هـی جبلی قم قم

در اول و در آخـــر در ظاهـر و در بــاطنمـا پرتو دلداریـم هی هی جبلـی قـم قـم

در طـور لقــاي حــق ”رب أرنی“ گویـانمسـتغرق دیداریم هـی هی جبلـی قم قم

اي زاهـــد افسـرده! رو طعنه مزن بر مــاما آه شـررباریم هـی هی جبلـی قـم قـم

در میکــدة وحدت چـون ”نور علی“ دایممسـت می جباریم هـی هی جبلـی قم قم

(دیوان نورعلیشاه، ص ١١٧)

در غزل جناب شیخ عبدالرحمن آنچه بیشتر جلب توجه می کند این است که را مظهر به مظهریت و خود ایشان اعتقاد و اعتناء می فرماید؛ ما مظهر جانانیم... جانان دانستن در عرفان اسالمی سخن و ادعاي بزرگی است که کمتر کسی توان

بیان آن را دارد.ئثمه مه حره مي پادشاين، ذابه چيايي! هه سته!

ئه و پثشوازيي به غه زه له ي ئه م خالص عةبدوذه محاين شثخ حه زره تی نيعمه توآليي ئه قتايب ته ريقه يت له نيعمه توآليي شيعره ي حه زره تی نوورعه يل شاي هؤنيوه ته وه، که له به شي پثنجخشته کييه کاين ئه م ديوانه دا به سه رهايت نووسراوه، له ية که وه به نيعمه توآليي عه ليشايي مه عسووم و قادري تاصه باين زجنريه ي دوو به دواي کثشه و نورعه يل شا به ذث که وتن، ميزوپوتاميا و ئثران به ره و هيندوستانه وه ذووبةذووبوونه وه له گه ص عوله ماي شه ريعه ت له ئثران هه إلت، ماوة يث له شاري زه هاو

1. با شد /ى/

١٢٤

بوو، جا به ره و عرياق (گه رميان و که رکووک) به ذث که وت، وا ده رده که وث، که له گه ص پرياين تاصه بان چاوپثکه وتن و براده ري و دؤستايه تييان هه بووة و هه ر به و هؤية وه حه زره تی خالص عينواين نوورعه يل بؤ نووسيوه و چاوپؤشيی له نازناوي ته ريقه يت و ته شريفايت خانه قايي كردووة، له به رئه وه ي غه زه له که ي حه زره تی نوورعه ليشام به که غه زه له، مه تله عي ته نيا و ناده م پث درثژه ي لثرة دا هثناوه له سه ره وه فارسي

وه رده گثذمه سه ر زماين کوردي:ئثمــه هــه ورثکني گه وهه ر ده بـارثنني ذابه چيايي! هه سته، هه ستهئثمه ده رياي پذله خه زينه ين و ليواولثوين ذابه چيايي! هه سته، هه سته...

وشه يث هه موو له ئه وه ي عةبدوذه محاندا شثخ حه زره تی غه زه له ي له م نوثنگه ي ئثمه واته (ما مه زهه ر جانانيم) ئه وه يه که ده فه رمووث؛ سه رجنذاکثشتره

دصدارين...له زانني خوداوه ند = گيانان نوثنگه ي خؤبه مه زهه رو و مه زهه ريه ت به باوه ذ عارفان له که سث که متر که گه وره ية، بانگه شه يه کي و وته ئيسالميدا عريفاين

توانيويآنه ئة و باسه بکه ن.

قدم: در اصطالح صوفیه عبارت از سابقه اي است که حکم کرده است به آن حق بر بنده ازال و کامل می شود بنده بدان. (کشاف، ص ١٢١١)

بحر، کنایه از الیتناهی بودن است.قيده م: قيده م له ئيستيالحي سؤفيدا عيباره ته له پثشينه يث، که خوداوه ند له ئه زه ل پثشينه يه به و مرؤض و سپاندوه به شه ريدا سه ر به بث سه ره تاوه مثژووي و

کاميل ده بث. (کشاف، ص١٢١١)به حر، کينايه له به ربـآلويي و بث سنووريه

حیران: حیرت ر.ك شرح غزل هاي پیشینحه يران: حه يره ت، بذوانه شرؤضه ي غه زه له کاين پثشوو.

١٢٥

میکدة کثرت: محل مناجات بنده با حق را گویند به طریق محبت.له گه ص ساليک وتووثژي به جثگاي فرةيي، واته کيسره ت کيسره ت: مه يکه ده ي

خوداوه ندا ده صثن به رثگاي مه حه به ت.

می وحدت: می غلبات عشق را گویند. می وحدت غلبۀ عشقی ربانی که به یگانگی معشوق و توحید رهنمون آید.

مه يي وه حده ت: مه ي به غه له به و سه رکه وتنه کاين عيشقي ئيالهي ده صثن، مه يي بؤ ساليکه رثنمووين که ذه ببانيه عيشقي سه رکه وتين وه حده ت

يه کدانه يي مه عشووق و ية کبووين خوداوه ند.

خالص ناسوت: ایهام دارد به این که شاعر عارف تخلص (خالص = ناب) خود را به عالم مادي نسبت می دهد و دوم او ناب و زالل در جهان جسم است

خالصى ناسوت: ئه م ته رکييب ئيزافه، ئيهامي تثدا يه بؤ ئه وه شاعري عارف نازناوي؛ جيهاين پاصي ده داته خؤي بث ده خه صه، و بث خه وش واته خالص سروشته وه و دووةم که خؤي يب خه وش و بث ده خه ص له جيهاين له ش

دايه.

مست می الهوت: مست فرو گرفتن عشق است. جمیع صفات درونی را و آن عبارت از سکر است که عارفان کامل از بادة هستی مطلق سرمست شده

و محو الموهوم گشته از خود بیخود می شوند.الهوت؛ الوهه، خداوندي، در اصل اله به معنی اله بوده، /واو/ و /تا /براي مبالغه به آن افزوده شده مانند واو و تاي جبروت و ملکوت. می الهوت؛ عشق خداوند.

سيفايت هه موو به سه ر عيشق باصکثشانی يانی، مه ست الهووت: مه يي مه سيت ده ذوونيدا و ئه وه عيباره ته له عاله مي سوکر که ئيستيالحه، واته موتله ق هه سيت باده ي له عارفان که کاته ي ئه و وه هم پله ي له به رابه ريآندا و ده بن سه رمه ست ته واو بؤين له نــاوده چث و به پايه ي راسته قينه ده گه ن و له خؤ ده چنه

ده ر.

١٢٦

الهووت يا ئولووهه ت، واته خوداوه ندي، له بنه مادا (الة) سه ره تاي وشه به ماناي ( اله) و /واو/ و /يت/ = /وت/بؤ موباليغه و زؤرکردين پله و پايه يه وه ک /ووت/ له

جه به رووت و مه له کووت دا، مه يي الهووت، عيشقی خوداوه ند.

ادعاي نیز این سخن دارد ”عبدالرحمن“، نام خود به اشاره هم صورت رحمانیم: فرازمندي است و به مظهر جانان برمی گردد که در آغاز و مطلع

غزل دربارة آن سخن گفتیم.هه م سووره يت ذه محانيم: ئاماژه به ناوي خؤي ده کات و ئثمه ذوخساري ذه محانني، بانگه شه يثکي زؤر به رزه که ده گه ذثته وه بؤ مه زهه ري جانان

يآ گيانان که له سه ره تاي غه زه له که دا بامسان کرد.

١٢٧

(٢٤)غیـر حق در چشـم حق بین، می نماید چون سـرابهر که مطلق شـد ز قید ما و من، رسـت از عذاببـر رخ المـع میـان جـان و جانـان نقش تسـتخط هسـتت پاك شـو، باشـی ز جان تا بهره یاباصـل، یـک دریاسـت مطلـق از قیودات شـئونکـی مقیـد می شـود در صـورت مـوج و حبـابوحـدت از کثـرت نیابـی تـا تـو انـدر کثرتـیمحـو شـو از خویـش و مطلق از قیودات حسـابمسـت و بیخود از شـراب سـر1 وحدت گشته گمشـراب سـیالب ز گردانـم محـو کثـرت خـط پیـر ما، در بـزم رندان دوش می گفت این سـخن:سـر٣ حـق پنهـان کنیـد از زاهـدان دل خـراب

جان «خالص» روز و شب در بحر وحدت نکته گوستصبـر و آرامی نـدارد، همچـو ماهـی انــدر آب

1 و ٣. باشد (راء)

١٢٨

(٢٤)له چاوي حه قبيندا جــگه له حــه ق، هــه موو شتثک وەک تراويلکه دەنوثنثتهه رکه س له به ندي «من و ئثمه» دوور که وته وە، له ذەنج و عه زاب ذزگاريي هاتگياناندايه و گيان نثوان له تؤ نه خشي ، ــاوە درەوش ذوخساری له سه ر ـــرەوەر يب ـــه ه ــان ب ــي ــه گ ــا ل ـــاک بـــبـــه وە، ت ــه هــثــصــي بــــوون پ لـــووە ـــــار ب ـــوون ذزگ ـــدي شـــئ ـــه ن ـــه ب ـــه ل ـــه ک ـــاي ـــه ســـص، دەري ئـــري ده کـــرثـــت؟ ــق زجن ــص ـــه ي بـــه شـــه پـــؤل و ب ـــؤ] ک ـــه وت ــــــاي ئ [دەرينــادؤزيــه وە ــــدا زؤري ــه ل يه کتايي بيت ــــدا زؤري ــه ل خــؤت هــه تــا به ! ئـــازاد حيسابات بــه نــدي و قوصف لــه و ـــه رەوە ب ــاک پ خــؤت لــه ــووم١ ب بثخود ســه رخــؤش و يه کتايي ثنييه کاين شــه رابــی به من ــــه وە ــــذم دەس شـــــــه راب ـــــإلوي ــــث س بــــه زؤري ــي ــص ــث هدەکــرد ئه م قسه يه ي مه ي نؤشاندا به زمي له ئثمه پــريي دوثــشــه و بــشــارنــه وە! ــه ص چــه پ دص زاهــيـــــدي ــه ل حــه ق ثنييه کــاين

ــه و قسه ي خؤشي دەرياي يه کتايي دەکات و گياين «خالص» ذؤژ و شوەک مـــــاسی نثـــــو ئـــــاو ئؤقــــــرە و ئـــــارامي نييـــــه

. له دەقه که دا نووسراوە «....گشته گم» واته سه رخؤش و بثخود له شه رايب يه کتايي، ون بووە، الم وايه هه صه يه و 1دەبث «گشته ام» بثت، واته: من له شه رايب وەحدەت سه رخؤش و بثخود بووم».

١٢٩

شرح فارسی و کردي غزل ٢٤شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٢٤

مطلق شدن: جدایی از عالم جسم و آزادبودن از بند مادیات و هوس ها و غرایز.موتله ق بوون: جيابوونه وه له جيهاين سروشت و له ش و ئازادبوون له به ندي هه وا و

هه وه س.

قید: بند، زندانقه يد: به ند، زيندان

خط: اشارت است به تعینات عالم ارواح که اقرب مراتب وجود است و گفته شده است که مراد از خط، عالم کبریایی است که عالم ارواح مجرده است که اقرب

مراتب وجود است با مرتبت غیبت هویت.له مه رته به نزيکترين که ئه ذواح عاله مي ته عه يونايت بؤ ئاماژه يه = هثص خه ت: مه راتيب وجووده و گوتراوه که مراز له خه ت، جيهاين کيربياييه که عاله مي

ئه ذواحي موجه ذده و پله ي نه ماين شوناسي زاهرييه.

محو شدن: محو در لغت پاك کردن نوشته است از لوح و نزد صوفیان عبارت از محو اوصاف عادت است همان طور که اثبات اقامۀ احکام عادت است و بر سه طریق، محو زلت از ظواهر و محو غفلت از ضمائر و محو علت از

سرائر.محو عبارت است از دور کردن اوصاف نفوس.

مه حو: مه حو به ماناي سذينه وه ي نووسراوه له سه ر له وحه و له الي سؤفيان بريتييه ئه حکامي ئيقامه ي پثبه جث بوون ئه وسايف عاده ت هه ر وه ک له سذينه وه ي عاده ته و به سث ذثگه ده ناسرثت؛ يه که م سذينه وه ي ترس و نه زاري له زاهري، دووةم سذينه وه ي نائاگايي له بريوذا و سثيه م سذينه وه ي عيلله ت له سه رائري

واته ثنيية کان.

١٣٠

گم گشته وحدت سر شراب از بیخود و مست شراب سیالب ز گردانم محــو کثــرت خط

مصرع اول نفی منیت است، این بیت تفسیر مرحلۀ یقین و پشت سرگذاشتن عالم کثرت و رسیدن به وحدت کامل و خنثی نمودن تأثیر عوامل جسم مادي است. سر، الطف از روح است و سر وحدت پیوند سر به اصل خود می باشد. خط که شرح آن گذشت، مقصود محو کثرت روحانی است و شاعر در اینجا به روشنی عبور از

مرحلۀ جسمانی و روحانی و ورود به دایرة ربانی را براي خودش بیان می دارد.من به شه رابی ثنييه کاين يه کتايي سه رخؤش و بثخود بووم

هثصي کيسره ت "زؤري" به سثـإلوي شه راب ده سذمه وهميسره عي يه که م سذينه وه ي مه نييه ته، ئه م شيعره شرؤضه و ذوونکردنه وه ي پله ي يه قني و په ذينه وه له جيهاين کيسره ت و زؤري بينينه و گه ييشتنه به وه حده ت و

يه کدانه يي کاميل و له ناو بردين کاريگه ريي هؤكاره كاين له شي سروشتيه.سذ، نه رمونيانتر و ناسکتر له ذؤحه و سذي وه حده ت و يه کدانه يي پثوه نده به بنه ماي خؤ، مه به ست له خه ت، يان هثص که له شرؤضه و ذوونکردنه وه کاين پثشوودا هاتووة سذينه وه ي کيسره ت و زؤريي ذووحانيه، شاعري لريه دا به ذووين په ذينه وه له

قؤناغي جيسماين و ذووحاين و گه ييشنت به بازنه ي ذه بباين بؤخؤي ده ر ده بذث.جان خالص روز و شب در بحر وحدت نکته گوستصبــر و آرامــی ندارد همچــو مــاهی اندر آب

بحر مقام ذات و صفات بی نهایت حق است که تمام کائنات امواج بحر نامتناهی اویند، عالم وجود کلی است.

مقام وحدت بحر است و مقام کثرت امواج بحرند. (شرح گلشن راز، ص ٢٩٩) جان را به ماهی تشبیه کرده است و ماهی عبارت از عارف کامل است که مستغرق او براي از دریا ناپدید نمی شود و جدایی گاه در دریا بحر معرفت است که هیچ

مقدور نیست.گياين خالص! ذؤژ و شه و قسه ي خؤشي ده رياي يه کتايي ده کات و

١٣١

وه ک ماسي له نثو ئاو ئؤقره و ئارامي نييه.به حر له زاراوه ي ته سه وفدا مه قامي زات و سيفايت بث نيهايه يت حه قه که ته مامي وجوودثکي جيهان و سيفاته ن و زات ئه و يب سنووري به حري شه پؤيل کاينات

گشتييه.مه قامي وه حدةت به حره و مه قامي کيسره ت شه پؤيل به حر. شاعري، گياين به ماسي شواندوه، ماسي بريتييه له عاريف کاميل که له به حري ماريفه تدا مه له واين شتثکی ئه و بؤ به حر له جيابوونه وه و نابث ون به حردا له کاتث هيچ و پسپؤذه

نه گوجناوه .

١٣٢

(٢٥)دل از کفم برون شد آن شوخ بی وفا راجان تیـر غمزة او از دسـت برد ما رادر کوچۀ محبت از نقد جان گذشتیمآخـر تلطفی کـن احوال ایـن گدا را!در مجلـس مغانم، سـاقی! بیار جامیبا یـاد روي جانان، مطـرب! بگو نوا رااسرار عاشـقان را از زاهدان مجوییدرا آشـنا احـوال بپرسـید آشـنا از آیینۀ جمالت مطلب نماي جان اسـتبنماي تا که چشـمم بیند در او خدا رادر کوي خوبرویان رسم است بی وفاییمأمول کی توان کرد از خوبرو، وفا را؟

«خالص»! به عشـق خوبان باید بال کشیدننشـنیـده و ندیـده کس عشـق بی بــال را

١٣٣

(٢٥)ــت دەرچـــووە ــه و شؤخه بــث وەفــايــه لــه دەس ــم بــؤ ئ دصسه ندين دەســـت ــه ل گيــاين ئـــه و، ــزه ي ــه م غ ــريي تله کؤآلين خؤشه ويستيدا دەستمان له نه غدينه ي گيان هه صگرتبکه سواصکه رە ــه م ئ حاصي به که رەمثک ــؤش ت دەي بثنه ــؤ ب جامثکم ــدام؛ ــان ــوغ م كـــؤذي ــه ل مــن ــي! ســاقبصث ــک ــاوازث ئ دصـــدار ــاري ــس ذوخ ــادي ي بــه موتريب! ــن ــرس ــه پ ــــدان م ــــي ـــه زاه ــيــي عـــاشـــقـــان ل ــن ــثبپرسرثت نــاســيــاو ــه ل ـــث دەب ــاوان ــي ــاس ن ــي ــه حــواص ئدەدات پيشان گيان مه تصه يب ذوخــســارت ئاوثنه ي [که وابوو، ذوخسارت] بنوثنه تاوەکو چاوم خوداي تثدا ببينثتجوانــانه ــی ــه ذه ک گ دابـــــي و ذەســـــم بث وەفــايي بکرثت؟ ـــارەزوو ئ ــا وەف لــه جــوانــان ــه ي دەتــوانــرثــت ک

«خالص»! له عيشقي جواناندا دەبث [باري] به آل بکثشيکـه س نه يديوە و نــه يبيستوە عيشقي بث به آل هه بثت

١٣٤

شرح فارسی و کردي غزل ٢٥شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٢٥

این غزل استقبال از غزل خواجۀ شیراز است که فرمود:را خـدا صاحـب دالن دسـتم ز مـی رود دل آشـکارا... شـد خواهـد پنهـان راز کـه دردا

(رك، دیوان حافظ، د. حسینعلی یوسفی، غزل ٥، ص ٦٣)دل: دل در اصطالح، معانی مختلفی دارد، در شرح گلشن راز است که دل پیش این طایفه عبارت از نفس ناطقه است و محل تفصیل معانی است و به معنی

مخزن اسرار حق است که همان قلب است.کاشانی گوید: مراد از دل به زبان اشارت آن نقطه است که دایرة وجود از دور حرکت آن به وجود آمد و بدو کمال یافت و سر ازل و ابد به هم پیوست و مبتداي نظر در وي به منتهاي بصر رسید و جمال و جالل وجه باقی بر او متجلی شد و عرض رحمان و نزل قرآن و فرقان و برزخ میان غیب و شهادت و روح و نفس و مجمع البحرین ملک و ملکوت و ناظر

و منظور شد. (کشاف، ج ٢، ص ١٥٥٧)ئه م غه زه له پثشوازي له و غه زه له ي حافزي شريازييه که ده صث:خودا خاتري بؤ خاوه ندإلن ئه ي ده ذوا ده ستم له دص ــن ده ب ئــاشــکــرا ثنييه کان ــه ک هـــاوار ئــه ی

(بروانه، دیوان حافظ، د. حسینعلی یوسفی، غزل ٥، ل ٦٣)شه رحي کتثيب له هه يه، جؤراوجؤري ماناي ته سه وفدا، ئيستيالحي له دص دص: گوصشه ين رازدا هه يه که دص له بريوذاي تايفه ي سؤفياندا عيباره ته له نه فسي ناتيقه و جثگاي په ره پثداين مه عانيه و به ماناي مه خزه ين ئه سراري حه قه که

مه به ست هه مان قه لبه.کاشاين ده صث: مراز له دص به زماين ئاماژه و ئيشاره ت ئه و خاصه يه که بازنه ي وجوود له خوالنه وه و ده وري بزاضي ئه و پثک دث و به يارمه تيي ئه و به که مال ده گا و ثنيي ئه زه ل و ئه به د به يه که وه پثوه ند ده دا و سه ره تاي نه زه ر

١٣٥

جه اليل و جه مال و ده گا بينني و به سه ر کؤتايي به له ودا بريوذا و و ذه محان عه رشي و ده بث موته جه للي دص له سه ر ئه مر روومه يت رؤح ئاشکرادا و نثوان ثنی له به رزه خ و فورقان و قورئان مه نزيل و نه فس و مه مجه عولبه حره يين مصک و مه له کووت و نازر و مه نزوور

بووه.(کشاف، ج ٢، ص ١٥٥٧)مجوییـد زاهـدان از را عاشـقان اسـرار را آشـنـا احـوال بپرسـید آشـنــا از

آشنا متعلق به خدا و بیگانه از خود، تعلق ربقۀ ربوبیت را گویند که به موجودات پیوسته است. چون تعلق خالقیت به مخلوق و نیز عبارت از دقیقۀ ربوبیت است که

با همۀ مخلوقات پیوسته است. (کشاف، ص ١٥٥١)اسرار جمع سر؛ بمعناى راز است و تفاوت آن با رمز این که راز ناگشودنی است اما رمز کشف و گشوده می شود. عارف زهد و ظواهر را موجب دریافت اسرار نمی داند

و عشق و عاشق و آشنا را براي آگاهی از اسرار معرفی می کند.ثنيي عاشقان له زاهيــدان مــه پرسنئه حواصي ناسياوان ده بث له ناسياو بپرسرثت

ته عه لوق بثگانه يه، و بياين خؤي له و دايه خوداوه ند ئه مري ژثر له ناسياو که ده صثن، رووبووبيه يت خوداوه نده وةيه ، به گورسي و هه صواسراو به سنت واته خؤ به سراوه به هه موو هه سته کانه وه، وه ک به سنت و هه صواسينی ئه فرثنه ر به ئه فرثندراو، گشت به به سراوه که په روه ردگار خوداوه نديي سايت و کات له بريتييه هه روه ها

ئه فرثندراوه كانه وه. (کشاف، ص١٥٥١)ذازه، به مانای سذر ثين، واته سذره، وشه ي جه معي ثنيه کان ئه سرار، جياوازيي ذاز له گه ص ذه مزدا ئه وه يه که ذاز ئاشکرا نابث و ناکرثته وه، به آلم ذه مز ئاشکرا ده بث و ده کرثته وه، عارف زوهد و زاهري به هؤي وه رگرتين ئه سرار نازانثت و عيشق

و عاشق و ناسياو بؤ ئاگاداري له ئه سرار و ثنيه کان ده ناسثنثت.

١٣٦

و دلربایی و گشادن چشم محبوبان در برهم زدن از است که غمزه: غمزه حالتی عشوه گري واقع می شود و برهم زدن چشم کفایت از عدم التفات و گشادن چشم اشارت به مردمی و دلنوازي است و آثار این دو صفت است که موجب خوف و رجا است و نیز غمزة اشارت به استغناء و عدم التفات است که از لوازم

چشم است و اشارت به مرتبت فناست. (شرح گلشن راز، ص ٥٧٣)له مه حبوبان قووچاندين چاوي و کردنه وه له ذوانينه خه مزه: خه مزه شثوه يه کي و ئيلتيفاته نه بووين له کينايه چاو قووچاندين و عيشوه گه ريدا و دصبه ری کردنه وه ي چاو ئاماژه يه به هاوذثيي و دصنه وازي و کاريگه ريي ئه م دوو سيفه ته يه که ده بث به مايه ي خه وف و ره جاء، هه روه ها خه مزه؛ ئيشاره يه بؤ بث نيازي و نه بووين ئيلتيفات که له پثويستيه کاين چاوه و ئاماژه يه بؤ مه رته به ي فه نا.

(شرح گلشن راز،ص ٥٧٣)آیینۀ جمـالت مطلب نماي جان استبنماي تا که چشـمم بیند در او خدا را

عارف در جمال زیبا خدا را می بیند. چنانکه گویند:”نظر بر منظر خوبان حالل است نظر بر صنع ذات ذوالجالل است“

یا”آن گلستانی که دام اولیاست عکس مه رویان بستان خداست“

جمال: رك شرح هاي پیشینئاوثنه ي ذوخسارت مه تصه يب گيان پيشان ده دات

[که وابو، ذوخسارت] بنوثنه تا وه کو چاوم خوداي تثدا ببينثتعارف له ذوخساري جواندا خودا ده بينث هه روا که وتوويانه:

حــه الله جوانان ذوخساري بؤ نــواذين خوداوه نده زايت هونه ري بؤ نواذين وه ک

يان:ــتانه ي که ئه وليا سه رسام ده کا و ذاويان ده کا ئه و گوصســی خــوداوه نده ــاراين باغ ــه ي جوانيی مانگ ذوخس وثن

١٣٧

جه مال: بذوانه شرؤضه کاين پثشوو.”خالـص“ بـه عشـق خوبـان بایـد بـال کشـیدنرا بی بــال عشـق کـس نـدیـده و نشـنیـده

عشق و بال دو واژة آمیخته اند از آغاز تا امروز تمام عشق ها با بال آغاز و با خون پایان یافته است و عشق عارف که عبور از سه مرحلۀ عشق جسمانی و روحانی تا

رسیدن به عشق ربانی است، بالي خاص خود را دارد.مولوي گوید:

بود بیرونی تا گریزد هر که بود اول سرکش و خونی عشق

حافظ که دیوانش با عشق آغاز می شود، در بیت اول دیوانش می گوید:مشکلها... افتاد ولی اول نمود آسان عشق که ...

«خالص!» له عيشقي جواناندا ده بث [باري] به آل بکثشيکه س نه يديوه و نه يبيستوه عيشقي بث به آل هه بثت

وشه ي عيشق و به آل دوو وشه ي تثکه آلون له سه ره تاوه تا ئه مذؤ هه موو عيشق و عيشقثک هاورث له گه ص به الدا بووه و به خؤين و کوشنت دوايی هاتووة، عيشقي عارف، که به په ذينه وه له سث پله ي عيشقي جيسماين و ذووحاين تا گه ييشنت به

عيشقي ذه ببانييه، به آل و کثشه ي تايبه يت خؤي هه يه،مه وله وي ده صث:

خوثناویـه و سـه ره ذؤ دا له سـه ره تا عیشـق که وثتـه وه دوور لثـى بیانیـه هه رکـه س بـا

حافزي شريازي،که ديواين شيعره کاين به عيشق و عيشق ده س پث ده کات، به آلم، نواند ئاساين له سه ره تادا يه که مي ديوانه که يدا ده صث... که عيشق له دثذي

کاره ساته کان ده رکه وتن.

١٣٨

(٢٦)اي جـان جهـان بـس کـه منـزه ز نشـانیبـر هـر چه گمـان پی بـرد آنی، تـو نه آنیانفـس آیینـۀ در آفـاق آیـت بـا جوالنـی و سـریان در نـو ز لحظـه هـر نهانـی خلـق نظـر از عیـان عیـن در بـا سـر نهـان در همـه جـا عیـن عیانـیتسـت رخ انـوار مظهـر جهـان مـرآت چونـت نگرم چـون نه بـرون و نـه در آنیمکانـی بی تـو نبـود امـکان حیطـۀ در سرگشـته از آنـم کـه تـو بی جـا و مکانیبرونـی تقییـد ز و اطـالق ز قیـد بـا بی قیـد در اطـالق هـم اینـی و هـم آنـی

”خــالص“ چــو سـر دایــرة اول و آخـریک شـد، تو دگر در چه شتاب و چه درانی

١٣٩

(٢٦)ئه ي گياين هه موو جيهان ئه وەندە له نيشانه کردن [و ناسني]، دوورينيت! ئه و ئه وەي، بصث و به رثت پث گومانثکت هه ر مرؤڤ ئه نفوسدا ئــاوثــنــه ي لــه و ئــافــاقــه وە نيشانه کاين بــه ــــه ذان و جــــووآلنــــه وەداي لــه گ هــه مــوو ده مــثــک ــاوي خــه صــک وين ــه رچ ــه ب ــدا، ل ــوون ــه عــه يــين ديـــار ب لدياربووين عه يين شوثنثک هه موو له شاراوه وە، سيذذي به تؤيه ذوخــســاري تيشکی نوثنگه ی جيهان ئاوثنه ي نثو[ئاوثنه ] داي؟ له نه له دەرەوە و نه تؤ چؤنت سه ير بکه م نييه ــؤ ت ــث ب مه کانثک هيچ ئيمکاندا عاله مي ــه لمه کانيشي! و جــث ــث ب ــه ک ــاوه ــوذم س ـــه وه ل ســـه رم ــه دەري ب (تقييد) و (اطــــــــالق) لــه قــه يده وه بــه ئــه وي هــه م و ئه م هـه م ئيتـالقدا له قه يديش بث

بــــازنه ي سه رەتــــا و کؤتــــايـي «خالص»! کــــاتثک سه ري ــی؟ ــن ده دذث چ و پــه لــه يــه کــتــه چ ــؤ ت ئيتر ـــه ک، ي ــه وە ــؤت ب

١٤٠

شرح فارسی و کردي غزل ٢٦شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٢٦

جان جهان:مقصودخداونداست.گياين جيهان: مه به ست خوداوه نده.

آیت آفاق: نشانۀ افق ها، آفاق جمع افق است. یکی از مقدمات سیر و سلوك عرفانی سیر آفاق و انفس است و این دستوري است مأخوذ از قرآن مجید که فرمود؛ ” سـنریھم آیاتنا فـي االفاق وفـي انفسـھـم حـتي یـتـیـبن لھم انـھ الحق“ (٤٢/٥٣) و این روش را کل سران طریقت مورد عمل قرار می دادند

زیرا دانش و معرفت حقایق از این راه آید.ئايه يت ئافاق: نيشانه ي ئاسؤکان. ئافاق جه معي وشه ي ئوفوق، واته ئاسؤيه، يه کث له سه ير و سولووکه سه ره تاييه کاين، عريفاين، سه يري ئافاق و ئه نفوسه و ئه مه له قورئاين پريوز وه رگرياوه که ده فه رمووث:“ سنریهمآیاتنا فـی و هه موو (٤٢/٥٣) الحق“ أنه لهم یتیبن انفسهم حتی فـی و االفاق سه راين ته ريقه ت ئه م شثوه يه يان به کار هثناوه، له به ر ئه وه ي زانست و

ماريفه يت حه قايق له م رثگايه وه دثن.

آیینۀ انفس: انفس به شرح آیت آفاق برمی گردد. انفس؛ جمع نفس به روایتی دیگر آفاق و انفس، بیرون و درون.

له سه ر که پثشوو، شرؤضه ي بؤ ده گه ذثته وه ئه نفوس شرؤضه ي ئه نفوس: ئاوثنه ي ئافاق کراوه، ئه نفوس، جه معي نه فسه، به ريوايه تثکي دي ئافاق و

ئه نفوس، ده ذوون و ده ره وه ي مرؤض مه به سته.مــرآت جهـان مظهر انوار رخ تستچونت نگرم چون نه برون و نه درآنی

تو به می باشد. چگونه تو رخسار زیبایی انوار آشکار شدن آینۀ جهان محل بنگرم که تو نه در دایرة جهان و نه بیرون از دایرة جهان هستی.

١٤١

اشاره به المکان بودن خداوند دارد.ئـاوثنه ي جيهـان شوثين ده رکــه وتين ذوخساري تؤيهچؤنت سه ير بکه م تؤ نه له ده ره وه و نه له نــاوي [ئاوثنه] داي!

ئاوثنه ي جيهان شوثين ئاشکرا بووين ئه نواري جوانيی ذوخساري تؤيه...شاعري ده صث که تؤ (خوداوه ند) نه له بازنه ي جيهاندا و نه له ده ره وه ي بازنه ي جيهان جثت نابيته وه، له به ر ئه وه ي وا خوداوه ند به هه ست هه يه، بة آلم به دينت له

جوزئدا نييه، ئه وه ش ئاماژه به المه کان بووين خوداوه نده.

حیطۀ امکان: مقصود جهان خاکی است.حيته ي ئيمکان: مه به ست ئه م جيهانه يه.

برونی تقیید ز و اطـالق ز قیـد بـا آنی هم و اینی هم اطالق در بی قید

جمع ضدین مورد نظر است که در صفات خداوند اضداد چون لطف و قهر، رحم و خشم، جذب و دفع و... هست و قید = محدود بودن، اطالق= رها، آزاد

نه در محدودیت و دایرة اندیشۀ جزئی می گنجی نه در بی منتهایی زیرا باالتري از هر چیزي و این مصرع معنی «اهللا اکبر» است. اما بدون محدود بودن در رهایی و

بی انتهایی هم متجلی در دل مقید و محدودي و هم الیتناهی هستی.بـه قـه يده وه له ئيتــالق و تـه قييد بـــه ده ريئه وي هه م و ئه م هه م ئيتالقدا له قه يديش بث

لثره دا جه معي دژه کان مه به سته له به ر ئه وه ي له سيفايت خوداوه ندا وه ک؛ لوتف و قار، ره حم و قني، جه زب و ده فع هه يه و قه يد واته ده وره گرياو و ئيتالق واته به ره آل و ئازاد. شاعري ده صي، خوداوه ند نه له ده وره گرياوي و به رته سكيي جيهان و نه له له به رئه وه ي ناگوجنث، بثسنووري دا و به ربـآلوي له نه و جوزئيدا بريوذاي بازنه ي خوداوه ند له هه موو شتث بانتره و ئه م دثذه شيعره شرؤضه ي ”اهللا اکرب“ـه. هه روه ها جثگات ده وره گرياودا دصي له به ربالوييشدا و بث سنووري له و ده ورگرياوي به بث

ده بثته وه و له الثكي تريشه وه به ربـآلو و بث سنووري.

١٤٢

(خــالص) چــو سر دایــرة اول و آخـریک شد تو دگر در چه شتاب و چه در آنی

براي شرح این بیت رجوع به تفسیر (دل) در غزل شمارة ٢٥ (غزل پیشین) ضروري است. حضرت شیخ عبدالرحمن در اینجا مرتبۀ کمال خود را متذکر می شود که در دایرة هستی از سیر من الحق الی الخلق فارغ شده و سیر من الخلق الی الحق را طی کرده و با یگانه، یکی شده است و فانی گشته و وجودي ندارد جز او، نهیبی می زند بر خویش که تو دیگر نیستی و این واژه (در آنی) ایهام دارد. معنی اول؛ به این که تو در او موجودي و او در تو موجود است. معنی دوم (چه درانی) = چه چیز

را پاره می کنی و آشکار می سازي؟!به قول موالنا؛

هر که را اسرار غیب آموختند مهر کردند و دهانش دوختند”خالص“ کاتث که سه ري بازنه ي سه ره تاو کؤتايي

گه يشتؤته وه يه ک، ئيتر تؤ چ په له يه کته و له ودا چييت؟بؤ شرؤضه ي ئه م شيعره ده بث شرؤضه ي (دص) له غه زه يل ژماره ي بيست و پثنج (غه زه يل پثشوو) له به رچاو بگرين. حه زره يت شثخ عةبدوذه محان لثره دا مه رته به ي که مايل عريفانيي خؤي وه بريده خاته وه، که له بازنه ي هه ستيدا له سه ير له حه قه وه به ره و خه صک په ذيوه ته وه و سه يري له خه صکه وه به ره و حه قي تث په ذاندوه و له گه ص خوداوه ندي يه کدانه دا يه کيان گرتووه و عارف فاين بووه و وجوودي نه ماوه، جگه له (درآين) وشه ي نيي. ئيتر (تؤ) ده صث و خوثدا به سه ر دثت جا نييه، شتث خودا ئيهامي تثدايه ، ماناي يه که م ئه مه يه که تؤ له وجوودي ئه ودا مه وجوودي و ئه و له ده ذووين تؤدا مه وجووده ماناي دووةم (چه دراين) واته چ ده دذثين و ده رده خه ي و

ئاشکراي ئه که ي.به وته ي مه والناي رؤمي:

ذازي ثين، يان به هه رکه س گوت مؤريان کرد و ده ميان دووری

١٤٣

(٢٧)

بحر طویل

بـاز شـیدا شـدم از عشـق رخ لب سـمنیفتنـه اي، عشـوه گري، نازك سـیمین بدنینوجـوان جادویـی و سـروقدي کبک خرامفگنـی عالـم دل عربده جویـی، آفتـی، جنگجـو قاتلکـی، تنـگ قبایـی دلکـشدلبـري، مـوي میانی، کله بر سـر شـکنیچشـم آهونگهـی، لـب گلکـی، چه زنخی،خسـروي، زرکمـري، فتنه گـري، پرفتنـیبتکـی، عقـل بري، سـیمبري شهرآشـوببهـر نقـد دل و جـان، جسـت ره راهزنـیافـروزي عـذار سـیم پادشـهی، نازنیـن کاکل از نـاز زنـی، رخ قمـري، گـو ذقنـیگفتمش: «چیست بهاي لبت، اي جان جهان؟»گفت: «جـز دادن جان، هیچ نـدارد ثمنی»مهـر او، مهـر سـلیمان بـود اي بـار خـدا!مهـــر حفظش نهـی از آفت هـر اهرمنی

خــالصا! وصل چنین شــاهد زیبــا، نبودبا چنین عشـق، سـزاوار کـس همچو منی!

١٤٤

(٢٧)ديسانه که شه يداي عيشقي ذووي که سثک بووم، که لثوي وەک گوصی سه مه نه زثــويــن لـــه ش ناسکثکی لــه جنــه والرثــک، ــه ب فــيــتــنــه يــه ک، ــک ــه وث ذەوت ک و سه وصثک ــاآل ب پثگه يشتوو، ــازە ت جــادوويــه کــي بــه رداوه تــه وە عاله مي ــي دص کــه نه عرەته کثشثک، ــه ک، ــه آلي بدصکثش ته نگثکي ـــه وا ک ــو، ــث ــه ذاخن ش ــچــووکــي ب قاتصثکي کــــإلوالرثـــک ــــه ک، ــــووي م وەک ـــه ر ـــه م ک ـــک، ـــه رث ـــب دصچاصثک ــه ــه گ ــه ن چ ــک، ــث ــوص وه ک گ ــثــو ل ــه ک، ــاي ــگ ــي ن ــک ــاس ئفيتنه بازثک فيتنه گه رثک، زثذينثک، کــه مــه ر ــه ک، ــاي ــادش پشارشثوثنثک ذوخــســارثــک، زثــويــن عه قص به رثک، ــچــووک، ب بوتثکي چاالک چوست و چه ته يه کی گيان و دص نه غدينه ي بردنی بؤ ــک ــراوث ــک ــه ص ــاره ــس ــــوي ذوخ ــايــه کــي نـــازەنـــني، زث پــادشچه نه خذثک ذوخسارمانگثک، هه صپاچيوثک، ــف زوص ــاز، ن لــه بــه ر ــه ؟ ــدەي ــه ن ــوت چ ــث ــي ل ــرخ ــان ن ــه ــي ــاين ج ــي گـــومت ئـــه ي گنييه ديــکــه ي نرخثکي بــدرثــت، بــؤ گياين وەي لــه جگه ــويت گـــه ي ســولــه ميــانــه ـــؤرەک ـــه ر م ـــه و ه ــــؤري ئ ـــه ، م ـــه ي خـــواي ئتؤ مؤري پاراستين له سه ر بدەيت و له به آلي هه موو شه يتانثکي بپارثزيت

جـوان و ذازاوە وا دصدارثکي وەسصي «خالص»! ئه ي نييه من وەک که سثکي شاياين عيشقه وه به م جؤره

١٤٥

شرح فارسی و کردي غزل ٢٧شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٢٧

در آغاز این غزل عنوان ”بحر طویل“ نوشته شده است اما تا آنجا که بحر طویل را می شناسیم، سیماي این شعر با بحر طویل از لحاظ ساختاري متفاوت است و از لحاظ وزن نیز شاید تکرار ”فعالتن“ وجه مشترك شعر یاد شده با بحر طویل باشد که آن نیز چون شناسۀ اصلی نیست، نمی توان به غزل یاد شده عنوان بحر طویل

داد.ئثمه ئه وه نده ی به آلم نووسراوه، ته ويل“ ”به حري غه زه له، ئه م له سه ره تاي به حري ته ويل ده ناسني، شثوازي ئه م شيعره له گه ص ”به حري ته ويل“ جياوازه و له کثشي شيعره که دا دووباره بوونه وه ي کثشي“فه عه التون“ نابث به هؤي يه کبووين ئه م غه زه له له گه ص ”به حري ته ويل“ دا، و ئه م هؤيه له به حري ته ويلدا سه ره کي و بنه مايي

نييه و ناتوانني به م غه زه له بصثني ”به حري ته ويل“.

باز شیدا شدم از عشق رخ لب سمنی...در اين غزل شاهد براي شاعر عارف با توجه به ترکيب هاي؛ نوجوان جادويي، خسرو زرکمر، و... مذکر است. اين حبث اصويل در عرفان است که در عشق عرفاين جنسيت مطرح نيست، زيرا عارف از مرز جنسيت می گریزد. چنانچه شيوة عارفان متقدم بوده و صنع خداوند را در مجال زيبا مي يافتند و سري مي کردند، حلماين ها به

مجال زيبا سجده مي کردند.ديسانه که شه يداي عيشقي ذووي که سثک بووم، که لثوي وه ک گوصي سه مه ن

خؤش عه تر و چکؤله يهله م غه زه له دا شاهيدي عيشق بؤ شاعريي عارف به هؤي ئه و وشه و ته رکيبانه وه، که له غه زه له که دا هاتوون وه ک؛ نوجوان جادوويي، خسرو زرکمر، و... نريثنه يه ئه مه باسثکي بنه ماييه له عريفاندا که له عيشق و عيشقي عريفانيدا پياو، يان ژنبووين مه عشووق مه به ست نييه، چونکه عارف ئه و سنووره ي تثپه ذاندوه. هه روه ها عارفاين ديوه. جواندا ذوخساري له خوداوه نديان بثوينه ي هونه ري گه وره يي پثشکه وتوو

١٤٦

حوملانيه کان که په يذه وانی يه کث له ته ريقه ته کاين ته سه ووف بوون سوجده يان بؤ ذوخساري جوان ده برد.

بیت پنجم، مصرع دوم... بهر نقد دل و جان جست، روي راهزنیبه صورت باال اشتباه و (چست رو) صحیح است به معنی شاطري و تندروي که

در بعضی طرائق از عناوین سالک بوده است.شيعري پثنجه م، به شي دووةم؛ به هري نه قدي دل و جان جوست، ره وي راهزين به شثوه ي نوسراو له ديوانه که دا هه صه يه و چوست ره و واته شاترو تيژذه و دروسته که

له بذث ته رائقدا له عينوانه کاين ساليک بووه.

بیت هفتم، مهر او مهر سلیمان بود اي بار خدا...این مصرع مهر تأیید بر این که مخاطب غزل مذکر است و اهل عرفان و انسان کامل می باشد که در جمال ظاهر و باطن تمام بوده و مرتبۀ سلیمانی داشته است.

شيعري هه فته م، موهر او موهر سليمان بوود ئه ي بار خدا...که پشت ذاستکردنه وه يه، و ته ئييده مؤری فارسيه که دا ديوانه له به شه ئه م مه به سيت غه زه له که نثرينه و ئه و نثرينه ئه هلي عريفانه و ئينساين کاميله که له

جه مال و جواين زاهريي و باتنيدا ته واو بووه و به مه رتبه ي سلثماين گه يشتووه."خالصا"وصل چنین شاهد زیبا نبود...

که خالص خود را شایستۀ وصل او نمی بیند! و این حکایت از شهودي عارفانه دارد.

ئه ي خالص! وه سصي شاهيدثکي وا ذازاوه و جوان...که خالص خؤي به شیاوی ئه وه نازانث که به ويسايل ئه و بگا! ئة مه ش به صگه يه

بؤ شهوودي عريفاين.

١٤٧

(٢٨)اللـوي ظبـی یـا الحـی غـزال یـا قدشـوي حشـاي عینیکـم هجـر بالهـوي جهـال العشـاق عـاذل لـو علمـت مـا الهـوي رمـت الهويلقـد جـد بالوصـال1 جـوادا یـا ذاب جسـمی مـن لظـی نـار الجويجـاي طاعـت بـس بـود عشـاق رانالـه در شـب در سـحر آرد تـو راجـاه و اسـتغناي جانـان را چـه باكبینــوا او صـد گـر فتـد در کـوي

خالصـا کـی خاطـرت از درد عشـقیقبـــل عنـــد االطبـــاء الدوي2

. درنسخۀ کتاب جذبۀ عشق «بالرصال» آمده است. در نسخۀ د. مکرم طالبانی «بالوصال» است. (م، ع، س) 1. در نسخۀ د. مکرم طالبانی «الدوا» آمده است و در شرح عربی «ان تقبل من االطباء الدوا» آمده است. (ص١٤٨) 2

(م، ع، س)

١٤٨

(٢٨)بيابان ــزی ــام ــارم ک ئــه ی و گـــه ذه ک ئاسکی ئــه ی سووتــاند مين هه ناوی چــاوانت له دوورکــه وتــنــه وه

ئه ی ئه وه ی لؤمه ي عاشقانت کرد، چونکه نه تزانی عيشق چييه! ده گــه ذای شوثنيدا به چييه عيشق ـــزاين ده ت ئه گه ر چونکه ببه خشه، پث ويسامل به خيت و چثژ به خشه نده! ئه ي ـــه وه ـــواوه ت ـــدا ت ـــشـــق ـــی ــري ع ــاگ ــه ئ ــن ل ــه ي م ــت ــه س جــه، کــه؛ ــه س ــؤ عــاشــق ب ـــب ب ــه يت واج ــاع ــه جــيــايت ت لــؤ بـــه رز ده کـــاتـــه وه ــؤ ت ــاين ب ــه ي نــاصــيــين شـــه و و بــه ر؛ ــه گ ئ چـــیـــیـــه ــي ــاک ب ــــدار ــي دص ــازي ــي ــث ن ب شــکــؤ و

ــه ون ــک ــدا ب ــه ي ــه ک ــؤآلن ـــ ــه ک ـــ ــه وا ل ـــ ـــ ــن ــث ســـه د ب«ئه ي «خالص» که ي خاتري تؤ له ده ردي عيشقــووص ده کا١» ــان ده رمــان قــه ب له الي تــه بيب

. ده قي ئه م شيعره و وه رگثذاوه که ي به کوردي له نثو نوسراوه کاين کاک ئه نوه ردا نه بوو، نووسينه وه و، وه رگثذان و 1شه رحي به ئه ستؤي خؤمه ـ (م، ع، س)

١٤٩

شرح فارسی و کردي غزل ٢٨شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٢٨

ظبی: آهو، از نمادهاي رازآلود در داستان هاي عرفانی است.زه يب: ئاسک، له نيماده کاين ڕه مزورازي حيکايه ته عريفانييه کانه.

عین: چشم، رك شرح هاي پیشینعه ين: چاو، بذوانه بؤ شرؤضه کاين پثشوو

عاذل: نکوهشگر، مقصود قشریون هستند.عازل: لؤمه که ر، مه به ست ئه هلي رواصه ت و سه رپثسيت مه زهه به.

جواد: بخشنده، از صفات خداوند است.جه واد: به خشه نده، له سيفايت خوداوه نده.

طاعت: عبادات روزمره، عارفان انجام عبادت را زمانی صحیح می دانند که حضور قلب باشد و بی حضور قلب آن را با سایر حرکات فرقی نمی گذارند. در نالۀ شب و

آه سحر عالوه بر حضور قلب پیوند دائم وجود دارد.تاعه ت: مه به ست عيباده يت رؤژانه يه، عارفان به جث هثناين عيباده ت کاتث به دروست له عيباده ته ئه و قه لب حوزووري بث و هه بث قه لب حوزووري که ده زانن ئاهي و شه و ناصه ي له به آلم نازانن، جياواز به مرؤض جووآلنه وه کاين تری

به ياين له پاصي حوزووري دصدا پثوه نديي عابيد و مه عبوود هه يه.استغنا: بی نیازي و قطع عالقه از بهره هاي دنیا از جاه و مقام و منال:

حافظ گوید:بیـــار بـــــاده که در بــــارگاه اسـتغنــا

چه پاسـبان و چه سلطان چه هوشیار و چه مست

١٥٠

ئيستيغنا: بث نيازي و دابذاين گشيت له به هره کاين دنيا له شکؤ و مه قام و سه روه ت و سامان،

حافز ده صث:بث نيــازيـدا بــاره گــاي لــه کــه بثره بــاده مه ست چ و هؤشيار چ سوصتان، چه و پاسه وان چ

درد عشق: در دیدگاه عرفایی که اهل سلوك عملی هستند، این ترکیب خود کتابی مفصل و مستقل می خواهد. درد عشق وراي جسم و درمان آن با طبیب

باطنی است.حافظ گوید: درد عشقی کشیده ام که مپرس...

موالنا خالد گوید؛ فرو ماندند اطباء جهان از چاره ام آخر...خالص گوید: آنقدر درد خاطر من گران بود که عالج طبیبانرا نمی پذیرفت و...

ده ردي عيشق: له بريوذاي عارفانثکدا که ئه هلي سولووکي عه مه صي بوون، ته رکييب ده ردي عيشق کتثبثکي سه ربه خؤي ده وث، ده ردي عيشق جه سته ي

تث په ذاندوه و پزشکي باتينيی هه يه.حافز ده صث؛ ده ردي عشقثکم کثشاوه که به زمان ناوترثت، پرسيار مه که...

مه والنا خاليد ده صث؛ هه موو ته بيباين جيهان له ده رمامن داماون...خالص ده صث:ده ردي دصم ئه وه نده گرانه که ده رمانی ته بيبان وه رناگرن...

پنجخشته کييه کان

١٥٣

(١)مخمس بر غزل (مغربی)

ز شـوق بادة عشـقت چنـان سرمسـت و حیرانمشـعوري نیسـت تــا دانم کـه کافر یا مسـلمانمولـی از جــلوة حسـن تــو جـانا اینقـدر دانم:

«گـه از روي تـو مجموعـم، گه از زلفت پریشـانماز ایـن در ظلمــت کفـرم وز آن در نـور ایمانم»

ز عشـق اوسـت گر در میکـده دیوانـه، در بندمز مهـر او بـود در کعبـــه گر با طوف خرسـندمبـه سـوي روي او بـا جان چنـان مـن آرزومندم،

بربنـدم زنـار اگـر باشـد او مـوي شـوق «ز بگردانـم» قبلـه اگـر باشـد او روي یـاد بـه

به هر جـــا بنگرم، روي تو باشـد عین مقصودمنیـاید جـز خیــالت در دو چشـم گـریه آلـودمبه هر خاکـی که از بهر عبادت من جبین سـودم،

«تویی معبود و مقصودم، تویی موجود مسـجودماگــر در مسـجداالقصی، وگــر در دیر رهبانم»

ز جــوش بــادة عشقت، دمادم در تف و جوشمچوکف در جنبشم ز ان جوش و آن را همچو روپوشمچـو مستانم کسی دیگر گــرفته بــر سر دوشم

«ادب از من چه می جویی؟ تو می دانی که مدهوشمطریق از من چه می پرسی؟ تو میدانی که حیرانم»

مـن از جـام محبت از ازل سرمسـت و سرشـارمنباشـد بــا خردمندان و عهد سستشـان کـارممجو رسـم خـرد از من، کـه من رسـواي بـازارم

«مـن آن طاقت کجـا آرم که پیمـان را نگه دارم؟بیــا اي سـاقیا! بشـکن بـه یک پیمانـه پیمانم»

١٥٤

تجلی کرد حسـن یـــار در تفصیـل و اجمـالیز حسـنش یافتم در دل بسـی انــوار اجــاللیکنون جـز یاد جانان نیسـت در ملـک دلم، والی

«نیـم یک لحظه از سـوداي زلف و خـال او خالیگهــی سرگشـتۀ اینــم، گهی آشـفتۀ آنــم»

بـرو زاهد! به کیـش خـود مکن دیگـر مرا تلقینکه من در مذهب عشقم، ندانم چیست کفر و دینجـز از زلـف و رخ جانان مـده پندم بـه آن و این

«حدیث کفر و دین پیشـم مگو، زیرا من مسکینبـه جز رویـش نمی بینم، به جز مویـش نمی دانم»

وجود سـایه و محوش به بی خورشـید، کی شاید؟ظهــور ضوء ثــانی بی نخسـتین ضوء، ننمــایدفنــاء سـایه «خــالص» را طلـوع مهـر می باید

«تــو مهـر مغربی، سـایه چنان کز تـو پدید آیدکـه تاهم گم شـود درتـو، بتـاب اي مـاه تابانم»

١٥٥

(١)ته مخيسي غه زەيل (مه غرييب)١

سه رلثشثواوم و سه رخؤش وەهــا عيشقت شــه رايب ئاشؤيب له مسوصمــان، يا کــافــرم، ــزامن ب نييه تثگه يشنت ــدەم ــه وەن ئدەزامن ئه وەندە گيانه که م تؤ جوانيي دەرکه وتين له بــه آلم

په رثشامن زوصفيشته وە به هؤي و تؤوە، گردوکؤم به هؤي ذوخساري «کـه له ميانه وە که وتوومه ته تاريکايي کوفر و له ويانه وە له به ر شه وقي نووري ئيمامن»

ئه وە به هؤي عيشقي ئه وەوەيه ، که له مه خيانه دا شثت بووم و پابه ست کراومله خؤشه ويستيی ئه ويشه وەيه ئـه گه ر له ماصي که عبه به ته واف کردن خؤشحاصـمکه هه يه ، ــه وم ئ ذووي و زوصــف ـــارەزووي ئ گيــانه وە له وەهــا

و ببه ستم ــنــار زون ئــه گــه ر ــه ــه وەوەي ئ ــووي م شــه وقــي ــه «ب بــگؤذم» قيبله ئـه گـه ر ــه ــه وەوەي ئ ذووي يــادي بــه

مه به سته ـــؤم ت ذووی دەکـــــه م، ـــه ک ـــه رالي ه ــري ــه ي ســه وه ــامن ــري ــــاوي پـــذ گ ــه چ ــه ت ــاي ــچ ن ــي ـــؤ، ه ــه لـــه ت ــگ جــوو، ــس ــه ص ــک ه ــث ــاک ــــه ر خ ـــه ه ســـــه ري عـــيـــبـــادەمت ل

«تؤ مه عبوود و مه قسوودمي و تؤ ئه و وجوودە که سوجدەي بؤ دەبه مذەبه نــان» دەيـــري لــه يــا مب ’مسجداالقصی‘ لــه جــا

جؤشدام، و کوص له هه ردەم وەها تؤوە عيشقي باده ي جؤشي به به هؤي ئه و جؤشه وە وەک که ف له بزووتندام و وەک ذووپؤشي ئه وم لثهاتوەکــردووم کؤصيان له تر خــه صکاين و سه رخــؤشامن وەک

ــم؟ بثهؤش دەزاين ــه ک ــه ي لثدەک ــم چي ــه دەيب ئ «داواي ــثواوم؟» سه رلثش دەزاين ــه کـ ــي لثدەپرس ــم چي ــگاي ذث

. مه ال حمه مه د شريين مه غريبيي ته ورثزي (مشس مغريب). 1

١٥٦

ــه رخؤش و سه رذثژم ــيت س من هـه ر له ئه زەله وە به جامي خؤشه ويســه وان نييه ــه وثقي ئـ ــل و ش ـــإلن و پــه مياين ش ــارم بــه عاق کــــاوم زذاوە ــازاذ ن ــه ب ــن ل ــه ، م ــن مه پرس ــه م ــص ل ــيت عه ق دابونه ري

ــرم؟ ذابگـ ــان په ميــ ــه ک ــم بثن ــوث ک ــه ل ــه تـاقه ت ــه و «ئــکثنه !» بش ــه م په ميــانه ک ــه ک پياصه ي ــه ب ــاقي! س وەرە

ــه وت دەرکــــ ــدا درثژي و ــوريت کـــ ــه ل ــار يــ ــي جـــوانيــالمل بينـي ــک نــــووري ئيج ــه و له دصدا گـــه لث ــه جـــوانيی ئـ ل

ــه س حاکم نييه ــادي دصدار ک ــدا جگه له ي ــه مصکي دصم ــتاش ل ئثســم ني ــي خاص ــه و ئ ــي خاص و ــف زوص ــه وداي س ــه ل ــش «ده ميكيــثواوي ئه ميامن و هه ندثک جار ئاصؤزي ئه ويامن» هه ندثک جار سه رلثش

ــدا مه خــوثنه ! ــد، ئـايينـي خـــؤت بـه گومث ــذؤ ئه ي زاهيــــ بـــــر و ديــن چيــن ــق دام و نــــازامن کفـــــ ــن له ئاييين عيش مــــه و ئه وەم مه که ــيحه يت ئه م ــاري دصدار نه س ــه له زوصف و ذوخس جگ

ــه ر ئه وەي من ــه وە زياتر له ال مه که ، له ب ــر و دينــم ل ــه ي کفــ «قســي به والوە هيچ نازامن» ــاري ئه و هيچ نابينم و له زوصف جگه له ذوخس

ــؤن ده گوجنثت؟ ــاو چ ــه و، به بث هه ت ــووين ئ ــثبه ر و الچ ــووين س بــت دەرنـاکه وث ــه م يـه ک ــووري نــ ــث ب ــه ب دووةم ــووري نــــين هه تاو دەکات ــت به هه إلت ــثبه ر بؤ «خالص» پثويس ــؤ فه ناي س ب

«تــؤ هـه تــاوي مـه غرييب١ به جؤرثک که سثبه ر له تـؤوه دروست دەبثــت ــک هاوثژم!» ــه ي مانگی تيش ــثوە ئ ــدا ون بثت، بدرەوش ــؤ ئه وه ی له تؤش ب

. تؤ بؤ «مه غرييب» شاعري، وەک هه تاوي 1

١٥٧

شرح مختصر زندگانی شاعر غزلکورته ي ژياين شاعريي غه زه له که

مغربی:تبریزي البرازینی ابوعبداهللا شمس ا لدین محمد بن عزالدین بن عادل یوسف مشهور به مغربی ملقب به محمد شیرین یا مالمحمد شیرین، از عارفان و شعراي قرن هشتم هجري. مذهبش وحدت وجود و مشربش لذت شهود به علوم ظاهر و باطن عالم وصیت فضائلش مغرب و مشرق را فراگرفته. مغربی مرید شیخ بهاءالدین طریق از داشته، متعدد طریقتی هاي رشته است. طریقه سهروردي و همدانی سعدالدین حموي به شیخ نجم الدین کبري می رسد. طریقۀ دیگر از طریق صدرالدین قونیوي به شیخ محیی الدین عربی می رسد و همچنین از طریق اوحدالدین کرمانی به ابوالنجیب سهروردي می رسد. خرقۀ اصلی خرقۀ ارادت و خرقه هاي بعدي خرقۀ

تبرك است. با طرائق خلوتی و شطاري و نقشبندیه ارتباط داشته است.از آثار او، مرآت العارفین به عربی در تفسیر سورة فاتحه، درر الفرید به فارسی مشتمل بر سه اصل توحید و افعال و صفات خدا، رسالۀ جام جهان نما در علم توحید ابوطالب د. اهتمام به فارسی زبان به اشعارش دیوان فارسی، به وجود مراتب و تهران چاپ و منتشر شده است و غزل مورد تخمیس خالص در میرعابدینی در

صفحات ٦٦-١٦٥ دیوان شمس مغربی آمده است.غزل در دیوان شمس مغربی این گونه آمده است:

گـه از روي تو مجموعم گـه از زلفـت پریشــانمکــزین در ظلمــت کفــرم وز آن در نور ایمانم

نیم یک لحظـه از سوداي زلــف و خـال تو خالیگهــی سرگشتۀ ایــنم گهــی آشفتۀ آنــــم

حــدیث کفـر و دین پیشم مگو زیرا من مسکینبجــز رویش نمی بینم بجـــز مویش نمی دانــم

ز شوق مــوي او بــاشد اگــر زنــار بــربندمبــه یــاد روي او بــاشـد اگــر قبـله بگردانم

١٥٨

تویی مطلوب و مقصودم تویی معبود و مسـجودماگــر در مسـجداالقصی وگــر در دیــر رهبانم

ادب از من چه می جویی چو می بینی که مدهوشمطریق از من چه می پرسـی چو میدانی که حیرانم

اال اي ســاقی بــاقی بیــاور بــــاده اي دردهکـه مـن از خویش بیزارم دمـی از خویش برهانم

مـن آن طـاقت کجـا دارم کـه پیمان را نگه دارمبیــا اي سـاقی و بشـکن به یــک پیمانه پیمانم

تــو مهري مغربی، سـایه چنــان از تو پدید آیدکه تــا هم گم شـود در تـو بتـاب اي مهر تابانم

(دیوان شمس مغربی، ص ٦٦-١٦٥)

با نسخۀ اینجا براي تفاوت چون نسخۀ غزل در تخمیس آمده است، در دیوان آوردیم و از برگردان به کردي خودداري می شود.

له به ر ئه وه ي غه زه له که له پثنج خشته کيه که دا هاتووة، لثذه دا بؤ جياوازيه کاين زماين سه ر نه گثذاوه ته وه وه رمان و هثناومانه ديوانه که نوسخه ي له گه ص

کوردي.

مه غرييب:يووسفي عادل کوذي عيزه دين کوذي حمه مه د شه مسه دين عه بدوصإل ئه بو يان شريين، حمه مه دي نازناوي به مه غرييب به ناوبانگ به ته وريزي، به رازيين مه ال حمه مه د شريين، له عارفان و شاعرياين سه ده ي هه شته مي کؤچي، مه زهيب وه حده يت وجوود و مه شره يب له زه يت شوهوود بووه، له عولوومي زاهثر و باتن، عامل و ئاگادار بووه، هه واصي عيلم و فه زيل رؤژئاوا تا رؤژهه آليت گرتؤته وه، مه غرييب موريدي ته ريقه يت ته ريقه ته، چه ند زجنريه ي به هائه ديين هه مه داين و سوهره وه ردي شثخ بووه، له ز جنريه ي سه عده ديين حه مه ويه وه، به شثخ حمثديين ئيبين عه ره يب ده گا، ده گا، سوهره وه ردي نه جييب ئه بو به کرمانيه وه حمثديين ز جنريه ي له هه روه ها

١٥٩

ته به ذوک بوون، ئه و خه رقه ي دي خه رقه ي و ئرياده ته ئه سصي، خه رقه ي خه رقه ي له گه ص ته ريقه ته کاين خه صوه يت و شه تاري و نه قشبه ندي پثونده يي هه بووه.

له به رهه مه کاين، ”مرآت العارفین“ به عه ره يب له ته فسريي سووره يت فاتيحه دا، ده کات، خودا سيفايت و ئه فعال و ته وحيد له باس که فارسي، به الفريد“ ”درر ريساله ي ”جام جهان منا“ له عيلمي ته وحيددا و مه راتيب وجوود به فارسي، ديواين ئه شعاري به زماين فارسي که، به تثکوشاين د. ئه بوتاليب مريعابديين له تاران چاپ کراوه و بـآلو بووه ته وه، ئه م غه زه له که حه زره تی خالص کردوويه به پثنجخشته کي

له الپه ذه ي ٦-١٦٥ی ئه و ديوانه دا هاتووة.

١٦٠

شرح تخمیس غزل مغربی سرودة حضرت خالص ١شه رحي پثنج خشته کيي غه زه يل مه غرييب هه صبه سيت حه زره يت خالص١

کافر: کافر مقام تفرقه را گویند و کسی را که از جمع به فرق آمده باشد و صاحب مقام حال تفرقه را گویند.

کافر: به مه قامي ته فره قه ده صثن، هه روه ها به و که سه که له جه معه وه بؤ فه رق هاتبث و ساحييب مه قامي ته فره قه بث.

مسلمان: مقام جمع است.موسصمان: مه قامي جه معه.

بادة عشق: باده نزد صوفیان نصرت الهی است و عشق منیف را نیز باده گویند.باده ي عيشق: باده له الي سؤفيان سه رکه وتين ئيالهيه، به عيشقی به رزيش ده صثن.

جلوة حسن: جلوة انوار الهی را گویند که بر دل سالک عارف، ساطع گردد.جيلوه ي حوسن: جيلوه ي ئه نواري ئيالهيه که له سه ر دصي ساليک ئه دره وشثته وه.

ظلمت کفر: پوشش از حق و هواهاي نفسانی است که موجب ستر عبد است از حق.به هؤي جيايي نه فسه که ده بث ئه وه هه واي زوصمه يت کوفر: داپؤشثنه ری حه ق.

عه بد له حه ق و په رده يه له به يين عه بد و حه قدا.

نور ایمان: نور (رك شرح هاي پیشین)، نور ایمان بعد از نور اسالم است. با ایمان نور صدق است، چنان که با اسالم نور اخالص است.

نووري ئيمان: نوور (بذوانه شرؤضه کاين پثشوو)، نووري ئيمان له دواي نووري ئيسالمه، هاوذثي ئيمان نووري سيدق و هاوذثي ئيسالم نووري ئيخالسه.

١٦١

زنار: زنار عالمت عیسویان است و در اصطالح زنار، بستن عقد خدمت است. یعنی در زبان اهل حال اشارت به بستن بند خدمت و طاعت محبوب حقیقی در

هر مراتب که باشد. (شرح گلشن راز، ص ٦٣٩)به ستين زوننار، ته سه وفدا زاراوه ی له و مه سيحه پثذه واين هثماي زوننار زوننار: په يت به ستين به ئيشاره حاصدا ئه هلي زماين له يانی گرثبه سيت خزمه ته، (شرح هه بث. که مه راتبث هه ر له حه قيقيه مه حبوويب تاعه يت و خزمه ت

گلشن راز، ص ٦٣٩)

مطلوب: مطلوب و مقصود حق است.مه تلووب: مه تلووب و مه قسوود حه قه.

جام محبت: جام به معنی کاسه و ظرفی است که در آن آشامیدنی نوشند و در اصطالح، دل عارف سالک است که ماالمال از معرفت است.

است. جام بدن تصفیۀ باده، از و از جام «بدن» مراد و گفته اند محبت، دل عارف کامل که از مهر و دوستی خداوند لبریز است.

جامي مه حه ببه ت: جام به ماناي کاسه و که رسته يثکه که ئاوي پث ده خورثته وه و له زاراوه ي ته سه وفدا، دصي عاريف ساليکه که پذه له ماريفه ت.

گوتراوه مراز له جام «له شه» و مراز له باده پاک و خاوثنيی له شه له پيسيی ده رووين.

جامي مه حه ببه ت، دصي عاريف کاميله که پذه له دؤستيي و مه حه ببه يت خوداوه ند.

عارف ظاهر بر دل تعالی باري از که است مکاشفه اي نور تجلی، تفصیلی: تجلی می گردد...

هجویري گوید: تجلی تأثیر انوار حق است به حکم اقبال بر دل مقبالن که بدان شایستۀ آن شوند. (شرح مثنوي، ص ٥٥؛ مصباح االنس، ص ٥؛ کشف

المحجوب، ص ٦٤٠)تجلی اول را اجمالی و تجلی دوم را تفصیلی گویند.

١٦٢

تجلی اول؛ عبارت از تجلی ذاتی است و آن حضرت احدیت بود. (اصطالحات شاه نعمت اهللا، ص ٤٦)

تجلی دوم؛ عبارت از ظهور اوست در اعیان ممکنات که شئون ذات اویند.تجلی سوم؛ تجلی شهودي است که لدي الفتح حاصل می شود.

ته جه للیی ته فسیلی: ته جه للیی، نووري موکاشه فه یه که له الیه ن باري ته عاالوه له سه ر دصي عارف ئاشکرا ده بث، هوجویري د صث؛ ته جه لی کاریگه ریی ئه نواري حه قه به حوکمی پثشوازي له سه ر ده صث پثشوازکه رانی (شرح ده به خشرثت. پث شانازییان به وه وه که قه بووص کراو المحجوب، ص کشف ٥؛ ص االنس، مصباح ٥٥؛ مثنوي، ص

(٦٤٠به ته جه لليي يه که م ئيجمايل و به ته جه لليي دووةم ته فسيلي ده وترثت.

ئه حه دييه ته. ئه وه زايت حه زره يت له ته جه لليي زايت و بريتييه ته جه لليي يه که م؛ (اصطالحات شاه نعمت اهللا، ص ٤٦)

ته جه لليي دووةم؛ بريتييه له زوهووري ئه و له ئه عياين ممکناتدا که ئه عيان ده بن به شوئووين زايت.

ته جه لليي سثيه م؛ ته جه لليي شوهووديه که له سه رکه وتندا به ده ست دث.از انوار برتر، منبعث از صفات جالل، و در این مصرع بیانگر این که انوار اجاللی؛ و شکوه درك گشت. ساطع اجالل انوار دل در حق جمال حسن

عظمت الهی مقصود است.وا شيعره دثذه ئه م جه الل، سيفايت له وه رگرياو به رز ئه نواري ئه نواري ئيجاليل؛ ده نوثنث که به هؤي جوانيي جه مايل خوداوه ند له دصي شاعريي شکؤي و گه ورةيي و دره وشاوه ته وه ئيجاليل ئه نواري عارفدا

ئيالهي پث گه يشتووه.

زلف: رک شرح هاي پيشني.زولف: بذوانه شرؤضه کاين پثشوو.

١٦٣

اصطالح در و الخفاء حیث من است حقیقی وحدت نقطۀ از عبارت خال خال: صوفیان اشاره به نقطۀ وحدت است که مبدأ و منتهاي کثرت است.

خال: خاص بريتييه له نوقته ي وه حده يت حه قيقي له ذوانگه ي ثنيه وه و له زاراوه ی سؤفياندا ئاماژه به نوقته ي وه حده ته که سه ره تا و کؤتايی کيسره ته.

ازل: ازل به معنی قدم است و ازلیت مخصوص خداوند است و ازل نامی از نام هاي خداوند است و ازلیت صفتی از صفات اوست و آنچه را اول نیست، ازل گویند

چنان که، ابدي چیزي است که او را آخر نباشد.در اصطالحات صوفیه است که ازل امتداد فیض را گویند از مطلق معنی و ظهور ذات احدیت در مجال اسماء بر وجهی که مسبوق به ماده و مدت

نباشد. (لمع، ص ٣٦٤)له ناوث ئه زه ل و تايبه يت خوداوه نده ئه زه لييه ت و قيده م ماناي به ئه زه ل ئه زه ل: ناوه کاين خوداوه نده، ئه زه لييه ت سيفه تث له سيفايت ئه وه و ئه وه ي سه ره تاي نييه پثی ده صثن ئه زه ليی هه روه ک ئه وه ي کؤتايي نييه پثی ده وترث ئه به ديی.

له زاراوه ي ته سه وفدا به درثژه ي فه يزي ئه زه ل ده صثن له موتله قي مانا و زوهوري زايت ئه حه دييه ت له مه جايل ئه مسادا به شثوازث که به ماده و زه مان

نه گه ذثته وه. (لمع، ص ٣٦٤)

خردمندان: مقصود فالسفه است.ئاوه زمه ندان: مه به ست فه السیفه یه.

بلخی مولوي است. فالسفه نظریۀ و ثبات عدم و آراء تغییر مقصود عهد سست: فرماید؛

پاي استداللیان چوبین بود پاي چوبین سخت بی تمکین بود

عه هد و پيماين له رزؤک: مه به ست گؤذاين ده نگ و بث بنه مايي بريوذاي فه السيفه يه، مه وله وي به صخي ده فه رمووث؛

پثي ئه هلــي ئيستيدالل دارينه پثي دارين زؤر نامه حکه مه

١٦٤

تلقین: عبارت ذکر را به کسی آموختن.ته صقني: فثرکردين که المي زيکر به که سثکي دي.

... که من در مذهب عشقم ندانم چیست کفر و دین: مسئلۀ کفر و دین در وادي عقل و شرع بررسی می شود و وادي عشق در منتها از بحث عقل جزئی و بندگی

عامی مبرااست.... من له ئاييين عيشقدام و نازامن کوفر و دين چني: باسي کوفر و دين له بازنه ي عه قص و شه رعدا شرؤضه ده کرث و بازنه ي عيشق له کؤتاييدا له باسي عه قصي

جوزئي و به نده گي رواصه يت دوور و جياوازه.

سایه: مراد ظل و شبح حقیقت است که به منزلۀ قشر و پوست است.سايه: واته سثبه ر مراز سثبه ر و شه وه ي حه قيقه ته که وه ک پثست و رواصه ت وايه.

حمو: رک، شرح هاي پيشني.مه حو: بذوانه شرؤضه کاين پثشوو.

ضوء: کشفی که بعد از ظهور مستور نگردد، ضوء را نور هم گویند. که مراتب دارد ضوء نخستین، ضوء ثانی.

زه وء: ئه و که شفه يه که له دواي ئاشکرا بوون ون نابث و ناشارثته وه، به زه وء نووريش ده صثن، که مه راتيب هه يه وه ک زه وئي يه که م، زه وئي دووةم.

١٦٥

(٢)تخمیس غزل (مغربی)

دلبــرا! در همه جـــا در نظـرت می بینـممی بینـم درت گاه جهـان، ز بیـرون گاه گرچـه بیرنـگ ولـی در صـورت1 می بینـم

«صنمـــا! هـر نفسـی در گـذرت می بینمبـر دل و دیـدة جـان جلوه گـرت می بینم»

در گــذر، بـا همه کس می روي و می آیـی،لیـک در دیــدة بیگــانه عیــان ننماییاین عجب تـر، که نه در جایی و در هر جایی

«گرچه از منـزل خود هیچ بـرون می نایی،لیک پیوسـته چو مه در نظــرت می بینم»

هـر چــه را می نگرم، روي تـو را می گروم2هـر کجــا روي نهـم، راه به بــوي تو رومگاه از بوي تو هشـیار و گهی مسـت شـوم

«گاه از بـاد صبـا بـوي خوشـت می شـنوم گـــاه همــراه نسـیم سـحرت می بینم»

چشم از عشق به عــالم نظر انداخت بسی،جـز وجــود تــو نمـایانش نشد دادرسیاي که پیدا و نهان نیست به غیر از تو کسی،

«گـرچه صد بار کنی جلوه مرا، هر نفسـیلیـک هر لحظه به حسـن دگـرت می بینم»

هــر دم از مطلـع ذرات جهــان، تـابـانیآنچــه پیدا و هــویداست، تو عیــن آنیچون که رخشان و عیان درهمه، در هر آنی

«دایـم از غـایـت پیدایی خــود، پنهـانیگرچـه تابنده تـر از ماه و خـورت می بینم»

. با فتح/واو/ و /راء/ 12. در متن «مى گردم» بود.

١٦٦

جان جانـی و ز اشـکال جهان جلـوه گريدر یکـی روي نمــایـی، ز دگـر می نگـريدر میـان نــاظـر و منظـور نباشـد دگري

«تویی نـــور بصر و گرچه نهـان از نظري،گاه شمسـی و گهی چون قمـرت می بینم»

خالصـا! گرچـه به صـورت ز جهانـی کمتر،لیـک معنیت بـود از همه عــالـم بهتــرتــا نهــادنـد تـو را تـاج خالفت بر سـر

«مغــربـی»! از فلـک و از ملکـی باالتـرگرچـه دائـم بـه لبـاس بشـرت می بینم»

١٦٧

(٢) ته مخيسي غه زەيل (مه غرييب)

هؤ دصبه رەکه م! من له هــه موو شوثنثکدا له به رچــاوي خؤمت دەبينمجيهان و هه ندثک جاريش له نــاويدا دەتبينم هه ندثک جار له دەرەوەيدەتبينم جؤربه جؤردا وثنه ي له بـه آلم بثذەنگي، هه رچــه ندە

دەتبينم١ رثــبــازدا له ساتثك هه موو بــت! ــه ي «ئدەبينم» گيانت چاوي و دص له سه ر و ــه وي دەردەک

ــي ـــي و دەچ ــه س دث ــووک ــه م ــه ص ه ــه گ ـــازدا ل ـــب ــه رث لدەرنــــــــاکــــــــه وي بثگــانه ــاوي ــه رچ ــه ب ل ــــــــه آلم بسه يرتر ئه وەيه له هيچ کوثيه ک ين و له هه موو شوثنثک هه ي

نايه يته دەر، خؤت مــاصي له هه رگيز «هــه رچه ندە دەبينم» له به رچاومت مانگ وەکــو هه ميشه بــه آلم

دثنم تؤ ذووي به ئيمان دەکـه م، هــه رشتثک سه يري دەچـــــم تؤ بؤين الی بـــؤ هه رکوثيه ک، بکه مه ذوو به بؤين تؤ، جارثک سه رخؤش دەمب و جارثکيش وشيار دەمبه وە

دث بؤ تؤم خـؤشي بؤين سه با بــاي له «جــارثک دەتبينم» به ياين نه سيمي له گه ص هاوذث جارثکيش

کـرد ــه م ــال ع ــري ــه ي س زؤري ــه عــيــشــقــه وه ب چــــــــاو نه که وت فرياي دادذەســثــک هيچ تؤ وجــوودي له جگه نييه تر که سي تؤ له جــگه ناديار و ديــار به ئه وەي ئه ي

دەرده که وي لث نه فه سثکدا سه دجارم هه ر له « گه رچی دەتبينم» ديــکــه وە جوانييه کي به هـه رجارەي

دەدرەوشثيه وە جيهــاندا زەذذايت ئاسؤی له هــه ردەم نــادياره هــه م و ديـار هــه م که ئه وشته ي عــه يين تــؤ له به ر ئه وەي هه موو ده مثک له هه موو [شتثک] دا درەوشاوە و دياري

نادياري خــؤت ــووين ــارب دي زؤر له به ر «هه ميشه دەبينم» ذؤژت و مـانگ له بريقه دارتر گــه رچي

. له کؤآلن وگوزەر دا دەبينم 1

١٦٨

دەردەکه وي جيهاندا بيچمثکي هه موو له و گياين گياين تؤ بينه ر دەبيه ديکه يانه وە يه کي له و دەنوثين ذوو يه کياندا له نييه ديکه کــه سی مــه نزووردا و نــــازر نثوان له

شاراوەي چــاوان له به ر هه رچه ندە بينايي، نــووري «تــؤ هه ندثک جار وەک هه تاو و هه ندثک جاريش وەک مانگت دەبينم»

که متري جيهان هه موو له ذواصه ت به گه رچي «خالص»! ئه ي ــه م بــاشــتــرە ــال ــوو ع ــه م ــه ه ــه ت ل ــاک ـــ ـــ ــه آلم وات ـــ ـــ بســه رت، کــردە خـــه الفه تيان تـــاجي کــه ســاوە لــه و

به رزتري١ فريشته کان و ئامسان له تؤ ئه ي «مه غرييب! دەتبينم» مرؤڤدا له به رگي هه ميشه هــه رچـه ندە

. وەحديت وجوود 1

١٦٩

شرح تخمیس غزل مغربی سرودة حضرت خالص ٢شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل مه غرييب هه صبه سيت حه زره يت خالص ٢

شمس مغربی:براي احوال شمس مغربی رك شرح حال در آغاز تخمیس غزل مغربی، پیشتر؛

این غزل تخمیس شده در دیوان شمس مغربی صفحه (١٦٧/٨) آمده است.يه که مني له سه ره تاي حاصي شه رحي بذوانه مه غرييب شه مسي ژياين بؤ له ده که ين شه رحي لثره دا که غه زه له ئه م مه غريبيدا، غه زه يل پثنجخشته کيي

الپه ره ي ١٦٧/٨ی ديوانی شه مسي مه غريبيدا به م شثوه يه هاتووة:

غزل در دیوان شمس مغربی این گونه آمده است:صنمــا هــر نفسی بــر گذرت می بینم بر دل و دیدة جان جلوه گرت می بینــمگــرچه صد بار کنی جـلوه مرا هر نفسی لیک هر لحظه به حسن دگرت می بینم

گــرچه از منزل خود هیچ برون می نـایی لیک پیوسته چو مه در سفرت می بینـمبــر سپهر دل و بـر چــرخ روان تـابنده گــاه چون شمس وگهی چون قمرت می بینمدایـم از غــایت پیــدایی خـود پنهـانی گرچه تابنده تر از مــاه و خورت می بینمتــویی نور بـصرم گــرچه نـهان از نظري زانک1 در دیده چو نــور بصرت می بینمغــایب ازدیده نه اي زانک به صـدکسوت خوب هـر زمــانی گذران بــر نظرت می بینمـلکی بـــاالتر گـرچه دایم به لبــاس بشرت می بینـم ـ مغــربی از فــلک و از م(دیوان شمس مغربی، ص ١٦٧/٨)

بیرنگ: بریده از تعلقات و وابستگی هاي مادي.بث ذه نگ: دابذاو له پثوه ند و ته عه للوقايت ماددي.

صور: جمع صورت است. صورت انواع مختلف دارد؛ در اینجا مقصود صورت الهی و مراد انسان کامل است.

هه يه، جیاواز ی ئه نواعي رواصه ت، واته سووره ت سووره ته، وشه ي جه معي سووه ر: لثره دا مه به ست سووره يت ئيالهيه و مراز ئينساين کاميله.

1. زانکه

١٧٠

دل و دیدة جان: دیده دروازة دل است و صورت ها از دیده به دل نقش می بندد.دص و چاوي گيان: چاو ده القه ي دصه و سووره ت له ده القه ي چاوه وه له سه ردص نه قش

ده به ستثت.

جلوه گر: زیاد جلوه کننده.جيلوه گه ر: ئه و زاته ي وا زؤر جيلوه ده کا.

... می بینم: عالم شهود... ده بينم: مه به ست عاله مي شوهووده.

در بند سوم مصرع اول قافیۀ ”می گردم“ اشتباه و ”می گروم“ صحیح است.له به شي سثيه م، دثذي يه که م قافييه ي ”مي گه رده م“ هه صه يه و“مي گره وه م“ راسته.

... چشم از عشق به عالم نظر انداخت بسی:نگاه به جهان از دیدگاه عشق که جداي از دیدگاه علم و فلسفه است.

... چاوم به عيشقه وه زؤري سه يري عاله م کرد:سه يري جيهان له روانگه ي عيشقه وه له ذوانگه ي عيلم و زانست و فه لسه فه جياوازه...

هر دم از مطلع ذرات جهان تابانی...عارف درهر ثانیه و آنیه در ذرات جهان خداوند را حاضر می بیند.هه رده م له شوثين سه رهه صداين زه ذايت جيهاندا ده دره و شثته وه

عارف هه موو چرکه و ئانثک له هه موو زه ذايت جيهاندا خوداوه ند به حازر ده زانث و ده يبينث.

١٧١

(١)تخمیس غزل حافظ

ــفــراق ـــــار ال ــی ن ــی الــحــب ف ــوان شالتــالقی یـــــوم متى ادري وال االشــتــیــاق دم الــعــیــن ــی ف جـــرى

ــالــعــراق «ســلــیــمــى مــنــذ حــلــت بــا أالقـــى» ــا م ــواه ـــی فـــــی ه أالق

دوسـت! مــرحـل رهنـــورد اي اال بیـدل دوسـت بـه سـوي نگـاهـی کـن دوسـت منـزل را مانـدگان کـن نشـان

دوسـت! محمـل سـاربان اي «اال اشـتیاقی» طـال رکبانکـم الـــی

دوسـت1 بوییـدن ره ز جــانـم نشـد دوسـت کوشـیدن از شـد شـیدا دلـم دوسـت جوییـدن و خـود از برفتـم

دوسـت نادیـدن از شـد خـون «درونـم الفــــراق» ألیــــــام تعســـا اال

نشـانم و نـام شـد تـو عشـق از گـم جــانـم تـو سـوداي ز آمـد لـب بــه نـاتوانـم حـــال بـه کـن تــرحـم

گرانم رطــل بــده ــی! ــاق س «بیـا ـــاق» ده ـــاس ک مــن اهللا ــاك ــق س

1. بشد جانم ز ره پوییدن دوست

١٧٢

دادم دسـت از عقــل عشـق، شـوق ز نهــادم1 در نبــاشـد از مسـتی جـــز بـه بانـک مطـرب خـوش لهجـه، شـادم

«جـــوانـی بـــاز مـــی آرد بـه یـادمسـماع چنـگ و دسـت افشـان سـاقی»

بنــاگوش سیمین شاهد2 بــانگ ز بخروش شوق و ذوق به و آي وجد به جوش بـا رقص می کن عشق ذوق ز

می نـوش و انـداز زنـده رود در «خـرد عـراقـی» جــوانـان گلبــانـگ بــه

گل لـب روي مـه سـاقی اي نمانـد تحمـل دیگـر فــرقتـم تـــاب بـه تسلسـل جـام از محرومـم3 مکـن

«مـی بــاقـی بـده تا مسـت و خوشـدلباقـی» عمـر بـرفشـانم یـــاران بـــه

زجـر العشـق فـی الخالـص نصیـب اجـــر الزجــر جـــور کل فـی لـه صبــر الهجـــر زجـــر داء دواء

جـــــاء هجر ــال ــوص ال ــوم ی «مــضــی فــراقــی» ــاي ــزل ه غ ــظ» ــاف «ح بگو

. دهامن رک شرح ختميس/ بذوانه شه رحی پثنج خشته کييه که (م.ع.س) 1. ز بانگ و شاهد 2

. محروم 3

١٧٣

(١) ته مخيسي غه زەلثکي حافزي شريازي١

برژاندمی٢ ـــدا دووري ئاگــري لــه عيشق که نگثيه ٣ ـــان ـــدارم دي رؤژ ي ــــازامن نفرمثسکي خــوثنيين تـامه زرؤيي له چــاوم ذژا٤

«له ئه و کاته وه که ”سوليما“ له عثراقدا نيشته جث بووه٥مـن له دووريي ئــه و ئه وه ده کثشم کـه ده يکثشم»٦

ــت! ــاي کـــؤچي دؤس ــواري ذثگــ ــؤ ذثبــ هــده وه ب دص دؤذاو ــتی دؤس ــه ل ــک ئاوڕثمه نزصي دؤست بؤ به جثماوان دەست نيشان بکه

ــت! دؤس ــه ژاوەي کــ ــتره وانی وش ــؤ «هــا»٧ ــوارەکاين تؤ درثژەي کثش تامه زرؤييم بؤ س

ــتدا، دەرچوو ــگاي دؤس ــه پثواين ذث ــامن ل گيــــه يدا بوو ــتدا دصم ش ــگاي دؤس ــي ذث ــه هه وص لــه رخؤم چووم ــتدا له س ــه ذان به دواي دؤس له گ

ــه خوثن ــت بوو ب ــي دؤس ــه دووري «دەذوومن لــي»٨ جـــوداي ــي ذؤژانــــ ــؤ ب ــان نــه م

. خواجه شه مسه ددين حمه مه د شريازي، ناسناوي «حافز»ە. ١. شوانی الحب فی نار الفراق دوستی در آتش دوري مرا سوزاند. ٢

. وما ادري متی یوم التالقی نمی دانم روز وصال چه هنگام است. 3. جري فی العین دم االشتیاق در چشمم خون اشتیاق جاري است. ٤

. سلیمی منذ حلت بالعراق از زمانی که (سلیما) در عراق منزل کرده است. ٥. أالقی فی هواها ما أالقی من از دوري او می کشم آنچه را می کشم! ٦

. ايل رکبانکم طال اشتياقي متايل من به سواران کاروان مشا طوالين است. ٧ئه م / وه رگثذاين شيعره عه ره بيه کاين است. به عهدة شارح این مخمس اشعار عربی و کردي فارسی ترجمۀ *

پثنجخشته کيه له منه وه يه. (م، ع، س). اال تعسا الیام الفراق مرگ و نابودي بر روزگار جدایی باد ٨

١٧٤

ــوو ب ون ــؤدا ت ــقي عيش ــه ل ــامن ونيش ــاو نــــوم ــه ر لث ــه س ــؤدا هات ــه وداي ت ــه س ــامن ل گيــت بث ــدا ــث هثزمـ ب ــي ــه حــاص ب ــت به زەيي

ــدە بــ ــث پ ــم قورس ــه ي په ميــان ــاقي! س «وەرە ــکا١ ب ــاوت ئ ــر تث ــه رذثژ س ــي جام ــه ل ــد خوداوه ن

دا ــت ــه دەس ل ــم عه قص ــق عيش ــي زەوق ــه لــاودا نييه ــم له هه ن ــي هيچ ــه له سه رخؤش جـگــادم ــؤش له هجه دصش ــاوازي موترييب خ ــه ئ ب

ــاقي ــاندنی س ــگ و دەستذاوه ش ــه ماي چه ن «ســر دثنثتــه وه » ــم وەبيــ ــه ردەمي الويه تيــ س

ــو زيـ وەک ــه هه ني ــداری دص ــاوازي ئ ــه بـدەست بکه به شادي و به زەوق و شه وقه وە هاوار بکه ــن و جؤش ــق وەرە هـه صپه ذي ــي عيش ــه زەوق ل

«عه قص خبه [ذووباري] «زندە روود» ەوە٢ ومه ي بنؤشه ــي“٣ عثـــراق ــي الوانــ ــه رزي بـــ ــاوازي ئــ ــه بــ

ئه ي ساقي مانگ ذوخساري لثو وەک په ذەي گوص!ــاي دوورمي نه مـاوە ــه يت گـه رمــ ــر تــاق چي تــم مه که له جــامي يه ک به دواي يه کت بث به ش

ــه رايب باقيم پث بدە تا سه رخؤش و دصخؤش «شــی يارامن ” پامشاوەي ته مه ين خؤم بکه مه شاباش

. سقاك اهللا من کأس دهاق خداوند تو را از کاسۀ لبریز بنوشاند! 1. ذووباري زايه ندەروود که لثرەدا به زندە رود هاتووە، ذووبارثکه به ناو شاري ئيسفه هاين ئثراندا تثپه ذ دەبثت. 2

. عثراق لثرەدا «عثراقي عه جه م» يان «جيبال»ە که به شثکي زؤري ذؤژئاوا و باشووري ذؤژئاواي ئثراين دەگرته وە. 3

١٧٥

ــانه ١ ــقدا، ئازار کثش ــه عيش ــص“ ل ــي ”خال به شــثکی هه يه ٢ ــته م پاداش ــي س ــه ر ئازارثک ــؤ ه بــه برە٣ س دووري، ــازاري ئ دەردي ــاين دەرمـ

”ذؤژي پثک گه يشنت به سه رچوو و [ذؤژاين] دووري هاتن٤ــتاش] حــــــافز! غــه زەلــي جــودايي بـصث!» [ئثس

. نصیب الخالص فی العشق زجر سهم خالص ازعشق آزار است. ١. له فی کل جور الزجر، اجر اورا در تحمل هر آزار ى پاداشى است. 2

. دواء داء زجر الهجر صبر داروى درد دورى شکیبایى است. ٣٤ «مضی یوم الوصال جاء هجر» (ترجمۀ این بند از مترجم است./ کورديه کاين ئه م به شه له وه رگثذ بووه.)

١٧٦

شرح مختصر زندگانی شاعر غزلکورته ي ژياين شاعريي غه زه له که

حافظ شیرازي:خواجه شمس الدین محمد شیرازي متخلص و مشهور به حافظ از شعراي قرن هشتم هجري تاریخ تولدش به درستی مشخص نیست، اما در ٧٩٢ هجري قمري در شیراز وفات یافته است. حافظ در نزد دانشمندان عصر خود از جمله قوام الدین عبداهللا به تحصیل علوم پرداخت و در تفسیر و حکمت و ادبیات عرب آگاهی یافت.

قرآن را با چهارده روایت از بر داشت و به همین مناسبت حافظ تخلص می کرد.دورة زندگانی او معاصر بود با امراي اینجو (جالل الدین مسعود شاه، شاه شیخ ابواسحاق) و سالطین آل مظفر (امیر مبارز الدین محمد، شاه شجاع، شاه محمود، و داشتند حکومت فارس در که منصور)، شاه زین العابدین، سلطان یحیی، شاه سلطان اویس و سلطان احمد از ملوك ایلخانی (ایلکانی) که در آذربایجان و بغداد

حکومت می کردند و در اواخر عمر نیز با امیر تیمور معاصر بود.او پایۀ به کسی تاکنون باب درین و است عارفانه غزل در خواجه استادي نرسیده است. مدفن خواجه در حافظیۀ شیراز است. دیوان او شامل غزلیات، چند

قصیده، چند مثنوي، قطعات و رباعیات است.غزلی که از حافظ، شاعر عارف ”خالص طالبانی“ تخمیس کرده است با اندکی تفاوت در دیوان حافظ به شمارة غزل ٤٦٠ آمده است رك، (دیوان حافظ، نسخۀ

عالمه محمد قزوینی، به خط کیخسرو خروش، ص ٣٥٧).

حـافز:خواجه شه مسه دين حمه مه دي شريازي ناسراو به حافز له شاعرياين سه ده ي هه شته مي کؤچي، ساصي له دايکبووين نه زانراوه به آلم له ٧٩٢ی کؤچي مانگيدا له شاري شرياز کؤچي دوايي كردووة. حافز له قوتاخبانه ي زاناياين گه وره ي سه رده مي و ته فسري له و خوثندوه زانستيه کاين کتثبه عه بدوصـإل قه وامه دين وه ک خؤي چوارده به قورئاين و هثناوه به ده ست شاره زايي عه ره بدا ئه ده بيايت و حيکمه ت

١٧٧

ريوايه ت له به ر بووه و هه ر به م بؤنه يه وه ”حافز“ي وه ک نازناوي خؤي هه صبژاردوه و به و ناوة ش به ناوبانگ بووه، سه رده مي ژياين هاوکات له گه ص ده سه آليت سه التيين يه حيا، شا مه محوود، شا شا شوجاع، موباریزه دين حمه مه د، (ئه مري موزه فه ر ئايل سوصتان زه ينولعابدين، شا مه نسوور) که له فارس حوکميان ده کرد و سوصتان ئووه يس و سوصتان ئه محه د له مولووکي ئيلخاين (ئيلکاين) که له ئازه رباجيان و به غداد حاکم بوون، هاوچه رخ بوو. کؤتايي ژياين سه رده مي ئه مري ته ميووري له نگ بووه، پسپؤذي و بليمه تيي خواجه حافز له هؤنينه وه ي غه زه يل عارفانه دا بووه و له م بواره دا تائثستا که س به پله و پايه ي ئه و نه گه يشتووه، گصکؤي له حافزيه ي شريازه، ديوانه که ي که غه زه ليات و چه ند قه سيده و چه ند مه سنه وي و قيته عات و چوارينه له خؤ ده گرث بةمليؤنةها دانة له چاپ دراوه. ئه و غه زه له ي حافز، که حه زره تی خالصی کردوويه به پثنجخشته کي به جياوازييه کي که مه وه له ديواين حافزدا به ژماره غه زه يل ٤٦٠ هاتووة. (دیوان حافظ، نسخۀ عالمه محمد قزوینی، به خط کیخسرو خروش، ص

.(٣٥٧

١٧٨

شرح تخمیس غزل حافظ سرودة حضرت خالص ١شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل حافز هه صبه سيت حه زره يت خالص١

غزل تخمیس خالص در دیوان حافظ چنین آمده است:به م حافزدا ديواين له پثنجخشته کي به کردوويه خالص که حافز غه زه يل

شثوه يه هاتووه:سـلیمی منـــذ حـــلت بــالعــراق أالقی مــن نواهــا مــا أالقیاال اي سـاربــان منــــزل دوســت الی رکبــانکم طــال اشتیاقیخـــرد در زنــده رود انـداز و می نوش به گلبــانـگ جــوانان عراقیربـیــع العمـــر فــی مـرعی حماکم حــمـاك اهللا یــا عهد التالقیبیــا ســـاقی بــده رطــل گــرانم سقاك اهللا مـن کــأس دهــاقجــوانی بــاز مــی آرد بــه یـــادم سـماع چنگ و دست افشان ساقیمــی بـاقی بده تا مست و خوشـــدل بـه یــاران برفشانم عمر بــاقیدرونم خـــون شـد از نادیدن دوسـت اال تعســـا ألیـــام الفـــراقم بحر عمیق مــن سواقـی ـ دمــوعی بـعــدکـــم التحقروهــا فکدمـــی بـا نیکخواهان متفق بـــاش غنیمــت دان امـــور اتفــاقیبساز اي مـــطرب خوش خوان خــوش گـو بــه شـعر فارسی صوت عـراقیعروسی بس خــــوشی اي دختـر رز ولـی گــه گــه سزاوار طـالقیمسیحـــــاي مـجــرد را بــــرازد کــه بـا خورشید سازد هم وثاقیوصــال دوســتان روزي مـا نیسـت بـخوان حافظ غزل هاي فــراقی

ابیات برگزیده و تخمیس کرده است و چون را از غزل ابیاتی جناب خالص تخمیس شده مورد نظر است که ترجمۀ آن به کردي آمده است، از برگردان سایر

ابیات چشم می پوشیم.حه زره تی خالص چه ند دثذ له غه زه له که ي هه صبژاردوه و کردوونيه پثنجخشته کی و له به ر ئه وه که ئه و شيعرانه ي بوون به پثنجخشته کي، ئاماجني ئه م شرؤضه يه ن له

وه رگثذاين ته واوی غه زه له که ي حافز به کوردي خؤ ده بوثرين.

١٧٩

سلیمی منذ حلت بالعراق أالقی من نواها ما أالقیاز وقتی که سلیمی در عراق منزل گزیده است، من از دوري او می کشم آنچه را که می کشم. به تعبیر فارسی چه ها که نمی بینم! چه رنج ها که نمی کشم! سلیمی و سلمی از معاشیق عرب مانند لیلی در ادب فارسی، در اینجا مطلق معشوقه مراد

است.سلیمی منذ حلت بالعراق

ئه وه ئه و دووريي له من بووه نيشته جث عثراقدا له (سليمي) که کاته وه له و ده کثشم که ده يکثشم [وشه و زوبان له به ياين نا ته وانن] به ته عبريي فارسي چهاکث نه مي بينه م! چث ره جنها که نه مي که شه م! سوله ميا و سه ملا له دصداران و دولبه راين

عه ره بن وه ک له يلي له ئه ده يب فارسيدا، لثره دا موتله ق مراز مه عشووقه.اال اي ساربان منزل دوست، ... الی رکبانکم طال اشتیاقی

اي ساربانی که به منزلگاه دوست می روي، اشتیاق من به سواران شما طوالنی شد [یعنی اشتیاق من به دیدن سواران کجاوه هاي کاروان شما ـ زیبارویان کاروان

ـ افزون شد؛ زیرا که معشوق من در میان کاروان است.]هو وشتره وانى که ژاوه ي دوست! ... الی رکبانکم طال اشتیاقی

درثژ ئثوه سواره کاين بؤ مي دؤست، مه نزصگاي ده چيه که وشتره وانث، ئه ي بؤته وه [يانی له مثژه تامه زرؤی ديتين سواره کاين که ژاوه ي کار واين ئثوهـ دولبه راين

جواين کار وان ـ م، له به ر ئه وه ي دولبه ري من له نثو کار واين ئثوه دايه.]درونم خون شد از نادیدن دوست اال تعسا ألیام الفراق

از ندیدن دوست دلم خون شد، نابود باد روزگار جدایی [هان، مرگ و نابودي، بر روزگار جدایی باد]

ده روومن له دووريي دؤست بوو به خوثن، رؤژگاري جيايي نابوود بث و نه مثنث [هه ي، مه رگ و نه مان، بؤ رؤژي جيايي]

بیا ساقی بده رطل گرانم سقاك اهللا من کاس دهاقاي ساقی، بیا و جام سنگین شراب را به من بده، خداوند تو را از جامی لبریز

سیراب کند [بنوشاند].وه ره ساقي! په ميانه ي قورسم پث بده، خوداوه ند تینووه تیی تؤ به جامي سه رذثژ

١٨٠

تثرئاو بکا [پثت بنؤشث]ز ذوق عشق، عقل از دست دادم جز از مستی نباشد در دهانم

و و سرشت و خلقت بنیاد معنی به است. (نهادم) صحیح دوم قافیۀ مصرع طینت و دهانم اشتباه است و قافیه بیت را بر هم می زند.

مخمس بر پایۀ مقابلۀ عقل و عشق است.ذوق: ذوق قوتی است منتشر در عصب مفروش بر جرم زبان که به واسطۀ آن طعمها ادراك می شود و نزد صوفیه اول درجۀ شهود را ذوق گویند. شهودي که در اثناء بوارق متوالیه باشد. ذوق را در مرتبت کامل تر شرب گویند. (شرح تعرف،

ص ١٦٠)ــم لــه ده ســــت دا ــص لــه زه وقــــي عــيــشــق عــه قنييه ــــدا ده م ــه ل هيچم ــي ــؤش ــه رخ س جــگــه

قافييه ي به شي دووةمي شيعره که (نه هاده م، دروسته به ماناي هه ناو، خوصقاو، سروشت، تينه ت و وشه ي (ده هانه م) هه صه يه له به ر ئه وه ي که، (ده هانه م) له مانا و

مه فهووم و له پثکهاته ي شيعريشه وه، دثذه شيعره که تثک ده دا.ئه م پثنجخشته کيه له سه ر ئه ساسي به ربه ره کانيي عه قص و عيشقه.

و تام وزه يه ئه و يارمه تيي به که زماندا، ده ماري له بـإلوه وزه يثکي زه وق زه وق: چثژي خواردنه کان ده زانرث و سؤفيه کان به يه که م ده ره جه ي شوهوود ده صثن زه وق، شوهوودث که له ناوه ذاسيت تيشک و ذووناکييه به رده وامه کاين باتنيدا بث، زه وقه، به آلم له مه رته به و پايه ي کاميل تردا بث، شوريب پث ده صثن.(شرح

تعرف، ص ١٦٠)خرد در زنده رود انداز و می نوش به گلبانگ جوانان عراقی

اصفهان مرکز عراق عجم شمرده می شد و در علوم عقلی نیز در دوره هایی پیش و پس از حافظ هر چند گاه نشیب و فرازي داشته است. چنان نماید که اشارة خواجه به آن قضیه و کال معارضۀ عشق و عقل است. زاینده رود یا زنده رود در اصفهان جاري است. عراق در این بیت مقصود عراق عجم است. گلبانگ، عالوه بر آواز خوش و آواي

بلبل، نام لحن و آهنگی در موسیقی قدیم نیز بوده است.عه قص خبه [ ذووباري] «زنده رود» ه وه و مه ي بنؤشه

١٨١

به ئاوازي به رزي الواين عثراقيئيسفه هان ناوه ندي عثراقي عه جه م بووه و له علوومي عه قصيدا له ده وراين پثش و پاش حافز له م بواره دا هه وراز و نشثوی هه بووه. عولوومي عه قصي له قوتاخبانه کاين و هه واصه يه به و حافز ئاماژه ي وادياره کزبووه، گا و دره وشاوه ته وه گا ئيسفه هاندا بنه ماي پثنجخشتة کي و غه زه صه که ي به ربه ره کانيي عه قص و عيشقه، / زايه نده روود عثراق، له مه به ست / ده بثت، تثپه ذ ئثراندا ئيسفه هاين شاري به زينده روود يان، عثراقي عه جه مه، / گوص بانگ جگه له وه ي به ئاوازي خؤش و ده نگي بولبول ده صثن،

ناوي له حن و ئاهه نگثکي مؤسيقاي قه دميه.

جام تسلسل: جام پی در پیجامي ته سه لسول: جامي په يتاپةيتا؛ يه ک له سه ريه ک، بث وچان.

١٨٢

(٢)تخمیس غزل حافظ:

طی شد دي بساط و رسید بهـار دال! خوي1 پر فرح از شد ژاله ز الله جمال پی، فرخ بهــار و مغـان پیر شوق ز

می، ننوشی اگر قمري و بلبل صوت به الکـی آخــرالدواء کنمــت؟ کی دواء

ماند، دلبران به حسنش که پیر، جهان نتواند رهــایی فریبش بنــد ز کسی درماند گرفت، جودش دامن که آن هر

نستاند بــاز که نبخشد هیچ «زمــانه الشیء» شیئه که مروت، سفله ز مجو

زمـان فتنه چــو در قطـع ریشۀ عمر است،طمــع مدار به یسرش، که منشأ عسر استمنه ذخیره ز گنجش، که حاصلش خسر است

«خــزانه داري میـراث خوارگان، کفـر استبه قول مطرب و ساقی، به فتواي دف و نی»

فتوا گرفته ام وي از که عشق شرع به دنیــا جیفۀ میــل بــود کفــر نشان قضا رقـم زنان بـا قــدر کــاتبان که

المأوي2 جنت ایــوان بـر «نــوشته اند وي» به واي خرید، دنیا عشوة هرکه که

. خی بر وزن می 1. جنت المأوي 2

١٨٣

حافظ! نما کرم است کریم چیست؟ سخی از سخــا حـافظ! نیکوتر که نیست شیوة سخی شود به خدا «خالص» خدا، حــافظ!

«حـافظ»! بیا نشنود، خدا بوي بخیل علی» الضمان و ورز کرم و گیر پیاله

١٨٤

(٢)ته مخيسي غه زەيل «حافز»:

ئه ي دص! به هار گه يشت و سفرەي مانگي «دەي»١ پثچرايه وەله شاديــدا، ذوخساري گوإلصه به شه ومن پذ له فرمثسک بووــادي هثنه ر، ــريي موغــان و به هاري ش ــه وقــي پ له ش

ــي، ــه ر به دەنـگي بـولبول و قومــري مــه ي نــه نؤش «ئـه گـــان داخ کردنه‘»٢ ــه م؟ ’که د وا ده رم ــه ي دەتوامن تيمارت بک ک

ــه ي وەک هي دصبه ران وايه ، جيهاين پري، که جوانييه کــه و ذزگــار بثت ــه بــه ندي فريوي ئ ــه س نــاتوانث ل کــرث، دادەمثنثت ــين دصئاوايي ئه و بگ هــه رکه س داوث

ــه وە نــه گرثت وەري ــه کــ ــثت نابه خش ــچ هي ــه «زەمــانــيت ئه و شت نييه !»٣ ــپصه خوازياري هيچ مه به ، ش له مرؤڤي س

ــه وداي ته مه نه وەيه ، ــاندين ه ــوثن پس ــتا کـه زەماين فيتنه به ش ئثســه رچاوەي ته نگانه يه ــووده يي لث چاوەذوان مه که له به ر ئه وەي س ئاسله خه زثنه ي ئه و هيچ پاشه که وت مه که ، له به ر ئه وەي ئه جنامه که ي هه ر زيانه

ــران ميــراتگ ــه داري خــه زثن ــه ب ــيب ب ــرە کف ــه وە «ئــواي دەف و نايه يه » ــاقي و فه ت ــب و س ــه ي موتري ــه وە قس ئ

ــوە، ــه و وەرگرت ــوام ل ــه فه ت ــق، ک ــه رعي عيش ــه ش بــرە کفــ ــانه ي نيش ــا دني ــووي منـداره وه ب ــي مــه يلــه دەر ق و ــه زا ق ــاين کاتب و ــه دەر قـ ــه راين نــووس

ــيويانه : نووس ــأوي‘ املــ ــت ’جن ــواين هــه ي ــه ر «له ســه ي خه مزە و نازي دنياي کذي!» ــه ري ئه وکه س ئه ي قوذ به س

. مانگي «دەي»ي ئثراين به رانبه رە له گه ص ١٠ ذؤژي کؤتايي مانگي ديسه مرب و ٢٠ ذؤژي مانگي جانيوەري زاييين. 1. آخرالدواء الکي رک شرح ختميس / بذوانه بؤ شه رحي پينجخشته کيه کان (م، ع، س) 2

. شيئه الشيء 3

١٨٥

دصئاوا کثيه ؟ که سثکي به خشندەيه ؛ تؤش ئه ي حافز، که رەم بنوثنه !له به ر ئه وەي هيچ شثوەکارثک له دصئاوايي باشتر نييه ئه ي حافز!سوثندم به خودا، که سي دصئاوا دەبثته «خالص»ي خودا ئه ي حافز!

ــاکات، وەرە ئه ي حـافز! ــي به خثص، هه رگيز بؤين خودا ن که ســه راب] وەربگرە و که رەمداري بکه و بؤخؤم زامن!‘١ پياصه ي [ش

. والضمان علی 1

١٨٦

شرح تخمیس غزل حافظ سرودة حضرت خالص ٢شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل حافز هه صبه سيت حه زره يت خالص٢

غزل مورد تخمیس جناب خالص در دیوان حافظ این گونه آمده:می ننوشی اگر قمري و بلبل صـوت به

عــالج کی کنمــت آخــر الــدواء الکیبهـار فصل بوي و رنــگ از بنه ذخیرة

بهمن و دي ز پـی رهزنان کــه می رسند هو هو زد مرغ و افکند بر نقاب گل چو

منه ز دست پـیـــاله چه می کنی هی هیداد ثباتی کی حسن و سلطنت شکوه

ز تخت جم سـخنی مانده اسـت و افسرکیکفرسـت میـراث خـوارگان خزینـه داري

نی و دف فتوي به ساقی و مطرب قول به بــازنستاند که نبخشد هیچ زمــانه

مجــو ز سفــله مــروت که شیئه الشیالمأوي جنــت ایــوان بر نوشته اند

وي به واي خرید دنیی عشوة که هر کـه شراب کجاست طی کنم سخن نماند سخا

طی حـاتم روان و روح شـادي به بــده «حافظ» بیا نشنود خــدا بوي بخیل

الضمان علی و ورز و کــرم پـیاله گیــر (رك، دیوان حافظ، نسخۀ عالمه قزوینی و دکتر قاسم غنی، ص ٢٩٨/٩٩)

براي برآورد و مقابله و آگاهی از تفاوت ها درج شد از برگردان به کردي خودداري گردید، زیرا ابیات الزم در متن مخمس به کردي آمده است.

ئه و غه زه له ي حافز که حه زره تی (خالص) کردوويه به پثنجخشته کي له ديواين

١٨٧

به رابه رکردنه وه و و به رئاورد بؤ هاتووة، هثناومه له سه ره وه که شثوه يه به و حافزدا ئاگاداري خؤينه ران له جياوازيه کاين ئه و دوو نوسخه نووسراوه ته وه و له وه رگثذاين

به کوردي چاوپؤشي ده که ين.

دال بهار رسید و بساط دي شد طی...بهار؛ مقام وجد و حال را گویند. / دي؛ زمستان قبض و انجماد روحانی مقصود است. / الله؛ نماد عشق و شهود. / ژاله؛ خوي = نتیجۀ شادي و جذبه / شوق؛ رك شرح هاي پیشین / پیرمغان؛ انسان کامل، راهنما، استاد / کی؛ داغ کردن، سوزاندن است «و آمده الجواهر) (عرایس معالجه در کتاب به قصد تافته آهن با جراحات اگر عضوي را به داغ حاجت باشد آن را به میل زر داغ کنند بهتر است و نافع تر و

جراحت زودتر اصالح پذیرد.» (رك کاشانی.. عرایس الجواهر... ص ٢١٧)جملۀ «آخر الدواء الکی» از امثال عرب است به معناي آخرین عالج داغ کردن

است؛ مراد آن که وسایل صعب آنگه به کار برند که چارة سهل بی اثر ماند.بلبل و قمري شراب ننوشی، سخت با آواز نتیجۀ مخمس: اگر در فصل بهار بیماري. به نحو دیگري معالجه نخواهی شد جز این که تو را با آهن گداخته داغ

کنند.به به هار؛ پثچرايه وه... «ده ي» مانگي سفره ي و گه ييشت به هار دص! ئه ي پله ي وه جد و حاص ده صثن / ده ي = سه ره تاي زستان مه به ست به سراوه يي و زيقه يت سه ر ئاره قي = خؤي = ژاصه / شوهووده و عيشق سه مبويل گوإلصه ؛ / ذؤحييه پثشوو شه رحه کاين بذوانه شه وق؛ / جه زبه يه و شادي به رهه مي که گوص به رگي سووتاندين کردن، داغ که ي؛ / ئوستاد رثنوما، کاميل؛ ئينساين موغان؛ پريي /کتثيب له سه المه يت، و عيالج مه به سيت به داخ به ئاسين جه راحه ت و زام (عه رايسوجله واهري) دا هاتووة؛ «ئه گه ر ئه ندامث پثويسيت به داخ ببث، به ميلي زثذ داخي که ن چا ک تره و سوودمه نديي زؤره و زام زووتر چاک ده بثته وه (بذوانه بؤ...

کاشاين... عه رايسوجله واهري... ل ٢١٧)دوايني ماناي؛ به عه ره ب سائريه ي ئه مسايل له الکی» الدواء «آخر په ند ی، ده رمان و عيالج داخ کردنه. مه به ست له م وته يه ئه وه يه که کار و ذثگه ي دژوار له

١٨٨

کوتاييدا به کار دثنن.خوالسه ي شيعره که؛ ئه گه ر له وه رزي به هاردا به ده نگي بولبول و قومري شه راب نه نؤشي، جا تؤ نه خؤشي و به شثوه يه کي تر عيالج نايب، چاره ت ئه وه يه به ئاسين

سووره وه بوو داخت بکه ن.

جهان پیر که حسنش به دلبران ماند...که و جهان ظاهر عرفان در نشانه هاي سالک از یکی بخشندگی، بخشش، جود؛ زیباست، ماندن در زیبایی و لذت او چون دلبستگی به دلبران است که دیر نمی پاید و فانی است. آنچه باقی است براي سالک اساس سلوك است، زیرا زمانه آنچه از جوانی و زیبایی و علم و... به انسان دهد، بازپس می گیرد و این از صفات رذیله است، که کریم و بخشنده دادة خود را پس نمی گیرد. سفله و فرومایه، مروت و جوانمردي را که صفات دیگر سالک عارف است نمی شناسد

و ارزشی پیش او ندارد.شیئه الشیء؛ چیز او چیز نیست، ارزشی ندارد.

جيهاين پري، که جوانييه که ي وه ک هي دصبه ران وايه...جوود؛ به خشه نده یی، يه کث له نيشانه کاين ساليکه له عريفاندا / جيهاين زاهري، که جوانه، مانه وه و جواين و له زه ت و چثژي ئه و وه ک دصبه ستنه به دولبه ران، که کاتثکی واي نييه و زوو تثده په ذث و له ناو ده چث، ئه وه ي که ده مثنثته وه بؤ ساليک ئه ساسي سولووکه له به ر ئه وه ي زه مانه ئه وه ي که له گه جني و جواين ئه يباته وه، و وه رده گرثته وه لث هه مووي ، ئينسان به ده يدا و... زانست و ئه مه له سيفايت ره زيله و سپصه يه، به خشه نده دياريی خؤي ناباته وه، سپصه و بث بنه ما، مورووه ت و جوامنثري، که سيفاتثکي ديکه ي ساليکي عارفه ناناسث

و بايه خثکي بؤی نييه.شيئه الشي؛ شيت ئه و شت نييه، بايه خي نييه.

زمان فتنه چو در قطع رشتۀ عمر است...زمان در اندیشۀ عارفان از تیغ تیزتر، از مو باریک تر و از نور و صوت پرشتاب تر

١٨٩

است و عمر انسان در معرض ضربۀ او قرار دارد. طمع در شادي آن نباید داشت که (٩٤/٦) (ولقد العسر یسرا مع ریشه در رنج دارد. هم اشاره به آیات قرآنی؛ (فان خلقنا االنسان فی کبد (٩٠/٤) است. نتیجۀ گردآوري ثروت ظاهري خسران می باشد و جمع آوري سرمایه و ثروت براي آیندگان کفر است. این داشته را باید در معنی و

عیش باقی صرف کرد.ئثستا که زه ماين فيتنه به شوثن پساندين هه وداي ته مه نه وه يه...

زه مان له بريوذاي عارفاندا له تيغ تيژتر، له موو باريکتر و له نوور و ده نگ پذتاف تره و ته مه ين مرؤض له به ر کاريگه ريي ئه ودايه و نابث به ته ماي شادمانيي ئه و يب قورئاين پريؤز که له ئايه تث بؤ ئاماژه يه و ره جندانه و له چه رمه سه ره بنه ماي که ده فه رمووث؛ (فان مع العسر یسرا (٩٤/٦) / (و لقد خلقنا االنسان فی کبد (٩٠/٤) و کورته ي باسه که ئه مه يه: کؤکردنه وه ي سه روه ت و سامان ده بث به هؤي زيان و په شيماين و هه روه ها کؤکردنه وه ي سه روه ت بؤ پاشه رؤژ و به ره کاين داهاتوو کوفره،

پثويسته ئه م سامانه له پثناوي مانا و ژياين نه مري دا سه رف بکرث.

بشرع عشق که از وي گرفته ام فتوا...شرع عشق از شرع عقل و شرع علم جداست.

شرع عشق؛ عقل معاد را دارد نه عقل معاش، نشان کفر و ظلمت در تمایل به جیفۀ دنیا و عقل معاش می باشد.

(جنت ایوان بر انسان سرنوشت رقم زنان و قدر و قضا قلمزنان المأوي) از بهشت هاي هشتگانه که در سورة النجم (٥٣/١٥) در قرآن المأوي، در سدرة المنتهی که بهشت در کنار آن است. عندها جنت زیرا شود، فریفته پستی ها = دنیا فریبی دل به کس هر نوشته اند دنیا مؤنث ادنی است. ادنی؛ صفت تفضیلی از دنو؛ نزدیک تر و صفت تفضیلی از دنی، پست تر، زبون تر، افتاده تر می باشد. واي: فرشتۀ مرگ

و نابودي.انسان دنیوي است که مسیر بند مخمس، سرنوشت محتوم این

رسالت خود را بالعکس پیموده است.

١٩٠

به شه رعي عيشق که فه توام له و وه رگرتوه...شه رعي عيشق؛ عه قصي مه عادي هه يه نه عه قصي مه عاش؛ نيشانه ي کوفر و تاريکي له

مه يل بؤ جيفه ي دنيا و عه قصي مه عاشدايه.نووسه راين قه زا و قه ده ر و چاره نووسي ئينسان له سه ر هه يواين به ر تارمه ي جه نه تومله ئوا که يه کث له هه شت به هشته که يه که له سووره ي (النجم) ئاماژه ي پث کراوه که ده فه رمووث؛ «عندها جنت المأوي» له هه ر نووسيويانه: ئه ودايه، پاصي له به هه شت که سدره توملونته هادا

که س دص به دصذفثنيی دنيا بدات، فريشته ي مه رگي دثته سه ر.دنيا واته پيسي و که وته يي و بث بايه خي، له به رئه وه که دنيا موئه نه سي ئه دنايه، ئه دنا سيفه يت ته فزيلييه له وشه ي ده نو، واته نزيکتر و سيفه يت ته فزيلي له ده نيه به ماناي په ست تر، زه بوون تر، که وته تر / واي؛ وشه ي

په هله ويه ناوي فريشته ي مه رگ و مردنه.مرؤضي مسؤگه ری چاره نووسي پثنجخشته کيه که له به شه ئه م

دنيايييه که ذثگه ي خؤي به پثچه وانه داوه ته به ر.سخی چیست؟ کریم است. کرم نما حافظ...

این مهر تأیید و نتیجه از بند اول مخمس است که سخاوت؛ بندگی، جوانمردي، مروت و فتوت که از جمله اخالق عارف است به سالکان توصیه می شود و ضمانت

هم می گردد.والضمان علی؛ ضمانت بر عهدة من.

دصنيا کثيه؟ که سثکي به خشنده يه؛ تؤش ئه ي (حافز) که ره م که!...يه که مي به شي به رهه مي بؤ و پشت ذاست کردنه وه يه ته ئييد مؤري به شه ئه م له ئه خالق و سيفايت پثنجخشته کيه که که دصنيايي، به خشه نده يي، جوامثري و..

عارفه و به ساليکه کان ئه سپثردرثت و زه مانه يت ئه کرث.مان علی؛ که فاله يت له ئه ستوث من والض

١٩١

(١)تخمیس غزل نورعلی

سـرخوش از عشق جلوة دیدارمی گذشتم چو مست در بـازاردیــدم از بـــام خـانۀ خمار

«سـر بـرآورد آن بـت عیــاربسـته از زلـف برمیـان، زنار»

زد علم شـاه عشـق در امکانشـد هویدا بـه صورت انسـانوحـــدت او کمـــا هی اآلن

«می زنـد دم به دم به بام جهانطبــل اهللا واحـــد القهــار»

هسـت خود نور کائنات، چو نیبود عــالم جـز او بود الشـیئبشـنو از نـی صـداي نغمۀ وي

«خود شود ناي و می دمد در نیلیس فی الـدار غیـره دیــار»

خازن گنـج و مخـزن جبروتدر گنجـش نهــاد در ملکوتاز بـراي ظهـــور در ناسـوت

«خود شـود گنج نامـۀ الهوتتـا شـود کنـز مخزن اسـرار»

١٩٢

شد فــرو در لبـاس طیفوري1زد دم «لیس فی» به مسـتوريشـد نهـان از لباس مشـهوري

پرده هـاي منصوري «در پـس خود انـا الحق نـوازد اندر دار»

خـود عیــان در رخ بتــان گــرددمنظــر چشـم عــاشـقان گــرددخود بـه «خالص» فروشـد، آن گردد

«خود به ”نورعلی“ عیان گرددتـا نماید بـه هر کسـی دیدار»

1. طیفوریه شعبه اى از طریقت است که در آن مستى و بیخودى و بریدن از دنیا پسندیده است.

١٩٣

(١) ته مخيسي غه زەيل (نوورعه يل):

سه رمه ست له عيشقي دەرکه وتين ديــدارــازاذدا دەگــه ذام ــان له ب وەک سه رخؤشکه ديتم، له سه رباين ماصي سه رخؤشانه وە

ــه ري دەرهثنا ــه، س ــر و فثص ــه به مه ک ــه و بت «ئــتبوو» به زوصفي خؤي زونناري له نــاوقه دي به س

ــق ئاآلي له ئيمکاندا هه صکرد و شاي عيشــه وت ــدا دەرکــ ــي مــرؤڤ بيچــم ــه لــتايه يـه کتايي ئه و دەتگوت هه ر هي ئثس

ــه ردەم ــان ه ــه رباين جيهــ ــه ر س «له سته پصي خــوداي تاقانه و تثکشکثن لثدەدا»

ــه ــه ي واي ــات وەک ن ــووري کــائين نــــه ــچ نيي ــه و هي ــث ئ ــه م به ب ــووين عال بــه ــاوازي ئه و ببيس ــه وە دەنگي ئ ــه نه ي ل

ــه نه يژه ن و تثي دەتووذثنث «خؤي دەبثتــی تثدا نييه » ــري ئـه و، ماص کـه س غــه ي

ئه مبــارداري گــه نج و ئه مباري گه ورەييدوذذي گه جني خؤي خسته عاله مي باآلوەــاددە دا، ــي م ــه عاله م ــن ل ــؤ دەرکه وت ب

ــاين الهوويت ــه گه جننامه ي جيه «خؤي دەبثتبؤئه وەي ببثت به گه جنينه ی کؤگاي ثنييه کان

١٩٤

ــه وە١ ته يفووريي ــي بـه رگ ــاو نـ ــووە چـــس يف» کرد ــي «لي ــراوي باس به داپؤشــاردەوە ــياويدا ش ناس له به رگي ــؤي خــ

ــوور» ييه وە ــه ردەي «مه نس ــت پ «له پشــه ر دار، هه واي «أنا احلق» لثدەدات» له س

ــاري بوتاندا دەردەخــات خؤي له ذوخسدەبثته جثگه ي ذوانيين چــاوي عـــاشقانخؤي به «خالص» دەفرؤشثت [و] دەبثته ئه و

«خؤي له الي «نووري عه يل» ئاشکرا دەکات،بؤ ئه وەي ذوخسار پيشاين هه مووان بدات»

ته يفووريه لقثکی ته ريقه ته ، که ده گه رثته وه سه ر بايه زيدي به ستامی، له ودا مه ستی و له خؤچوون و دابذان . ١له دنيای ده وروبه ر، به باش ده زانرن.

١٩٥

شرح مختصر زندگانی شاعر غزلکورته ي ژياين شاعريي غه زه له که

(نورعلیشاه اصفهانی):نام وي به مناسبت نام جدش «مال محمدعلی امام جمعه»؛ میرزا محمدعلی، و والد امجدش میرزا عبدالحسین فیض علیشاه بود. جناب فیض فرزند مستعد خود را پس از بلوغ و اکمال فضایل صوري به خدمت سید معصوم علیشاه روانه نمود و وي به فرقۀ نعمت اللهی مشرف شد و در سفر و حضر سال ها در خدمت حضرت معصوم علیشاه بود و به درجۀ کمال و مقام وصال رسید و سید او را خلیفـۀ الخلفاء خواند و

ملقب به نورعلیشاه ساخت.نورعلیشاه در اصفهان متولد شد و تحت تربیت و ارشاد والدش نشو و نما یافت. به هند از دریا از طریق قمري ١١٩٠ هجري به سال علیشاه معصوم جناب سید شیراز آمد. آوازة شهرت او در اصفهان به گوش فیض رسید. به همراهی فرزندش به خدمت او شتافت. در شیراز ذهن حکومت را بر علیه سید و مریدانش مشوب کردند و حکمران امر به تبعید آنها داد. پس از نشیب و فراز فراوان و ایذاء و رنج بی پایان سید به هند بازگشت و نورعلیشاه به اتفاق مشتاق در ماهان کرمان اقامت گزید. مریدان بسیاري یافتند. بلوایی به پا شد و به دستور مالعبداهللا امام جمعۀ کرمان،

جناب مشتاق را شهید کردند. (٢٧ رمضان ١٢٠٦)به علت در شیراز رفت. به شیراز و فرمود دیار آن ترك ناچار به نورعلیشاه غوغاي مریدان، لطفعلی خان زند او را نپذیرفت. نورعلیشاه از شیراز عزم عراق عرب کرد و در کربالي معلی اقامت گزید. احمد پاشا والی بغداد به او اظهار ارادت نمود و سقاخانه اي در کربال برایش ترتیب داد و منصب سقایی بدو بخشید. نورعلیشاه مدت

پنج سال در کربال ماند.چون اهالی کربال از توقف جناب نورعلیشاه در آنجا راضی نبودند و از طریق شاه قاجار به والی آنجا سفارش کرده بودند که جناب نورعلیشاه را از آن دیار اخراج آقا میرسیدعلی صاحب ریاض، و بحرالعلوم به سعی و خواهش جناب سید کند، جناب نورعلیشاه به مقصد زیارت مکۀ معظمه، از سلیمانیه به جانب موصل مسافرت

١٩٦

کرد. حسینعلی شاه را به خالفت و جانشینی برگزید. سپس به موصل عزیمت و هم در آنجا به سال ١٢١٢ هجري قمري وفات یافت و در جوار مرقد حضرت یونس نبی

مدفون گردید.

تألیفات نورعلیشاه:٤ـ ٣ـ رسالۀ جامع االسرار ٢ـ رساله در علم کیمیا ١ـ کبراي منظوم در منطق

رسالۀ اصول و فروع ٥ ـ تفسیر منظوم خطبـۀ البیان ٦ ـ جنات الوصال.

دیوان اشعار نورعلیشاهجناب نورعلیشاه عالوه بر فضایل صوري و معنوي و کماالت ظاهري و باطنی در سرودن انواع شعر و نظم ید طوالیی داشت و در قطعه و رباعی و دوبیتی و قصیده و ترجیع بند و مثنوي خامه اي رسا و قریحه اي وقاد داشت. از همه واالتر غزلیات

اوست.نورعلیشاه؛ نورعلی و نور عین و الم و یا و نور تخلص می کرد. چون همه جا مورد بودند، او به دنبال زاهد شهر آقا محمدعلی کرمانشاهی بود و هواخواهان تعقیب پنهانی در بین کردها می زیست و در عراق عرب ناچار ”نور“ تخلص می کرد. دیوان اشعارش به اهتمام د. جواد نوربخش از اقطاب طریقۀ نعمت اللهیه در سال ١٣٤٩ به

زیور طبع آراسته شد.این غزل مورد تخمیس جناب شیخ عبدالرحمن طالبانی ”خالص“ در صفحۀ ٩١

دیوان به شرح زیر آمده است:بـر در دیــر آن بــت عیــار بسته از زلــف بر میان زنـارمی زنـد دم به دم به بام جهان کـوس هللا واحــد القهـــاردر پس پــرده هاي منصـوري خــود انا الحق نوازد اندر تارخـود سر خــود ببازد اندر ره خود سر سروران شود سردارخود شود نــایی و دمد در نی لیس فــی الدار غیــره دیارخود شـود گنـج نامۀ الهــوت خود شود نقد مخزن االسرارخود به ”نورعلی“ عیـان گردد تـا نمـاید به هر کسی دیدار

١٩٧

نوورعه يل شاي ئيسفه هاين:ناوي ئه م شاعريه حمه مه د عه يل بووه، به ناوي باپريه يه وه مه ال حمه مه د عه يل باوکي ته ريقه يت نازناوي عه بدوحلوسثنه مريزا کوذي نراوه، ناو جومعه، ئيمام مريزا کوذه که يدا له گه ص فه يزعه ليشا مريزاعه بدوحلوسثين بوو. ”فه يزعه ليشا“ حمه مه دعه يل، که علوومي زاهريي ته واو کردبوو له خزمه يت“مه عسووم عه ليشا“ دا چووه نثو ته ريقه يت نيعمه توآلييه وه ، ساإلنثکی زؤر له خزمه يت حه زره تی مه عسووم عه ليشادا بوو تا به پله ي که مال گه يشت و سه يد مه عسووم عه ليشا، حمه مه د عه ليي

کرد به خه ليفه توخلوله فا و نازناوي نوورعه ليشاي پثدا.باوکيدا ژثر سه رپه رشتيي له بووه، دايک له ئيسفه هان له شاري نوورعه ليشا ١١٩٠ له ساصي ئه و کاته که حه زره تی سه يد مه عسووم عه ليشا پايه گه يشتووه، به به ئيسفه هان له ناوبانگي و شرياز هاته هيند له ده رياوه ذثگه ي له م دا ک، ی گوثي فه يزعه ليشاي باوکي نوورعه ليشا گه ييشت، به هاوذثيي کوذه که ی رؤييشتنه خزمه يت، له شرياز له الي حکوومه يت ئه و کات سيخوذي و ناحه زي له سه ر مه عسووم عه ليشا کرا و به ئاژاوه گثذي تؤمه تباريان کرد. حوکوومه ت فه رماين دوورخستنه وي بؤ خؤی و موريده کاين ده رکرد، له دواي هه وراز و نشثو و چه رمه سه ره يثکي زؤر، سه يد مه عسووم عه ليشا گه ذايه وه بؤ هيند و نوورعه ليشا به هاوذثيي موشتاق عه ليشا له ”ماهان“ي کرمان له الي مه زاري شا نيعمه توآل نيشته جث بوون، موريداين زؤريان پةيدا کرد. ئاصؤزي و به لوا هه صسا و به ده ستووري مه العه بدوصألي ئيمام جومعه ي کرمان، نوورعه ليشا به ناچار ته رکي ئه و شاره ي کرد و ذؤيشت بؤ شرياز، له شرياز له نوورعه ليشا نه کرد، قه بووصي زه ند لوتفعه يل خاين موريدانه وه غه وغاي هؤي به شريازه وه رووي کرده عثراقي عه ره ب و له که ربه ال نيشته جث بوو. ئه محه د پاشا واليي

به غدا رثزي لث نا و سه قاخانه يثکي بؤ ته رتيب دا و مه نسه يب سه قايي پث به خشي.هاووآلتياين ئه وه، لةبةر مايه وه، که ربه ال له ساص پثنج ماوه ي بؤ نورعه ليشا که ربه ال له مانه وه ي نوورعه ليشا رازي نه بوون و له (اليه كي تره وه پاشاي قه جه ر له تارانه وه به وايل راسپارد که نوورعه ليشا دوورخباته وه و ده ري بکا به هؤي سه ييدي به حرولعولووم و ئاغه مري سه ييد عه يل ساحثيب کتثيب ”ریاض“ بؤ زياريت مه ککه له ذثگه ي سلثماين به ره و موسص (خوالن) به ذث که وت. حوسني عه ليشاي کرد به

١٩٨

خه ليفه و جث نشيين خؤي، رؤييشت بؤ موسص ”خوالن“، هه ر له وث له ساصي هه زار و دوسه د و دوانزه ١٢١٢ کوچي مانگيدا؛ ماصئاوايي له دنيا کرد و له پاصي مه رقه دي

حه زره يت يوونسي نه يب به خاک سپثردرا.

نوسراوه کاين نوورعه ليشا:ريساله ي ٣ـ کيميادا، له ريساله يث ٢ـ مه نتيقدا، له مه نزووم کوبراي ١ـ جاميعولئه سرار، ٤ـ ريساله ي ئوسوولوفورووع، ٥ـ ته فسريي مه نزوومي خوتبه تولبه يان،

٦ ـ جه نناتولويسال، ٧ـ ديواين ئه شعار؛

ديواين ئه شعار:نوورعه ليشا زانا و بليمه تثکي گه وره بوو، له عولوومي زاهري و باتندا ئاگاداريي ته واوي هه بوو له هؤنينه وه ي شيعردا شاعريثکي پايه به رز بوو، به تايبه تی له ئه نواعي به مه سنوي و ته رجيع به ند و قه سيده و غه زه ل و چوارثنه و قيتعه وه ک شيعر،

تايبه ت غه زل زؤر به هثز بووه .نوورعه ليشا؛ نازناوي نوورعه يل بووه ، هه روه ها نوورعه ين و الم و يا و نووري له

شيعره کانيدا ئه هثنا.له به رئه وه ي به رده وام به شوثنيه وه بوون و له ژثر چاودثريي پياوانی حوکومه ت زاهيدي و ئاغه حمه مه د عه يل کرماشاين موجته هيد راسپارداين تايبه ت به بووه ، شاري کرماشان ، به ثين له ناو کورده كاندا ده ژيا و له عثراقي عه ره بدا به ”نوور“

ته خه للوسي ده کرد.ديواين شيعره کاين به تثکؤشاين د. جه وادي نووربه خش له ئه قتايب ته ريقه يت

نيعمه تواليي سايل ١٣٤٩ له تاران چاپ کراوه.ئه م غه زه له ي که حه زره تی شثخ عه بدوذه محاين“خالص“ ته مخيسي كردووة ناونيشانه دا ئه م فارسيي به شي له که هاتووة، ديوانه که يدا (٩١)ی الپه ذه ي له

له سه ره وه يه .

١٩٩

شرح تخمیس غزل نورعلیشاه سرودة حضرت خالص ١شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل نوور عه ليشا هه صبه سيت حه زره يت خالص ١

سرخوش: مست، جذبه و حال عارفانهسه رخؤش: مه ست، جه زبه و حاصی عارفانه

عشق جلوة دلدار: عشق: رك شرح هاي پیشینعيشقي ده رکه وتين دصدار: عيشق: بذوانه شه رحه کاين پثشوو

جلوه: رک شرح هاي پيشني جيلوه: ده رکه وتين نووراين: بذوانه شه رحه کاين پثشوو

دلدار: ذات باریتعالیدلدار: زايت باري ته عاال

خانۀ خمار: مقام بیرنگی و قطع تعلقات را گویند. (رك دیوان عراقی، دیوان حافظ)و پثويستيه کان له بذان و بث ذه نگي مه قامي مةيفرؤش: ماصى خه ممار: خانه ي

پثوه ندييه دنياييه کان (بذوانه ديواين عه راقي، ديواين حافز)

بت عیار: مطلوب و مقصود و معشوق را گویند. تجلیات کثیر و متنوع خالق.و فرةيي ته جه لييايت ده صثن. مه عشووق و مه به ست و مه تلووب به عه ييار: بويت

جؤراوجؤري خوداوه ند.

زلف: زلف، در اصطالح صوفیان کنایت است از مرتبت امکانیه از کلیات و جزئیات و معقوالت و محسوسات و ارواح و اجسام و جواهر و اعراض.

در اصطالحات صوفیه است که زلف کنایت از ظلمت کفر است.عراقی گوید: زلف غیبت هویت را گویند که هیچ کس را بدان راه نیست.

٢٠٠

(تذکرة ریاض العارفین، ص ٣٩؛ اصطالحات فخرالدین عراقی)کولييات له ئيمکانيه مه رته به ي له کينايه سؤفياندا زاراوه ي له زولف، زولف: و (عه قصيه کان) ماقوالت و (تاکه کان) جوزئيات و (گشتيه کان) مه حسووسات (هه ست پث کراوه کان) و ئه رواح و ئه جسام و جه واهري

و ئه عراض.له ئيستيالحايت سؤفيةتيدا هاتووة ، که زولف کينايه له کوفره.

عثراقي ده صث؛ زولف غه يبه يت هووييه ته، که هيچکه س به و پله و پايه يه ناگات. (تذکرة ریاض العارفین، ص ٣٩؛ اصطالحات فخرالدین عراقی)

زنار بستن؛ عقد و در اصطالح زنار عالمت خاصی است که عیسویان راست زنار: خدمت است یعنی در زبان اهل حال اشارت به بستن بند خدمت و طاعت محبوب حقیقی است در هریک از مراتب که باشد. (شرح گلشن راز، ص ٦٣٩)

گرثبه سيت سؤفيه تيدا زاراوه ي له و خاچپه رسته كانه تايبه يت نيشانه ي زوننار: كةمةربه ندي به ستين بؤ ئاماژه يه حاص، ئه هلي زماين به يانی خزمه ته، ساليک که مه رته به يه کدا هه ر له حه قيقي مه حبوويب ئيتاعه ي و خزمه ت

هه يبث. (شرح گلشن راز، ص ٦٣٩)

علم: پرچم، نشانۀ قدرت و تسلط و هویت.عه له م: په رچه م، ئاآل، نيشانة ي هثز و دةسةآلت و ناسنامةية.

شاه عشق: مقصود خداوند است.شاي عيشق: مه به ست خوداوه نده.

امکان: جهان مادى منظور است.ئيمکان: مه به ست جيهاين مادديه .

٢٠١

شد هویدا به صورت انسان: مقصود تجلی حقانی در وجود انسان کامل است.له شثوةي مرؤضدا ده رکه وت: مه به ست ته جه لليي حه ققاين له وجوودي ئينساين

کاميلدایه.

تار: در دیوان نورعلیشاه به صورت“تار“و ”دار“ نیز آمده است.تار: ئه م وشه يه له ديوانه که ي نوورعه ليشادا به شثوه ي ”تار“ و ”دار“يش هاتووه.

وحدت او کما هی اآلن: جناب شیخ عبدالرحمن (خالص) اشاره به خویش در مقام انسان کامل دارد.

ئه زه ل و ئه به د پثگةيو(کاميل) ئينساين بؤ ئثستايه: هي ده تگوت يه کتايي ...يه كسانه، حه زره تی شثخ عه بدوذه محان (خالص) ئاماژه به خؤی ده کا له پثگةي ئينساين پثگةيو

دا.

هست خود نور کائنات چو نی: نی = انسان کامل. نورانیت جهان به واسطۀ وجود انسان کامل است.

نووري کائينات وه ک نه ي وايه: نه ي = ئينساين کاميل. نوورانيه يت جيهان به بؤنه ي ئينساين پثگةيوه ية.

بود عالم جز او بود الشیئ: هستی جهان جز هستی او عدم است.بووين عاله م بثجگه له و، نه بوونه: هةبووىن جيهان جگه له بووىن ئه و بووىن نييه.

خازن گنج و مخزن جبروت: صاحب ثروت معنوي و قدرت و عظمت بی پایان.عه مبارداري گه نج و کانگاي گه وره يي: ساحييب سه روه يت مانه وي و هثز و گه وره يي

بث سنوور و کؤتايي.نـاسوت در ظــهــور بـــراي از الهــوت نامۀ گنج ــود ش ــود خ

٢٠٢

انسان کامل گنج نامۀ خداوندي است و الهوتی است.اله به معنی اله بوده، ”واو“ و ”تا“ براي مبالغه به آن افزوده شده مانند ”واو“ و

”تا“ي جبروت و ملکوت.اشاره بدین نکته ضروري است که اله با اهللا متفاوت است. اهللا یکی است و ”اله

” متعدد است.مــادديدا عاله مي لــه ده رکــه وتن بــؤ خؤي ده بثته گه جننامه ي جيهاين الهوويت

ئينساين کاميل گه جننامه ي خوداوه نده و الهووتييه.الة به ماناي اله، ”واو“ و ”تا“ بؤ موباله غه و گه وره پيشاندان ئه درثته پاصي ئه و

وشه يه؛ وه ک ”واو“ و ”تا“ له جه به رووت و مه له کووت و...دائاماژه به م خاصه پثويسته که وشه ي“اله“ و ”اهللا“ جياوازن ، ”اهللا“ تاقانه يه به آلم

”اله“ فرةيه.طیفـوري لبـاس در فــرو شـد به مسـتوري فـی لیـس دم زد

بسطامی سروشان بن عیسی بن طیفور ابویزید طیفوري، لباس از مقصود مؤسس طریقۀ طیفوریه است که ”لیس فی جبتی غیر اهللا“ زد.

چــووه نــاو بـه رگي ته يفوورييه وهبه داپؤشراوي باسي ”لیس فی“ی کرد

عيسي کوذي ته يفوور ئه بويه زيد حيکايه يت ته يفووري؛ به رگي له مه به ست کوذي سه روه شاين به ستاميه، که دانه ري ته ريقه يت ته يفوورييه، که له به زمي سه ماي ده روثشاندا خه رقه ي له سه رکرد و گوتی؛ لیس فی جبتی غیر اهللا؛ له جوببه ي من دا

جگه له خودا هیچ نييه! و...مشـهوري لبـاس در نهـان شـد منـصـوري پـرده هـاي پـس در

مقصود تجلی حق در جامۀ حسین بن منصور حالج است که شهرت تمام دارد.ــارده وه ــياوي ش ــه بـه رگي ناس ــؤي ل خــوورييه وه ــه رده ي مــه نس ــت پــ له پش

٢٠٣

مه به ست ده رکه وتنی حه ق له جامه و گياين حوسثين مه نسووري حه الجدايه که ئه و باسه مه شهووره.

گـردد بتـان رخ در عیـان خـود گـردد عـاشـقان چشـم منظـر

خداوند در چهره هاي زیبا جلوه می کند و عشق براي عاشقان پدید می آید که با نگاه پا به راه نهاده و عبادت عاشق نظر است، تا به مرحلۀ عشق روحانی می رسد و بدین

سبب گفته اند؛نظر بر منظر خوبان حالل است نظر بر صنع ذات ذوالجالل است

خؤي له ذوخساري بوتاندا ده رده خات، ده بثته جثگه ي ذوانيين چاوي عاشقانخوداوه ند له ذوخساري جواناندا دةردةكةوث ده کا و عیشق بؤ عاشقان پثکدثنث، که به نيگايث پث بنثنه ذثگه ي عاشقي و عيباده يت عاشق نه زه ر و نيگايه. تا به پله ي

عیشقى ذووحاين ده گات، و هه ر بؤيه ش شاعرياين عارف وتوويانهته ماشای جـه مايل جـوانان حـه آلله نه زه رکردنه بؤ سونعي زايت زوجله الل

خود به ”خالص“ فرو شد آن گردد...چون در وجود ”خالص“ وارد گردید، همانند او می گردد. آینۀ حق می شود.

خوي به ”خالص“ نازص ده بث، و ئاوثته ي دص ده بث، دص و رؤح ده بث به ئاوينه ي ئه و

له داناوه، که و کذين فرؤتن به ”فروشد“ ي ئه نوه ر هةصبةت حه زره تی کاک عريفاندا ”بيع و شه را“ نييه، هه موو قاص و مه قاصي عارفان له سه ر نه يف ”مه کاسب“ه، ده گؤذثته خالص به ”خؤي بصثني؛ ده بث بکه ين، لث چاوي مانايه به م ئه گه ر جا وه...“ که ئه مه باسه كه ي به ربـآلوه، به آلم مه به سيت شاعري لثره دا هاتين سيفاته و

دةركةوتين ئةو سيفاتةيه که عارف ده بث به ئاوثنه ي حه ق...

٢٠٤

(٢)تخمیس غزل نورعلی

اي چشـم! ببیـن پرتـو انـوار رخ یارکرداه ست عیان جلوه به هر کوچه و بازاربــردار ز پیش نظــر این پــردة پندار

«اي دل! بگشا چشم و ببین جلوة دلدارکرده است تجلی همه جا بر در و دیوار»

اي طــالب راز دل مسـتان ره عشق!بی عشق مجـو سر1 حریفان ره عشقرمزي است خفی در بر رندان ره عشق

«رازي است نهان در دل مردان ره عشقکـو را نتوان کرد بیان جز بـه سر دار»

چون بــادة اسـرار مبرا ز چه و چوندر مشـرب ارباب محبت شده مکنونتـــا راز نیفتد ز پس پرده به بیرون،

«از حلق حریفان بگشودند بسی خونتا لب نکند تر کسی از بــادة اسرار»

تــا ذوق می عشق چشیدند رفیقـان،گشتند به هر کوچه و در واله و حیراناسـرار عیان شد همه جا از لب ایشان

«رازي که پس پرده نهان بود حریفان کردند عیان با دف و نی، بر سر بازار»

. به که سرى (سین) و شه ددى (راء) 1

٢٠٥

اي آن که ز اسـرار حقیقت به گمانی!در راه فنا اسـب خودي را چه دوانی؟زاهــد! تـو بــرو، بار محبت نتوانی

«اي شیخ! ز اسرار حقیقت تو چه دانی؟عمرت همه بگذشت پی جبه و دستار!»

«خــالص»! چو شود مهر رخ یار درخشان،ظلمت کــدة کفــر شـود مطلـع ایمــانفی الحال شـود مغرب و مشرق همه یکسان

«بــاهللا که نمـاند اثر ظلمت امکـانگر نـور علی سـر زند از مشرق انوار»

٢٠٦

(٢)ته مخيسي غه زەيل نوورعه يل

ئه ي چــاو! وەرە شه وقي نــووري ذووي دصــدار ببينه له هه موو کؤآلن و بازاذثکدا جيلوەي خؤي دەرخستووەــرە ــاوت هه صبگ ــه ر چــ ــه له ب ــه ردەي گومان ــه م پـ ئـ

ببينه ــدار دص دەرکــه وتــين و بکه وە ــاوت چ دص! ــه ي «ئکه هه موو شوثنثک له سه ر دەرک و ديواري خؤي دەرکه ووتوە»

ئه ي ئه وەي خوازياري ثنييه کاين دصي سه رخؤشاين ذثبازي عيشقي!به بث عيشق، به شوثن ثنييه کاين خه نيماين ذثبازي عيشقدا مه گه ذثهــه يه عيشق ذثبــازي جوامثراين الي له شاراوە ذەمــزثکي

عيشقدايه ، ذثبازي پياواين دصــي له ــاراوە ش «ذازثــکــي ــذن» ــب ــب دەر ي نــاکرثت ــث ــه ب ن دار ــه ر ــه س ل کــه

له به ر ئه وەي باده ي بثبةري له پرسي چييه يت و چؤنيه يتـــاردراوەته وە ــتيدا ش ــه ذوانگه ي ئه هلی خــؤشه ويس لــت په ردەوە دەرنه که وثت، بؤ ئه وەي ثنييه ، که له پش

هثنــا خـه نيمـان گــه رووي له زؤريــان «خــوثين نه کات» ته ذ ثنييه کان شه رايب به لثو که س ئه وەي بؤ

ــه رابـي عيشقيـان چـــه شت، هــاوذثيـان هه ركـه چثـژي شــثواو و حه يران بوون له هه موو کؤآلن و به ردەرگايه ک سه رلثشــه هه موو اليه کدا بـإلو بوونه وە ثنييه کان له لثوي ئه وانه وە ب

ـــــووەوە، ب ــارا ش پـــه ردە پشت لــه ثنييه ي ــه و «ئدا» قاويان له بـازاذ له سه ر نه يه وه و دەف به خـه نيمان

٢٠٧

ــه ي له ثنييه کاين حــه قيقه ت به گوماين! ئــه ي ئــه وکه ســين؟ ــادا دەذەتث ــازي فه ن ــه ذثب ــه يت ل ــپي خؤي ــي ئه س بؤچزاهيد، بذؤ! تؤ ئه و که سه ين که بتوانث باري خؤشه ويسيت هه صبگرث

دەزاين؟ چ حه قيقه ت ثنييه کاين له تؤ مــه ال١ «ئــه ي بوو» تثپه ذ مثزەردا و که وا به شوثن ته مه نت هه موو تؤ

ــثته وە ــاوي ذووي يار بدرەوش ــص»! کاتث که هه ت ــه ي «خال ئتاريکخانه ي کفر دەبثته شوثين سه رهه صداين [هه تاوي] ئيمانــن دەب ــان يـه کس ــاوا ذؤژئ و ــه آلت ذؤژه ــتبـه جث دەس

«سوثندم به خودا، که هيچ نيشانه يه ک له تاريکايي ئيمکان نامثنثتنوورەکان سه رهه صبدات» له ذؤژهه آليت نووري عـه يل٢ ئه گه ر

. له دەقه که دا «شثخ» هاتوە. ئثرانييه کان به مه ال دە صثن «شثخ». 1. نووري عه يل کينايه يه بؤ ئيمامي عه يل و ناسناوي شاعريي شيعرەکه شه. 2

٢٠٨

شرح تخمیس غزل نورعلیشاه سرودة حضرت خالص ٢شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل نوورعه ليشا هه صبه سيت حه زره يت خالص ٢

نورعلی = نورعلیشاهبراي آگاهی از احوال و آثار او ر.ك به اولین تخمیس از غزل نورعلیشاه آمده در دیوان حاضر. این غزل که جناب شیخ عبدالرحمن (خالص) تخمیس فرموده اند در

صفحۀ (٩١) دیوان نورعلیشاه این گونه آمده است:اي دل بگشــا چشـم و ببیـن جـلوة دلدار کرده اسـت تجلی همه جا بـر در و دیوار سـري اسـت نهان در دل مردان ره عشـق کــان را نتوان کرد عیـان جز به سر دار از حـلق حریفان بگشـودند بسـی خــون تا لب نکند تــر کسـی از بــادة اسـراراي شـیخ ز اسـرار حقیقت تـو چــه دانی؟ عمرت همه بگذشـت پی جبه و دستـارخورشـید رخ دوسـت عیان اسـت و لیکن کـی کسـب کند نــور از آن آیـنۀ تــاررازي کـه نهــان بـود پس پرده حریفـان کردنـد عیــان بـا دف و نی بر سـر بازار بـاهللا کـه نمــانـد اثر از ظلمـت امکــان گـر ”نور علی“ سـر زنـد از مطلع انــوار(دیوان نورعلیشاه، به اهتمام د. جواد نوربخش، ص ٩١)

براي آگاهی از تفاوت هاي غزل در هر دو دیوان درج شد و چون نسخه ”جذبۀ عشق“ به کردي ترجمه شده از برگردان آن خودداري شد.

نوورعه لی = نوورعه لی شايه که مني سه ره تاي بذوانه شا، نوورعه يل سه رهايت به له ئاگاداري بؤ

پثنجخشته کي له غه زه له کاين نوورعه ليشا له م کتثبه دا.كردووة، ته مخيسي (خالص) عه بدوذه محان شثخ حه زره تی که غه زه له ئه م له الپه ذه ي ٩١ی ديوانی نوورعه ليشادا به وشثوه يه، که له به شي فارسيدا له سه ره وه دوو هه ر له غه زه لةکه له جياوازييه کاين ئاگاداري بؤ هاتووة، كردووة، پث ئاماژه م له نوسخه ي جه زبه ي عيشق دا وه رگثذاوه ته سه ر ئه وه ي له به ر و ديوانه که دا هثنام

زماين کوردي، لثره دا وةريناگثذينه سه ر زماين کوردي.

٢٠٩

اي چشم ببین پرتو انوار رخ یار...هم جناب نورعلیشاه و هم جناب خالص اشاره به سخن معروف هاتف اصفهانی

داشته اند که فرمود؛جلوة یار از در و دیوار در تجلی است یا اولی االبصار

ئه ي چاو! وه ره شه وقي نووري ذووي دصدار ببينه...هه م حه زره تی نوورعه ليشا و هم حه زره تی خالص له م به شه دا ئاماژه يان بؤ ئه و

شيعره به ناوبانگه ي هاتفي ئيسفه هانيه که ده صث؛جيــلوه ي يـار له ده ر و ديــوار له دةركةوتن دايه ئه ي ئه وانه ی چاوتان هه يه

اي طالب راز دل مستان ره عشق...؛طالب: سالک مبتدي

و نگشود قول حافظ، که کس به است ناگشودنی آنچه ره عشق: راز دل مستان نگشاید به حکمت این معما را

ئه ي ئه وه ي خوازياري ثنييه کاين دصي سه رخؤشاين ذثبازي عيشقي... ، عيشق؛ رثبازي سه رخؤشاين دصي ثنييه کاين سه ره تايي ساليکي تاليب، ئه وه ي، که ناکرثته وه به وته ي حافزي شريازي، که که س به حکيمه ت ئه م موعه مايه ی

نه کردووه ته وه و نايکاته وه.چون بادة اسرار مبرا ز چه و چون...

در عرفان ”سکوت“ جایگاه واالیی دارد. مولوي می فرماید:هر که را اسرار غیب آموختند مهر کردند و دهانش دوختند

پس هر کس بادة اسرار نوشید از گفت و شنود و مجادله و مباحثه به دور و مبرا می شود.

عريفاندا له پاکن... چؤنيه يت، و چييه يت پرسي له وا ثين شه رابی وه ک به داپؤشراوه کانيان ده صث؛ ثنييه مه وله وي هه يه. به رزي پثگه يه کي ”بثده نگی“ هه رکه س گوت، مؤريان کرد و ده ميان دووری، به م هؤيه وه هه رکه س باده ي ثنيي

نؤش کرد، له وتووثژ و ده نگ و باس به دووره و پاکه.

٢١٠

تا ذوق می عشق چشیدند رفیقان...ذوق: رك به شرح هاي پیشین می (و) عشق: رك به شرح هاي پیشین

رفیقان؛ یاران طریقت، اشاره به حلقۀ ذکر اهل طریق و بزم سماع و رمزها موسیقی عرفانی که از نهانی هاي درون سالک پرده برمی دارد.

هاوذثيان كه چثژي شه رابی عيشقيان چه شت...زه وق: بذوانه شرؤضه کاين پثشوو. مه ي و عيشق: بذوانه شرؤضه کاين پثشوو.

ته ريقه ت ئه هلي زيکري ئا صقه ي به ئاماژه يه ته ريقه ت، ياراين هاوذييان؛ ره فيقان، و به زمي سه ما و ره مزي مؤسيقاي عريفاين، که په رده له سه ر

ثنيه کاين ده رووين ساليک الده با.

اي آن که ز اسرار حقیقت به گمانی...به گمانی: تردید داري، بدبینی، سوءظن داري. مقصود قشریون سطحی نگر و اهل

قال و مقال که تکیه بر ظواهر امر دارند.و دوو له گومان؛ به گوماين!... حه قيقه ت ثنييه کاين له ئه وکه سه ي ئه ي و زاهري ئه هلي مه به ست به شتث، ده ر حه ق بريوذاي خراپ ذه شبيين، سثدابوون،

ذواصةتبني و ذواصه يت و ئه هلي قال و مه قاله که پاصيان به زاهريي ئه مره وه داوه.

”خالص“ چو شود مهر رخ یار درخشان...چو؛ هم قید زمان است و هم ادات تشبیه که به خالص بازمی گردد. در این بند از تخمیس خالص و نورعلی هر دو ایهام دارد و به تساوي هر دو اشاره به مظهر

انسان کامل بودن است و...ئه ي ”خالص“ کاتث هه تاوي ذووي يار بدروه شثته وه...

وشه ي ”چو“ له فارسيدا هه م قه يدي زه مانه و هه م ئه دايت ته شبيهه، که له م دثذه دا ده گه ذثته وه بؤ ”خالص“، له م به شه ي ته مخيسه که دا، نازناوي ”خالص“ و ”نوورعه يل“ هه ر دوو ئيهاميان هه يه و به يه کساين هه ر دوو ئاماژه يه

بؤ مه زهه ري ئينساين کاميل و...

٢١١

(٣)تخمیس غزل نورعلی

مطربـــا! درکش نوا بـا چنگ و زیلذوق ده جـــان را به یـاد آن جمیلچنگ و می هسـتند بر عشقش دلیل

«ساقیــا! کو بــادة چون سلسبیل؟تا شـوم مسـت و کنم جان را سبیل»

او کـه قربــانـم، آن شـیخ، ره در بــر در آن پـیـر دربــانـم، کـه اومـن اسـیر غــوث گیــالنـم که او

«مــن غـــالم همـت آنــم که او،کـــار پـیغمبر کنــد بی جبـرئیل»

نبــود از علــم و رسـوم هنـدسـهجـز عنــاد انــدر عنــاد هنبسـهدور شـو از ظلمـــت ایـن وسوسـه

«نیسـت انــدر خــانقاه و مدرسـهحـاصلـی جـز آه آه و قـال و قیـل»

چنــد مغـروري به خـوبـی، زاهدا!زنـگ کبـر از دل نـروبـی، زاهــداغـــرق دریــاي ذنـوبـی، زاهــدا

«طبل فرعونی چـه کـوبی زاهــدا؟غـافلـی، غـافل تـو از بانگ رحیل»

تـــا نبـاشـد جــلوه گـر سـر ولیمی نگــردد دل بـه نــورش منجلی”خـالصـا“ کی بینی جـانـان را جلی

«تــا نتابـد در دلــت نــور علـیکی عیــان بینـی جمال آن جمیل»

٢١٢

(٣)ته مخيسي غه زەيل «نوورعه يل»

ئه ي موتريب! ئاوازت به چه نگ و زيلەوە هه صبذەبه يــادي ئه و جــوانه وە زەوق به گيــان ببه خشه ــقي ئــه ون ــين عيش ــه ي ذثنوث ــگ و م چــه ن

«ئه ي ساقي! کوانث ئه و مه يه ي وەک سه لسه بيلی[به هه شته ]؟تــاکو پثي سه رخـؤش مب و گيامن له ذثگه يدا بکه مه خثری ئه و ”

ــه و، ئ ــه ک ــثخه م ش ــه و ئ ــه ي ذثگ ــاين قوربــه و، ئ ــه ک ــريەم پ ــه و ئ دەرگاي ــه واين دەركــه و، ئ ــه ک ــالمن گه يــ ــي غــه وس ــريي ئه س

ئه و، که که سه م ئه و هيمه يت غوآلمي «من دەکات» پثغه مبه ر کاري جيربەئيل بث به

هـــه نـــدەســـه دا ذەمســــي و ذث و عــيــــــــلــم ـــه لهيچ شتثک نييه جگه له سه رپثچي له نــاو سه رپثچيي هنبسه داخبــه وە دوور ــه وەســوەســه ي ــه م ئ تاريکايي لــه ــؤت خ

دەسکه وتثک هيچ مه درەسه دا و خانه قا «له به تاص» قسه ي و ئؤف و ئاخ له جــگه نييه

ئه ي زاهيد! چه ندە شانازي به چاکيي خؤته وه دەکه يت؟ئه ي زاهيد! تؤ ژەنگي له خؤبايي بوون له دصت ناکه يه وە؟ــاين ــاي گـوناه ــي دەريــ ــؤ غه رق ــد! ت ــه ي زاهيــ ئ

«ئه ي زاهيد! تاکه ي ته پصي فريعه وين لثدەدەيت؟غافص!» غافصي، سه فه ر بــانگه وازي له تــؤ

ــي «وەيل» دەرنه که وتبثت ــو ثنييه کاين مرؤڤ هه تاکــه وە نـــابثت ــاک ذوونــ ــه و ئــ ــووري نــ ــه بــ دص ــي دەبيين؟ ــه ذووناک ــه ي دصدار ب ــه ي «خالص»! ک ئ

نه درەوشثته وە دصتدا له عه يل نووري دەمه ي ئه و «تا که ي دەتواين به ئاشکرا ذوخساري ئه و جوانه ببيين؟»

٢١٣

شرح تخمیس غزل نورعلیشاه سرودة حضرت خالص ٣شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل نوورعه ليشا هه صبه سيت حه زره يت خالص ٣

این غزل که توسط جناب (خالص) تخمیس شده است، در صفحۀ ١١٥ دیوان نورعلیشاه این گونه آمده است:

سبیل را جان کنم و مست شوم تا سلسبیل چون بادة کو ساقیــا بی جبــرئیل کنـد پیغمبـر کــار او که آنـم همــت غــالم من خلیل چون کین از بسوزانندم گـر نمرودیان زاتش بــاکم نیست رحیل بــانگ از تو غافل غــافلی زاهدا کوبی فرعونی چه طبــل پیل برپشت شهی تخت زد که آن خاك زیر نبرده خود با کفن جز قیل و قال و واه و آه و مدرسه حــاصلی جز انـدر خـانقاه نیست جمیل آن جمــال بینی دل به کی علی“ دلت“نور در نتــابد تــا (رك دیوان نورعلیشاه، د. جواد نوربخش، ص ١١٥)

ئه م غه زه له که حه زره تی ”خالص“ کردوويه به پثنجخشته کي له الپه ذه ي (١١٥) ديواين نوورعه يل شادا به و جؤره ی له سه ره وه هثناومه هاتووة.

مطربا در کش نوا با چنگ و ذیل...ذیل: دل، ذوق: رك شرح هاي پیشین، یاد: رابطۀ مرید و مرشد ، جمیل: زیبا (خداوند)، می: رك شرح هاي پیشین، دلیل: رهنما، به مقصد رساننده،ساقی: رك

شرح هاي پیشین، مست: رك شرح هاي پیشین، سبیل: فدایی طریقاین بند مقدمۀ نزول و غلبۀ جذبۀ عرفانی است.

ئه ي موتريب! ئاوازت به چه نگ و زيله وه هه صبذه...زيل: دص ئيهامي تثدا يه وه ک، چؤن به کوردي خؤمان ده صثني ده ست و دصت شه رحه کاين بذوانه زه وق: چه نگ، سازي چه نگ: دست، چه نگ: هه م به کاربث، پثشوو، ياد: پثوه نديي باتنيي موريد و مورشيد، جه ميل: جوان، مه به ست خوداوه نده، ساقي: مه به ست، به به ره نده ي ذث منا، ،ده ليل: پثشوو شه رحه کاين بذوانه مه ي: بذوانه شه رحه کاين پثشوو، مه ست: بذوانه شه رحه کاين پثشوو، سه بيل: خؤبه خشي

٢١٤

جه زبه ي سه رکه وتين و غوروور ذووخاين سه ره تاي به شه ئه م ته ريقه ت، ذيگاي عريفانيه.

در ره آن شیخ قربانم که او...پیر: مسندنشین طریقت، فدایی، تسلیم، قربان: شیخ: مرشد، قطب دستگیر، گیالن؛ غوث عاشق، شکار، دربند، اسیر: ، مواظب محافظ، دربان: باطنی، مربی محیی الدین عبدالقادر گیالنی مؤسس و قطب طریقۀ قادریه، همت: نیروي باطنی، بدون و از طریق دل می گیرند الهام بی جبرئیل: صاحبان والیت پیغمبر کند کار

واسطه درمی یابند زیرا مأموریت جبرئیل با خاتمیت نبی اتمام یافته است.قورباين ذثگه ي ئه و شثخه مب که ئه و...

پؤستنشيين پري: فيدايي، ته سليم، قوربان: ده سگري، قوتيب مورشيد، شثخ: عاشق، ده س به سه ر، شکار، ئه سري: ده ربان؛ کثشک چي، باتين، رثنماي ته ريقه ت، قوتيب و بناغه دانه ر گه يالين عه بدولقادري حمثدين حه زره يت گه يالين: غه وسي

ته ريقه ي قادري.ساحيباين ده کا... جربه ئيل بةبث پثغه مبه ر کاري باتين، وزه ي هيمه ت: هه بث، واسيته يث ئه وه ي بث وه رده گرن، دصه وه ذثگه ي له ئيلهام گه وره وه اليه يت له به رئه وه ي خزمه يت جربه ئيل له گه ص کؤتايي و خه متي پثغه مبه رايه تيدا دوايی ـ

هاتووة.نبود از علم و رسوم هندسه...

نام عرفان و تصوف است، که به بر عنوان و مکان و تشریفات بند ردیه این عارفان عمل و سلوك الی اهللا را مالك می دانند نه ظواهر خانقاه و خرقه و مدرسه

و کتاب را.هيچ شتثک له عيلم و نه رييت هه نده سه دا نييه...

ئه م به شه ذه تکردنه وه ي عينوان و جثگه و ته شريفايت سوفية تيه به ناوي عريفان و ته سه وفه وه، وه ک شثخ و سه در و نه قيب و خانه قا و خه ليفه و موريد و...چونکه عارفان کرده وه و سولووک ئيلهآل به بنه ما ده زانن، نه ک زه واهريي خانه قا و خةرقه و مه دره سه

و کتثب و...

٢١٥

چند مغروري به خوبی زاهدا...نابخشودنی در نزد از گناهان زهدفروشی و خودنمایی که مقدمۀ غرور است عارفان متصوف است و آن را با عمل فرعون برابر می دانند که بانگ رحیل و سفر

آخرت را در نظر نداشت.ئه ی زاهيد! چه نده شانازي به چاکيي خؤته وه ده که يت؟...

زوهدفرؤشنت و خؤنواندن، که سه ره تاي غورووره له گوناهانثکه له الي عارفاين موته سه ويف، كه نابه خشرثن و ئه و کرده وه يه له گه ص کرده وه ي فريعه ون به يه كسان

داده نثن، که ئه و بانگه وازي مه رگ و سه فه ري له دنياده رچوونی له برينه بوو.

تا نباشد جلوه گر سر ولی...تا راز ناگشودة والیت جلوه گر نشود و دل به نور الهی منجلی نگردد...

در مصرع سوم سکته اي وجود دارد و باید چنین باشد که؛ ”خالصا“ تو کرده اي جان را جلی... ـ تا زمانی که نور متجلی از آینۀ سلطان اولیاء علی بن ابیطالب در دلت نتابد، به وصال حق نخواهی رسید. ـ (بحث آینه در آینه = بی نهایت، در عرفان

مفصل است که در سه مصرع پایانی این بند به آن اشاره شده است.)هه تاکو ثنييه کاين مرؤضي «وه يل» ده رنه که وتبثت...

ذوون ئيالهي نووري به دص نه بث، جيلوه گه ر وه اليه ت نه کراوه ي ثنيي تا نابثته وه / له دثذي سثيه مدا وه ستانثك هه يه و ده بث وا ذاست بکرثته وه که؛ ”خالصا، له دةركةوتوو(موته جه للي) نوورى که کاته ئه و تا جلي“...ـ را جان کرده اي تو ئاوثنه ي سوصتاين ئه وليا، عه يل کوذي ئه يب تاليبه وه ، (د) له دصي تؤدا تيشک نه دا، به ويسايل حه ق ناگه ي ـ (باسي ئاوثنه له ئاوثنه دا = واته بث نيهايه ت له عريفاندا به

فرةيي هاتووة) ـ که له سث دثذي کؤتايي ئه م به شه دا ئاماژه ي پث کراوه.

٢١٦

(١)تخمیس غزل (قصاب):

اي کـه جز یاد تـو در کون و مکان افسـانهروشـن از نـــور رخت میکده هم کاشـانه همـه عــالم ز تو مسـتند و ز تـو، فـرزانه

«اي نگـه با نظــرت هم می و هـم میخانه ،گردش چشـم تو هم سـاغر و هـم پیمانه »

اي کـه با دشـمن و با دوسـت، نوالت ظاهربهــره جـو از کرمت هم دنـی و هم طـاهرکیسـت آن کــو نبود جـود تو بر وي دائر

«هم مسـلمان ز تو حاجت طلبـد، هم کافرطــاق ابروي تو هـم کعبه و هـم بتخـانه»

اي کـه بیرنگـی عالـم ز تـو باشـد پررنگپرتـو روي تـو در کـون و مـکان در آهنگچشـم بیمار تـو هم فتنـه و هـم پرنیرنگ

«نرگسـت با همه در آشـتی و هم در جنگنگهـت با همـه کس محـرم و هـم بیگانه»

جلـوة روي تو داده اسـت به خوبـان مظهرعاشـق سـوخته دل را شـده زان رو1 منظرتو، که باشـی همـه خوبان جهـان را مصدر

«توکه هم شمعی و هم گل چه عجب باشد اگرکه دهـد دل به تو هم بلبـل و هم پـروانه»

عاشـق روي تو هم حال شـدم، هم در اصلهم بـه وصل تو رضــا داده ام و هم با فصلاي که مژگان تو بر سـینۀ عاشـق زده نصل!

«هـم به هجر تو به سـر می برم و هم با وصلدل هـم آباد بـود از تــو و هــم ویـرانه»

. زآن رو 1

٢١٧

اي فــروغی ز رخت عـالم حسـن ناسوت!جـلوه گر زلف تو بـر کـافر و بر مؤمن روتسـر1 ایمان ز رخت خیزد و کفر از گیسـوت

«لعل جانبخش تو هـم قوت بود، هم یاقوتخــال گیسـوي تو هم دام بود، هم دانـه»

من همــاندم که شـدم از می عشقت ذایقمست و شـیدا و سراسیمه شدم چون وامقدر ره عشـق تو، هم «خالص»م و هم صادق

«گفت «قصاب»: تو دیوانه شـدي یا عاشق؟اي بـه قربان تو هم عـاشـق و هم دیوانه!»

. با کسر (سین) و شد (راء) 1

٢١٨

(١)ته مخيسي غه زەلثکي«قه سساب»

ئه ي ئه وەي وا جگه له يادي تؤ، هه مووشتثکي که ون و مه کان ئه فسانه يه ذووناکن ذوخــســارت ــووري ن له مــاص هــه م و مه يکه دە هــه م عـاقصن ــؤوە ت له و سه رخــؤشن ــؤوە ت له عاله م هه مـوو

مه خيانه ! ــه م ه و مه يه ــه م ه ـــه زەرت ن و نيگــا «ئــه ي په ميانه يه» هــه م و ــه راب ش ــري دەف هــه م چاوانت چه رخي

ئاشکرايه ــت دؤس و دوژمـــن بــه به خشينت ئـــه وەي ــه ي ئــرن وەردەگ به هرە تؤ که رەمي له ناپاک هه م و پاک هه م نــايگرثته وە؟ تــؤ به خشنده يی کــه سه ي ــه و ئ کثيه

ــر ــه م کاف ــث دەکات و ه ــتيت ل ــوصمان داواي پثداويس ــه م مس «هــه » بــتخان ــه م هـ و ــه کــه عبه ي ــه م هـ ــرؤت بــ ــي تــاق

ـــؤوە پــذذەنــگــه ــه ت ــه م ل ــال ــــه وەي بــثــذەنــگــيــي ع ـــه ي ئ ئـــه وە ده دات ــگ ذەن مه کاندا و ــه ون ک لــه تــؤ ذووي شــه وقــي شــؤرە و ــه ذ ش پــذ ــه م ه و فيتنه يه ــه م ه بيمارت چــاوي

«نه رگس [ي چاو] ت له گه ص هه مووکه س هه م له ئاشتيدايه و هه م له شه ذدابثگانه» هــه م و مه حــرەمه هــه م هــه مووکه س بؤ نيگــات

داوە ــان جــوان بــه جـوانيي تؤيه ــســاري ذوخ ــين ــه وت دەرکدصسووتاو عاشقاين ــگــه ي ذوان بؤته ذؤژەوەش و له هــه ر جيهاين، خــاســاين هــه مــوو ســـه رووي باآلنشيين کــه ــؤ ت

ئه گه ر نييه ســه يــر گــوصــي، ــه م ه و ــه م ش ــه م ه کــه «تـــؤ، ــت» ــث داب ــؤ ت ــه ب ــان ــي دص ــه ش ــوول ــه پ پ و بــولبوليش

بووم بنه ذەتدا له هــه م و تــؤم ــواين ج عاشقي ئثستا هــه م جوداييت ــه ب هــه م و ـــدم ـــه ن ذەزام ــت ــص وەس ــه ب هــه م داوە، عاشق سينگي له تــريی برژانگت که ئــه وەي ــه ي ئ

ــتدا ــه ر و له وەسصيش ــان دەبه مه س ــدا ژي ــه دووريي تؤش ــن ل «مــران» وث ــه م هــ و ــه ئــاوەدانــ ــه م هــ ــؤ تـــ ــه ب دص،

٢١٩

ئه ي ئه وەي شه وقثکي ذوخسارت هه موو جوانييه کاين عاله مي ماددەيه زوصفت له به رچــاوي کــافرو ذوخسارت له به رچــاوي ئيمـاندار دياره زوصفت له کفر و دەردەکه وثت دەموچاوت له ئيمان ثنيي

ــووت ــاق ي هـــه م و ــه ــووت ق هـــه م گيانبه خشت ــةعــلــي «لــــه» دان هــــه م و داوە هــــه م زوصــفـــــت ــي ــاص ـــ ـــ خ

کــرد، ــؤم ت عيشقي ـــاده ي ب تامي کــه ــه ــه ودەم ئ ــه ر ه مــن ــووم ب ــاصــؤزکــاو ئ و شــه يــدا و ــؤش ــه رخ س ــق» ــي «وام وەک ذاستگؤ هــه م و «خــالــص»م هــه م ــؤدا، ت عيشقي ذثگه ي له

«لثي پرسيم و گويت ئه ي «قه سساب»! تؤ شثت بووي، يان عاشقي؟بـن!» قــوربانت بـه هه ردووکيــان شثت و عاشق ئـه ي

٢٢٠

شرح مختصر زندگانی شاعر غزلکورته ي ژياين شاعريي غه زه له که

قصاب کاشانی:سعید قصاب کاشانی1 از شاعران اواسط سدة دوازدهم هجري است. ایام زندگانی او مقارن با سقوط و انقراض سلسلۀ صفویه، تاخت و تاز افغانان در ایران و باالخره

ظهور نادرشاه افشار بوده است.سعید قصاب کاشانی چون شاعران معاصر خود پیرو سبک هندي است و از شاگردان مکتب صائب تبریزي بوده است. سعید قصاب کاشانی خط و سواد نداشته است. آنچه در تذکره ها بویژه تذکرة حزین الهیجی دربارة وي آمده است: دیوان اشعارش بیست هزار بیت باشد، هرگز در قوافی و استعمال لفظ بموقع خود غلط نکردي و سلیقه اش با عدم بضاعت از عهدة ربط کالم و روانی سخن برآمدي. در مراتب دیگر خود فوق موزونان صاحب سواد است و در آخر عمر ترك پیشۀ قصابی کرده، ساکن مشهد مقدس شده، در کهنسالی وفات یافته در مشهد مقدس دفن

شده است.داشته ایم. ”قصاب“ باعنوان بزرگانی عارفان، و شعرا از ایران ادبیات درتاریخ در حالش شرح که چهارم سدة عارفان از آملی قصاب ابوالعباس ازجمله؛ است. آمده جامی نفحات االنس عطار، تذکرة االولیاء هجویري، کشف المحجوب تخلص با اشعاري و غزلیات هجري، سیزدهم سدة نامدار شاعر جندقی یغماي ”قصاب“ دارد که موسوم به قصابیه است و در کلیات آثارش به چاپ رسیده است. سوم امیربیگ قصاب اصفهانی از تالمذة حکیم شفایی که معاصر شاه عباس دوم صفوي زندگی را بدرود گفته است. (رك تذکرة نصرآبادي) چهارم قصاب گیالنی یا ”مازندرانی“ که تا سال ١٢٥٠ هجري قمري حیات داشته است. (رك فهرست نسخۀ مجلس شورا، ابن یوسف شیرازي) چنان می نماید که قصاب به معنی ”قصب فروش“

(نى فروش) عالوه بر «گوشت فروش» شغل تعدادي از بزرگان نامبرده بوده است.

. در تاریخ ادبیات ایران دو شهر معروف به نام کاشان وجود دارد؛ یکی «کاشان» یا «کاسان» در شمال خراسان 1حدود فرغانه که مردم آن به زیبایی مشهورند و دوم کاشان در مرکز ایران جنب اصفهان که علما و شعراي بزرگی

از آنجا برخاسته اند، ازجمله سعید قصاب کاشانی.

٢٢١

گویا قصاب کاشانی سفري به هند داشته. مؤلف تذکرة صبح گلشن، مجموعۀ دیوان قصاب را در کتابخانۀ احمد شاه پادشاه دهلی دیده است و تعداد ابیات آن اهتمام محمد محمد به بیت می گوید. دیوان قصاب کاشانی پانصد و را سه هزار لوي عباسی در تهران چاپ و منتشر شده است. غزلی که جناب شیخ عبدالرحمن طالبانی ”خالص“ تخمیس کرده اند در صفحۀ (١٥٩) دیوان قصاب کاشانی این گونه

آمده است:گردش چشـم تو هم سـاقی و هم پیمانه اي نگـه با نظرت هم می و هم میخـانه طـاق ابروي تو هم مسـجد و هـم بتخانه هم مسلمان ز تو حـاجت طلبد هم کافر نگهـت با همه هـم محرم و هـم بیگـانه نرگست با همه در آشتی و هم در جنگ خـــال گیراي تو هم دام بـود هم دانـه لب شیرین تو هم قوت بود هم یـاقوت گــاه آبــاد بـود دل ز تــو گـه ویرانه رد و گه با هجر ـ گاه با وصل به سر می بکه دهـد دل به تو هم بلبـل و هم پروانه تو گهی شمعی و گهى گل چه عجب باشد اگر اي بـه قربان تو هم عاشـق و هـم دیوانه گفت“قصاب“ تو دیوانه شدي یا عاشق (رك دیوان قصاب کاشانی، ص ١٥٩)

که براي مقابله با غزل تخمیس شده و تفاوت هاي آن دو عینا نقل شد.

٢٢٢

قه سايب کاشاين:ده وازده مي سه ده ي نثوةذ استی شاعرياين له کاشاين١ قه سايب سه عيدي بذانه وه و ذووخاين سه فه وييه کان و له گه ص ئه و هاوکاته کوچييه، سه رده مي ژياين نادرشاي ده سه اليت و ده رکه وتن تا ئريان سه ر بؤ ئه فغانه کان په الماري و کثشه

ئه فشار ”هه وشار“.په يذه وي خؤي هاوچه رخي شاعرياين وه ک هه ر کاشاين قه سايب سه عيدي سه عيدي ته ورثزي“يه. ”سائييب مه کتيب قوتابياين له و بووه هيندي شثوازي قه سسايب کاشاين خه ت و سه وادي نه بووه. ئه وه ي له ”ژياننامه کان“ ته زکه ره کاندا به تايبه ت ته زکه ره ي حه زيين الهيجي له باره ی ئه و هاتووة، ئه وه يه که ده نووسث: ديواين شيعره کاين بيست هه زار به يته، هيچ کاتث له قه وايف و به کاربردين له فز له شوثنی خؤيدا هه صه ي نه کردووه و سه ليقه ي له گه ص نه بووين توانا، بؤ پثوه نديي که الم و پاراويي شيعره کاين سه رکه وتوو بووه و به ذاسيت له مه راتيب ديکه دا له سه ره وه ي و هيشتوه قه سسايب جث پيشه ي ژيانيدا کؤتايي له بووه وثژه وان و زانا که ساين له شاري مه شهه د نيشته جث بووه، له ته مه ين پرييدا هه ر له و شاره کؤچي دوايي

كردووة.به «قه ساب» نازناوي به عارفانث، و شاعريان ئرياندا ئه ده بيايت مثژووي له چواره م، سه ده ي عارفاين له ئامويل“، قه سايب ”ئه بولعه بباسي بؤ منوونه؛ ناوبانگن ته زکه ره تولئه ولياي (که شفومله حجووب، وه ک له سه رچاوه کان ژياين سه رهايت به به شاعريي جه نده قي يه غماي هاتووه. و...)دا جامي نه فه حاتولئونسي عه تتار، ”قه ساب“ نازناوي به ئه شعارثک و غه زه ليات کؤچي، سثزده مي سه ده ي ناوبانگي هه يه که ”قه سابيه“يان پث ده صثن و له ديواين شيعره کانياندا هاتووة، سثيه م که س له سه رده مي ئيسفه هانييةله شاگرداين ”حه کيم شه فايي“ که به گي قه سايب ئه مري شاعه باسي دووةم (سه فه وي)دا کوچي دوايي كردووة. (بذوانه ته زکه ره ي نه سرئابادي)

چواره م؛ ”قه سايب گثالين“ يان ”مازه نده راين“ که تا سالث ١٢٥٠ ژياوه. (بذوانه پثذسيت نوسخه ي مه جلسي شوورا؛ ئيبنی يوسفي شريازي). وادياره قه ساب به مانا

. له ئريان دوو شار به ناوي کاشان هه يه، يه کث له باکووري خو راسان و نزيکي فه رغانه که خه صكه كه ي به جوانيي 1ذوخسار به ناوبانگن و ئه وي تر کاشان له ناوه ندي ئثران له الي ئيسفه هان که عوله ما و شاعرياين گه وره ي هه بوون

ويه کث له وان قه سايب کاشانيه.

٢٢٣

ناوبراو که سايه تييانه ي لةو بذث پيشه ي ”گؤشتفرؤش“ له جگه فرؤش“ ”قةميش بووه.

کتثيب نووسه ري کردبث؛ هيندي سه فه رثکي له وه ده چث کاشاين قه سايب له کتثبخانه ي ”ته زکه ره ي سوحبي ره وشه ن“، کؤکراوه ي ديواين قه سايب کاشاين ئه محه د شا، پادشاي دهلي ديوه. ژماره ي دثذه شيعره کاين ئه و ديوانه سث هه زار و

پثنجسه د (٣٥٠٠) دثذ بووه.ديواين قه سايب کاشاين به تثکؤشاين ”حمه مه د حمه مه دلوي عه باسي“ له تاران

له چاپ دراوه و بـآلو کراوه ته وه...ته مخيسي ”خالص“ تاصه باين عه بدوذه محاين که حه زره تی شثخ غه زه له ئه م كردووة له (الپه ذه ي ١٥٩) ديواين قه سايب کاشانيدا به و شثوه يه هاتووة، که له به شه فارسييه که دا له سه ره وه هثناومه و مه به ستم به راورد و لثكدانه وه يه بؤ تثگه ييشنت له جياوازييه کاين ئه و دوو نوسخه يه و ئاماژه يه وه ک به صگه يثکي باوه ذپثکراو بؤ لثکدانه وه

له سه ر ئه و بذياره.

٢٢٤

شرح تخمیس غزل قصاب کاشانی سرودة حضرت خالصشه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل قه سايب کاشاين هه صبه سيت حه زره يت خالص

یاد: در اصطالح اهل سلوك پیوند ارگانیسم وجود با مرشد و پیر استاد و گره زدن فکر و حس و عقل و عشق خود با او.

ياد: له ئيستيالحي ئه هلي سلووکدا پثوندي ئورگانيزمي وجووده له گه ص مورشيد و پري و ئوستاد و گرثداين فيکر و هه ست و عه قص و عيشقی ساصيکه له گه ص ئه و

رثبه ره دا.

کون و مکان:کون؛ مصدر عربی است به معنی بودن و پدید آمدن و نیز به معنی هستی و عالم وجود. اما در اصطالح عرفان کون تمام موجودات را گویند. (لمع، ص ٣٥٦) و

کون جامع انسان کامل است که مظهر تمام نماي حق است.شاه نعمت اهللا گوید:

کون جامع مظهر ذات و صفات سایۀ حق آفتاب کائناتمکان: منزلی است که ارفع منازل عنداهللا باشد و آن مکان اهل کمال است و موقعی که عبد به مرتبت کمال رسید، متمکن شود براي او مکانی و باالخره کسی که عبور کند از مقامات و احوال، متمکن شود در مکان و صاحب مکان خواهد

بود. (اصطالحات شاه نعمت اهللا، ص ٣٠؛ لمع، ص ٣٣٥)که ون و مه کان:

که ون؛ چاوگي عه ره بييه به ماناي بوون و پثکهاتن و هه م به ماناي هه سيت و عاله مي وجووده. به آلم له ئيستيالحي عريفانيدا که ون به هه موو مه وجوودات ده صثن.

نوثنةر(مه زهه ر)ي که کاميله ئينساين جاميع که ونی و (٣٥٦ ص (لمع، هه موواليه نه ي حه قه.

شانيعمةتوصإل ده صث:که وين جا ميع مه زهه ري زات و سيفات

سثبه ري حه ق ئافتايب کا ينات

٢٢٥

مه کان؛ مه نزصثکه که به رزترين مه نزص الي خودايه و ئه وه مه کاين ئه هلي که ماله، کاتث که عه بد به مه رته به يت که مال ده گا، جثگري ده بث له مه کانث، هه روه ها و هثزوتوانا خاوه ين به ده بث ئه حواص، و مه قامات له تثده په ذث که که سث

ده سه آلت له مه کاندا و ئه وه ي پثده درث و ده بث به ساحييب مه کان.

میکده: محل مناجات بنده با حق را گویند به طریق محبت.و عیشق ذثگه ي به ده صثن خودا له گه ص به نده موناجايت به جثگه ي مه يکه ده:

مه حه ببه ت.

کاشانه: محل آسایش و آرامش جسم در جهان طبیعت.کاشانه: جثگه ي ئاسايش و هثمنيي جه سته له جيهاين سروشتيدا.

مست: مستى فروگرفتن عشق است جمیع صفات درونی را و آن عبارت از سکر است که عارفان کامل از بادة هستی مطلق سرمست شده و محو الموهوم گشته از

خود بیخود می شوند.مه ست: مه ستی ده ستگرتين عيشقه به سه ر هه موو سيفايت ده روونيدا، ئه وه عيباره ته له سوکر که عارفاين کاميل له باده ي هه سيت موتصه ق سه رمه ست ئه بن و به

ئيستيالح مه حومله وهووم ئه بن و له خؤ بثخه به ر ده بن.فرزانه: اهل عقل و عقالنیت

فه رزانه: ئه هلي عه قص و عه قـآلنيه ت. ئه م وشه يه له گه ص «فره زان» له زماين كورديدا، يه كسانه و هه ردووكيان له زماين په هلةوييه وه وه رگرياون.

نگه: سیر باطنی مرید به سوي مرشدنيگه واته، نيگا: رؤيشتنی باتنيي موريد به ره و مورشيد.

نظر: توجه استادومرشدبه مریدنه زه ر: نواذيين ئوستاد و مورشيد بؤ موريد له باتنه وه.

٢٢٦

می: می غلبات عشق را گویند.مه ي: مه ي به سه رکه وتين عيشق ده صثن.

میخانه: باطن عارف کامل باشد که در آن شوق و ذوق و عوارف الهیه بسیار باشد و

به معنی عالم الهوت نیز آمده است. (کشاف، ص ١٥٦٣)مه خيانه : باتين عاريف کاميله که له و دا شه وق و زه وق و عه واريف ئيالهية زؤر بث و

به ماناي عاله مي الهووتيش هاتووة.(کشاف، ص ١٥٦٣)

ساغر: مراد از ساغر دل عارف است که آن را خمخانه و میخانه و میکده هم گویند و گفته شده که ساغر چیزي است که در وي مشاهدة انوار غیبی شود و سکر و

شوق را هم اراده کرده اند. (کشاف، ص ١٥٥٧؛ ریاض العارفین، ص ٤٠)ساغه ر: مراز له ساغه ر، دصه که خوخمانه و مه خيانه و مه يکه ده يشي پثده صثن. وتراوه و مانايه سوکر له م و ببينرثت غه ييب ئه نواري نثويدا له که ئه وه يه ساغه ر

شه وقيش کراوه. (کشاف، ص١٥٥٧؛ریاض العارفین، ص٤٠)پیمانه: پیمانه، بادة حقیقت را گویند و چیزي را گویند که در وي مشاهدة انوار غیبی

کنند و ادراك معانی نمایند که دل عارف باشد. (کشاف، ص ٥٥٤)غه ييب ئه نواري نثويدا له به وه ي و ده صثن حه قيقي باده ي به په ميانه، په ميانه:

ببينرثت و ده رکي مه عاين بکرث و ئه وه ش دصي عارفه. (کشاف،ص ٥٥٤)

اي که با دشمن و با دوست نوالت ظاهر...اشاره به سخن سعدي که گوید:

اي کریمـی کـه از خزانۀ غیب گبر و ترسـا وظیفه خور داريدوسـتان را کجـا کنی محـروم تو که با دشـمنان نظر داري

واتة، ”ئه ي ئه وه ي وا به خشينت بؤ دوژمن و دؤست ئاشکرايه...“ئاماژه يه بؤ شيعره که ي شثخي سه عدي که ده صث:

٢٢٧

”ئه ي ئه و که رميه که له خه زانه ي غه يبه وهــؤرت هه يه ــا مووچـه خ گــاور و تــه رسدؤستــاين خــؤت چون بثبه ش ده کـه يــه ص دوژمنــان لوتفـت هه يه.“ تؤ که له گ

اي که بیرنگی عالم ز تو باشد پررنگ...مقصود اضداد و طرح پارادوکس که پررنگی حق موجب نمایش عالم بیرنگ شده است، در حالی که حق رنگی ندارد و نور محض است و عالم پررنگ می باشد.

”... ئه ي ئه وه ي بثذه نگيي عاله م له تؤوه پذذه نگه...“هؤي به ده بث حه ق پذذه نگيي که پارادوکسيکاصه پالين و دژه کان مه به ست

نواندين عاله مي بثذه نگ، كه چي حه ق بثذه نگه و نووري مه حزه و جيهان پذذه نگه.

”جلوة روي تو داده است به خوبان مظهر...“که صورتی به عارفان، مکتب در زیبا چهرة در حقانی جلوة و هنر اقتباس می دیدند زیبارویی جا هر بودند، مشهور حلمانیه به که دمشقی حلمان پیروان

سجده می کردند و این در عرفان بحثی گسترده دارد.ده رکه وتين ذوخساري تؤيه جوانيي به جوانان داوه...

وه رگرتين هونه ر و جيلوه ي حه قاين له ذوخساري جوان له مه کته يب عريفاندا، به ناوبانگن، به حوملانييه به و شثوه يه که شوثن که وتوواين حوملاين ده مشقي، که له هه ر جثگايث روومه يت جوانثکيان ببينيايه، سوجده يان بؤ ده برد و ئه م باسه له

عريفاندا به ربـآلوه.

عاشق روي تو هم حال شدم...حال، مقصود جذبۀ عارفانه و درك شهود حق است و به زمان نیز ایهام دارد...

ئيستاش عاشقي جوانيي تؤم...و به کات ئيهامي و بينيين شوهوودي حه ق، و عارفانه واته جه زبه ي (حال)

زه مانيش هه يه.

٢٢٨

اي فروغی ز رخت عالم حسن ناسوت...عارف، جهان ناسوتی و مادي را یک فروغ از زیبایی هاي حق می داند.

ئه ي ئه وه ي که شه وقثکي ذوخسارت هه موو جوانييه کاين عاله مي مادده يه... عارف جيهاين ماددي به يه ک تيشکي دره وشاوه له جوانييه کاين حه ق ده زانث.

من هماندم که شدم از می عشقت ذایق...هماندم مراد زمان بی آغاز ازل است و من مقصود انسان است. از غلبات عشق

ازلی چشیده است تا ابد هم ادامه خواهد داشت.من هه ر ئه وده مه ي که تامي باده ي عيشقي تؤم کرد...

ئه و ده مه مراز زه ماين بث سه ره تاي ئه زه له و من، مه به ست ئينسانه، که عيشقی ئه زه ليي چه شتووه و تا ئه به ديش به رده وامه.

٢٢٩

(١)تخمیس غزل قاسم

اي جان! به جمالت دل و جان عاشـق و رسواستبا شـوق لبـت در دو جهـــان واله و شیداسـتوز عشـق تو جانم همه دم طــالب صهبــاسـت

بـادة حمراسـت را هـوس دلــم «اي دوسـت! زان بـادة حمـرا کـه در او1 نـور تجلـی اسـت»

جهــانیـم رسـواي تـو سـوداي ز ماییـم کشـانیم بـاده جـان بـه عشـق، میکـدة در صفتــانیـم قلنــدر و لقائیـم مسـتان

از پـــاي نـدانیـم «حیـران و خرابیـم و سـر این حیرت دهشـت همه از شـورش صهباسـت»

عشـق اسـت کــز او عــالـم و آدم شـده پیدااحیــا کنـد را مـرده دالن دل اسـت عشـق ایـن جلـوة عشـق اسـت به هـر جاسـت هویدا،

«خواهـی لقـب از خضـر کـن و خـواه مسـیحا، عشـق است به هر شیوه که او محیی موتی است»

نهــانـی؟ پنـدار پـردة پـس بـه کـی تـــا شـدگانی غافـل ز تفریـق، کثـرت وز ننمایـی دو گـذري گـر خـودي ز بـاهللا

«تــا کی بـه لــب جـــوي ز حیــرت زدگانیاز جـوي گـذر کن که در آن سـوي، تماشاسـت»

. درو 1

٢٣٠

مسـتند همـه آدم و عالـم تـو، مسـتی در برسـتند عـار از همـه مسـتان تـو یـاد بـا ببسـتند زنـار تـو سـوداي ز عشـاق

«وز عشـق جهانگیـر تـو، جان هـا همه مسـتندسوداسـت» مــایـۀ سـالمت طلبی عشـق از

اي حسـن تـو در کعبـــه و در بتکـده مسـتور!رنـدان خــرابـات ز عشـقت همـه مخمـــور«خالـص» ندهـد لذت عشـق تـو به صــد حور

«قــاسـم» ز سـر کوي تـــو هرگز نشـود دور،چـون نور رخـت در همه جـا ظاهر و پیداسـت»

٢٣١

(١)ته مخيسي غه زەيل «قاسم»

ئه ي گيان! سوثندم به جه مالت که دص و گيان عاشق و ناوزذاونبه شه وقي لثوي تؤوە له هه ردوو جيهاندا سه رلثشثواو و شه يدانــه رايب ترثيه ــقي تـؤدا دصم خـوازياري ش ــا، له عيش هه روەهــ

ــردووة ــووري ك ــه رايب س ــي ش ــت! دصم هه وەس «ئه ي دؤســه » تثداي ــين دەرکــه وت ــووري ن ــوورەکه س ــه رابه ش ــه و ل

ــاوزذاوي جيهانني ــؤدا ن ــه وداي ت ــه س ــن، که ل ــه وە ئثمه ي ئــني ــادە دەنؤش ــان [ودص] ب ــقدا به گي ــه ي عيش ــه مه خيـان لــه ــان هه ي ــه ندەرامن ــيفه يت قه ل ــن و س ــي ديداري سه رخؤش

ــينه وە ناناس ــث پ ــه ل ــه ر س و ــن کارکه وتووي ــه ل و ــران «حــه يــه رابه وەيه» ــي ش ــه هه مووي له جؤش ــثواوي [و] ترس ــه م سه رلثش ئ

ــوون ــدا ب ــوه په ي ــی لث ــه م و ئاده م ــه عال ــقه ک ــه وە، عيش ئــه وە دەکــات ــدوو زين ــردووان دصمــ ــي دص ــه ک ــقه ، عيشــاوە ــه ک به رچ ــوو الي ــه هه م ــقه ل ــين عيش ــه وە دەرکه وت ئ

بصث پث مه سيحاي يان بدە، پث خدري ناسناوي خؤشه پثت «جا مردووانه» زيندووکــه رەوەي شثوازثکدا هه مــوو له که عيشقه

و ــاردؤته وە؟ ش ــؤت خ ــدا خه ياآلت ــه ردەي پ ــت پش ــه ل ــه ي ک ــا تــووي که وت ـــإلن غاف ــه ص له گ ــان، دان ــاوازي جيــ ــي زؤري ــه ر له بسوثند به خودا ئه گه ر له «خؤبوون» ي خؤت تثپه ذ بکه يت، دوويي نانوثين،

ده مثنيه وه؟ سه رلثشثواو و دانيشتووي جؤگه لثواري له «تاکه ي سه يــرانگــه يه » جـؤگـه کـه ئــه وبه ر بـپه ذەوە! جــؤگه له

ــن ــؤدا عاله م و ئادەم هــه موو سه رخؤش ــيي تــ له سه رخــؤشبه يادي تؤوە هه موو سه رخؤشان له عه يب و عار ذزگاريان بووەــتوە و ــه وداي تؤوە زوننــاريان بـــه س ــقان بــه هؤي س عاش

ــن ــاران، سه رخــؤش ــؤوه هــه موو ي ــري ت ــقي جيهــانگ ــه عيش «لــثتی» ش ــؤي ه ــه دەبثت ــق عيش ــه ل ــنت خواس ــه المه يت س

٢٣٢

ــاراوەيه ! ــه وەي جوانيي تؤ له ماصي که عبه و بتخانه دا ش ئه ي ئذينــداين خــه رابات هــه موو له عيشقــي تؤدا سه رخــؤشنــؤري نــاگـؤذثته وە ــه د حــ ــقي تؤ بــه س ــص» عيش «خــال

ــه وە دوورنــاکه وثت ــه رکؤآلنت له س ــز هه رگي ــم‘ «’قــاســوثنثک ديارە» ــارت له هه موو ش ــه وەي نووري ذوخس له به ر ئ

٢٣٣

شرح مختصر زندگانی شاعر غزلکورته ي ژياين شاعريي غه زه له که

قاسم:معین الدین علی بن نصیر بن هارون بن ابوالقاسم حسینی قاسمی معروف به قاسم انوار از مشایخ اهل تصوف و از شاعران پارسی گوي نیمۀ دوم قرن هشتم و نیمۀ اول قرن نهم هجري بود. خاندانش از سادات حسینی تبریز و او خود از پیروان خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی بوده و در مشرب تصوف مقامات بلند داشته است.

معاصرانش در آثار خود از وي با احترام بسیار نام برده اند.تخلص او در اشعارش ”قاسمی“ و ”قاسم“ است. گویا ”قاسمی“ نسبت اوست به جدش ابوالقاسم و قاسم شاید اختصاري باشد از لقب قاسم انوار که بنابر اشارة مکرر [بنابراین داد. بدو اردبیل بن شیخ صفی الدین مراجع صدرالدین موسی غالب در قاسم از بزرگان سلسلۀ ”شبک“ شمرده می شود]. دربارة لقب قاسم انوار در طرائق آمده است: «... نظر به رؤیاي صالحه اي که شیخ صدرالدین دیده بود که معین الدین علی تقسیم انوار می کند، او را قاسم انوار نام کرده». (طرائق الحقایق، حاج معصومعلی

شاه، ج ٢، ص ١٤٤)سید بعد از آن که مدتی در آذربایجان از پیشگاه بزرگان طریقۀ صفویه کسب زاهد جانشینان شیخ جایگاه که آنجا رفت. گیالن به جوانی در هم نمود، فیض گیالنی بود. سپس به خراسان سفر کرد و مدت ها در هرات مستقر و صاحب خانقاه اتفاقا در سال ٨٣٠ هجري و تکیه و کوس و بیرق ارشاد در طریقۀ صفویه بود تا قمري واقعۀ کاردخوردن شاهرخ تیموري به دست احمد لر پیش آمد و قاسم انواررا به همدستی با احمد لر متهم کردند. بایسنغر میرزا حکم به اخراج وي داد. قاسم انوار به سمرقند رفت. این ماجرا را تواریخ عصر تیموري با احترام تمام در القاب و مقام قاسم انوار آورده اند. (رك؛ مطلع اسعدین، ج ٢، ص ٣١٦؛ حبیب السیر، ج ٤،

ص ١١-١٠)در سمرقند با الغ بیگ مالقات کرد و میرزا الغ بیگ حلقۀ ارادت وي در گوش نمود. بعضی تبعید وي را از شدت ارادت اهالی و کثرت مریدان می دانند و ارتباط

٢٣٤

وي را با حروفیگري رد می کنند. این تبعید در ٨٣٠ هجري قمري اتفاق افتاد، مدتی در سمرقند ساکن بود و سپس به خراسان بازگشت و در خرجردجام، در باغی که برایش خریده بودند، سکونت گزید و لنگري "خانقاهی" در آنجا ترتیب داد و همانجا بود تا درگذشت. تاریخ وفاتش را در مآخذ معتبر سال ٨٣٧ هجري قمري نوشته اند. در زمان مرگ هشتاد سال داشت و او را در باغی از خرجردجام که لنگر "خانقاه" او

در آن قرار داشت و آخرین اقامتگاه او بود، دفن کردند.

پیروان قاسم انوار:آنچه عبدالرحمن جامی که از بزرگان ذیصالح دربارة این امر است، آورده قابل توجه است. چون هم به زمان وي نزدیک بوده و هم با مریدان مستقیم او صحبت داشته، جامی گوید: دسته اي از مریدان که مردان عرصۀ علم و عرفان و راه پیموده و جهاندیده بوده در صراط مستقیم بر اعتقاد راسخ شاخص بودند و گروهی که از

ربقۀ اسالم خارج و در دایرة اباحت و تهاون به شرع و سنت داخل.

آثار قاسم انوارعرفانی معانی متضمن که اوست غزلیات انوار قاسم کلیات بخش مهم ترین و بیشتر چاشنی گیر غزل هاي موالنا جالل الدین رومی است. غیر از آن مقطعات و ملمعات گیلکی و ترکی و رباعیات و چند مثنوي است که از آن میان «صد مقام» در بیان اصطالحات صوفیه و مثنوي «انیس العارفین» در بحر رمل مسدس مهم تر است. «رساله سؤال و جواب» و «رساله در بیان علم» او به نثر فارسی ساده تحریر

شده است.کلیات آثار او به همت شادروان استاد سعید نفیسی در تهران به سال ١٣٣٧ هجري شمسی چاپ شده است. (تاریخ ادبیات ایران، د. ذبیح اهللا صفا، ج ٤، صص

٢٦٤ـ٢٥٢) غزلی که جناب شیخ عبدالرحمن خالص، تخمیس فرمود در صفحۀ /٣١/ دیوان

قاسم انوار این گونه آمده است:

٢٣٥

اي دوسـت، دلـم را هوس بادة حمـراسـتزان بــادة حمــرا که درو نــور تجـالست

مستـان خــرابیم، سـر از پــاي نـدانیماین حیرت و دهشت همه از جودت صهباست

خواهـی لقب از خضـر کن و خواه مسـیحاعشق است به هر حال که او محیی موتاست

اي خواجـه، اگر معرفتی نیسـت محالسـتگـــر معرفتــی هست، نصیب دل داناست

تـــا کی به لـب جوي ز حیــرت زدگانی؟از جـوي گـذر کن که درین سوي تماشاست

از عشـق جهانگیر، که عـالم همه مسـتندگـر عشق و سـالمت طلبی مایۀ سوداست

"قـاسـم" ز سـر کوي تو هـرگز نشود دورچــون نــور تجلی ز جبین تـو هویداست

(کلیـات قاسم انوار، با تصحیح و مقابله و مقدمۀ سعید نفیسی، ص ٣١)

قامسي ئه نوار:حوسثين ئه بولقاسم کوذي هاذوون کوذي نه سري کوذي عه يل موعينه دين قامسي به ناوبانگ به «قامسي ئه نوار» له مه شاخيي ئه هلي ته سه وف و له شاعرياين نؤيه مي سه ده ي يه که مي نيوه ي و هه شته م سه ده ي دووةمي نيوه ي فارسيبثژي کؤچي بووه. بنه ماصه ي ئه و له سادايت حوسثين ته ورثزه و ئه و خؤي له شوثنکه وتوواين (شثخ سه فيه ديين هه رده وثصي)ه له مه شره يب ته سه وفدا پثگه يثکي به رزي هه بووه،

هاوچه رخاين ئه و له کتثبه کانياندا به و په ذي رثزو ئيحتريامه وه ناويان بردوه.نازناوي ئه و له شيعره کانيدا «قامسي» و «قاسم» ـه، واده رده که وث «قامسي» نيسبه يت ئه وه به باپريه يه وه و «قاسم» ده بث کورتكراوه ي ناوبانگي «قامسي ئه نوار» بث، که به پثي ئاماژه ي يه ک له سه ريه کي سه رچاوه کان، سه دره دين مووسا کوذي شثخ سه فيه ديين هة رده وثصي به وي داوه. [که وابث «قاسم» له گه وره پياواين زجنريه ي

٢٣٦

«شه به ک» ـه]، سه باره ت به نازناوي «قامسي ئه نوار» له کتثيب (ته رائقوحله قايق)دا هاتووة:

«... له سه ر خه ونثکي پاک و راست که شثخ سه دره دين ديبووي، که موعينه دين ئه نوار»، واته نازناوي «قامسي عه يل خه ريکي دابه ش کردن، واته ته قسيمي نووره، الحقایق، حاج معصومعلی شاه، ج (طرائق نووره کان»ي پث دا...»، «دابه ش كه ري

٢، ص١٤٤)که سايه تيه حوزووري له ئازه رباجيان له سه رده مث ئه وه، دواي له سه يد ئه و گثـآلن؛ رؤيشته الوثتيدا له بوو، به هره مه ند سه فه وييه ته ريقه يت گه وره کاين مه صبه نده، که جثگاي جثنشيناين شثخ زاهيدي گه يالين بوو، دواي ئه وه سه فه ري خوراسانی کرد و بؤ ماوه يثکي درثژ له شاري هه رات نيشته جث بوو، و خانه قا و ته کيه و ته پص و به يره قي له ته ريقه يت سه فه ويه دا دامه زراند. تا له ساصي (٨٣٠ ی هـ. ق) شاذوخي ته ميووري له اليه ن ئه محه دي لوذه وهـ که خه صکي لوذستان بووـ تريؤركرا مريزا بايسونغور تؤمه تبارکرا. لوذ ئه محه دي له گه ص هاوکاريي به ئه نوار قامسي و حوکمي دوورخرانه وه ي قامسي ئه نواري ده رکرد. قامسي ئه نوار بؤ شاري سه مه رقه ند دوورخرايه وه، ئه م بارودؤخه له سه رچاوه مثژووييه کاين سه رده مي ته ميووريدا به رثز و ئيحترامي زؤره وه به رانبه ر به قامسي ئه نوار هاتووة. (بذوانه مطلع السعدین، ج ٢،

ص ٣١٦؛ حبیب السیر، ج ٤، ص ١١-١٠)قامسي ئه نوار له شاري سه مه رقه ند چاوی به ئولوغ به گ که وت. ئه و شازاده يه ئه نوار دوور خستنه وه ي له سه رچاوه کان، بذث موريدي، به بوو و لثکرد پثشوازيي له به ر زؤريي موريدان و رثز و باوه ذي دانيشتوواين شاري هه رات ده زانن و پثوه نديي له /٨٣٠/ی ئه م دوورخرانه وه يه بزووتنه وه ي حورووفيه ره ت ده که نه وه، له گه ص ئه و کؤچي مانگيدا رووي دا. قامسي ئه نوار له دواي ماوه يثک گه ذايه وه بؤ خو راسان و له «خه ره جردي جام» له باخثکدا، که بؤيان کذيبوو، نيشته جث بوو و له نگه ر و خانه قاي له سه رچاوه دوايي کؤچي مثژ ووي کرد. دوايي کؤچي وث له هه ر و دامه زراند باوه وذپثکراوه کاندا ٨٣٧ی کؤچي مانگي نووسراوه، له سه ره مه رگدا ته مه ين هه شتا له نگه ر و خانه قا و باخه که ي خؤيدا له (خه ره جردي جام) که له ساص بووه و هه ر

دوايني جثگه ي بوو، نثژرا.

٢٣٧

شوثن که وتوواين قامسي ئه نوار:له و بريوذا خاوه ن و پسپؤذ گه وره پياواين له جامي عه بدوذه محاين ئه وه ي باره يه وه هثناويه جثي سه رجنه، چونکه هه م له سه رده مي ئه نواره وه نزيک بووه و هه م پثوه ندي ذاسته وخؤي له گه ص موريده کاين ئه ودا هه بووه و وتووثژي له گه ص کردوون، جامي ده صث؛ به شث له وانه پياواين ذثگاي عيلم و عريفان و ساليک و جيهانديده، و له ذثگاي ذاست ناسراو و هه صکه توو بوون، به آلم به شثکيان له بازنه ي ئيسالم دوور و

له ئيباحه ت و که مته رخه مي سه باره ت به شه رع و سوننه ت نزيک بوون!

نووسراوه کاين قامسي ئه نوار:و مه عنويات به که ئه وه، غه زه ليايت ئه نوار قامسي ديواين به شي گرنگترين بةسةرةوة رؤمي مه والنا جه الله دديين غه زه له کاين کاريگه ريی و ئاوثته يه عريفان بووه، جگه له (موقه تته عات) و (موله ممه عات) به گيله کي و تورکي و چوارينه کان و چه ند مه سنه وييه، له وانه ريساله ي «سه دمه قام» له ده ربذيين ئيستيالحايت سؤفيه پذبايه خه، و گرنگ موسه دده سدا ره مه يل به حري له ئه نيسولعارفني مه سنه وي و په خشاين به که عيلم»دا ده ربذيين له «ريساله يه ك جه واب، و سوئال ريساله ي

فارسي نووسيويه.١٣٣٧ى لةسا صى نةفيسى سةعيدى ئوستاد بةهةو صى ئةنوار قامسى ديواىن اللة كؤچى مانگى لة تاران چاثكراوة و بآلوبووةتةوة.(تاريخ ادبيات ايران، د. ذبيح

صفا، ج ٤، صص ٢٦٤_ ٢٥٢)كردووة، ته مخيسي "خالص" عه بدوذه محاين شثخ حه زره تی که غه زه له ئه م له الپه ذه ي (٣١) سي ويه کي ديوانه که ي قامسي ئه نواردا به و شثوه يه که له به شي

فارسي دا هثناومه، هاتووة:

٢٣٨

شرح تخمیس غزل قاسم انوار سرودة حضرت خالص:شه رحي پثنجخشته کيي غه زيل قامسي ئه نوار هه صبه سيت حه زره يت خالص

اي جان، به جمالت دل و جان عاشق و رسواست...لب: کالم را گویند و اشاره به نفس رحمانی که افاضۀ وجود می کند بر اعیان. این بند با آرزوي استمرار ذکر و پیوند روحی رهرو با مبدأ کل آغاز و در جستجوي

نور تجلی در دل است که بادة حمرا باشد.ئه ي گيان! سوثندم به جه مالت که دص و گيان عاشق و ناوزذاون...

وجوود ئيفازه ي که ذه محاين به نه فه سي ئاماژه يه و ده صثن وته و که الم به له ب؛ ده کات بؤ جيهاين ماددي. ئه م به نده به هيواي به رده واميي زيکر و پثوه ندي به شوثن و پثده کا ده ست کولل مه بده ئي له گه ص سه ره تا ساليک رؤحيي

پشکنيين نووري ته جه للي له دصدايه که باده ي حه مرايه.

ماییم ز سوداي تو رسواي جهانیم...میکده: رك شرح هاي پیشین، مست: رك شرح هاي پیشین

قلندر: مراد از قلندري تجرید از کونین است و تفرید از دارین. در ریاض العارفین است که: قلندر کنایت از صاحب مقام اطالق است حتی از قیود اطالقیه.

و فرق میان قلندر و مالمتی و صوفی آن که قلندر تفرید و تجرید به کمال دارد و در تخریب عادات کوشد و مالمتی در کتم عبادات کوشد و صوفی دل او اصال به

خلق مشغول نشود. (ریاض العارفین، ص ٤١)حیران: رك شرح هاي پیشین ، حیرت: رك حیرانئه وه ئثمه ين که له سه وداي تؤدا ناوزذاوي جيهانني...

مة يکه ده: بذوانه شه رحه کاين پثشوو ، مه ست: بذوانه شه رحه کاين پثشووقه له نده ر: مراز له قه له نده ر ته جريده له که ونه ين و ته فريد له داره ين له کتثيب له ته نانه ت ئيتالقه مه قامي ساحييب له کينايه قه له نده ر هاتووة: ريازولعارفيندا

قيوودي ئيتالقيهجياوازيي نثوان قه له نده ر و مه المه يت و سؤيف ئه وه يه، که قه له نده ر ته فريد و

٢٣٩

ته جريدي به که مال هه يه و له ذووخاندين عاداتدا تثده کؤشث و مه المه يت له کيتمان و پؤشاندين عيباده تدا تثده کؤشث و سؤيف دصي به هيچ شثوةيه ک له خه صک نزيک

نييه. (ریاض العارفین،ص٤١)

به عارف سالک دست می دهد به که گویند را یا شورش حالت خاص شور، واسطۀ شنیدن کالم حق و سخنان عبرت آمیز یا در حال رقص.

شؤذ، يان شؤذش به حاصه تثکي تايبه ت ده صثن که تووشي عاريف ساليک ده بث به هؤي بيستين که المي حه ق و وتاري عيربه ت ئامثزه وه، يان له حاصي هةصپةذيندا.

عشق است کزو عالم و آدم شده پیدا...سعدي فرماید؛ هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق...

و به واقع این بند از مخمس هم حاصل این سخن است، بویژه در دو مصرع قاسم انوار و جناب خالص در تکمیل این بیت عشق را هم منشأ اصلی آفرینش عالم و آدم می داند و جهان را جلوة عشق می داند. در اندیشۀ عارفان، عقل و علم هم ثمرة عشق است، زیرا عقل و علم نتیجۀ ظهور انبیاء است در حالی که انبیاء هیچ کدام عالم به معنی دینی آن نبوده اند. همچنین یاران آنها و گرایش به انبیاء بر پایۀ عشق

بوده است و انبیاء همه عاشق بوده اند تا عالم...ئه وه، عيشقه که عاله م و ئاده می لثوه په يدا بوون...

شثخي سه عدي ده فه رمووث، هه رگيز نامرث ئه وه ي وا دصي به عيشق زيندووه،له ذاستيدا ئه م به شه له پثنجخشته کييه که به رهه مي ئه م شيعره يه به تايبه ت و شيعره که ن ماناي ته واوکه ر ي خالص حه زره تی و ئه نوار قامسي دثذه که ي دوو عيشق به بنه ماي راسته قينه ي ئه فراندين عاله م و ئاده م ده زانن و جيهان به جيلوه ي ، به رهه مي عيشقن و و عيلم سه مه ر عارفاندا، عه قص له بريوذاي داده نثن. عيشق چونکه عيلم و عه قص ده ره جنام و به رهه مي هاتين پثغه مبه رانن له کاتثکدا هيچ كام له ئه نبياء عامل به مانا دينيه که ي نه بوون، هه روه ها هيچ كام له ياران و هاوذثکانيان عيلميان نه بووه، پثوه نديي هيچ ئوممه تث به پثغه مبه رانه وه به بؤنه ي عيلمه وه نه بووه، به صکو به هؤي عيشقةوة پثوه نديان كردووة، عيشق به خوداوه ند، عيشق به راسيت و

٢٤٠

دروسيت و پثغه مبه ران هه موو عاشق بوون نه ک عامل و...

تا کی به پس پردة پندار نهانی...حافظ فرماید: تو خود حجاب خودي حافظ، از میان برخیز!

انوار عبور از خود را سفارش می کند و جناب شیخ عبدالرحمن جناب قاسم خالص دراندن پردة پندار و گذشتن از کثرت تفریق جدایی انداز را که انسان با خداي

خود یکی می شود و به کمال می رسد.تا که ي له پشت په رده ي خه ياآلتدا خؤت شاردؤته وه؟...

حافز ده فه رمووث؛ ئه ي حافز، تؤ خؤت په رده ي، له م به ينه هه صسه و الچؤ!خالص حه زره تی و خؤيه له په ذينه وه ئه نوار قامسي حه زره تی راسپارده ی دذاندين په رده ي خه ياص و به زاندين سنووري که سره ت و ته فره قه ي جيايي پثکهينه ر و ئه وه به ئه ستؤي ئينساين ساليک داده نث، تا ئينسان له گه ص خوداي خؤي يه ک

بگرث و ذثگه ي که مال بپثوث.

در مستی تو عالم و آدم همه مستند...مست: رك شرح هاي پیشین، عشاق: رك عشق، شرح هاي پیشین، زنار: رك

شرح هاي پیشیندر سیر و سلوك عارفان رنج و درد را مایۀ وصول می دانند، زیرا سالمت طلبی شیوة اهل عشق نیست، همان طور که هیچ پیامبري جز استثناء و حکمت الهی، در

سالمت نبود و عاشق چون مست شد تمام جهان با او هماهنگ می شوند.له سه ر خؤشيي تؤدا عاله م و ئاده م هه موو سه رخؤشن...

شه رحه کاين له عيشق بذوانه عوششاق: پثشوو، شه رحه کاين بذوانه مه ست: پثشوو، زونار: بذوانه شه رحه کاين پثشوو.

و ئاسايش به بنه ماي گه يشنت به ده رد و ذه نج عارفان و سولووکدا له سه ير ويسايل حه ق ده زانن، چونکه سه المه ختوازي شثوه ي ئه هلي عيشق نييه، هه روها که هيچ كام له پثغه مبه ران مه گه ر به ده گمه ن و حيکمه يت ئيالهي، ده نا له سه المه تدا

نه بووون، عاشق کاتث که مه ست بوو هه موو جيهان له گه صی ئه و هاوئاهه نگ ده بن.

٢٤١

اي عشق تو در کعبه و در بتکده مستور...عارفان تمام مکان هاي مقدس مذهبی را از هر دین و آیین و مکتب و مسلک محترم می دارند و با عبور از ظواهر امر و امور سختگیري تعبد، خدارا می خواهند و

می جویند و به سخن شیخ شبستري:اگــر مــؤمن بـدانستی که بت چیستیقین کردي که دین در بت پرستی است

کعبه و بتکده و خرابات در نزد عارف یکی است و فرمودة سعدي: به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست.

ئه ي ئه وه ي که جوانيي تؤ له ماصي که عبه و بتخانه دا شاراوه يه!...عارفان رثزيان بؤ هه موو جثگا پريؤزه کاين هه ر دين و ئايني و ئايينـزا و مه کته ب و مه سله کثک هه يه و به په ذينه وه له زه واهري و سه خت گريي و ته عه بودي کوثرانه، ته نيا خوداوه نديان ده وث و بؤ ره زايه ت و ويسايل ئه و ده گه ذثن. به قه ويل شثخي

شه بسته ري؛ئــه گــه ر ئيماندار ده يزاين کــه بــوت چيهيه قيين ده کرد که دين له بوت په رسيت دايه

که عبه و بتکه ده و خه رابات و... له الي عارف هيچ جياوازييان تثدا نييه. خودا ـوا فثم وجه اهللا (٢/١١٥) شثخي سه عدي ده صث؛ له هه مو جثگه يثک هه يه، فاینما تول

به وه له جيهاندا سه رخؤشم که جيهان له خوداوه نده وه خوذذه م و خؤشه.

٢٤٢

(١)تخمیس غزل کمال

اي کـه بـا روي چـو مـه ، روشـنی آفـاقی!قبلــۀ عــالمـی و پــادشـه عشـــاقیتـو کـه از وصـف برونـی و به خوبـی تاقی

«سـال هــا گـر بنویسـم صفت مشـتاقیمانـد از شـوق دوصدسـاله حکایـت باقی»

بـر جفــا و سـتم یـــار، دال صابـر باش!بـه هدف بـودن تیـر مـژه اش شـاکر باشمکـن اندیشـه ز ابـروش، بیـا ناظـر بـاش

«غایب است ابرویش از دیده، دال حاضر باشنشکند شیشه ات ایـن بار چو دور از طاقی»

اي که چشـمت به نگــاهی دل عالم فکند،غمزة صف شـکنت بس صف جان ها شکندنــاوکت جــز ره عشـاق به تیــري نزند

«غمـزه ات هیـچ فرودسـت ز تیـري نکندتــا بـه آن زخم تـو در ره زدن عشـاقی»

اي خوش آن دم که نشینند به هم باده کشانسـاقی و بادة باقـی1 ز در آیــد به میــانباقی بــادة بــاقی دهـــدم از مستــان

«اي خوش آن مجلس خالی شده از مجلسیانمانده از می قدري بــاقی و بـاقی سـاقی»

عــاشق حسن تــو اي پــادشه حــورسرشت!حاصل هر دو جهان نیست به چشمش یک خشتبـی تـو، جنـت همه آتش بــود و کعبه، کنشـت

«به دو چشـم تو اگر بی تو برندم به بهشت،نکنم میــل به غلمــان و نظـر بر سـاقی»

. ساقی با بادة باقی 1

٢٤٣

کیست زخم مژه ات خورد و به آن1 سالم زیستآنکه از فتنـۀ چشمت نشود مفتـون، کیست؟وضع آن نقطه بر آن کنج دهن دانـی چیست؟

نیست بی مکري تو ز ابرو گوشۀ بر «خال، زراقی» و بی حیــل گــوشه نشین نبـود

اي ز خوبان جهان برتري از حسن و جمــالنقش خطت نه به خط ماند وخالت نه به خال«خالص» از عشق ندارد به جز آن خال خیال

«همه نقش و خط وخال است به دیوان «کمال»لیس اال رقــم العشق عــــلی اوراقـــی»

. خورد به آن 1

٢٤٤

(١)ته مخيسي غه زەيل (که مال)١

ــي ئافاقي! ــه وە، ذووناکاي ــاري وەک مانگ ــه ذوخس ــه ي ئه وەي وا ب ئــقاين عـــاش ــاي ش و ــه م عال ــه ي قيبــلــه ي، تاقان ــدا ــه جواني ل ــه دەري و ب ــف ــه وەس ل ــه ــؤ، ک ت

«ئه گه ر ساآلين ساص سيفه يت شه وق و زەوقــمت بؤ بنووسمهثشتا به شي دووسه د ساص حيکايه يت شه وقم هه ر دەمثنثت»

ــه ! ب ــر ــارا خؤذاگ ي ــاي جــه ف و ــم زوصــ ــه ر له به رانب دص! ــه ي ئــج دەدرثت ــه ئامان ــريي برژانگي ل ــه که ت ــري ئه وە ب ــوکرانه بژث شــه بــذوان و وەرە ــه وە، مــه کــ ــه و ئـــ ــرؤي بــــ ــه ل ــر بيـــ

به ئامادە تــؤش ونه ، له به ر چــاو ئه برؤي «ئه ي دص! شووشه ت لث نا شکثت، چونکه له تاق[ی برؤی] دووری»

ــه م به رده داته وه ! ــي عال ــه ک دص ــه نيگاي ــاوت ب ــه وەي وا چ ــه ي ئ ئــکثنث ــان دەش ــه يف گيان ــار س ــکثنت زؤرج ــه ف ش ــزەي س خه مــت ــث، نــاگرث ــقان نه ب ــه عاش ــگا ب ــه رە ذث ــري، س ــه ت ــت ب برژانگ

نييه که م هيچی به بذشتی تيژی و له «خــه مزەکه ت تا تؤ سه رەذث به عاشقان دەگري و برينداريان دەکه يت»

ــن ــان پثکه وە دابنيش ــه مه ينؤش ــه و کاته ک ــه ئ ــد خؤش چه نــه دەرگا وەژوور که وثت ــادەوە ل ــاوەي بـ ــه پامش ــاقيش ب ســدات ب ــث پ ــتامن مـه س ــاوي به جثمــ ــادەي بــ ــاوي به رم

«چه ندە خؤشه ئه و مه جليسه ي دانيشتوواين تثدا نه مابن،هــه ندثک مــه ي مــابثته وە و ساقيش نــه ذؤيشتبثـت»

. له دەقه چاپييه که دا ئاماژە به ناوي شاعري نه کراوە، به آلم من به گوثرەي وشه ي «که ماصي له کؤتايي شيعرەکه 1چوومه سؤراغي ديواين که ماصي خوجه ندي، که مرؤضثکي عارف بووە (له کؤتاييه کاين سه دەي هه شته مي کؤچيدا

له ته ورثز مردووە).

٢٤٥

ئه ي شاي به سروشت وەک حـؤري! ئاکامي هه ردوو جيهــانــتثکه ــقی ذووي تؤ، که متر له [نرخي] تاقه خش ــاوي عاش له به رچبه بث تؤ، به هه شت به ته واوەيت ئاگرە و کــه عبه ش کةنيسه يـه

«سوثندم به چاوەکانت ئه گه ر بث تؤ مببه نه به هه شت،ناکه م» له ساقي نابثت و چــاويش مه يلي غيلمـــامن

کثيه ئه و که سه ي برژانگت برينداري کردبثت و به سه المه يت ژيابثت؟ــثواندبثت؟ نه ش ــث ل ــه ري س ــت چـاوەکان ــه ي فيتن ــه کثيــراوە؟ دان ــي بؤچ دەم ــاي په ن ــه ل ــه خاص ــه و ئ دەزاين ــا ئاي

دانـه نراوە به بث فثص برؤت گؤشه ي «خــاصي نييه !“ فه رەج و فثص بث گؤشه نشينثک هيچ

ئه ي ئه وەي له چاکي و جوانيدا له هه موو خاساين جيهان به رزتري!نــه نــه قشي خــه تت له خــه ت دەچثت و نه خــاصت له خــاص«خالص» له عيشقدا جگـه له و خــاصه، خــه ياصثکي ديکه ي نييه

«له ديواين «که مال» دا، هه موو هه ر نه قشي خه ت و خاصهله ئه وراقي منـدا جگه له نووسراوەي عيشق چي تر نييه »١

. ليس اال رقم العشق علي اوراقي 1

٢٤٦

شرح مختصر زندگانی شاعر غزلکورته ي ژياين شاعريي غه زه له که

(کمال خجندي):شیخ کمال الدین مسعود خجندي معروف به «شیخ کمال»، از مشاهیر عارفان و شعراي قرن هشتم هجري است. والدت او در اوایل قرن هشتم در خجند ماوراءالنهر اتفاق افتاد. در جوانی به حج رفت. به هنگام بازگشت در تبریز رحل اقامت افکند و در ظل حمایت سلطان حسین جالیر قرار گرفت و به فرمان او باغ و خانقاهی در «ولیانکوه» تبریز برایش ترتیب یافت که در آن سکونت گزید و چون در تصوف کامل عیار و در ارشاد نافذ الکلمه و در زهد و تقوي مشاربالبنان و در شعر و ادب استاد بود، بزودي مورد اقبال خلق قرار گرفت و پیروان بسیار و مریدان وفادار از خواص و عوام حاصل کرد و به تبریز دل بست و به باغ و خانقاهی که سلطان جالیر براي او ساخته بود، تعلق خاطر یافت و پس از نشیب و فراز فراوان در اوضاع سیاسی و اجتماعی قرن هشتم و سفري اجباري به "سراي" پایتخت قبچاق به تبریز بازگشت

و در همان باغ ولیانکوه بدرود حیات گفت.در آنها از پیروي به و و حبیب السیر نفحات االنس جامی مانند معتبر مأخذ بعض مآخذ مانند طرائق الحقایق و ریاض العارفین، سال وفاتش را ٨٠٣ هجري قمري

نوشته اند.گویند بعد از مرگ به جستجوي ماترکش پرداختند و جز بوریایی که بر آن

خفته و خشتی که بر بالین نهاده بود، چیزي نیافتند.بعضی عارفان که به صحبت شیخ کمال و حافظ هر دو رسیده بودند، چنین

فرموده اند که: «صحبت شیخ به از شعر وي و شعر حافظ به از صحبت او.»اشعار اصلی او غزل هاي وي است که دیوان مفصلی را همراه چند رباعی و قطعه در حدود هشت هزار بیت تشکیل می دهد. (تاریخ ادبیات ایران، د. ذبیح اهللا صفا، ج

٢، صص٣٧ـ١١٣١)در شیدفر ك. اهتمام؛ به خجندي مسعود کمال الدین دیوان انتقادي متن دانش، شعبۀ انتشارات ادارة انستیتوي خاورشناسی، اتحاد شوروي، علوم آکادمی

٢٤٧

ادبیات خاور در مسکو به سال ١٩٧٥ در سه مجلد به چاپ رسیده است.غزلی را که جناب شیخ عبدالرحمن خالص تخمیس کرده اند، در مجلد سوم

(٢ـ٢) صفحۀ ٩٤٠ این گونه درج شده است:مشـتاقی صفـت بنویسـم گـر سـال ها

مــاند از شـوق تو صد سـاله حکایت باقیغایب است ابرویش از دیده، دال حاضر باش

ترسمت بشـکنی از شیشه که دور از طاقیغمــزه ات هیچ فــرو داشت ز تیـزي نکند

تــا به آن زخمه تــو در ره زدن عشـاقیاي خوش آن مجلس خالی شـده از مدعیان

مــانـده از می قدري باقی و آن لب سـاقیعمر باقی بجز این نیسـت که درخلوت انس

دسـت در گــردن یــار افکنی و البــاقیخــال در گوشـۀ ابرو ز تو بی مکري نیست

زراقــی بــی حیل نبــود گــوشه نشین همه نقش خط و خالسـت به دیوان کمــال

لیس اال رقـــم العشـق علــی اوراقــی

جاي دقت است که جناب شیخ عبدالرحمن خالص به دایره اي از شاعران عارف و عارفان شاعر قرن هشتم توجه نشان داده است که پیوستگی فکري و ادبی ویژه و قابل تأمل با هم داشته اند. از جمله قاسم انوار و کمال خجندي که خرقۀ تبرك از شیخ سیسی گرفته اند و بدین واسطه به سهروردي می پیوندند و شیخ اسماعیل سیسی سمنانی مرشد و استاد بالواسطۀ شمس مغربی بوده، همان طور که دیدیم "خالص"غزلی از شمس مغربی را نیز تخمیس کرده است و دیگر خواجه حافظ که

در عرش شعر فارسی و معاصر شاعران یاد شده بوده است.

٢٤٨

که مايل خوجه ندي:له که مال»، «شثخ به به ناوبانگ خوجه ندي مه سعوودي که ماله ددين شثخ له سه ره تاي سه ده ي کؤچييه. هه شته مي شاعرياين سه ده ي و عارفان مه شاهريي هه شته مدا له شاري خوجه ندي ماوه رائولنه هر له دايک بووه، له الوه تيدا سه فه ري وث له هه ر ماوه ته وه، ته ورثز شاري له حه ج گه ذانه وه ي کايت كردووة، حه جي نيشته جث بووه و له ژثرحيمايه و چاودثري سوصتان حوسثين جه اليردا ژياين به سه ر بردوه و به فه رماين ئه و ده سه آلته، باخ و خانه قايه ک له «وه ليانکوهـ »ی ته ورثز بؤ ئه و دروستكراو له وثدا نيشته جث بوو. چون له ته سه ووفدا کاميل عه يار و له ئريشاددا نافيزولکه ليمه و له زوهد و ته قوادا ناودار و له شيعر و ئه ده بدا ئوستاد بوو، به زوويي خه صك ذوويان تث کرد و شوثن که وتوواين زؤر و موريداين وه فاداري له خاس و عام به ده ست هثنا، عه القه ي به ته ورثز په يدا کرد و به و باخ و خانه قايه که سولتان جه الير بؤ ئه وی دروستكردبوو، وابه سته بوو و له دواي هه وراز و نشثوثکي زؤر له بارودؤخي ذامياري و کؤمه آليه تيی سه ده ي هه شته م و کؤچثکي نه خوازراو بؤ "سه راي" پاته خيت قه بچاق، گه ذايه وه بؤ ته ورثز و له هه مان باخ و خانه قاي (وه ليانکوهـ) کؤچي دوايي

کرد.و حه بيبولسيه ر و جامي نه فه حاتولئونسي وه ک باوه ذپثکراوه کان، سه رچاوه ريازولعارفني، و ته رائقوحله قايق وه ک ديکه سه رچاوه ي بذث مانه له په يذه وی به ساصي کؤچي دوايي که مايل خوجه ندی (٨٣٠ ک. م) هه شتسه دوسي کؤچي مانگي که حه سريث، جگه له گه ذان، مرياته کاين بؤ مردين دواي له ده صثن؛ نووسراوه،

له سه ري ده خه وت و خشتث، که له ژثر سه ري ده نا، چي تريان نه دؤزيه وه.بذث له عارفان، که به سوحبه ت و ديداري شثخ که مال و حافزي شريازي هه ر دوو گه يشتبوون، فه رموويانه، که «سوحبه يت شثخ له شيعري چاکتر و شيعري حافز

له سوحبه يت چاکتر بوو».له گه ص هاوذث و چذوپذ ديوانثکي که غه زه له کانينی ئه و ئه سصيه کاين شيعره چه ند چوارينه و قيتعه ن. نزيكه ي هه شت هه زار دثذ شيعري لث به جث ماوه، (تاریخ

ادبیات ایران، د. ذبیح اهللا صفا، ج ٢، صص ٣٧ـ١١٣١).تثکؤشاين به خوجه ندي مه سعوود که ماله دين ديواين به رئاوردکراوي ده قي

٢٤٩

ک. شيدفر له ئاکادميياي عولوومي يه کيه تيی سؤڤيه ت، ئه نستيتوي رؤژهه آلتناسي، ١٩٧٥ی ساصي مؤ سکو، له رؤژهه آلت ئه ده بيايت لقي دانش، ئينتشارايت ئيداره ي

زاييين له سث به رگدا له چاپ دراوه و بـآلو کراوه ته وه.ئه و غه زه له ي که مايل خوجه ندي که حه زره تی خالص ته مخيسي كردووة، له به رگي سثيه مي (٢ـ٢) ديوانه که ي ، الپه ره ٩٤٠ دا به و شثوه يه که له به شه فارسيه که دا

هثناومه، هاتووة.تثذوانينه، که حه زره تی شثخ عه بدوذه محان "خالص" پثوه نديي فيکري جثي و ئه ده يب به بازنه يه ك له شاعرياين عارف و عارفاين شاعريي سه ده ي هه شته مه وه هه بووه، که نيسبه يت بريو بؤچوون و هاوذثيي ته ريقه يت تايبه تيان پثکه وه بووه. بؤ له شثخي سيسي ته به ذوک که مايل خوجه ندي خه رقه ي و ئه نوار قامسي منوونه وه رده گرن و به م هؤيه وه به شثخي سوهره وه ردي ده گه ن و شثخ ئيسماعيلي سيسي که هه روه ها بووه. مه غرييب شه مسي ذاسته وخؤی ئوستادي و مورشيد مسناين خواجه ئه ويتر و كردووة ته مخيس مه غرييب شه مسي غه زه يل خالص، بينيمان، حافز که له عه رشي شيعري فارسيدا خوداوه نده و هاوچه رخي شاعرياين ناوبراوه، دوو

غه زه يل له اليه ن خالصه وه کراون به پثنجخشته کي.

٢٥٠

شرح تخمیس غزل کمال خجندي سرودة حضرت خالصشه رحي پثنجخشته کيي غه زيل که مايل خوجه ندي هه صبه سيت حه زره يت خالص

اي که با روي چو مه روشنی آفاقی...انسان سالک زمان را طی می کند و زمان براي وي گم می شود. جسم در طی از دایرة زمان خارج می شود و زمان فرسوده می شود و روح زمان را می پیماید و

همچنان إلی االبد در گردش روحانی است و مقصود این بند این است.ئه ي ئه وه ي وا به ذوخساري وه ک مانگه وه، ذووناکايي ئافاقي...

زه مان ئينساين ساليک که ئه وه يه پثنجخشته کيه که به شه ی ئه م مه به سيت تث ده په ذثنث و زه ماين لث ون ده بث، له ش به درثژايي زه مان ده ذووخث و رؤح زه مان درثژه پث ده دا و له بازنه ي زه مان ده ذواته ده ر، هه روه ها تا ئه به د و زه ماين بث کؤتايي

له گه ذاين ذؤحاين دايه.

بر جفا و ستم یار دال صابر باش...صبر موجب گشایش است و صبر دستور قرآن و از صفات سلوك است.

ابرو: تعبیر از صفات است که حاجب ذات است و عالم وجود از آن جمال می گیرد.مژه: موي پلک چشم را گویند و در اصطالح صوفیان حجاب سالک است. (کشاف، ص١٥٦٢) مژه در دایرة والیت به قصور در کردار و کوتاهی اعمال اشاره دارد.

شکر و شاکر از صفات سالک است. ناظر نتیجۀ صبر و شکر است.چون ابرو = حجاب، غایب شود، حضور میسر می گردد.

به نظر من در مصرع پنجم بند دوم نسخۀ دیوان کمال صحیح باشد که "دور از طاقی" یعنی به مقصد نرسیده اي.

طاق: زائده اي بر دیوار که لوازم را بر روي آن می گذارند. "دور از ساقی" اشتباه است.ئه ي دص! له به رانبه ر زوصم و جه فاي ياردا خؤذاگر به!...

خؤذاگري ده بث به هؤي کرانه وي به ند و به سراوه کاين ژيان، خؤذاگري فه رماين قورئاين پريؤزه و له سيفايت سلووکه.

برؤ، ئه برؤ: شرؤضه يه له سيفاتث که په رده ي زاته و عاله مي وجوود له و زاته جواين

٢٥١

وه رده گرث.موژه: ئه و مووه که له سه ر پثصووی چاوه، له ئيستيالحي سؤفياندا په رده ي به ر چاوي ساليکه. (کشاف،ص ١٥٦٢) موژه له بازنه ي وه اليه تدا ئاماژه يه به کوتايي له

کردار و کرده وه داشوکر و شاکر واته سپاس و سپاسداري له سيفايت ساليکه.

نازير واته بينه ري باتين ئه م پثگه يه به رهه مي خؤراگري و سپاسه، چونکه ئه برؤ؛ په رده يه و كه ون ده بث، حوزوور دثته ئارا.

ئه و کاته ی ئه برؤ واته حيجاب ون بوو، حوزوور پثک دثبه بريوذاي من له ميسره عي پثنجه مي به شي دووةمدا ده قي نوسخه ي ديواين

که مال راسته، که "دور از طاقي" واته به مه قسه د نه گه يشتووي.تاق، زييآده ديوارث که پثويستيه کاين له سه ر داده نثن.

اي که چشمت به نگاهی دل عالم فکند...چشم؛ اشارت است به شهود حق مراعیان و استعدادات ایشان را و آن شهود معبر به صفت بصر می گردد و در اصطالحات صوفیه است که چشم جمال را گویند و

نیز صفت بصر الهی را گویند. (شرح گلشن راز، ص ٥٥١)غمزه: رك شرح هاي پیشین

همان طور که در شرح هاي پیشن آمد یکی از معانی غمزه اشارت به استغناء و عدم التفات است. پس برابر نسخۀ دیوان کمال "ز تیزي نکند" صحیح است و "ز تیري نکند" اشتباه است. همچنین در مصرع پایانی این بند برابر نسخۀ دیوان کمال

"زخمه" صحیح و "زخم" اشتباه است. و این بند شرح وادي «فنا» است.ئه ي ئه وه ي واچاوت به نيگايه ک دصي عاله م به رده داته وه !...

چاو؛ ئاماژه يه به شوهوودي حه ق بؤ عاله مي ماددي به نيسبه يت ئيستيعدادي ئه وه ي که له عاله مدا هه يه، هه روا که ده زانني شوهوودي سيفه يت به سه ر، واته چاوه و له ئيستيالحي سؤفيه تيدا چاو به جواين و رواصه يت جوان ده صثن و سيفه يت بينا تايبه يت خوداوه نده، که وابو و چاو بؤ بينايي ئيالهي ده گه ذثته وه. (شرح

گلشن راز، ص٥٥١)

٢٥٢

غه مزه: بذوانه شرؤضه کاين پثشووهه ر وه ک له شه رحه کاين پثشوودا هاتووة، يه کث له ماناکاين غه مزه ئاماژه به بث نيازي و بايه خ نه دانه، که وابوو، به پثي نوسخه ي ديواين که مال "ز تيزي نکند" راسته و "ز تريي نکند" هه صه يه، هه روه ها له دثذي کؤتايي ئه م به شه دا به پثي نوسخه ي ديواين که مال "زمخه" راسته و "زخم" هه صه يه، ئه م پثنجخشته کيه شه رحي وادي

«فنا» يه.

اي خوش آن دم که نشـینند به هم باده کشـان...

باده کشـان سـالکان اهل سـماع و ذکر را گویند.و است مطلق فیاض از کنایت و دهد که شراب آن و گویند را ساقی: شراب دار بر استعارت طریق به و است شده کوثر ساقی بر اطالق موارد بعضی در مرشد کامل نیز اطالق شده است و گفته شده است، مراد از ساقی ذات به اعتبار حب ظهور و اظهار است. (ریاض العارفین، ص ٤٠؛ اصطالحات فخرالدین

عراقی؛ شرح گلشن راز، ص ٦١٩)باقی: حق مقصود است. بادة باقی: عشقی که جاودانگی دارد و به بقاي باهللا رساند.

برابر نسخۀ دیوان کمال، مصرع «اي خوش آن مجلس خالی شده از مدعیان» صحیح است و «مجلسیان» اشتباه است. قدر، ایهام دارد به سرنوشت سالک...

خؤزگه به و کاته ي که مه ينؤشان پثکه وه دابنيشن...مه ينؤشان، يا باده که شان به ساليکاين ئه هلي سه ما و زيکر ده صثن.

فه يازي له کينايه که ده گثذث، شه راب وا ئه وه ي و ده صثن شه رابدار به ساقي؛ موتله قه له بذث کاتدا ئيتالق به ساقي که وسه ره و به ذثگه ي ئيستيعاره به ئيعتيباري به زات ساقي له مراز وتراوه: و بووه ئيتالق کاميل مورشيدي (حوب) واته خؤشه ويسيت ئاشکرايه و ذاگه ياندين ئه و خؤشه ويستيه مه به سته. (ریاض العارفین،ص٤٠؛ اصطالحات فخرالدین عراقی؛ شرح گلشن راز، ص ٦١٩)

باقي: مه به ست حه قه، باده ي باقي: ئه و عيشقة که نه مري دثنث و به بقاء باهللا واته نه مريي خودايي ده گه يثنث.

از شده خايل آن جملس «اي خوش دثذي؛ له که مال ديواين نوسخه ي به پثي

٢٥٣

مدعيان» راسته و «جملسيان» هه صه يه. قه ده ر، ئيهامي هه يه بؤ چاره نووسي ساليک.

عاشق حسن تو اي پادشه حورسرشت...پادشاه: فرمانرواي نگهبان، چشم: رك به شرح بندهاي پیشین

مقصود از این بند که عارف چون به مقام بقاء رسد، غیر از جمال حق نه به بهشت می اندیشد و نه به تنعم آن و بی شهود جمال، بهشت آتش و کعبه کنشت

است. یعنی آسایش، زحمت و وحدت، کثرت است.عاشقی رووي تؤ ئه ي پاشاي به سروشت وه ک حؤري...

پاشا: فه رمانذه واي نيگايان، چاو: بذوانه شرؤضه ي به شه کاين پثشوومه به ست له م به شه ئه وه يه که عارف کاتث به مه قامي به قا واته نه مريي رؤحي ده گا، جگه له جه مال و جوانيي حه ق، نه له به هه شت و نيعمه ته کاين بري ئه کاته وه، نه له پاداش و رثزلثنان، بث ديتين جواين و جه مال، به هه شت ئاوره و که عبه که نيشته؛

يانی هه سانه وه چه وسانه وه يه و يه کدانةيي که سره ته.

کیست زخم مژه ات خورد به آن سالم زیستاتکاء این بند بر واژة «نقطه» است. خال در اصطالح صوفیان اشاره به نقطۀ از وحدت ذات مطلق است. وحدت است. در ریاض العارفین است که: خال کنایه

(تذکرة ریاض العارفین، ص ٣٨)گرچه خال را مترادف نقطه آوردند، اما نقطه خود بحثی مفصل دارد که شارح این

دیوان [محمدعلی سلطانی] را رساله اي مستقل دربارة «نقطه» است.مصرع پایانی هشداري است براي عارف که حتی در مرتبۀ «بقا» نیز نباید از

مکرها ایمن بود.کثيه ئه و که سه وا برژانگت برينداري کردبثت و به سه المه يت ژيابثت؟...

خاص واته «نقطه» وشه ي له سه ر پثنجخشته کيه به شه ئه م پاصپشيت و بنه ما دامه زراوه. خاص له ئيستيالحي سؤفياندا ئاماژه به «نقطه» = خاصي وه حده ت، واته زايت وه حده تی له کينايه که:خاص هاتووة ريازولعارفني دا کتثيب له يه کدانه يی،

موتله قه. (تذکرة ریاض العارفین، ص ٣٨)

٢٥٤

به ربـإلوي باسثکي نوقته به آلم ده هثنن نوقته هاوماناي به خاص هه رچه ند هه يه که شارحي ئه م ديوانه [حمه مه دعه يل سوصتاين] ريساله يثکي سه ربه خوث لةو

باريه وه، يانی سه باره ت به «نوقته» به فارسي هه يه.دثذي کؤتايي، ئاگادارييه که بؤ عارف، که ته نانه ت له پثگه ي به قا واته نه مري دا

نابث له مه کري هه مه جؤره ئه مني بث!اي ز خوبان جهان برتري از حسن و جمال...

عارف از نقطه به خط می رسد که خط؛ اشارت است به تعینات عالم ارواح که اقرب مراتب وجود است؛ و گفته شده که مراد از خط، عالم کبریایی است که عالم

ارواح مجرده است که اقرب مراتب وجود است با مرتبت غیب هویت."خالص" به نقطۀ وحدت و بقاء می اندیشد. "کمال" ایهام دارد که یکی کمال الهی است که دیوان خداوندي او همه نقش و خط و خال است و دیگر دیوان شیخ

کمال خجندي که بر اوراق او جز عشق نیست.ئه ي ئه وه ي وا له چاکي و جوانيدا له هه موو خاساين جيهان به رزتري!...

عارف له نوقته به خه ت ده گا که خه ت، ئاماژه به ته عه ييونايت عاله مي ئه ذواحه که نزيکترين پثگه و پايه ي وجووده و وتوويانه که مراز له خه ت عاله مي کيربياييه، که عاله مي ئه ذواحي موجه ذه ده، که نزيکترين مه راتيب وجووده له گه ص مه رته به يت

غه ييب هوويه ت.«خالص» بري له نوقته ي وه حده ت و به قا ئه کاته وه، «که مال» ئيهامي تثدا يه: يه کث مه به ست که مايل ئيالهيه، که له ديوان و باره گاي خوداوه ند ئه و هه موو نه قش له سه ر که خوجه ندييه، که مايل شثخ ديواين ئه وي تر و هه يه خاصه ی و خه ت و

الپه ذه ي ئه و ديوانه جگه له عيشق چي تر نييه.

٢٥٥

(١)تخمیس غزل حضرت موالنا خالد

به شـمع طلعتت کردم منـور خانۀ خـود راگشـادم درگه عیـش و فرح پروانـۀ خود رابـه غواص خیالـت یافتم دردانــۀ خـود را

«بـه معمـار غمت نو سـاختم ویرانۀ خود رابه یادت کعبه کـردم عاقبت بتخانۀ خود را»

ز شوق عشق شورانگیز، گشتم واله و حیرانسراسر هر دو عــالم را نهادم در ره جـانانبه خاك و خون تپیدم بر در میخانۀ مستـان

«انیس من جلیس من شود در حلقۀ جـانانبه گوشش گر رسـانم نعرة مستانۀ خود را»

چو بلبل بر گل رویت ز بس نالیدم اي طنــازروان شد خون دل از چشم و افتـادیم از آوازچو پروانه،به بی پروا،به عیشت گشته ام دمساز

«به گرد شمع رویت بسـکه گشتم، ماندم از پروازسـرت گــردم، چه زیبـا سوختی پروانۀ خود را»

نشد کس همچو من شیدا، میان عالم و آدمز عشـقت هر دم از دیوانگی می گریم و نالمبه رسـوایی ز مجنون بر شده طغراي احوالم

«ز سودایت چنان بدنـام گشتم در همه عـالم،به گوش خود شنیدم هر طرف افسانۀ خود را»

٢٥٦

نگنجــد در ره فقر و فنا، هستی و مغروريبر ارباب عزلت خوش بود از خلق مسـتوريدر آفـاق مودت شـرك باشد میل مشهوري

«در اقلیم محبت از خــرابی هاست معموريبه سیل اشک باید کند اساس خانۀ خود را»

چو حمــد حــامد نعمت همه ساري است از واحـد،نشاید ممکنی ممکن شـود بی واجـب واجــــدوجودت چیست «خالص»! تا بر انعامش شوي حامد؟

«سراپـا نعمتم با این همه درماندگی، «خالد»!نمی دانم چه سان آرم به جا شکرانۀ خود را»

٢٥٧

(١)ته مخيسي غه زەيل حه زرەيت «مه والنا خاليد» قدس سرە١

کــرده وه ــاک ذوون خــؤم مــاصي تؤ ذوخساري شه می بــه کــردەوە ــؤم خ پــه پــوولــه ي لــه شــادمي و عه يش ـــاي دەرگــه وە ــي دؤزي ــؤم خ ـــرواري م ـــه ي دان خه ياصت ــي ــه وواس غ بــه

ــردەوە ــوث کــ ــؤم نـ ــه ي خ ــت وثران ــاري خــه م ــه ميعمــ «بــه» ــردە که عب ــؤم ک ــه ي خ ــؤوە بتخان ــادي ت ــه ي ــه رئه جنام، ب س

مامه وە سه رلث شثواو و شه يدا بزوثنه رەوە، عيشقثکي شه وقي به دانــا خؤم گيانانی ذثگه ي له عاله مم هـــه ردوو سه رانسه ري تـالمه وە خــوثندا و خــاک له سه رخؤشـان دەرگــاي له به ر

ــينم، ــه هــاونش ــدا دەبثت ــه ي ذيندان ــه ئاصق ــن ل ــي م «هـاودەمــوث» ــه گ بگه يثنم ــي ــانه ي خؤم ــه ي سه رخؤش نه عرەت ــه ر ئه گ

ناآلندم، ذووت گوصي بؤ بولبول وەک ئه وەندە به ناز! شؤخي ئه ي کـــه ومت گـوتن ئاواز له و کرد سه ري چاومه وە له دصم خوثين بووە هه ورازتر مه جنوون هي له ذيسواييدا له ئـه حـواصم توغراي٢

ــدا زذا، ــه عاله مـ ــاوم ل ــا نــ ــؤوە وەه ــقي تــ ــؤي عيش «بــه هــــانه و باسي خؤم له هه موو اليه ک دەژمثرم» که به گوثي خؤم ئه فس

نه بوو شه يدا و شثت ئاده مدا و عاله م نثو له من وه ک که س ده نـاصينم و ده گــرمي و بـــووم دثـوانه تــؤدا عيشقي لـه پتره مه جنوون هی له من شثت بووين ريسوايي و بانگه وازي

ــاو بووم ــدا به دن ــوو عاله م ــه هـه م ــده ل ــو ئه وه ن ــه وداي ت ــه س «لــته وه» ــؤم بيس ــه گوثي خ ــم ب ــه يت خؤم ــک حيکاي ــه ر اليث له ه

. مه زاري ئه و خاوثن بث (م، ع،س) 12. توغذا به مانای ئيمزا يان مؤره . لثره دا مه به ست هه ر ناوبانگه . ع.ح

٢٥٨

ناگوجنثت فــه نادا و ـــه ژاري ه لــه ســه رەذثــي غـــروور و بــوون خؤشه شتثکي خه صک لــه ــه وە خــؤشــاردن گــؤشــه گــريان، الي لــه له ئاسؤي دؤستيدا، خـواسيت نــاودەرکردن وەک شه ريک دانان بؤ خــودا وايه

ــه وثرانييه کانه ــتيدا ئاوەدان بوون يه ک ل «له نــاوچه ي خؤشه ويســؤت هه صکه ين» ــک بنــاغه ي مـاصي خ ــه الفاوي فــرمثس دەبث ب

کاتثک ستايشي ستايشکه ري نيعمه ت هه مووي به ده ست يه کتاوەيه ،نابثت گوجنــاو گوجناوييه ک هيچ يــه کتــا، بــذيــاري به بث ئيتر تؤ ئه ي «خالص»! چ بوونثکت هـــه يه که سپاسي نيعمه يت بکــه يت؟

ــه رتاپام نيعمه ته ، جــا ــه وە که هه مه ، س ــه و هـه موو دامــاويي «بــــؤم به جث بثنم» ــوکرانه بژثريي خ ــد»! ا نازامن چؤن ش ئه ي «خالي

٢٥٩

شرح مختصر زندگانی شاعر غزلکورته ي ژياين شاعريي غه زه له که

موالنا خالد نقشبندي:ذوجناحین ابوالبهاء ضیاءالدین خالد بن احمد بن حسین العثمانی، که نسبش به حضرت عثمان بن عفان ذوالنورین خلیفۀ سوم رضی اهللا عنه می رسد، از نوادگان پیر میکائیل معروف به شش انگشت است که از اولیاء نام آور عصر خویش بوده است. ١٧٧٩ = قمري هجري ١١٩٣ سال در نویسندگان اکثر قول به خالد موالنا

میالدي یا نزدیک به همین تاریخ در قصبۀ قره داغ چشم به جهان گشود.در نوجوانی مقدمات را نزد پدر آموخت و سپس راهی سلیمانیه شد و پس از طی مراحل تحصیل عالیه از محضر شیخ محمد قسیم سنندجی متوفی به ١٢٣٦

هجري قمري اجازة اجتهاد گرفت.موالنا در همۀ علوم عقلی و نقلی آن عهد چون صرف و نحو، معانی و بیان و بدیع، منطق و آداب بحث و مناظره، حکمت، هیئت، حساب و هندسه، عروض و قافیه، اصول فقه و اصول دین به سرحد کمال رسیده و در میان علما و دانشمندان

عصر خویش نظیر و همتایی نداشته است.او دلیل از مکه درویش محمد عظیم آبادي، به مکۀ مکرمه می نماید. سفري شده پس از بازگشت به سلیمانیه به همراه او عازم هند می شود و در دهلی با شیخ المشایخ سرزمین هند، شاه عبداهللا دهلوي مالقات و در پنج ماه مقام قرب حضور و

مشاهده را دریافت می نماید.سینه اش طور تجلی انوار حق می گردد و در طریقت و عرفان به مقام «فنا» و «بقا» ارتقاء پیدا می کند و شاه عبداهللا با اشاره اي روحانی از اولیاء کرام و بزرگوار نقشبندي قدس اهللا اسرارهم ضمن اجازة ارشاد هر پنج طریقۀ معروف از: نقشبندي، قادري، سهروردي، کبروي و چشتی اجازة تدریس حدیث و تفسیر و تصوف، اوراد و ادعیه را به او می دهد و پس از یک سال به فرمان وي به حضور عالم و مدرس بزرگوار، واعظ و صوفی کهنسال موالنا عبدالعزیز حنفی بار می یابد و اجازة تدریس همۀ علوم [انسانی] آن روزگار و روایت کتب صحاح و غیره را هم از وي دریافت

٢٦٠

می نماید.را علیه السالم ابیطالب علی بن حضرت اولیاء سلطان روحانیت مراقبه اي در استاد خود دریافت کرده، عازم از را ارشاد در تمام بالد اسالمی اجازة و می بیند دیار خود می شود. موالنا خالد بنیانگذار رشتۀ خالدي مجددي نقشبندي ”مجددیۀ مظهریه“ در جهان اسالم بود که هنوز هم ادامه دارد و تمام کشورهاي اسالمی را

دربرگرفته است.وي در شب جمعه سیزدهم ذي القعدة سال ١٢٤٢ هجري قمري در طاعون شام چشم از جهان فرو بست و در همانجا به خاك سپرده شد. مزارش مطاف اهل دل

است.

آثار موالنا خالد:هیجده عنوان کتاب در زمینه هاي مختلف علوم اسالمی از آثار قلمی او را یاد کرده اند و بیش از بیست عنوان کتاب دربارة او نوشته شده است و در قریب سی منبع و مأخذ (عربی، فارسی، کردي، ترکی) شرح احوال و آثارش آمده است. اروپاییان نیز در مقاالت خود مطالب ارزشمندي به زبان هاي غربی (انگلیسی، فرانسه، آلمانی

و...) دربارة او نوشته اند.مکاتبات فارسی و دیوان اشعارش از نمونه هاي زیباي عرفانی است که در رسالۀ پایان نامۀ د. مهیندخت معتمدي با عنوان؛ «موالنا خالد نقشبندي و پیروان طریقت الشیخ / القدسیه االنوار است.“ منتشر شده و تهران چاپ در ١٣٦٨ به سال او» معروف النودهی / یادي مه ردان و...“ (موالنا خالد نقشبندي و پیروان طریقت او، د.

مهیندخت معتمدي، تهران، ١٣٦٨)و دوستی خالد، موالنا جناب جانشینان با خالص عبدالرحمن شیخ جناب همدلی داشته تا آنجا که در کردستان بار دیگر ائتالف دو طریقۀ نقشبندیه و قادریه

از پیوند این دو نحله تجدید گردید.غزلی که جناب خالص تخمیس کرده اند از معروف ترین غزل هاي فارسی موالنا خالد است و بسیاري از شاعران آن را تخمیس کرده اند اما مخمس جناب خالص

لطافت خاص خود را دارد.

٢٦١

غزل یادشده در صفحۀ (٢٤١/٢) دیوان موالنا خالد چنین آمده است:بـه معمــار غمت نــو سـاختم ویـرانۀ خـود را

بــه یـادت کعبه کـردم عـاقبت بتخانـۀ خود رافــرو ماندند اطبـــاي جهــان از چاره ام آخـر

بـــه دردي یافتـم درمـان، دل دیوانـۀ خـود راز سـودایت چنـان بدنـام گشـتم در همه عــالم

بـه گوش خود شـنیدم هـر طرف افسـانۀ خود رابه گرد شـمع رویت بس که گشـتم مانـدم از پرواز

سـرت گردم چه زیبـا سـوختی پروانـۀ خـود راادیب مـــن جلیس مــن شـود در حلقۀ رندان

به گوشـش گر رسـانم نــالـۀ مسـتانۀ خـود رادر اقلیـم محبـت از خــرابی هاسـت معمــوري

به سـیل اشـک باید کند اسـاس خــانۀ خود راسـراپــا نعمتم بــا این همـه درماندگی «خالد»

نمی دانم چسـان آرم بـه جــا شـکرانۀ خـود را

غزل را به منظور مقابله و تفاوت هاي دو نسخه می آوریم و از برگردان کردي که در تخمیس آمده است، خودداري می کنیم.

مه والنا خالدي نه قشبه ندي:حوسثين کوذي ئه محه د کوذي خاليد زيائه دين ئه بولبه ها زوجه ناحه ين، عه ففانی کوذي عومساين حه زره يت سه ر ده گاته وه نه سه ب به که عومساين، نه وه کاين پري ميکايلي له زوننووره ين خه ليفه ي سثيه م، خواي لث رازي بث. خاليد

به ناوبانگ، به شه ش قامکه، که له ئه ولياي ناوداري سه رده مي خؤي بووه.مه والنا خاليد به قه ويل زؤر له نووسه ران، سايل ١١٩٣ی کؤچيي مانگي، به رانبه ر به ١٧٧٩ی زاييين، يان نزيک به م ساصه له ناوچه ي قه ره داخ له دايک بووه، له الوثتيدا عولوومي سه ره تايي له الي باوکي خوثندوه و دواي ئه وه چووةته سلثماين، له دواي

٢٦٢

تثپه ذاندين قؤناغي باآل و نيهايي له حوزووري شثخ حمه مه د قه سيمي سنه يي (ک. ١٣٢٦ ک، م) ئيجازه ي ئيجيتهادي وه رگرتوه.

مه والنا له هه موو عولوومي عه قصي و نه قليي سه رده مي خؤيدا وه ک؛ سه رف و مونازه ره، حيکمه ت، هه يئه ت، و به حس ئادايب و به يان، مه نتيق و نه حو، مه عاين حيساب و هه نده سه، عه رووز و قافيه، ئوسوويل فيقهـ و ئوسوويل دين به سنووري که مايل عيلمي و ئه خالقي گه يشتووه، و له ناو عوله ما و زاناياين سه رده مي خؤيدا

هاوتاي نه بووه.سه فه رثک بؤ مه ککه ده کات. له مه ککه ده روثش حمه مه دي عه زمي ئابادي، ده بث به چاوساغی، ده گه ذثته وه بؤ سلثماين و به هاوذثيي ئه و پياوه ده ذوا بؤ هيندوستان شاعه بدوصألي هيند سه رزه ميين شثخومله شاخيي له گه ص ديدارث ده هلي له و ده هله وي ئه کا و له ماوه ي پثنج مانگدا به پله ي قوريب حوزوور و موشاهه ده ده گا، سينگي ده بث به تووري ته جه لليي ئه نواري حه ق و له ته ريقه ت و عريفاندا بؤ پله ي و گه وره ئه ولياي له ذووحاين ئيشاره ي به شاعه بدوآل ده بثته وه. به رز به قا و فه نا باآلنشيين نه قشبه ندي ـ که خوداوه ند مه زاريان پاک و خاوثن کات له خه مي خؤيف گوناهـ ـ له پاص ئيجازه ي ئريشادي هه ر پثنج ته ريقه ي به ناوبانگ که بريتيني له؛ وانه وتنه وه ي ئيجازه ي ـ چه شيت کوبره وي، سوهره وه ردي، قادري، نه قشبه ندي، دواي له ده دا. به و ئه دعيه و ئه وراد ئه جنامي و ته سه ووف و ته فسري و حه ديس ساصثك به فه رماين شاعه بدوآل ده ذوا بؤ حوزووري عامل و موده ذيسي گه وره، واعيز و سؤفيي ته مه ندرثژ مه والنا عه بدولعه زيزي حه نه يف و ئيجازه ي وانه وتنه وه ي هه موو

عولوومي ئه و سه رده مه و ره وايه يت کتثيب سه حاحي سته و... وه رده گرث.له کايت موراقه به ي ذووحانيدا سوصتاين ئه وليا حه زره يت عه يل کوذي ئه بوتاليب

ـ دروودي خوداي له سه ربث ـ ده بينث و ئيجازه ي ئريشاد له هه موو بيالدي ئيسالمي له ئوستادي خؤي وه رده گرث و ده گه ذثته وه بؤ کوردستان.

نه قشبه ندي موجه دده دي خاليدي مه شره يب بناغه دانه ري خاليد مه والنا (موجه دده دي مه زهه ريه) له هه موو جيهاين ئيسالم دايه.

مه والنا له شه وي هه يين سثزده مي مانگي زيقه عده ي سايل ١٢٤٢ کؤچي مانگي له تاعوين شام «سوورياي ئه مذؤ» کؤچي دوايي کرد و هه ر له وثش نيژرا، مه زاري

زياره تگاي ئه هلي دصه.

٢٦٣

نووسراوه کاين مه والنا خاليد:هه ژده کتثب له بواره جؤراوجؤره کاين عولوومي ئيسالميدا له نووسراوه کاين ئه و بليمه ته ناسراون و پتر له بيست کتثب سه باره ت به مه والنا نووسراوه. نزيک به سي سه رچاوه ي باوه ذپثکراوي ئاکادميي به زمانه کاين عه ره يب، فارسي، کوردي و تورکي؛ له سه ر چؤنيه تيي ژيان و نووسراوه کاين مه والنا وتار و لثکؤلثنه وه يان ته رخان كردووة، به زمانه رؤژئاواييه كان پربايه خيان وتاره کاين خؤياندا مه علوومايت له ئورووپيه کان

(ئينگليزي و فه رانسه يی و ئه صماين و...) خستؤته به رده ست.که عريفانني، جوانه کاين له منوونه ئه و ئه شعاري ديواين و فارسية کان نامه ناوي به موعته مه دي، مه هيندوخيت د. خاتوو دکتوراي ريساله ي بابه تی بوونه «مه والنا خاليدي نه قشبه ندي و شوثنکه وتوواين ته ريقه ته که ي ئه و» ساصی ١٣٦٨ی / النودهی معروف الشیخ کراوه.“االنوارالقدسیه/ تاران چاپ له هه تاوي کؤچيی یادي مه ردان و...“ (موالنا خالد نقشبندي و پیروان طریقت او، د. مهیندخت

معتمدي، تهران، ١٣٦٨)له گه ص جثنشيناين حه زره تی مه والنا حه زره تی شثخ عه بدوذه محان ”خالص“ خاليد، دؤستايه يت و هاودصي و برايه تيي هه بووه تا ئه و راده يه که به م بؤنه يه وه له کوردستاندا دوو ته ريقه يت نه قشبه ندي و قادري له پثوه ند و يه كبووين تاصه باين و

موجه دده دي پثکهات.به کردوويه مه والنا هه صبه سته کاين له خالص حه زره تی که غه زه له ئه و پثنجخشته کي، بةناوبانگترين غه زه يل فارسيي مه والنايه و زؤر له شاعريان کردوويانه ته پثنجخشته کی. پثنجخشته کيه که ي حه زره تی خالص ناسکيي تايبه يت خؤي هه يه.

ئه م غه زه له، له الپه ذه ي (٢٤/٢)ي ديوانه که ي مه والنا خاليددا به م شثوه يه که له به شه فارسيه که دا هثناومه، هاتووة.

وه ک منوونه کاين پثشوو، به مه به سيت به راورد و جياوازييه کاين دوو نوسخه که هثناومه و وه رم نه گثذاوه ته سه ر زماين کوردي.

٢٦٤

شرح تخمیس غزل حضرت موالنا خالد سرودة حضرت خالصشه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل حه زره يت مه والنا خاليد هه صبه سيت

حه زره يت خالص

به شمع طلعتت کردم منور خانۀ خود را...نور پرتو به اشارت باز گفته اند که شمع را گویند و الهی نور نزد صوفیان، شمع: الهی است که می سوزد دل سالک را و نیز اشارت به نور عرفان است که در دل صاحب شهود افروخته می گردد و آن دل را منور کند و شمع الهی قرآن

مجید را گویند. (کشاف، ص ٧٦٤؛ شرح گلشن راز، ص ٣٤)خانه: خودي خود که غیب وجود است. پروانه: روح مجرد را گویند.

غواص: سلوك کردن سالک را گویند که به معاونت مرشد کامل باشد و آن سلوك آفاقی و انفسی و کشف آفاق و انفس و جمیع موجودات است.

خیال: مرتبه و راي آگاهی و توهم است. غم: بند، اهتمام طلب معشوق را گویند.ویرانه: عالم ماده و مادیات را گویند.

کعبه: توجه دل است به سوي خداوند و مقام وصل را نیز گویند و توجه دل است به محبوب و معشوق و مطلوب که در آن مقام، عاشق باید محرم شود تا به

وصال معشوق نائل گردد.این بند مخمس با رمز و اصطالح می نماید که جناب خالص با تخمیس غزل بیانگر این معناست که مراحل سلوك را از آغاز تا انجام به همان شیوة حضرت موالنا

طی کرده است.به شه مي ذوخساري تؤ ماصي خؤم ذووناک کرده وه...

شه م: له الي سؤفيان به نووري ئيالهي ده صثن و وتوويانه که شه م ئاماژه يه به شه وقي نووري ئيالهي، که دصي ساليک ده سووتثنث و ئيشاره يه به نووري عريفان، که له دصي ساحييب شوهووددا ده گه ذث و ذووناکي ده کاته وه و شه مي ئيالهي

مه به ست قورئاين پريؤزه. (کشاف، ص ٧٦٤؛ شرح گلشن راز، ص ٣٤)خانه: واته ژوور و ماص، (خانوو)؛ مه به ست خؤبووين خؤيه، که ثنيي وجووده.

په روانه: رؤحی موجه ذده.

٢٦٥

غه واس: به سولووک کردين ساليک ده صثن که به يارمه تيي مورشيدي کاميل ئه کرث و ئه وه سلووکي ئافاقي و ئه نفوسيه و ئاشکرا کردين ئافاق و ئةنفوس و هه موو

مه وجووداته له ذوانگه ي ساليکه وه.خه ياص: پله ي په ذينه وه له مه رته به ي ئاگايي و ته وه هومه.

و عيشق که مه ندي له ده رچوون بؤ مه عشووقه تثکؤشاين بانگه وازي به نه، خه م: چاالکيي عاشق.وثرانه: عاله مي ماددي.

و وه سص پله ي که خوداوه نده وه، به ره والي دص راسته وخؤي سه رجني که عبه: پثوه نديشي پث ده صثن، هه روه ها سه رجني دص به مه حبووب و مه عشووق و مه تلووب، که له و پله يه دا عاشق ده بث مه حره م بث، تا ويسايل مه عشووقي بؤ

ده ست بدا.ئه م به شه ي پثنجخشته کيه که به ره مز و سه مبول وا ده نوثنث، که حه زره تی خالص قؤناغه کاين و پله مانايه ده رده خا که ئه م پثنجخشته کي کردنه وه ي غه زه له، که به

سولووکي له سه ره تا تا کؤتايي به هه مان شثوه ي حه زره يت مه والنا تثپه ذاندووه.

ز شوق عشق شورانگیز گشتم واله و حیران...شوق: رك شرح هاي پیشین. عشق: رك شرح هاي پیشین.

حیران: رك شرح هاي پیشین. جانان: رك شرح هاي پیشین.میخانه: رك شرح هاي پیشین

رند: کلمۀ رند در اصطالح متصوفان و عارفان به معنی کسی است که جمیع کثرات و تعینات وجوبی ظاهري و امکانی و صفات و اعیان را از خود دور کرده و سرفراز عالم و آدم است که مرتبت هیچ مخلوقی به مرتبت رفیع او نمی رسد. (شرح

گلشن راز، ص ٦٢٠)در مصرع چهارم ”ادیب“ صحیح و ”انیس“ اشتباه است. ادیب به معنی ادب کننده

در امور اجتماعی و اخالق ظاهري.نعرة مستانه: فریاد عبور از عالم جسم و امکان و ظواهر، این بند مخمس گذشتن از

جهان ناسوتی و ورود به عالم الهوت است.

٢٦٦

به شه وقي عيشقثکي بزوثنه ره وه، شه يدا و سه رلث شثواو مامه وه...شه وق: بذوانه شه رحه کاين پثشوو. عيشق: بذوانه شه رحه کاين پثشوو.

حه يران: بذوانه شه رحه کاين پثشوو. گيانان: بذوانه شه رحه کاين پثشوو.مه خيانه: بذوانه شه رحه کاين پثشوو.

رند: وشه ي رند بة ماناى جوامثر له ئيستيالحي موته سه وفان و عارفاندا به ماناي ئه و که سه يه که هه موو که سه رات و ته عه يوناتی پثويسيت ئاشکرايي و ماددي و سيفاتی له خؤ دوور خستووه ته وه و سه ربه رزي عاله م و ئاده مه که مه رته به ي هيچ مه خلووقث به پله و مه رته به ي به رزي ئه و ناگا. (شرح گلشن راز، ص

(٦٢٠له دثذي چواره مدا ”اديب“ راسته و ”انيس“ هه صه يه، اديب؛ ئه ديب واته فثرکاري

ئه ده ب له ئادايب کؤمه آليه يت و ئه خالقدا.نه عره ته ي مه ستانه: هاواري خؤشي به بؤنه ي په ذينه وه له عاله مي ماددي، جيسم و ئيمکان و ئاشکرايي، مه به سيت ئه م به شه له پثنجخشته کي په ذينه وه له جيهاين ماددي و گه يشنت به جيهاين ئيالهي و

الهووته.چو بلبل بر گل رویت ز بس نالیدم اي طناز...

بلبل: عاشق. گل: معشوق ظاهري. گل رو: زیبایی هاي آشکار.طناز: مایۀ رنج و راحت، شوخ و پرناز، اهل مکر و مسخره.

چشم: رك شرح هاي پیشین. پروانه: رك شرح هاي پیشین.شمع: رك شرح هاي پیشین. پرواز: ادامۀ سلوك.

این بند پایان عالم فانی و ترك تعلقات جسمانی را منظور است.ئه ي شؤخي به ناز! ئه وه نده وه ک بولبول بؤ گوصي ذووت ناآلندم...

بولبول: عاشق. گوص: مه عشووقي زاهريي و ئاشکرا.گوصي روو: جوانييه کاين ذوومه ت، له الي عارف جوانيي جيهان په رته وي ذوخساري

خوداوه نده.ته نناز: مايه ی ذه نج و ئاسايش، گه جني شؤخ و پذناز، ئه هلي مه کر و گاصته

چاو: بذوانه شه رحه کاين پثشوو. په روانه: بذوانه شه رحه کاين پثشوو.

٢٦٧

شه م:بذوانه شه رحه کاين پثشوو. په رواز: به رده واميي سولووک.مه به سيت ئه م به شه كؤتايي عاله مي فاين و ته رکي ته عه للوقايت جيسمانيه.

نشد کس همچو من شیدا میان عالم و آدم...شیدا: شدت غلبات عشق و عاشقی را گویند که در این مقام عاشق خود را فراموش

کند و اهل جذبات را گویند.عالم: ظل دوم که اعیان خارجیه باشد و صور علمیه.

آدم: جامع جمیع اسماء و صفات الهی است.دیوانه: مغلوبی عاشق را دیوانگی گویند. (اصطالحات فخرالدین عراقی)

سودایی: آن که جان بر سر معشوق نهد.در مصرع پنجم“شنیدم‘ صحیح و ”شمارم“ اشتباه است.

که س وه ک من له نثو عاله م و ئاده م دا شثت و شه يدا نه بوو...پله يه دا له م مرؤضدا، سه ر به عاشقی و عيشق اليه ين هه موو سه رکه وتين شه يدا:

عاشق خؤي له بري ده باته وه ، به ئه هلي جه زبه يش ده صثن.عاله م: سثبه ري دووةم که ئاشکرايه و له ده ره وه يه و وثنه ي زانستيه.

ئاده م: کؤکراوه ي هه موو ئه مساء و سيفايت ئيالهي.دثوانه: به عاشقی مه غصووب ده صثن دثوانه ، (ئيستيالحايت فه خره ديين عثذاقي)

سه ودايي: ئه وه ي وا گيان له پثناوي مه عشووق داده نث.له دثذي پثنجه مي ئه م به شه دا ”شنيدم“ راسته و ”مشارم“ هه صه يه.

نگنجد در ره فقر و فنا هستی و مغروري...مغروري: از آفات سلوك و ویژة شیطان است. مستوري: پنهان ماندن.

این بند هشدار و یادآوري به اهل بقاست که در جهان جسمانی حاضرند.بوون و غوروور له ذثگه ي هه ژاري و فه نادا ناگوجنثت...

غوروور: له ئافه يت سولووکه و تايبه يت شثتانه.مه ستووري: به ثين مانه وه، ئه م به شه ئاگاداري و خه به رکردنه وه ي ساليکاين ئه هلي

به قايه که له جيهاين ماددي دا ده ژين و به له ش زيندوون.

٢٦٨

چو حمد حامد نعمت همه ساري است از واحد...در این بند «تواضع» و «افتادگی» موج می زند. جناب «خالص» خویش را شایستۀ ستایش نمی داند زیرا وجودي در خود نمی بیند و در برابر، حضرت موالنا از نعمت بیکرانی در کنار درماندگی ها دم می زند و شیوة شکر را جستجو می کند و چه پایان

زیبایی.حمد حامد نعمت... ستایش نیز از زبان حق جاري می شود. او خود را ثنا گفته است.

ممکن: جایز، روا، ضد محال.واجب: الزم، ضروري، آنچه به جاآوردنش الزم و ترك آن گناه و عقاب داشته باشد.

واجد: یابنده، دارنده، توانا، توانگر (خداوند).کاتث که ستايشي ستايشکه ري نيعمه ت هه مووي له يه کتاوه يه...

له م به شه دا خؤبه که مزانني و که وته يي شه پؤيل داوه ته وه. حه زره تی ”خالص“ خؤي به شياوي سوپاس و ستايش نازانث، چونکه وجوودث له به رانبه ري خوداوه نده وه بؤ خؤي نابينث، هه روه ها له کؤتاييدا حه زره يت مه والنا له نيعمه يت هه مه اليه نه له چ و سوپاس کردنه وه يه شثوه ي زانيين به دواي و لثده دا ده م کفته کاريه وه پاصي

کؤتاييه کی جوانه ئه م کؤتاييه...ستايشي ستايشکه ري نيعمه ت: سپاسيش هه ر له زماين حه قه وه دثت و ئه و

خؤي ستايشي خؤي كردووة.مومکني: جايز، ذه وا، پثچه وانه ي مه حاص.

واجيب: الزم؛ ئه وه ي وا به جث هيناين پثويسته و ته رکي گوناهه.واجيد: ته وانا، دارا (خوداوه ند).

چوارینه کان

٢٧١

رباعیات

(١)آري رو تفــرقـه اي هـــر بـه کـه آن اي داري کـس هـر سـوي بـه خـود دل چشـم آري بـاز تفـرقـه ز دلـت کـــه بـــه آن داري! دل یـک کـه جــوي، یکـی دلــدار

ــت! ــه ک دەکه ي ــه رش و بإلويي ــه ر پ ــه ه ــه ي ذوو ل ــه ي ئه وکه س ئــت دەکــه ي ــه س هـــه مووکــ ــه ل ــت دصــ ــاوي چـــــدواوە ــه وه بــگه ذثنيــ ــإلوي ب و ــه رش پ ــه ل ــت دصــ ــترە بــاشــه ! ــت هه ي ــه ک دص ــه ي ــه ، چونک ــص ب ــداردا وث ــه ک دص ــوثن ي به ش

(٢)گذشـت پنجـاه ز دو عزیـزت عمـر اي گذشـت جــاه غـم ز وقتـت سـرمــایۀ بیـدار؟ غفلـت خــواب ز نشـوي کـی تـا گذشـت گاه دمـی، تـو آخـــر شـو آگاه

ــه ذ بوو ــا تثپ ــه په جن ــتت دوو ل ــه ين خؤشه ويس ــه وەي ته م ــه ي ئ ئــت چــوو ــه و پايه دا له دەس ــه خه مي پل ــت ل ــه ي کــات دەمســـايــتــي؟ هــه صنــاس ــةت غـــه فص ــه وي خــ ــه ل ــث تــاکــه نگــات تثپه ذي ــه رەوە، کــ ــيـــار بـــ ــک وش ــث دەمثــ ــچ نــه ب هيـ

٢٧٢

(٣)سـتارا! منـزهــــا! پـــادشـها! اي را مـا یـارا؟ چـه زدن دم تـو وصـف در محـدودي، بدیـن ناچیـز قطـــرة ایـن را؟ دریــا بیحـــدي بنهـد حـــد کـی

[عه يب]! داپؤشه ری ئه ي بث خه وش، و تاک ئه ي پادشا، ئه ي بـــدوثني؟ تـــؤدا وەسفي له دەوثـريـن چـــؤن ئثمــه هـه يه يت، که بــه رتـه سکييه وە بــه و بث نـــرخه ، دصؤپه ئــه م بکات؟ ديــاري دەريــا بث سنووريي بؤ سنوور دەتــوانث چــؤن

(٤)یـارب! بـه جـز از حضـرت تـو، راهـی نیسـتجـــز تکیـه بـه درگــاه تـو درگاهـی نیسـتهـر چنـد گنـــاه مـن چـو کـوه قــاف اسـتنیسـت کاهـی رحمتـت، عطـــاي پیـش در

نييه ذثگــايــه ک هيچ تؤ، له به ردەمي جگــه يــاذەبيب! نييه دەرگــا يــه ک هيچ ــؤوە، ت ــا ي دەرگ به پاصدانه وە له جگه قــافن، کثوي بـه قـه ده ر مــن تـــاوانه کــاين هــه رچه ندە نييه پووشکه کايه کيش تؤ، ذەمحه يت دەهه ندەيي الي له ئه وە

٢٧٣

شرح رباعیاتشه رحي چوارينه کان

١ـ موضوع این رباعی که گوید: اي آن که به هر تفرقه اي رو آري... تفرقه است؛ لفظ تفرقه اشارت است به وجود مباینت و اثبات عبودیت و ربوبیت و فرق خلق از حق، بی تفرقه عین زندقه بود و تفرقه بی جمع محض تعطیل حق بود و اگر در طاعت به کسب خود بنگرد در مقام تفرقه باشد و اگر به فضل حق بنگرد در مقام جمع بود و هر که از خود و اعمال خود به کلی فانی شود در مقام جمع الجمع

بود. (مصباح الهدایه، ص ٩٨)هجویري گوید: تفرقه در حکم افعال خداوند است که جمله مردم در کم متفرقند؛ یکی را حکم وجود است و یکی را حکم عدم که ممکن الوجود باشد و یکی حکم بقاست و یکی را حکم فنا گویند. «جمع» علم توحید است و تفرقه علم احکام و گاه مراد از تفرقه مکاسب است و از «جمع» مواهب یعنی مجاهدت و مشاهدت، آنچه صرف باشد و تفرقه یابد جمله راه بدان از راه مجاهدت بنده آنچه پس عنایت و هدایت حق باشد؛ جمع بود. (لمع، ص ٣٢٩؛ کشف المحجوب، ص ٣٢٥؛

لوایح، ص ٥٧)جامی گوید: تفرقه عبارت از آن است که دل را به واسطۀ تعلق به امور متعدد پراکنده سازي و جمعیت؛ آن که از همه به مشاهدة واحد پردازي و این سخن

جامی حاصل رباعی جناب ”خالص“ است.١ـ مه به سيت ئه م چوارينه يه که ده صث: ئه ي ئه و که سه ي وا ذوو له هه ر جياوازييه ک ده که يت... له سه ر وشه ي ته فره قه واته جياوازي و بـإلوه کردنه. وشه ي ته فرةقه ئاماژه يه به بووين بـإلوه و جياوازي و ئيسبايت به نده گي و خوداوه ندي و جياوازيي ئه فرثندراو و ئه فرثنه ر به بث زانيين ته فره قه کوفر و زه نده قه يه، ته فره قه به بث جه مع واته کؤکردنه وه بؤ داخستين حه قيقه ت دثته ئاراوه. ئه گه ر ساليک له تاعه ت دا چاوی له ده سکه وتی خؤی بث له پله ي ته فره قه = جياوازي دايه و ئه گه ر بنواذثته فه زل و زانسيت خوداوه ند له پله ي جه مع = کؤکردن دايه و هه رساليکث له خؤي و کرده وه ي خؤي به گشيت فاين بث له پله ي جه معوجله معدايه. (مصباح الهدایه،

٢٧٤

ص ٩٨)هوجويري ده صث: ته فره قه واته جياوازي و بـآلوه له حوکمي کرده وه ي خوداوه ندايه که هه موو خه صک له حوکمي بـآلوه و جياوازيدان، يه کث له بوون دايه يه کث له يه کث و هه يه به قاي حوکمي يه کث ـ ده ژي يه کث ده مرث، يه کث ـ نه بووندا حوکمي فه نا، ده صثن «جه مع» عيلمي ته وحيده و ته فره قه عيلمي ئه حکامه و بذث کات مراز و مه به ست له ته فره قه عيلمي مه کاسيبه و مراز له «جه مع» مه واهيبه، يانی تثکوشاين باتين بؤ ديتين جه مايل حه ق. که وابث ئه وه ي وا عه بد تثده کؤشث که پثي بگا هه مووي ته فره قه و بـآلوه يه و ئه وه ي سه ريف عينايه ت و هيدايه يت

حه ق بث، جه معه. (لمع، ص ٣٢٩؛ کشف المحجوب، ص ٣٢٥؛ لوایح، ص ٥٧)جامي ده صث؛ ته فره قه ئه وه يه، که دص به هؤي پثوه ندي به شيت زؤره وه بـآلوه ي پث بکرث و جه معييه ت ئه وه يه که دص له هه موو ببذث و خؤي بؤ بينيين يه کدانه

ته رخان بکا، ئه م وته يه به رهه مي چوارينه که ي حه زره تی ”خالص“ه.

٢ـ موضوع این رباعی جناب خالص، گاه = زمان است. زمان اصطالح فلسفی است. مسألۀ است، فالسفه اختالف و توجه مورد که فلسفی مهم مسائل از یکی زمان است و از این قرار است: بعضی از فالسفه گویند، زمان امر موهوم است. بعضی گویند؛ موجود به وجود وهمی است. بعضی گویند اصوال زمان عبارت از بعضی گویند حرکت و بعضی گویند مطلق حرکت است و فلک االفالك است فلک االفالك است. محققان فالسفه می گویند زمان مقدار حرکت است و متقوم بر حرکت و حرکت حامل آن است. بعضی گویند زمان عبارت از آنات متتالیه ذات گویند بعضی است. وجود مقدار زمان گویند؛ بعضی است. متالقیه یا و (رسائل است. زمان متغیر به متغیر نسبت گویند بعضی است. واجب الوجود فلسفیۀ زکریاي رازي، ص ٢٧٦؛ تهافت التهافت، ص ٨٦؛ رك، کشاف، ص ٦٢١؛

زادالمسافرین، ص ١٠؛ شرح حکمت االشراق سهروردي، ص ٤١٠)بر سالک حکم آنچه دیگر و ”فرصت“ معنی دو به اهل تصوف اصطالح در و می راند. چون در این رباعی خطاب به خود جناب خالص دارد، هر دو معنی از آن برداشت می شود. وقت =زمان = گاه در معنی اول؛ به معنی کسی است که

٢٧٥

فرصت ها را از دست نمی دهد و فریضه ها را به وقت خود انجام می دهد و عمر را به بطالت نمی گذراند و به قول موالناى رومی ”ابن الوقت“ است یعنی زمان بر او حکم می راند و در روي دیگر صافی است یعنی در مرتبه اي واالتر است و ابوالوقت است نه محکوم و مغلوب تصرفات ”حال“ و ”وقت“ نیست و در واقع ابن الوقت، جناب خالص در اینجا، صفت باطنی خود را که ”صافی“ است مربی جسم ظاهري که صوفی است قرار داده و جسم را هشدار می دهد. (شرح مثنوي،

کریم زمانی، ج ٣، ص ٣٦٣)زه مان زه مانه، واته ”گاهـ“ خالص، حه زره تی چوارينه يه ي ئه م مه به سيت ٢ـ جثي که فه لسه يف گرنگه کاين مه به سته له يه کث فه لسه فيه. ئيستيالحي له هه ندث زه مانه. بابه يت فه السيفه يه، ناكؤكيي و بريوذا جياوازيي و سه رنج فه السيفه ده صثن زه مان ئه مري مه وهوومه و بذث ده صثن مه وجوود به وجوودي وه مهييه. بذث ده صثن زه مان عيبارته له فه له کولئه فالک، هه ندث ده صثن موتله ق فه لسه فه لثکؤصه راين فه له کولئه فالکه. حه ره که يت ده صثن بذث و حه ره که ته ده صثن زه مان چه ندايه تيي حه ره که ته و راستبوونه وه له حه ره که ت و حه ره که ت، جثبه جث که ري زه مانه. بذث ده صثن زه مان عيباره ته له و ئانانه ي يه ک له شوثين رووبه ذوو چرکه کان، واته ئانانه ئه و که يه ک له سه ر جؤره، يان يه ک و يه ک ده بنه وه. بذث ده صثن زه مان چؤنيه يت وجووده. بذث ده صثن زايت واجيبولوجووده، بذث ده صثن نيسبه يت گؤذاو به گؤذاوی زه مانه. (رسائل فلسفیۀ زکریاي رازي، ص ٢٧٦؛ تهافت التهافت، ص ٨٦؛ رك، کشاف، ص ٦٢١؛ زادالمسافرین، ص ١٠؛ شرح

حکمت االشراق سهروردي، ص٤١٠)له ئيستيالحي ئه هلي ته سه وفدا زه مان به دوو ماناي «فرسه ت» و ئه وه ي وا به سه ر ساليکدا حوکم ده کا، چونکه ئه م چوارينه يه ذووی له حه زره تی خالص خؤيه يت، هه ر دوو مانای لث وه رده گريث، کات = زه مان = گاهـ له ماناي يه که م، به ماناي به خؤي کايت به هه رکام سولووکي واجبايت و نادا ده س له فرسه ت وا ئه وه جث دثنث، ته مه ن به به تاصي ذانابوثرث، به وته ي مه والناي رؤمي ”ئيبنولوه قته“، پله يه کی له يانی پاآلوه، تره وه اليث له و ده کا به سه ر دا زه مان حوکمی يانی به رزتره وه ية و مه حکووم و داگرياوي ته سه ذؤفات وه ک ”حاص“ و ”کات“ نييه و له

٢٧٦

راستيدا ”ئه بولوه قته“ نه ”ئيبنولوه قت“. حه زره تی خالص لثره دا، سيفه يت باتيين خؤي، که سايف و پاآلوته يه، ئه کا به رثنوماي جيسمي زاهري که هه مان سؤفيه و

ئاگادار و خه به ري ده کاته وه.

٣ـ موضوع این رباعی محدود و نامحدود = منتهی و بی نهایت = قطره و دریاست از و... دریا و قطره که گفتیم و ندارد نامحدود توان وصف محدود که این و اصطالحات عارفان و شاعر پیرو وحدت وجود است. براي شرح قطره و دریا رك

شرح هاي پیشین.٣ـ مه به سيت ئه م چوارينه يه به سراوه يي و کراوه ييه = سنووردار و بث سنووره = دصؤپ نييه و گوتوومانه به سراو هثزي وه سفي کراوه ي ئه وه يه که؛ باسي و و ده ريايه دصوپ و ده ريا و... له ئيستيالحايت عارفان و شاعرياين شوثنکه وتووي وه حده يت

وجووده، بؤ شه رحي قه تره واته دصؤپ بذوانه شه رحه کاين پثشوو.

باز و است منظور آدم ازلی گناه و خداوند ازلی بخشش رباعی این موضوع ـ ٤بخشش خداوند نامحدود و گناه آدمی محدود است و اشاره به آیۀ قرآن مجید ـنطوا من رحمت اهللا ان که فرمود؛ (قل یا عبادي الذین اسرفوا علی انفسهم التقحیم) ؛ بگو اي بندگان من که اسراف ه هو الغفور الر ان نوب جمیعا یغفر الذ اهللا کردید بر جان خویش نومید نباشید از رحمت خدا همانا خدا بیامرزد گناهان را

همگی، همانا اوست آمرزگار مهربان. (٣٩/٥٣)٤ ـ مه به سيت ئه م چوارینه يه به خششي ئه زه صيه له اليه ن خوداوه نده وه بؤ گوناهي ئاده م، هه روه ها به خشه نده يي خوداوه ند، که کراوه يه و گوناهي ئاده م که به سراوه يه و ئاماژه يه بؤ ئايه يت قورئاين پريؤز که ده فه رمووث؛ بصث ئه ي به نده كاين من که ئيسرافتان کرد به گياين خؤتان نائومثد مه بن له ره محه يت خودا، چونکه خودا

به خشه نده يه و گوناهه کاين هه مووان ده به خشث و ميهره بان و به خشنده يه.

وەرگثذاوي کوردي و شه رحيفارسي و کورديي شيعرە تورکييه کان

غه زەله کان، ٦ پارچه

پثنجخشته کيية کان، ٤ پارچه

غه زه له کان

٢٨١

(١)نـگارا! ملک جسـمم کنز عشـقک چون خـراب1 ایتدمایتـدم منـاب نایـب قلبـده یرینـه، جانـی انـی نقشـندن اغیـار ایلدیـم پـاك سـینه می درون گوگلی کاشانه سـن عشـقرخک چون مسـتطاب ایتدمشـعاعندن، حسـنک پرتـو طلبـده، بیابـان ایتـدم سـراب مـوج جوالـه باشـه باشـدان تنـم شـراب نـاب گـر میـل ایلسـم، معـذور دوت زاهـد!ایتـدم انتسـاب مغانـه پیـر میخانـه ده، بـن، کـه جهانـک گلشـنینه گلممـش2 حسـنک گبی بیـر گولآنکچـون عالـم ایچره عشـق حسـنک انتخـاب ایتدمنولـه3 همتـم اوالسـه، گـردون سـقف حسـاب کـه عمـــرم صـرف راه بیـر شـه عالیجنـاب ایتـدم

مدارس ایچره خالص گویرمدیم بن عشـق٤ سوداسـکانکچــون عـلممـی میخانه ده رهـن شـراب ایتــدم

. خرابات 1. کلممش 2

. شیعرن وزنی ناتمام دور 3. عاشق ٤

٢٨٢

(١)هؤ دصبه رەکه م! من مصکي له شي خؤم له عيشقي تؤدا وەک خه رابات١ لثکردـــه آلت ـــردە خـــاوەن دەس ــدا ک ــم ــه دص ــان، ل ــي ــه جــيــايت گ ـــه وم ل ئــــردەوە ــه پـــاک ک ــثــگــان ــي ب ــش ــه خ نـــاو ســيــنــگــي خـــؤم لـــه نلثکرد پاقژ شتثکي وەک تــؤدا ذووي عيشقي لــه ــم دص ماصي ــي تؤ ــي ــوان ــــدا، لـــه بـــه ر تــيــشــکــي ج ــــوازي ـــراي داخ لـــه ســـه حــؤيل تــراويــلــکــه کــرد ــه پ ــه شــي خـــؤم حـــه واصـــه ي ش ــاي ل ــاپ ــه رت سببوورە لثم بکه م، خــه وش بث شه رابی مه يلي ئه گه ر زاهيد! ئه ي ــرد ـــريي مـــوغـــانـــه وە ک ــه پــثــوەنــدمي بـــه پ ــان ــه خي مـــن لـــه منه هاتووە تؤ جوانيي گوصي وەک گوصثک هيچ جيهاندا گوصستاين له هــه صــبــژارد تـــؤم ـــــي ذازاوەي عيشقي ــه ــؤي ب ــدا ــه م ــال ع لــه نــــــــاو گـــه ردوون ميچي ــراي چ ببثته مــن هيممه يت ئــه گــه ر دەبــثــت چ کرد ــه رز ب دەرگــانــه شاهثکي به خيت خــؤم ته مه ين مـــن کــاتث

له نــاو قوتاخبانه کاندا ئه ي ”خالص“! که سثکم نه دي که عاشقی سه وداي تؤ بثتـــه راب ــيت خــؤم له مــه خيانه کــردمه بــارمته ي ش له به ر ئــه وەيه زانس

. دەبث نياز له «وثرانه»› بثت نه ک خه رابايت مه خيانه 1

٢٨٣

شرح فارسی و کردي غزل ١شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١

عشق؛ رك شرح هاي پیشینعيشق؛ بذوانه شه رحه کاين پثشوو

خرابات؛ خرابات به معنی شراب خانه و در اصطالح عبارت است از خراب شدن صفات بشري و فانی شدن وجود جسمانی و خراباتی مرد کامل است که از او معارف

الهی به اختیار صادر می شود. (اصطالحات فخرالدین عراقی)خه رابات؛ به ماناي شه رابخانه و له ئيستيالحدا عيباره ته له ذووخاين سيفايت به شه ري و فاين بوون و له ناو چووين وجوودي جيسماين و خه رابايت؛ ئينساين کاميله که مه عاريف ئيالهي بث ئثختيار له وه وه سه ر ده دا. (ئيستيالحايت فه خره ديين

عه راقي)

درون سینه می پاك ایلدم اغیار نقشندن؛ درون سینه ام را از نقش اغیار پاك کردم

گوگلی کاشانه سن عشقرخک چونمستطاب ایتدم؛ خانۀ دلم را با عشق روي تو پاکیزه کردم

، خانووي دصي خؤم پاک كردووة ته وه بياين له وثنه ي ده رووين سنگي خؤم به عيشقي ذووي تؤ پاک و خاوثن كردووة ته وه ـ مه به ست له م شيعره تثپه ذاندين قؤناغه، سث ناوه ندي بازنه ي له عارفان سولووکي ته جلييه يه، و ته خلييه قؤناغي و به شه ري غه رايزي و پثوه ندی و عه اليق له بوون خاصي واته ته خلييه، يه که م جيسماين، دووةم ته جلييه، واته خؤذازاندنه وه به سيفايت رؤحاين و ئيالهي، له دواي ئه م دوو قؤناغه ساليک ئاماده ي ته جلييه يه که بتوانث وه ک ئاوثنه له تيشکي نووري

خودايي به هره مه ند ببث.

٢٨٤

سراب ایتدم؛ سراب کردم. سراب را به مقتضاي قافیه آورده و مقصود دریاست.قافيه ي هؤي به لثره دا سه راب وشه ي سه راب به کردم يا کرد، سه رامب

شيعره که وه هاتووه و مه به ست «ده ريايه»

شراب: رك شرح هاي پیشینشه راب: بذوانه شه رحه کاين پثشوو

میخانۀ: رك شرح هاي پیشینمه خيانه: بذوانه شه رحه کاين پثشوو

پیر مغان: رك شرح هاي پیشینپريي موغان: بذوانه شه رحه کاين پثشوو

مداریس ایچره «خالص» گویرمدیم بن عاشق سوداسک؛ «خالص» گوید در مدرسه ها کسی که عاشق سوداي تو باشد، ندیدم.

«خالص» ده صث؛ له مه دره سه و قوتاخبانه دا که سثکم نه ديوه که عاشقي سه وداي تؤ بث،.

هه موو ساليکاين عارف کؤکن له سه ر ئه وه ، که خوداوه ند له کتثب و مه دره سه دا کتثب به که خودايه ئه و ده بث، ئاشکرا دصدا له و سولووک به خودا نادؤزرثته وه، په يدا بث خؤت بؤ خؤت دروستت كردووة و به کتثبيش ده ذووخث ، چونکه زانست

زه مينييه و ئاصوگؤذ به سه ر بريوذاي به شه ردا دث، به آلم دص به رده وامه.

٢٨٥

(٢)عشـق اولـوب روز ازلدن سـاقی پیمانه مز1عالمـی غوغایه سـالمیش2 نعره مسـتانه مزعالمی جاندن شراب وصلدن مست اولمشزسـر3 وحدتـدر همیشـه بـاده میخانه مـزعاشـقلره در قبلـه نـور جمالـک مظهـر اول جمالـک پرتونـدن کعبـه در میخانه مزمطلعی هر ذره دن تابـان اولوب اهل آفتابعشق چشـمیله تماشـا ایلروز چمخانه٤ مزرند و رسـواي قلندر مشرب اولدق عشقدنعالمی باشـدن باشه دوتمش بزیم افسانه مزشمع و کله٥ چونکه مظهرلر دور اول جانانیهکوکلمیز بلبل اولـوب جانلر اولوب پروانه مزدام زلفـک دانـه خالـک اولـوب زنجیرمزیوقـه، یوقدر عالمـی دنیـاده آب و دانه مز

پنجه یسـللر درگه «خالص» هجریله6 ظلمتده درشـمدي فیض وصلدن روشـن اولوب کــاشانه مز

. میخانه مز ١. صالمش ٢

. شد (راء) ایله 3. جم خانه ٤

. شد (الم) ایله ٥. همجریله ٦

٢٨٦

(٢)ئثمه په ميانه ي ساقيي بووةته سه رەتاوە ذؤژي له هه ر عيشق گثژاوه وه خستؤته عاله مي ئثمه سه رخؤشانه ي نه عرەته ي بووين وەســـص ــی ــه راب ش ســه رخــؤشــي گــيــانــدا، عاله مي ــه لوەحــدەتــه ثنيي هه ميشه ئثمه پــه ميــانــه ي ــاو ن ـــادەي بـــارت ذووگـــــه ي عــاشــقــانــه ـــس ــويل نـــــووري ذوخ ــب ــه م سئثمه که عبه ي بووةته مـه خيانه ذوخسارە، ئه و شه وقي له به ر له شوثين سه رهه صداين هه موو زەذذەيه ک، درەوشاوەته وە هه تاوێ دەکه ين خؤمان جه خمانه ي١ سه يري عيشقه وە چــاوي به ئثمه خوو قه له ندەر ــاوزذاوي ن ريندو به بووين تؤوە عيشقي به هؤي كــردووة پذ عاله مي ســه ري ئه و تا سه ر ئه م ئثمه ئه فسانه ي ـــه و گــيــانــانــه ن، ــاي ئ ــان ــــه وەي شـــه م و گـــوص من ــه ر ئ ــه ب ل

ــه پــه پــوولــه ــووةت ــبــول و گــيــامنــان ب ــول ــه ب ــووةت ــان ب ــم دصخاصت دانـــه ي ــه ر س ــريي زجن ــووةتــه ب لثمان زوصــفــت داوي نييه دانثکمـــان و ئاو دنيادا عــاله مي هه موو له دەنــا٢،

ــه تاريکييه وە٥ ــؤ که وتؤت ــه دووريي٤ ت ــه «خالص» ل ــاصه٣ ک په جنا ســاک بؤته وە ــؤوە مـاصمان ذوونــ ــصي ت ــتا له فــه يزي وەس به آلم ئثس

. له دەقي چاپيدا «اجم خانه» هاتووە ١. له دەقه که دا «يوقه» نووسراوە به آلم به بؤچووين من، دەبث «يوقسه» بثت، به واتاي «دەنا»ي کوردي 2

. «پنجه يسللر» نووسراوە 3. له دەقه که دا «مهجريلر» نووسراوە که دەبث هه صه بثت. من به «هجريله»م خوثندؤته وە ٤

. «پنجه يسللر درگه خالص مهجريله ظلمتدەدر» به آلم من به م شثوەيه ي دەخوثنمه وە: «پنجه يللردور که خالص ٥هجريله ظلمتدە دور»

٢٨٧

شرح فارسی و کردي غزل ٢شه رحي فارسي و کوردي غه زه يل ٢

عشق اولوب روز ازلدن ساقی پیمانه مز...عشق از روز ازل ساقی پیمانۀ ما شد؛... اشاره به آیۀ قرآن مجید است که فرمود؛ الست بربکم قالوا بلی، آیا من خداي شما نیستم، گفتند بله، به نظر و اندیشۀ عارفان از همان روز خداوند براي عشق خود جهان را آفرید و با عشق آفرینش را آغاز کرد و به آدم ”اسماء“ را تعلیم داد. در آنجا سخن از دانش و کتاب نشد. دانش و کتاب

ساخته و پرداختۀ ذهن بشر است.عيشق له رؤژي ئه زه له وه بوو به ساقيي په ميانه ي ئثمه...

ئاماژه به ئايه تی قورئاين پثروز ده کا، که ده فه رمووث، «ألست بربکم قالوا بلي». ئايا من په روه ردگاري ئثوه نيم؟ وتيان به صث. به بيذوراي عارفان ئه و رؤژه خوداوه ند جيهان و ئاده مي بؤ عيشقي خؤي خوصقاند و به عيشق ، ئافراندين ده ست پث کرد و ئه مساي فثری ئاده م کرد، له وثدا باسي عيلم و کتثب نه کرا، عيلم، کتيب بريوذاي

مرؤڤ پثکي هثنا.

عالمی جان؛ جهان باقی / شراب وصل؛ آنچه سالک را به حق می رساند.سر وحدت؛ راز یگانه بودن حق که سرچشمه و منشأ کثرت است.

بادة میخانه؛ رك به شرح هاي پیشینعاله مي جان؛ جيهاين نه مري / شه رابي وه سص؛ ئه وه ي که ساليک به حه ق رثنمووين

ده کاسه رچاوه ي که ئه و ثنييه ي حه ق، ؛ يه کدانه يی وه حده ت" ثنييه کاين سرري

اليه نه به رفراوان و جياوازييه کانه.بادةی مه خيانه: بذوانه شه رحه کاين پثشوو.

مظهر: محل ظهور ذره ي الهی، نورجمال؛ درخشش از زیباییعاشق: سالک در مرحلۀ سلوك

مه زهه ر: جثگه ي ئاشکرا بووين زه ذه ي ئيالهي، نووري جه مال؛ دره وشانه وه ي جوانيي

٢٨٨

عاشق: ساليک له قؤناغي سولووکدا

پرتو جمال: سایه اي از زیبایی، کعبه؛ نشانی از حقمیخانه: جایگاه گفتگو با حق، رك شرح هاي پیشین

په رته وي جه مال: سثبه رث له جوانيي خوداوه ند، که عبه؛ نيشانه يثک له حه قمه خيانه: جثگه ي وتووثژ له گه ص خوداوه ند، بؤ ئاگاداريي زؤرتر، بذوانه شه رحه کاين

پثشوو

مطلعی هر ذره دن تابان اولوب اهل آفتاب؛ اهل آفتاب از مطلع هر ذره اي درخشیده است.

نگاه خود جمخانۀ به عشق چشم با ما جم خانه مز: ایلروز تماشا چشمیله عشق می کنیم.

تمام ذرات جهان در نظر عارف سالک جایگاه طلوع ذره اي از نور خداوند است با حرکت هر ذره نیست. نور حق از و هر ذره مأموریتی دارد. هیچ ذره اي خالی تمام ذرات جهان جابه جا می شود با تمام کثرت و تفاوت ها. در نهایت همۀ اعضاي جهان زمین و آسمان و کهکشان با هم هماهنگ هستند و جناب خالص در اینجا به "جمخانه" عبادتگاه علویان اشاره فرموده و شاید نخستین شاعر عارف باشد که از این عنوان استفاده کرده است. جم در لغت به معنی "درخشان" که در کتاب "ودا"

به آن اشاره شده است، زیرا با چشم علم "شرع" نمی شود به "جم" نگریست.ئه هلي خؤر! له هه ر جثگه ي سه رهه صداين هه موو زه ذه يه ک، دره وشاوه ته وه ـ

ئثمه به چاوي عيشقه وه سه يري جه خمانه ي خؤمان ده که ين.ته واوي زه ذايت جيهان له بريوذاي عاريف ساليکدا، شوثين سه رهه صداين زه ذه ي نووري خوداوه نده و هه ر زه ذه يه ك به شوثين ئيش و کارثکدا ده ذوا، هيچ زه ذه يه ك له نووري خوداوه ند خاصي نييه. به جگۆڕینی هه ر زه ذه يه ك هه موو زه ذايت عاله م جث ده گؤذث، له گه ص هه موو ئه و جياوازي و که سره ت و بـآلو يه که له جيهاندا هه يه له نيهايه تدا هه موو ئه ندامي عاله م؛ زه مني و ئامسان و ئه ستثره کان و... له گه ص يه کدا يه ک ده نگ و هاوذث و هاوئاهه نگن. حه زره تی «خالص» له م شيعره دا ئاماژه ي به

٢٨٩

بث عارف شاعريي يه که مني ده بث و كردووة عه له ويه کان عيباده تگاي "جم خانه" که له کوردستاندا ئه م عينوانه ي به کارهثناوه، «جه م» به ماناي «دره وشاوه» که له کتيبث «ودا» ئاماژه ي پث کراوه، چونکه به چاوي عيشقه وه ده نوارث بو «جه م خانه»

که به چاوي عيلمه وه واته "شه رع" ناکرث بؤ «جه م» بنواذي...

رند: رك شرح هاي پیشین / قلندر: رك شرح هاي پیشینرند؛ بذوانه شه رحه کاين پثشوو. قه له نده ر: بذوانه بشه رحه کاين پثشوو

شمع و کله چون که مظهرلر در اولجانانیه؛ براي آن که شمع و گل نمایانگر جانان هستند.

کوکلمز بلبل اولوبجانلر اولوب پروانه مز؛ دل ما بلبل و جان ما پروانه شد.این بیت به عرفان اهل حقیقت "یارسان" یا "علویان" برمی گردد و از اصطالحات ویژة آنهاست، چون در بیت پیش نیز به جم خانه اشاره کردند، در این بیت به زیبایی

واژگان را برگزیده است.له به ر ئه وه ي شه م و گوص مناناي ئه و گيانانه ن

دصمــان بؤته بولبول و گيــامنان بؤته په پووله"عه له وييه کان" يا "يارسان" حه قيقه ت، ئه هلي عريفاين به ئاماژه شيعره ئه م دثذه کاين له که ئه وه، گوثره ي به مه کته به يه. ئه و تايبه يت ئيستيالحي و ده كات پثشوودا، ئاماژه ي به «جه م خانه» كردووة، له م دثذه به جواين وشه کاين هه صبژاردوه.

زلف: رك شرح هاي پیشین. خال: رك شرح هاي پیشینزولف: بذوانه شه رحه کاين پثشوو. خال: بذوانه بؤ شه رحه کاين پثشوو

یوقسه یوقدر عالمی دنیاده آب و دانه مز: وگرنه در همۀ دنیا آب و دانه اي نداریم.مرغ جان از آب و دانۀ جهان سیر است. او غذاي روح می خورد و از دانه و آب

جمال تغذیه می کند که چینه از خاك در مقام او نیست.ده نا، له هه موو عاله مي دنيادا ئاو و دانثکمان نييه...

مه يل گيان له ئاو و دانه ي جيهان تثر بووه و له خؤراكي رؤح ده خوا و له ئاوو

٢٩٠

دانه ي جواين و جه مايل حه ق هثز و توانا وه رده گرث له به ر ئه وه ي که خواردنث، که له خؤص و خاک بث دووره له پله و پايه ي ئه و.

پنجه یللردور که خالص هجریله ظلمتده دور: پنجاه سال است که «خالص» از دوري تو در ظلمت و تاریکی است.

شمدي فیض وصلدن روشن اولوب کاشانه مز: اما اکنون از فیض وصل تو کاشانۀ ما روشن شده است.

روشنی = نور و ظلمت نیز به اندیشۀ عرفانی بیت هاي پیش برمی گردد. پنجاه سالگی در نظر اهل عرفان و حکمت پایان راه و مرحلۀ سرنوشت ساز است.

شیخ اجل سعدي می فرماید: اي که پنجاه رفت و در خوابی...که جناب خالص تثبیت آن را اعالم کرده و خود را در کاشانۀ روشن می بیند.

په جنا ساصه که «خالص» له دووريي تؤ که وتؤته تاريکييه وهبـه آلم ئثستا له فه يزي وه سصي تؤوه ماصمان ذوونـاک بؤته وه

دثذه کاين له عريفاين بريوذاي بؤ ده گه ذثته وه زوصمه تيش و نوور ذووناکي؛ پثشوودا ، ته مه ين په جناساصي به بريوذاي ئه هلي عريفان و حيکمه ت کؤتايي رثگا و

قؤناغي چاره نووسسازه.شثخي گه وره سه عدي شريازي ده صث:

ئه ي ئه و که سه که ته مه ين په جناساصيت تثپه ذاندوه و هه ر نوستووي...حه زره تی «خالص» تثپه ذاندين ئه و ته مه نه له خؤيدا به ذووناکيي دص و گيان

داده نث.

٢٩١

(٣)بو کیمدر شـوکتیله رخش ناز اوزره سـوار اولمشسانورسـن1 جلوهسندن کیم قیامت آشکار اولمشکالهن کـج قویوب پرچملرك رخسـاره داغتمشکل اوزره سنبلسـتاندن عجب بـر نوبهار اولمش!قدي بر سـرو در گیم گلشن حسـنه صفا ویرمشاکا اربـاب عشـقک گوزیاشـند2 جویبـار اولمشآلـوب میدان حسـنن3 طـوق سـنجاق مالحقله٤سـپــاه٥ خوبلـر اوزره امیـر نــامـدار اولمـش

سـنی٦ «خالص» نه تنها سور عشـقک قلبی داغ ایتمشبــو آتش ایچــره چـون ارباب همت داغــدار اولمش

. صانورسن ١2 یاشدن. حسن 3

. مسالحقله ٤. سیاه ٥

. سنی، شد(نون)ایله ٦

٢٩٢

(٣)ــاز بووە؟ ــي١ ن ــواري ذەخش ــه وکه ته وە س ــه ش ــه وە کثيه ب ئــووە ــه ت دەرکه وت ــه وەوە قيام ــوەي ئ ــؤي جيل ــي به ه دەصثکـإلوي خوار داناوە و په رچه مي به سه ر ذوخساريدا بـإلو کردؤته وەــه ر گوص، بووةته به هارثکي سه ير و سه مه رە ــتان له س سونبولســواين ــه ين ج ــيوەته گوصش ــه فاي به خش ــه روثکه س ــاآلي س بــاو ئ ــه ــه جؤگه ل ــقانه ت بووةت ــاوي عاش ــکي چ ــه فرمثس لگؤذەپاين جوانيت ته وق2ي سنجاقي به په يوەسته کانييه وە گرتووەله سه ر سوپــــاي خـــاسان، بـــووةته ئــــه مريي نـــاودار

ــؤي داغ نه كردووة، ــا هه ر دصي ت ــق ته ني ئه ي «خالص»! عيشــرەدا داغدار بوون ــک٣ خـــاوەن هيممه تان له م ئاگـــ گه لث

. «ذەخش» ئه سپي ئه فسانه يي ذؤسته م پاصه واين شاهنامه بووە. 1

. توق: نیشان و عالمتک لسر داری سنجاق دەدرێ. 2. له دەقه که دا «چون» هاتووە به آلم من وەک «چؤخ»م خوثندؤته وە به واتاي «زؤر» 3

٢٩٣

شرح فارسی و کردي غزل ٣شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٣

بوکیمدرشو کتیله رخش نازاوزره سوار اولمش؟سانورسن جلوه سندن کیم قیامت آشکار اولمش

او به هواي جلوة است؟ گویی ناز سوار شده بر رخش با شوکت کیست که قیامت آشکار شده است.

رخش: از نمادهاي عرفانی و اسطوره اي در شاهنامۀ فردوسی و سوارة او نماد انسان کامل است.

ناز: ناز قوت دادن معشوق است عاشق خود را در عشق و بعضی گفته اند فریب دادن معشوق است عاشق خود را. (کشاف، ص ١٥٦٣)

شوکت: آرایش فریبندة این جهانی. حافظ گوید؛در کوي عشق شوکت شاهی نمی خرند..

جلوه: رك شرح هاي پیشین، قیامت: روزي که تمام مقامات آشکار شود.ئه وه کثيه به شه وکه ته وه سواري ذه خشي ناز بووه؟ده صثي به هؤي جيلوه ي ئه وه وه قيامه ت ده رکه وتوه.

ره خش: له سه مبوله کاين عثرفاين و ئه فسانه کان له شانامه ي فريدوسي دايه و ئه وه که سواري ره خش ده بث نومادي ئينساين کاميله.

وتوويانه که س بذث و عاشقه وه اليه ن له مه عشووقه به دان ته وانا و هثز ناز ناز: فريوداين مه عشووقه له اليه ن عاشقه وه. (کشاف، ص ١٥٦٣)

شه وکه ت: رازاندنه وه ي فريوده ري ئه م جيهانييه، حافز ده صث؛له کؤآلين عيشق دا شه وکه يت شايي ناکذن...

پايه کان و پله هه مووي که رؤژه ئه و قيامه ت: پثشوو، بذوانه شه رحه کاين جيلوه: ده رده که وث

کالهن کج قیوب پرچملرك رخساره داغتمش؛ کاله کج نهاده و پرچم زلف را بر رخساره پخش و پریشان کرده است.

٢٩٤

در این بیت به یاد غزل حافظ می افتیم که؛... نه هر که طرف کله کج نهاد و تند نشست کاله داري و آیین سروري داند

زلف: کفر ، رخساره: ایمان.پنهان داشتن ایمان شیوة مکر است.

کـإلوي خوار داناوه و په رچه مي به سه ر ذوخساريدا بـإل کردؤته وه...ئه م شيعره ده ماخناته بريی ئه و غه زه له ي حافز که ده صث؛ ، جاخؤ هه رکه سث

کـإلوي خوار دانا و به قينه وه دانيشت پاشايه يت و ئادايب گه وره يي نازانث.زولف: کوفر، ذوخسار: ئيمان.

شاردنه وه ي ئيمان شثوه ي مه کره؛ له م غه زه له دا «خالص» ته عرثزيکي بؤ سه ر عارفث هه يه که تازه به پله گه ييشتوه.

آلوب میدان حسن...میدان زیبایی و حسن تو طوق فرمانروایی را با بایسته هایش گرفته است. بر

لشکر خوبان، امیري و فرماندهی نامدار شده است.این بیت شاهد بر آن است که، شاعر اشاره به سالکی دارد که تازه به مرحلۀ کمال رسیده است و در پی مبارزه و مقابله با مردان راه می باشد. در دایرة سلوك و عرفان نیز چون اصل بر تقرب جویی است بر پایۀ قرآن مکر و رقابت و نه حسادت

بلکه غبطه وجود دارد و در عالم باطنی، مردان با هم نبردها دارند.ئه م دثذه شاهيده که، شاعري ئاماژه ي بؤ ساليکثکه که تازه به پله گه يشتووه و به دواي کثبه رکث و به ربه ره کاين له گه ص هاوذثيان، له بازنه ي سولووک و عريفاندايه و مه کر قورئان رثبازي به خوداوه نده له بوونه وه نزيک له سه ر بنه ما له به رئه وه ي رقابه ت و نه ك حه ساده ت به صکو غيبته هه يه و له عاله مي باتين دا پياواين کاميل

شه ذ و کثبه رکث ده که ن.

ارباب همت: انسان هاي دستگیروکامل.ئه ربايب هيمه ت: ئينسانه کاميل و ده سگريه کان.

٢٩٥

(٤)صفـاي قلبـه حسـن عالـم آرادان جال گوسـتر1جفـاي درده هجـر نـور وصلکـدن دوا گوسـترجمالـک صیقلنـدن سـیل غبـار دیـده قلبـکگوسـتر نمـا گیتـی آئینـه گورمکـه، وصالـک میثـاق پیوندنـی ایتمشـم ازلـدن بـن وفـاده، کرم قیل من عنایت گوشه سـندن بیر وفا گوسـترکمـال سـر2 حسـنک دور ایـدر ذرات عالمـدهبزه، اول سـري3 گورمک چو، لقادن بیر ضیا گوسـترخرابـات اهلنـک بزمنـده، جـام وصلـدن جانـا!بـو غملـو مفلسـه بـر جرعه دن نـور لقا گوسـتروجـودم لجـه٤ اسـرار عشـقندن فنـا گورمـشلقـانـک پرتونـدن اول فنـادن بیـر بقا گوسـتر

آرتمش بــوته عشـقنده «خالص» قـلنک مسنخبر ویرمک ایچون اکسـیر نظردن کیمیا گوسـتر

. کوستر ١. شد/راء/ ایله ٢. شد /راء/ ایله ٣

. شد /جیم/ ایله ٤

٢٩٦

(٤)ــه فاي دص بنوثنه ــؤ س ــه يه ک ب ــه وە، گرش ــي ذازاندؤت ــه ي وا عاله م ــه و جوانيي لــه ــاي دەردي دووري بنوثن ــؤ جه ف ــان ب ــه وە دەرم ــصي خؤت ــووري وەس ــه ن لــذەوە بس دص ــاوي چ ــه ر س ــؤزی ت ــت جه مال ــه ي بريق ــه بــه بنوثن ــا نوم ــان جيه ــه ي ئاوثن ــاصت ويس ــين ديت ــؤ بــتوە به س ــادارمي وەف ــاين په مي ــه وە ئه زەل ــه ل ــن مــه بنوثن ــه ک وەفـــاي ــه وە١ عينايه ت ــين قوژب ــه ل و ــه بکــ ــه رەم کــــت ــدا دەگه ذث ــه دەوري زەذذايت عاله م ــؤ ب ــي ت ــه کاين جواني ــايل ثنيي که مــه وە نوورثکمان بؤ بنوثنه بؤئه وەي بتوانني ئه و ثنييه ببينني له ليقاي خؤتــص ــدا، له جــامي وەس ــي خـه رابات ــي ئه هل ــاو به زم ــه م! له نــ گيــــانه کـــدارت بنوثنه ــووري دي ــک نــ ــارە چــــؤذث ــه خــــه مب ــه م موفليس ــؤ ئ بــي فه نا بووه ــقدا تووش ــوودي من له قووآليي دەرياي ثنييه کاين عيش وجــه ــه ک بنوثن ــه وە به قاي ــةو فــه ناي ــارتــه وە، ل ــکي ذوخس ــؤي تيش بـــه ه

ــاوە. نه م ــقـــدا عيش ــه ی بؤت ــه ل ــص» «خــــــالــه ــؤ بنوثن ــاي ب ــگات کيمي ــريي ني ــه ئيکس ــؤت ل ــري خ ــه خث ب

. «من عنايت گوشه سندن». ئه و «من» هم به «من» ي عه رەيب خوثندؤته وە به واته ي «له» 1

٢٩٧

شرح فارسی و کردي غزل ٤شه رحي فارسي و کوردي غه زه يل ٤

صفـــاي قلبه حسـن عالـم آرادان جالگوسـترجفـــاي درده هجـر نـور وصلکدن دواگوسـتربنمـا دل صفـاى جـالو بـراى درخششـى

از نور وصل خودت درمانی براي جفاي درد دوري بنما.این غزل از عارف منتهی و منتظر به رسیدن اوج کمال صادر می شود که تمام

مراحل سیر و سلوك را طی کرده و خواستار دریافت ذرة نور الهی است.له و جوانييه ي وا عاله مي ذازاندؤته وه، گرشه يه ک بؤ سه فاي دص بنثره

له نووري وه سصي خؤته وه ده رمان بؤ جه فاي ده ردي دووري بنثرهئه م غه زه له له عارفث، كه به کؤتايي سولووک گه ييشتوه و چاوه ذثيه، سه رهه صده دا، که هه موو قؤناغه کاين سه ير و سولووکي تثپه ذاندوه و خوازياري وه رگرتين زه ذه ي

نووري ئيالهيه.

جمــالک صیقــلندن سیل غبــار دیدة قلبـکوصــالک کور مـکه آینــۀ گیتی نما گــوسـتربا درخشـش جمالت غبار دل را بـردار و پاك کنبــراي دیـدن وصــالت آینۀ جهان نما بفرسـت

مصرع اول نشان قبض است و خواستار بسط است که زنگار از دل بردارد. این بلکه هر چه دل پاك باشد و به آن معنی نیست که دل پاك نشده است، اشاره

بیرنگ تا ذرة نور الهی در آن ندرخشد، جلوه اي نمی یابد.نووري به دص ژه نگي تا کرانه وه يه خوازياري و قه بزه نيشانه ي يه که مي دثذي به صکو نه بووه ته وه، ناکا که دصپاک مانايه به و ئاماژه ئه مه جه مايل حه ق بسذثته وه. نه دره وشثته وه له ودا ئيالهي نووري زه ذه ي تا بث خاوثن و دصپاک هه رچه نديش

جيلوه ي نابث.

٢٩٨

وفـــاده بن ازلدن ایتمشـم پـیوندنی میثــاقکـرم قیل من عنایت گوشه سـندن بر وفاگوسـتراز ازل پیـــمـان وفـاداري بسـتــه ام مـــن کـــرم کـن و از گوشـۀ عنایـت وفـایـی بنمـا

اشاره به این که روح انسان کامل در روز ازل زمان بی آغاز بنیاد جهان بر پایه عشق، حضور داشته و خواستار به پنهان دریافتن عنایت آن وعدة ازلی است.

من له ئه زه له وه په مياين وه فادارمي به ستوهکه ره م بکه و له قوژبين عينايه ته وه وه فايه ک بنوثنه...

ئاماژه به وه يه که رؤحي ئينساين کاميل له رؤژي ئه زه ل، يان زه ماين بث سه ره تا، که بناغه ي جيهان له سه ر كؤصه كه ي عيشق دانروه حوزووري هه بووه و خوازياره به

شثوه ي شارا وه وه فايه کي بؤ بنوثين. وه فا: به صگه ي دصنيايی.

عالمـده ذرات ایـدر دور حسـنک سـر کمــال بـزه اولسـري گومکچـون لقـادا ن بیـر ضیـا گوسـترسـر کمال زیبایی تو به دور ذرات عالم در گردش اسـتاز لقاي خودت براي ما نوري بنما که بتوانیم آن سر را ببینیم

سر ذات الهی را عارف در زیبایی جهان جستجو می کند و براي دریافت دیدن آن راز، نیازمند نور حق است. راز حق را با نور حق می توان دید.

که مايل ثنييه کاين جوانيي تؤ به ده وري زه ذايت عاله مدا ده گه ذثتله ليقاي خؤته وه نوورثکمان بؤ بنوثنه بؤ ئه وه ي بتوانني ئه و ثنييه ببينني

بؤ وه رگرتن و ثنيي زايت ئيالهي ده گه ذث و بؤ له جوانيي جيهاندا عارف نووري به نووري حه قه، چونکه ثنيي حه ق به پثويستيی ئه و ثنييه بينينيي

حه ق ده بينرثت.

٢٩٩

(٥)ایلمـش آشـکارا حسـنک روبنـده1 خوبلـر عاشـقک چشـمندن اوز حسنک تماشـا ایلمشرویـک اوزره زلـف سـکینک ساسـل باغلیـوبایلمـش سـودا زنجیـر دیوانـه عالمـی آفاقـده عالـم صغنمـز حسـنک موکـب بـن عجـب قالـدم کوکلنـده نیجـه مـاوا ایلمشرخسـارنی، گوسـترر صورتنـدن ماهوشـلر هـر بقـن عــاشـقلري مجنـون و رسـوا ایلمش

عشـق سوداسـنده خالـص علـم و عقلنـدن کیچـوبایـلمـش انشـا کـه قانونـه بـو اولسـون آفریـن

. روینده 1

٣٠٠

(٥)كردووة ئاشکرا خاساندا ذوخساري له خؤي تؤ، جوانيي ــردووة ك خــؤي جوانيي سه يري عاشقانه وە ــاوي چ له و به ستراونه ته وە زجنري به ذووت له سه ر زوصفت بادراويي ــــريي ســــه ودا ــيت زجن ــث ـــه ش ـــردؤت ــان ک ــي ــه م ــال عنابثته وە جثي ئافاقدا عاله مي له تؤ جوانيي سوارەي ريزي ـــووە! ب نيشته جث ـــؤن چ دصــــدا ــه ل ــرە ــه ي س پــثــم دەنوثنن ذوو تؤدا ذوخساري له مانگه وەک ذوويان ئه وانه ي كردووة ــاوزذاو ن و شثت ئه وي بينه ري عاشقثکي هه موو

«خالص» له سه وداي عيشقدا دەسيت له زانست و ئاوەز هه صگرتوەــاوە! ــن دات وا قـــــانــوونــه ي ئـــــه و بـؤ ئـافـه رم ــه ي ه

٣٠١

شرح فارسی و کردي غزل ٥شه رحي فارسي و کوردي غه زه يل ٥

خـــوبلـر روینده حسـنک آشـکـــارا ایلمشعاشـقک چشـمندن اوز حسنک تماشـا ایلمشزیبایی تو، خود را در رخسار خوبان آشکار کرده استاز چشــم عــاشقان به زیبایی خود نگاه کرده است

این غزل نیز همان حکایت عشق مجازي و دیدن هنر الهی در چهرة زیبارویان حالل خداوندي هنر دریافت قصد به را زیبا رخسارة به نگاه عارفان که است

می دانسته اند و گفته اند؛نظر بر منظر خوبان حالل است نظر بر صنع ذات ذوالجالل است

جوانيي تؤ، خؤي له ذوخساري خاساندا ئاشکرا كردووةله چـاوي عاشقانه وه سه يري جوانيي خؤي كردووة

ئه م غه زه له هه مان حيکايه يت عيشقي مه جازييه که ديتين هونه ري ئيالهي له روومه يت جواندايه، عارفان ديتين ذوخساري جوان به مه به سيت زانني و وه رگرتين

هونه ري خوداوه ندييان به حه آلل زانيوه و وتوويانه؛نه زه ر بؤ ذوخساري جوانان حه آلله، چونکه ديتين سونعي زايت زوجله الله

مــوکـب حسـنک صغنمـز عــالـم آفــاقـدهبـن عجـب قالـدم کوکلـده نیجـه مـاوا ایلمشصف سـوارة زیبایی تو در آفاق عالم جا نمی گیرددر شـگفتــم چـگونه در دل جـــا گرفته است

به سوي خداوند را و خطاب سخن است برده کار به ادبى اینجا صنعت در برگردانده است و اشاره دارد به حدیث لم یسعنی ارضی و ال سمائی و وسعنی قلب

عبدي المؤمن اللین الوادع. (احیاء العلوم، ج ٣، ص ١٢)آسمان و زمین وسعت گنجایش مرا نداشتند، اما در قلب مؤمن جاي گرفتم.

موالناي رومی می فرماید:

٣٠٢

گفت پیغمبر که حق فرموده است من نـگنجم هیچ در بــاال و پستدر زمیـن و آسمان و عــرش نیز من نگنجم این یقین دان اي عزیزدر دل مـؤمن بگنجـم اي عجـب گر مــرا جویی در آن دل هـا طلب(مثنوي، ص ٧٠، س ٢٤) (احادیث مثنوي، بدیع الزمان فروزانفر، ص ٢٥)

ريزي سواره ي جوانيي تؤ له عاله مي ئافاقدا جثي نابثته وهپثــم سه يــره لـــه دصـــدا چـــؤن نيشته جث بـــووه

لثره دا هونه ري ئه ديب به کاربردوه و خيتايب گوازتؤ ته وه بؤ خوداوه ند و ئاماژه يه به و حه ديسه [قودسييه ] که فه رموويه يت، من له ئامسان و زه ميندا جثم نه بؤته وه، بةإلم له دصي ئيمانداراندا جثم بؤته وه و مه والناي رؤمي کردوويه به شيعر،که له به شه

فارسيه که دا له سه ره وه ئاماژه م پثکردووه.

٣٠٣

(٦)قـادري گـروه والیتـدر اقلیـم شـاه قـادري گـروه ذوالکرامتـدر عشـقده راه جملـه اربـاب طریقـت، بلبل شـوریده درقـادري گـروه لطافتـدر بـاغ انلـره، دامنک توتمش بوالر سـلطان عبدالقادركقـادري گـروه هدایتـدر لطـف مظهـر غوث محـی الدین احیـا ایلمـش دین نبیقـادري گـروه رسـالتدر دیـن رونـق «کنت کنزا» قاپوسینی من عرف مفتاح ایلهفتـــح ایدن، شـاه والیتدر گـروه قـادري

داخل اول وار اول کـرد همه بی تأمل خالصاصــاحب امــن و امـانتدر گـروه قـادري

٣٠٤

(٦)وياليه تن ــه ي ــاوچ ن شــاهــي ـــادري ق ــه ي ــت دەسکه رامه تن خاوەن عيشقدا ذثگاي له قادري دەسته ي په شثون بولبويل ته ريقه تان خـــاوەن هــه مــوو نيانني و ــه رم ن باخي ــه وان ئ بؤ ــادري ق دەسته ي ئه وانه دەست له داوثين سوصتان عه بدولقادر هه صناگرنهيدايه تن ونيانيي نه رم نوماناي قــادري دەسته ي کردؤته وە زيندوو پثغه مبه ري ئاييين حمثدين، غه وسي دەسته ي قـــادري بـــرەوي دينـــي پـثغــه مبه رين

به گــه جنــيــنــه م“ دەرگـــانـــه ي“مـــن وا ئــــه وەي دەکـــاتـــه وە ١«ده زانــــــــــــــ ـــه س ـــه رک «ه کليلي [تــه نيا] دەسته ي قـــادري، واتــه شاهي ويـاليـه تن

«ئه ي «خالص»! بةبث بريلثکردنه وە بچؤ ناو دەسته يانه وەدەسته ي قــــادري خــــاوەن ئاسايش و ئـــه مانـه تن»

. من عرف 1

٣٠٥

شرح فارسی و کردي غزل ٦شه رحي فارسي و کوردي غه زه يل ٦

شـاه اقلیـم والیتـدر گـروه قـادريراه عشقده ذوالکرامتدر گروه قادري

این غزل نمایانگر اعتقاد جناب خالص به حضرت عبدالقادر گیالنی و طریقت یکم دارد. بین طریقت هاي تصوف اسالمی قادري است که ویژگی هاي خاص در آن که خورشید والیت حضرت عبدالقادر گیالنی به فرمودة خودش هیچ گاه غروب اندي سال است که همچنان در بر یکهزار و بالغ این که هنوز نخواهد کرد. کما کشورهاي اسالمی بیرق و طبل و ارشاد تکیۀ قادري برقرار است و در طی این هزار سال طریقت هاي مهمی از میان رفته و اثري از آنها نمانده است. دوم در طریقت قادري به فرمودة حضرت عبدالقادر گیالنی؛ شریعت شمع راه طریقت است و کاهی از شریعت کم شود، کوهی از طریقت گم شود؛ که جناب خالص به لطافت تمام به آن اشاره فرموده و سوم، بشارت حضرت عبدالقادر است که مرید قادري اگر بارها از راه راست خارج شود، به همت باطنی خود، او را به راه می آورد و هیچ رهبر طریقه اي توان گفتن این سخن را نداشته و حاصل غزل نیز همین است. پیروان این طریقت

در امن و آسایشند. ان شاءاهللا.ــه ي ويــاليه تن ــاهي نـــاوچـ ــته ي قـــادري ش ده ســقدا خاوه ن که رامه تن ــته ي قادري له ذثگاي عيش ده س

حه زره يت به ”خالص“ حه زره تی پته وي پثوه ندي نيشانده ري غه زه له ئه م عه بدولقادري گه يالين و ته ريقه ی قادرييه وه يه . ئه م ته ريقه ته تايبه مته نديي خؤي هه يه له نثو ته ريقه ته کاين ته سه وويف ئيسالميدا. يه که م ئه وه يه، که خؤري وياليه يت حه زره يت عه بدولقادري گه يالين به فه رمووده ي خؤي هيچ کاتث ئاوا نابث و تا رؤژي هه موو له هه روه ها که ساصه ئه وه نده و هه زار ئثستا تا بؤيه و به رده وامه قيامه ت مه ماليکي ئيسالميدا به يره ق و ته پص و ئريشادي ته کيه کاين قادري به رده وامه و له

٣٠٦

درثژايي ئه م هه زار ساصه دا زؤر ته ريقه يت به هثز رووخاون. دووةم له ته ريقه يت قادريدا به فه رمووده ي حه زره يت عه بدلقادري گه يالين شه ريعه ت چراي ذثگه ي ته ريقه تة و که ـ ده بث ون ته ريقه تدا ذثگه ي له كثوثك بثته وه که م شه ريعه ت له پووشثك حه زره تی خالص به ناسکيي ته واوه وه ئاماژه ي به و خاصه فه رمووه. سثيه م به شاره يت به البدا ذثگه له به چه ن جاريش من موريدي ئه گه ر که عه بدولقادره، حه زره يت ته ريقه ت ذثبه راين له ته ريقه ت، هيچکام ذثگه ي باتين ده خيه مه وه سه ر هيمه يت تواناي ده ربذيين ئه م جؤره وته يان نه بووه، غه زه له که ي حه زره تی «خالص» ئه م خاصة

له خؤ ده گرث، که شوثنکه وتوواين ته ريقه ته که له ئه من و ئاسايشدان، انشا ءاهللا.

پثنجخشته کيية کان

٣٠٩

(١)عجبــا! دهره ساالن، شور قیامت بومیدر؟عــالمه شـعله ورن عارض و قامت بومیدر؟مسـت ایدوب حاذب ارباب کرامت بومیدر؟

«عجبـا کـوکلمی صیدایلین ئافه ت بومیدر؟بنی مجروح و پریشان ایدن آفت بومیدر؟»

پـردهء رویـن آچوب، جلوه ویرر عاشـقنهگـز لو سویلشـمکله سـر1 دیور عـاشـقنهایتـدوب غمـزه شهالسـی اورور عاشـقنه

«کولـوب آلداتمغیله کور نه فیلور عاشـقنهآه، خــالق ازل ویردیکی عـادت بومیدر»

. شد /راء/ ایله 1

٣١٠

(١)ــه ؟ ئه وەي ــه وە، جيهان ــتؤته ــه يت خس قيام ــؤيب ئاش وا ــه وەي ئ ــه يره ، ســثت، ئه وەيه ؟ ــه م دەبه خش ــه عال ــک ب ــه ي وا تيش ــاو و باآلي ــه و دەموچ ئـهه ر ئه وەيه ، که سه رخؤش دەکات و خاوەن که رامه تان به رەوخؤي دەکثشثت؟

ــه يره ، ئه وەي وا دصمي ذاو كردووة و ئافه ته ، ئه وەيه ؟ «سئه وەي وا مين بــريندار و سه رلث شثواو کــرد ئه وەيه ؟»

عــاشــقــه کــه ت ـــــه دەدات ــه ــرش گ الداوە، ذووت پــــــــه ردەي ــه ت دەصــثــت ــه ک ــق ــاش ــه ع ــين، ــثــنــيــيــه کــان ب ــث ــه چــــاوي بـــت بــــه عـــاشـــقـــه کـــه ت. ـــاص ـــاوي ک ــــ ــــ ـــزەي چ ـــه م ــــ خــــ

ــقه کــه ت ــؤن فيلور١ عاش ــزەت چـــ ــه يرکــــه فثصى ب «سئؤف، ئه و عادەته ي وا خوصقثنه ري ئه زەيل پثي به خشيوە، ئه وەيه ؟»

1 . مانای فیلورمان ندۆزییوە لوانی مبست ب: ک بزەت چ ل عاشقکان دەکا.

٣١١

شرح فارسی و کردي مخمس ترکی ١شه رحي فارسي و کوردي پثنجخشته کيی تورکي ١

عجبا دهره ساالن، شور قیامت بومیدر...شگفت؛ آن که آشوب رستاخیز در جهان افکنده اوست؟

همه چیز به خدا برمی گردد و هر چه هست از اوست و عارف جز زیبایی از همه رنج و زشتی جهان ناسوتی چیزي نمی بیند. زیرا خداوند منشأ همۀ زیبایی هاست. حال خوش، وصال، هجر و رنج، دافعه و جاذبه از اوست و به شیوة اهل حکمت او را

مخاطب قرار می دهد. این غزل زیربناي ”جبري“ دارد.هه موو شتث ده گه ذثته وه بؤ خودا و هه رچي هه يه له خوداوه نده، عارفيش جگه ئه و نابينثت، چونکه ماددي چي تر جيهاين ناحه زيي و ذه نج هه موو له له جواين له و گرتنه خؤ و ذه نج و دووري و ويسال و خؤشي و جواين هه موو سه رچاوه ي خؤجياکردنه وه يه. بؤيه به شثوه ي ئه هلي حيکمه ت ئه و به موخاته ب قه رار ده دا، ئه م

شيعره ژثرخاين جه بريي هه يه.پردة روین آچوب جلوه ویرر عاشقنه...

پرده از رخسار برانداخته و درخشش به عاشقت داده اياین بیت نشانه از سخن حافظ دارد که گفت؛

ناگهان پرده برانداخته اي یعنی چه؟ مست از خانه برون تاخته اي یعنی چه؟تا زمانی که نور او به عاشق نرسد، عاشق جلوه نخواهد داشت. پس جلوة عاشق

از پرده برانداختن معشوق است و از خود نور و جلوه اي ندارد.ئه م دثذه ئاماژه يه به و وته يه ی حافز که ده صث؛

بةناگا په رده ت ال بردوه، ئه مه يانی چي؟مه ست له ماصه وه ده رپةذيوی، ئه مه يانی چي؟

نابث، که وابث نه گا، عاشق جيلوه يثکي به عاشق نووري خوداوه ند تا کاتث که جيلوة ي عاشق په رده الداين مه عشووقه و خؤي نوور و جيلوه يثکث نييه.

٣١٢

(٢)مخمس ترکی بر غزل فضولی سرودة حضرت خالص

آتش عشـقک فروزان اولسـه عــاشق نار اولـورحسنـکی آئینه1 دلده گــورن هشیــار اولــورهر زمان گوردوقجه 2 عاشـق گوزلـرك خمار اولور

«حسنک اولدوجه فزون عشق اهلی آرتق زار اولورحسـن نه مقدار اولورسـه عشـق او مقدار اولور»

دیـواردن و در عاشـق گـورر حسـنن جلـوه اطـــواردن ایلمـز فـرق بتخانـه و کعبـــه دیـــداردن شـیدالري ایلمـه منـع زاهــدا!

«جنـت ایچـون منع ایدن عاشـقلري دیـداردن،بیلممـش کــم جنتی عاشـقلرك دیـدار اولور»

بیلممـش واعظ نه مظهردن اولور عشـق اهلنک3یوقسـه هر لحظه سـالردي٤ اهل عشقه مسلنکدوشمسه سـودایــه، بیلمــز قدر ذوق وصلنک

«زاهــد خــودبینانه٥ ذوقــنی عشق اهــلنک٦برعجب می در محبت، کیم ایچن، هشـیار اولور»

عشـق علمنــدن، اولور اسـراردن عاشـق فهیمآتش عشـق ایچـره طراق اولمسـه اولمز سـلیمایلمــه عــاشـقلک در دینه درمـان اي حکیم!

«عشـق دردندن اولور عاشـق، مزاجی مسـتقیمعاشـقن در دینـه درمان ایته لـر، درمـان اولور»

. آینه ١. کوردقجه ٢

. آهلنک ٣. صالردي ٤

. زاهدي خودبیالنه ٥. آهلنک ٦

٣١٣

عـاشـق رسـوا چکر1 سـوداي عشـقک جورینیلـــذت2 دیـدار بیلمـز چـکمسـینلر هجـرینیلجـه عشـقنده «خالـص» ضایـع ایتـدي علمنی

«عشق سودا سندهء صرف ایدي «فضولی» عمرینیبیلمزم بـو خواب غفلتـدن هیجان بیـدار اولور»

. جکر 1. لذتی 2

٣١٤

(٢)پثنجخشته کيي تورکي غه زه يل فزوويل هه صبه سيت حه زره يت خالص

ــه ئــاگر ــق دەبثت ــتثت، عاش ــقت گذ ببه س ئه گه ر ئاگري عيشــيار دەبثته وە هه رکه س جوانيي تؤ له ئاوثنه ي دصدا ببينثت، وشــه رخؤش دەبثت ــت ببينثت، س ــه ر کـاتث چاوەکان ــق هــ عاش

ــق زثتر زوير دەبن «هه رچه ندە جوانيي تؤ له زيادي بدات، ئه هلي عيشــه ر ئه وەنــــدە دەبثت!» ــقيش هـــ جــــواين چـــه ندە بثت، عيش

ــوارەوە دەبينثت ــين جوانيي تؤ له دەرک و دي ــق دەرکه وت عاشــه جيـــاوازييـان نييــه ــه و بتخان ــه کــار و کرداردا کــه عب لــدار بثبه ش مه که ــه يداي خؤت له دي ــه ي زاهيد! خه صکاين ش ئ

ــتثنن، ــقان دەس ــت ديدار له عاش ــري به هه ش ــؤ خات ــه ي وا ب «ئه وانــار] ە» ــان ديدار [ي ي ــقان، هه م ــيت عاش ــه بــه هه ش ــن ک نـــازان

ــه ر هـه صدەدەن ــق له کام مناناوە س واعيــز نه يدەزاين که ئه هلي عيشدەنا هه موو دەمثک ذثبازي خؤي دەخسته [سه ر ذثبازي] ئه هلي عيشقــه وداوە، قه دري زەوقي عيشقي تؤ نـازانثت هه رکــه س نه که وتبثته س

ــدي خــــؤخواز داوە؟ ــه ر زاهيــ ــق چـــي بــه س ــي ئه هلي عيش «زەوقــــه مه رەيه ، هه رکه س بيخواته وە وشيار دەبثته وە» خؤشه ويسيت شه رابثكی س

ــه کان تثدەگات ــقه وە، له ثنيي ــيت عيش ــق به هؤي زانس عاشــت ــالــم نابث ــت، س ــراق[؟] نه بث ــقدا طــ ــري عيش ــه ئــاگ لــه مه ک ــان دەرم ــقان عاش دەردي ــم! حــه کي ــه ي ئ

دەبــثــت ـــت ذاس عيشق دەردي بـــــه ــاشــق ع ــي ــزاج ــي «مــت» ــث دەب دەرمــــان ــه ن، ــک ب ــاشــق ع دەردي دەرمـــــــاين

ــثت دەکثش ــق عيش ــه وداي س ــه وري جــ ــاوزذاو نـ ــقي عاشکه سثک که [دەردي] دووريي نه چه شتبثت، چثژ له له ززەيت ديدار نابينثتــد ــؤي فه وتان ــيت خ ــقدا زانس ــي عيش ــاي قووص ــه دەري ــص» ل «خال

ــت کرد ــه ين خؤي به خ ــؤدا ته م ــقي ت ــه وداي عيش ــزوويل“ له س فــتثت» ــه هــه صـدەس ــه وي غــه فصه ت ــه و خــ ــؤن ل ــازامن چــ نــ

٣١٥

شرح مختصر زندگانی شاعر غزلکورته ي ژياين شاعريي غه زه له که

فضولی بغدادي:محمد بن سلیمان بغدادي متخلص به فضولی از شاعران پارسی سرا و ترکی گوي سدة دهم هجري است؛ شادروان دکتر محمدامین ریاحی، محقق و استاد برجستۀ دانشگاه که هیچ سخن بدون سندي از وي دیده نشده است، می نویسد؛ فضولی اصال کرد بوده است. (رك زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی، د. محمدامین ریاحی، ص ١٨٦) چون در عراق عرب متولد و در بغداد متوطن بوده، به بغدادي مشهور شده

است. در حله تحصیل کرده و بر کیش شیعی دوازده امامی بوده است.پادشاهان و صدر اعظم ایران و عثمانی را در اشعار خود مدح گفته است، ساالنه از جانب باب عالی مستمري معین داشت، سرانجام به سال ٩٦٣ به بیماري طاعون

درگذشت.وي مانند «خطایی؛ شاه اسماعیل صفوي» از بنیان گذاران ادب منظوم ترکی ترکیب ها، قالب ها، وزن ها، که است آن اساسی اش کار او مانند و است آذري مضمون ها و معنی هاي شعر فارسی را از راه ترجمه یا به عین عبارت در ترکی به

کار برده و با این استفاده از ادب فارسی شعر نوزاد ترکی را حیات بخشیده است.

آثار فضولیدیوان اشعار به فارسی شامل قصیده، غزل، قطعه، رباعی و یک ساقی نامه به نام هفت جام، دیوان اشعار ترکی، شامل قصیده و غزل و مثنوي لیلی و مجنون، شاه و گدا، بنگ و باده (به نام شاه اسمعیل در ٣٥٠ بیت) و... کتاب روضـۀ الشهداي نامید. رساله اي مالحسین کاشفی را به زبان ترکی ترجمه کرد و حدیقه السعداء به نام لطائف المعارف یا سفرنامۀ روح دارد که مناظره اي است میان روح و عشق، رساله اي به نظم و نثر به اسم «رند و زاهد» پرداخته که به سال ١٢٧٥ هجري قمري

در تهران چاپ شد. فضولی به عربی هم شعر می گفت و دیوانی بدان زبان دارد.تهران در میرصالح حسینی اهتمام به فضولی محمد ترکی دیوان اول جلد

٣١٦

انتشار یافته است.غزلی که جناب خالص تخمیس نموده در دیوان فضولی صفحۀ (١٥٨) این گونه

آمده است؛حسنون اولدوقجا فزون عشق اهلی آرتیق زار اولور

حسـن نه مقدار اولـورسا، عشـق اول مقدار اولورجنت ایچــون منع ائدن عــاشق لري دیــداردن

بیلمه میش کیم جنتی عاشـق لزاجی، دیدار اولورعشق دردیــن دن اولــور عاشق مزاجی مستقیم

عــاشقین دردینه درمـان ائتسـه لر، بیمار اولورزاهــد بیخود نه بیلسین ذوقـونو عشق اهلی نین

بیـر عجب می دیر محبت کیم، ایچن هشـیار اولورعشق سوداسینه صرف ایلر «فضــولی» عمرونو،

بیلمه زم بو خـواب غفـلت دن، قاچان1 بیدار اولور(دیوان ترکی فضولی، تهیه و تدوین میرصالح حسینی، ج اول، ص ١٥٨)

فزوويل به غدادي:شاعرياين له بووه. فزوويل نازناوي به غدادي، سولثماين کوذي حمه مه د دکتؤر حمه مه د خوالثخؤشبوو کؤچييه. ده يه مي سه ده ي تورکيبثژي و فارسيبثژ ئه ميين رياحي، لثکؤصه ر و مامؤستاي ناوداري زانستگه، که هيچ وته يثکی بث به صگه ي (بذوانه، بووه کورد بنه ذه ته وه له فزوويل ده نووسث؛ لث نه بيستراوه، باوه ذپثکراوی زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی، د. محمدامین ریاحی، ص ١٨٦)، چونکه له عثراقي عه ره ب له دايک بووه و له به غداد ژياوة به به غدادي ناوبانگي ده ركردووة، له

شاري“حله“ خوثندوويه يت، مه زهه يب شثعه ي ده وازده ئيمامي بووه.له شيعره کانيدا وه سف و مه دحی پادشاکان و سه دري ئه عزه مي ئثران و عومساين كردووة و ساآلنه له اليه ن بايب عالييه وه جريه و مووچه ي دابينکراوي هه بووه، تا له

. هاچاق 1

٣١٧

ساصي ٩٦٣ کؤچيدا به نه خؤشيين تاعوون ماصئاويي له دونيا كردووة.فزوويل له ئه ده يب تورکيدا هه روه ک شا ئيسماعيلي سه فه وي له بناغه دانه راين ئازه ريه و هه ر وه ک ئه و، كاره بنه ماييه كه ي ئه وه يه که ئه ده يب مه نزوومي تورکيي ذثگه ي له فارسي شيعري ماناکاين و مه زموونه کان و ته رکيب و قاصب و کثش ته رجه مه و وه رگثذان، يان به عه يين عيباره ت له زماين تورکيدا به کار ده با و به م شثوه سوودبردنه له ئه ده يب فارسي، شيعري کؤرپه و ساواي تورکي په روه رده ده کات.

نووسراوه کاين فزوويلديواين شيعره کاين به فارسي قه سيده، غه زه ل، قيتعه، چوارينه و ساقينامه يثک له بريتييه تورکيه کانيشی شيعره ديواين ده گرث، خؤ له جام“ ”هه فت ناوي به قه سيده و غه زه ل و مه سنه ويي له يلي و مه جنوون، شاهـ و گه دا، به نگ و باده. ئه م مه سنه وييه، که له کؤتاييدا هاتووة به ناوي شا ئيسماعيله وه وتوويه و سث سه د و په جنا دثذه ـ و... هه روه ها کتثيب (ره وزه تولشوهه داي مه ال حوسثنيي کاشفي) که هه روه ها داناوه، له سه ر (حه ديقه تولسو عه داي) ناوي و تورکي به کردوويه فزوويل ريساله ي (له تائيفومل عارف) يان سه فه ري رؤح که مونازه ره و موقابه له ی نثوان رؤح و عيشقه ، ريساله يه ک به شيعر و په خشان به نثوي ” ذه ند و زاهيد“ که ساصي ١٢٧٥

کؤچي له تاران چاپ بووه.به رگي يه که مي ديواين تورکيي شيعره کاين به تثکؤشاين مريساصحي حوسثنيي

له تاران چاپ کراوه.هه يه. ئه و غه زه له که حه زره تی «خالص» فزوويل کتثيب شيعري عه ره بيشی

کردوويه به پثنجخشته کي له ديواين فزوويل الپه ذه ي (١٥٨) دا هاتووة.که ده قي ئه و شيعرانه م له به شه فارسيه که دا هثناوه.

٣١٨

شرح فارسی و کردي تخمیس غزل فضولی به ترکی سرودة حضرت خالص ١

شه رحي فارسي و کورديي پثنجخشته کيي غه زه يل فزوويلبه تورکي هه صبه سيت حه زره يت خالص ١

آتش عشقک فروزان اولسه عشاق نار اولور...اگر آتش عشق تو شعله ور شود، عاشق [تبدیل به] آتش می شود

گر به خود آیی به خدایی رسی. در این مخمس سخن از چون خدا شدن است. اگر خداوند بخواهد. «اگر» واژة قابل تأمل است. در مصرع دوم شهود موجب بیداري است. چشم که در شرح هاي پیشین گفتیم، نسبت صفت بینایی حق است که با

شهود به انسان منتقل می شود و بینایی، بینایی باطنی است و...پثنجخشته کييه دا له م ده گه ي. خودا به بچيته وه ، خؤتدا به ئه گه ر ده صثن مه به ست له چؤنيه تيي وه ک خودابووين به شه ره، به ته ئکيد له سه ر وشه ي ”ئه گه ر“ که ئه گه ر خوداوه ند بيه وث. له دثذي دووةمدا شوهوود ده بث به هؤي خه به ربوونه وه، چاو که له شه رحه کاين پثشوودا ئاماژه مان پث کرد و گومتان نيسبه يت بينايي هي

حه قه، که به ئه زمووين شوهوود ده درثته مرؤض و بينايي، بينايي باتنييه و...

جلوة حسنن کورر عاشق در و دیواردن...جلوة حسن تو را عاشق از در و دیوار می بیند...

در چند جاي دیگر از شرح اشعار این مفهوم را توضیح دادیم که تحت تأثیر هاتف اصفهانی جناب خالص فرموده است و بیت مشهور هاتف که از شاعران وحدت

وجودي است، این است؛جلوة یار از در و دیوار در تجلی است یا اولی االبصار

له چه ندين جثگه ي ئه م شه رحه دا ناوه رؤکي ئه م مه زموونه م ذوون كردووة ته وه، شاعريي ئیسفه هانى هاتفي کاريگه ريي ژثر له وته يه ئه م خالص حه زره تی که

وه حده يت وجووديدا هؤنيوه ته وه، که ده صث:جيلوه ي يار له ده ر و ديواره وه، ته جه الي هه يه، ئه ي ئه وانه ی چاوتان هه يه و

٣١٩

ده بيننوه حده يت واته باره يه وه له م ئاگاداري بؤ ده گه ذثته وه هه مووي به شه ئه م که

وجوود...

بیلممش واعظ نه مظهردن اولور عشق آهلنک...واعظ نمی دانست که اهل عشق از کدام مظهر طلوع می کنند و برمی آیند...

عشق: رك شرح هاي پیشین، مظهر: رك شرح هاي پیشین، ذوق: رك شرح هاي پیشین

در این بند از عام ”مردم“ که در بند دوم بود به ”خاص“ واعظ برمی گردد که او را مایۀ گمراهی عام می داند و فرق ادیان را بیهوده می داند و واعظ را که به جاي خدا، خود را می بیند، هشدار می دهد و به هشیاري می خواند. شراب: رك شرح هاي

پیشینعيشق: بذوانه شه رحه کاين پثشوو، مه زهه ر: بذوانه شه رحه کاين پثشوو، زه وق:

بذوانه شه رحه کاين پثشووله م به شه دا له عامه وه واته خه صك ده گه ذثته وه بؤ خاس، واته واعيز که بووه به هؤي گومذايي خه صک. عارف جياوازيي دينه کان به بث بنه ما داده نث و ده صث واعيز خؤي ده بينث و خودا نابينث (بؤ به رژه ونديی خؤي تثده کؤشث) و شاعري ئاگاداري

ده دا به خه صک که هوشيار ببنه وه. شه راب: بذوانه شه رحه کاين پثشوو

عشق علمندن اولور اسراردن عاشق فهیم...عاشق به واسطۀ دانش عشق، به اسرار پی می برد...

دانش عشق، درد عشق، درمان عشق، امري ویژه و غیرظاهري است و دانایی خاص خود را می خواهد. آموزش ندارد، شهودي است نه کسبی، درسی نیست، در

سینه است.زانسيت عيشق ، ده ردي عيشق ، ده رماين عيشق ، ئه مرثکي تايبه ته، که ئاشکرا و زاهريي نييه و زانسيت خؤي ده بث، فثرکردين نييه، شوهووديه و که سيب نييه،

ده رسي نييه، له سنگدايه.

٣٢٠

عاشق رسوا چکر سوداي عشقک جورینی...عاشق رسوا جور سوداي عشق را می کشد...

عشق و رسوایی دو واژة آمیخته اند، زیرا عامۀ مردم که اکثریت هستند و تحت تأثیر سخن زاهد و واعظ هستند، هر چه خالف سخن آنان باشد و به آن عمل شود موجب رسوایی می دانند. عارفان عالم و شاعران عارف چون شمس، موالنا، حافظ، ابن عربی، ابن فارض و... همواره علم را قربانی عشق کرده اند و رسوایی براي خدا را به جان خریدند که جناب خالص نیز در تکمیل سخن فضولی به همین راه رفته اند.

عيشق و ريسوايي دوو وشه ي تثکه آلون، چونکه خه صک که زؤرتريين کومه صگا ده گرنه وه، له ژثر کاريگه ريي وته ي زاهيد و واعيزدان و هه رچي به پثچه وانه ي وته ي ئه وان بث و عه مه صي پث بکرث، به هؤي ريسوايي ده زانن. عارفاين عامل و شاعرياين عارف وه ک؛ شه مس، مه والنا، حافز، ئيبين عه ره يب، ئيبين فارز و... به رده وام عيلمي خؤيان به قورباين عيشق كردووة و ريسوايي بؤ گه يشنت به خودايان به گيان کذيوه،

که حه زره تی خالص له ته واوکردين وته ي فزوويل دا به م رثگايه دا چووه.

٣٢١

(٣)بــویلـه مخمـورم، کـه بیلمم بـاده حمــرا ندرجـــان نـدر، کنــدیم نهیـم، ابداع ماانشـا ندرتاکـه مدهـوش اولمشـم بـن بیلمزم اخـري1 ندر

«بـویله سرمسـتم که ادراك ایتمزم دنیــا نـدربـن کیمم، سـاقی اوالن کیمدر، مـی صهبا ندر؟»

مــرغ روحـــه، زلف لیــالدن سینه، دام ایسترمچشم مستکـدن صفاي قلب ایجون، جام2 ایسترمبیلمیزم مـــن گــاممی، گـر طبعمی رام ایسترم

«گرچـه جانانـدن دل شـیدا ایچون کام ایسـترمصورت جـــان بیلمـزم کــام دل شـیدا ندر؟»

عشـقــدن مسـتظهر ایلر عاشـقه، فکر وصـالفـرق قلمـز صدمـت و عـز3 و جمال ایلـه، جاللعــاشـق شـیــدایه٤ بکدر لذت هجـر وصـال

«وصلدن، چون عاشـقی٥ مسـتغنی ایلر بر خیال،عــاشقه، معشـوقدن، هر دم بو اسـتغنـا ندر؟»

وحدت ایچره، کسرت و دارلیک ورن، عارف دکل٦لــذت جناب7 ایچون طاعت قلن عــارف دکـل8علـم حــکمتله ریـاضتلی اوالن عــارف دکـل9

دکل10 عـارف بلـن مافیهـا و دنیـا «حکمـت نـدر» مافیهـا و دنیـا بلمیـه اولـدر عـــارف

. (یاء) ممدوده: اخرا ١. جان ٢

. شد (زاء) ایله ٣. شیداي ٤. عاشقه ٥

. وکل ٦. جنان ٧. وکل ٨. وکل ٩١٠ وکل

٣٢٢

عالمـی حلولدربـدر فغانـک صیـت خالصـا! عالمـی تــروبـدر و زارم دلسـوز نــالـه عـالمـی یــاندربـدر سراسـر آهـم آتـش

«آه و افغــانـک «فضولـی»! اینجدربدر عـالمیگر بالي عشـقده خوشـنود ایسـک، غوغا ندر؟»

٣٢٣

(٣)ته مخيسي غه زەيل «فزوويل»

چييه سوور مـــه يي نــازامن که سه رخؤشم وەهـــا چييه نووسيندا١ له نوثکـاري چيم، خؤم چييه ، گيان چييه قيامه ت ــازامن ن چــووم، خؤم له سه ر ــه وەيت ل

ــه ــا چيي ــه م دني ــه تثناگـــ ــم کــــ ــا سه رخــؤش «وەهــــوور چييه » ــه رايب س ــاقي کثيه ، ش ــه وي بؤته س ــن کثم، ئ م

ــنــدەي ذؤحـــم دەوثــت ــاص ــؤ ب ــم ب ــک ــال، داوث ــه ي ــي ل ــف ــه زوص لدەوثــت گــيــامن دص، ــاي ــه ف س ــؤ ب مه ستيشت، چـــاوي ــه لمن نازامن، تث ناگه م[ئه وانه چني] ئه گه ر ته بعي خؤم به دەسته مؤيي دەوثت

ــه يدام کـامـه راين له گيانان دەخــوازم، «گــه رچي بؤ دصي شــاري گيان چييه و کامي دصي شه يدا چييه » به آلم نازامن ذوخس

دەکــات پشتگه رم عيشق بــه عاشق پثکگــه يشنت بريي جياوازي له نثوان زيان٢ و گه ورەيي و جه مال و جه الل دانانثتيــه کن هـه ر وەسص [و] دووري خــؤشيي شه يـدا عاشقی

«له به ر ئه وەي تـاقه خــه يالثكيش عاشق له وەسص بث نيـاز دەکاتهــه ردەم ئه م بث نيـــازييه ي گـــراويي بؤ عاشق ئيتر چييه ؟»

ئه وەي وا له يه کتاييدا کيسرەت و ته نگي دەبه خشثت، عارف نييه ئه وەي وا بؤ چثـژي بـــه هه شت تــاعه ت دەکــات، عــارف نييه ئه وەي وا به زانسيت فــه لسه فه وە ذيازەت دەکثشثت، عـارف نييه

ــيت دنيايي دەزانثت، عارف نييه «ئه وەي وا حيکمه يت دنيا و شــيت دنيايي چني» ــت دنيا و ش ــه وا نــه زانث ــارف ئه وەي عـــ

. «ابداع ماانشا» 1. له دەقه که دا صد مست نووسراوە، من پثم هه صه يه له به ر کثشي شيعرەکه و واتاي ذسته که ش. جا به : صدمت واته 2

سه دەمه و زيامن خوثندەوە.

٣٢٤

ئه ي «خالص»! بانگه وازي هاوارت عاله مي حلول وبدر[؟]بدر[؟] وتــرو عاله مي الوازم دصسووتثنه ري نــاصه ي تثبه رداوە ئاگر عاله مي سه رانسه ر مــن ئاهي ئاگري

ــي تـؤ عاله مي ئـــازار داوە «ئــه ي فــزوويل»! ئـاخ و داخــئه گه ر به به آلي عيشق شادمان يب، ئه و داد و هاوارەت له چييه ؟»

٣٢٥

شرح فارسی و کردي تخمیس غزل فضولیبه ترکی سرودة حضرت خالص ٢

شه رحي فارسي و کورديي پثنجخشته کيي غه زه يل فزوويلبه تورکي هه صبه سيت حه زره يت خالص ٢

دیوان ١٦٥ در صفحۀ است، کرده تخمیس را آن که حضرت خالص فضولی غزل فضولی این گونه آمده است:

غه زه له که ي فزوويل که حه زره يت خالص کردوويه به پثنجخشته کي له الپه ذه ي ١٦٥ ديوانه که ي فزووليدا به م شثوه يه هاتووة:

نه دیر دنیـا ائتمه زم ادراك کی سرمستم ئویله1 نه دیر صهبا و می دیر، کیم اوالن ساقی کیمم، من

ایسته رم کام ایچون شیدا دل دان جانان گرچه نه دیر شیـدا دل کـــام بیلمه زم جـانان سورسا

وصـال بیر ایلر مستغنی عاشقی چون وصل دن نـه دیر؟ استغنــا بو دم هر معشوق دن عــاشقه

بیلن عارف دئیل، و مــافیها حکمـــت دنیــا نه دیر مافیهــا و دنیــا بیلمه یه دور اول عــارف

عـالمی، دیر اینجیدیب فضولی، فریادین و آه نه دیر؟ غوغــا خشنودایسن، ایله عشق کـربالي

بویله مخمورم که بیلمم باده حمراندرآنچنان مست و مخمورم که نمی دانم بادة حمرا چیست!

نامفهوم همگی مکان و زمان و قرب اسباب و مراحل تمام بقاء مرحلۀ در می شود و آنچه می ماند لذت بقا و جاودانگی است و به دایرة ذات پیوستن است، زیرا آنچه در این بند شاعر از او یاد می کند، براي او جز سایه اي نیست و سایه در کنار

وجود، عکسی بیش نیست.

. اوقدر 1

٣٢٦

له قؤناغي ”به قا“ دا هه موو قؤناغه کان و ئه و سه به بانه که ده بن به هؤي نزيکي له خودا و ته نانه ت زه مان و مه کان ماناي نامثنث و ئه وه ي ده مثنثته وه چثژي نه مري له م (به شه) دا شاعري زاته وه هه يه، چونکه هه رچي بازنه ي به به قايه و پثوه نديي و وثنه يه کي وجووددا، پاص له سثبه ر و نييه فره تر سثبه ري بردوه، ناوي و هثناويه

بث بايه خه.

مرغ روحه زلف لیالدن سینه دام ایسترماز زلف لیال دامی براي پرندة روحم می خواهم

زمانی که عارف به وصال می رسد درصدد است هر چه زودتر قفس جسم را بشکند و پردة خود را از میان بردارد تا به خدا برسد. سخن این بند نیز همین است.

ئه و کات که عارف به ويسال ده گا بؤ ئه وه ده گه ذث که به زووترين کات قه فه س و زينداين جه سته بشکثنث، په رده ي له ش الدا و به خودا بگا، وته ي ئه م به شه ئه م

ئاوات و راستيه ده رده خا.

عشقدن مستظهر ایلر عاشقه فکر وصال...فکر وصال عاشق را به عشق مستظهر و امیدوار می کند

امید سالک تا وصال نهایی، عشق به خداوند و جاذبۀ عشق است، زیرا تمام پله ها را پشت سر گذاشته و دیگر از خط صفات هم عبور کرده است و در آنجا ضد را

نمی بیند، هر چه هست یکرنگی و یگانگی است، اما نیاز همچنان باقی است.و خوداوه نده به عيشق کؤتايي، ويسايل به گه يشنت تا ساليک هيواي له ته نانه ت تث په ذاندوه قؤناغه کاين هه موو ئه وه ي له به ر عيشق، به ره وخؤکثشاين نابينث، هه رچي هه يه ناته بايه ک خه يت سيفاتيش تثپه ذيوه له و پله يه دا هيچ دژ و

يه کذه نگي و يه کده نگييه، به آلم نيازي ساليک هه رماوه ته وه.

وحدت ایچره کسرت و دارلیکورن عارف دکل...آنکه در وحدت، کثرت و دنیایی می بخشد، عارف نیست...

عبادت بهشت براي را خدا که آن گفت؛ که عدویه“ ”رابعۀ به سخن اشاره

٣٢٧

می کند، مزدور است، آن که از ترس جهنم عبادت می کند، ترسو است. عارف آن است که خدا را براي خدا عبادت می کند. سخن این بند همین است.

ئاماژه يه به وته ي رابيعه ي عه ده ويه، که گوتوويةيت“ئه وه ي خوداوه ندی به هه شت ده په رستی، به کرثگرياوه، ئه وه ي وا له ترسي جه هه ننه م عيباده ت ده کا، ترسنؤکه. به شه ئه م په يامي و بکا عيشقی خودا عيباده ت بؤ خاتري ئه وه يه که خودا عارف

ئه مه يه.خالصا صیت فغانک حلولدر بدر عالمی...اي خالص آوازة فغان تو عالمی را (؟)...

همان طور که در شرح حال فضولی گفتیم، او سخن عارفان و مضمون شعراي فارسی زبان را به ترکی برمی گردانده است و این بند به تأثیر سخن موالنا رومی است

که می فرماید:اگــر تو یار نداري چرا طلب نکنی اگر به یار رسیدي چرا طرب نکنی...شب وجود ترا در کمین چنان ماهیست چرا دعا و مناجات نیمه شب نکنی...

(دیوان شمس، ج ٦، ص ٢٧٠)

سروده شده است و جناب خالص آن را تکميل کرده است.و عارفان وته ي فزوويل گوتومانه، فزووليدا ژياين شه رحي له که هه روه ها مه زمووين شيعري شاعريه فارسه کاين وه رگثذاوه ته سه ر زماين تورکي و ئه م به شه له کؤتايي پثنجخشته کييه که له ژثر کاريگه ريي مه والناي رؤمي دايه، که مه والنا ده صث:

ئه گه ر تؤ يارت نييه، بؤچي ناذؤي به شوثنيدائه گه ر به يار گه يشتووي، بؤچي سه رخؤشي و مه سيت ناکه ي

تاريکيي شه و وه ک مانگ له مه کؤگايه بؤ ته مه ين تؤله شه وی وجوددا مانگثکی وه ها بؤ تؤ له بؤسه دايه

بؤچي دوعاو موناجايت نيوه شه وانه ناکه ي...(دیوان شمس،ج ٦،ص ٢٧٠)

و حه زره تی خالص ئه وه ي ته کميل و ته واو كردووة.

٣٢٨

(٤)خیـلـی مـدتدر غـــم آه نــدامـت بـکله روزخــاندان عشـقده کنـــج سـالمت بـکله روزشـام فرقتـده در1 شـو، صبـح2 قیامت بکلـه روز

روز بکلـه مالمـت کـوي سـر یللـردر «نیجـه لشـکر سـلطان عرفـان کـز والیـت بکلـه روز»

بحــر عشقنده کــوکل امــواجدن ایتمه حـذرعشـقده، هر کیمسه باشدن کچمسـه، بولمز ظفربــاغلرز میـخانه ده سـوداي حسنکــده مگـر3

سـحر و شـام میخانه کـز در خـاك «سـاکن ارتفـاع قـدر ایچـون بـاب سـعادت بکلـه روز»

توضیح:٤راحـــت اولمـز گیجه لـر غمـدن دل مکلوبمـزقـان دوکـوب صحـراي غمـده دیده مسـکوبمزمحبوبمـز دکل٥ غیـري یـــازدن عشـق ذوق

«جیفـه دنیـــا دکل٦ کرکـس گبـی مطلوبمـزبـر بیـوك عنقالـروز، قـاف قناعـت بکلـه روز»

اسـراردن مخـــزن اولـدق محـرم هللا شـکر دیـــداردن گریانمـز دیــده اولـدي روشـن یوقـو گرمـز چشـممز سـوداي عشـق یـاردن،

اغیـاردن اندیشـه چشـممز گورمـز «خـواب روز» بکلـه والیـت اسـرارز، گنـج پــاسـبان

. فرقنده ١. به صبح قیامت 2

. مکر ٣. متن چاپیدا گالن ٦ مخمسلر اوسته مخمسلردن آیریلیبو عنوان «مخمس ایضا» نان چاپ اولوبدور. اما ٤

بونالر بیر پارچه شیعردیالر.. وکل ٥. وکل ٦

٣٢٩

قیس ایدوب، صحرایه سالدي1 غیرت عشقک بزيمست شیــدا ایلــمشدر شدت شوقــک بــزيدر ایــدوب ذوق جهــاندن لــذت ذوقــک بزي

«صـورت دیـوار ایدبـدر حیـرت عشـقک بـزيغیر سـیر بـاغ ایـدر بز کنـج محنت بکلـه روز»

عـاشـقز انـوار حسـنک مظهـر دلـده کـوروبکلـوب سـیره حسـنکه مـألوفمـزدن مسـکن طالبـان گنـج عشـقز جوهـر جانـدن کیچـوب

چکـوب خوفـک خطـر تجریـدز، راه «کاروان گاه مجنـون، گاه بـزدور یلـه نوبـت بکلـه روز»

گریانمـز دیـده دور بی اثـر زاهـد صـائمـه بریانمـز سـینه دکلـدر2 خالـی عشـقـدن ناالنمـز خاطـر یانمـش ایلـه عشـق آتـش

«صــانمیکـز کیـم کیجه لـر بیهوده لـر افغـانمزملـک عشـق ایچره حصار اسـتقامت بکلـه روز»

بـرق حسـنکدن نگـارا! شـعله دنیایه دوشـوب3شـهرت آواز عشـقک کـوه و صحرایه دوشـوب٤«خالص» شـیدا طــریق عشـقده قانلـر ایچوب

«یاندیلر فرهاد و مجنون، مست جام عشق اولوباي «فضولی»! بــز اوالر یاتدقجه، نوبت بکله روز»

. صالدي ١. وکلدر ٢

. دوثوب ٣. دوثوب ٤

٣٣٠

(٤)ته مخيسي غه زەيل «فزوويل»١

ــيمــانيني په ش ــي ئاه ــي خــه م ــي چاوەذث زؤرە ــي مــاوەيه کــه المه تني س ــه ي گؤش ــي چـاوەذث ــقدا عيش ــه داين خـــان ــه لــني قيامه ت ــي به ياني ــاوەذواين چ ــو؟؟ درش ــدا دووري ــه وي ش ــه ل

ـــني ـــاوەذوان چ ــه ــؤم ل کـــــــؤإلين لـــه ســـه ر زؤره ــي ــک ــث ــاآلن «سوياليه تني» ــــاوەذواين چ و عريفانداين سوصتاين له شکري لــه

ــزە مـه پارث ــوکل ک ــه پؤيل ش ــه ل ــؤ خ ــقدا عيش ــاي دەريــ ــه لــقدا، هه رکه س له سه ري خؤي نه گوزه رثت، سه رکه وتين نابثت له عيشــن ــؤ بکه ي ــي ت ــه وداي جواني ــه يري س ــه دا س ــه مه خيان ــه ر ل مه گ

مــه خيــانه ين دەرگـــــاي بـــه ر نيشته جــثي ذؤژ و شه و «ئثمه به خته وەريني» دەرگــاي ــاوەذواين چ خؤمان قه دري به رزبوونه وەي بؤ

ــوودە نــابثت ــاوي خه فه ت ئاس ــه وانه له تــ ــي زه برلثدراومان ش دصــه حراي خه مه وە ــه س ــين لثذژاوەت ــرين لثذژاومان خوث ــاوي ئه س چــه نيي ــاواز جيــ ــار يــ ــقي عيش ــي زەوقــ ــه ل ــان دصــــدارم

نني دنــيــا کـــه الکي خــــوازياري چـــه قـــه ص «وەک دەکه ين» قه ناعه ت قــايف سه يري و گــه ورەيــن عه نقايه کي ئثمه

ــه ي ثنييه کان ــه مه حرەمي خه زثن ــه بووين ب ــوپاس بؤ خودا ک ســووەوە بـــ ــاک ذوون ــدار دي ــه ب ــان گريــامن ــاوي چـــ

ــه وە چاومان ــه ناچثت ــه و خ ــار ي ــقي عيش ــه وداي س ــه ر له بچــاومانه وە نــاچثته بثگـــانه ئه ندثشه ي له به ر «خــه و٢، دەکــه يــن» ــه ت ــالي وي ثنييه کاين گــه جنــي ــه واين ــاس پ ســه يــري

ــه حرا ــتينيه س ــردە «قه يس» و خس ــقت ئثمه ي ک ــرەيت عيش غه ي

. ئه م پثنجخشته کييه له هه شت به ش پثک هاتوە؛ به آلم دەقي چاپي، دوو به شياين به جوث و به شه که ي ديکه شي به 1جوث چاپ کردوە. له ته رجه مه ي عه رەيب دوکتؤر موکه ذەم تاصه بانيدا هه ر هه شتيان به دواي يه کدا چاپ کراون که

شثوازثکي ذاسته و منيش هه ر وام کردوە.. لثرەدا که صک له وشه ي «خواب»ي فارسي وەرگرياوە 2

٣٣١

ــن ــه يـداي کــــردي ــه رخــــؤش و ش ــه وقت س ــي ش تـــــه وژمــتــه وە ــان دوور خس ــه زەوقي جيهــ ــه ي ل ــت ئثم ــژي زەوق چثــ

ديـــوار سه ر وثنـــه ي کــردؤته ئثمــه ي عيشقت «سه رلثشثواويي دەکه ين» ئازار قوژبين سه يري ئثمه دەکه ن، باغ سه يري غه يرە، خه صکي

ــتؤته تــوثي دصه وە ــق نـــووري جــوانيي تؤمان خس ئثمـــه ي عاشــه يري جوانيت ــوثين خــووپثگرتووي خـؤمانه وە هاتووينه ته س له شئه وانه ي خوازياري گه جني عيشقي تؤن، له گه وهه ري گيان گوزەراون

«ئثمه کــارواين ذثگه ي تــه جــريدين و تــرسي مـــه ترسيمــان کثشاوەدەکثشني» کثشک که منم جاريش هه ندثک و مه جنوون جار هه ندثک

ــت ــه ر بث ــه بث ئه س ــاين ئثم ــاوي به گري ــه چ ــد! وامه زان ــه ي زاهي ئــه نيي ــي خـــاص ــق عيش ــه ل ــه ئثمـــ ــاين بـــريــ ــنگـــي ســووتاوە ــق س ــه به ئاگري عيش ــاواري ئثم ــه و ه ــه ناص ــري ب خـــات

ســـوودە بــث شه وانه مـــان هــــاواري کــــه «وامــــه زانـــه دەکه ين» خؤذاگري حه ساري و حه وش سه يري عيشقه وە مصکي له

ــردووة ــاي پذ ك ــؤ دني ــي ت ــنــگي جـــواني ــدار! پذش ــه ي دصـــ ئــه حــراوە ــو و س ــه کثـ ــت کــه وتؤت ــاوازي جـــواني ــي ئـ نــاوبانگــواردوە ــقدا خوثين زؤري خ ــه ي عيش ــه يدا له ذثگ ــص» ي ش «خال

«فـــه رهاد و مـــه جنوون سووتــان و سه رخــؤشي جــامي عيشق بوونئه ي «فزوويل»! کاتث ئه وان سووتان، ئيتر چاوەذواين نؤبه ي خؤمان دەبني»

٣٣٢

شرح فارسی و کردي تخمیس غزل فضولی سرودة حضرت خالص ٣

شه رحي فارسي و کورديي پثنجخشته کيي غه زه يل فزوويل هه صبه سيت حه زره يت خالص ٣

این غزل فضولی که حضرت خالص تخمیس فرموده اند، در دیوان فضولی صفحۀ ١٧٥ به شرح زیر آمده است:

ئه م غه زه له ي فزوويل که حه زره يت خالص کردوويه به پثنجخشته کي له ديواين فزوويل به م شثوه يه هاتووة:

نئچه ییـل لـردیر1 سـر کوي مــالمـت بکلریز2لشـکر سـلطــان عرفـا نیــز3 والیـت بکریـز

ساکــن خــاك در میخـــانه ییز٤ شام و سحـرارتفـــاع قـدرایچـون بـــاب سـعادت بکلریز

جیفـــۀ دنیـــا دئیل کـرکس کیمـی مطلوبیمیزبیر بؤلـوك عنقالریـز، قــاف قنــاعـت بکلریز

خـــواب گؤرمز چشمیمیز انـدیشۀ اغیـــاردن،پــاسـبان گنج اسـراریـز،٥ محبـــت بکلریـز

صورت دیــوار ائدیب دیــر حیـرت عشقین بیزي،غیر سـیر بــاغ ائدیـب، بیز کنج محنـت بکریز

کـاروان راه تجــریدیز،٦ خـطر خـوفین چکیب،گــاه مجنـون گــا مـن دور ایچره نوبـت بکریز

. ایل لردیر ١. گؤرله یه ریک ٢

. عرفانیک 3. میخانه ییک ٤

. اسراریک ٥. تجریدیک ٦

٣٣٣

سانمــا نیز کیــم گئجــه لر بیهوده دیر فریادیمیزملک عشـق ایچـره حصـــار اسـتقامت بکلریز

یاتدي الر فرهاد و مجنون مست جام عشق اولوب،اي «فضولـی» بیـز اوالر یاتدیقجـا صحبـت بکریـز

خیلی مدتدر غم آه ندامت بکله روز...مدت زمانی است چشم به راه غم آه پشیمانی هستیم...

انسان عارف مدام به دنبال جواب این سؤال است که چرا به دنیا آمده است. در جرگۀ آدم وارد شدن، یعنی قبول گناه کردن و این سرنوشت انسان است که عارف همیشه پشیمان از آن است و تبرئۀ خود را در عشق جستجو می کند و عواقب آن

را هم می پذیرد. عارف به رده وام به شوثن وه إلمی ئه م پرسياره وه يه، که بؤچي هاتووه ته دنياوه، چونکه چوونة ناو ريزى به ين ئاده م ياين قه بووصي گوناهـ و ئينساين عارف به رده وام بؤ چاره نووسي خؤي په شيمانه و بؤ خه السي و خاوثنيي خؤي به هؤي عيشقةوة

ده گه ذث و چه رمه سه ريشی قه بووص ده کات.

بحر عشقنده کوکل امواجدان ایتمه حذر...در دریاي عشق از امواج [ویرانگر]حذر مکن

جز عشق، راه دیگري براي نجات نیست. جهان ظاهر و باطن با عشق به بهره می رسد.

به قول حافظ؛گـــر مریـد راه عشـقی فکـر بـــدنامی مکن

شـیخ صنعـان خرقـه رهـن خانۀ خمـار داشـت...جگه له عيشق، ذثگه يثکي تر بؤ رزگاربووين مرؤڤ نييه، جيهاين زاهري و باتن

به هؤي عيشقةوة به ئاکام ده گا.به وته ي حافزيش؛

ئه گه ر موريدي ذثگه ي عيشقی ، بري له به دناوي و ريسوايي مه که وه

٣٣٤

له ماصي مه يفرؤش بارمته ي شه رابدا له ته ريقه يت شثخي سه نعان خةرقه ي دانا.

راحت اولمز گیجه لر غمدن دل مکلویمز...دل“ویران“ شبانه از غم آسوده نمی شود...

قناعت نعمت اهللا می گوید: اصل چهارم قناعت می گردد. شاه پایۀ بر بند این است و قانع آن است که از شهوات نفسانیه و تمتعات حیوانیه پیراسته و وارسته

باشد.ئه م به شه له سه ر ”قه ناعه ت“ ـه، شانيعمه توصـآل ده صث: بنه ماي چواره م قه ناعه ته و قانيع ئه وه يه، که به رده وام له شه هه وايت نه فساين و چثژه کاين حه يواين دوور بث.

شکر هللا محرم اولدق مخزن اسرار دن...سپاس خداوند را که محرم مخزن اسرار شدیم...

گردش این بند بر عالم شهود و بقاست که عارف از خودرسته سلوك به دیدار حق و درك جمال او می گذراند.

ئه م به شه به ده وري عاله مي به قا و شوهووددا ده خولثته وه، که عاريف له خؤ رزگار رؤزگاري خؤي به شوهوود و ديداري حه ق ذاده بوثرث.

قیس ایدوب صحرایه صالدي غیرت عشقک بزي...غیرت عشق تو ما را (قیس) کرد و به صحرا افکند...

غیرت: رك شرح هاي پیشینبیت پایانی را فضولی از سعدي گرفته است که می فرماید؛

تنگ چشـمان نظر به میوه کنند مـا تماشـاکنان بسـتانیمتـو به سـیماي شـخص می نگري مـا در آثار صنـع حیرانیم

غه يره ت: بذوانه شه رحه کاين پثشووئه م دثذه شيعره ي کؤتاييه، فزوويل له سه عديی وه ري گرتوه؛ که ده صث:

به ر چاوته نگان ، بؤ ميوه ي باخ ده ذوانن واته ئافره تهونه ري که ده کات جوان سروشيت سه يري عارف به آلم ده زاين، باخ وه ک

٣٣٥

خوداوه نده، كه مه به سيت ذوخساري جوانه.تؤ ده ذوانيه سه ر و سيما و ئثمه له به رهه مي هونه ري خوداوه ند سه رسوذماوين.

عاشقز انوار حسنک مظهر دلده کوروب...ما عشق نور زیبایی و حسن تو را به درون دل جا داده ایم...

راه به عشق مجازي که وسیلۀ گام گذاشتن در را نهایت هم خود عارف در رسیدن به مقصد است وام دار می داند، عشق ناکام مجازي موجب تجرید مقدماتی است. مجرد شدن، برهنه شدن از اغراض دنیوي و چیزي در ملک او نباشد و باطن او برهنه باشد از اعراض یعنی ترك دنیا و جز خدا چیزي طلب نکند و از دنیا چیزي نگیرد و براي ترك عوض نخواهد، نه در دنیا نه در عقبی، ترك دنیا براي ناچیزي دنیا و این که اطاعت خدا فوت نشود که حطام دنیا وبال اهل دنیاست. (شرح تعرف،

ج ٤، ص ١٧) و حاصل این بند در این شرح است.قه رز داری به خؤي عثرفاندا پله ي نيهايه يت له ته نانه ت کاتث هه موو عارف بنه ماي و عارف دانانث ذثگه پث له هؤي به بووه که ده زانث، مه جازي عيشقی به ئاوات گه يشتنيه يت، عيشقی ناکامي مه جازي ده بث به هؤي ته جريدي سه ره تايي، موجه ذه دبوون، ذووتبوونه وه له غه ره زه کاين دنيايي که ساحييب هيچ نه بث و باتين ذووت بث له پثويسيت، يانی ته رکي دونيا کردن و ئه وه ی جگه له خودا خوازياري چي تر نه بث و هيچ له دونيا وه رنه گرث و بؤ ته رکي دونيا ته مادار و چاوه ذواين هيچ خه آلتث نه کا چ له دونيا و چ له عوقبا. ته رکي دونيا بکا له به ر ئه وه ي دونيا هيچ نييه و ده بث به هؤي له ناوچووين کات بؤ عيباده يت خوداوه ند، شيت دونيا وه ک بار به کؤصي ئه هلي دونياوه يه (شرح تعرف، ج ٤، ص ١٧) به رهه مي ئه م به شه شيعره له

شه رحه که دا هه يه.صائمه زاهد بی اثردر دیدة گریانمز...

اي زاهد، مپندار که چشم گریان ما بی اثر باشد...عبادت زاهد ظاهر و عبادت عاشق پنهان است. عاشق به رقت می رسد و زاهد به صعوبت و سخت دلی، تفاوت عمل به ظاهر تا سلوك به باطن بسیار است و عارف

همواره به اهل ظاهر یادآور این سخن می باشد.

٣٣٦

دصنه رمي به عاشق ثنييه، عاشق عيباده يت و ئاشکرايه زاهيد عيباده يت تا زاهري كرده وه ي جياوازيي دصذه قي، و سه خيت به زاهيد و ده گا مه حه ببه ت و

سولووکي باتن زؤره و عارف به رده وام ئه هلي زاهري به م ر سته يه ئاگادار ده کاته وه.

برق حسنکدن نگارا شعلۀ دنیایه دوشوب...نگارا درخشش شعلۀ زیبایی و حسن تو بر دنیا تابیده است...

فنا در عشق مجازي پاك همچون فناء در سلوك الی اهللا است و عارفان همواره فرهاد و مجنون را پیشرو راه رسیدن به جانان می دانند.

نظامی گوید:زهر جایی که بوي عشق برخاست یقین دان تربت مجنون در آنجاست

[تربت لیلى درست است. نظامى داستان را اینگونه تعریف مى کند که :”شنیدستم که مجنون دل افگار چو شد از مردن لیلى خبردار

گریبان چاك زد بر آه و افغان به سوى تربت لیلى شتابان“سپس تعریف مى کند که سراغ قبر لیلى را ازکودکى گرفته و کودك در جواب

گفته است:”که اى مجنون ترا گر عشق بودى ز من کى این تمنارا نمودى

میان قبرها رو جستجو کن ز هر خاکى کفى بردارو بو کنزهر خاکى که بوى عشق برخاست یقین دان تربت لیلى همان جاست“ ع.ح]

و زیبایی حق است که در طبیعت و صورت و صحرا و... جلوه می کند و عارف خالص براي رسیدن به وصال خون می خورد. فرهاد و مجنون فنا می شوند و فضولی

پیرو آنها می شود.فه نا له عیشقی مه جازيدا وه ک فه نا له سولووکي ئيله صـآلدايه و عارفان به رده وام

فه رهاد و مه جنوون به پثشه نگي خؤيان بؤ گه يشنت به د صدار ده زانن.نيزامي ده صث؛

ــا ــق هـــه صس ــؤين عيش ــوثنثك بــ ــه ر ش ــه هــ لــ

٣٣٧

ــه وثيه ــوون1 ل ــؤذي مه جن ــه گ ــه ک ــني بزان ــه يه ق بو ده دره وشثته وه و...دا و سه حرا و سووره ت له سروشت جوانيي خوداوه نده عاريف خالص بؤ گه يشنت به ويساص خوثن ده خواته وه، فه رهاد و مه جنوون به رثگاي

عيشقدا له ناو ده چن و ”فه نا“ ده بن و فزوويل به شوثين ئه واندا ده ذوا.

1. له یال.

وه سیه تنامه ی شخی خالص بۆ شخ عه لی کوڕی گه وره ی

پارچه شیعره که ی شخ ڕه زای تاه بانی، که باسی بابوباپیرانی خۆی ده کاتئه م پارچه شيعره له شونکی به رچاوی ناو ته کیه ی تاه بانی نووسراوه

مه رقه دی شخ عه بدوڕه حمانی خالص له ته كیه ی تاه بانی له كه ركووك

پثرست

٩ پثشه کي غه زه له کان ٢١ ٢٣ اى که در هر ذره اى تابان بود سیماى تو! ٢٤ ئه ى ئه وەي وا ذوخسارت له هه موو زەذەيه کدا دەدرەوشثته وە ٢٥ شرح فارسى و کردى غزل ١ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل١ ٢٧ اى برادر! تو چشم خود يکبار ٢٨ کاکي برا! تؤ چاوي خؤت جارثک ٢٩ شرح فارسى و کردى غزل ٢ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل٢ ٣٢ مرغ جان در بند هجرت خسته و افگار شد ٣٣ باصندەي گيان له به ندي دووريتدا بريندار و کؤصه وار بوو ٣٤ شرح فارسى و کردى غزل ٣ / شه رحى فارسى و کوردىي غه زه يل٣ ٣٨ کى بود یارب! که روآرم به صحراى نجف؟ ٣٩ که ي دەبث ياذەب ذوو بکه مه بياباىن نه جه ف؟ ٤٠ شرح فارسى و کردى غزل٤ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل٤ ٤٣ حق، که نور وصف او بنموده در عالم، جمال ٤٤ حه ق، که نووري وەسفي ئه و له عاله مدا جوانيی نواندوە، ٤٥ از غم عشق تو جانا! همه شب تا به سحر ٤٦ گيانه که م، له خه مي عيشقی تؤدا هه موو شه وه تا به ياين ٤٧ شرح فارسى و کردى غزل هاى ٥ و ٦ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه له کاين٥ و ٦ ٥١ معشوقه ما از نظر غیر، نهان است ٥٢ گراويي ئثمه له چاوي بثگانه شاراوەيه ٥٣ شرح فارسى و کردى غزل ٧ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل٧ ٥٦ عقل مى گوید به من هر دم، که ترك یار کن! ٥٧ عه قص هه ردەم پثم دەصث ده ست له یار هه صگره

٥٨ شرح فارسى و کردى غزل ٨ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل٨ ٥٩ مسلمانان! چه حال است این؟ ز کار خویش حیرانم ٦٠ موسوصمانان! ئه مه چ حاصثکه؟ سه رم له کاری خؤم سوذ ماوة ٦١ شرح فارسى و کردى غزل ٩ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل٩ ٦٣ اال، اى بلبل مشتاق دیدار! ٦٤ ئه رث ئه ي بولبويل ؤگریديدار ٦٥ شرح فارسى و کردى غزل ١٠ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١٠ ٦٧ اى نور رخت در دل هر ذره هویدا! ٦٩ ئه ي ئه و كةسةي نووري ذوخسارت له نثو هه موو زەذرەيه کدا دياره ٦٩ شرح فارسى و کردى غزل ١١ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١١ ٧٢ نیست به جز شاه عشق، صدرنشین صدور ٧٣ جگه له پادشاي عيشق، كةس لة الي سةرةوة ي دآلن دانه نيشتوە ٧٤ شرح فارسى و کردى غزل ١٢ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١٢ ٧٥ این مقام و منزل ماه بروج اولیاست ٧٦ ئه وه مه قام و مه نزصي مانگي بورجي ئه وليايه ٧٧ شرح فارسى و کردى غزل ١٣ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ١٣ ٨١ ”ساقى نامه“ ساقیا! بر فرش گل خرگاه زد چتر سحاب ٨٢ ئه ي ساقي! چه تري هه وری خه رگاي له سه ر فه ذشي گوص هه صدا ٨٣ ساقیا! عید است و نوروز است و ایام بهار ٨٤ ئه ي ساقي! جه ژنه يه ، نه ورؤزە و ذؤژاين به هارە ٨٥ شرح فارسى و کردى غزل هاى ١٤ و ١٥ / شه رحی فارسی و کوردیی غه زه له کانى ١٤ و ١٥ ٩١ نوربخش روى مهر آسمان، پیداست کیست ٩٢ ئه وەي وا نوور خه آليت ذووي هه تاوي ئامسان دەکا دياره كيية ٩٣ شرح فارسى و کردى غزل ١٦ / شه رحی فارسی و کوردیی غه زه لی ١٦ ٩٤ فاق من فرط الهوى قلبى على ٩٥ دصي من لةبةر عيشقی زؤر بةسةر هه موو ئه وانەي له عيشقدا٩٦ شرح فارسى و کردى غزل ١٧ / شه رحی فارسی و کوردیی غه زه لی١٧

٩٩ عشق برداشت ز دل بار من و مایى را ١٠٠ عيشق، باري «من و ئثمه»ي له سه ر دص هه صگرت ١٠١ شرح فارسی و کردى غزل ١٨ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل١٨ ١٠٣ اى کرده بنا شیوه حسن تو جفا را ١٠٤ ئه ي ئه و که سه ی وا شثوەي جوانيت جه فاي بنيات ناوە ١٠٥ شرح فارسى و کردى غزل ١٩ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه لی ١٩ ١٠٧ باز شو اى دیده! شق کن پرده پندار را ١٠٨ ئه ي چاو! بکرثوە و په ردەي گومان بدذثنه ١٠٩ شرح فارسى و کردى غزل ٢٠ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه لی ٢٠ ١١٢ جلوه جانان به چشم عاشقان مستور نیست ١١٣ ده رکه وتنی دصدار له به رچاوي عاشقان شاراوە نييه ١١٤ شرح فارسى و کردى غزل ٢١ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه لی ٢١ ١١٦ یارم از دیر برون رفت و بیفکند نقاب ١١٧ يارم له دەيري ذەبه نان چووە دەر و ده مامکی فذث دا ١١٨ شرح فارسى و کردى غزل ٢٢ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه لی ٢٢ ١٢٠ ما محرم سلطانیم، هى هى جبلى، قم قم! ١٢١ ئثمه مه حرەمي پادشاين، ڕابه چيايي! هه سته ! هه سته ! ١٢٢ شرح فارسى و کردى غزل ٢٣ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه لی ٢٣ ١٢٧ غیر حق در چشم حق بین، مى نماید چون سراب ١٢٨ له چاوي حه ق بيندا جگه له حه ق، هه مووشتثک وەک تراويلکه دەنوثنث ١٢٩ شرح فارسى و کردى غزل ٢٤ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه لی ٢٤ ١٣٢ دل از کفم برون شد آن شوخ بى وفا را ١٣٣ دصم بؤ ئه و شؤخه بث وەفايه له دەست دەرچوو ١٣٤ شرح فارسى و کردى غزل ٢٥ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه لی ٢٥ ١٣٨ اى جان جهان بس که منزه ز نشانى ١٣٩ ئه ي گياين هه موو جيهان ئه وەندە له نيشانه کردن دووري ١٤٠ شرح فارسى و کردى غزل ٢٦ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه لی ٢٦

١٤٣ (بحر طویل) باز شیدا شدم از عشق رخ لب سمنی ١٤٤ ديسانه که شه يداي عيشقی ذووي که سثک بووم، که ليوى وەک گوصى سةمةنه١٤٥ شرح فارسى و کردى غزل ٢٧ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه لی ٢٧ ١٤٧ یا غزال الحى یا ظبى اللوى ١٤٨ ئةى ئاسكى گةرةك و ئةى كارمامزى بيابان ١٤٩ شرح فارسى و کردى غزل ٢٨ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه لی ٢٨

پنجخشته کييه کان ١٥١١٥٣ ز شوق باده عشقت چنان سرمست و حیرانم ١٥٥ له ئاشوبی شه رايب عيشقت وەها سه رخؤش و سه رلثشثواوم ١٥٧ شرح مختصر زندگانی شاعر غزل / کورته ي ژياين شاعريی غه زه له که (مغربی) شرح تخمیس غزل مغربى سرودة حضرت خالص١ / ١٦٠١٦٠ شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل مه غرييب هه صبه سيت حه زره يت خالص ١ ١٦٥ دلبرا! در همه جا درنظرت مى بینم ١٦٧ هؤ دصبه رەکه م! له هــه موو شوثنثک له به رچــاومی خؤمت دەبينم شرح تخمیس غزل مغربى سرودة حضرت خالص٢ / ١٦٩١٦٩ شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل مه غرييب هه صبه سيت حه زره يت خالص ٢ ١٧١ شوانی الحب فی نار الفراق ١٧٣ عيشق له ئاگری دووريدا برژاندمی ١٧٦ شرح مختصر زندگانى شاعر غزل / کورته ي ژياين شاعريي غه زه له که (حافظ شیرازى) شرح تخمیس غزل حافظ سرودة حضرت خالص١/ ١٧٨١٧٨ شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل حافز هه صبه سيت حه زره يت خالص ١ ١٨٢ دال! بهار رسید و بساط دي شد طی ١٨٤ ئه ي دص! به هار گه يشتث و سفرەي مانگي «ده ی»پثچرايه وە شرح تخمیس غزل حافظ سرودة حضرت خالص٢ / ١٨٦١٨٦ شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل حافز هه صبه سيت حه زره يت خالص ٢ ١٩١ سرخوش از عشق جلوة دیدار

١٩٣ سه رمه ست له عيشقی دەرکه وتين ديدار ١٩٥ شرح مختصر زندگانی شاعر غزل/کورته ي ژياين شاعريي غه زه له،که (نورعلیشاه اصفهانی) شرح تخمیس غزل نورعلیشاه سرودة حضرت خالص١ / ١٩٩١٩٩ شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل نوور عه ليشا هه صبه سيت حه زره يت خالص ١ ٢٠٤ اى چشم! ببین پرتو انوار رخ یار ٢٠٦ ئه ي چاو! وەرە شه وقي نووري ذووي دصدار ببينه شرح تخمیس غزل نورعلیشاه سرودة حضرت خالص٢ / ٢٠٨٢٠٨ شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل نوورعه ليشا هه صبه سيت حه زره يت خالص ٢ ٢١١ مطربا! درکش نوا با چنگ و زیل ٢١٢ ئه ي موتريب! ئاوازت به چه نگ و زيله وە هه صبذە شرح تخمیس غزل نورعلیشاه سرودة حضرت خالص٣ / ٢١٣٢١٣ شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل نوورعه ليشا هه صبه سيت حه زره يت خالص ٣ ٢١٦ اي که جز یاد تو در کون و مکان افسانه ٢١٨ ئه ي ئه وەي جگه وا له يادي تؤ، هه مووشتثکي که ون و مه کان٢٢٠ شرح مختصر زندگانى شاعر غزل/ کورته ي ژياين شاعريي غه زه له که (قصاب کاشانی) شرح تخمیس غزل قصاب کاشانى سرودة حضرت خالص/ ٢٢٤٢٢٤ شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل قه سايب کاشاين هه صبه سيت حه زره يت خالص ٢٢٩ اى جان! به جمالت دل و جان عاشق و رسواست ٢٣١ ئه ي گيان! سوثند به جوانيت که دص و گيان عاشق و ناوزذاون ٢٣٣ شرح مختصر زندگانى شاعر غزل/ کورته ي ژياين شاعريي غه زه له که (قاسم انوار) شرح تخمیس غزل قاسم انوار سرودة حضرت خالص / ٢٣٨٢٣٨ شه رحي پثنجخشته کيي غه زيل قامسي ئه نوار هه صبه سيت حه زره يت خالص ٢٤٢ اى که با روى چو مه ، روشنى آفاقى! ئه ي ئه وەي به ذوخساري وەک مانگه وە، ذووناکيي هه موو ئافاقی! ٢٤٤٢٤٦ شرح مختصر زندگانى شاعر غزل / کورته ي ژياين شاعريي غه زه له که (کمال خجندي) شرح تخمیس غزل کمال خجندى سرودة حضرت خالص / ٢٥٠٢٥٠ شه رحي پثنجخشته کيي غه زيل که مايل خوجه ندي هه صبه سيت حه زره يت خالص

٢٥٥ به شمع طلعتت کردم منور خانۀ خود را ٢٥٧ به شه ی ذوخسارت تؤ ماصي خؤم ذووناک کرده وه شرح مختصر زندگانى شاعر غزل/ کورته ي ژياين شاعريي غه زه له که ٢٥٩٢٥٩ (موالنا خالد نقشبندى) شرح تخمیس غزل حضرت موالنا خالد سرودة حضرت خالص / ٢٦٤ ٢٦٤ شه رحي پثنجخشته کيي غه زه يل حه زره يت مه والنا خاليد هه صبه سيت حه زره يت خالص

چوارينه کان ٢٦٩٢٧١ رباعیات/ چوارثنه کان ٢٧٣ شرح رباعیات/ شه رحي چوارثنه کان وەرگثذاوي کوردي و شرؤڤةى فارسی و کورديي شيعرە تورکييه کان ٢٧٧

غه زه له کان ٢٧٩٢٨١ نگارا! ملک جسمم کنز عشقک چون خراب ایتدم ٢٨٢ هؤ دصبه رەکه م! من مصکي له شي خؤم له عيشقی تؤدا وەک خه رابات لثکرد ٢٨٣ شرح فارسى و کردى غزل١ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل١ ٢٨٥ عشق اولوب روز ازلدن ساقى پیمانه مز ٢٨٦ عيشق هه ر له ذؤژي سه رەتاوە بؤته ساقي په ميانه ي ئثمه ٢٨٧ شرح فارسى و کردى غزل٢ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل٢ ٢٩١ بو کیمدر شوکتیله رخش ناز اوزره سوار اولمش؟ ٢٩٢ ئه وە کثيه به شه وکه ته وە سواري ذەخشي ناز بووە؟ ٢٩٣ شرح فارسى و کردى غزل٣ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل٣ ٢٩٥ صفاى قلبه حسن عالم آرادان جالگوستر ٢٩٦ له و جوانييه ي وا عاله مي ذازاندؤته وە، گرشه يه ک بؤ سه فاي دص بنوثنه ٢٩٧ شرح فارسى و کردى غزل٤/شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٤ ٢٩٩ خــوبلر روبــنده حسنک آشکــارا ایلمش ٣٠٠ جوانيي تؤ، خؤي له ذوخساري خاساندا ئاشکرا کردووە

٣٠١ شرح فارسى و کردى غزل ٥ / شه رحي فارسي و کورديي غه زه يل ٥ ٣٠٣ شاه اقلیـم والیـتدر گـروه قــادرى ٣٠٤ دەسته ي قادري شاهي ناوچه ي وياليه تن ٣٠٥ شرح فارسى و کردى غزل ٦ / شه رحى فارسى و کورديي غه زه يل ٦

پنجخشته کييه کان ٣٠٧٣٠٩ عجبا! دهره ساالن، شور قیامت بومیدر؟ ٣١٠ سه يره، ئه وەي وا ئاشؤيب قيامه يت خستبووه جيهانه وە، ئه مه بوو؟ ٣١١ شرح فارسى و کردى مخمس ترکى١/شه رحى فارسي و کورديي پثنجخشته کيي تورکي١ ٣١٢ آتش عشقک فروزان اولسه عاشق نار اولور ٣١٤ ئه گه ر ئاگري عيشقت گذ ببه ستثت، عاشق دەبثته ئاگر ٣١٥ شرح مختصر زندگانى شاعرغزل/ کورته ي ژیانی شاعیري غه زه له که (فضولى بغدادى) شرح فارسى و کردى تخمیس غزل فضولى به ترکى سرودة حضرت خالص١ / ٣١٨شه رحي فارسي وکوردي پثنجخشته کيي غه زه يل فزوويل ٣١٨٣١٨ به تورکي هه صبه سيت حه زره يت خالص١ ٣٢١ بویله مخمورم، که بیلمم باده حمرا ندر ٣٢٣ وەها سه رخؤشم که نازامن مه يي سوور چييه شرح فارسى و کردى تخمیس غزل فضولى به ترکى سرودة حضرت خالص٢ / ٣٢٥شه رحي فارسي وکوردي پثنجخشته کيي غه زه يل فزوويل ٣٢٥٣٢٥ به تورکي هه صبه سيت حه زره يت خالص ٢ ٣٢٨ خیلى مدتدر غم آه ندامت بکله روز ٣٣٠ ماوەيه کي زؤرە چاوەذثي خه مي ئاهي په شيمانني شرح فارسى وکردى تخمیس غزل فضولى سرودة حضرت خالص٣ / ٣٣٢شه رحي فارسی وکورديي پثنجخشته کيي غه زه يل فزوويل ٣٣٢٣٣٢ هه صبه سيت حه زره يت خالص ٣

The Ecstasy of Love

BySheikh Abdurrahman Talabani

(Khâlîs)The Kurdish scholar, sufi and poet

Forward

Dr Nouri Talabani

President of the Kurdish Academy