МІНСКНАЦЫЯНАЛЬНЫ ІНСТЫТУТ АДУКАЦЫІ

2019

ВУЧЭБНЫЯ ПРАГРАМЫпа вучэбных прадметах

для ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі

з беларускай мовай навучання і выхавання

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

ЗацверджанаМіністэрствам адукацыі

Рэспублікі Беларусь

IX клас

УДК 373.5.091.214ББК 74.202 В90

ISBN 978-985-594-442-4 ©Міністэрстваадукацыі РэспублікіБеларусь,2019 ©НМУ«Нацыянальны інстытутадукацыі»,2019

3

БЕЛАРУСКАЯ МОВА

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Праграма па беларускаймове падрыхтавана ў адпаведнасці зканцэпцыяй вучэбнага прадмета «Беларуская мова». Асноўныяпалажэнні канцэпцыі грунтуюцца на тым,што беларуская моваз’яўляеццааднойздзяржаўныхмоўуРэспубліцыБеларусь іка­штоўнымсацыяльна­культурнымскарбамнацыі.

Ва ўстановах адукацыі беларускую мову трэба вывучаць нетолькіякзнакавуюсістэмуісродакабменудумкамі.Неабходнатакналаджвацьпрацэснавучання,кабаднымзгалоўныхнапрамкаўупрацынастаўнікасталафарміраваннесапраўднагаграмадзянінаРэспублікіБеларусь,удумлівагачытача,адукаванагасуразмоўніка,спагадлівага,высакароднагачалавека.Патрэбнадапамагацьвучнямназапашвацьнавыкі,неабходныядлясамаадукацыі,самапазнанняівыхавання,вучыцькарыстаццаіміўштодзённымжыцці.Усістэмеўсіх навук надзвычай важнае значэнне мае логіка­лінгвістычныкампанент.Менавітаёнзабяспечваефункцыянаванненавукіўгра­мадстве.Хоцькожнаязяегалінімаесваюўласнуюмову(слоўнікі,алфавіты,паняцці,тэрміны,формулывыражэннясэнсу),аднакусёгэтадапаўняеццаісуправаджаеццаўпрактыцынавучаннясловам.Агэтаазначае,штобеларускаямоваз’яўляеццанетолькіпрадметамвывучэння,алеісродкампазнання,развіццяівыхавання.

Вывучэнне беларускаймовынеможа абмяжоўвацца запатра­баваннямі асобы ў лінгвістычных ведах, азнаямленнем вучняў змоўныміадзінкаміізаконамі.Абавязакустаноўадукацыі—наву­чыцьсваіхвыхаванцаўкарыстаццабеларускімсловам,дапамагчыім авалодаць маўленчай этыкай і культурай. Вучням трэба дацьтакуюлінгвістычнуюадукацыю,якаядапаможаімнетолькігра­матычнаправільнастварацьіафармляцьсваевусныяіпісьмовыяпаведамленні, але і выбіраць з багатага арсенала выяўленчыхмоўных сродкаў самыя трапныя, самыя дасканалыя і перака­нальныя.У сувязі з гэтым неабходнаштодзённа ўдасканальвацьмаўленчуюпрактыкувучняў,якаяналаджваеццаўформегутаркі,

4

пісьма, чытання, публічных выступленняў, слухання радыё­ ітэлеперадач,вучэбныхлекцый,дакладаў,паведамленняў.Гэтымсцвярджаецца думка,што да маўлення трэба падыходзіць як даадной з форм пазнавальнай дзейнасці чалавека, спосабу яго гра­мадскайактыўнасці,сродкусацыялізацыі.

Менавітанавырашэнне гэтых і іншыхзадач скіраванызместі будовапраграмыпа беларускаймове.Адметнайяе асаблівасцюз’яўляеццатое,штоўцэнтрыўвагі—вучаньяксуб’ект,зацікаўленыў пазнанні, вывучэнні разнастайных законаў беларускай мовы іправілкарыстанняёй;ягозапатрабаванніўсферымаўленняякуформе грамадскай дзейнасці і спосабе праяўлення ўласнайжыц­цёвайактыўнасці.

Мэта вывучэнняпрадмета«Беларускаямова»—сфарміравацьувучняўсістэмуведаўпрамовуімаўленне,навучыцькарыстаццабеларускаймовайваўсіхвідахмаўленчайдзейнасці(чытанне,слу­ханне,гаварэнне,пісьмо);развівацькамунікатыўную,духоўна­ма­ральную,грамадзянскуюімастацка­эстэтычнуюкультурувучняў.

Задачы:zz засваенне сістэмымовы (фанетыкі, лексікі, фразеалогіі,складу слова і словаўтварэння,марфалогіі, сінтаксісу), за­канамернасцей і правілфункцыянаваннямоўных сродкаўумаўленні, норм беларускайлітаратурнаймовы, развіццёўменняўкарыстаццамовайурозныхвідахмаўленчайдзей­насці (моўная і маўленчая кампетэнцыі);zz фарміраванне камунікатыўных уменняў на аснове авало­даннямаўленчайтэорыяй ікультураймаўлення, спосабаміперадачы думкі ў вуснай і пісьмовай формах, уменняўствараць самастойныявусныя і пісьмовыя выказванні роз­ных тыпаў, стыляў іжанраў(маўленча-камунікатыўная кампетэнцыя);zz усведамленне мовы якформы выражэння нацыянальнайкультуры,узаемасувязімовыігісторыінарода,нацыяналь­на­культурнай спецыфікі беларускаймовы, валоданненор­мамі маўленчага этыкету, культурай міжнацыянальныхзносін; развіццё сродкамі мовы камунікатыўнай, духоў­на­маральнай, грамадзянскай імастацка­эстэтычнайкуль­туры вучняў (лінгвакультуралагічная і сацыякультурная кампетэнцыі).

5

Навучанне беларускай мове ва ўстановах агульнай сярэдняйадукацыі абумоўлена практычнай накіраванасцю і арыентаванана рэалізацыю кампетэнтнаснага, сістэмна­функцыянальнага,камунікатыўна­дзейнаснага,лінгвакультуралагічнагаісацыякуль­турнагападыходаўпрывыкладанніўсіхтэміраздзелаў.

Сучаснаяадукацыяскіравананафарміраваннефункцыянальнайпісьменнасці.Функцыянальная пісьменнасць— гэта здольнасцьвыкарыстоўваць набытыя веды, уменні і навыкі для рашэннямаксімальнашырокагадыяпазонужыццёвыхзадачурозныхсферахчалавечайдзейнасціісацыяльныхузаемаадносін.Вынікамразвіццяфункцыянальнай пісьменнасці з’яўляецца авалоданне вучнямісістэмайключавыхкампетэнцый,якіядазволяцьэфектыўнапры­мяняцьведы,уменніінавыкіўпрактычнайдзейнасці,паспяховавыкарыстоўваць іх у працэсе сацыяльнай адаптацыі. Любы тыпкампетэнцыінефарміруеццабезведаў (кабумець,трэбаведаць),аднак веды самі па сабе не з’яўляюцца самакаштоўнасцю (ведыпа­запрактычнайдзейнасцю,нескіраваныянаасобаснаеразвіццёчалавека,пераўтвараюццаўдагматызм—аднабаковае,схематыч­наемысленне).Сучаснаяадукацыяімкнеццапераарыентаваццазпазіцыі «ведаць, каб памятаць»на пазіцыю«ведаць, каб умець і дзей нічаць». У гэтым агульная сутнасць кампетэнтнаснага па-дыходу.

Уадносінахдамоўнайадукацыікампетэнтнасныпадыходзвяза­нызфарміраваннемувучняўмоўнай,маўленчай,камунікатыўнай,рытарычнай, лінгвакультуралагічнай і сацыякультурнай кампе­тэнцый.

Сістэмна-функцыянальны падыход забяспечвае засваенневучнямімоўныхсродкаў,адборіарганізацыюмоўнагаматэрыялудляавалоданнямоўнай кампетэнцыяй.

Вядома,штозадачынавучаннямовенельгазводзіцьдаапісаннясістэмныхадзінакіз’яўрозныхмоўныхузроўняў.Неабходнатакналаджвацьвучэбныпрацэс,кабвучніасэнсоўвалікожнуюмоўнуюадзінку, арыентуючыся на асаблівасці яе ўжывання ў маўленні.Менавіта пры такім падыходзе можна забяспечыць асэнсаваннецеснайузаемасувязііўзаемаабумоўленасціўсіхаспектаўіўзроўняўмоўнай сістэмы: фанетыкі, лексікі, фразеалогіі, складу слова ісловаўтварэння,марфалогіі,сінтаксісуістылістыкі.Такіпадыходнакіроўваенатое,кабвучні:

6

zz наўрокахмовынеабмяжоўвалісяаналізаммоўныхфактаўі з’яў, ашмат увагі аддавалі сінтэзу— складанню сказаўрознайбудовыіфункцыянальнагапрызначэння,стварэннюзвязныхвыказванняў;zz пры вывучэнні марфалогіі вызначалі, якую сэнсава­сты­лістычнуюітэкстаўтваральнуюролювыконваетаяцііншаячасцінамовы;вучылісяадрознівацьчасцінымовыііхформынаасновесклонавых ісінтаксічныхпытанняў;zz сістэматычна іпаслядоўнафарміравалі іразвіваліарфагра­фічныяіпунктуацыйныянавыкі.

Камунікатыўна-дзейнасны падыход дае магчымасць рэальназабяспечыць дзейнасць вучняў у розных маўленчых сітуацыях,штоз’яўляеццаасновайфарміраваннямаўленча-камунікатыўнай кампетэнцыі.

Усувязізгэтымнапершыпланумоўнайпадрыхтоўцывучняўвыходзіць удасканаленне іх маўленчай практыкі, якая наладж­ваецца ў форме суразмоўніцтва, пісьма, чытання, пераказу і аб­меркавання радыё­ і тэлеперадач, вучэбных лекцый, дакладаў,паведамленняў.

Лінгвакультуралагічны падыход звязаны з усведамленнеммовыякформывыражэннянацыянальнайкультуры,узаемасувязімовыікультуры,нацыянальна­культурнайспецыфікібеларускаймовыісадзейнічаефарміраваннюўвучняўлінгвакультуралагічнай кампетэнцыі.

Сацыякультурны падыход накіраваны на асэнсаванне ролібеларускай мовы ў жыцці чалавека і грамадства, засваенне са­цыяльныхнорммаўленчыхпаводзін у розных сітуацыях зносін,фарміраванне нацыянальна­культурнай самаідэнтыфікацыі, вы­хаванне каштоўнасных адносін да беларускай мовы і культуры,павагі да культурных каштоўнасцей народаў свету і садзейнічаефарміраваннюўвучняўсацыякультурнай кам петэнцыі.

Асноўныя прынцыпы адбору зместу навучання беларускаймове:

zz сістэмна-функцыянальны прынцыппрадугледжваецэласнаеадлюстраванне ў змесце навучання ўсіх узроўняўмоўнайсістэмы(фанетыка,лексіка,фразеалогія,марфеміка,слова­ўтварэнне,марфалогія,сінтаксіс,арфаграфія,пунктуацыя)і характарыстыкуфункцыянальныхмагчымасцеймоўных

7

адзінак кожнага ўзроўню(роля, якуюянывыконваюцьумаўленні);zz прынцып мінімізацыі моўнага і маўленчага тэарэтычна-

га матэ рыялу патрабуе адбіраць матэрыял з улікам ягозначнасці для дасягненняпастаўленыхмэт і задачмоўнайадукацыі;zz камунікатыўна-рытарычны прынцып азначае,што пра­цэс навучанняпатрэбна забяспечыць адпаведным зместамдля авалодання вучнямі ўсімі відамімаўленчай дзейнасці(аўдзіраванне,гаварэнне,чытанне,пісьмо);zz прынцып тэкстацэнтрызмумаена ўвазе адбор зместуна­вучання,якіпавінензабяспечыцьарганізацыюадукацыйнагапрацэсунаасноветэксту:тэкстразглядаеццаўякасцімэты(камунікатыўныяўменніпададзеныўмэценавучання),зме­сту (вучні авалодваюць уменнямі ствараць тэкстырозныхтыпаў, стыляў іжанраў) і выніку навучання (авалоданнемовайяксродкамзносін).

У адпаведнасці з сучаснымі патрабаваннямі да моўнай і маў­ленчай падрыхтоўкі вучняў узмоцненамаўленчая накіраванасцькурсабеларускаймовы.Прыгэтыммаўленчаятэорыя(маўленчыяпаняцці:тэкстіягобудова,тып,стыльіжанрмаўлення)набліжанадапатрабаванняўпрактыкі,яназ’яўляеццаасновайдлясвядомагафарміраванняўменняўінавыкаўкамунікацыі.Апоранамаўленчыяпаняцці і правілы маўленчых паводзін садзейнічае свядомамуўдасканаленнювуснагаіпісьмовагамаўленнявучняў,павышэннюкультурымаўленчыхпаводзін.

Работа па развіццімаўлення арганізуецца на кожнымуроку,прывывучэнніўсіхраздзелаўітэмкурсабеларускаймовы.Асобныягадзінынаразвіццёмаўленняпагэтайпрычыненевыдзяляюцца.Праграма адводзіць асобныя гадзіны толькі на пісьмовыя рабо­ты (напісанне пераказаў, перакладаў, сачыненняў, розных відаўдыктантаў).

Вывучэнне сінтаксісу ў IX класе наладжваецца на асновеструктурна­семантычнагападыходу,адметнайасаблівасцюякогаз’яўляеццатое,штопрыаналіземоўныхз’яўпрымаеццападува­гу не адзін які­небудзь аспект, а некалькі.Найважнейшымі з іхз’яўляюццабудова,значэннеіфункцыя.

8

Шмат увагі надаецца выпрацоўцы ўменняў, неабходных длятаго,кабтаяцііншаямоўнаяз’явавыкарыстоўваласяўмаўленчайпрактыцы.Прытакойарганізацыінавучаннягалоўнымдыдактыч­нымматэрыяламз’яўляюццатэксты,наасновеякіхвырашаюццазадачы,накіраваныяназасваенненормлітаратурнагавымаўлення,граматыкі,правапісу,узбагачаеццаслоўніквучняў,забяспечваеццаіхвыхаваннеіразвіццё.Выбартэкстуякдыдактычнайадзінкіства­раесінтаксічнуюасновувывучэннямоўныхз’яў,якіяпа­затэкстамнемогуцьраскрыцьсваіхфункцыянальныхмагчымасцей.Толькіўступаючыўграматыка­семантычныяадносіныўтэксце,моўныяадзінкіздольныперадацьзмествыказвання.Тэкстнаўрокахмовыз’яўляеццасродкамудасканаленнякамунікатыўныхздольнасцейвучняў,забяспечваемагчымасцьдляразвіццямаўленчыхнавыкаўслуханняіразумення,чытання,гаварэнняіпісьма.

Навучэбныхзаняткахрэкамендуеццавыкарыстоўвацьразна­стайныя метады навучання і выхавання: гутарку, самастойнуюработу, наглядныя метады, выкананне практыкаванняў, прак­тычных работ і інш. З мэтай актывізацыі пазнавальнай дзей­насцівучняўвыкарыстоўваюццаметадыпраблемнаганавучання,інтэрактыўныя,эўрыстычныя,гульнявыяметады,дыскусіі,метадпраектаўіінш.

Мэтазгоднаспалучацьфрантальныя,групавыя,парныяііндыві­дуальныяформынавучання,выкарыстоўвацьтакіявідыўрокаў,якурок­даследаванне,урок­практыкум,урок­экскурсія,урок­гульня,інтэграваныўрокіінш.

Выбарформіметадаўнавучанняівыхаваннявызначаеццана­стаўнікамсамастойнанаасновемэтізадачвывучэнняпэўнайтэмы,сфармуляваных у вучэбнай праграме патрабаванняў да вынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўзулікаміхузроставыхііндывідуальныхасаблівасцей.

Асноўнаячасткапраграмыскладаеццазтрохкампанентаў:ве-давага (тэарэтычныматэрыял),аперацыйнага(спосабыдзейнасці)іпрактычнага (уменніінавыкі),штоўсукупнасцііскладаезместнавучання.

9

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(70 гадзін на год, 2 гадзіны на тыдзень, з іх 11 гадзін — на пісьмовыя работы)

Беларуская мова ў сям’і славянскіх моў і моў народаў свету(1 гадзіна)

Тэкст(2 гадзіны)

Тэкстіягоасноўныяпрыметы(паглыбленаепаўтарэнне).Сін­таксічнаясінаніміка.

Чытанне тэкстаў, вызначэнне іх асноўных прымет (тэма-тычнае адзінства, разгорнутасць, паслядоўнасць, звязнасць, за-вершанасць).

Падзел тэкстаў на сказы і лагічныя часткі. Вызначэнне сказаў, якія выражаюць асноўны сэнс паведамлення і якія яго пашыраюць. Разгорт ванне сэнсу частак шляхам далучэння са-мастойна складзеных сказаў. Увядзенне ў тэкст новых частак.

Вызначэнне тэмы, адрасата і мэтанакіраванасці выказванняў, зна ходжанне ў іх апорных слоў і словазлучэнняў.

Асэнсаванне сэнсава-стылістычнай і тэкстаўтваральнай ролі сін таксічных моўных сродкаў (просты сказ).

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Ведацьпрыметытэксту.Вызначацьпрыметытэксту,спосабыісродкісувязісказаўічастактэксту.

Падбірацьсінтаксічныясінонімыдарозныхсінтаксіныхадзінак.Ствараць тэксты рознай жанрава­стылістычнай прыналежнасцізвыкарыстаннемсказаўрознайбудовыіпрызначэння.

Паўтарэнне вывучанага ў V—VIІІ класах(3 гадзіны)

Слова,словазлучэнне,сказякасноўныямоўныяадзінкі.Тыпыпростых сказаўпамэце выказвання, інтанацыйнага афармлення(апавядальныя,пытальныя,пабуджальныя;клічныяіняклічныя)ібудове(двухсастаўныя,аднасастаўныя,няпоўныя,ускладненыя).

10

Чытанне і аналіз тэкстаў розных стыляў і жанраў, выяўленне ў іх двухсастаўных, аднасастаўных, няпоўных і ўскладненых сказаў, вызначэн не іх сэнсава-стылістычнай ролі.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Знаходзіцьутэкстахсказы,якіявыражаюцьасноўнуюдумкупаведамлення, разгортваць словазлучэнні і сказы. Ставіць знакіпрыпынкуўсказахускладненайбудовы.Вызначацьтыптэкстаў,выяўляцьуіхапорныясловыісловазлучэнні,сродкісувязісказаўілагічныхчастак;стварацьвыказваннізвыкарыстаннемапорныхслоўісловазлучэнняў,пашырацьтэксты;рабіцьсінтаксічныраз­борпростыхсказаў.

Стылі маўлення(1 гадзіна)

Паглыбленнепаняццяпрастылімаўлення.Стылеўтваральнаяролямарфалагічныхісінтаксічныхмоўныхсродкаў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вызначацьролюмарфалагічныхісінтаксічныхмоўныхсродкаўустварэннітэкстаўрозныхстыляўмаўлення.

Стварацьтэкстырознайжанрава­стылістычнайпрыналежнасцізвыкарыстаннеммарфалагічныхісінтаксічныхмоўныхсродкаў.

Складаны сказ: будова, значэнне, ужыванне

(4 гадзіны, з іх 2 гадзіны — на пісьмовыя работы)Паняццепраскладанысказ.Сродкісувязічастакускладаных

сказах.Тыпыскладаныхсказаў.Аналіз тэкстаў-разважанняў публіцыстычнага стылю. Вы-

значэнне адрасата, тэмы, асноўнай думкі, асаблівасцей будовы і стылістычных прымет, падзел на лагічныя часткі, знаходжанне ў іх складаных сказаў, вызначэнне сродкаў сінтаксічнай сувязі граматычных частак.

Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.

11

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляцьутэкстахскладаныясказырозныхтыпаў;вызначацьтэксты­разважанніпубліцыстычнагастылю,выяўляцьіхадрасатаі мэтанакіраванасць, дзяліць на лагічныя часткі; ставіць знакіпрыпынкунамяжычастакскладаныхсказаў;стварацьскладаныясказырозныхтыпаў.

Рабіцьпадрабязныпераказтэксту.

Складаназлучаныя сказы: будова, значэнне, ужыванне

(7 гадзін, з іх 1 гадзіна — на пісьмовую работу)Паняцце пра складаназлучаны сказ. Сродкі сувязі частак у

складаназлучаныхсказах.Знакіпрыпынкупаміжчасткаміўскла­даназлучаныхсказах.

Пераклад тэкстаў лінгвістычнай тэматыкі з рускай мовы на бе ларускую.

Перабудова простых сказаў з аднароднымі выказнікамі ў складана злучаныя, складаназлучаных — у простыя. Інтанаванне тэкстаў са склада назлучанымі сказамі. Вызначэнне ролі склада-назлучаных сказаў у тэкстах.

Кантрольны дыктант.Падрыхтоўка вусных і пісьмовых паведамленняў на лінгвіс-

тычную тэму з апісаннем моўных з’яў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляцьскладаназлучаныясказыўтэкстах,правільнаінта­наваць, абгрунтоўваць мэтазгоднасць ужывання; будаваць скла­даназлучаныясказы,выкарыстоўвацьіхусамастойныхвусныхіпісьмовыхвыказваннях,правільнаінтанавацьіставіцьзнакіпры­пынку;перабудоўвацьпростыясказызаднароднымівыказнікаміў складаназлучаныя, складаназлучаныя— у простыя; рабіцьсінтаксічныразборскладаназлучаныхсказаў.

Перакладацьтэкстылінгвістычнайтэматыкізрускаймовынабеларускую;рыхтавацьвусныяіпісьмовыяпаведамленніздаклад­нымапісаннеммоўныхз’яў.

12

Складаназалежныя сказы: будова, значэнне, ужыванне(14 гадзін, з іх 1 гадзіна — на пісьмовую работу)

Паняццепраскладаназалежнысказ.Складаназалежныясказыздаданайазначальнай,дапаўняльнай

часткамі, акалічнаснай часткай месца, часу, умовы, прычыны,мэты,уступальнай,параўнальнай,спосабудзеяння,мерыіступені(сродкісувязі,знакіпрыпынку).

Чытанне тэкстаў, назіранне за парадкам частак у склада-назалеж ных сказах, вызначэнне меж галоўнай і даданай частак, месца даданай часткі адносна галоўнай, інтанаванне і пастаноўка знакаў прыпынку.

Складаназалежныясказызнекалькімідаданымічасткамі.Складаназалежныясказызпаслядоўным,сузалежнымізмеша­

нымпадпарадкаваннемчастак(азнаямленне),знакіпрыпынкуўіх.Аналіз публіцыстычных тэкстаў, вызначэнне іх жанру (на-

татка, інтэрв’ю, рэпартаж), адрасата, мэтанакіраванасці, будовы, стылістыч ных прымет. Перабудова простых сказаў з адасобленымі даданымі чле намі ў складаназалежныя.

Пераклад з рускай мовы на беларускую тэксту публіцыстычнага стылю.

Кантрольны дыктант.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляцьутэкстахскладаназалежныясказызрознымівідамідаданайчасткі;складацьскладаназалежныясказы,выкарыстоўвацьіхувусныміпісьмовыммаўленні,правільнаінтанавацьіставіцьзнакі прыпынку; перабудоўваць простыя сказы з адасобленымічленамі ў складаназалежныя; рабіць сінтаксічны разбор склада­назалежнагасказа.

Перакладаць з рускай мовы на беларускую тэксты публіцыс­тычнагастылю.

Бяззлучнікавыя складаныя сказы: будова, значэнне, ужыванне

(12 гадзін, з іх 2 гадзіны — на пісьмовыя работы)Паняцце пра бяззлучнікавы складаны сказ (будова, сэнсава­

граматычныяадносіныпаміжчасткамі,сродкісувязічастак).Знакіпрыпынкупаміжчасткаміўбяззлучнікавыхскладаныхсказах.

13

Складанне бяззлучнікавых складаных сказаў рознай тэматыкі, іх ін танаванне, уключэнне ў тэксты ўласных паведамленняў. Перабудова бяз злучнікавых складаных сказаў у простыя, скла-даназлучаныя і складана залежныя, складаназлучаных і склада-назалежных —у бяззлучнікавыя.

Аналіз мастацкіх і публіцыстычных тэкстаў: вызначэнне адрасата і адрасанта, тэмы паведамлення, мэтанакіраванасці; характарыстыка выяўленчых моўных сродкаў; абгрунтаванне мэтазгоднасці ўжывання бяззлучнікавых склада ных сказаў.

Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляць бяззлучнікавыя складаныя сказы ў тэкстах, вы­значаць сінтаксічныя адносіны паміж часткамі, інтанаваць ска­зы ў адпаведнасці з сэнсам, ставіць знакі прыпынку; ужывацьбяззлучнікавыяскладаныясказыўвусныміпісьмовыммаўленні;выконвацьсінанімічныязаменысказаўрозныхвідаў;рабіцьсін­таксічныразборбяззлучнікавагаскладанагасказа.

Пераказваць тэкст, дакладна перадаючы яго змест, будову імоўнаеафармленне.

Складаныя сказы з рознымі відамі сувязі частак: будова, значэнне, ужыванне

(9 гадзін, з іх 3 гадзіны — на пісьмовыя работы)Паняцце пра складаны сказ з рознымі відамі сувязі частак

(разнавіднасці,сінтаксічныяпрыметы,сродкісувязі,інтанаваннеі выкарыстанне). Знакі прыпынку паміж часткамі ў складаныхсказахзрознымівідамісувязічастак.

Знаходжанне складаных сказаў з рознымі відамі сувязі частак у тэк стах, складанне сказаў і ўвядзенне іх у тэкст. Перабудова складаных ска заў з рознымі відамі сувязі частак у простыя, скла-даназлучаныя, склада назалежныя і бяззлучнікавыя.

Аналіз біяграфій беларускіх пісьменнікаў ці лінгвістаў. Вы-значэнне паслядоўнасці развіцця думкі ў залежнасці ад жанру і стылю тэкстаў. Абгрунтаванне мэтазгоднасці выкарыстання выяўленчых моўных срод каў, у тым ліку сказаў з рознымі відамі сувязі частак. Напісанне заявы, аўтабіяграфіі.

14

Пераклад з рускай мовы на беларускую навукова-папулярных тэкстаў.

Складанне плана паведамлення, тэзісаў, канспекта; высту-пленне з дакладам; абмеркаванне выступленняў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляцьутэкстахскладаныясказызнекалькімівідамісувязічастак, абгрунтоўваць мэтазгоднасць іх ужывання, складаць но­выя сказы, карыстацца імі ўмаўленні, ставіць знакі прыпынку;перабудоўвацьсказызрознымівідамісувязічастакусказыіншайграматычнайструктуры;рабіцьсінтаксічныразборсказазрознымівідамісувязічастак.

Пісацьзаяву,аўтабіяграфію.Рыхтавацьнааснове2–3крыніцпаведамленненалінгвістычнуютэму:складацьплан,тэзісы,кан­спект,выступацьперадаўдыторыяй;аналізавацьуласнаеічужоевыказванне; перакладаць навукова­папулярныя тэксты з рускаймовынабеларускую.

Сінтаксічныя канструкцыі з чужой мовай: будова, значэнне, ужыванне

(9 гадзін, з іх 2 гадзіны — на пісьмовыя работы)Спосабыперадачычужоймовы.Асаблівасцібудовысінтаксічныхканструкцыйзпростаймовай.

Знакіпрыпынкуўсказахзпростаймовай.Маналог.Дыялог,ягоафармленненапісьме.Сказызускоснаймовай.Аналіз публіцыстычных, мастацкіх і навуковых тэкстаў, вы-

значэнне ў іх чужой мовы, абгрунтаванне мэтазгоднасці ўжывання і спосабаў пе радачы. Замена ў тэкстах простай мовы на ўскосную і наадварот. Ства рэнне тэкстаў (маналогаў і дыялогаў), іх інтанаванне.

Цытаты,іхроляўвыказванні,афармленненапісьме.Эпіграф.Падрыхтоўка тэкстаў дыскусійных выступленняў з цыта-

ваннем першакрыніц.Кантрольная тэставая работа.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляцьутэкстахканструкцыізпростай іўскоснаймовай,інтанаваць іх, вызначаць асаблівасці будовы, выкарыстоўваць умаўленні, ставіць знакіпрыпынку;карыстаццацытатаміўадпа­веднасцізмэтайіхарактарамвыказвання;замяняцьпростуюмовуўскоснайінаадварот.

Рыхтаваць тэксты дыскусійных выступленняў з цытаваннемпершакрыніц.

Падагульненне i сістэматызацыя вывучанага за год(5 гадзін)

Сінтаксісякраздзел граматыкі,яго асноўныяадзінкі і іхха­рактарыстыка.Узаемасувязьсінтаксісу,лексікіімарфалогіі.

Нормылітаратурнагавымаўлення.Паўтарэннескладаныхпы­танняўарфаграфіііпунктуацыі.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляць у тэкстах складаныя сказы розных тыпаў; ставіцьзнакіпрыпынкунамяжычастакскладаныхсказаў;стварацьскла­даныясказырозныхтыпаў.

Захоўвацьарфаэпічныя,арфаграфічныяіпунктуацыйныянор­мысучаснайбеларускаймовы.

Рэзервовыя гадзіны (3 гадзіны)

16

БЕЛАРУСКАЯ ЛIТАРАТУРА

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

ВучэбнаяпраграмадляІХкласараспрацаванаўадпаведнасцізканцэпцыяйвучэбнагапрадмета«Беларускаялітаратура»ірэа­лізуе прынцып адноснай завершанасці зместу літаратурнай аду­кацыінаІІступеніагульнайсярэдняйадукацыі.

Галоўная мэта навучання прадмету— далучэнне вучняў дамастацтва слова ў кантэксце духоўнага, сацыяльна­гістарычнагажыццянародаіфарміраванненагэтайасновемастацкагамыслен­ня, эстэтычных пачуццяў, чытацкай і маўленчай культуры, вы­хаванне чалавека з глыбокім гуманістычным і дэмакратычнымсветапоглядам.

Змествучэбнайпраграмыгрунтуеццанавывучэнніключавыхлітаратурныхтвораўадпаведныхкультур(сярэдневяковай,рэнесан­савай,Новагачасу,ХХстагоддзя,сучаснай).Навучаннебеларускайлітаратурыўдыялогукультурарыентавананафарміраваннечала­векаўкультурыічалавекакультуры,здольнагаўмелакарыстаццаведамі, усведамляць іх, разважаць, асэнсоўваць і параўноўвацьнабыткірозныхкультур.

Увага вучняў на гэтым этапе навучання канцэнтруецца намастацкіх творах, чытанне якіх папярэджваецца і суправаджа­ецца гісторыка­культурным каменціраваннем (з падключэннемінфармацыіпрасувязілітаратурныхтвораўзэпохай,выяўленнемзакладзеныхуіхпазачасавых,вечныхкаштоўнасцейііхсучаснагагучання).

Асновувучэбнагакурсаскладаюцьлітаратурныятворы,засва­еннеякіхдаевучнямразнастайныяведыіўяўленніпрачалавекаіягостасункізпрыродай,іншымілюдзьміісамімсабой,пражыццёграмадства,гістарычныяпадзеі,лёсвыдатныхасоб.

У працэсе навучання ў ІХ класе паглыбляюцца веды вучняўпра структуру мастацкага твора, сродкі мастацкай выразнасці,літаратурныя роды і жанры мастацкай літаратуры, даецца пер­шаснаеўяўленнепра асноўныяадметнасці стылю (творчай інды­

17

відуальнасці) пісьменніка. Асэнсаванне тэарэтычных паняццяўпаспрыяебольшглыбокамуўспрыманнюлітаратурыякмастацтваслова. Вывучэнне літаратуры і выхаванне літаратурай— з’явыўзаемазвязаныяіўзаемазалежныя.Знаёмствазлепшымітвораміайчынных і некаторых замежных пісьменнікаў у храналагічнайпаслядоўнасцідапамогуцьсфарміравацьувучняўналежныяэстэ­тычныя і грамадскія ідэалы, выхаваць сапраўдных грамадзян іпатрыётаў.

У працэсе вывучэння манаграфічных тэм прадугледжана ат­рыманневучнямікрытыка­біяграфічныхведаўпражыццёітвор­часцьпісьменнікаў.Прапанаванаяпраграмайфармулёўка«Словапрапісьменніка»маенаўвазезваротдаасноўныхфактаўтворчайбіяграфіімайстраслова,якіянепасрэднымчынамтычаццаакрэс­леныхтвораў,найбольшяркапрадстаўляюцьасобуаўтараідобраілюструюцьспецыфікучасу.

Практычная значнасць літаратурнага матэрыялу ў IX класезаключаецца ў тым, што з яго дапамогай фарміруецца сістэмадухоўна­маральныхіграмадзянскіхкаштоўнасцейасобы.Уменніаналізаваць жыццёвыя сітуацыі, адлюстраваныя ў мастацкімтворы, і лёсы герояў (учынак і яго светапоглядныя, маральныя,псіхалагічныяматывіроўкі,маральнывыбаріягонаступствыдляасобы)вучаньпераносіцьнарэальныясітуацыііхарактарыітакімчынам аказваецца падрыхтаваным да сустрэчы з нечаканымі аб­ставінаміўжыцці.

Для развіцця пазнавальных інтарэсаў, выхавання мастацка­эстэтычнагагустуіфарміраванняцэласнагасветапоглядувучняўпрынавучаннібеларускайлітаратурымэтазгоднапрадугледжвацьрэалізацыюміжпрадметныхсувязейпершзаўсёзтакімівучэбныміпрадметамі, як «Беларуская мова», «Руская літаратура», «Ма­стацтва (айчынная і сусветная мастацкая культура)», «ГісторыяБеларусі».Міжпрадметныя сувязі актуалізуюцца на ўсіх этапахнавучання,іхрэалізацыяўадукацыйнымпрацэсеўзбагачаедыялоглітаратурызіншымівідамімастацтва(жывапіс,музыка,фотама­стацтва,кіно, тэатр і інш.), эфектыўнаўздзейнічаенамаральна­этычнае, інтэлектуальнае, эмацыянальнае, эстэтычнае развіццёасобы.

Структура ўрокаў беларускай літаратуры і іх форма абумоў­ліваюцца мэтавымі ўстаноўкамі, узростам вучняў, мастацкайсвоеасаблівасцютвора,этапаміяговывучэння.Гутаркаілекцыя,

18

чытанне і абагульненне, аналіз і сачыненне, абарона праектаўі завочная экскурсія, «паэтычная хвілінка» і работа з вучэб­ным дапаможнікам— усе гэтыя формы навучання маюць сваюспецыфіку,якаяпраяўляеццаваўнутранайлогіцыразгортванняўрока, і забяспечваюць такія яго якасці, як цэласнасць, наву­чальная, выхаваўчая і развіццёвая скіраванасць, праблемнасць,дзейнасныхарактар,дыялагічнасць.

Уадукацыйнайпрактыцымогуцьвыкарыстоўваццаяктрады­цыйныя,такіэлектронныясродкінавучання,якіяпавінныбыцьскіраванынадасягненнемэтізадачлітаратурнайадукацыі.

Літаратурыўсістэмеадукацыіівыхаванняналежыцьасабліваякультуратворчаяролядзякуючыздольнасціпераўтварацьунутранысветасобыіўплывацьнадухоўнаеўзбагачэннежыцця,рабіцьягопа­сапраўднаму цікавым, змястоўным, насычаным. З гэтай пры­чынынеабходнаімкнуццаўключыцьвучняўупрацэспазакласнайработыівыхавання.

Факультатыўныязаняткі,працалітаратурныхгурткоў,сістэ­матычнывыпускгазет,бюлетэняў,часопісаўіальбомаў;падрых­тоўка тэматычных выставак, аглядаў сучаснай літаратуры; пра­вядзеннелітаратурныхранішнікаў,вечарын,віктарын,сустрэчзпісьменнікамі,дзеячамікультурыімастацтва—усёгэтаспрыяестварэннюўкласеатмасферытворчасці,павагідакнігі,дамастац­кагаслова.

Дляарганізацыіфакультатыўныхзаняткаўпабеларускайлі­таратуры ў ІХ класе распрацавана адпаведнае вучэбна­метадыч­наезабеспячэнне:вучэбныяпраграмы,дапаможнікідлявучняў ідапаможнікідлянастаўнікаў.

НавывучэннелітаратурыўІХкласеадведзена53гадзіны(зіх45гадзін—навывучэннетвораў,4гадзіны—натворчыяработы,4гадзіны—наўрокіпатворахдлядадатковагачытання).

Са спіса твораў, прапанаваных для дадатковага чытання, на­стаўніквыбіраетыя,выкарыстаннеякіхёнлічыцьнайбольшда­рэчнымупэўнымкласнымкалектыве,улічваючыіндывідуальныямагчымасці вучняў і наяўнасць тэкстаў у бібліятэчным фондзеўстановыадукацыі.1

1Творы,прапанаваныяўспіседлядадатковагачытання,можназнай­сціўкнігахсерыі«Школьнаябібліятэка»,якіязнаходзяццаўбібліятэч­нымфондзеўстаноўагульнайсярэдняйадукацыі.

19

Рэзерввучэбнагачасунастаўніквыкарыстоўваепасваіммер­каванніначытаннеіасэнсаваннелітаратурныхтвораў.

Гадзіны,адведзеныянатворчыяработы,настаўнікразмяркоўваеўадпаведнасцізкаляндарна­тэматычнымпланаваннем.

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(53 гадзіны)

Уводзіны (1 гадзіна)Літаратураякмастацтваслова.Яеграмадскаепрызначэнне.

І. ЧАЛАВЕК І ГРАМАДСТВА. ПОСТАЦІ АЙЧЫННАЙ ГІСТОРЫІ Ў БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ

(5 гадзін)«Жыціе Ефрасінні Полацкай» (1 гадзіна).Адлюстраваннеўтворыжыццяідзейнасціасветніцы.Духоўны

подзвіг Ефрасінні Полацкай. Рэальныя і гістарычныя факты ўтворы.Адметнасцькампазіцыі«Жыція...».

Тэорыя літаратуры. Пачатковаепаняццепражанржыція.

Беларускі летапіс («Летапісец вялікіх князёў літоўскіх», «Бела­руска­літоўскі летапіс (1446)» —урывак«ПахвалавялікамукнязюВітаўту»)(1 гадзіна).

Беларускіялетапісыяквытокімастацкайпрозы.Адлюстраваннегістарычнагамінулагаўлетапісныхтворах,іхпатрыятычныпафас.Услаўленнемужнасці,міжнароднагааўтарытэтукнязяВітаўта,ягогераічныхподзвігаўустаражытнымбеларускімлетапісе.

Тэорыя літаратуры. Летапісякжанрлітаратуры.Мастацтва. Архітэктура:СафійскісаборуКіеве(XIст.);

Сафійскі сабор уНоўгарадзе (XII ст.); Сафійскі сабор уПолацку(XIIст.);КаложскаяцаркваўГродне(XIIст.).

Жывапіс:А. Кашкурэвіч. «ЕўфрасінняПолацкая— асвет­ніца»;П. Сергіевіч.«УсяслаўПолацкі»;Г. Вашчанка.«Грунвальд­скаябітва»;М. Басалыга.«ВялікікнязьВітаўт».

Музыка:А. Мдывані, В. Елізар’еў.Балет«Страсці».

20

Ф р а н ц ы с к С к а р ы н а. Прадмовадакнігі «Юдзіф» (уры­вак)(1 гадзіна).

Словапрапершадрукараіасветніка­гуманіста.Агульначалавечы змест прадмовы. Сцвярджэнне ідэі патрыя­

тызму,грамадзянскагаабавязку.ЗначэннедзейнасціФ.Скарыны.

М і к о л а Г у с о ў с к і. Паэма«Песня пра зубра»(2 гадзіны).МіколаГусоўскі—паэт­гуманіст.«Песняпразубра»яквыдатнытворстаражытнайбеларускай

літаратуры.Жанр, сюжэт і кампазіцыя паэмы. Тэма Радзімы ўтворы.Сімвалічнаезначэнневобразазубра.ВобразкнязяВітаўта,высокаяаўтарскаяацэнкадзейнасцікнязя.

Тэорыя літаратуры. Гуманізмулітаратуры.Мастацтва.Скульптура:А. Дранец.«ФранцыскСкарына»;

У. Панцялееў.ПомнікМ.ГусоўскамуўМінску.Жывапіс:Я. Драздовіч. «Францыск Скарына», «Друкарня

ФранцыскаСкарыныўВільні»;В. Барабанцаў.«МіколаГусоўскі»;М. Басалыга. «Мікола Гусоўскі»; А. Кашкурэвіч. Ілюстрацыі дапаэмы«Песняпразубра»;Я. Кулік.Ілюстрацыідапаэмы«Песняпразубра».

Музыка:Д. Смольскі.Опера«ФранцыскСкарына».Кінамастацтва:«Песняпразубра»(рэжысёрЭ. Перагуд).

II. РАМАНТЫЧНАЕ І РЭАЛІСТЫЧНАЕ АДЛЮСТРАВАННЕ ЖЫЦЦЯ Ў МАСТАЦКАЙ ЛІТАРАТУРЫ

(8 гадзін)Я н Б а р ш ч э ў с к і. Апавяданні«Шляхціц Завальня», «Плач­

ка», «Белая Сарока» (сазборніка«Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях»)(2 гадзіны).

Словапрапісьменніка.Галоўны літаратурны твор пісьменніка «Шляхціц Заваль­

ня»— зборнік фантастычных апавяданняў. Цесная сувязь кнігіз беларускай міфалогіяй і фальклорам. Выяўленне асаблівасцейсветапогляду беларусаў. Хараство духоўнага свету чалавека, якітрымаеццавекавыхтрадыцый,звычаяў.РолявобразаЗавальніўтворы.Рамантычныясюжэтыівобразнасць.Сімволікавобразаў.

Тэорыя літаратуры.Рамантычныгерой.

21

А д а м М і ц к е в і ч. Балада «Свіцязянка» (1 гадзіна).Словапрапісьменніка.А. Міцкевіч і Беларусь. Паэтычнае асэнсаванне беларускага

фальклору і міфалогіі ў баладзе. Рамантычнае вырашэнне тэмыкаханняўтворы.

Мастацтва. Скульптура:А. Заспіцкі, А. Фінскі. ПомнікАдамуМіцкевічуўМінску.

Жывапіс:В. Ваньковіч.«ПартрэтАдамаМіцкевіча»,«Міц­кевічнаскалеАю­Даг»;С. Герус.«АдамМіцкевіч»;У. Пракапцоў.«А.Міцкевіч. Боль паэта»;К. Альхімовіч. «Свіцязянка»;У. Па-сюкевіч.«Свіцязянскаябалада.ПаэтА.Міцкевіч»;малюнкіН. Орды «СядзібаМіцкевічаўуЗавоссі»,«Туганавічы».

К а н с т а н ц і н В е р а н і ц ы н. Паэма «Тарас на Парнасе»(1 гадзіна).

Аўтарстваічаснапісанняпаэмы.Сатырычныігумарыстычныпафас твора. Сцвярджэнне ідэй народнасці ў літаратуры. Роляміфалагічных персанажаў у раскрыцці тэмы і ідэі твора. Тарасяктыповынародныгерой,рысыягохарактару:кемлівасць,абач­лівасць,дасціпнасць.Выяўленчаемайстэрствааўтараўабмалёўцыперсанажаў.

Тэорыя літаратуры. Пачатковае паняцце пра народнасцьлітаратуры.Пародыяібурлескулітаратуры.

Мастацтва. Скульптура: літаратурна­мастацкая кампа­зіцыя«КанстанцінВераніцын іягопаэма“ТараснаПарнасе”»ўГарадку(Віцебскаявобласць).

Жывапіс:«КанстанцінВераніцын»(малюнакС. Харэўскага);ілюстрацыі да паэмы «Тарас на Парнасе» (мастакіУ. Гладкевіч, Н. Гуціеў, В. Славук).

Тэатральнаемастацтва:спектакль«ТараснаПарнасе»(Беларускірэспубліканскітэатрюнагагледача,рэжысёрН. Ба шава).

В і н ц э н т Д у н і н ­ М а р ц і н к е в і ч. Фарс­вадэвіль «Пінская шляхта» (2 гадзіны).

Словапрапісьменніка.Жанраваевызначэнне,сатырычныігумарыстычныпафаствора.

Выкрыццёцарскагачыноўніцтва.ВобразКручкова,яготыповасць.Вобразы засцянковайшляхты.Праблема бацькоў і дзяцей.Май­стэрства драматурга ў разгортванні інтрыгі, сюжэта, у стварэннікамічнагаэфекту.Гратэскішаржякпрыёмыфарса­вадэвіля.

22

Тэорыя літаратуры. Фарсівадэвільяккамедыйныяжанры.Мастацтва. Скульптура: Л. Гумілеўскі, С. Гумілеўскі.

ПомнікВ.Дуніну­МарцінкевічуіС.МанюшкуўМінску;М. Якавен-ка.ПомнікВ.Дуніну­МарцінкевічуўТупальшчыне(Валожынскіраён);В. Янушкевіч.«В.Дунін­Марцінкевіч»(гіпс).

Жывапіс:У. Тоўсцік. «Вінцэнт Дунін­Марцінкевіч— дра­матург»;I. Рэй.«В.Дунін­МарцінкевічздочкаміКамілайіЦэза­рынай»;Я. Ці хановіч.«ПартрэтВінцукаДуніна­Марцінкевіча».

Музыка:У. Кандрусевіч.Мюзікл«Залёты»(паводлеВ.Дуніна­Марцінкевіча); I. Лучанок. Цыкл для голасу з суправаджэннем«О,Радзімабацькоў».

Тэатральнаемастацтва: спектакль «Пінская шлях­та» (Нацыянальны акадэмічны тэатр імяЯнкіКупалы, рэжысёрМ. Пінігін).

Ф р а н ц і ш а к Б а г у ш э в і ч. Прадмова да зборніка «Дудка беларуская»;вершы «Мая дудка», «Хмаркі» (2 гадзіны).

Словапрапісьменніка.Ідэйнызместпрадмовыдазборніка«Дудкабеларуская».Пошукі

асноўдухоўнагаігістарычнагаадраджэннянарода.Аўтарскіпогляднаролюпаэтаіпаэзііўвершы«Маядудка».Па­

этычнаеасэнсаваннеўласнагалёсуўалегарычнымвершы«Хмаркі».Тэорыя літаратуры. Прадмова як жанр публіцыстычнай

літаратуры.Мастацтва. Скульптура: Л. Гумілеўскі, С. Гумілеўскі.

ПомнікФ.БагушэвічуўСмаргоні.Жывапіс:Я. Ціхановіч.«ПартрэтФранцішкаБагушэвіча».

ІІІ. НАЦЫЯНАЛЬНАЕ І АГУЛЬНАЧАЛАВЕЧАЕ Ў МАСТАЦТВЕ СЛОВА

(14 гадзін)Я н к а К у п а л а. Вершы «А хто там ідзе?», «Мая малітва»

(«Я буду маліцца і сэрцам, і думамі...»), «Жняя», «Явар і каліна», «Роднае слова» («Магутнае слова, ты, роднае слова!..»); паэма«Бан дароўна» (5 гадзін).

Словапрапісьменніка.Лірыка. Асэнсаванне гістарычнага лёсу беларускага наро­

да. Агульначалавечыя матывы ў вершах. Ідэя вечнасці жыцця,

23

кахання, гармонія чалавека і прыроды.Жанравае, вобразнае,інтанацыйнаебагаццелірыкі.

«Бандароўна».Фальклорнаяпершакрыніцапаэмы.Рамантыч­наяасноватвора.Сутнасцьканфлікту.Вобразы­антыподы.Драма­тызмдзеяння.МаральнаехараствоБандароўны.

Тэорыя літаратуры.Жанрылірыкі(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Скульптура:З. Азгур.ПомнікЯнкуКупалуў

Вязынцы(Мінскаявобласць);А. Анікейчык.ПомнікЯнкуКупалуўНью­Ёрку(Араў­парк);помнікЯнкуКупалуўМінску(скульптарыА. Анікейчык, Л. Гу мілеўскі, А. Заспіцкі, архітэктарыЮ. Градаў, Л. Левін).

Жывапіс: В. Шаранговіч. «А хто там ідзе?»; П. Сергіевіч. «А хто там ідзе?»; М. Савіцкі. «Янка Купала»; А. Кашкурэвіч. Ілюстрацыідапаэмы«Бандароўна»;М. Басалыга. Ілюстрацыідапаэмы«Бандароўна».

Музыка:Ю. Семяняка.«Явар ікаліна»;песні ірамансынасловыпаэта(кампазітарыУ. Алоўнікаў, А. Багатыроў, В. Войцік, Д. Камінскі, С. Картэс, В. Кузняцоў, М. Літвін, I. Лучанок, А. Мдывані, Л. Мурашка, Д. Смольскі, У. Солтан, А. Чыркун);Творыпабеларускайлітаратурыдлязавучваннянапамяць(паэмы,вершы,проза,песні):мастацкаеэлектроннаевыданнена2кампакт­дысках.—Мінск:Мастацкаялітаратура,2006—2007.

Я к у б К о л а с. Вершы «Не бядуй!»,«Родныя вобразы», «Пер-шы гром»,паэма «Новая зямля» (6 гадзін).

Словапрапісьменніка.Лірыка.ЭлегічнаеіаптымістычнаеўпаэзііЯкубаКоласа(«Не

бядуй!»).Паэтызацыяроднайпрыроды(«Родныявобразы»,«Першыгром»).Рытміка­інтанацыйныладвершаўЯкубаКоласа.

«Новая зямля»—мастацкая энцыклапедыя народнагажыц­ця. Аўтабіяграфічнасць паэмы, яе творчая гісторыя.Жанравыяасаблівасці твора. Народны побыт і прырода ў паэме. Вобразы ўпаэме: мудрасць і душэўная прыгажосць Антося, Ганны; вобра­зыдзяцей.ТрагедыялёсуМіхала.Філасофская ідэязямлі іволі.Сімвалічнысэнсназвытвора.ПаэтычнаемайстэрстваЯкубаКоласа.

Тэорыя літаратуры.Паэмаякжанр(паглыбленнепаняцця).Мастацтва.Скульптура:З. Азгур.ПомнікЯкубуКоласу

(архітэктарыЮ. Градаў, Л. Левін); мастацка­мемарыяльны ком­плекс«ШляхКоласа».

24

Жывапіс: У. Стальмашонак. «Партрэт Якуба Коласа»;А. Волкаў.«Настаўніцкіз’езд1906года»;В. Шаранговіч. Ілюстрацыіда паэмы «Новая зямля»;С. Герус. «Якуб Колас. Новая зямля»;У. Сулкоўскі.Серыяпалотнаў«РадзімаЯкубаКоласа».

Музыка:У. Алоўнікаў.«Дуб»,«Глухашэпчалес»,«Мойрод­ныкут»;Л. Захлеўны.«Нановайзямлі»;Ю. Семяняка.«Добраўлузеўчаспалудні»;Ю. Семяняка.Опера«Новаязямля»(лібрэтаА.Петрашкевіча).

Тэатральнаемастацтва:спектакль«Міхалавазямля»(Беларускідзяржаўнытэатрюнагагледача,рэжысёрУ. Савіцкі).

М а к с і м Б а г д а н о в і ч. Вершы «Санет» («Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі...»), «Маладыя гады», «Жывеш не вечна, чала-век...», «Плакала лета, зямлю пакідаючы...» (2 гадзіны).

Словапрапаэта.НацыянальныяіагульначалавечыяматывыўпаэзііМ.Багда­

новіча.Багаццедухоўнагасветулірычнагагероя.Пошукі гармо­ніі, услаўленне красыжыцця і мастацтва. Рытмічнае багацце імілагучнасцьверша.

Тэорыя літаратуры.Паглыбленнепаняццяпрасанет.Мастацтва.Скульптура:С. Вакар.ПомнікМ.Багдановічу.Жывапіс: Г. Вашчанка. «М. Багдановіч»; В. Волкаў.

«М.Багдановіч»;У. Новак. «М.БагдановічуЯлце»;У. Пасюкевіч. «“У краіне светлай...” (М. Багдановіч)»; В. Шматаў. «ПартрэтМаксімаБагдановіча».

Музыка: Г. Гарэлава. Вакальны цыкл «Дзявочыя песні»;I. Луча нок. «Вераніка»; Ю. Семяняка. Опера «Зорка Венера»;Я. Тарасевіч. «Асенняя песня (Плакала лета)»;Л. Шлег. Вакаль­ныцыкл «Вянок»; песні і рамансына словыпаэта (кампазітарыА. Абіліёвіч, М. Аладаў, А. Ба гатыроў, У. Мулявін, І. Палівода, А. Туранкоў, Э. Тырманд).

М а к с і м Г а р э ц к і. Апавяданне «Роднае карэнне» (1 га дзіна).Словапрапісьменніка.«Роднае карэнне». Тэма вернасці роднай зямлі, служэн­

ня інтэлігенцыі народу. Вобраз Архіпа Лінкевіча— вясковагаінтэлігента з абуджаным сумленнем, пачуццём абавязку перадлюдзьмі, які імкнецца пазнацьжыццё, знайсці «першапрычынуўсякаеістоты».ЖыццёваямудрасцьдзедаЯхіма,ягозапаветма­ладомупакаленню.

25

Тэорыя літаратуры. Вобразыаўтараіапавядальніка(паглыб­леннепаняцця).

Мастацтва. Скульптура:Э. Астаф’еў.РэльефныпартрэтМ.Гарэцкагадлямемарыяльнайдошкі.

Жывапіс:А. Крывенка.«МаксімГарэцкі».Тэатральнаемастацтва:спектакль«Атрута»(рэжысёр

М. Стрыжоў).

IV. ЧАЛАВЕК У ЧАСЕ І ПРАСТОРЫ Ў ТВОРАХ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ

(15 гадзін)К у з ь м а Ч о р н ы. Апавяданне«На пыльнай дарозе» (1 га-

дзіна).Словапрапісьменніка.Мастацкае ўвасабленне аўтарскай формулы «Чалавек— гэта

цэлысвет».Майстэрствапісьменнікаўраскрыцціўнутранагасветугерояў.Гуманістычны іжыццесцвярджальныпафасапавядання.Сімвалічнысэнсвобразадарогі.

Тэорыя літаратуры. Псіхалагізм у літаратуры (пачатковаепаняцце).

Мастацтва. Скульптура: З. Азгур. «Пісьменнік КузьмаЧорны».

Жывапіс: І. Ахрэмчык. «ПартрэтК.Чорнага»;Х. Ліўшыц. «ЯнкаКупалаіКузьмаЧорныўПячышчаху1942годзе».

А р к а д з ь К у л я ш о ў. Вершы «Мая Бесядзь», «Спакойнага шчасця не зычу нікому...», «На паўмільярдным кіламетры», «Нябё­ сы — акіян, я знаў даўно...» (2 гадзіны).

Словапрапаэта.Грамадзянская, маральна­этычная і філасофская тэматыка

вершаў. Раскрыццё агульначалавечага праз глыбока асабістае.Услаўленне чалавека, яго духоўных каштоўнасцей, бязмежнасціпазнаннясябеісвету.ПаэтычнаемайстэрстваА.Куляшова.

Тэорыя літаратуры.Лірычныгерой(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Жывапіс:У. Кожух. «Новая дарога»;М. Ра-

галевіч.«Беларускаякалыханка»;А. Бараноўскі.«Паразалатыхбя­роз»;Г. Ваш чанка.«Крылы»;Я. Драздовіч.«Космас»,«Артаполіс»,«Трывеж»,«Панарамамесячнагагорада»,«ПадкружніковыкраявіднапланецеСатурн».

26

Выяўленчаемастацтва:Л. Талбузін. Медаль«АркадзьКуляшоў».

Музыка:Э. Наско. Вакальнаямузыка «Рамансы на вершыА. Куляшова».

М а к с і м Т а н к. Вершы«Мой хлеб надзённы», «Завушніцы», «Ты яшчэ толькі намёк на чалавека...», «Не знаю...» (2 гадзіны).

Словапрапаэта.Тэмы і вобразыпаэзііМаксімаТанка.Філасофскі роздумпра

чалавека,ягожыццёваепрызначэнне.Увагададухоўнагасветуча­лавека,агульначалавечыхкаштоўнасцей.Шматграннасцьпаэтыкі.

Тэорыя літаратуры. Рытміка­інтанацыйны лад верша (па­глыбленнепаняцця).

Мастацтва. С к у л ь п т у р а: І. Міско, А. Фінскі. ПомнікМаксімуТанкуўМядзелі.

Жывапіс:Г. Гарэлаў.«ПартрэтМаксімаТанка»;С. Вярсоцкі. «ВозераНарач»;С. Герус. «ПартрэтМ.Танка»; Я. Зайцаў. «ПартрэтМ.Танка»;Н. Шчасная.«ПартрэтМ.Танка».

Музыка: У. Мулявін.Раманс«Завушніцы»;Д. Смольскі. Ра­манс«Быцьчалавекамярад»; Ю. Талеснік. Раманс«Завушніцы»;Э. Тырманд. Рамансы «Мой хлеб надзённы», «Сасна», «Ва ўсім,вядома,вінават».

І в а н Ш а м я к і н. Аповесць «Непаўторная вясна» (1­якнігапенталогіі«Трывожнае шчасце»)(3 гадзіны).

Словапрапісьменніка.Адлюстраваннедаваеннагажыццямоладзіўаповесці«Непаў­

торная вясна». Духоўны свет Пятра і Сашы, іх узаемаадносіны.Паэзія кахання і прыгожых чалавечых пачуццяў. Маральна­этычная праблематыка аповесці. Эмацыянальна­псіхалагічнаязмястоўнасцьтвора.Лірычныхарактараўтарскагапісьма.

Мастацтва. Жывапіс: Н. Шчасная. «У снежныя зімы.ПартрэтпісьменнікаІ.П.Шамякіна».

Тэатральнаемастацтва:спектакль«Трывожнаешчасце».

Я н к а Б р ы л ь. Апавяданне «Memento mori»(1 гадзіна).Словапрапісьменніка.Паказвайныўапавяданні.Маральныподзвігстарогаселяніна

ўтворы.Уменнеаўтарабачыцьгераічнаезарамкамібытавыхсцэн.

27

Асуджэннефашызмуўапавяданні.Глыбокаеразуменненароднагагераізму.Урачыстаятанальнасцьаўтарскагапісьма.

Мастацтва. Скульптура:С. Вакар.«ПісьменнікЯ.Брыль».Жывапіс: У. Тоўсцік.«ЯнкаБрыль»;В. Грамыка. «Партрэт

Я.Брыля».

У л а д з і м і р К а р а т к е в і ч. Аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха» (4 гадзіны).

Словапрапісьменніка.Гістарычнаяасноватвора.Каларыт,атмасферамінулайэпохі

(80­ягг.XIXст.).Роздумабпрызначэннічалавеканазямлі,аблёсебеларускаганарода,узаемасувязірозныхгістарычныхэпох.Пра­блемыдабраізла,кахання,мужнасціігераізму.ВобразыАндрэяБеларэцкага,АндрэяСвеціловіча іНадзеіЯноўскай.Асаблівасцікампазіцыітвора.

Тэорыя літаратуры.Жанраповесці(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Скульптура:І. Голубеў. ПомнікУ.Караткевічу

ўОршы(Віцебскаявобласць).Жывапіс: У. Батура. «Уладзімір Караткевіч»; У. Тоўсцік.

«Памяці Караткевіча»; У. Зінкевіч. «Партрэт У. Караткевіча»;М. Будавей. «Партрэт У. Караткевіча»; ілюстрацыі да аповесці«Дзікае паляванне караля Стаха»М. Басалыгі, А. Кашкурэвіча, Ю. Якавенкі.

Музыка: У. Солтан. Опера«ДзікаепаляваннекараляСтаха».Кіна­ітэлемастацтва: «Дзікае паляванне караля

Стаха» (рэжысёр В. Рубінчык); «Памяць каменя» (сцэнарыстУ. Караткевіч); «Сведкі вечнасці» (сцэнарыст У. Караткевіч);«ЧорнызамакАльшанскі»(рэжысёрМ. Пташук).

Я ў г е н і я Я н і ш ч ы ц. Вершы«Ты пакліч мяне. Пазаві...», «Чаму ніколі не баюся я...», «Не воблака, а проста аблачынка...», «Любоў мая...»(2 гадзіны).

Словапрапаэтэсу.Тэматычная палітра паэзіі Яўгеніі Янішчыц: малая радзіма,

казачнаяпалескаяпрырода,вясковыігарадскіпобыт,лірыкака­хання.Разнастайнасцьпафасуўтворах:адмажорнага,радаснага,дасумнага,трывожнага.

Мастацтва. Жывапіс:В. Масцераў. «ЯўгеніяЯнішчыц»;А. Лось.«ПаэтэсаЯўгеніяЯнішчыц»;Г. Вашчанка.«МаёПалессе».

28

Музыка: песні і рамансы на словы паэтэсы (кампазітарыЮ. Семяняка, Р. Давыдаў, М. Юрко іінш.).

Тэатральнаемастацтва: монаспектакль «Прыпадаюданябёс»(Беларускіпаэтычнытэатраднагоакцёра«Зніч»,маст.кіраўнікГ. Дзягілева).

Рэзерв вучэбнага часу (1 гадзіна)

Паўтарэнне і падагульненне вывучанага за год (1 гадзіна)

Усяго: навывучэннетвораў—45гадзін; натворчыяработы—4гадзіны; наўрокіпатворахдлядадатковагачытання— 4гадзіны.

СПІС ТВОРАЎ ДЛЯ ЗАВУЧВАННЯ НА ПАМЯЦЬ

Янка Купала.«Яварікаліна».Якуб Колас. «Леснікова пасада» (з паэмы «Новая зямля»)—

урывак(саслоў«Мойродныкут,яктымнемілы!..»,заканчваючысловамі«Камне,вяснатымаладая!..»).

Максім Танк.«Тыяшчэтолькінамёкначалавека...». Яўгенія Янішчыц.«Тыпаклічмяне.Пазаві...».

СПІС ТВОРАЎ ДЛЯ ДАДАТКОВАГА ЧЫТАННЯ

«Аповесць пра Грунвальдскую бітву» (урывак з «ХронікіБыхаўца»)(перакладВ.Чамярыцкага).

БачуБеларусьтакой:фотаальбом(вершызкнігі).Уладзімір Караткевіч. «Чазенія».Генры Лангфела.«СпеўабГаяваце»(перакладА.Куляшова).Максім Лужанін. «Коласрасказваепрасябе».Мікола Маляўка. Зб.«Стараязямля».Алесь Марціновіч. «Гістарычныяпостаці».Іван Саверчанка.«Скарбкрывічоў:легенда».Мігель дэ Сервантэс. «ХітрыгідальгаДонКіхотЛаманчскі».Вальтэр Скот. «Айвенга».Анатоль Статкевіч-Чабаганаў. «Лёсроду—лёсрадзімы».Міхась Стральцоў. «ЗагадкаБагдановіча».Алена Стэльмах.«Дубікрумкач».

29

Мікола Шабовіч. Зб. «Маянадзея» (вершы з раздзелаў«Вер­лібры»,«Санеты»).

Віктар Шніп. Зб.«Баладакамянёў».Яўгенія Янішчыц. Зб. «Пачынаецца ўсё з любві...», «Зорная

паэма».

АСНОЎНЫЯ ВІДЫ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ПА ЛІТАРАТУРЫЧытанне іпаўнавартаснаеўспрыманнемастацкіхтвораў.Выразнаечытаннемастацкіхтвораў.Вусныіпісьмовыпераказурыўказэпічнагатворазэлементамі

аналізу.Аргументаванне ўласных ацэнак дзеянняў і ўчынкаў герояў

іпадзей.Супастаўленнелітаратурнагатворазягоінтэрпрэтацыяйуін­

шыхвідахмастацтва.Падрыхтоўкавуснагавыказвання.Даклад або рэфератналітаратурнуютэмупанекалькіхкры­

ніцах.Рэцэнзія,тэзісы,канспектлітаратурна­крытычнагаартыкула

аболекцыінастаўніка.Водгукнасамастойнапрачытануюкнігу,прагледжаныякіна­

фільм,тэлеперадачу,спектакль.Складаннебібліяграфііпатэме,прапанаванайнастаўнікам.Напісанне ўласных твораў (вершаў, невялікіх апавяданняў,

мастацкіхзамалёвак,эсэ іпад.).Выкананнетворчыхзаданняў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Увыніку засваення зместунавучання беларускайлітаратурывучніпавінны

ведаць:z� аўтараў,назвыізместпраграмныхтвораў;z� асноўныяэпохі інапрамкілітаратуры;z� асноўныязвесткіпражыццёвыітворчышляхпісьменнікаў;z� тэксты,рэкамендаваныяпраграмайдлязавучваннянапамяць;

умець:z� аналізавацьмастацкі твору адзінстве ідэйнага зместу іма­стацкайформы;

30

z� вызначацьпрыналежнасць твора дапэўнага літаратурнагароду,жанру;z� вызначацьасноўныяпраблемылітаратурнагатвора;z� характарызавацьлітаратурнагагероя;z� аналізавацьпрыёмыраскрыццяхарактаруўмастацкімтворы;z� выяўляцьаўтарскуюпазіцыю;z� самастойнаацэньвацьвывучаныятворызулікаміхмастац­кайспецыфікі іабгрунтоўвацьгэтуацэнку;z� рыхтаваць вусны (або пісьмовы) разгорнуты адказ на пра­блемнаепытаннепавывучанымтворы;z� рыхтаваць паведамленні, рэфераты і інш., карыстаючысялітаратуразнаўчымікрыніцамі;z� аналізавацьіінтэрпрэтавацьмастацкітвор,выкарыстоўваючызвесткіпагісторыі ітэорыілітаратуры;z� суадносіцьмастацкуюлітаратурузграмадскімікультурнымжыццём,раскрывацьканкрэтна­гістарычны і агульначала­вечызмествывучаныхлітаратурныхтвораў;z� пісацьсачыненнепавывучанымтворы;z� складацьпланіканспектлітаратурна­крытычнагаартыкула;z� рыхтавацьвусныіпісьмовыводгукнасамастойнапрачытануюкнігу,прагледжаныякінафільм,тэлеперадачу,спектакль;z� карыстаццарознагародудаведачна­інфармацыйнайлітара­турай;

валодаць:z� навыкамі абагульнення, сістэматызацыі і супастаўленнявывучанага, выяўлення адметных рыс характару герояў,тыповагаў іхпаводзінах,адносінахдажыцця;z� уменнямі і навыкамі вуснага і пісьмовагамаўлення,лагіч­нага і выразнага выказвання думак, дастатковым запасаммаўленчыхсродкаў;z� навыкаміпараўнаннялітаратурныхтвораўзтворамііншыхвідаўмастацтва;z� рознымі відамі літаратурна­творчай дзейнасці (напісаннесачынення,паведамлення і інш.);z� навыкамі працы з навукова­крытычнай і даведачнай літа­ратурайпавызначанайтэме(літаратурна­крытычныяарты­кулы, слоўнікі, даведнікі, энцыклапедыі, інтэрнэт­рэсурсыі інш.).

31

РУССКИЙ ЯЗЫК

ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА

Цель обучения русскому языку— сформировать у учащихсясистемузнанийоязыкеиречи;научитьихпользоватьсяязыкомво всех видах речевой деятельности (чтение, слушание, письмо,говорение) и в избранных сферах применения языка; развиватьинтеллектуальную, духовно­нравственную, коммуникативную,гражданскуюкультуруучащихся.

Реализация указанной цели достигается в процессеформиро­вания языковой, речевой, коммуникативной, лингвокультуроло­гическойисоциокультурнойкомпетенций.

Задачиобучениярусскомуязыку:zz языковоеи речевое развитие учащихсяна основе усвоениязнаний о системе русского языкана всех его уровнях (фо­нетическом,лексическом, грамматическом),нормрусскоголитературного языка (произносительных, речевых, слово­образовательных,морфологических,синтаксических,орфо­графическихипунктуационных),правилфункционированияязыковых средств в речи; обогащение словарного запасаиграмматическогострояречиучащихся;формированиеправо­писныхуменийинавыков, уменийпользоватьсяязыкомвразличныхвидахречевойдеятельности(языковая и речевая компетенции);zz формированиекоммуникативныхуменийсоздаватьсамостоя­тельныесвязныевысказыванияразличныхстилей,типовижанровречи в устнойиписьменнойформена основе овла­дения учащимися речеведческими понятиями (культураустнойиписьменнойречи, текст, типыречи,жанрыречи,стилиречи)(коммуникативная компетенция);zz формированиеречевойкультурыучащихсянаосновеосвое­нияязыкакаксистемысохраненияипередачикультурныхценностей,каксредствапостижениярусскойинациональной

32

культурыв контексте общемировой; развитие способностипользоватьсякультурологическимисведениямидляобеспече­нияполноценнойкоммуникации(лингвокульту рологическая и социокультурная компетенции).

Теоретическаяипрактическаянаправленностьобучениярусско­муязыкуиразвитияречиучащихсяподчиненакомпетентност-номуподходу,которыйобъединяетдвапонятия:образовательнаякомпетенцияикомпетентность.Образовательная компетенция—этообщаянорма,результатподготовкиучащегосяпоучебномупред­мету(русскомуязыку).Содержаниеобразовательнойкомпетенциирегламентируетпредметно­деятельностнуюсоставляющуюучебногопроцесса, комплексное достижение его целей, запланированногорезультата.Компетентность—этоличностныедостиженияуча­щегосявобластитеорииипрактикивладенияязыком.

Различаютметапредметныеипредметныекомпетенции.Важны­мидляобучениярусскомуязыкуявляютсятакиеметапредметныекомпетенции, как ценностно­смысловая, учебно­познавательная,информационная.Онирегулируютсодержательныйкомпонентпри­влекаемыхтекстов,учебно­познавательнуюработусинформацией,учебными моделями, общими схемами; выполнение логическихопераций сравнения, анализа, обобщения, классификации, уста­новлениеаналогииит.д.Кпредметным компетенциямотносятсяязыковая,речевая,коммуникативная,лингвокультурологическаяисоциокультурная.

Оптимальнымииэффективнымиподходами,определяющимитеоретическуюиметодическуюбазуобученияязыкуиречи,явля­ютсясистемно­функциональный,коммуникативно­деятельностныйилингвокультурологический.

Системно-функциональный подход предполагает усвоениесистемырусскогоязыка, единицразныхуровней с точки зрениязначения, строения и функционирования; отбор и организациюязыковогоматериаладлясозданияразличныхвидовтекстов,фор­мированияязыковойиречевойкомпетенцийучащихся.

Коммуникативно-деятельностный подход предполагает на­правленность занятий по русскому языку на обеспечение макси­мального приближения учебного процесса к реальному процессуобщения, что способствует формированию коммуникативной компетенции.

33

Лингвокультурологический подход обеспечиваетформированиелингвокультурологической компетенции ирешениеважнойзада­чи—духовно­нравственное,эстетическое,гражданскоевоспитаниеучащихсянаосновевзаимодействияязыка,литературы,культуры,чтодаетвозможностьприобщитьучащихсякнациональной,рус­скойимировойкультуре.

Системно­функциональный подход к обучению учащихсяV—X классов обусловливает выбор линейно-опережающего и концентрическо го принципов построения содержания обучениярусскому языку как наиболее соответствующих требованиям корганизациипроцессаобучения,развитиюивоспитаниюязыковойиречевойличности.Линейностьструктурысодержанияобученияобеспечиваетпоследовательноеизучениемногоуровневойсистемыязыка,опережение—параллельноеформированиеязыковых,ре­чевыхикоммуникативныхумений.

Опережение осуществляется благодаря изучению в V классепропедевтического раздела «Синтаксис и пунктуация», в VI—VIIклассах—изучениюраздела«Морфология»насинтаксическойоснове.

Разделы «Культура речи», «Текст», «Стили речи» изучаютсяконцентрическисVпоIXкласс,«Жанрыречи»—сVIпоIXкласс,что позволяет учитывать возрастные возможности учащихся,обеспечивать сравнительно раннее ознакомление с необходимымтеоретическимматериаломдляформированиякоммуникативно­ре­чевыхуменийинавыков,прочностьусвоениязнанийврезультатевозвращенияктемевкаждомпоследующемклассенановомуровнеиврасширенномобъеме.

Линейно­опережающий и концентрический принципы даютвозможность осознавать языковыеи речевыеявления во взаимо­связииодновременноформироватьисовершенствоватьязыковую,речевуюикоммуникативнуюкомпетенцииучащихся.

ВVIII—IXклассахизучаетсясистематическийкурссинтаксисаипунктуации.Синтаксисрассматриваетсякакзамыкающеезвеноязыковойсистемы,вкоторомиспользуютсяединицывсехуровнейсистемыязыкадляреализацииегокоммуникативнойипознаватель­нойфункций;насинтаксическойосновепроисходитусвоениенормпроизношения,процессовсловоизменения,формированиеречевыхи языковых умений, орфографических навыков, следовательно,

34

синтаксиснеобходимоизучатьвовзаимосвязисдругимиразделаминаукиоязыке.ВIXклассепродолжаетсяизучениераздела«Син­таксисипунктуация».Учебныйматериалпредставленследующимиучебнымитемами:

zz «Общаяхарактеристикасложногопредложения»;zz «Средствасвязииихрольвсложномпредложении»;zz «Сложносочиненныепредложения»;zz «Сложноподчиненныепредложения»;zz «Основныевидыпридаточныхчастейвсложноподчиненномпредложении»;zz «Сложноподчиненные предложения с несколькимиприда­точными»;zz «Бессоюзныесложныепредложения»;zz «Сложныепредложениясразнымивидамисвязи»;zz «Чужаяречьиеевиды.Прямаяикосвеннаяречь.Диалог.Цитация».

Принципамиотборасодержанияобученияявляются:zz учетфункционально­семантических особенностейфактовязыковойсистемы;zz минимизация теоретических сведенийна основеих значи­мостидляречевойдеятельности;zz учет общихи специфических особенностей белорусскогоирусскогоязыков;zz опоранатекст(текстоцентрическийподходприотбореязы­ковогоидидактическогоматериала);zz опора на этнокультуру (при отборе дидактическогомате­риала).

На учебных занятиях целесообразно сочетать фронтальные,групповые,парныеииндивидуальныеформыобучения.Сцельюактивизации познавательной деятельности учащихся рекоменду­етсяиспользоватьметодыпроблемногообучения,интерактивные,эвристические,дискуссии,методпроектовидр.Выборформимето­довобученияивоспитанияопределяетсяучителемсамостоятельнонаосновецелейизадачизученияконкретнойтемы,сформулиро­ванных в учебной программе требований к результатам учебнойдеятельностиучащихся.

Работапо развитиюречи организуетсянакаждомуроке, приизучениивсехразделовитемкурсарусскогоязыка.Этообуча ющие

35

видыработпоразвитиюсвязнойустнойиписьменнойречиучащих­ся.Выделениечасовнаихпроведениепланируетучитель,исходяизобщегоколичествачасов,отведенныхнаизучениеданнойтемы.Работанадданнымивидамидеятельностиможетпроводитьсякакв процессе урока, так и при подготовке к нему учащихся дома.Проведениеучебныхзанятийпоразвитиюсвязнойречиучащихсяявляетсяобязательным.

Содержание учебногоматериала дляповторения в концеизу­ченного курса планирует учитель на основе учета усвоенных втечение года знаний, умений и навыков и систематизированноготеоретическогоипрактическогоматериала.Требованиякуменияминавыкам,которымидолжныовладетьучащиесявпроцессеизучениявсехразделов,указаныврубрикахпрограммыпослекаждойтемы:«Грамматическая норма», «Пунктуационная норма», «Основныетребованиякрезультатамучебнойдеятельностиучащихся».

Длядиагностикиусвоениятеоретическихсведений,определе­ниярезультатовучебнойдеятельностирекомендуютсяследующиеформы контроля:

zz учебноесообщение;zz диктантыразличныхвидов;zz изложение (подробное, сжатое, выборочное, с дополнитель­нымзаданием);zz сочинение;zz различныевидыразбороввпределахизученногоматериала;zz тестоваяработа.

Основная часть программы состоит из трех компонентов:теоретического материала, операционного (виды деятельности) ипрактического (умения и навыки), что в совокупности и состав­ляетсодержаниеобучения.Вконцепрограммыуказаныформыиколичествообязательныхконтрольныхработ.

36

СОДЕРЖАНИЕ УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА(70 ч)

Повторение изученного в VIII классе (3 ч)

Текст. Стили речи (3 ч)Текстиегоосновныепризнаки (повторение).Синтаксическая

синонимия(ознакомление).Стилиречи(повторение):языковыесредствастилей.Учебное сообщение; анализ текста; подробное (сжатое) изло-

жение; составление плана текста и написание подробного изложе-ния с сохранением авторских выразительных средств; подбор син-таксических синонимов; составление текста по данному началу.

ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

Выявлятьпризнакитекста,композиционныеособенноститиповречи;определятьпризнакиречевойситуацииифункциональныхстилейречи;уметьхарактеризоватьречевуюситуацию;различатьфункциональныестилиречи;осознанновыбиратьсредстваречевойвыразительности для достижения образности, экспрессивноститекста; создавать устные и письменные связные высказывания,различныепостилю.

Жанры речи (4 ч)Отзыв.Реферат.Содержание,композиция,языковыесредства.Учебное сообщение по схеме, опорному конспекту и другому

мате риалу, представленному в учебном пособии; анализ образцов компози ционных частей отзыва; написание отзыва о стихотво-рении; анализ композиционных частей реферата; составление реферата по данному плану-схеме; анализ речевых формул, ис-пользуемых в реферате; оформ ление титульного листа реферата; подготовка реферата.

ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

Создаватьвустнойиписьменнойформетекстырассуждений,повествованийиописаний.

37

СИНТАКСИС И ПУНКТУАЦИЯ(продолжение)

Сложное предложение (41 ч)Общая характеристика сложного предложения (1 ч)

Значениесложногопредложения(ознакомление).Средствасвя­зииихрольвсложномпредложении(ознакомление).

Строениесложногопредложения:союзные(сложносочиненные,сложноподчиненные)ибессоюзныепредложения.

Составление учебного сообщения по схеме; анализ текста; устное (письменное) изложение текста по составленному плану.

Сложносочиненное предложение (8 ч)Средства связи частей в сложносочиненном предложении:

сочинительныесоюзы,интонация.Сложносочиненныепредложе­ния с соединительными, разделительными и противительнымисоюзами.Знакипрепинаниявсложносочиненномпредложении.

Составление учебного сообщения по таблице; анализ текста; раз вернутый ответ на вопрос; устное изложение текста; сочи-нение в фор ме сравнительной характеристики.

Сложноподчиненное предложение (20 ч)Сложноподчиненноепредложение:главнаяипридаточнаяча­

сти. Средства связи частей в сложноподчиненном предложении:подчинительныесоюзы,союзныеслова,указательныеслова.Основ­ныевидыпридаточныхчастей:определительная,изъяснительная,обстоятельственные (места, времени, причины, следствия, цели,условия,уступки,образадействия,степени,сравнительная).Знакипрепинаниявсложноподчиненномпредложении.

Сложноподчиненноепредложениеснесколькимипридаточнымичастями:однородноеинеоднородноесоподчинение,последователь­ноеподчинение (ознакомление).Знакипрепинаниявсложнопод­чиненномпредложенииснесколькимипридаточнымичастями.

Учебное сообщение по таблице; составление таблиц (аналитиче-ской, обобщающей); написание по схеме (плану) рецензии на люби-мую те лепередачу в виде письма ведущему; выборочное изложение; сочинение-рассуждение на предложенную тему; сочинение текста по данному началу.

38

Бессоюзное сложное предложение (8 ч)Средства связи частей в бессоюзном сложном предложении:

интонация,порядокследованиячастей.Знакипрепинаниявбес­союзномсложномпредложении.

Учебное сообщение; анализ текста; анализ текстов пословиц, пого ворок, загадок; выборочное изложение, сочинение на предло-женную тему.

Сложные предложения с разными видами связи (4 ч)

Сложные предложения с разными видами связи: союзной ибессоюзной.Знакипрепинаниявпредложенияхсразнымивидамисвязи.

Учебное сообщение; анализ текста; сжатое (подробное) из-ложе ние; устное (письменное) сочинение-рассуждение по данному началу.

Грамматическая норма. Правильное построение сложнопод­чиненного предложения: выбор союза, союзного слова; располо­жение придаточной части; согласование союзных словкоторый, какой с опорными словами в главной части, союзного словачейсопределяемымсловомвпридаточнойчасти.

Пунктуационная норма.Запятая,точкасзапятой,тиремеждучастями сложносочиненного предложения; отсутствие запятой всложносочиненномпредложенииприналичииобщеговторостепен­ного члена. Запятая в сложноподчиненном предложении. Отсут­ствиезапятоймеждуоднороднымипридаточными,соединеннымисоюзом и. Запятая на стыке сочинительного и подчинительногосоюзовилидвухподчинительныхсоюзов(союзаисоюзногослова).Запятая, точка с запятой в бессоюзном сложном предложении.Двоеточиевбессоюзномсложномпредложении.Тиревбессоюзномсложномпредложении.

ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

Уметьобнаруживатьчастивсоставесложногопредложенияиопределятьихколичество;определятьтипсложногопредложения:союзное (сложносочиненное, сложноподчиненное), бессоюзное,

39

сложноепредложениесразнымивидамисвязи;определятьоснов­ныевидыпридаточныхчастейвсложноподчиненномпредложении;разграничиватьсоюзыисоюзныеслова;анализироватьсложнопод­чиненныепредложенияснесколькимипридаточными;составлятьсхемысложногопредложения;составлятьсложныепредложенияпо схемам; интонировать сложные предложения; выполнятьсинтаксический и пунктуационный разбор сложносочиненных,сложноподчиненных,бессоюзныхпредложений,сложныхпредло­женийсразнымивидамисвязи;использоватьтекстообразующуюроль различных типов сложных предложений для организациитипаречи: сложныхпредложенийсо значениемобусловленностиисинонимичныхимконструкцийврассуждении,сложныхпред­ложений со сравнительными отношениями и синонимичных имконструкций в описании; сложноподчиненные предложения спридаточнойизъяснительнойдлявыраженияавторскойпозиции(оценки,восприятия,отношения)исозданияцелостноститекста;употреблятьбессоюзныепредложениявразговорнойречи;исполь­зовать синонимичные синтаксические конструкции (союзные ибессоюзныепредложения, сложныеи простыепредложения) какисточникбогатстваиразнообразияречи.

Чужая речь и ее виды (8 ч)Прямая речь (углубленное повторение). Знаки препинания в

предложенияхспрямойречью.Косвеннаяречь.Диалог.Знакипрепинанияпридиалоге.Цитация. Способы введения цитат в текст. Эпиграф. Знаки

препинанияприцитировании.Грамматическая норма. Правила замены прямой речи кос­

венной.Пунктуационная норма.Знакипрепинаниявпредложенияхс

прямойречью(углубленноеповторение).Пунктуационноеоформ­ление диалога. Пунктуационное оформление цитат, в том числестихотворных.Оформлениеэпиграфаксочинению.

Учебное сообщение; анализ текста; создание текстов с ис поль-зова нием различных способов передачи чужой речи; редактирование предло жений; подробное изложение.

ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

Уметь определять способы передачи чужой речи; составлятьпредложенияспрямойикосвеннойречью;заменятьпрямуюречькосвеннойинаоборот;выполнятьсинтаксическийразборпредло­женийспрямойречью;использоватьразличныеспособыпередачичужойречиприпересказетекстаотпервогоитретьеголица,прямуюречь для речевой характеристики героев; уместно использоватьцитатывсочиненияхиустныхвысказыванияхдляиллюстрациииподтверждениямысли;подбиратьэпиграфксочинениювсоот­ветствиистемойиосновноймысльютекста.

Повторение изученного в IX классе (2 ч)

Контрольные письменные работы (7 ч)Из них: диктанты — 2 (2 ч), изложения — 2 (4 ч),

тестовая работа — 1 (1 ч)

Резервное время (2 ч)

41

РУССКАЯ ЛИТЕРАТУРА

ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА

Целью изучениялитературыявляетсяприобщениеучащихсякискусствусловавконтекстедвижениядуховнойисоциально­исто­рическойжизнинародаиразвитиенаэтойосновехудожественногомышленияиэстетическихчувств,творческихспособностей,чита­тельскойиречевойкультуры,формированиенравственно­эстети­ческихориентаций.

Содержание литературного образованиясоставляютчетыреосновных компонента: 1) знания; 2) система специальных (чита­тельских)умений;3)опытсамостоятельнойлитературно­творческойдеятельности;4)системанормотношениякмиру,людям,ксебе.

Первый компонент— знания— учебного предмета «Русскаялитература»формируетсяпутемосвоенияразнообразногоистори­ко­ и теоретико­литературногоматериала.Элементы содержанияучебногопредметапредставленывпрограммекомплексно,вовзаи­мосвязи историко­функционального, проблемно­тематического,жанрово­родовогоаспектов,ссоблюдениемпринциповпреемствен­ностиидоступности.

Основойучебногокурсаявляютсялитературныепроизведения,которые отбирались с учетом их художественных достоинств,общечеловеческой значимости, воспитательной ценности, меставтворчествеписателяивисториилитературы,актуальностидлянашеговремени,доступностииинтересадляучащихся.

Ваннотацияхпрограмм,которыеносятрекомендательныйха­рактер,вниманиеучителейобращаетсянагуманистическийсмыслпроизведения,диалектическуюсвязьсоциального,конкретно­исто­рическогоиобщечеловеческоговнем,художественноесвоеобразие,авторскуюпозицию.

Учителям предоставляется возможность дифференцироватьматериалвзависимостиотуровняподготовленностикласса.Осво­ениеновыхтеоретическихпонятийопираетсянапреемственностьмежду этапами литературного обучения, которая обеспечивается

42

постепеннымусложнением опорных теоретико­литературныхка­тегорий,закреплениемприобретенныхзнанийиразвитиемуменийиспользоватьихприанализехудожественныхтекстов.

Второй компонент содержания литературного образования—система специальных (читательских) умений— формируетсянаосновезнанийпотеории,историилитературы,пониманияспе­цификихудожественногопроизведения.Онсоздаетбазудлядаль­нейшеголитературногосамообразованияучащихся.

Программаориентируетучителянаформированиеиразвитиеуучащихсяследующихчитательскихумений:

zz умений,связанныхсхудожественнымвосприятиемлитера­турного произведения (представлять, воображатькартиныи образы, созданные писателем; высказывать первичныевпечатленияидр.);zz аналитическихумений (анализ эпизода, сюжета,компози­ции,художественногоязыкаидр.);zz синтезирующих умений (умений сопоставлять, обобщать,делатьвыводы);zz умений, связанных с оценкой художественного произве­дения.

Третий компонент— опыт самостоятельной литературно-твор ческой деятельности — приобретается учащимися приусловии полноценного первичного восприятия текста на эмоцио­нально­образномуровне,самостоятельногоегоинтерпретирования,проявления личностного отношения к произведению в процессеработынадустнымииписьменнымисочинениямиразныхжанров,творческогопересозданиясловесноготекставдругиевидыискусства(словесноерисование,иллюстрирование,мизансценированиеидр.).

Четвертый компонент содержания литературного образова­ния—система норм отношения к миру, людям, к себе—обеспечи­ваетсяпреждевсегоотборомпроизведенийдляобязательногоизу­чения,дополнительногочтения.Программаориентируетучителянетольконаизучениелитературы,ноинавоспитаниеучащихсяее средствами. Эта идея реализуется в содержании и структурепрограммы,предусматривающейи систематизацию знаний о ли­тературе и искусстве, и их осмысление на мировоззренческом,философском и эстетическом уровнях. Таким образом, изучениелитературы призвано обеспечить понимание учащимися ее роли

43

и значения для собственного духовного становления, развитиясамосознанияинравственногосамоопределения.

Вконтекстекомпетентностногоподходаследуетстремитьсякусилениюпрактико­ориентированнойнаправленностилитературно­гообразования,реализуемойчерезразличныевидыдеятельности:сопоставлениепроизведенийразныхвидовискусства,выполнениетворческих упражнений, подготовку проектов, проведение чита­тельскихконкурсовиконференций,литературныхдиспутов,по­становкуфрагментовпроизведений,подбориллюстративногофото­,аудио­ивидеоматериала.

УчебнаяпрограммаIXклассаотражаетотносительнозавершен­ноеобразованиепорусскойлитературе,включаяисторико­литера­турныйпроцессXI—XXвв.,выстроенныйнаключевыхпроблемахи творчестве писателей, дающих в художественном отраженииобъективноепредставлениеомиреичеловеке.

Втеоретико­литературномпланевниманиеучащихсяIXклассасосредоточиваетсянавопросах:автор—егогерои—читательскоевосприятие;продолжаетсяначатаявпредыдущемклассеработанадлитературнымпроизведениемкакхудожественнойцелостностью.

ОбучениевIXклассепредполагаетинтенсивноелитературноеразвитиеучащихся,длячеготребуетсяосновательнаяначитанностьиболееглубокоеовладениетеориейлитературыкакинструментоманализахудожественныхтекстов.Выборформиметодовобученияи воспитания определяется учителем самостоятельно на основецелей и задач изучения конкретной темы, сформулированных вучебнойпрограмметребованийкрезультатамучебнойдеятельностиучащихсясучетомихвозрастныхииндивидуальныхособенностей.

После окончания IX класса у учащихсяформируется целост­ное представление о литературном процессе. Этому способствуетхронологически выстроенное содержание программы: от литера­туры Древней Руси и «Слова о полку Игореве» до произведенийВ.М.ШукшинаиВ.Г.Распутина.Зарубежнаялитературапред­ставлена фантастической повестью А. Азимова «Двухсотлетнийчеловек».

Списокдлядополнительногочтенияноситрекомендательныйхарактер.Внемсодержатсяпроизведенияширокогожанрово­те­матического диапазона, отобранные с учетом возрастных особен­ностей учащихся и их читательских интересов. Произведения,предложенныедлядополнительногочтения,жанровоитематически

44

связаныспроизведениямиизспискадлячтенияиизучения.Онимогутбытьрекомендованыдлясамостоятельногопрочтения.Учи­тель такжеможет использовать данные произведения в качествевспомогательного материала на учебных занятиях: для созданияширокоголитературногоконтекста,какиллюстрацию,какосновудлятворческихзаданийилипроектнойработыит.д.

Таккакпрограммапредусматриваетотносительноезавершениелитературногообразования,рекомендуетсяпроводитьзаключитель­ныезанятиявформеитоговойнаучнойконференции,литературнойигры,литературнойгостиной.

СОДЕРЖАНИЕ УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА(53 ч, из них 1 ч — на написание сочинения)

Введение (1 ч)Истокиславянскойписьменности.Становлениелитературы.Основныеэтапыразвитиярусскойлитературы(ДревняяРусь,

XVIII—XXвв.).Начальноепонятиеолитературномпроцессе,преемственность

идей, художественных образов, средств и типов художественнойизобразительности (эпического, лирического, драматического)влитературномпроцессе.

ЛИТЕРАТУРА ДРЕВНЕЙ РУСИ (XI—XVII вв.)БогатствоисвоеобразиекультурыДревнейРуси.Местодревне­

русскойлитературывмировомлитературномпроцессе.Древнерус­скаялитературакакколыбельрусской,украинскойибелорусскойнациональныхлитератур.

Самобытныйхарактердревнерусскойлитературы.Разнообразиежанров.

«Слово о полку Игореве»(3ч).Историческаяосновапамятника.Сюжетикомпозиция.Лиризм

ипублицистичность.Патриотическийпафос.Призывкединениюрусскихземель.ЭпичностьвизображенииРусскойземлиисудеб

45

людей:Игоря,Ярославны,Всеволода,Святославаидр.Голосавтора,гражданинаипатриота.Проблемаавторства.

Белорусскиемотивыв«Слове...».Связьпоэмысфольклором.«СловоополкуИгореве»какисторико­культурныйпамятниксла­вянскихнародов.Переводыпамятникалитературы.

Теория литературы.Мастерствохудожественногоперевода.Литература и искусство. Опера А. П. Бородина «Князь

Игорь».Русская литература XVII в.НачалокнигопечатаниянаРуси.

«Домострой»каклитературноепроизведение.ДеятельностьСиме­онаПолоцкого.

Для дополнительного чтения«Задонщина».«Повестьвременныхлет»(фрагмент).ЕпифанийПремудрый.«ЖитиеСергияРадонежского».Б.К.Зайцев.«ПреподобныйСергийРадонежский».М.Г.Булахов.«СловоополкуИгореве»влитературе,искус­

стве,науке.Краткийэнциклопедическийсловарь.

ЛИТЕРАТУРА XVIII в.Классицизм (2 ч)

Классицизмкакхудожественнаясистема.РасцветклассицизмавЕвропе.

Общаяхарактеристикарусскогоклассицизма(патриотическийпафос, просветительская и критическая направленность, связь ссовременностью).

Особенностирусскогоклассицизмавдругихвидахискусства.

М. В. Л о м о н о с о в. «Ода на день восшествия на Всерос сий­ский престол Ея Величества Государыни императрицы Елиса веты Петровны 1747 года», «Разговор с Анакреоном» (однопроизведениеповыборуучителя).

Патриотическийпафос«Оды на день восшествия...».Воспева­ние страны, ее природы, истории. Программа развития науки ипросвещениявРоссии.

«Разговор с Анакреоном».Осмыслежизниипоэтическомтвор­честве.ГуманизмЛомоносова.

46

Г. Р. Д е р ж а в и н. «Властителям и судиям», «Памятник», «Ласточка», «Снигирь» (одно произведениеповыборуучителя).

«Властителям и судиям». Обличениенеправеднойвласти.Граж­данская смелость и стремление поэта к истине.Представление опросвещенномгосударственномдеятеле.

«Памятник». Утверждениебессмертияпоэтическоготворчества.Старославянизмы, элементы «высокого» стиля в стихотворении,ихроль.

«Ласточка», «Снигирь». Выходзарамкитрадицийклассицизма.Стремлениепередатьличныечувстваиавторскиепереживаниявстихотворении.Живойиобразныйязык.Реальныеадресатыпро­изведений.Отражениевобразеласточкиидеиобессмертиичело­веческойдуши.Поэтическоеосмыслениежизникаксменывременгода. Философские раздумья о равенстве людей перед смертью.Образ А. В. Суворова как выдающегося полководца и человека.Художественныесредстваеговоплощениявпроизведении.

Теория литературы. Особенностьрусскогоклассицизма.Литература и искусство. Сюжетные полотна А. П. Лосен­

ко, портретная живопись Д. Г. Левицкого, Ф. С. Рокотова; ар­хитектурные ансамбли В. И. Баженова (Смольный институт вПетербурге, дом Пашкова в Москве), М. Ф. Казакова (РусскиймузейвСанкт­Петербурге,ПетербургскийиМосковскийунивер­ситеты),К.И.Росси(зданияГенеральногоштаба,СенатавСанкт­Петербурге),А.Н.Воронихина(КазанскийкафедральныйсоборвСанкт­Петербурге), А. Д. Захарова (Адмиралтейство), Б.Ф. Рас­трелли(БольшойЕкатерининскийдворецвЦарскомСеле).

Для дополнительного чтенияК.ГорацийФ.«Памятник».М.В.Ломоносов.«ОданавзятиеХотина».Г.Р.Державин.«НасмертькнязяМещерского».

Д. И. Ф о н в и з и н. «Недоросль»(3ч).Д.И.Фонвизин—драматург,блестящийпублицист,«сатиры

смелыйвластелин»(А.С.Пушкин).«Недоросль».Идея«просвещенногоабсолютизма»вкомедии.

Конфликт между миром невежества, корысти, деспотизма и за­щитникамипросвещенияичеловеческогодостоинства.Проблемы

47

крепостничества,законности,государственногоправления,воспи­тания,чести,долга.Гуманистическийпафоскомедии.Особенностипостроения пьесы и принципы создания характеров. Единствовремени,местаидействиявкомедии.

Теория литературы.Конфликтвкомедии.

Сентиментализм (1 ч)Изображениечувстввлитературесентиментализма.Н.М.Ка­

рамзин— первый русский писатель­сентименталист. «БеднаяЛиза»— повесть о чувствах простой девушки как откровениевремени.

Для дополнительного чтенияД.И.Фонвизин.«Бригадир»,«Придворнаяграмматика».Ж.Б.Мольер.«Мещанинводворянстве».

ЛИТЕРАТУРА XIX в.Романтизм (1 ч)

XIXв.—новыйэтапвразвитиимировойлитературы.Роман­тизмкакодноизведущиххудожественныхнаправленийвлитера­туреXIXв.Закономерностиеговозникновенияиразвития.

Общественно­историческиеиэстетическиеистокиромантизма.Дж.Г.Байрон,В.Гюго,А.Дюма,В.Скотт,Э.Т.Гофман,Г.Гейне,А.Мицкевич—выдающиесяпредставителиевропейскогороман­тизма.

Утверждениесвободыличности,ееправвпроизведенияхроман­тизма. Герои— яркие, исключительные личности. Необычныеобстоятельства,экзотическиемотивы.

Обращенность к истории, народным традициям, обычаям,фольклору.Проблеманародностивэстетикеромантизма.

В. А. Жуковский, Е. А. Баратынский, К. Н. Батюшков,К.Ф.Рылеев,В.К.Кюхельбекер,А.А.Дельвигкаккрупныепред­ставители русского романтизма. Романтизм в раннем творчествеА.С.ПушкинаиМ.Ю.Лермонтова.

Своеобразиерусскогоромантизма,обусловленноеособенностя­ми исторического развития России и национальных культурныхтрадиций.

48

В. А. Ж у к о в с к и й. «Вечер», «Море», «Сельское кладбище», «Светлана» (двапроизведенияповыборуучителя) (2ч).

СловооВ.А.Жуковском,поэтеипереводчике.«Вечер», «Море». Тема Родины в элегиях. Гармония как не­

достижимый идеал. Авторское восприятие окружающего мира.РомантикатаинственногоичудесноговпоэзииВ.А.Жуковскогокакотражениеегодуховныхисканий.

«Сельское кладбище». Отражение романтического взгляда намиричеловека:смыслназвания,взаимосвязьприродысдушевны­мипереживаниями,раздумьянатемыжизниисмерти,неумоли­мостисудьбы.Образылирическогогерояипоэтавпроизведении.

«Светлана». Напряженный драматический рассказ о судьбе,таинственный,светлый,согретыйверойвторжестводоброго.Ат­мосферанародностивбалладе.

Своеобразие поэзииЖуковского, его традиции в литературеследующих десятилетий. МестоЖуковского в истории русскойлитературы.Жуковский­переводчик.

Теория литературы.Представлениеоромантизмекакохудо­жественнойсистеме.Особенностирусскогоромантизма.

Литература и искусство. Живопись К. П. Брюллова («По­следнийденьПомпеи»,«ГадающаяСветлана»),О.А.Кипренского(«Автопортрет»,портретА.С.Пушкина).ОпераА.Н.Верстовского«Аскольдовамогила».

Для дополнительного чтенияДж.Г.Байрон.Лирика,«ПаломничествоЧайльдГарольда».В.Гюго.«Отверженные».В.Скотт.«Айвенго».В.А.Жуковский.«Цветок»,«Людмила».К.Ф.Рылеев. «Думы», «Я ль буду в роковое время...»,

«Войнаровский».Е.А.Баратынский.«Муза»,«Кчемуневольникумечтания

свободы».А.Мицкевич.Стихотворения,баллады.Ю.Н.Тынянов.«Кюхля».

Переход к реализму (1 ч)Социально­историческиеиэстетическиепредпосылкивозник­

новенияреализмаврусскойизарубежнойлитературах.

49

Отличиереализмаотклассицизма,сентиментализмаироман­тизма.Национальноесвоеобразиерусскогореализма.Классическийикритическийреализм.

Развитиепрофессиональнойрусскойкритики.В.Г.БелинскийиегостатьиобА.С.Пушкине,М.Ю.Лермонтове,Н.В.Гоголе.

Теория литературы. Реализмкакхудожественнаясистема.Литература и искусство. ЖивописьВ.А.Тропинина(портрет

А. С. Пушкина, «Портрет сына»), П. А. Федотова («Сватовствомайора»,«Утрочиновника,получившегопервыйкрестик»,«Зав­тракаристократа»).

А. С. Г р и б о е д о в. «Горе от ума» (4ч).Очеркжизнии творчестваА.С. Грибоедова: «Уми дела» его

«бессмертнывпамятирусской».Грибоедовидекабристы.«Горе от ума». Просветительские идеи в комедии: темы ума,

знания, протеста против насилия и произвола; утверждение не­зависимости и свободы личности. Критика крепостничества идеспотизма.ТрагедияЧацкогоиегонравственнаяпобеданадфа­мусовскимобществом.Фамусов,Скалозуб,Молчалинкаксимволыкрепостничестваибюрократическойсистемы.РольобразаСофьивпьесе.Обобщающийсмыслобразовкомедии.Своеобразиекомпо­зициикомедии.Афористичностьязыка.

Чертыклассицизмаиреализмавкомедии.Сценическаяисториякомедии«Гореотума»вРоссиииБеларуси.

Связьсбелорусскойлитературой(В.Дунин­Марцинкевич).И.А.Гончаровокомедии(статья«Мильонтерзаний»всокра­

щении).Теория литературы. Конфликт в драматическом произве­

дении.

Для дополнительного чтенияЮ.Н.Тынянов.«СмертьВазир­Мухтара».В.Г.Белинский.«Взгляднарусскуюлитературу1847г.»

(статьяпервая).

А. С. П у ш к и н. «Брожу ли я вдоль улиц шумных...», «Дар напрасный, дар случайный...», «...Вновь я посетил...», «Я памят-ник себе воздвиг нерукотворный...», «К Чаадаеву», «В Сибирь»,

50

«19 ок тября» (1825), «Мадонна», «Я Вас любил...», «Я помню чуд-ное мгновенье...», «На холмах Грузии», «Пророк», «Поэт», «Поэт и толпа»идр.;роман«Евгений Онегин»(9ч).

Жизненный и творческий путь поэта (с обобщением ранееизученного).Детствоиотрочество.«Смуглыйотрок»всадахЦар­скосельскоголицея.Петербургскийпериод.Личноеигражданскоев лирике поэта, стремление к социальной справедливости.Юг вжизни ссыльного А. С. Пушкина. Расцвет романтизма в произ­веденияхпоэта.

Михайловское.Переходотромантизмакреализму.Романтиче­скоепредставлениеолюбви,многогранностьподлинногочувства.Светлаягрусть,одухотворенность,благородствоивысотачувстввпушкинскойпоэзии.

Возвращениеизссылки.Пушкинидекабристы.Темапоэтаипоэзии.Высокоепредназначениепоэта(«Пророк»,

«Поэт», «Поэт и толпа», «Я памятник себе воздвиг нерукотвор­ный...»).Художественноесовершенствопушкинскойпоэзии.

Болдинскаяосень1830г.—поратворческихоткрытий.Завер­шениероманавстихах«ЕвгенийОнегин».

Философская лирика. Раздумья о смыслежизни («Брожу лиявдольулицшумных...»,«Вновьяпосетил...»,«Дарнапрасный,дарслучайный...»).

ДуэльигибельПушкина.РольПушкинавразвитиирусскойлитературы.Теория литературы.Углублениепонятияолирике.Единство

формыисодержаниявлирическомтексте.«Евгений Онегин». Историзм в изображении поры «юности

мятежной»вжизнидворянскоймолодежи20­хгг.ХIХв.«Чторо­мантизмоммызовем»:романтическоемироощущениеиромантизмкак творческий метод. Реалистическое изображение поместногодворянства,русскойприродыидеревни.Образ«триждыромантика»ВладимираЛенскоговреалистическомромане.Татьяны«милыйидеал».ОсобенностиличностногоразвитияижизненныхисканийЕвгенияОнегина.Образавтора.Энциклопедизмромана:нравствен­но­философскаяпроблематика.Критикиоромане.

В.Г.БелинскийопроизведенияхА.С.Пушкина(«СочиненияАлександраПушкина».Статьивосьмаяидевятая(фрагменты)).

51

Теория литературы. Становление жанра реалистическогоромана. Роман в стихах. Композиция романа. Роль лирическихотступлений. Пейзаж в романе. Строфика (онегинская строфа);изобразительно­выразительные средства языка. Диалог автора ичитателя.Литературныйтип.

Литература и искусство. ПроизведенияА.С.Пушкинавму­зыке,живописи,кино.ОпераП.И.Чайковского«Пиковаядама»,операМ.И.Глинки«РусланиЛюдмила».РисункиА.С.Пушкина.ИллюстрацииН.Н.Рушевой.

Для дополнительного чтенияА.С.Пушкин. «Борис Годунов», «Маленькие трагедии»,

«Пиковаядама».

М. Ю. Л е р м о н т о в. «Родина», «Когда волнуется желтеющая нива...», «Прощай, немытая Россия», «Дума»,«Как часто, пестрою толпою окружен...», «Смерть поэта», «Поэт»; роман «Герой нашего времени» (8ч).

Очеркжизниитворчествасобобщениемизученного.Лирика. Основныетемыимотивы:вольнолюбие,мятежность,

чувстваодиночестваитоски,гражданственностьисоциальнаяак­тивность.РодинаисовременникивпоэзииЛермонтова.М.Ю.Лер­монтов—продолжательпушкинскихтрадицийвлитературе.

М.Ю.Лермонтовибелорусскаялитература.Лермонтоввпере­водахнабелорусскийязык.ТрадицииЛермонтовавбелорусскойлитературе.

«Герой нашего времени»—реалистическийсоциально­психоло­гическийроман.Проблематикаисистемаобразов.Печоринвсисте­медействующихлицпроизведения.«Историядушичеловеческой»вромане.

Главныйгерой—незауряднаяличность;еготрагическаясудь­ба.Проблемасмыслажизни,социальнойактивностичеловека,егоответственностипередвременемипередсобой.

Роль композиции в раскрытии характера Печорина и худо­жественногозамысларомана.Психологизм,особенностиязыка.

В. Г.Белинский о лирикеМ.Ю.Лермонтоваи о романе«Ге­ройнашеговремени» (статьи«Геройнашеговремени.СочинениеМ.Лермонтова»,«СтихотворенияМ.Лермонтова»(всокращении)).

52

Теория литературы. Социально­психологический роман.Композициякакодноизсредстввыраженияхудожественнойидеи.

Литература и искусство. РисункиМ.Ю.Лермонтова.

Для дополнительного чтенияМ.Ю.Лермонтов.«КнягиняЛиговская».

Н. В. Г о г о л ь. «Шинель»(2ч).Очеркжизниитворчествасобобщениемизученного.История «маленького человека» Акакия Акакиевича. Про­

блемапотеричеловеческогодостоинства.Равнодушиеобществактрагедиичеловека.Петербургкакобраз­символ.Рольфантастикивхудожественномпроизведении.

Теория литературы.Понятиеогротеске.

Для дополнительного чтенияФ.М.Достоевский.«Бедныелюди».

ЛИТЕРАТУРА XX в.Обзор (1 ч)

ТенденцииразвитиярусскойлитературыХХв.Основныехудо­жественныесистемы.Ведущиеписателиэтогопериода.Концепциямираичеловека.БогатствоиразнообразиенаправленийврусскойлитературеХХв.МодернизмкакновоенаправлениевлитературеначалаХХв.ИзменениявреализмеХХв.ЛитератураСССРирус­ского зарубежья.Перестройка и литература. Роль возвращеннойлитературы.

А. И. К у п р и н. «Гранатовый браслет»(2ч).Очеркжизниитворчества.«Гранатовый браслет».Любовькак«величайшаятайнавмире».

ТрагическаяисториялюбвиЖелткова.Психологизмвизображениигероев.Символикадетали.

А н д р е й П л а т о н о в. «В прекрасном и яростном мире» (2ч).Сложность, противоречивость, конфликтность окружающего

мира.Первоежизненноеиспытаниеюноши.

53

Поэзия второй половины XX в. (2 ч)Жанрово­стилевыеособенностипоэзии.Усилениелирико­публи­

цистического начала в творчестве реалистов (Е. А. Евтушенко(«Старый друг», «Я что­то часто замечаю...»), Б. А. Чичибабин(«Молитва»(«Неподаримнелегкойдоли...»)),А.А.Вознесенский(«Стихинепишутся—случаются...»,«Сага»(«Тыменянарассветеразбудишь...»))идр.).Современноеивечноевпоэзиимодернистов(И.А.Бродский(«Япамятниквоздвигсебеиной...»)идр.).Лири­ко­романтическая поэзия Б.Ш. Окуджавы («Ночной разговор»,«Ленинградскаяэлегия»),Ю.Д.Левитанского(«Кинематограф»,«Моепоколение»),Ю.П.Мориц(«Мужество»,«Зейдер­Зее»).По­эзияВ.С.Высоцкого(«Белоебезмолвие»,«Онневернулсяизбоя»,«Конипривередливые»идр.),развитиебардовскойпесни.Синтезреализма,модернизмаиромантизмавпоэзииБ.А.Ахмадулиной(сб.«Возлеелки»),А.С.Кушнера(сб.«Ночнаямузыка»).

СтихотворенияН.М.Рубцова («Памятиматери», «Вминутымузыкипечальной...»),А.А.Тарковского(«Вотилетопрошло...»,«Суббота, 21 июня»), Р. И. Рождественского («Человеку надомало», «Без тебя»), В. Н. Корнилова («Эпоха», «Трава», «Про­лог»), Д. С. Самойлова («Сороковые», «А мне приснился сон»),Ю.П.Кузнецова(«Атомнаясказка»),О.Г.Чухонцева(«Этотгороддеревянныйнареке...»,«Зычныйгудок...»)(стихотворениядвух­трехавторовповыборуучителя).

Б. Л. В а с и л ь е в. «А зори здесь тихие...»(2ч).Женщинанавойне.Образыдевушек­зенитчицистаршиныВа­

скова.Лиричностьитрагизмвизображениигероевповести.Теория литературы.«Лейтенантская»проза.Психологизмв

изображениичеловекавэкстремальныхситуациях.Литература и искусство. Художественный фильм «А зори

здесьтихие...»режиссераС.И.Ростоцкого(1972).Военнаядрама«Азориздесьтихие...»режиссераР.Ф.Давлетьярова(2015).

В. М. Ш у к ш и н. «Обида» (2ч).Масштаб личности и таланта В. М.Шукшина. Его работа в

кинои театре. Творческийпоиск художника.Острая постановкасоциальных и нравственных проблем. Пристальное внимание кчеловеку, утверждение его достоинства. Стремление писателя

54

«достучатьсядоего(читателя)сердца»(В.М.Шукшин).Обострен­ноечувствоправды,поискнравственногоидеала.

«Обида». Столкновение наивно­романтического и реальноговзглядовнажизньичеловека.

Теория литературы.Мастерствосозданиялитературноготипа.

Для дополнительного чтенияВ.М.Шукшин. «Срезал», «Чудик», «Сельские жители»,

«Беседыприяснойлуне».

В. Г. Р а с п у т и н. «Пожар» (2ч).Размышление о современнике и егожизни, его гражданском

мужествеинравственнойпозиции.Поискответанавопросотом,вчемпричина«пожара»вдушахлюдей,переставшихбытьхозя­еваминароднойземле.

Для дополнительного чтенияВ.Ф.Карамазов.«Смотритевглазалемуру».Б.Л.Васильев.«Вычье,старичье?»,«Нестреляйтебелых

лебедей».Ф.А.Абрамов.«Деревянныекони»,«Алька».В.С.Маканин.«Антилидер»,«Утрата».Л.С.Петрушевская.«Песнивосточныхславян».

ИЗ ЗАРУБЕЖНОЙ ЛИТЕРАТУРЫА. А з и м о в. «Двухсотлетний человек» (1ч).Развитиежанранаучно­фантастическойлитературы.Белорус­

скиекорниАйзекаАзимова.Проблема толерантности в рассказе«Двухсотлетнийчеловек».

Для дополнительного чтенияР.Брэдбери.«451градуспоФаренгейту».С.Лем.«Солярис».А.Азимов.«Я,робот».

Повторение (1 ч)Систематизациязнанийпотеориииисториилитературы.Основ­

ныеэпохиразвитиялитературногопроцесса(отдревнерусскойли­тературыдосовременности).Художественныеметоды(классицизм,

55

сентиментализм, романтизм, реализм, модернизм). Конкретно­историческое и общечеловеческое в литературном произведении.Национальноесвоеобразиерусскойлитературы.Взаимосвязьрус­скойибелорусскойлитератур.

ДЛЯ ЗАУЧИВАНИЯ НАИЗУСТЬ

А.С.Грибоедов.МонологФамусоваилиЧацкого.А.С.Пушкин.2—3стихотворенияповыборуучащихсяиучи­

теля;«ЕвгенийОнегин»(3отрывка,неболеепятистрофкаждый).М.Ю.Лермонтов.2—3стихотворенияповыборуучащихся

иучителя.Поэзия1970­х—начала1990­хгг.(1—2стихотворенияповы­

боруучащихся).

ОСНОВНЫЕ ВИДЫ УСТНЫХ И ПИСЬМЕННЫХ РАБОТ ПО ЛИТЕРАТУРЕ

Устныйиписьменныйпересказхудожественныхпроизведенийилиотрывковизних(подробный,краткий,выборочный,художе­ственный,творческий)сэлементамианализа.

Устное и письменное сочинение­рассуждение по изученномупроизведению: формулировка вопроса к изучаемому произведе­нию, развернутый ответ на вопрос, проблемная характеристика(индивидуальная,сравнительная,групповая)героевпроизведения.

Устныйилиписьменныйотзывосамостоятельнопрочитанномпроизведении,просмотренномкинофильме,телепередаче,спекта­кле, прослушанной звукозаписи (с мотивировкой своего отноше­ния),обактерскомиавторскомчтении.

Устноеилиписьменноесочинениевжанрерассказа,дневнико­выхзаписей,письма,инсценировки(опосещениивыставки,музея,обархитектурныхпамятникахгородаит.д.).

Доклад и реферат на литературную тему (по одному или не­сколькимисточникам).

Составлениесложногопланапрочитанногопроизведенияисоб­ственноговысказывания.

Рецензиянасамостоятельнопрочитаннуюкнигу,просмотрен­ныекинофильм,телепередачу,спектакль,произведениеживописи,прослушанноемузыкальноепроизведение.

56

ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

Учащиесядолжнызнать:zz особенностилитературныхнаправлений (классицизм, сен­тиментализм,романтизм,реализм);zz жанрово­родовые особенности произведенийклассицизма,романтизма,реализма;zz изученныепроизведениярусскойимировойлитератур,ихпроблематику, основных героев, идейно­художественныеособенности,ихместоирольвлитературномпроцессесвоеговремениизначениедлясовременности;zz сведенияпотеориилитературы:классицизм,русскийклас­сицизм, сентиментализм, романтизм, русский романтизм,особенности реализма как художественного направления;реалистический роман, роман в стихах, социально­психо­логическийроман;поэма (углубленноепонятие);конфликтвдраматическомпроизведении,вкомедии;композициякакодноиз средств выраженияхудожественнойидеи; литера­турный тип,юмор, сатира, единствоформыи содержанияв лирическом тексте; диалог автора и читателя; строфика(онегинскаястрофа);изобразительно­выразительныесредстваязыка;жанр военнойповести,психологизмвизображениичеловека в экстремальных ситуациях;мастерство созданиялитературноготипа.

Учащиесядолжныуметь:zz разбиратьсявлитературномпроцессе,егопериодах;zz определятьхудожественныйметод (классицизм, сентимен­тализм,романтизм,реализм,модернизм);zz определять родижанрпроизведения,пониматьих специ­фику;zz анализироватьхудожественноепроизведение,владеяоснов­нымитеоретико­литературнымипонятиями;zz определятьидейнуюнаправленностьхудожественногопроиз­ведения, его актуальность,позициюавтора,национальныйфакторитрадиции;zz аргументированновыражатьсвоеотношениекпрочитанномупроизведению;

zz сопоставлять произведения русской и родной литератур,выявляяихтипологическуюобщностьинациональноесвое­образие;zz соотноситьхудожественноепроизведениеспроизведениямимузыки,живописи,кино,театральнымипостановками;zz выразительночитатьизученныелитературныепроизведения(илиихфрагменты),соблюдаянормылитературногопроиз­ношения;zz писать отзывыопрочитанныхпроизведенияхи сочиненияразличныхжанровналитературныетемы;zz составлять планы, тезисы, конспекты статей учебного по­собия,устныхвыступленийиписьменныхработналитера­турныетемы;zz пользоватьсякритическойлитературой,периодикой,ресур­самиИнтернетапривыполнениитворческихзаданий.

58

ЗАМЕЖНАЯ МОВААнглійская, нямецкая, французская, іспанская, кітайская

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Усучаснымсвецезамежнаямоваразглядаеццаяксродакфар­міраванняівыхаваннямаральнаадказнайасобы,яксродакзносін,пазнання, асэнсавання і інтэрпрэтацыі фактаў іншай культуры.Галоўнаепрызначэннезамежныхмоў—забяспечвацьузаема­дзеяннеісупрацоўніцтванародаў,спрыяцьпрацэсунацыянальнайсамаідэнтыфікацыіікультурнагасамавызначэнняасобываўмовахполікультурнагаасяроддзя;павышацьгатоўнасцьчалавекадаасо­баснайіпрафесійнайсамарэалізацыіпразвыкарыстаннезамежнаймовынараўнезроднаймовай.Валоданнезамежнымімовамі—важ­ная перадумова адаптацыі чалавека дажыцця ў глабалізаванымсвеце.

Вучэбныпрадмет«Замежнаямова»прызначаныслужыцьфар­міраванню полікультурнай асобы. Адпаведна працэс навучаннязамежнаймовенакіраванынападрыхтоўкувучняўдарозныхформадносінізносінпаміжіндывідаміігрупамі,якіяналежацьдароз­ныхкультур.

Магчымасцівучэбнагапрадмета«Замежнаямова»ўпадрыхтоўцывучнядаміжкультурнайкамунікацыінадзвычайвялікія.Вучаньдалучаеццададухоўнагабагаццяіншыхнародаў;уягофарміруеццавобразсвету,якіадпавядаесацыяльным,палітычнымікультурнымрэаліямсучаснайрэчаіснасці;фарміруеццадругаснаякагнітыўнаясвядомасць, якая забяспечвае ўвесь комплекс іншамоўнай каму­нікатыўнай дзейнасці; адбываецца развіццёмаўленчыхпрацэсаўімаўленчыхмеханізмаў,здольнасцейперадавацьпадчасіншамоў­ных зносін уласныя думкі і пачуцці; узнікаюць перадумовы дляразвіццяасобыпразузбагачэннеэмацыянальна­пачуццёвайсферы.Моўныяздольнасціфарміруюццаўадзінствеспараджэнняіўспры­маннямаўлення.

59

Мэты навучання замежнай мовеГенеральная мэта навучання замежнай мове заключаецца ў

фарміраванні вучняў як суб’ектаў міжкультурнай камунікацыіпраз авалоданне імі іншамоўнай камунікатыўнай кампетэнцыяйі развіццё ў іх якасцей полікультурнай асобы, запатрабаваныхсучасным інфармацыйным грамадствам ва ўмовах глабалізацыі.Генеральнаямэтапрадугледжваепастаноўку ірэалізацыюадука­цыйных,развіццёвыхівыхаваўчыхмэтуіхадзінстве.

Адукацыйныя мэты: моўнаеімаўленчаеразвіццёасобывучняшляхам забеспячэння практычнага авалодання замежнай мовайякэфектыўнымсродкамзносінуадзінствеягокагнітыўнай,каму­нікатыўнайіэкспрэсіўнайфункцый;засваеннеіактуалізацыяведаўправывучаемуюзамежнуюмову;авалоданненавыкамііўменнямііншамоўнаймаўленчайдзейнасці(успрыманнеіразуменнеіншамоў­нагамаўленнянаслых,гаварэнне,чытанне,пісьмоваемаўленне).

Развіццёвыя мэты:забеспячэннекагнітыўнага,камунікатыўнагаі эмацыянальнага развіцця вучняў; авалоданне спосабамі фармі­равання іфармуляваннядумкіна замежнаймове; развіццёлінг­вістычнагакампанентагуманітарнагамыслення;узбагачэннеэма­цыянальна­пачуццёвайсферыасобы.

Выхаваўчыя мэты: забеспячэннеўзбагачэннядухоўнагасветувучняў,выхаванняўіхкультурымыслення,пачуццяў,паводзін;развіццё гуманістычных каштоўнасных арыентацый, уменняўажыццяўляцьзносіныўкантэксцедыялогукультур;фарміраваннепсіхалагічнайгатоўнасцідаміжмоўнайміжкультурнайкамунікацыі;адаптацыяасобыдаіншагасацыяльнагаасяроддзя.

Задачывучэбнагапрадмета«Замежнаямова»:zz развіццё камунікатыўнайкультуры вучняў, засваенне імівуснайіпісьмоваймовынаўзроўні,якіз’яўляеццадастатко­вымдляадэкватнайтрактоўкіінфармацыі,штоперадаеццаіпрымаецца;zz кагнітыўнаеразвіццёвучняў,якоевыяўляеццаўпераструкту­раванніасобныхфрагментаўіндывідуальнагавобразакарцінысветуіўспрыманнісветувывучаемаймовыпразштучнафар­міруемыўсвядомасцілінгвадыдактычныканструкт,штода­зваляеўспрымацьпазнавальнысветуадпаведнасцізяго(гэта­гасвету)уласнымісацыяльнымі,палітычнымі,культурнымі,

60

моўнымірэаліямі,анездапамогайпрамогаперакладунагэтумовусхемроднай,нацыянальнайкарцінысвету;zz сацыякультурнаеразвіццёасобы,арыентаванаенаўспрыманне«іншага» ў яго непадобнасці праз пазнаннекаштоўнасцейновайкультурыўдыялогузроднай;супастаўленневывучае­маймовызроднайікультурыгэтаймовызнацыянальнай;фарміраваннеўменняўпрадстаўляцьсваюкраінуікультуруваўмовах іншамоўныхміжкультурныхзносін;zz развіццёкаштоўнасныхарыентацыйвучняў,якоеажыццяў­ляеццашляхамфарміраваннягуманістычнайпазіцыіасобыпразстварэннеўмоўдляўзбагачэнняадпаведнагаканструк­тыўнагавопытуэмацыянальна­пачуццёвыхадносінякнай­важнейшагафактаруўзнікненняўчалавекастаноўчагаўспры­мання«іншага»,паважлівага стаўленнядаяго,прызнанняразнастайнасцікультур;з’яўленнеўвучняўімкненнядасу­працоўніцтва іўзаемадзеянняз іншымінародамі;zz развіццёматывацыідавывучэннязамежнаймовыпразфар­міраваннепатрэбнасцейлепшідакладнейразумецьнаваколь­нысветібыцьзразуметымім;усведамленневажнасцівало­даннязамежнаймовайдлясацыялізацыіўсучаснымсвеце;zz развіццёсамаадукацыйнагапатэнцыялувучняў,забеспячэн­не іх гатоўнасці да самастойнай работынадмовай, у тымліку неабходнымі тэхнікамі вучэбна­пазнавальнайпрацы,стратэгіямісамааналізу,саманазірання.

Уякасцікомплексныххарактарыстык,якіявыражаюцьзместзадач,разглядаюццакампетэнцыі,тамуштоянызадаюцьнормыі патрабаванні да валодання замежнай мовай, якія дазваляюцьпрасачыцьступеньсумеснайрэалізацыімэтізадач.

Міжкультурная кампетэнцыя—стратэгічнаякампетэнцыя,валоданнеякойзакліканазабяспечвацьасэнсаванневучнямііншайсацыякультуры,пазнаннеімісэнсавыхарыенціраўіншагалінгва­соцыуму,уменнебачыцьпадабенстваіадрозненніпаміжкультурамііўлічвацьіхупрацэсеіншамоўныхзносін.

Камунікатыўная кампетэнцыя —валоданнесукупнасцюмаў­ленчых, моўных, сацыякультурных норм вывучаемай мовы, атаксамакампенсаторныміівучэбна­пазнавальныміўменнямі,якіядазваляюць выпускніку ўстановы агульнай сярэдняй адукацыірашацьмаўленчыя,адукацыйныя,пазнавальныяііншыязадачы,

61

што стаяць перад ім. У склад гэтай інтэграцыйнай кампетэнцыіўваходзяцьмоўная,маўленчая,сацыякультурная,вучэбна­пазна­вальная, кампенсаторная кампетэнцыі, якія разглядаюцца яксубкампетэнцыі.

Маўленчая кампетэнцыя— сукупнасць навыкаў і ўменняўмаўленчай дзейнасці (гаварэнне, успрыманнемаўлення на слых,чытаннеіпісьмоваемаўленне),веданненорммаўленчыхпаводзін;набыццё на гэтай аснове вопыту іх выкарыстання для пабудовылагічнагаізвязнагапаформеізмесцевыказвання,атаксамадлятлумачэннясэнсувыказванняўіншыхлюдзей.

Моўная кампетэнцыя—сукупнасцьмоўныхведаўабправілахфункцыянаваннямоўныхсродкаў (фанетычных,арфаграфічных,лексічныхіграматычных)умаўленніінавыкаўіхвыкарыстаннязкамунікатыўнымімэтамі.

Сацыякультурная кампетэнцыя—сукупнасцьведаўпрана­цыянальна­культурнуюспецыфікукраінвывучаемаймовы,уменняўбудавацьсваемаўленчыяінемаўленчыяпаводзіныўадпаведнасціз гэтай спецыфікай, уменняў прадстаўляць на гэтай аснове сваюкраінуіяекультуруваўмовахіншамоўныхміжкультурныхзносін.

Кампенсаторная кампетэнцыя— сукупнасць уменняў вы­карыстоўвацьдадатковыявербальныя іневербальныясродкідлярашэннякамунікатыўныхзадачваўмовахдэфіцытунаяўныхмоўныхсродкаў.

Вучэбна-пазнавальная кампетэнцыя—сукупнасцьагульныхіспецыяльныхвучэбныхуменняў,неабходныхдляажыццяўленнясамастойнай дзейнасці па авалоданні замежнай мовай, вопыт іхвыкарыстання.

Паслядоўнаеіўзаемазвязанаеавалоданнеабазначаныміключа­вымікампетэнцыямізабяспечваефарміраваннеўвучняўадпавед­ныхкампетэнтнасцей.

Усваёйсукупнасцімэтыізадачыпрадугледжваюцьпраектаван­не іарганізацыюадукацыйнагапрацэсунаасновепатрабаванняўасобаснаарыентаванага,кампетэнтнаснага,камунікатыўнага,ка­гнітыўнага і сацыякультурнагападыходаўу іхадзінстве.Адсюльвынікае, што ў якасці важнейшых прынцыпаў ажыццяўленняадукацыйнагапрацэсувызначаюццанаступныя:

zz забеспячэннеразуменнякультурыіладужыццяіншагана­рода і гатоўнасці «ўспрымаць іншага ў яго непадобнасці»,усведамленневучняміпрыналежнасцідароднайкультуры;

62

zz адзінстварэалізацыікамунікатыўнай,культурна­прагматыч­най іаксіялагічнайфункцыйвывучаемаймовы;zz арыентацыяпрацэсунавучанняназабеспячэннедыялогукуль­турнаасновеўсебаковагаўлікуўзаемасувязей:мова—мыс­ленне—культура;zz забеспячэннесацыялізацыівучняўсродкамізамежнаймовы;zz арганізацыянавучаннязамежнаймовеяксродкуіншамоўныхзносіннаасновемадэліраваннясітуацыйміжкультурнайка­мунікацыі.

Канструяванне працэсу навучання патрабуе выкарыстаннясучасныхадукацыйныхтэхналогій(сацыяльных,інфармацыйна­камунікацыйных, інтэрактыўных і інш.).На вучэбных заняткахнеабходнамадэліравацьсітуацыіміжкультурныхзносін,актыўнаўжывацьметадыпраблемнаганавучання і эўрыстычныяметады,выкарыстоўвацьрозныяформыработы(парныя,групавыя,інды­відуальныяіінш.).Выбарформіметадаўнавучанняівыхаваннявызначаеццанастаўнікамсамастойнанаасновемэт і задачвыву­чэнняпэўнайтэмы,сфармуляваныхувучэбнайпраграмепатраба­ванняўдавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў.

Агульныя патрабаванні да зместу адукацыіЗмест вучэбнага прадмета «Замежная мова» вызначаецца ў

адзінствепрадметнагаіэмацыянальна­каштоўнаснагакампанентаў.Эмацыянальна­каштоўнасныкампанентзместуадукацыіўклю­

чае сукупнасць адносін асобы да сусветнай моўнай і культурнайспадчыны,дапрацэсуавалоданняёйзмэтайасобаснагаросту;за­бяспечваенабыццёвопытуіншамоўныхзносіншляхамрэфлексіі,самапазнання,самавызначэння.Працэсавалоданнязамежнаймовайнабываедлявучняасобаснысэнс.

Прадметнызместадукацыіўключаенаступныякампаненты:zz сферызносін іпрадметна­тэматычнызместмаўлення;zz відымаўленчайдзейнасці імоўныматэрыял;zz сацыякультурныя веды: культуразнаўчыя, краіназнаўчыяілінгвакраіназнаўчыя;zz кампенсаторныяівучэбна­пазнавальныяўменніінавыкіса­мастойнайработыз іншамоўнымматэрыялам.

63

Прадметныкампанентзместузабяспечваевалоданнезамежнаймовайяксродкамміжкультурныхзносін.

Адбор зместу вучэбнага матэрыялу, які падлягае засваенню,ажыццяўляеццанаасновенаступныхметадалагічныхарыенціраў:

zz накіраванасцьпедагагічнагапрацэсунападрыхтоўкудаміж­культурныхзносін;zz усебаковыўлікузаемасувязей:мова—мысленне—культура;zz прад’яўленнекаштоўнасцейпазнавальнайкультурыўдыя­логузроднай;zz інтэграцыямоўнага,сацыякультурнага,аксіялагічнагакам­панентаўзместунавучання;zz аўтэнтычнасцьікаштоўнаснаязначнасцьіншамоўныхматэ­рыялаў;zz адпаведнасць вучэбнагаматэрыялу сучасным гутарковымнормамвывучаемаймовы.

Структураванневучэбнагаматэрыялуажыццяўляеццанаасновенаступныхпатрабаванняў:

zz бесперапыннаеканцэнтрычнаепрад’яўленне іназапашванневедаў;zz паэтапнаефарміраванненавыкаў іўменняў;zz пераемнасцьэтапаўпрацэсуавалоданнязамежнаймовай;zz пастаяннаяапоранамоўны,маўленчыіасобаснысуб’ектнывопытвучняў;zz спалучанасцьуавалоданнімаўленнем ісістэмаймовы;zz стварэннемагчымасцейдляфарміраванняўменняўсамастой­найработызіншамоўныміінфармацыйнымікрыніцамізмэ­тайсамаадукацыі.

Спецыфіказместумоўнайадукацыіпрадугледжваепаслядоўныўлікуадукацыйнымпрацэсенаступныхасноўныхпалажэнняўка­мунікатыўнаарыентаванаганавучання:

zz ажыццяўленнеадукацыйнагапрацэсуваўмовах,набліжаныхдарэальныхзносін;zz мадэліраваннесітуацыйзносін,якіястымулююцьвучняўдара­шэннякамунікатыўныхзадачупрацэсевывучэннязамежнаймовы;zz выкарыстаннекамунікатыўнаарыентаваныхзаданняўнаас­нове імітацыйных,гульнявыхісвабодныхзносін;

64

zz сітуатыўна абумоўленае авалоданнелексікай і граматыкайвывучаемаймовы;zz актыўнаеўцягванневучняўупрацэсзносінуякасцімаўлен­чыхпартнёраў;zz стварэннематывацыйнай гатоўнасці і патрэбнасці вучняўва ўспрыманні і засваенні вучэбнагаматэрыялу ва ўмовах,набліжаныхдарэальныхзносін.

Сферы зносін і прадметна-тэматычны змест маўлення

Сацыяльна-бытавая сфера.Міжасобасныяадносіны.Здаровыладжыцця.Светмоды.

Вучэбна-працоўная сфера.Вучоба.Сацыяльна-культурная сфера.Сучасныясродкікамунікацыі.

Культурнывольнычас.Сацыяльна-пазнавальная сфера.Надвор’еіклімат.

Маўленчыя ўменніУспрыманне і разуменне маўлення на слых—уменніразумець

іншамоўнаемаўленнеўпрацэсенепасрэдныхзносінзсубяседнікам,уменніразумецьразнажанравыяаўдыя­івідэатэкстызрознайпаў­натойідакладнасцюпранікненняўіхзмест.

Гаварэнне—уменніажыццяўляцьдыялагічныя,маналагічныяіполілагічныязносіныўадпаведнасцізмэтамі,задачамііўмовамікамунікацыіззахаваннемнорммаўленчагаінемаўленчагаэтыкету.

Чытанне—уменнічытацьіразумецьразнажанравыятэкстызрознайпаўнатойідакладнасцюпранікненняўіхзместузалежнасціадвідучытанняідалейшагавыкарыстанняінфармацыі.

Пісьмовае маўленне — уменні прадуцыраваць розныя відыпісьмовыхтэкстаўуадпаведнасцізнормамі,прынятыміўкраінахвывучаемаймовы,зулікамкамунікатыўныхзадачіадрасата.

Моўныя веды і навыкіВеды пра сістэму вывучаемаймовы, аб правілахфункцыяна­

вання моўных сродкаў (фанетычных, лексічных, граматычных)умаўленніінавыкііхвыкарыстаннязкамунікатыўнымімэтамі.

65

Сацыякультурныя веды і ўменніВеданнесацыякультурнагакантэкстусваёйкраіныікраінвыву­

чаемаймовы,уменніналаджвацьсваемаўленчыя інемаўленчыяпаводзіныўадпаведнасцізіхспецыфікай,прадстаўляцьсваюкраі­нуіяекультуруваўмовахіншамоўныхміжкультурныхзносін.

Кампенсаторныя ўменніУменні выкарыстоўваць розныя вербальныя і невербальныя

сродкідлякампенсацыіпрабелаўукамунікацыіваўмовахдэфіцытумоўныхсродкаў,недахопумаўленчагаісацыяльнагавопыту.

Вучэбна-пазнавальныя ўменніАгульныя і спецыяльныя вучэбныя ўменні, неабходныя для

ажыццяўленнясамастойнайпазнавальнайдзейнасціпаавалоданнііншамоўныммаўленнемікультурайкраінвывучаемаймовы.

***Змест навучання прадстаўлены ў вучэбнай праграме праз

прадметна­тэматычнызместзносін,патрабаваннідапрактычнагавалоданнявідамімаўленчайдзейнасці,моўныматэрыял(фанетыка,лексіка,граматыка).

Упрадметна­тэматычнымзмесце зносінпазначаныкамуніка­тыўныязадачыдлявывучэннязамежнаймовынабазавымузроўні(прамышрыфт)іпавышанымузроўні(прамышрыфтікурсіў).

Патрабаванні да практычнага валодання відамі маўленчайдзейнасці:працягласцьгучаннятэксту,колькасцьрэплікнакож­нага субяседніка ў дыялагічным маўленні, аб’ём выказвання ўманалагічныммаўленні, аб’ём тэксту для чытання, аб’ём тэкстудляпісьмовагамаўлення—задаюцьасноўныяпараметрыдляўсіхвідаўмаўленчайдзейнасці.Дадзеныяпараметры,атаксамааб’ёмпрадуктыўнагаірэцэптыўнагалексічнагамінімумупазначаюццанаступнымчынам:першаялічба—патрабаваннідлябазавагаўзроў­ню,другая—дляпавышанагаўзроўню.Напрыклад,працягласцьгучаннятэксту:2—2,5мінуты;прадуктыўнымінімум:230—280лек­січныхадзінак;рэцэптыўнымінімум:200—280лексічныхадзінак;агульныаб’ёмпрадуктыўнайлексікі:1510—1740лексічныхадзінак;агульныаб’ёмрэцэптыўнайлексікі:910—1360лексічныхадзінак.

66

Граматычныматэрыял,якіпадлягаевывучэнню,аднолькавыдляўсіхвідаўустаноўагульнайсярэдняйадукацыі.Патрабаваннідавалоданняграматычнымматэрыяламадрозніваюццааб’ёмамягопрадуктыўнагазасваення.Граматычныяз’явыдлярэцэптыўнагазасваення,адзначаныяаднойзорачкай(*),прадугледжаныдляпра-дуктыўнагазасваення(павышаныўзровень),адзначаныядзвюмазорачкамі (**)— прадугледжаны для рэцэптыўнага зас ваення (павышаныўзровень).

Адрозненніўавалоданнізамежнаймовайпрыяевывучэннінабазавым і павышаным узроўнях выяўляюцца ў наступных пара­метрах:

zz аб’ём засвоенагапрадуктыўнага і рэцэптыўнагалексічнагаматэрыялу;zz колькасцьпрадуктыўназасвоенагаграматычнагаматэрыялу;zz ступеньскладанасцііколькасцькамунікатыўныхзадач,якіярашаюцца;zz ступеньсамастойнасціў інтэрпрэтацыіз’яўміжкультурнайкамунікацыі;zz ступеньпадрыхтаванасцідаажыццяўленнямаўленчыхіне­маўленчыхпаводзінадэкватнасацыякультурнайспецыфіцыкраінывывучаемаймовы;zz узровеньгатоўнасцідасамастойнайдзейнасцівучняўпаава­лоданнізамежнаймовай.

Большвысокіяпатрабаваннідавалоданнямоўнымімаўленчымматэрыяламнапавышанымузроўнізабяспечацьбольшвысокіўзро­веньфарміраванняўвучняўмоўныхнавыкаўімаўленчыхуменняў,штобудзевыяўляццаўіхздольнасцібольшякаснарашацьвучэбныякамунікатыўныязадачы.

67

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(105/175 гадзін)

Сфера зносін

Прадметна­тэматычны

змест

Камунікатыўныя задачы

У канцы года вучань павінен умець

Cацыяльна­бытавая

Міжасобасныяадносіны

•Расказацьпраміжасобасныя адносі­ны(каханне,павага,сяброўства,адказ­насць,клопат);

•распытацьпраміжасобасныяадносі­ны(каханне,павага,сяброўства,адказ­насць,клопат);

•расказацьпра свае адносіны са свая­камі,сябрамі;

•параіць,яквырашыцьпраблему;•абмеркаваць праблему адносін паміж

пака леннямі

Здаровыладжыцця

•Абмеркаваць карысныя і шкодныязвычкі;

•расказаць аб прынцыпах здаровагахарчаванняівыказацьсваеадносіныдаіх;

•дацьрэкамендацыіпавядзенніздаро­вагаладужыцця;

•расказаць пра недамаганні і звярнуц - ца па параду;

•пераканаць субяседніка ў неабходнасці зда ровага ладу жыцця

Светмоды •Расказаць пра ўласныя перавагі ўадзенні;

•распытаць субяседнікапраягопера­вагіўадзенні;

•выказацьмеркаваннеадноснашколь­найформыіабгрунтавацьяго;

•выказацьсваеадносіныдамаладзёж­наймоды;

•абмеркаваць сучасныя тэндэнцыі ў модзе

68

Сфера зносін

Прадметна­тэматычны

змест

Камунікатыўныя задачы

У канцы года вучань павінен умець

Вучэбна­працоўная

Вучоба •Расказаць аб праблемах, звязаныхзвучобай;

•распытаць сябра пра поспехі і цяж­касціўвучобе;

•дацьпарады/рэкамендацыідляпавы­шэнняэфектыўнасцівучобы;

•абмеркавацьмагчымасці далейшайадукацыі;

•даказаць важнасць добрай вучобы для вы бару будучай прафесіі;

•прааналізаваць свой стыль вучэбнай дзей насці

Сацыяльна­культурная

Сучасныясродкікамунікацыі

•Расказацьпранайбольшзначныяна­вуковыявынаходствыўсферыкаму­нікацый (камп’ютар, мабільны тэ­лефон,інтэрнэт);

•абмеркавацьролюкамп’ютара/інтэр­нэтуўсучаснымжыцці;

•абмеркавацьпраблемы,абумоўленыяраспаўсюджаннемкамп’ютарныхтэ­лекамунікацый;

•даказаць перавагу выкарыстання сучасных сродкаў камунікацыі;

•выказаць меркаванне пра перспекты-вы развіцця сродкаў камунікацыі

Сацыяльна­пазнаваль­ная

Культурнывольнычас

•Расказацьпрарозныяформывольнагачасу;

•растлумачыць сваеперавагі ў сферывольнагачасу;

•распытаць(замежнага)сябрапрапе­равагіўсферывольнагачасу;

•расказацьпрацікавыямузеі;•параіцьнаведацьмузей;•распытацьпранаведваннемузея/тэат­ра/кінатэатра;

•падзяліцца ўражаннямі пра навед-ванне культурнага мерапрыемства;

•аргументаваць сваё меркаванне на-конт пе равагі ў сферы вольнага часу

69

Сфера зносін

Прадметна­тэматычны

змест

Камунікатыўныя задачы

У канцы года вучань павінен умець

Надвор’еіклімат

•Расказацьпракліматычныя асаблі­васціРэспублікіБеларусь;

•распытацьпракліматычныя асаблі­васцікраінвывучаемаймовы;

•прадставіцькароткіпрагнознадвор’я;•абмеркавацьпланынаадпачынакзулі­кампрагнозунадвор’я;

•паведаміць пра стыхійныя бедствы ў роз ных рэгіёнах свету;

•абмеркаваць узаемасувязь надвор’я, кліма ту, здароўя і дзейнасці чалавека

ПАТРАБАВАННІ ДА ПРАКТЫЧНАГА ВАЛОДАННЯ ВІДАМІ МАЎЛЕНЧАЙ ДЗЕЙНАСЦІ

Успрыманне і разуменне маўлення на слыхВучні павінныразумецьна слых іншамоўныя тэксты

дыялагічнага і маналагічнага характару, якія прад’яўляюццанастаўнікаміўгука­івідэазапісе,унатуральнымтэмпе,зрознайпаўнатойідакладнасцюпранікненняўіхзмест:

zz вылучацьасноўнуюінфармацыюўтэкстах,якіязмяшчаюць2­3%незнаёмых слоў, значэнне якіхможна зразумець здапамогаймоўнайабокантэкстуальнайздагадкі;zz адноснапоўнаразумецьтэксты,якіязмяшчаюць1­2%не­знаёмыхслоў, значэннеякіхможназразумець здапамогайздагадкі.

Відытэкстаў:апавяданне,інтэрв’ю,аб’ява,размовапатэлефоне,фрагментрадыёпраграмы/відэафільма,песня.

Працягласцьгучаннятэксту—2—2,5мінуты.

ГаварэннеДыялагічнае маўленнеВучніпавінныўмець:zz запытваць і паведамляць інфармацыю, вызначануюпрад­метна­тэматычнымзместамзносін;

70

zz выказвацьсваёмеркаваннеідаведваццапраадносінысубя­седнікадаатрыманай інфармацыі;zz падтрымлівацьабоабвяргацьмеркаваннесубяседніка,аргу­ментавацьсвойпунктгледжання.

Відыдыялогу:дыялог­распытванне,дыялог—абмендумкамі,інтэрв’ю,дыялог—пабуджэннедадзеяння,дыялог­разважанне.

Колькасцьрэплікнакожнагасубяседніка—6­7.Маналагічнае маўленнеВучніпавінныўмець:zz рабіцьпадрыхтаваныяіневялікіянепадрыхтаваныяпаведам­ленніпатэме/праблеме/сітуацыі;zz апісваць іпараўноўвацьпрадметы,фактыіз’явы;zz расказвацьпрапачутае/прачытанае/убачанае;zz спалучаць апісанне і апавяданне з элементамі разважанняівыказваннемуласнайацэнкі.

Відыманалагічнагавыказвання:апісанне,апавяданне,разва­жанне,ацэначнаемеркаванне.

Аб’ёмвыказваннянеменшыза10­14фраз.

ЧытаннеВучніпавінныразумецьтэкстызрознайпаўнатойідаклад­

насцюпранікненняўіхзместузалежнасціадвідучытання:zz асноўнызместаўтэнтычных/частковаадаптаваныхмастац­кіхінавукова­папулярныхтэкстаў(азнаямленчаечытанне);zz поўнаідакладнаразумецьзместаўтэнтычных/частковаадап­таваныхмастацкіх і навукова­папулярных тэкстаў (выву­чальнаечытанне).

Вучніпавінныўмець:zz знаходзіцьнеабходную/цікавуюдлявучня інфармацыюўтэкстахпубліцыстычнага і прагматычнагахарактару (пра­глядальнаечытанне);zz ацэньваць важнасць і навізну выбранай інфармацыі і вы­казвацьсваеадносіныдаяе.

Тэксты, прызначаныя для разумення асноўнага зместу (азна­ямленчае чытанне), могуць уключаць да 3­4% незнаёмых слоў,празначэннеякіхможназдагадацца.Аб’ёмтэксту—прыкладна2600—3500друкаваныхзнакаўзпрабеламі.

71

Тэкстыдлявывучальнагачытаннямогуцьуключацьда2­3%не­знаёмыхслоў,раскрыццёзначэнняякіхмагчымапрывыкарыстаннідвухмоўнагаслоўніка.Аб’ёмтэксту—прыкладна2100—3000дру­каваныхзнакаўзпрабеламі.

Відытэкстаў:артыкулумаладзёжнымчасопісе,навукова­папу­лярны артыкул, буклет музея, пісьмо, e­mail, афіша, праграмаспектакля.

Пісьмовае маўленнеВучні павінныўмець прадуцыраваць нескладаныя віды

пісьмовыхтэкстаўуадпаведнасцізнормамі,прынятыміўкраіневывучаемаймовы:

zz пісацьвіншаванні,запрашэнні,асабістыялісты;zz пісацькароткуюаўтабіяграфію;zz кораткавыказвацьзместпраслуханага/прачытанагатэксту;zz пісацьміні­сачыненнепапрапанаванайтэме.

Аб’ёмтэкстунеменшыза90—130слоў.

МОЎНЫ МАТЭРЫЯЛ

АНГЛІЙСКАЯ МОВАФанетыкаНаціскувытворныхсловах.Выкарыстаннеінтанацыідлявы­

казванняпачуццяўіэмоцый.

ЛексікаПрадуктыўны мінімум: 230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум: 200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1510—1740 лексічных

адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 910—1360 лексічных

адзінак.Словаўтварэнне: суфіксы назоўнікаў -ty, -ist, -ship; прыстаўкі

un-, in-.

Граматыка

Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення

72

М а р ф а л о г і яАртыкль: артыкльзуласныміімёнамі(назвытэатраў,музеяў,

кінатэатраў);артыкльзназвамівынаходстваўісродкаўкамунікацыі(тэлефон,камп’ютар,інтэрнэт);артыкльзабстрактныміназоўнікамі(love, care, friendship, responsibility).

Прыметнік: прыметнікі і прыслоўі, якія цяжка распазнаць(hard —hardly, good — well, late — lately, bad — badly).

Займеннік: абсалютныяпрыналежныязайменнікі,неазначаль­ныязайменнікіother, another.

Дзеяслоў: спосабы выражэння дзеянняў у будучым (Present Simple, Present Continuous, Future Simple).

Прыслоўе: ступеніпараўнанняпрыслоўяў.Прыназоўнік: прыназоўнікізназоўнікамі.

С і н т а к с і сПараўнальныя сказы the more ... the better. Складаназалежны

сказзрознымідаданымісказамі.

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваення

ЛексікаСловаўтварэнне: прыстаўкіdis-, mis-, over-.

М а р ф а л о г і я*Займеннік: адносныязайменнікіwhat, where, why, when.Мадальны дзеяслоў: can’t, could, may, might, must з рознымі

відамі інфінітыва для выражэння меркавання пра магчымасць/немагчымасцьвыкананнядзеянняў.

Інфінітыў: віды інфінітыва (Indefinite, Continuous, Perfect, Perfect Continuous).

Злучнік: for, since.

С і н т а к с і с*Ускоснаямова.

НЯМЕЦКАЯ МОВАФанетыкаРытмусказе(націскныяіненаціскныясловыўскладаныхсказах).Інтанацыясказаўзаднароднымічленамі.Інтанацыясказаўзін­

фінітывамзчасціцайzu.

73

ЛексікаПрадуктыўны мінімум: 230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум: 200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1510—1740 лексічных

адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 910—1360 лексічных

адзінак.Словаўтварэнне: суфіксыпрыметнікаў-sam, -los.

Граматыка

Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення

М а р ф а л о г і яНазоўнік: родназоўнікаў(сістэматызацыя).Асобывідскланен­

ня назоўнікаў. Скланенне назоўнікаў (сістэматызацыя). Спосабыўтварэннямножнагалікуназоўнікаў: -e, е; -er, еr; ∅, -∅; -en, -n, -s.

Артыкль: азначальны артыкль, калі пасля назоўнікаў стаіцьназоўнік у родным склоне або назоўнік з прыназоўнікам. Азна­чальны, неазначальны артыкль, адсутнасць артыкля (сістэматы­зацыя).

Прыметнік: скланенне прыметнікаў, перад якімі адсутнічаесуправаджальнаеслова.Скланеннепрыметнікаўумножнымліку.

Дзеяслоў: часаваяформабудучагачасуFuturum I Aktiv. Часавыяформыдзеясловаўнезалежнымстане(сістэматызацыя).Часавыяформы дзеяслова ў залежным стане: Präsens Passiv, Präteritum Passiv.

Інфінітыў: інфінітыў без часціцы zu пасля мадальных дзея­словаў;дзеясловаўуспрыманняsehen, hören;дзеясловаў,якіяаба­значаюцьрух(уфункцыіакалічнасці);дзеясловаbleiben.

Інфінітыўзчасціцайzu паслягрупыдзеясловаў:anfangen, begin-nen, beschließen, bitten, einladen, erlauben, erinnern, gelingen, empfeh-len, raten, hoffen, planen, vergessen, versprechen, versuchen, verbieten;паслязваротуes gibt;паслявыразаўFreude / Spaß machen;паслякан­струкцыйsein+прыметнік/дзеепрыметнік(es ist gesund / schlecht / höflich / interessant / leicht / schwer / (un)möglich / erlaubt / verboten); haben +абстрактныназоўнік(haben + Absicht / Angst / Grund / Lust / Möglichkeit / Problem / Schwierigkeit / Zeit).

74

Прыназоўнік: прыназоўнікі часу і месца (сістэматызацыя).Прыназоўнікіvon, durchдляўказаннянаносьбітадзеянняўпасіў­ныхсказах.

С і н т а к с і сСкладаназалежныя сказы: даданыя сказымэты са злучнікам

damit.

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваення

М а р ф а л о г і яІнфінітыў: інфінітыўныя звароты statt … zu + Infinitiv; ohne

... zu + Infinitiv.Прыназоўнік: прыназоўнікіwegen, trotz,якіяпатрабуюцьрод­

нагасклону.**Прыназоўнікmit дляўказаннянаносьбітадзеянняўпасіўных

сказах.

С і н т а к с і сСказысазлучнікам sowohl … als auch.

ФРАНЦУЗСКАЯ МОВАФанетыкаІнтанацыяасноўныхтыпаўпростага,складаназлучанагаіскла­

даназалежнагасказаў.

ЛексікаПрадуктыўны мінімум: 230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум: 200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1510—1740 лексічных

адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 910—1360лексічныхадзінак.

Граматыка

Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення

М а р ф а л о г і яНазоўнік: жаночыродназоўнікаў,якіяабазначаюцьпрафесію.Артыкль: ужыванне артыкляў з абстрактнымі назоўнікамі

(з’явыпрыроды);ужыванне артыкляўзгеаграфічныміназвамі.Займеннік: адносныязайменнікіqui, que, où (паўтарэнне),аднос­

нызайменнікdont.Сістэматызацыяасабовыхзайменнікаў.

75

Дзеяслоў: умоўныладe conditionnel présent;дапасаваннечасоў(планцяперашняга).

Прыслоўе: асобыяформыўтварэнняступенейпараўнання.

С і н т а к с і сСістэматызацыяасноўныхтыпаўпростага,складаназлучанага

і складаназалежнага сказаў. Ужыванне часоў ва ўмоўным дада­нымсказепаслязлучнікаsi: le présent de l’indicatif, l’imparfait de l’indicatif.

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваення

М а р ф а л о г і яДзеяслоў:перадпрошлычасle plus-que-parfait. Безасабоваяфор­

мадзеясловаle participe passéўзначэнніпрыметніка.Абвесныладle subjonctif présent.*Умоўныладle conditionnel passé.

С і н т а к с і сУскоснаепытанне,ускоснаямова.

ІСПАНСКАЯ МОВАФанетыкаУдасканаленнеслыхавымаўленчыхнавыкаўвучняўнааснове

вывучаемагалексіка­граматычнагаматэрыялу.

ЛексікаПрадуктыўны мінімум: 230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум: 200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1510—1740 лексічных

адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 910—1360 лексічных

адзінак.Словаўтварэнне: суфіксыназоўнікаў-icia,-icio;суфікспрымет­

нікаў-al,суфікспрыслоўяў-mente.

Граматыка

Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення

М а р ф а л о г і яPotenсial simple ўмадальнымзначэнні.

76

Дзеепрыметнік: сістэматызацыя ўжывання форм рarticipio рasado ўфункцыіазначэння,канструкцыяestar + рarticipio рasado.

Прыслоўе: прыслоўіспосабудзеяння.

С і н т а к с і сДапасаваннечасоўпрызаменепростаймовынаўскосную.

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваення

М а р ф а л о г і яДзеяслоў: формы, значэнне і ўжыванне дзеясловаў у pretérito

perfecto de subjuntivо.*Формы,значэннеіўжываннедзеясловаўуpretérito imperfecto

de subjuntivo.

С і н т а к с і с*СкладаназалежныясказызумоўнымідаданымісказаміIIтыпу.

КІТАЙСКАЯ МОВА

ПАТРАБАВАННІ ДА ПРАКТЫЧНАГА ВАЛОДАННЯ ВІДАМІ МАЎЛЕНЧАЙ ДЗЕЙНАСЦІ

Успрыманне і разуменне маўлення на слыхВучні павінны разумець на слых іншамоўныя тэксты

дыялагічнага і маналагічнага характару, якія прад’яўляюццанастаўнікаміўгука­івідэазапісе,унатуральнымтэмпе,зрознайпаўнатойідакладнасцюпранікненняўіхзмест:

z� вылучацьасноўнуюінфармацыюўтэкстах,якіязмяшчаюць2­3%незнаёмыхслоў,значэннеякіхможназразумецьзда­памогаймоўнайабокантэкстуальнайздагадкі;z� адноснапоўнаразумецьтэксты,якіязмяшчаюць1­2%не­знаёмыхслоў, значэннеякіхможназразумець здапамогайздагадкі.

Відытэкстаў:апавяданне,інтэрв’ю,аб’ява,размовапатэлефоне,фрагментрадыёпраграмы/відэафільма,песня.

Працягласцьгучаннятэксту—2—2,5мінуты.

77

ГаварэннеДыялагічнае маўленне Вучніпавінныўмець:z� запытвацьіпаведамляцьінфармацыю,вызначануюпрадмет­на­тэматычнымзместамзносін;z� выказвацьсваёмеркаваннеідаведваццапраадносінысубя­седнікадаатрыманай інфармацыі;z� падтрымлівацьабоабвяргацьмеркаваннесубяседніка,аргу­ментавацьсвойпунктгледжання.

Відыдыялогу:дыялог­распытванне,дыялог—абмендумкамі,інтэрв’ю,дыялог—пабуджэннедадзеяння.

Колькасцьрэплікнакожнагасубяседніка—6­7.

Маналагічнае маўленнеВучніпавінныўмець:z� рабіцьпадрыхтаваныя і невялікіянепадрыхтаваныяпаве­дамленніпатэме/праблеме/сітуацыі;z� апісваць іпараўноўвацьпрадметы,фактыіз’явы;z� расказвацьпрапачутае/прачытанае/убачанае;z� спалучацьапісаннеіапавяданнезэлементаміразважанняівы­казваннемуласнайацэнкі.

Відыманалагічнагавыказвання:апісанне,апавяданне,разва­жанне,ацэначнаемеркаванне.

Аб’ёмвыказваннянеменшыза10­14фраз.

ЧытаннеВучні павінныразумецьтэксты, напісаныя з дапамогай

іерогліфаў,зрознайпаўнатойідакладнасцюпранікненняўіхзместузалежнасціадвідучытання:

z� разумецьзместаўтэнтычных/частковаадаптаваныхмастац­кіхінавукова­папулярныхтэкстаў(азнаямленчаечытанне);z� поўнаідакладнаразумецьзместаўтэнтычных/частковаадап­таваныхмастацкіхінавукова­папулярныхтэкстаў(вывучаль­наечытанне);

Вучніпавінныўмець:z� знаходзіцьнеабходную/цікавуюінфармацыюўтэкстахпуб­ліцыстычнагаіпрагматычнагахарактару(праглядальнаечы­танне);

78

z� ацэньвацьважнасцьінавізнувыбранайінфармацыіівыказ­вацьсваеадносіныдаяе.

Тэксты,прызначаныядляразуменняасноўнагазместу(азнаям­ленчаечытанне),могуцьуключацьда3­4%незнаёмыхслоў,празначэннеякіхможназдагадацца.Аб’ёмтэксту—0,75старонкі.

Тэкстыдлявывучальнагачытаннямогуцьуключацьда2­3%не­знаёмых слоў, раскрыццё значэння якіх магчыма пры выкары­станнідвухмоўнагаслоўніка.Аб’ёмтэксту—0,5старонкі.

Відытэкстаў:артыкулумаладзёжнымчасопісе,навукова­папу­лярны артыкул, буклет музея, пісьмо, e­mail, афіша, праграмаспектакля.

Пісьмовае маўленнеВучні павінныўмецьпрадуцыраваць нескладаныя віды

пісьмовыхтэкстаў,якіянапісаныздапамогайіерогліфаў,уадпа­веднасцізнормамі,прынятыміўкраіневывучаемаймовы:

z� пісацьвіншаванні,запрашэнні,асабістыяпісьмы;z� пісацькароткуюаўтабіяграфію;z� кораткавыказвацьзместпраслуханага/прачытанагатэксту;z� пісацьміні­сачыненнепапрапанаванайтэме.

Вучніпавінныўмецьпісацьіерогліфы(750адзінак)ітэкстыіерогліфамі(200адзінак).

МОЎНЫ МАТЭРЫЯЛ

ФанетыкаІнтанацыябяззлучнікавыхсказаў.

ЛексікаПрадуктыўны мінімум: 230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум: 200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1510—1740 лексічных

адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 910—1360лексічныхадзінак.

Граматыка

Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення

79

М а р ф а л о г і яЛічэбнік: колькасныялічэбнікіад10000.Рэдуплікацыяназоў­

нікаў,лічыльныхслоў,канструкцый«лічэбнік—лічыльнаеслова».Дзеяслоў: пасіўныстан.Прыслоўе: 像,不过,差不多,曾经.Прыназоўнік: 根据, 对于,关于.Выніковыядапаўненні:上,开,出来,起来,下去.Дапаўненнестану (3).Дапаўненнемагчымасці.Злучнік: 并,免得.

С і н т а к с і сБяззлучнікавыясказы.Складаныядапаўненнінапрамку.Сказыз把(4).Ускоснаямова.Канструкцыі, прыназоўнікі, злучнікі:跟...有关系, ...什么的,

是...的,...有10米高,...,包括...,最好,...开始.

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваення

М а р ф а л о г і яПрыслоўе: 将要,将来.Злучнік: 并,并且,而,而且,不仅.Канструкцыі, прыназоўнікі, злучнікі: 既...又, 还没有...呢!一会

儿...一会儿...,如果...那么...,不是...就...,从...以来.

***

Па заканчэнні навучання на II ступені агульнай сярэдняйадукацыівучні,якіявывучалізамежнуюмовунабазавым узроўні,павінны:

ведаць:z� артыкуляцыйныянормы і асноўныя інтанацыйныямадэлівывучаемайзамежнаймовы;z� асноўныякамунікатыўна значныячастотныя і стылістычнанейтральныялексічныяадзінкі,нормысловаўжыванняіты­повыяспосабысловаўтварэння;

80

z� граматычныяз’явыпрадуктыўнагаірэцэптыўнагамінімумаўіправілыіхутварэння іўжывання;z� асноўныя звесткіпранацыянальна­культурнуюспецыфікукраін вывучаемаймовы;нормымаўленчых і немаўленчыхпаводзінваўмовахміжкультурныхзносін;z� асноўныяспосабыпошукуінфармацыіўдаведачныхкрыні­цах,утымлікуў інтэрнэце;z� асноўныя вербальныя і невербальныя сродкі пераадоленняцяжкасцейпадчасзносін (перапытванне,удакладненне;мі­міка,жэсты);

умець:z� афармляцьвусныяіпісьмовыявыказванніўадпаведнасцізвывучаныміфанетычнымі,лексічнымііграматычнымінор­мамі замежнаймовы для рашэннякамунікатыўных задачустандартныхсітуацыяхзносін;z� разумець/выбіраць інфармацыю з аўтэнтычных / частковаадаптаваныхтэкстаўзрознайступеннюдакладнасці,глыбінііпаўнатыпрычытанні іўспрыманнімаўленнянаслых;z� прадстаўляцьсваюкраінуіяекультуруўтыповыхсітуацыяхіншамоўнайміжкультурнай камунікацыі і ажыццяўляцьмаўленчаеўзаемадзеяннезпрадстаўнікамікраінвывучаемаймовызулікаміхнацыянальна­культурнайспецыфікіінорммаўленчыхінемаўленчыхпаводзін;z� выкарыстоўвацьасноўныявербальныяіневербальныясродкікампенсацыідэфіцытуведаўдляпаспяховагарашэннякаму­нікатыўныхзадач;z� ажыццяўляцьсамастойнуювучэбна­пазнавальнуюдзейнасцьпапошуку,зборыіабагульненніінфармацыіўдаведачных,утымліку іншамоўных,крыніцах іў інтэрнэце;

валодаць:z� фанетычнымі,лексічнымііграматычнымінормамівывуча­емай замежнаймовы, дастатковымі для рашэння камуні­катыўных задач у стандартных сітуацыяхміжкультурнайкамунікацыі;z� прадуктыўнымівідамііншамоўнаймаўленчайдзейнасці(га­варэнне,пісьмоваемаўленне)звысокайступеннюрэпрадук­тыўнасці,захоўваючысацыякультурныянормымаўленчыхпаводзін;

81

z� рэцэптыўнымівідамімаўленчайдзейнасці(чытанне,успры­маннеіразуменнемаўленнянаслых)зрознайступеннюда­кладнасці, паўнаты і глыбіні разумення зместу частковаадаптаваныхтэкстаў;z� нормамі маўленчага і немаўленчага этыкету вывучаемайзамежнаймовы,дастатковымідляажыццяўленняміжкуль­турныхзносін;z� агульнавучэбнымі і спецыяльныміўменнямідляажыццяў­лення самастойнайвучэбна­пазнавальнайдзейнасціпа ава­лоданнізамежнаймовай.

ПазаканчэннінавучаннянаIIступеніагульнайсярэдняйаду­кацыівучні,якіявывучалізамежнуюмовунапавышаным узроўні,павінны:

ведаць:z� правілывымаўленняірытміка­меладычнайарганізацыі ін­шамоўнагамаўлення;z� сэнс вывучаныхлексічных адзінак, у тымліку ацэначнуюлексікуіўстойлівыясловазлучэнні,асноўныяспосабыслова­ўтварэння (афіксацыя,словаскладанне);z� граматычныяз’явыпрадуктыўнагаірэцэптыўнагамінімумаўіправілыіхужывання іраспазнавання;z� рэаліікультурыкраінывывучаемаймовыўрамкахпрадмет­на­тэматычнагазместупраграмы;правілымаўленчага іне­маўленчагаэтыкету;z� спосабыпошукуінфармацыіўдаведачныхііншыхіншамоў­ныхкрыніцах,утымлікуў інтэрнэце;z� асноўныя вербальныя і невербальныя сродкі пераадоленняцяжкасцейучасзносін(перапытванне,удакладненне,сіна­німічныясродківыказваннядумкі;міміка,жэсты,малюнак);

умець:z� афармляць вусныя і пісьмовыя выказванні ў адпаведнасцізфанетычнымі,арфаграфічнымі,лексічнымііграматычнымінормамівывучаемаймовы;z� ажыццяўляць маўленчае і немаўленчае ўзаемадзеянне зпрадстаўнікамікраінвывучаемаймовыіпрадстаўляцьсваюкраінуіяекультуруваўмовахіншамоўнайміжкультурнайкамунікацыі;

z� выкарыстоўвацьвербальныяіневербальныясродкікампен­сацыідэфіцытуведаўдляпаспяховагарашэннякамунікатыў­ныхзадач;z� ажыццяўляцьсамастойнуювучэбна­пазнавальнуюдзейнасцьпапошуку, зборы і абагульненні інфармацыіў даведачныхі іншыхіншамоўныхкрыніцах;

валодаць:z� фанетычнымі,лексічнымііграматычнымінормамівывучае­май замежнаймовы, дастатковымі длярашэннякамуніка­тыўных задачу стандартных сітуацыяхміжкультурнайка­мунікацыі;z� прадуктыўнымівідамііншамоўнаймаўленчайдзейнасці(га­варэнне,пісьмоваемаўленне)здастатковайступеннюсама­стойнасці і ініцыятыўнасці, захоўваючы сацыякультурныянормымаўленчыхпаводзін;z� рэцэптыўнымівідамімаўленчайдзейнасці(чытанне,успры­маннеіразуменнемаўленнянаслых)зрознайступеннюда­кладнасці,паўнатыіглыбініразуменнязместуўзалежнасціадкамунікатыўнайзадачы;z� нормамімаўленчагаінемаўленчагаэтыкетувывучаемайза­межнаймовы,дастатковымідляажыццяўленняпаспяховыхміжкультурныхзносін;z� агульнавучэбнымііспецыяльнымівучэбныміўменнямідляажыццяўленнясамастойнайвучэбна­пазнавальнайдзейнасціпаавалоданнізамежнаймовай.

83

МАТЭМАТЫКА

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Агульная характарыстыка вучэбнага прадметаВучэбныпрадмет «Матэматыка» пры рэалізацыі ўстановамі

адукацыіадукацыйнайпраграмыбазавайадукацыізаймаевядучаемесцаўфарміраванніключавых інтэлектуальныхуменняў і асо­басныхякасцейвучняў,неабходныхдляжыццяўсучаснымгра­мадстве.

Сукупнасцьведаў,уменняў,навыкаў,вопытудзейнасці,атак­самаякасцейасобы,штофарміруюццаўпрацэсевывучэннявучэб­нагапрадмета«Матэматыка»,неабходнаякпрывывучэннііншыхвучэбныхпрадметаў,такідляпрацягуадукацыі,працоўнайдзей­насці,паспяховайсацыялізацыіўграмадстве.

УкантэксцемэтнавучанняівыхаваннянаIIступеніагульнайсярэдняй адукацыі задачамі вывучэння вучняміматэматыкі яквучэбнагапрадметаз’яўляюцца:

у прадметным напрамку:zz авалоданнематэматычнымі ведамі, уменнямі, навыкамі,спосабамідзейнасці,неабходнымідляпрымяненняўпаўся­дзённымжыцці,прывывучэннііншыхвучэбныхпрадметаў;zz стварэннепадмуркадлядалейшагаразвіццяматэматычнайкампетэнцыі,фарміраваннямеханізмаўмыслення, харак­тэрных для спосабаў дзейнасці, якія выкарыстоўваюцца ўматэматыцыінеабходныдляпаспяховагапрацягуадукацыіна III ступені агульнай сярэдняйадукацыіабонаўзроўняхпрафесійна­тэхнічнай,сярэдняйспецыяльнайадукацыі,паў­навартаснагажыццяўграмадстве;

у метапрадметным напрамку:zz фарміраваннеўяўленняўпраматэматыкуякчастку агуль­началавечайкультуры,празначнасцьматэматыкіўразвіцціцывілізацыі і сучаснагаграмадства;

84

zz развіццёўяўленняўпраматэматыкуякформуапісанняіметаднавуковагапазнаннянавакольнагасвету,стварэннеўмоўдляфарміраваннявопытумадэліраваннясродкаміматэматыкі;zz фарміраваннеагульныхспосабаўінтэлектуальнайдзейнасці,характэрныхдляматэматыкі,якіяз’яўляюццаасновайпа­знавальнайкультуры, значнай для розных сфер дзейнасцічалавека;

у напрамку асобаснага развіцця:zz развіццёправільныхуяўленняўпрахарактарадлюстраванняматэматыкайз’яўіпрацэсаўупрыродзеіграмадстве,ролюметадаўматэматыкі ў навуковым пазнанні навакольнагасвету іягозаканамернасцей;zz развіццёлагічнага і крытычнагамыслення,культурывус­нагаіпісьмовагамаўленнязужываннемматэматычнайтэр­міналогіі і сімволікі,здольнасцідаэмацыянальнагаўспры­мання ідэйматэматыкі,разважанняў,доказаў,мысленнагаэксперыменту;zz фарміраванне ўменняў самастойна вучыцца, кантралявацьвыніківучэбнайдзейнасці;zz выхаваннеякасцейасобы,якіязабяспечваюцьсацыяльнуюмабільнасць, здольнасць прымаць самастойныя рашэнні інесціза іхадказнасць;zz фарміраваннеякасцеймыслення,неабходныхдлясацыяль­найадаптацыіўсучаснымграмадстве;zz развіццёматэматычных здольнасцей,цікавасці да творчайдзейнасці.

Месца вучэбнага прадмета ў Тыпавым вучэбным плане агульнай сярэдняй адукацыі

Тыпавывучэбныпланагульнайсярэдняйадукацыівызначаенавывучэннематэматыкі ўV—VIIIкласахпа5 вучэбных гадзіннатыдзень,у ІХкласе—4вучэбныягадзінынатыдзеньупершымпаўгоддзі,5вучэбныхгадзіннатыдзеньудругімпаўгоддзінаву­чальнагагода.

Змест вучэбнага прадмета «Матэматыка» грунтуеццана раз­дзелах матэматыкі: «Арыфметыка», «Алгебра», «Мноствы»,«Функцыі»,«Геаметрыя».Усваючаргу,зместдадзеныхраздзелаў

85

матэматыкіскладаеццазулікамлогікіімэтазгоднасціўзмястоўна­метадычныялініі,якіяпраходзяцьпразадпаведныятэмы,якіміпрадстаўленызмествучэбнагапрадмета.Прыгэтымулічаныміж­прадметныясувязізвучэбныміпрадметамі«Геаграфія»,«Фізіка»,«Хімія»,«Біялогія» і інш.

Час,адведзенынавывучэннеасобныхтэму змесцевучэбнагапрадмета,з’яўляеццапрыкладным.Ёнзалежыцьадвыкарыстоў­ваемыхнастаўнікамметадаўнавучанняівыхавання,формправя­дзеннявучэбныхзаняткаў,вучэбныхіпазавучэбныхдасягненняўвучняў.

Прадугледжанырэзерввучэбныхгадзінпрызначаныдляпада­гульнення ісістэматызацыівучэбнагаматэрыялу.

Размеркаванне вучэбнагаматэрыялу па класах абапіраеццана ўзроставыяфізіялагічныя і псіхалагічныя асаблівасці вучняўV—IXкласаў.Улікасаблівасцейпадлеткавагаўзросту(імкненнедазносінісумеснайдзейнасцізаднагодкамі,мадэліраванненормса­цыяльныхпаводзінсветударослых),паспяховасцьісвоечасовасцьдалейшагафарміраванняпазнавальнайсферы,якасцііўласцівасціасобы звязваюцца з актыўнайпазіцыяйнастаўніка, а таксама задэкватнайпабудовайадукацыйнагапрацэсу.

Абнаўленне зместу вучэбнага прадметаКожнамучалавеку ў сваімжыцці даводзіцца выконваць раз­

лікі, карыстацца вылічальнай тэхнікай, знаходзіць у розныхкрыніцах інфармацыю, ужывацьпатрэбныяформулы, валодацьпрактычнымі прыёмамі геаметрычных вымярэнняў і пабудоў,чытацьінфармацыю,прадстаўленуюўвыглядзетабліц,дыяграм,графікаў, разумець імавернасныхарактар выпадковых падзей,складацьалгарытмы,мадэлі,выконваць іншыядзеянні.

Узмествучэбнагапрадмета«Матэматыка»наIIступеніагуль­найсярэдняйадукацыіўключаныэлементытэорыімностваў,узмоц­ненаметадалагічная і практычнаянакіраванасць зместу змэтайфарміраванняўвучняўуменняў:

zz праводзіцьвылічэнні,уключаючыакругленнеіацэнкувынікаўдзеянняў,выкарыстоўвацьдляпадлікаўвядомыяформулы;zz здабывацьіінтэрпрэтавацьінфармацыю,прадстаўленуюўроз­найформе(табліцы,дыяграмы,графікі,схемы,іншыяформы);zz вылічацьдаўжыні,плошчыіаб’ёмырэальныхаб’ектаў.

86

Метадалагічная іпрактычнаянакіраванасцьузмоцнена:zz празпашырэннеіпавышэннеролітэарэтычнагаматэрыялу,лагічныхразваг,доказаў;zz павелічэнне ролі і значэння комплекснага інтэграванагаспалучэнняарыфметычнага,алгебраічнага і геаметрычнагаматэрыялуяксродкуматэматычнагаразвіццявучняў;zz выкарыстаннетабліц,дыяграм,графікаў,схемдлянаглядна­гапрадстаўленняколькаснай інфармацыі;zz мадэліраваннерэальныхаб’ектаў,з’яўіпрацэсаўздапамогайматэматычныхмадэлей;zz уключэнне для рашэнняпрактыка­арыентаваных задач—задач,якіяапісваюцьрэальнуюабонабліжануюдаяесітуа­цыюнанефармальна­матэматычнаймове,атаксамазадачзміжпрадметнымзместам.

Пытанні, адзначаныя знакам«зорачка», прызначаныдля са­мастойнайпошукава­даследчай або праектнай дзейнасці вучняў(індывідуальнайабогрупавой),якуюарганізуенастаўнік.

Арганізацыя адукацыйнага працэсуПрырэалізацыіпрапанаванагавучэбнайпраграмайзместуву­

чэбнагапрадмета«Матэматыка»адукацыйныпрацэснакіраванынадалейшаефарміраваннеўвучняўматэматычнайкампетэнцыі,атаксамаразвіццёсродкаміматэматыкікамунікатыўнай,вучэбна­пазнавальнай, інфармацыйнай і іншыхключавыхкампетэнцый;авалоданне вучнямі ўніверсальнымі вучэбнымі дзеяннямі яксукупнасцю спосабаў дзеянняў, якія забяспечваюць здольнасцьда самастойнага засваенняновыхведаў і ўменняў (уключаючы іарганізацыюгэтагапрацэсу),даэфектыўнагавырашэннярознагародужыццёвыхзадач.

Належная ўвага прырэалізацыі пэўнай вучэбнай праграмайзместунадаецца:

zz развіццюўвучняўлагічнага ікрытычнагамыслення;zz фарміраваннюкультуры вуснага і пісьмовагамаўлення зужываннемматэматычнайтэрміналогііісімволікі;уменняўпрацавацьзрознымікрыніцаміінфармацыі;апісвацьрэаль­ныяаб’ектыіз’явыздапамогайматэматычныхмадэлей;

87

zz кампанентамарганізацыіразумовайдзейнасці:уменнямста­віцьмэты,планаваць ішукацьшляхі іхдасягнення, аналі­заваць іацэньвацьвынікі;zz набыццювопытусупрацоўніцтвазнастаўнікам,аднакласні­каміпрыажыццяўленніпошукава­даследчай,праектнайіін­шыхвідаўтворчайдзейнасці.

Адукацыйныпрацэсарганізуеццанаасновепедагагічнаабгрун­таванагавыбаруформ,метадаўісродкаўнавучанняівыхавання,сучасныхадукацыйныхі інфармацыйныхтэхналогій,якіяпавы­шаюцьступеньактыўнасцівучняў.

Нараўнезтрадыцыйнымісродкамінавучанняісродкамідыя­гнаставаннявынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўмэтазгоднавыка­рыстоўваць электронныя сродкі, даякіх адносяцца электронныявучэбныядапаможнікі,інтэрактыўныякамп’ютарныямадэлі,элек­тронныя адукацыйныярэсурсы (электронныядаведнікі, энцык­лапедыі,трэнажоры,кантрольна­дыягнастычныяматэрыялы)іінш.Іхпрымяненне спрыяепавышэннюступенінагляднасці,канкрэ­тызацыі вывучаемыхпаняццяў, развіццюцікавасці, стварэннюстаноўчыхэмацыянальныхадносіндавучэбнайінфармацыііфар­міраваннюматывацыідапаспяховагавывучэнняматэматыкі.

Ураздзеле«Асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзей­насцівучняў»пазначанывынікі,якіхпавінныдасягнуцьвучніпрызасваенні прад’яўленага зместу.Дапытанняў адпаведнай тэмы,пазначаныхзорачкай,асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўнепрад’яўляюцца.

Асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўструктураваныпакампанентах:правільнаўжывацьтэрміныівы­карыстоўвацьпаняцці;ведаць;умець.

Патрабаванне«правільнаўжывацьтэрміныівыкарыстоўвацьпаняцці»азначае,штовучаньсуадносіцьпаняццезтэрмінам,якіягоабазначае,распазнаеканкрэтныяпрыкладыпаняццяпахарак­тэрныхпрыметах,выконваедзеянніўадпаведнасцізазначэннямііўласцівасцяміпаняццяў,канкрэтызуе іхпрыкладамі.

Патрабаванне «ведаць» азначае,што вучань ведае азначэнне,правілы,тэарэмы,алгарытмы,прыёмы,метады,спосабыдзейнасцііаперыруе імі.

Патрабаванне«ўмець»фіксуесфарміраванасцьнавыкаўпрымя­ненняведаў,спосабаўдзейнасціпаіхзасваеннііпрымяненні,арыен­таваныхнакампетэнтнасныскладніквынікаўвучэбнайдзейнасці.

88

ЧАКАЕМЫЯ ВЫНІКІ ЗАСВАЕННЯ ЗМЕСТУ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА «МАТЭМАТЫКА»

Прадметныя:z� уяўленнепраматэматыкуяк частку сусветнайкультуры іяемесцаўсучаснайцывілізацыі,спосабыапісаннясродкаміматэматыкіз’яў іпрацэсаўнавакольнагасвету;z� валоданнепаняційнымапаратамматэматыкі; уяўленнепраасноўныя вывучаемыяпаняцці (лік, геаметрычнаяфігура,ураўненне,функцыя)якнайважнейшыяматэматычныямадэ­лі,якіядазваляюцьапісвацьівывучацьрэальныяпрацэсыіз’явы;z� уменне працаваць зматэматычным тэкстам (аналізаваць,знаходзіцьнеабходную інфармацыю),дакладна іпісьменнавыказвацьсваедумкіўвусныміпісьмовыммаўленнізужы­ваннемматэматычнай тэрміналогіі і сімволікі, правільнакласіфікавацьматэматычныяаб’екты,праводзіцьлагічныяабгрунтаванні ідоказыматэматычныхсцвярджэнняў;z� уяўленнепра лік і лікавыя сістэмы аднатуральных да рэ­чаісныхлікаў;авалоданненавыкамівусных,пісьмовых,інст­рументальныхвылічэнняў;z� валоданне прыёмамі выканання тоесных пераўтварэнняўрацыянальныхвыразаў, рашэнняўраўненняў, сістэмураў­ненняў, няроўнасцей і сістэм няроўнасцей; уменне выка­рыстоўваць сістэмукаардынатнаплоскасці для інтэрпрэта­цыі ўраўненняў, няроўнасцей, сістэм; уменне прымяняцьалгебраічныяпераўтварэнні,апаратураўненняўіняроўнасцейдлярашэнняпрактыка­арыентаваныхзадач,задачзміжпрад­метнымзместам;z� валоданненавыкамімадэліраванняпрырашэннітэкставых,практыка­арыентаваныхзадач,задачзміжпрадметнымзме­стам;z� засваеннесістэматычныхведаўпраплоскіяфігурыііхулас­цівасці, нанагляднымузроўні—пранайпрасцейшыяпра­сторавыяцелы;z� уменнераспазнавацьначарцяжах,мадэляхіўрэальнымсве­цегеаметрычныяфігуры,выконвацьгеаметрычныяпабудо­вы,прымяняцьведыпрагеаметрычныяфігурыдлярашэння

геаметрычных задач,практыка­арыентаваных задач, задачзміжпрадметнымзместам;вымярацьдаўжыніадрэзкаў,ве­лічынівуглоў,знаходзіцьперыметр,плошчу,аб’ёмгеамет­рычныхфігур.

Метапрадметныя:z� першапачатковыяўяўленніпраідэііметадыматэматыкіякуніверсальнуюмовунавукі і тэхнікі, сродакмадэліраванняз’яў іпрацэсаў;z� уменнебачыцьматэматычнуюзадачуўкантэксцепраблем­найсітуацыіўіншыхвучэбныхпрадметах,рэальнымжыцці;z� развіццёўніверсальныхвучэбныхдзеянняў(рэгулятыўных,вучэбна­пазнавальных,камунікатыўных) сродкаміматэма­тыкі.

Асобасныя:z� уменне ясна, дакладна, пісьменна выказваць свае думкі ўвусным і пісьмовыммаўленні, разумець сэнс пастаўленайзадачы,выбудоўвацьаргументацыю,прыводзіцьпрыкладыіконтрпрыклады;z� крэатыўнасцьмыслення,ініцыятыва,знаходлівасць,актыў­насць;z� уменнекантралявацьвыніківучэбнайдзейнасці;z� здольнасцьдаэмацыянальнагаўспрыманняідэйматэматыкі,разваг,доказаў,мысленнагаэксперыменту.

90

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА157 гадзін

(І чвэрць — 4 гадзіны на тыдзень: 2 гадзіныалгебра + 2 гадзіныгеаметрыя, ІІ чвэрць — 4 гадзіны на тыдзень: 3 гадзіныалгебра + 1 гадзінагеаметрыя,

ІІІ і ІV чвэрці — 5 гадзін на тыдзень: 3 гадзіныалгебра + 2 гадзіныгеаметрыя)Алгебраічны кампанент — 94 гадзіныГеаметрычны кампанент — 63 гадзіны

Рацыянальныя выразы (25 гадзін)Рацыянальныдроб.Асноўная ўласцівасць дробу.Скарачэнне

дробаў.Прывядзеннедробаўдановаганазоўніка.Прывядзеннедробаў

даагульнаганазоўніка.Складанне,адніманне,множаннеідзялен­нерацыянальныхдробаў.

Пераўтварэннерацыянальныхдробаў.Практыка­арыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметным

зместам, іхрашэнне.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні павінны правільнаўжывацьтэрмінівыкары­стоўвацьпаняцце:

z� рацыянальныдроб.Вучніпавінныведаць:z� правілыскарачэннядробаў;z� правілыскладання,аднімання,множанняідзяленнярацыя­нальныхдробаў.

Вучніпавінныўмець:z� выконваць аперацыі з рацыянальнымі дробамі; сумесныядзеянніз рацыянальнымідробамі;z� рашацьпрактыка­арыентаваныязадачыізадачызміжпрад­метнымзместам,аналізавацьідаследавацьатрыманыявынікі.

Функцыі (17 гадзін)Функцыялікавагааргумента.Спосабызаданняфункцыі.Улас­

цівасціфункцыі (вобласць вызначэння,мноства значэнняў, нуліфункцыі, прамежкі знакапастаянства, цотнасць і няцотнасць,нарастанне і спаданне).

91

Пабудоваграфікаўфункцый:y = f(x ± a), y = f(x) ± b, a, b ∈ R здапамогайпераўтварэнняграфікафункцыіy = f(x).

Практыка­арыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметнымзместам, іхрашэнне.

* Пабудова графікаў функцый: y = kf(x), y = f(kx), k ∈ R,y = f(׀x׀),y = ׀f(x)׀ з дапамогай пераўтварэння графіка функцыі y = f(x).

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні павінныправільнаўжывацьтэрміныівыкары­стоўвацьпаняцці:

z� вобласцьвызначэнняфункцыі;z� мноствазначэнняўфункцыі;z� нуліфункцыі;z� прамежкізнакапастаянствафункцыі;z� цотнасць іняцотнасцьфункцыі;z� нарастанне і спаданнефункцыі.

Вучніпавінныведаць:z� азначэннефункцыілікавагааргумента;z� правілыпабудовыграфікаўфункцыіздапамогайпераўтва­рэнняў.

Вучніпавінныўмець:z� знаходзіць:вобласцьвызначэнняімноствазначэнняўфунк­цыі; нуліфункцыі; прамежкі знакапастаянствафункцыі;прамежкінарастання іспаданняфункцыі;z� апісвацьрэальныяпрацэсыздапамогайфункцый;z� ужывацьуласцівасціфункцыйдлярашэннязадачздапамо­гайграфічныхмадэлей;z� рашацьпрактыка­арыентаваныязадачыізадачызміжпрад­метнымзместам,аналізавацьідаследавацьатрыманыявынікі.

Дробава-рацыянальныя ўраўненні і няроўнасці (32 гадзіны)

Дробава­рацыянальныяўраўненні.Рашэннедробава­рацыяналь­ныхураўненняў іўраўненняў,якіязводзяццада іх.Мадэліраваннерэальныхпрацэсаўздапамогайдробава­рацыянальныхураўненняў.

Формуладаўжыніадрэзказзададзенымікаардынатаміканцоў.Ураўненнеакружнасці.

92

Сістэмынелінейныхураўненняў.Рашэнні сістэмнелінейныхураўненняў.Геаметрычнаяінтэрпрэтацыясістэмыдвухураўненняўздзвюмазменнымі.Мадэліраваннерэальныхпрацэсаўздапамогайсістэмнелінейныхураўненняў.

Дробава­рацыянальныяняроўнасці.Метад інтэрвалаўдляра­шэннярацыянальныхняроўнасцей.Сістэмыісукупнасціняроўнас­цей.Рашэннесістэм ісукупнасцейняроўнасцей.

Практыка­арыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметнымзместам, іхрашэнне.

*Ураўненні і няроўнасці, якія змяшчаюць выразы пад знакам мо дуля.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні павінныправільнаўжывацьтэрміныівыкары­стоўвацьпаняцці:

z� дробава­рацыянальнаеўраўненне;z� дробава­рацыянальнаяняроўнасць;z� ураўненнеакружнасці.

Вучніпавінныведаць:z� умовуроўнасцідробунулю;z� алгарытмужыванняметаду інтэрвалаў;z� формулудаўжыніадрэзказзададзенымікаардынатамікан­цоў.

Вучніпавінныўмець:z� рашаць:некаторыявідыдробава­рацыянальныхураўненняў;дробава­рацыянальныяняроўнасціметадамінтэрвалаў;сістэ­мыісукупнасцірацыянальныхняроўнасцей;z� запісвацьураўненнеакружнасціззададзенымцэнтраміра­дыусам;z� знаходзіцьдаўжынюадрэзка,ведаючыкаардынатыягокан­цоў;z� рашацьзадачынамадэліраваннерэальныхсітуацыйздапа­могай: дробава­рацыянальныхураўненняў; сістэмураўнен­няў;дробава­рацыянальныхняроўнасцей.

Прагрэсіі (20 гадзін)Функцыя натуральнага аргумента.Лікавая паслядоўнасць.

Спосабызаданнялікавайпаслядоўнасці.

93

Арыфметычнаяігеаметрычнаяпрагрэсіі,іхуласцівасці.Фор­мулыn­гачленаісумыnпершыхчленаўарыфметычнайігеаме­трычнайпрагрэсій.Характарыстычныяўласцівасціарыфметычнайі геаметрычнайпрагрэсій.Ужываннеўласцівасцейпрагрэсійдлярашэннязадач.

Бясконцаспадальнаягеаметрычнаяпрагрэсія.Сумабясконцаспадальнайгеаметрычнайпрагрэсіі.Уяўленнебясконцагаперыя­дычнагадзесятковагадробуўвыглядзезвычайнагадробу.

Мадэліраванне рэальныхпрацэсаў з дапамогай уласцівасцейарыфметычнай ігеаметрычнайпрагрэсій.

Практыка­арыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметнымзместам, іхрашэнне.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні павінныправільнаўжывацьтэрміныівыкары­стоўвацьпаняцці:

z� функцыянатуральнагааргумента;z� лікаваяпаслядоўнасць;z� арыфметычная ігеаметрычнаяпрагрэсіі;z� членпрагрэсіі;z� рознасцьарыфметычнайпрагрэсіі;z� назоўнікгеаметрычнайпрагрэсіі;z� бясконцаспадальнаягеаметрычнаяпрагрэсія.

Вучніпавінныведаць:z� формулыn­гачленаісумыnпершыхчленаўарыфметычнайігеаметрычнайпрагрэсій;z� характарыстычныяўласцівасціарыфметычнайігеаметрыч­найпрагрэсій;z� формулусумыбясконцаспадальнайгеаметрычнайпрагрэсіі.

Вучніпавінныўмець:z� ужываць:формулыn­гачленадлявызначэннячленапрагрэсііпаягонумары інумарачленапрагрэсіі; азначэннірознасціарыфметычнайпрагрэсіііназоўнікагеаметрычнайпрагрэсіі;характарыстычныяўласцівасцідлявызначэннявыглядупасля­доўнасці,рашэннязадачназнаходжаннеэлементаўпрагрэсій;z� выводзіцьформулыn­гачленаарыфметычнай і геаметрыч­найпрагрэсійісумыnпершыхчленаўарыфметычнайігеа­метрычнайпрагрэсій;

94

z� рашацьзадачынаформулыn­гачленаісумыnпершыхчле­наўарыфметычнай ігеаметрычнайпрагрэсій;z� знаходзіцьсумучленаўбясконцаспадальнайгеаметрычнайпрагрэсіі;z� прадстаўляцьбясконцыперыядычныдзесятковыдробувы­глядзезвычайнагадробу;z� рашацьпрактыка­арыентаваныязадачыізадачызміжпрад­метнымзместам,аналізавацьідаследавацьатрыманыявынікі.

Суадносіны ў прамавугольным трохвугольніку (15 гадзін)

Сінус,косінус,тангенс,катангенсвострагавугла.Рашэннепра­мавугольнага трохвугольніка.Асноўная трыганаметрычная тоес­насць:sin2α+cos2α=1.

Формулы, якія звязваюць сінус, косінус, тангенс і катангенс

аднагоітагожвугла:tgα=sinαcosα,ctgα=

cosαsinα.

Значэнні сінуса, косінуса, тангенса і катангенса вуглоў 30°,45°,60°.

Сінус,косінус,тангенс ікатангенсвуглоўад0°да180°.Формулы:sin(180°–α)=sinα; cos(180°–α)=–cosα.Формулаплошчы трохвугольніка па дзвюх старанах і вуглу

паміжімі:S= 12 absinγ,формулаплошчыпаралелаграмапаста­

ранах івуглупаміжімі:S=absinα.Сярэдняепрапарцыянальнае(сярэдняегеаметрычнае)упрама­

вугольнымтрохвугольніку.Практыка­арыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметным

зместам, іхрашэнне.*Формула плошчы выпуклага чатырохвугольніка: S=12d1

d2sinϕ.

Тэарэма Менелая.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні павінныправільнаўжывацьтэрміныівыкары­стоўвацьпаняцці:

z� сінус,косінус,тангенс,катангенсвострагавугла;праекцыякатэтанагіпатэнузу;z� рашэннепрамавугольнагатрохвугольніка.

95

Вучніпавінныведаць:z� асноўнуютрыганаметрычнуютоеснасць:sin2α+cos2α=1;z� значэннісінуса,косінуса,тангенса ікатангенсавуглоў30°,45°,60°;z� формулы:якіязвязваюцьсінус,косінус,тангенсікатангенс

аднагоітагожвугла:tgα=sinαcosα,ctgα=cosαsinα;якіязвязваюць

сінусы і косінусывуглоў, якія дапаўняюць адзін аднаго да

180°:sin(180°–α)=sinα;cos(180°–α)=–cosα;плошчытрох­

вугольніка:S= 12 absinγ;плошчыпаралелаграма:S=absinα;z� алгарытмырашэнняпрамавугольнагатрохвугольніка;z� тэарэмупрасярэдняепрапарцыянальнае(сярэдняегеаметрыч­нае)упрамавугольнымтрохвугольніку.

Вучніпавінныўмець:z� даказвацьтэарэмупрасярэдняепрапарцыянальнае(сярэдняегеаметрычнае)упрамавугольнымтрохвугольніку;

z� выводзіцьформулуплошчытрохвугольнікаS= 12 absinγ;z� знаходзіць: значэнні трыганаметрычныхфункцый вуглоўад0°да180°,кратных30°,45°і60°;стораныівуглыпрамаву­гольнагатрохвугольнікапавядомыхстаранахівуглах;z� рашацьпрактыка­арыентаваныязадачыізадачызміжпрад­метнымзместам,аналізаваць,даследавацьатрыманыявынікі.

Упісаныя і апісаныя акружнасці (16 гадзін)Акружнасць,апісанаякалятрохвугольніка.Акружнасць,упіса­

наяўтрохвугольнік.Упісанаяіапісанаяакружнасціпрамавуголь­нагатрохвугольніка.Упісаныя іапісаныячатырохвугольнікі.

Формулаплошчытрохвугольніка(апісанагамногавугольніка)празперыметр ірадыусупісанайакружнасці(S = pr).

Практыка­арыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметнымзместам, іхрашэнне.

*Пазаўпісаныя акружнасці.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні павінныправільнаўжывацьтэрміныівыкары­стоўвацьпаняцці:

z� упісаная іапісанаяакружнасці;z� упісаныіапісанымногавугольнікі.

96

Вучніпавінныведаць:z� азначэнні:апісанайіўпісанайакружнасцейтрохвугольніка(многавугольніка);упісанагаіапісанагачатырохвугольнікаў(многавугольнікаў);z� формулы:радыусаакружнасці,апісанайкаляпрамавуголь­нагатрохвугольніка;радыусаакружнасці,упісанайупрама­вугольнытрохвугольнік;плошчытрохвугольніка(апісанагамногавугольніка)S = pr;z� уласцівасці і прыметыўпісанагачатырохвугольніка, апіса­нагачатырохвугольніка;z� тэарэмы:праакружнасць,апісануюкалятрохвугольніка;праакружнасць,упісануюўтрохвугольнік;

Вучніпавінны ўмець:z� даказвацьтэарэмы:праакружнасць,апісануюкалятрохву­гольніка; пра акружнасць, упісаную ў трохвугольнік; праўласцівасць упісанага чатырохвугольніка; пра ўласцівасцьапісанагачатырохвугольніка;z� выводзіцьформулы:радыусаакружнасці,упісанайупрама­вугольнытрохвугольнік;плошчытрохвугольніка(апісанагамногавугольніка)S = pr;z� ужывацьтэарэмыдлярашэннязадачнавылічэнне ідоказ;z� будаваць упісаную і апісаную акружнасці трохвугольнікапрыдапамозецыркуля ілінейкі;z� рашацьзадачынапабудову,практыка­арыентаваныязадачы,задачызміжпрадметнымзместам,аналізавацьідаследавацьатрыманыявынікі.

Тэарэма сінусаў. Тэарэма косінусаў (16 гадзін)

Тэарэма сінусаў:α

sinα =b

sinβ =c

sinγ =2R.Формула плошчы

трохвугольніка:S=abc4R .

Тэарэмакосінусаў:a2=b2+c2–2bccosα.Вынікізтэарэмыко­сінусаў: знаходжаннекосінуса вугла трохвугольніка, зададзена­га трыма старанамі, уласцівасць дыяганалей паралелаграма:d12+d

22=2a2+2b2.ФормулаГерона.

Рашэннетрохвугольнікаў.

97

Практыка­арыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметнымзместам, іхрашэнне.

*Формула медыяны трохвугольніка: ma= 12 √2b2+2с2–а2,

формула бісектрысы трохвугольніка: lc2=ab–a

1b1.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні павінны правільнаўжывацьтэрмінівыкары­стоўвацьпаняцце:

z� рашэннетрохвугольніка.Вучніпавінны ведаць:

z� формулы:a

sinα=2R,S=abc4R длятрохвугольніка;

d12+d

22=2a2+2b2дляпаралелаграма

іформулуГерона ( )( )( )S p p a p b p c= − − − длязнаходжанняплошчытрохвугольніка;z� тэарэмы:сінусаў;косінусаў івынікізтэарэмыкосінусаў.

Вучніпавінныўмець:z� даказвацьтэарэмусінусаў ітэарэмукосінусаў;z� знаходзіцькосінусвуглатрохвугольніка,зададзенагатрымастаранамі;z� ужывацьпаказаныятэарэмыдлярашэннязадачнавылічэннеідоказ;z� рашаць практыка­арыентаваныя задачы (на знаходжаннеадлегласці данедаступнагапункта, вышыні аб’екта і інш.)і задачы зміжпрадметным зместам, аналізаваць і даследа­вацьатрыманыявынікі.

Правільныя многавугольнікі (16 гадзін)Правільнымногавугольнік.Акружнасць, апісанаякаляпра­

вільнагамногавугольніка, і акружнасць, упісаная ў правільнымногавугольнік.Правільныя трохвугольнік, чатырохвугольнік,шасцівугольнік.

Даўжыняакружнасцііплошчакруга.Лікπ.Сектарісегменткруга.Даўжынядугі,плошчасектара і сегмента.

Практыка­арыентаваныя задачы, задачы з міжпрадметнымзместам і іхрашэнне.

*Залатое сячэнне.

98

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні павінныправільнаўжывацьтэрміныівыкары­стоўваць паняцці:

z� правільнымногавугольнік,z� акружнасць,круг,сектар,сегмент.

Вучніпавінныведаць:z� азначэнні:правільнагамногавугольніка; сектара і сегментакруга;z� формулы:длязнаходжаннярадыусаапісанайірадыусаўпі­санайакружнасцейпазададзенайстаранеправільнагатрох­вугольніка, чатырохвугольніка,шасцівугольніка; даўжыніакружнасці іплошчыкруга;z� тэарэмупра акружнасць, апісануюкаля правільнагамно­гавугольніка іпра акружнасць,упісануюўправільнымно­гавугольнік;z� алгарытмызнаходжання:даўжынідугідадзенайакружнасціпа градуснаймеры гэтай дугі; плошчы сектара дадзенагакругапаградуснаймерыягодугі;радыусаапісанайірадыусаўпісанайакружнасцейправільнагаn­вугольніка,зададзенагаягостараной;z� алгарытмыпабудовынаступныхправільныхмногавуголь­нікаў, упісаныху дадзенуюакружнасць: правільнага трох­вугольніка, правільнага чатырохвугольніка, правільнагашасцівугольніка.

Вучніпавінныўмець:z� знаходзіць: радыус акружнасці, апісанайкаляправільнага

n-вугольніка; радыус акружнасці, упісанай у правільныn-вугольнік;даўжынюдугізададзенайакружнасці;плошчусектаразададзенагакруга;z� ужывацьпаказаныя тэарэмы іформулыда рашэння задачнавылічэнне ідоказ;z� будавацьпрыдапамозецыркуляілінейкіўпісаныяўдадзенуюакружнасцьправільныя трохвугольнік, чатырохвугольнік,шасцівугольнік;z� рашаць практыка­арыентаваныя задачы і задачы з між­прадметнымзместам,аналізавацьідаследавацьатрыманыявынікі.

99

ІНФАРМАТЫКА

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Значнасць вучэбнага прадмета «Інфарматыка» абумоўленаўзрастаючымузроўнемразвіццяінфармацыйна­камунікацыйныхтэхналогій (ІКТ) і іх уплывам на ўсе бакі чалавечай дзейнасці.Вывучэннеінфарматыківаўстановахагульнайсярэдняйадукацыінакіравананапрактычнуюпадрыхтоўкувучняўдажыццяўінфар­мацыйнымграмадстве.

Асноўныямэтывывучэннявучэбнагапрадмета«Інфарматыка»:zz фарміраванне камп’ютарнай пісьменнасці (валоданне не­абходнымнаборам ведаў і навыкаў работынакамп’ютарыівыкарыстаннесродкаўвылічальнайтэхнікі;разуменнеасноўінфарматыкіізначэнняінфармацыйныхтэхналогійужыцціграмадства);zz развіццёлагічнагаіалгарытмічнагамыслення(фарміраваннеўменняўрашацьзадачы,якіяпатрабуюцьскладанняпланадзеянняўдлядасягненняжаданагавыніку,звыкарыстаннемразумовыхаперацый:аналізу,сінтэзу,параўнання,абстрага­вання,падагульнення,канкрэтызацыі,класіфікацыііінш.);zz выхаванне інфармацыйнай культуры (здольнасць вучняўасвойваць,валодаць,прымяняць,ператварацьінфармацыюздапамогай інфармацыйныхтэхналогій).

Асноўныязадачы,якіявырашаюццаўпрацэсевывучэнняву­чэбнагапрадмета«Інфарматыка»:

zz фарміраванне тэарэтычных ведаў і практычных уменняўу галіне інфарматыкі, алгарытмізацыі і праграміравання,інфармацыйныхікамунікацыйныхтэхналогій;zz развіццёпазнавальныхінтарэсаў,інтэлектуальныхітворчыхздольнасцей;zz фарміраваннеўменняўіндывідуальнайікалектыўнайработы;zz выхаванне працавітасці, адказных адносін да выкананняэтычныхімаральныхнормпрывыкарыстанніінфармацый­ныхікамунікацыйныхтэхналогій.

100

Наўроках інфарматыкі ў вучняўфарміруюццапрадметныя кам петэнцыi:

zz веданне ўстройстваў персанальнага камп’ютара,што не­абходна для ліквідацыі найпрасцейшых няспраўнасцей укамп’ютары;zz валоданнетэхналогіяміапрацоўкірознагатыпуданых,штодазволіць вучню з дапамогайкамп’ютарнага абсталяваннязрабіцьмалюнак, апрацавацьфатаграфію, падрыхтавацьтэкставыдакумент,прэзентацыюі інш.;zz уменне складаць алгарытм, праграму, веданне асноўныхканструкцыймовыпраграміравання; гэта дазволіць вучнюправесцівіртуальныэксперымент,стварыцьнайпрасцейшуюмадэль, інтэрпрэтавацьвынікірашэння задачы,якія атры­маныздапамогайкамп’ютара;zz уменнебудавацьінфармацыйныямадэліаб’ектаўівыкары­стоўваць іхудаведачныхсістэмах,базахданых і інш.;zz уменнестварацьлічбавыяархівы,медыятэкі,рабіцьвыбар­ку з базы даных па запыце,што запатрабавана на рынкупрафесій іўпаўсядзённайрэчаіснасці;zz веданнебазавыхпрынцыпаўарганізацыііфункцыянаваннякамп’ютарных сетак, уменне прадстаўляць інфармацыюўвыглядзеаб’ектаў з сістэмайспасылак іпрацавацьу сетцыІнтэрнэт;zz веданнеівыкананнепатрабаванняўінфармацыйнайбяспекі,інфармацыйнайэтыкііправа,штоважнаваўмовахжыццяў інфармацыйнымграмадстве.

Рашэнне на ўроках інфарматыкі задач з розных вучэбныхпрадметаў спрыяефарміраваннюметапрадметных кампетэн-цый, звязаных змэтавызначэннем, планаваннем, пошукам, вы­барамметаду, прагназаваннем, кантролем,карэкцыяй і іншымівучэбнымідзеяннямі:

zz валоданне агульнапрадметныміпаняццямі «інфармацыя»,«мадэль»,«алгарытм»,«выканаўца» і інш.;zz валоданне інфармацыйна­лагічнымі ўменнямі, звязаныміз азначэнняміпаняццяў,падагульненнямі, аналогіямі, вы­сновамі;zz валоданнеўменнямісамастойнапланавацьшляхідасягненнямэт,ажыццяўляцьіхкарэкцыю,кантрольіацэнкуправіль­насцірашэннязадачы;

101

zz валоданнеінфармацыйныммадэліраваннемякметадам,якідазваляеадлюстравацьасноўныяасаблівасціістаныаб’екта,працэсу,з’явы;zz ІКТ­кампетэнтнасцьякнаборуменняўінавыкаўвыкарыстан­ня сродкаў інфармацыйных і камунікацыйных тэхналогійдля збору, захоўвання, ператварэння і перадачы розныхвідаў інфармацыі.

Вывучэнне вучэбнагаматэрыялу, самастойная і групавая ра­бота вучняўпа яго асваенні, стварэнні ўласных, асобасна знач­ныхпрадуктаўспрыяюцьасобаснамусамаўдасканаленнювучняўіфарміраваннюасобас ных кампетэнцый:

zz наяўнасцьуяўленняўпраінфармацыюякнайважнейшырэ­сурсразвіццяасобыў інфармацыйнымграмадстве;zz валоданнепершаснымінавыкаміаналізуікрытычнайацэнкіатрыманайінфармацыінаасновеадказнагастаўленнядаяе;zz валоданне навыкамі супрацоўніцтва з удзельнікамі адука­цыйнагапрацэсу;zz валоданненавыкаміздаровагаладужыццянаасновеведанняасноўных гігіенічных, эрганамічных і тэхнічныхумоў бяс­печнайэксплуатацыісродкаўІКТ.

Светапоглядны і выхаваўчыаспектынавучанняў рамках ву­чэбнагапрадмета«Інфарматыка»рэалізуюццапразразвіццёінфар­мацыйнайкультуры, выхаванне самасвядомасці,фарміраваннекультурыразумовайпрацы,выхаваннеагульначалавечыхякасцейасобы(працавітасці,мэтанакіраванасці,волі,самастойнасці,твор­чайактыўнасці і інш.).

Навучанневучняўарганізуеццанаасновекампетэнтнаснага пады ходу,якідазваляеўзгадніцьмэтынавучаннязмагчымасцяміі мэтамі вучняў, арганізаваць эфектыўны адукацыйныпрацэсдзякуючыпавышэнню іхматывацыі, узмацненнюпрактычнагакампанентанавучаннянаасновеадзінствавучэбнагаівыхаваўчагапрацэсаў іпадрыхтоўківучняўдажыццяў інфармацыйнымгра­мадстве. Выкарыстанне кампетэнтнаснага падыходу патрабуеўзмацнення ў выкладанні вучэбнага прадмета «Інфарматыка»практычнага складніканавучання з арыентацыяйна запатраба­ванасцьсфарміраваныхуменняўінавыкаўурэальнайрэчаіснасціібудучайпрактычнайдзейнасці.

102

Шырокаеўключэннеўадукацыйныпрацэссучасныхкамп’ютар­ныхтэхналогійдазваляенайбольшпоўнарэалізавацьдзейнасны(уключэнневучняўуактыўнуювучэбна­пазнавальнуюдзейнасць),а таксама індывіду альны ідыферэнцыраваны падыходы ў на­вучанні інфарматыцы.Прырашэнні практычных задач значнаемесца адводзіцца зместава-праблем наму падыходу з выкары­станнемэлементаўпраблемнаганавучання.

Адукацыйнаяпраграманакіравананакомплекснаеўжываннеўказаныхпадыходаў.

Адборзместунавучанняінфарматыцынастаўнікажыццяўляенаасновенаступныхдыдактычныхпрынцыпаў:навуковасці,на­гляднасці,даступнасці,сістэмнасці,свядомасці іактыўнасці,па­слядоўнасці, трываласці засваення, асобаснагападыходу, сувязітэорыізпрактыкай.Агульнадыдактычныпрынцыппаслядоўнасцівывучэнняматэрыялурэалізуеццана асновепрынцыпуцыкліч­насці(дыдактычнайспіралі),штопрадугледжваеавалоданневедаміі ўменнямі ва ўзбагачэнні, развіцці і падагульненні вывучаемыхпытанняў.Упрацэсенавучаннярэалізуеццаграмадзянскаяігума­ністычнаянакіраванасцьзместунавучання.

Увучэбнымпрацэсе выкарыстоўваюццапрыватнаметадыч-ныя прынцыпыўнавучанні інфарматыцы:

zz разуменняпрыкладныхзадач;zz разуменнялогікідзеянняўудадзенымпраграмнымсродку;zz развіццёвагахарактарувучэбнагаматэрыялу;zz выкарыстанняпраграмных сродкаў для развіцця творчайактыўнасцівучняў.

Актыўнаевыкарыстаннекамп’ютараікамп’ютарныхтэхналогійнаўрокахінфарматыкіпатрабуерэалізацыіпрыватнаметадычныхпрынцыпаўвыкарыстанняІКТ:

zz прынцыпуразумення вучняміпрызначэння імагчымасцейкамп’ютара і прыкладных праграм,што прадугледжваеведанне апаратнага і праграмнага забеспячэння і ўменневыбірацьпатрэбнысродакдлярашэнняканкрэтнайзадачыіэфектыўнаяговыкарыстоўваць;zz прынцыпукомплекснага выкарыстання настаўнікам пра­грамных сродкаў з мэтай рашэння задач вучэбнага курсаінфарматыкінаўсіхэтапахпрацэсунавучання(прытлума­чэнні,кантролі,замацаванніматэрыялу).

103

Змест вучэбнагапрадметапаступова раскрываецца ўпрацэсенавучанняпанаступныхзместавыхлініях (раздзелах):

zz інфармацыяі інфармацыйныяпрацэсы;zz апаратнае іпраграмнаезабеспячэннекамп’ютараў;zz асновыалгарытмізацыі іпраграміравання;zz камп’ютарныяінфармацыйныятэхналогіі;zz камунікацыйныятэхналогіі;zz інфармацыйнаемадэліраванне.

Зместава­дзейнаснаякампанентавучэбнайпраграмы«Інфарма­тыка.VI—IХкласы»прадугледжваефарміраваннепрадметна­спе­цыфічныхіагульнапрадметныхкампетэнцыйвучняўпанаступныхасноўныхнапрамках:

zz тэхналагічны—фарміраваннеўменняўработызпрыклад­нымпраграмнымзабеспячэннем;zz алгарытмічны—развіццёлагічнагаіалгарытмічнагамыс­лення.

Фарміраваннепрадметна­спецыфічныхкампетэнцыйажыццяў­ляеццапраз выкананнепрактычных заданняўу рамкахунутры­іміжпрадметныхсувязей.

Сістэмакантролювынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўвызнача­еццапатрабаваннямідаведаўіўменняў(прадметна­спецыфічныхкампетэнцый)вучняўпакожнайтэмедадзенайвучэбнайпраграмы.Правядзеннеўсіхвідаўкантролюажыццяўляеццаўадпаведнасціз 10­бальнай сістэмай ацэньвання вынікаў вучэбнай дзейнасцівучняўпа інфарматыцы.

Выбарформ,метадаўісродкаўнавучанняівыхаваннявызна­чаеццанастаўнікамсамастойнанаасновесфармуляваныхувучэб­найпраграмепатрабаванняўдакампетэнцый,якiяфармiруюццаў вучняў па дадзенай тэме, ведаў і ўменняў вучняў з улікам іхузроставых асаблівасцей і ўзроўнюнавучанасці.Мэтазгодна вы­карыстоўвацьактыўныяформы іметадынавучання,прыцягвацьвучняў да абгрунтаванняматэрыялу сваімі прыкладамі, аналізуспосабаўработы,выбаруаптымальныхпрыёмаўвучэбнайдзейнасці.

Вучэбная праграма «Інфарматыка. IХ клас» рэалізуецца ваўстановах агульнай сярэдняй адукацыі.Праграма складзена ўадпаведнасці з вучэбнымпланам, які прадугледжвае вывучэнневучэбнагапрадмета «Інфарматыка» ў аб’ёме 35 вучэбных гадзіннагод.

104

Кожная тэма вучэбнай праграмы структуравана на пэўныяраздзелы:

zz абавязковызместадукацыi;zz прадметна­спецыфічныя кампетэнцыі, якіяфарміруюццаўдадзенайтэме.

Назвытэмізмествывучаемагавучэбнагаматэрыялупрадстаў­леныбезуказанняканкрэтнагапраграмнагазабеспячэння.

Усепералічаныятэмывучэбнайпраграмыз’яўляюццаабавязко­вымідлявывучэння.Прыведзенаеўвучэбнайпраграмеразмерка­ванне вучэбных гадзінпа тэмахможабыць змененанастаўнікамуаб’ёмеда25%забавязковымвыкананнемпатрабаванняў,якіяпрад’яўляюццададзенайвучэбнайпраграмай.

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(35 гадзін)

Т э м а 1. Інфармацыйныя рэсурсы сеткі Інтэрнэт (5 гадзін)

АрганізацыяслужбыWWW.Паняццеправэб­сервер.Адраса­ваннеўсетцыІнтэрнэт.

Знаёмствазнацыянальныміінфармацыйнымірэсурсамі.Аду­кацыйныярэсурсыінтэрнэту.

Пошук у інтэрнэце інфармацыі з розныхпрадметных галін.Захаванне інфармацыі.

Сэрвісысумеснай(калектыўнай)работы.Воблачныятэхналогіі.Сеткавыэтыкет імерыбяспекіўсетцыІнтэрнэт.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні павінныўмецьвыкарыстоўваць для работы анлайн­сэрвісы.

Вучні павіннывалодацьпрыёмамі пошуку інфармацыіў інтэрнэце.

105

Т э м а 2. Алгарытмы апрацоўкі радковых велічынь (8 гадзін)

Паўтарэннеасноўныхпаняццяўтэмы3«Асновыалгарытмізацыііпраграміравання»VIIIкласа.

Радковыявелічыні.Складаннеіпараўнаннірадковыхвелічынь.Стандартныя працэдуры і функцыі для работы з радковымі

велічынямі.Складаннеалгарытмаўапрацоўкірадковыхвелічыньзвыкары­

станнемалгарытмічныхканструкцый«паслядоўнасць», «галіна­ванне»,«паўтарэнне» ідапаможныхалгарытмаў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� паняццерадковайзменнай;z� аперацыізрадковымівелічынямі.

Вучніпавінныўмецьчытаць,змяняцьіскладацьпраграмыз выкарыстаннем асноўных алгарытмічныхканструкцый і дапа­можныхалгарытмаўдляработызрадковымівелічынямі.

Вучні павіннывалодацьпрыёмамі складання і запісупраграм.

Т э м а 3. Апрацоўка інфармацыі ў электронных табліцах (10 гадзін)

Паняцце электроннай табліцы. Структура табліцы: ячэйкі,слупкі,радкі.Тыпыданыхуэлектроннайтабліцы.

Прызначэннетаблічнагапрацэсара.Кніга,ліст.Уводірэдагаваннеданых:лікаў,тэксту,формул.Капіраванне

іперамяшчэннезмесціваячэек.Фармаціраваннетабліцы.Устаўкаівыдаленнерадкоўіслупкоў

табліцы.Спасылкі:адносныя,абсалютныя.Выкарыстаннестандартныхфункцый.Сартаванне іфільтраваннеданых.Пабудовадыяграм.Падрыхтоўкатабліцыдадруку.Выкананнепрактычныхзаданняўзрозныхпрадметныхгалін.

106

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� паняццеэлектроннайтабліцы;z� структуруэлектроннайтабліцы;z� тыпыданыхуэлектроннайтабліцы;z� прызначэннетаблічнагапрацэсара.

Вучніпавінныўмець:z� будавацьдыяграмы;z� выконвацьсартаваннеданых.

Вучні павіннывалодацьпрыёмамі апрацоўкі даных уэлектронных табліцах з выкарыстаннем адносных і абсалютныхспасылак,формул,стандартныхфункцый.

Кантрольная работа па тэме 3 (1 гадзіна)

Т э м а 4. Камп’ютарныя інфармацыйныя мадэлі (10 гадзін)

Паняццемадэлі.Відымадэлей.Інфармацыйныямадэлі,іхпры­значэнне.Камп’ютарныяінфармацыйныямадэлі.

Мадэліраванне.Этапыкамп’ютарнагамадэліравання.Даследа­ваннемадэлі.Магчымасцьрэалізацыімадэлісродкаміэлектроннайтабліцы,тэкставагарэдактара.

Знаёмстваз3D­рэдактарам.Найпрасцейшыяаб’екты.Ператва­рэнніаб’ектаў.Тэкстурыіматэрыялы.

Стварэнне і даследаваннекамп’ютарных інфармацыйныхма­дэлейдлярашэннязадачзрозныхпрадметныхгаліннабазевы­вучаныхінфармацыйныхтэхналогій.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведацьпаняццемадэлі,відымадэлей,этапыкамп’ютарнагамадэліравання.

Вучніпавінныўмецьстварацьідаследавацьнайпрасцейшыякамп’ютарныяінфармацыйныямадэлі.

Рэзерв (1 гадзіна)

107

ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ1917 г. — пачатак XXI ст.

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Вучэбнаяпраграмапрызначанадляарганізацыісістэматычнагавывучэння вучэбнагапрадмета «ГісторыяБеларусі» ў IXкласе.Засваенне зместу вучэбнагапрадмета ажыццяўляецца ва ўмовахрэалізацыікампетэнтнаснагападыходудападрыхтоўківучняў.

Мэтай вывучэння вучэбнага прадмета «ГісторыяБеларусі» ўIXкласе з’яўляецца засваенне вучнямі асноў сістэматызаваныхтэарэтычныхіфакталагічныхведаў;авалоданнеспосабамівучэбна­пазнавальнайдзейнасцізінфармацыяйпранайважнейшыяпадзеі,з’явы і працэсы гісторыіБеларусі з 1917 г. да пачаткуXXI ст.;фарміраваннеграмадзянскагапатрыятызму,садзейнічаннепаспя­ховайсацыялізацыіасобыпадчасяеінтэграцыіўсучаснаесацыя­культурнаеасяроддзеБеларусі.

Зыходзячы з дадзенаймэты задачамі гістарычнай адукацыіз’яўляюцца:

zz засваеннеасноўныхфакталагічныхітэарэтычныхведаўпранайважнейшыяпадзеі,з’явы,працэсыразвіццябеларускагаграмадства з 1917 г. да пачаткуXXI ст.; засваенне спецы­яльныхспосабаўвучэбна­пазнавальнайдзейнасцівывучэннягісторыі(прадметныя кампетэнцыі);zz фарміраванневопытупераўтваральнайітворчайпазнаваль­найдзейнасці,развіццёўменняўвыкарыстоўвацьзасвоеныяведы,уменні,вопытувучэбна­пазнавальнайдзейнасцііжыц­цёвыхсітуацыях(мета прадметныя кампетэнцыі);zz фарміраваннеасноўнацыянальнай,грамадзянскай,культур­найідэнтычнасціасобы;выхаваннепачуццяграмадзянскасцііпатрыятызму(асобасныя кампетэнцыі).

Змест адукацыі па вучэбнымпрадмеце «ГісторыяБеларусі»пабудаваны ў адпаведнасці з канцэнтрычнымпрынцыпам,што

108

прадугледжваеяговывучэннеўVI—IХкласахнападзейна­храна­лагічнымузроўні, уХ—ХІкласах—напраблемна­тэарэтычнымузроўні.

Кампетэнтнасныпадыход да падрыхтоўкі выпускнікапа ву­чэбнымпрадмеце«ГісторыяБеларусі»прадугледжваевызначэннемэт,зместу,метадаў,сродкаў,вынікаўнавучання,якіяспрыяюцьфарміраванню гатоўнасці вучняў дажыццядзейнасці ў свеце,якіпастаянназмяняецца.

Кампетэнцыіразглядаюццаяк гатоўнасць скарыстаць засвое­ныяведы,уменніінавыкі,сфарміраванывопытдзейнасцідляра­шэнняпрактычныхітворчыхзадач,працягуадукацыі,працоўнайдзейнасці,паспяховайсацыялізацыі.Удачыненнідаадукацыйнагапрацэсукампетэнцыі ўяўляюць сабой зададзеныя вучэбнайпра­грамайпатрабаванні дападрыхтоўкі вучняў, якіяпрадстаўленыпералікамасобасных,метапрадметных іпрадметныхвынікаўна­вучання.

Асобасныя вынікінавучанняарыентаванынафарміраваннежыц­цёвага вопыту, светапогляду, асабістай і грамадзянскайпазіцыі,каштоўнасныхарыентацыйасобы.Дадзеныявынікінавучанняне­абходныдлявыкананнясацыяльныхфункцый(адказныхпаводзін)вучняў,якіяідэнтыфікуюцьсябеякжыхарыБеларусііграмадзянеРэспублікіБеларусь, і абумоўленысістэмайкаштоўнасцей,агуль­напрынятыхубеларускімграмадстве(сям’яітаварыскіяадносінызблізкімісваякамі,сяброўстваіўзаемадапамога,верацярпімасць,здароўе іадукацыя).

Метапрадметныя вынікі навучання звязаны з выпрацоўкайувучняўуменняўсамастойнавызначацьмэтысвайгонавучання,уяўляць, аналізаваць і карэкціраваць іх вынікі ва ўмовах інды­відуальнайікалектыўна­размеркавальнайформдзейнасці;умен­няўсістэматызаваць іпадагульняцьзмествучэбнагаматэрыялу ірабіцьна гэтай аснове аргументаваныявысновы; уменняў аналі­завацьсучаснуюсацыяльнуюрэчаіснасцьіпрагназавацьуласнуюжыццядзейнасць;уменняўажыццяўляцьпошук,збор,апрацоўкурозныхкрыніцгістарычнайінфармацыі,пераводзіцьінфармацыюзвізуальнагаўвербальнывід інаадварот.

Уадпаведнасцізпрадметнымі вынікамінавучаннявучнямтрэ­базасвоіцьнайважнейшыяфакты,якіяхарактарызуюцьгістарыч­ныпрацэсуцэлымірозныябакіграмадскагаразвіцця;найбольш

109

істотныяпрычынна­выніковыя сувязі; асноўныя гістарычныяпа­няцці.Прадметныявынікінавучаннявучэбнамупрадмету«ГісторыяБеларусі»канкрэтызаваныўасноўныхпатрабаванняхдавынікаўвучэбна­пазнавальнай дзейнасці вучняў па кожным з раздзелаўвучэбнайпраграмы.

Змест гістарычнагаматэрыялу вучні засвойваюць у працэсевучэбна­пазнавальнайдзейнасці.Відывучэбна­пазнавальнайдзей­насці вучняў падчас навучання вучэбнаму прадмету «ГісторыяБеларусі»вызначаюццаўадпаведнасцізкампетэнтнаснымпады­ходам да іх падрыхтоўкі. Сярод іх: праца з рознымі крыніцамігістарычнайінфармацыі(змествучэбнагадапаможніка,гістарычныслоўнік,гістарычнаякарта,гістарычныдакумент,ілюстрацыі,фа­таграфіі,фрагментыдакументальныхкінастужак,інтэрнэтіінш.);складанне табліц з гістарычнай інфармацыяй; характарыстыкагістарычныхпадзей, з’яў, працэсаў, асоб; рашэнне і складаннехраналагічныхзадач;распрацоўкавучэбныхпраектаў і інш.

У IXкласе вывучаеццаматэрыялпра падзеіКастрычніцкайрэвалюцыі наБеларусі і іх наступствы, афармленне беларускайнацыянальнай дзяржаўнасці, становішча ЗаходняйБеларусі ўскладзеПольшчы,падзеіДругой сусветнай іВялікайАйчыннайвойнаўнатэрыторыіБеларусі,грамадска­палітычнаеісацыяльна­эканамічнаеразвіццёБССРудаваенныіпасляваеннычас,станаў­леннеіўмацаваннедзяржаўнагасуверэнітэтуРэспублікіБеларусьіяестановішчаўсучаснымсвеце,развіццёбеларускайадукацыі,навукі ікультуры.

Вучэбнаяпраграмапавучэбнымпрадмеце«ГісторыяБеларусі»прадугледжвае правядзенне ўрокаў «Нашкрай»,што дазволіцьпазнаёміць вучняў з асаблівасцямі гістарычнагаразвіцця свайгорэгіёна.Асаблівасць арганізацыінавучанняпры засваеннікрая­знаўчагаматэрыялуабумоўліваевыкарыстаннегісторыка­дакумен­тальнайхронікі «Памяць»;правядзенне экскурсій,падарожжаў,наведваннемузеяў і іншыхустаноў, арганізацыюпраектнай (да­следчай) дзейнасці вучняў, правядзенне сустрэч са знакамітыміземлякамі.

Настаўнікмаеправазулікамасаблівасцейарганізацыіадука­цыйнагапрацэсуваўстановеагульнайсярэдняйадукацыі,пазна­вальныхмагчымасцейвучняў змяніцьпаслядоўнасць вывучэння

110

матэрыялуўрамкахвучэбнагачасу,прызначанагадлязасваеннязместупэўныхтэм.Вартаўлічыць,шторэзервовычасможабыцьвыкарыстаныдляправядзенняўрокаўкантролюзасваеннявучнямізместуадукацыіпавучэбнымпрадмеце.

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(35 гадзін, у тым ліку 1 гадзіна — рэзервовы час)

Р а з д з е л IКастрычніцкая рэвалюцыя ў Расіі і станаўленне беларускай

нацыянальнай дзяржаўнасці. 1917—1921 гг. (4 гадзіны)

Падзеі Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. у Беларусі. Пераходуладыў рукіСаветаў.Фарміраванне і дзейнасць органаў савец­кай уладыўБеларусі і наЗаходнімфронце.ПазіцыяАбласногавыканаўчагакамітэтаЗаходняйвобласцііфронтупапытаннібеларускай дзяржаўнасці.Першыяпераўтварэнні ў грамадска­палітычнай і сацыяльна­эканамічнай сферах ва ўмовахпалітыкі«ваеннагакамунізму».

Спробы дзяржаўнага самавызначэння Беларусі. СкліканнеУсе­беларускагаз’ездаіягорашэнні.НаступленневойсккайзераўскайГерманіі.БрэсцкіміріяговынікідляБеларусі.АбвяшчэннеБела­рускайНароднайРэспублікі (БНР).ДзейнасцьрадыБНР.

Стварэнне беларускай савецкай дзяржавы. СтварэннеСацыялі­стычнайСавецкайРэспублікіБеларусі(ССРБ).ІУсебеларускіз’ездСаветаў іягорашэнні.УтварэннеСавецкайСацыялістычнайРэс­публікіЛітвыіБеларусі (Літбел).

Польска­савецкая вайна 1919—1921 гг. і другое абвяшчэнне ССРБ. НаступленнепольскіхвойскуБеларусі.Ваенныядзеяннінапольска­савецкімфронце.Дэкларацыяабабвяшчэннінезалежнас­ціССРБ31ліпеня1920г.РыжскімірныдагаворіяговынікідляБеларусі.

111

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� асноўныяпадзеігісторыіБеларусіў1917—1921гг.,іхдаты

(Кастрычніцкая рэвалюцыя ў Беларусі; Усебеларускі з’езд; Брэсц кі мір; абвяшчэнне незалежнасці БНР; абвяшчэнне ССРБ; утварэнне Літбел; польска-савецкая вайна; другое абвяшчэнне ССРБ; Рыжскі мірны дагавор);z� азначэннігістарычныхтэрмінаўіпаняццяў(Аблвыкамзах,

Белнацкам, Брэсцкі мір, «буферная дзяржава», беларуская на цыянальная дзяржаўнасць, «ваенны камунізм», дзяржа-ва, нацыяналізацыя, «лінія Кер зана», Літбел, Рыжскі мір, харчразвёрстка);z� імёныіпрозвішчыгістарычныхдзеячаў,прадстаўнікоўкуль­турыБеларусіў1917—1921гг.,вынікііхдзейнасці(З. Х. Жы-луновіч, А. І. Луц кевіч, А. А. Смоліч, А. Р. Чарвякоў).

Вучніпавінныўмець:z� суадносіць гістарычныя падзеі, якія адбываліся ў 1917—1921гг.натэрыторыіБеларусі,ПольшчыіСавецкайРасіі;z� лакалізавацьнакарцепадзеі,звязаныязабвяшчэннем ССРБ;

утварэннем Літбел; Брэсцкім мірам; Рыжскім мірам; уста-ляваннем «лініі Керзана»;z� характарызавацьіпараўноўвацьгістарычныяпадзеііз’явы,дзейнасцьгістарычныхасоб,палітычнаеісацыяльна­экана­мічнаеразвіццёбеларускіхзямельу1917—1921гг.(асноў-ныя падзеі Кастрычніцкай рэва люцыі 1917 г. у Белару сі і на Заходнім фронце; пазіцыі Аблвыкамзаха і Белнацкама па пытанні беларускай дзяржаўнасці; рашэнні Усебела-ру ска га з’езда і I Усебеларускага з’езда Саветаў; першыя пераўтварэнні ў сацыяльна-эканамічнай сферы ва ўмовах па літыкі «ваеннага камунізму»; умовы і вынікі Брэсцкага і Рыжскага міру для Беларусі; этапы стварэння беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці; этапы фарміравання тэрыто-рыі Беларусі; асноўныя падзеі польска-савецкай вайны)звы­карыстаннем тэкста вучэбнага дапаможніка, ілюстрацый,вытрымакзгістарычныхдакументаў.

112

Р а з д з е л IIБеларусь ва ўмовах станаўлення савецкага грамадства. Заходняя Беларусь у складзе Польшчы. 1921—1939 гг.

(5 гадзін)БССР у гады новай эканамічнай палітыкі. Сацыяльна­экана­

мічнаестановішчаБеларусі.Пераходдановайэканамічнайпаліты­кі.Уплыўнэпанааднаўленне іразвіццёнароднайгаспадаркі.

Правядзенне індустрыялізацыі і калектывізацыі сельскай гас па даркі ў БССР. Прычыны, асаблівасці іметадыправядзенняіндустрыялізацыіўБССР.ВынікіпрамысловагаразвіццяБССРуперыядпершыхпяцігодак.Прычыны,метады і асаблівасці пра­вядзення калектывізацыі сельскай гаспадаркі ў БССР. ВынікікалгаснагабудаўніцтваўБССРуперыядпершыхпяцігодак.

Грамадска­палітычнае жыццё БССР у 1920 — 1930­я гг.УдзелБССР ва ўтварэнні СаюзаСавецкіхСацыялістычныхРэспублік.Узбуйненне тэрыторыіБССРу 1924 і 1926 гг.Фарміраванне са­вецкайграмадска­палітычнайсістэмы.Палітычныярэпрэсіі.

Палітыка беларусізацыі. Развіццё адукацыі, навукі і культуры ў БССР у 1920 — 1930­я гг. Беларусізацыяяксастаўнаячасткаса­вецкайнацыянальнайпалітыкі:асноўныямерапрыемствыівынікі.СтанаўленнеіразвіццёсістэмыадукацыіінавукіўБССР.Сталаеімаладоепакаленніўбеларускайсавецкайлітаратуры.Станаўлен­небеларускагасавецкагамастацтва.

Заходняя Беларусь у складзе Польшчы. Палітычныя і са­цыяльна­эканамічныя ўмовыжыцця беларускага насельніцтва.Дзейнасцьпалітычныхпартыйіарганізацый.Станадукацыі.Лі­таратура.Жывапіс.

Абагульненне па раздзелах I і II (1 гадзіна).

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� асноўныяпадзеігісторыіБеларусіў1921—1939гг.,іхдаты

(увя дзенне новай эканамічнай палітыкі; пачатак ажыц-цяўлення індустрыя лізацыі і суцэльнай калекты візацыі ў БССР; ажыццяўленне палітыкі бела русізацыі; утварэнне СССР; узбуйненні тэрыторыі БССР);

113

z� азначэнні гістарычныхпаняццяў(асаднікі, беларусізацыя; індуст рыялізацыя, калектывізацыя, карэнізацыя; нацыянал-дэмакратызм; новая эканамічная палітыка, палітычныя рэпрэсіі; паланізацыя; савецкая гра мадска-палітычная сістэма; харчпадатак);z� імёны і прозвішчы гістарычных дзеячаў, прадстаўнікоўкультурыў1921—1939 гг., вынікі іх дзейнасці і творчасці(Я. Н. Драздовіч, У. М. Ігна тоўскі, Якуб Колас, Кандрат Кра пі ва, А. А. Куляшоў, Янка Купала, В. Ю. Лас тоўскі, Мак-сім Танк, Б. А. Тарашкевіч, Міхась Чарот, А. Л. Чыжэўскі, О. Ю. Шміт).

Вучніпавінныўмець:z� суадносіцьпадзеігісторыіБеларусіісавецкайгісторыіў1921—1939гг.;z� лакалізавацьнакарцепадзеі,звязаныязузбуйненнямі БССР

у 1924 і 1926 гг.; індустрыялізацыяй БССР;z� характарызавацьіпараўноўвацьгістарычныяпадзеііз’явы,дзейнасцьгістарычныхасоб,палітычнае,сацыяльна­эканаміч­наеікультурнаеразвіццёбеларускіхзямельу1921—1939гг.(вынікі і асаблівасці новай эканамічнай палітыкі ў Бе-ларусі; вынікі і асаблівасці правядзення інду стрыялізацыі і калектывізацыі ў Беларусі; удзел БССР ва ўтварэнні СССР; грамадска-палітычнае жыццё БССР; дасягненні аду кацыі і навукі ў БССР; становішча заходнебеларускіх зямель у складзе Польшчы і стан культуры ў Заходняй Бе ларусі; адлюстраванне гістарычных падзей у творах літа ратуры і мастацтва) з выкарыстаннем тэксту вучэб­нага дапаможніка, ілюстрацый, вытрымак з гістарычныхдакументаў.

Р а з д з е л IIIБеларусь у гады Другой сусветнай

i Вялікай Айчыннай войнаў (6 гадзін)Пачатак Другой сусветнай вайны. Уз’яднанне Заходняй Бе­

лару сі з БССР. ПаходЧырвонайАрміі ў ЗаходнююБеларусь.УсталяваннеСавецкайуладыўЗаходняйБеларусі. ГаспадарчыяікультурныяпераўтварэнніўзаходніхабласцяхБССР.

114

Пачатак Вялікай Айчыннай вайны. Нападзенне нацысцкайГерманіі наСССР.Абарончыябаі ўБеларусі і іх вынікі. ГераізмісамаахвярнасцьабаронцаўАйчыны.

Германскі акупацыйны рэжым на тэрыторыі Беларусі ў 1941— 1944 гг. План«Ост». Германскі «новыпарадак».Палітыка гена­цыдунасельніцтваБеларусі.Беларускіяостарбайтары.

Разгортванне народнай барацьбы супраць германскіх акупан таў (2 гадзіны). Стварэнне і баяваядзейнасцьпартызанскіхфарміра­ванняў.Партызанскіязоны.«Рэйкаваявайна».Падпольнаябараць­ба.Супраціўленнемірнаганасельніцтваакупацыйнамурэжыму.

Вызваленне БССР ад германскіх захопнікаў. Уклад беларускага народа ў перамогу над нацысцкай Германіяй. Удзел БССР у за­сна ванні ААН. Беларускаянаступальнаяаперацыя«Баграціён».УраджэнцыБеларусінафрантахВялікайАйчыннайіДругойсусвет­найвойнаў.УключэннеБССРускладкраін—заснавальніцААН.

Абагульненне па раздзеле III (1 гадзіна).Наш край у перыяд станаўлення савецкага грамадства і ў га ды

Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў (1 гадзіна).

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� асноўныяпадзеігісторыіБеларусіў1939—1945гг.,іхдаты

(па чатак паходу Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь; уключэнне ў склад СССР Заходняй Беларусі і яе ўз’яднанне з БССР; пачатак Другой сусвет най вайны; пачатак Вялікай Айчыннай вайны; вызваленне сталіцы БССР г. Мінска ад германскіх захопнікаў; Дзень Перамогі савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне; падпісанне дэлегацыяй БССР Статута ААН);z� азначэнні гістарычныхпаняццяў(аперацыя «Баграціён»;

Вялікая Айчынная вайна; генацыд; гета; остарбайтары; партызанскі рух; пат рыятычнае падполле; план «Ост»; Праведнікі народаў свету; «рэйкавая вайна»);z� імёныгістарычныхасобівынікііхдзейнасці(І. П. Антонаў,

Р. У. Дольнікаў, К. С. Заслонаў, М. Казей, Я. У. Клумаў, А. П. Мамкін, З. М. Тусналобава-Марчанка, А. М. Усаў, Р. І. Шаршнёва, М. П. Шмыроў);

115

z� прыкладыгераізмувоінаўЧырвонайАрміі,партызаніпад­польшчыкаў,сімвалыпамяцібеларускаганародаабпадзеяхВялікайАйчыннайвайны.

Вучніпавінныўмець:z� суадносіць гістарычныя падзеі, якія адбываліся ў 1939—1945гг.натэрыторыіБеларусі іУсходняйЕўропы;z� лакалізавацьна карцепадзеі, звязаныя зуз’яднаннем За-

ходняй Бе ларусі з БССР; падзеямі Вялікай Айчыннай вайны на тэрыторыі Беларусі;z� характарызавацьгістарычныяпадзеііз’явыў1939—1945гг.

(абарончыя баі летам 1941 г. на тэрыторыі БССР; парты-занскі і пад польны рух на акупіраванай тэрыторыі БССР; вызваленне БССР ад ня мецка-фашысцкіх захопнікаў; уклад беларускага народа ў перамогу над Германіяй; удзел БССР у заснаванні ААН)звыкарыстаннемтэкстувучэбнагадапа­можніка,ілюстрацый,вытрымакзгістарычныхдакументаў.

Р а з д з е л IVБССР у другой палове 40-х — 80-я гг. ХХ ст.

(7 гадзін)Грамадска­палітычнае жыццё ў другой палове 40­х — пер­

шай палове 60­х гг. ХХ ст. Асаблівасці пасляваеннага ўнутры­палітычнагажыццяўБССР.ДзяржаўнаясімволікаБССР.Зменыў грамадска­палітычнымжыцці ў другойпалове50­х—першайпалове60­хгг.ХХст.

Сацыяльна­эканамічнае развіццё ў другой палове 40­х — пер шай палове 60­х гг. ХХ ст. Пераадоленненаступстваў вайныў галіне эканомікі.Курс на апераджальныростцяжкайпрамы­словасці. Развіццё машынабудавання і нафтахімічнай прамы­словасці.Аднаўленне і развіццё сельскай гаспадаркі.Калектыві­зацыя ў заходніх абласцяхБеларусі.Умовыжыцця сельскага ігарадскоганасельніцтва.

Грамадска­палітычнае становішча ў другой палове 60­х — 80­я гг. ХХ ст. КанстытуцыйнаезамацаваннекіруючайроліКаму­ністычнайпартыі.УдзелнасельніцтваБССРуграмадска­палітыч­нымжыцці.ПалітыкаперабудовыўБССР.Фарміраваннешмат­партыйнасці.

116

Сацыяльна­эканамічнае становішча ў другой палове 60­х — 80­я гг. ХХ ст. (2 гадзіны).Фарміраваннепрамысловагакомплек­суБССР.Развіццёсельскайгаспадаркі.Узровеньжыццянарода.Замаруджваннетэмпаўростуэканомікіісацыяльнайсферыіспро­быпаскарэннясацыяльна­эканамічнагаразвіцця.ЧарнобыльскаякатастрофаіяенаступствыдлянасельніцтваігаспадаркіБеларусі.

Развіццё адукацыі, навукі і культуры ў другой палове 60­х — 80­я гг. ХХ ст. (2 гадзіны).Развіццё сістэмынароднайадукацыі.Дасягненнівучоных—ураджэнцаўБеларусі.Адлюстраваннегіста­рычныхпадзейутворахбеларускайсавецкайлітаратуры.Гістарыч­нырэпертуарбеларускіхтэатраў.ТэмаВялікайАйчыннайвайныўбеларускімжывапісе.Гістарычнаятэматыкаўбеларускімкіно.Музычнаятворчасць.

Абагульненне па раздзеле IV (1 гадзіна).

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� асноўныяпадзеі ў гісторыіБеларусі другойпаловы40­х—80­ягг.ХХст., іхдаты(аварыя на Чарнобыльскай АЭС);z� азначэннігістарычныхпаняццяў(«адліга», індустрыяльнае

гра мадства, перабудова, рэабілітацыя, Чарнобыльская ка-тастрофа);z� імёныграмадска­палітычныхдзеячаў,прадстаўнікоўадука­цыіінавукі,літаратурыімастацтваБеларусі,вынікііхдзей­насці і творчасці(А. М. Адамовіч, В. У. Быкаў, Я. Б. Зяль-довіч, У. С. Караткевіч, В. Ф. Куп рэвіч, К. Т. Мазураў, І. П. Ме леж, У. Г. Му лявін, П. М. Машэраў, М. М. Пта шук, М. А. Савіцкі, П. В. Су хі, В. Ц. Тураў, І. П. Шамякін).

Вучніпавінныўмець:z� суадносіцьпадзеігісторыіБеларусіісавецкайгісторыіўдру­гойпалове40­х—80­ягг.ХХст.;z� лакалізавацьнакарцедасягненні ў развіцці індустрыяльнага

гра мадства ў БССР; наступствы Чарнобыльскай катастро-фы для гаспа даркі БССР;z� характарызавацьіпараўноўвацьгістарычныяпадзеііз’явыўдругойпалове40­х—80­ягг.ХХст.(пасляваеннае аднаў-

117

лен не гаспадаркі БССР; савецкі грамадска-палітычны лад у БССР; фарміраванне ў БССР індустрыяльнага грамадства; дасягненні БССР у развіцці адукацыі і на вукі; адлюстраван-не гістарычных падзей у творах літаратуры і ма стацт ва)звыкарыстаннемтэкстувучэбнагадапаможніка,ілюстрацый,вытрымакзгістарычныхдакументаў.

Р а з д з е л VСтанаўленне i ўмацаванне дзяржаўнага суверэнітэту Рэспублікі Беларусь. 90-я гг. ХХ ст. — пачатак XXI ст.

(5 гадзін)Станаўленне дзяржаўнага суверэнітэту. Дэкларацыяаб дзяр­

жаўнымсуверэнітэцеБССРад27ліпеня1990г.інаданнеёйста­тусуканстытуцыйнагазакона.Белавежскаепагадненне,стварэннеСадружнасціНезалежныхДзяржаў.ПрыняццеКанстытуцыіРэс­публікіБеларусь15сакавіка1994г.іўвядзеннепасадыПрэзідэнтаРэспублікіБеларусь.Рэспубліканскі рэферэндум14мая 1995 г.іяговынікі.ДзяржаўнаясімволікаРэспублікіБеларусь.

Грамадска­палітычнае жыццё ў другой палове 90­х гг. ХХ ст. — пачатку XXI ст. Рэспубліканскірэферэндум24лістапада1996г.іпрынятыянаімзменыўКанстытуцыіРэспублікіБеларусь.Асно­вы дзяржаўнага ладу суверэннайРэспублікіБеларусь.ВыбарыПрэзідэнта Рэспублікі Беларусь і рэспубліканскі рэферэндум17кастрычніка 2004 г.Асновы ідэалогіі беларускай дзяржавы.Палітычныяпартыі і грамадскіяаб’яднанні.

Сацыяльна­эканамічнае развіццё Рэспублікі Беларусь. Экана­мічнаестановішчаРэспублікіБеларусьупершайпалове1990­хгг.іпошукшляхоўвыхадузкрызісу.Распрацоўкабеларускаймадэлісацыяльна­эканамічнага развіцця,мэты і сродкі яе рэалізацыі.Усебеларускіянародныясходыі іхрашэнні.

Знешняя палітыка Рэспублікі Беларусь. Прынцыпыішматвек­тарныхарактар знешнепалітычнага курсуРэспублікіБеларусь.ДзейнасцьБеларусіўАрганізацыіАб’яднаныхНацый.СтварэннеСаюзнайдзяржавыБеларусііРасіі.УмацаваннесувязейРэспублікіБеларусьзкраінаміСадружнасціНезалежныхДзяржаў.УтварэннеЕўразійскагаэканамічнагасаюза.УзаемаадносіныБеларусізЕўра­пейскімСаюзам і іншымікраінамісвету.

118

Развіццё адукацыі і навукі, культуры і спорту. Афармленнедзяржаўнага статусу беларускай і рускаймоў.Развіццё нацыя­нальнайсістэмыадукацыі.Дасягненніўразвіццінавукі.Адлюст­раванне гістарычнагамінулага і сучаснасці ў творах беларускайлітаратурыімастацтва.АлімпійскіядасягненніспартсменаўРэс­публікіБеларусь.

Абагульненне па раздзеле V (1 гадзіна).Наш край у другой палове 40­х гг. ХХ ст. — пачатку ХХІ ст.

(1 гадзіна).

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� асноўныяпадзеігісторыіБеларусіў1990­я—пачаткуХХIст.,іхдаты(прыняцце Дэкларацыі аб абвяшчэнні дзяр жаўнага суверэнітэту БССР; зацвярджэнне новай назвы нашай краіны і яе дзяржаўных сімва лаў; стварэнне СНД; прыняц-це Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь; вы бары Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь; рэспубліканскія рэферэндумы; ства-рэнне Супольніцтва і Саюза Беларусі і Расіі; падпісанне Дагавора аб стварэнні Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі; пачатак дзейнасці Дага вора аб стварэнні Еўразійскага эканамічнага саюза);z� азначэнні гістарычныхпаняццяў:Белавежскае пагаднен-

не, гра мадзянская нацыя, ідэалогія беларускай дзяржавы, дзяржаўны суверэні тэт, сацыяльна арыентаваная эка-номіка, прыватызацыя, рэферэндум, інтэг рацыя, Усебе-ларускі народны сход;z� імёныпалітычныхдзеячаў,дзеячаўнавукі,культуры,спортуБеларусі ў 1990­я—пачаткуХХI ст., вынікі іх дзейнасціітворчасці;

Вучніпавінныўмець:z� суадносіцьінтэграцыйныяпрацэсы,якіяадбывалісяў1990­я—пачаткуХХIст.натэрыторыіБеларусііўпостсавецкіхрэс­публіках,уЗаходняйЕўропе;z� лакалізавацьнакарцепадзеі,звязаныязразвіццём Рэспуб-

лікі Беларусь;

119

z� характарызавацьіпараўноўвацьгістарычныяпадзеііз’явыў1990­я—пачаткуХХIст.(асноўныя этапы станаўлення суверэнітэту Беларусі; эвалюцыя дзяржаўнай сімволікі Рэспублікі Беларусь; асновы дзяржаўнага ладу Рэспублікі Беларусь; напрамкі сацыяльна-эканамічнага развіцця; вы-нікі рэспубліканскіх рэферэндумаў; шматвектарнасць знеш няй палітыкі Рэспублікі Беларусь; развіццё адукацыі і навукі ў Рэспубліцы Беларусь; адлюстраванне гістарычных падзей у творах літаратуры і мастацтва) звыкарыстан­немтэкстувучэбнагадапаможніка, ілюстрацый,вытрымакзгістарычныхдакументаў.

Выніковае абагульненне (1 гадзіна)

АГУЛЬНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА АРГАНІЗАЦЫІ АДУКАЦЫЙНАГА ПРАЦЭСУ

У працэсе навучання вучэбнаму прадмету «Гісторыя Бела-русі» ў IX класе рэкамендуецца арганізоўваць наступныя віды вучэбна-пазна вальнай дзейнасці вучняў: самастойнае чытанне;складаннеразгорнутагаплана;характарыстыка гістарычныхпа­дзей,з’яў,працэсаўпаалгарытмезвыкарыстаннемрозныхкрыніцінфармацыі (тэкстпараграфа,картасхема, схема, дыяграма, таб­ліца,ілюстрацыя,гістарычнаякарта,фатаграфія,фрагментыгіста­рычныхдакументаў,дакументальныхкінафільмаў,інтэрнэт,СМІ);характарыстыка вынікаўдзейнасці гістарычныхасоб і творчасцідзеячаў культуры; работа з гістарычным слоўнікам; складаннетабліцзгістарычнайінфармацыяй(храналагічных,сінхранічных,інфармацыйных,параўнальных);падрыхтоўкапаведамленняўпрагістарычныяпадзеі і асоб; распрацоўка вучэбныхпраектаў падкіраўніцтвамнастаўніка.

Па выніках вывучэння вучэбнага прадмета «Гісторыя Бела-русі» вучні павінны:

ўмець:z� суадносіцьпадзеігісторыіБеларусізадпаведныміімусавец­кай іеўрапейскайгісторыі;z� вызначацьхраналагічнуюпаслядоўнасць вывучаных гіста­рычныхпадзей іпрацэсаў, іхпрацягласць;

120

z� лакалізавацьнакарцегістарычныяпадзеі,характарызавацьгеапалітычнаестановішчаБеларусі;z� правільна (уадпаведнымкантэксце)выкарыстоўвацьвыву­чаныягістарычныяпаняццііканкрэтызавацьіхздапамогайпрыкладаў (фактаў);z� тлумачыцьпрычынна­выніковыясувязіпаміжгістарычныміпадзеямі,з’явамі,працэсамі,выкарыстоўваючыўнутрыпрад­метныяіміжпрадметныясувязі;z� параўноўваць гістарычныяпадзеі і з’явыпапрапанаваныхці самастойна вызначаныхкрытэрыях; выяўляць агульнаеіасаблівае,фармулявацьвывады;z� параўноўвацьпрыведзеныя ў вучэбнайлітаратурыпунктыгледжаннянаконтгістарычныхпадзей (працэсаў);z� вызначацьуласныяаргументаваныяадносіныданайбольшзначныхпадзейіасоб,дасягненняўматэрыяльнайідухоўнайкультурыБеларусі;z� аналізавацьфрагменты гістарычных дакументаў, выкары­стоўваць іх для характарыстыкі вывучаных гістарычныхфактаў;z� выкарыстоўвацьілюстрацыі,фатаграфіі,кінафрагментыяксамастойныякрыніцыінфармацыідляхарактарыстыкігіс­тарычныхпадзей,з’яў,асоб;z� выкарыстоўваць розныя крыніцы інфармацыі (даведнікі,дзіцячыя энцыклапедыі, інтэрнэт і інш.) дляпадрыхтоўкііпрэзентацыіпаведамленняўпрагістарычныяпадзеі,дзей­насцьгістарычныхасоб(дзеячаўкультуры)зхарактарысты­кай вынікаў іх дзейнасці (гістарычнай тэматыкі ў іх твор­часці);z� характарызавацьпомнікіБеларусі,прысвечаныягістарычнымпадзеям,якмесцыгістарычнайпамяці;z� працаваць з тэкстам вучэбнага дапаможніка ў кантэксцечытацкайпісьменнасці:z� самастойназнаходзіцьінфармацыю,прадстаўленуюўтэксцепараграфа;z� вылучацьгалоўнуюдумкуўтэксцепараграфа,складацьраз­горнутыпланпараграфаабоадказнаканкрэтнаепытанне;z� складацьнаасноветэкступараграфаманалагічнаевыказван­неўкантэксцепастаўленагапытання;

z� сістэматызаваць і абагульняць гістарычныяфакты,фарму­лявацьнагэтайпадставевысновы;z� пераводзіць інфармацыю з вербальна­лагічнайу вобразна­нагляднуюформу інаадварот;

выкарыстоўвацьнабытыяведыіўменні:z� длявырашэнняасобаснаарыентаваныхсітуацыйімадэліра­ваннясацыяльныхпаводзін;z� тлумачэння гістарычнага кантэксту пры азнаямленні сасродкамімасавайінфармацыі,чытаннімастацкайлітаратуры,праглядзефільмаў,наведваннігістарычныхвыдатныхмяс­цін і г.д.;z� фарміравання асобаснага стаўлення да агульначалавечыхтрадыцыйныхкаштоўнасцейбеларускагаграмадства;z� ажыццяўленнякамунікацыіўшматканфесіянальныміполі­культурнымграмадстве.

122

СУСВЕТНАЯ ГІСТОРЫЯ НАВЕЙШАГА ЧАСУ

1918 г. — пачатак XXI ст.

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Вучэбная праграма прызначана для арганізацыі вывучэннявучэбнагапрадмета «Сусветная гісторыя» ў IХкласе. Засваеннезместувучэбнагапрадметаажыццяўляеццаваўмовахрэалізацыікампетэнтнаснагападыходудападрыхтоўківучняў.

Мэтайвывучэннявучэбнагапрадмета«Сусветнаягісторыя»ўIХкласе з’яўляецца засваенне вучнямі асноў сістэматызаваныхведаўпранайважнейшыяпадзеі,з’явыіпрацэсысусветнайгісторыіз 1918 года дацяперашняга часу; авалоданне вучнямі спосабамівучэбна­пазнавальнай дзейнасці, накіраванай нафарміраваннесамасвядомасці асобы і яе паспяховую сацыялізацыюва ўмовахсучаснагаполікультурнага,поліэтнічнагаішматканфесіянальнагаграмадства.

Зыходзячы з названаймэты задачамі гістарычнай адукацыіз’яўляюцца:

zz засваеннеасноўныхфакталагічныхітэарэтычныхведаўпранайважнейшыяпадзеі,з’явы,працэсыразвіццяграмадства,асаблівасціразвіццяасобныхкраін,цывілізацыйірэгіёнаўуіхсістэмеіўзаемасувязі;засваеннеспецыяльныхспосабаўвучэбна­пазнавальнайдзейнасці вывучэння гісторыі(прад-метныя кампетэнцыі);zz фарміраванневопытупераўтваральнайітворчайпазнаваль­найдзейнасці,развіццёўменняўвыкарыстоўвацьзасвоеныяведы,уменні,вопытувучэбна­пазнавальнайдзейнасцііжыц­цёвыхсітуацыях(метапрад метныя кампетэнцыі);zz фарміраванне асноў этнанацыянальнай, грамадзянскай,культурнайідэнтычнасціасобы;выхаваннепачуццяўграма­дзянскасці і патрыятызму на аснове засваення сусветнайгісторыка­культурнайспадчыныіўсведамленнямесцаБела­русіўгэтайспадчыне(асобасныя кампетэнцыі).

123

Вучэбнаяпраграмагрунтуеццанаспалучэнніхраналагічнага,краіназнаўчага,параўнальна­гістарычнагападыходаў.Храналагіч-ны падыходпраяўляеццаўвывучэннігісторыіНавейшагачасуяклагічнагапрацягугісторыіСтаражытнагасвету,СярэдніхвякоўіНовага часу, а таксамаў тым,штопадзеі і з’явыў рамках тэмывывучаюццаўчасавым(храналагічным)парадку.Краіназнаўчы па-дыходзнайшоўадбітакувыдзяленніасобныхблокаў:краіныЕўро­пы і ЗША;Расія—СССР—РасійскаяФедэрацыя;краіныАзіі,АфрыкііЛацінскайАмерыкі.Параўнальна-гістарычны падыходдапамагаезнаходзіцьагульнаеіасабліваеўразвіццігістарычнагапрацэсу,паказвацьузаемасувязь іўзаемаабумоўленасцьпадзей.

Кампетэнтнасны падыходдападрыхтоўківыпускнікапаву­чэбнымпрадмеце«Сусветнаягісторыя»прадугледжваетакоевы­значэннемэт,зместу,метадаў,сродкаў,вынікаўнавучання,якіяспрыяюцьфарміраваннюгатоўнасцівучняўдажыццядзейнасціўсвеце,якіпастаянназмяняецца.

Кампетэнцыі разглядаюцца як гатоўнасць выкарыстоўвацьзасвоеныяўадукацыйнымпрацэсеведы,набытыяўменніінавыкі,сфарміраванывопытдзейнасцідлявырашэнняпрактычныхітвор­чых задач, працягу адукацыі, працоўнай дзейнасці, паспяховайсацыялізацыі.Уадносінахдаадукацыйнагапрацэсукампетэнцыіўяўляюцьсабойаб’ектыўнаісацыяльназададзеныяпатрабаваннідападрыхтоўківучняў,прадстаўленыяпералікамасобасных,ме­тапрадметныхіпрадметныхвынікаўнавучання.

Асобасныя выніківывучэннягісторыіўяўляюцьсабойсфармі­равануюсістэмукаштоўнасныхадносінвучняўдасябеііншых,дапрацэсунавучання іяговынікаў.Яныпрадугледжваюцьсфармі­раванасцьсветапогляду,асобаснайіграмадзянскайпазіцыівучняў;развіццёгатоўнасцідаадказныхпаводзінусучаснымграмадстве;назапашванневопытужыццядзейнасці,утымлікунаасновеасэн­савання сацыяльна­маральнага вопытупапярэдніх пакаленняў.Асобасныявыніківывучэннягісторыідазваляюцьсамаразвівацца,ставіцьмэты і будавацьжыццёвыя планы, займаць актыўнуюжыццёвую пазіцыю, захоўваць нацыянальную ідэнтычнасць уполікультурнымграмадстве,псіхічнае іфізічнаездароўе.

Метапрадметныя выніківывучэннягісторыіўяўляюцьсабойсукупнасцьагульнавучэбныхспосабаўдзейнасці,якіяфарміруюць

124

як у працэсе навучання, так і ў рэальныхжыццёвых сітуацыяхгатоўнасцьдакалектыўнайдзейнасцііўзаемаадносінсупрацоўніцтваваўстановеагульнайсярэдняйадукацыіісацыяльнымасяроддзі.Яныпрадугледжваюцьуменні вучняў вызначацьмэты сваёй ву­чэбна­пазнавальнайдзейнасці,шляхііхдасягнення,прадстаўляцьікарэкціравацьяевынікіўрозныхформах.

Прадметныя выніківывучэннягісторыінакіраваныназасва­еннезместувучэбнагапрадметаіасваеннеспецыяльныхспосабаўвучэбна­пазнавальнай дзейнасці.Яныпрадстаўленыў асноўныхпатрабаванняхдавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўпаслякож­нагараздзела.

Увучэбнайпраграмепавучэбнымпрадмеце«Сусветнаягісто­рыя»выкладзенызместгістарычнайадукацыі,якіструктураваныпараздзелахiтэмах,даеццапрыкладнаеразмеркаванневучэбна­гачасу.

Час,якіадводзіццаўвучэбнайпраграменавывучэннераздзе­лаў і тэм, з’яўляецца прыкладным.Настаўнік мае права змя­ніць колькасць гадзін на вывучэнне асобных тэм і раздзелаў іпаслядоўнасць іх вывучэння ўмежахнавучальнага года, не па­рушаючыагульнайколькасці гадзін і захоўваючы змест і логікувывучэннядадзенагапрадмета.

ГісторыяНавейшагачасу, якая вывучаеццаў IXкласе, з’яў­ляеццаважнымэтапамфарміраванняўвучняўцэласнайкарціныгістарычнагаразвіццясвету,безякогацяжкаарыентаваццаўсу­часнайсацыяльнайрэчаіснасці.Янараскрываекарцінугістарыч­нага працэсу ў яго адзінстве і супярэчлівасці ад заканчэнняПершай сусветнай вайныдацяперашнягачасу.У рамкахкурсаразглядаюцца такія пытанні, як сацыяльна­эканамічнае, палі­тычнаеікультурнаеразвіццёкраінЗаходняйіУсходняйЕўропы,ПаўночнайАмерыкінаэтапекрызісуіндустрыяльнагаграмадстваі яго пераходу да постындустрыяльнайцывілізацыі; прычыны інаступствысусветныхвойнаўінайбуйнейшыхсацыяльныхрэва­люцыйXX ст.; рэгіянальныя варыянтыпрацэсумадэрнізацыі ўкраінахАзіі,АфрыкііЛацінскайАмерыкіпаслякрушэннякала­ніяльнай сістэмы; інтэграцыйныя і дэзынтэграцыйныяпрацэсыўсучаснымсвеце.

Унавучаннігісторыігэтыкурсзаймаеасабліваемесца.Ёнз’яў­ляецца лагічным завяршэннем вывучэння сістэматычнага курса

125

гісторыі, таму ў ім знаходзяць адлюстраванне абагульняльныявысновыпра асноўныя тэндэнцыі і грамадска­гістарычнывопытпапярэдняга развіцця. КурсНавейшай гісторыі мае ключавоезначэннезпунктугледжанняфарміраваннясветапоглядуіграма­дзянскагавыхаваннявучняў,атрымання імі сацыяльназначныхведаўпра сучасныя тэндэнцыі развіцця свету, іхпадрыхтоўкі даўваходжанняўсамастойнаежыццё.

Важнуюролюўпавышэнніэфектыўнасцінавучаннявучэбнамупрадмету«Сусветнаягісторыя»адыгрываевыкарыстаннеўнутры­і міжпрадметных сувязей, якія з’яўляюцца аб’ектыўным вы­ражэннемінтэграцыйныхпрацэсаў,якіяадбываюццаўцяперашнічас як у галіненавукі і тэхнікі, так і ўжыцці грамадства. Гэтадазваляе пераадолець прадметную ізаляванасць і дубліраванневучэбнагаматэрыялу,спрыяеактуалізацыііпаглыбленнюведаў,фарміраваннюцэласныхуяўленняўпрагістарычныяз’явыіпра­цэсы і ўзаемасувязі паміж імі.Ажыццяўленнеміжпрадметныхсувязей робіць ведыпрактычна больш значнымі і прыдатнымі.Міжпрадметныя сувязі могуць быць устаноўлены з апорай нетолькінаведы,алеінаспосабывучэбна­пазнавальнайдзейнасці.Улічваючыгэта,упрацэсевывучэннявучэбнагапрадмета«Сусвет­ная гісторыя» вучнімогуць выкарыстоўваць веды і ўменні, на­бытыяпрывывучэннінетолькітакіхблізкароднасныхвучэбныхпрадметаў, як «Грамадазнаўства», «Русская литература», «Бе­ларускаялітаратура», «Геаграфія», «Мастацтва (айчынная і су­светнаямастацкаякультура)»,алеітакіхвучэбныхпрадметаў,як«Матэматыка», «Фізіка», «Хімія» і інш., а таксамапрымяняцьіхуновай сітуацыіякувучэбнай, так і ўпазаўрочнайдзейнасці.Унутры­іміжпрадметныясувязінеабходнаажыццяўляць,улічва­ючыспецыфікугістарычныхкурсаў,асобныхтэм іраздзелаў.

Усучаснайадукацыінадзвычайважна,кабвучаньавалодаўнетолькіпэўнайсумайведаў,алеінавучыўсясамастойнапрацаваць,вучыцца. Засваенне навыкаў навучання з’яўляецца ключавойкампетэнцыяй для навучання на працягу ўсягожыцця і патра­буе эфектыўнага кіраванняпрацэсам уласнага навучання. Тамуў IX класе ўзрастае ролямэтанакіраванай самастойнай работывучняў.Самастойнаяработа—гэтаработа,якаявыконваеццабезнепасрэднагаўдзелунастаўніка,алепаягозаданні,успецыяльна

126

прадстаўленыдлягэтагачас,прыгэтымвучнісвядома імкнуццадасягнуцьпастаўленыхмэт,ужываючысваенамаганніівыражаю­чыўтойцііншайформевынікразумовыхабофізічных(альботыхі іншыхразам) дзеянняў.Длянастаўніка гэта азначаене тольківыразнаеўсведамленнесвайгопланадзеянняў,алеіфарміраваннеў вучняўнекаторай схемызасваеннявучэбнагапрадметаўходзерашэнняновых вучэбных задач.Самастойная работа— гэта вы­шэйшаяформавучэбнайдзейнасцівучняў,формасамаадукацыі.

Вывучэннегісторыіўшколепавіннамецьбольшуюпрактыка­арыентаваную іпрыкладнуюнакіраванасцьякспосабрэалізацыікампетэнтнаснага падыходу, прынцып сувязі навучання зжыц­цём.Рашэнне гэтага пытаннямагчыма на аснове прыцягненняжыццёвага, сацыяльнага вопыту вучняў і ўключэння ў працэснавучання канкрэтных сітуацый і праблем, якія ўзнікаюць урэчаіснасці.Прыкладнаянакіраванасцьнавучаннягісторыіможабыцьрэалізаванапразсувязь гісторыі з сучаснасцю, аперыраванне гістарычнымі ведамі ў рэальных жыццёвых сітуацыях, аналіз канкрэтных сітуацый, праектны метад. Тамувельміважнатлу­мачыцьіпаказвацьвучням,длячагонеабходнавывучэннекожнайгістарычнайтэмы,дземогуцьбыцьвыкарыстаныатрыманыяведы.

Паспяховае засваенне зместу вучэбнагапрадмета«Сусветнаягісторыя»прадугледжвае выкарыстанне разнастайных сродкаў іметадаўнавучання.Працэснавучаннягісторыівартаарганізавацьтакімчынам,каббольшаячасткановагавучэбнагаматэрыялубылазасвоена вучняміна ўроку, длячагомэтазгоднавыкарыстоўвацьактыўныя і інтэрактыўныяметадынавучання. Інтэнсіфікавацьнавучальныпрацэс,зрабіцьягобольшцікавымінасычанымдапа­можавыкарыстаннеінфармацыйна­камунікацыйныхтэхналогій.Значныэфектдаевыкарыстаннеўсіхвідаўнагляднасцінаўроках:выяўленчай,умоўна­графічнай,прадметнайіінш.Асаблівуюролюпры вывучэнні матэрыялу па сусветнай гісторыі адыгрываюцьгістарычныякарты.

Аб’ёмдамашнягазаданнянастаўніквызначаезулікамсанітар­на­гігіенічныхправіл і нормарганізацыі адукацыйнагапрацэсу,пазнавальныхмагчымасцейвучняў,вынікаўурока.

127

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(52 гадзіны, у тым ліку 1 гадзіна — рэзервовы час)

ЧАСТКА I. СУСВЕТНАЯ ГІСТОРЫЯ НАВЕЙШАГА ЧАСУ:1918—1945 гг. (26 гадзін)

Свет пасля вайны.Паняцце«Навейшаягісторыя»іяеперыяды­зацыя.КраіныЗахаду:асноўныятэндэнцыіразвіцця.НаступствыПершайсусветнайвайны.Сусветныэканамічныкрызіс.Расія.Замежаміеўрапейскагасвету.

Р а з д з е л I. Краіны Еўропы і ЗША ў 1918—1939 гг. (8 гадзін)

Зацвярджэнне асноў пасляваеннага свету.Парыжскаямірнаяканферэнцыя.Версальскімірныдагавор.СтварэннеЛігіНацый.Вашынгтонскаяканферэнцыя.СупярэчнасціВерсальска­Вашынг­тонскайсістэмыміжнародныхадносін.

Заходняя Еўропа і ЗША ў 1918—1929 гг.РэвалюцыяўГерманіі.РэвалюцыйныўздымуіншыхкраінахЕўропы.Узнікненнефашыз­му.Прыходфашыстаўдаўладыў Італіі.Асаблівасці сацыяльна­эканамічнага і палітычнагаразвіццяўперыяд адноснай стабілі­зацыі.Міжнародныяадносіны.

Сусветны эканамічны крызіс і краіны Захаду.Прычыны,асноў­ныярысыіасаблівасцісусветнагаэканамічнагакрызісу.Шляхівы­хадузкрызісу.«Новыкурс»Ф.Рузвельта.Таталітарныварыянтвыхаду з крызісу.Наступствы сусветнага эканамічнагакрызісу.ПрыходнацыстаўдаўладыўГерманіі.

Барацьба супраць фашызму ў еўрапейскіх краінах напярэдадні Дру гой сусветнай вайны.УсталяваннефашысцкагарэжымуўГер­маніі.НародныфронтуФранцыі.Народныфронтіграмадзянскаявайнаў Іспаніі.Антыфашысцкірух.

Міжнародныя адносіны ў 1930­я гг.КрызісікрахВерсальска­Вашынгтонскайсістэмы.Агрэсіўнаяпалітыкафашысцкіхдзяржаў.Фарміраваннеблокаагрэсіўныхдзяржаў.Мюнхенскаяканферэн­цыя.ПраблемастварэннясістэмыкалектыўнайбяспекіўЕўропе.Савецка­германскідагаворабненападзенні.

128

Краіны Цэнтральнай і Паўднёва­Усходняй Еўропы.Утварэнненезалежныхдзяржаў.Усталяваннеаўтарытарныхрэжымаў.Аку­пацыяЧэхаславакіі.Польшчаперадпагрозайгерманскайагрэсіі.

Навука і культура Заходняй Еўропы і ЗША ў міжваенны пе­рыяд.Прыродазнаўчыянавукіінавукова­тэхнічныпрагрэс.Грамад­скія навукі.Працяг традыцыйрэалізму.Пошукі новыхформ умастацтве.Кіно.Архітэктура.

Абагульненне па раздзеле І.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� перыядызацыюгісторыіНавейшагачасу;z� найважнейшыяпадзеі, з’явы і працэсы гісторыіЗаходняйЕўропыў1918—1939гг.ііхдаты(Парыжская мірная кан-ферэнцыя, Версальскі дагавор, Вашынгтонская канферэнцыя, стварэнне Лігі Нацый, усталяванне Веймарскай рэспублікі, узнікненне фашызму, прыход да ўлады фашыстаў у Італіі, сусветны эканамічны крызіс, прыход фашыстаў да ўлады ў Германіі, Мюнхенская канферэнцыя, акупацыя Чэхаславакіі, падпісанне савецка-германскага дагавора аб ненападзенні);z� азначэнніпаняццяў(Навейшая гісторыя (гісторыя Навей-

шага часу), рэпарацыі, генацыд, гета, аншлюс, Ліга Нацый, «новы курс» Рузвельта, фашызм, нацызм, расізм, Народны фронт);z� імёныгістарычныхдзеячаў,дзеячаўнавукіікультурыўЗа­ходняйЕўропеіЗШАў1918—1939гг.,вынікііхдзейнасці.

Вучніпавінныўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўрозныхеўрапейскіхдзяржавах іЗШАў1918—1939гг.;z� паказвацьнагістарычнайкарцедзяржавы Заходняй Еўропы,

ЗША, месцы вывучаных гістарычных падзей;z� вылучаць асноўныяпрыметы гістарычныхпаняццяў і тлу­мачыць іх значэнне(Версальска-Вашынгтонская сістэма міжнародных адносін, палітыка «супакойвання» агрэсара, сістэма калектыўнай бяспекі, таталітарны палітычны рэжым, аўтарытарны палітычны рэжым);

129

z� характарызавацьгістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы,гіста­рычныхдзеячаў,помнікікультуры,палітычнаеісацыяльна­эканамічнаеразвіццёкраінЗаходняйЕўропыіЗШАў1918—1939гг.;z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычынна­выніковыясувязіпа­міжгістарычныміпадзеямі,з’явамііпрацэсамі,выкарыстоў­ваючыўнутрыпрадметныяіміжпрадметныясувязі(рашэнні Парыжскай мірнай канферэнцыі — узнікненне фашызму ў Германіі — сусветны эканамічны крызіс — прыход фашы-стаў да ўлады, таталітарны рэжым — культ асобы);z� ажыццяўляцьпараўнанне вывучаных гістарычныхпадзейі з’яў па прапанаваныхкрытэрыях; выяўляць агульнае іасаблівае,фармулявацьвысновы(аўтарытарны і таталі-тар ны рэжымы, шляхі выхаду з сусветнага эканамічнага крызісу);z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарыч­ных асоб, дасягненняўкультурыкраінЗаходняйЕўропы іЗШАў1918—1939гг.зпунктугледжанняагульначалавечыхкаштоўнасцей,аргументавацьсваёмеркаванне.

Р а з д з е л II. Гісторыя Савецкай дзяржавы: 1917—1939 гг. (7 гадзін)

Кастрычніцкая рэвалюцыя і ўсталяванне савецкай улады ў Расіі.Курсбальшавікоўнаўзброенаепаўстанне.Перамогапаўстан­няўПетраградзе.УсталяваннесавецкайуладыўРасіі.Брэсцкімір.

Грамадзянская вайна.ПрычыныіэтапыГрамадзянскайвайныўРасіі.АсноўныясілыіўдзельнікіГрамадзянскайвайны.ВаенныядзеяннінафрантахГрамадзянскайвайны.ПрычыныперамогіЧыр­вонайАрміі.

Курс на пабудову сацыялізму (2 гадзіны).Палітыка«ваеннагакамунізму».Эканамічныіпалітычныкрызісукраіне.Новаяэка­намічнаяпалітыка. Індустрыялізацыяікалектывізацыя.

Палітычнае развіццё Савецкай дзяржавы.УтварэннеСССРіягогістарычнаезначэнне.Асноўныярысысавецкайпалітычнайсістэ­мы.РазвіццёадносінзкраінаміЗахаду.БарацьбаСССРзастварэн­несістэмыкалектыўнайбяспекі.

130

Культурныя пераўтварэнні ў СССР. Ліквідацыямасавай не­пісьменнасцііфарміраваннесавецкайсістэмыадукацыі.Навуко­выя адкрыцці. Асаблівасці развіцця літаратуры і мастацтва.Савецкаядзяржава іцарква.

Абагульненне па раздзеле ІІ.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� найважнейшыяпадзеі, з’явы і працэсы гісторыі савецкагаграмадства ў 1918—1939 гг. і іх даты(Кастрычніцкая рэ-валюцыя 1917 г., Грамадзянская вайна, палітыка «ваеннага камунізму», новая эканамічнаяпалітыка, утварэнне СССР, індустрыялізацыя, калектывізацыя, прыняцце канстыту-цый у СССР);z� азначэнніпаняццяў(грамадзянская вайна, харчразвёрстка,

харчпадатак, індустрыялізацыя, калектывізацыя, культур-ная рэвалюцыя, культ асобы, аўтаномія, федэрацыя);z� імёныгістарычныхдзеячаў,дзеячаўнавукіікультуры,вы­нікі іхдзейнасці;z� імёныгістарычныхдзеячаў,дзеячаўнавукіікультурыўСССРу1918—1939гг.,вынікі іхдзейнасці.

Вучніпавінны ўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўсавец­кайдзяржаве,ЗаходняйЕўропе іЗШАў1918—1939гг.;z� паказвацьнагістарычнайкарцетэрыторыі савецкіх рэспуб-

лік і іх сталіцы, змяненні тэрыторыі СССР у міжваенны перыяд, найбуйнейшыя прамысловыя цэнтры СССР у між-ваенны перыяд;z� вылучаць асноўныяпрыметы гістарычныхпаняццяў і тлу­мачыцьіхзначэнне(рэвалюцыйная дыктатура, пяцігодка, стаханаўскі рух, метад сацыялістычнага рэалізму);z� характарызавацьгістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы,гіста­рычныхдзеячаў,помнікікультуры,палітычнаеісацыяльна­эканамічнаеразвіццёСавецкайдзяржавыў1918—1939 гг.(на аснове тэксту вучэбнага дапаможніка, ілюстрацыйнагаматэрыялу іфрагментаўгістарычныхдакументаў);

131

z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычынна­выніковыясувязіпа­міжгістарычныміпадзеямі,з’явамііпрацэсамі,выкарыстоў­ваючыўнутрыпрадметныя іміжпрадметныя сувязі(Каст- рычніцкая рэвалюцыя — Грама дзянская вайна, эка на мічная разруха — новая эканамічная палітыка, ін дустрыя ліза-цыя — калектывізацыя);z� ажыццяўляцьпараўнанневывучаныхгістарычныхпадзей із’яўпапрапанаваныхкрытэрыях;выяўляцьагульнаеіасаб­лівае,фармулявацьвысновы(палітыка «ваеннага ка муніз-му» і новая эканамічная палітыка, план аўтана мізацыі і федэрацыі);z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарыч­ныхасоб,дасягненняўкультурыСавецкайРасіі,СССРу1918—1939гг.зпунктугледжанняагульначалавечыхкаштоўнас­цей,аргументавацьсваёмеркаванне.

Р а з д з е л ІІІ. Краіны Усходу і Лацінскай Амерыкі (1918—1945 гг.) (5 гадзін)

Кітай.КітайскаяРэспублікапасляПершай сусветнай вайны(1919—1924).Нацыянальная рэвалюцыя1925—1928 гг. Грама­дзянская вайна 1928—1937 гг.АгрэсіяЯпоніі ўКітаі.Развіццёкультуры.

Індыя.Пасляваенныўздымнацыянальна­вызваленчагаруху.Ідэалогіягандзізму.Саляныпаход.ІндыяўгадыДругойсусветнайвайны.Культура іладжыцця індыйцаў.

Японія.Праблемыяпонскай эканомікі.Палітычнаеразвіццё.Прыходмілітарыстаўдаўлады.Знешняяпалітыка.ЯпоніяўгадыДругойсусветнайвайны.КультураЯпоніі.

Мусульманскі свет.НацыянальнаярэвалюцыяўТурцыі1918—1923 гг.Рэформыў Іране.Дасягненне незалежнасціАфганіста­нам.Барацьбаегіпецкаганародазанезалежнасць.Культураіладжыцця.

Лацінская Амерыка. Сацыяльна­эканамічнаеразвіццё.Палі­тыкаЗШАўдачыненнідакраінЛацінскайАмерыкі.Асаблівасціпалітычнага развіцця:Аргенціна,Бразілія,Мексіка.КультураЛацінскайАмерыкі.

132

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� найважнейшыяпадзеі,з’явыіпрацэсыгісторыікраінУсходуіЛацінскайАмерыкіў1918—1945гг., іхдаты(рух 4 мая, Нацыянальная рэвалюцыя ў Кітаі, абвяшчэнне Кітайскай Савецкай Рэспублікі, «саляны паход», кемалісцкая рэвалю-цыя);z� азначэнніпаняццяў(мандатная сістэма, «маладыя афіцэ-

ры», шарыят, сацьяграха, ваенная дыктатура);z� імёныгістарычныхдзеячаў,дзеячаўкультурыкраінУсходуіЛацінскайАмерыкіў1918—1945гг.,вынікііхдзейнасці.

Вучніпавінныўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўкраі­нахУсходуіЛацінскайАмерыкі,Савецкайдзяржаве,Заход­няйЕўропе іЗШАў1918—1939гг.;z� паказваць на гістарычнай карцетэрыторыі дзяржаў і іх

сталіцы, месцы вывучаемых гістарычных падзей;z� вылучаць асноўныяпрыметы гістарычныхпаняццяў і тлу­мачыць іх значэнне (гандзізм, кемалізм, мілітарысцкая ідэалогія ў Японіі, фундаменталізм і рэфармізм у ісламе);z� характарызавацьгістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы,гіста­рычныхдзеячаў,помнікікультуры,палітычнае,сацыяльна­эканамічнае,культурнаеразвіццёкраінУсходуіЛацінскайАмерыкіў1918—1945гг.(наасноветэкстувучэбнагадапа­можніка,ілюстрацыйнагаматэрыялуіфрагментаўгістарыч­ныхдакументаў);z� ажыццяўляцьпараўнанневывучаныхгістарычныхпадзейіз’яўпапрапанаваныхкрытэрыях;выяўляцьагульнаеіасаб­лівае,фармуляваць высновы(асаблівасці нацыянальнага ру ху ў Кітаі і Індыі);z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарыч­ныхасоб, дасягненняўкультурыкраінУсходу іЛацінскайАмерыкіў1918—1945гг.зпунктугледжанняагульначала­вечыхкаштоўнасцей,аргументавацьсваёмеркаванне.

133

Р а з д з е л IV. Другая сусветная вайна. Вялікая Айчынная вайна савецкага народа

(5 гадзін)Пачатак Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў.Прычыны

іхарактарДругойсусветнайвайны.ЗахопфашысцкайГерманіяйкраінЗаходняйЕўропы.НападзеннефашысцкайГерманіінаСССРіправалстратэгіі«маланкавайвайны».БітвазаМаскву.Стварэннеантыгітлераўскайкааліцыі.

Карэнны пералом у ходзе Вялікай Айчыннай і Другой сусвет­най войнаў.ВырашальныяперамогіЧырвонайАрмііпадСталін­градамінаКурскайдузе.ВаенныядзеянніармійЗШАіАнглііўканцы1942—1943гг.КапітуляцыяІталіі.ВайнанаЦіхіміАтлан­тычным акіянах.Умацаванне антыгітлераўскайкааліцыі. Тэге­ранскаяканферэнцыя.

Барацьба з захопнікамі на акупіраванай тэрыторыі.Фашысцкі«новыпарадак».РухСупраціўленняўакупіраваныхкраінахЕўро­пы.Барацьбасавецкаганародаўтылеворага.

Савецкі тыл у час вайны. Перавод эканомікі на ваеннылад.Абароннаяпрамысловасць.Працоўны гераізм савецкаганарода.РускаяПраваслаўнаяЦарква ў гадывайны.Штодзённаежыццёсавецкіхлюдзейутыле.СтановішчаўблакаднымЛенінградзе.

Заключны этап Другой сусветнай вайны.ПачатаквызваленняЧырвонайАрміяй еўрапейскіхкраін.Адкрыццё другогафронту.Крымскаяканферэнцыя.КапітуляцыяГерманіі.Патсдамскаякан­ференцыя.ПаражэннеЯпоніі.ЗаснаваннеАрганізацыіАб’яднаныхНацый(ААН).Кошт ізначэннеперамогі.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� храналагічныярамкі і перыядызацыюДругой сусветнай іВялікайАйчыннайвойнаў,найважнейшыяпадзеіДругойсу­светнайіВялікайАйчыннайвойнаўііхдаты(«дзіўная вай-на», бітва за Англію, бітва за Маскву, Сталінградская бітва, бітва на Курскай дузе, блакада Ленін града, Тэгеранская, Крымская, Патсдамская канферэнцыі);z� асноўныхудзельнікаўДругойсусветнайіВялікайАйчыннайвойнаў;

134

z� азначэнніпаняццяў(«дзіўная вайна», Траісты пакт, ленд-ліз, «новы парадак», генацыд, Халакост, другі фронт, безага-ворачная капіту ляцыя, Арганізацыя Аб’яднаных Нацый (ААН), Нюрнбергскі трыбунал);z� імёны гістарычных дзеячаў, якія ўнеслі ўклад у разгромнацысцкайГерманіі імілітарысцкайЯпоніі.

Вучніпавінныўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбываюццанароз­ныхтэатрахваенныхдзеянняў;z� паказвацьнагістарычнайкарцекраіны — удзельніцы Другой

сусветнай вайны, месцы найбуйнейшых бітваў;z� выкарыстоўвацьгістарычнуюкартуяккрыніцуінфармацыіпрыхарактарыстыцываенныхдзеянняў;z� вылучацьасноўныяпрыметыгістарычныхпаняццяўітлума­чыць іх значэнне (антыгітлераўская кааліцыя, карэнны пералом у вайне, рух Супраціўлення);z� характарызавацьважнейшыяваенныя іпалітычныяпадзеіДругойсусветнайвайны(наасноветэкстувучэбнагадапамож­ніка, ілюстрацыйнагаматэрыялу,фрагментаў гістарычныхдакументаў,фрагментаўкінахронікі і інш.);z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычынна­выніковыясувязіпа­міжваеннымііпалітычныміпадзеяміДругойсусветнайвай­ны,выкарыстоўваючыўнутрыпрадметныяіміжпрадметныясувязі;z� характарызаваць гістарычныяпадзеі і з’явы, гістарычныхдзеячаў,палітычнаеісацыяльна­эканамічнаеразвіццёкраіннапярэдаднііўгадыДругойсусветнайіВялікайАйчыннайвойнаў (на аснове тэксту вучэбнага дапаможніка, ілюстра­цыйнагаматэрыялуіфрагментаўгістарычныхдакументаў);z� ажыццяўляцьпараўнанне вывучаных гістарычныхпадзейі з’яў па прапанаваныхкрытэрыях; выяўляць агульнае іасаблівае,фармулявацьвысновы(пачатковы перыяд Другой сусветнай вайны ў Еўропе і пачатакВялікай Айчыннай вайны, Сталінградскую бітву і бітву пры Эль-Аламейне, рух Супраціўлення, партызанскі і падпольны рух на часова акупі раванай тэрыторыі СССР, уклад СССР і саюзнікаў па антыгітлераўскай кааліцыі ў разгром ворага);

135

z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарыч­ныхасоб,дасягненняўкультурыперыядуДругойсусветнайвайны,аргументавацьсваёмеркаванне.

ЧАСТКА II. СУСВЕТНАЯ ГІСТОРЫЯ НАВЕЙШАГА ЧАСУ:1945 г. — пачатак XXI ст. (25 гадзін)

Асноўныя тэндэнцыі развіцця краін свету пасля Другой су­светнай вайны. «Халоднаявайна».Разрадкаміжнароднайнапру­жанасці.Паваротадразрадкідаканфрантацыі.РаспадСССРіягонаступствы.Неакансерватыўнаярэвалюцыя.Паглыбленнеінтэгра­цыі і глабалізацыя.

Р а з д з е л I. Краіны Еўропы і ЗША (8 гадзін)

Злучаныя Штаты Амерыкі.Сацыяльна­эканамічнаеіпалітычнаеразвіццё.Расаваяпраблема.Пераадоленне эканамічнагакрызісуірашэннесацыяльныхпраблем.Знешняяпалітыка.

Вялікабрытанія. РаспадБрытанскайкаланіяльнай імперыі.Унутранаяізнешняяпалітыка(1945—1964).Ірландская(Ольстэр­ская) праблема ішляхі яе вырашэння.Вялікабрытанія ўканцыХХ—пачаткуXXIст.

Францыя.РэжымЧацвёртайрэспублікі.РаспадФранцузскайкаланіяльнайімперыі.Пятаярэспубліка.Знешняяпалітыка.Эка­намічныўздымуФранцыіўканцы1950—1960­х гг.Палітычныкрызіс1968г.ФранцыяўканцыХХ—пачаткуXXIст.

Германія.УтварэннеФРГіГДР.Сацыяльна­эканамічнаеіпа­літычнаеразвіццёФРГ.Будаўніцтва ікрызіс сацыялізмуўГДР.Аб’яднаннеГерманіі.ФРГуканцыХХ—пачаткуХХІст.

Італія.Пасляваенныядэмакратычныяпераўтварэнні.Сацыяль­на­эканамічнаеіпалітычнаеразвіццёў1950—1970­хгг.ПраблемаПоўдня.Унутрыпалітычныкрызіс 1970—1980­х гг.ПалітычныязменыўканцыХХ—пачаткуХХІст.Знешняяпалітыка.

Краіны Цэнтральнай і Паўднёва­Усходняй Еўропы. Пераў­тварэнніпершыхпасляваенныхгадоў.Поспехі іцяжкасці сацыя­лістычнагабудаўніцтва.Нарастаннекрызісусацыялізму.«Аксаміт­ныярэвалюцыі»1989—1991гг.РаспадЧэхаславакіі.ГрамадзянскаявайнаўЮгаславіі. ІнтэграцыяўеўрапейскіяструктурыіНАТА.

136

Навука і культура Заходняй Еўропы і ЗША.Развіццёнавукііадукацыі.Фарміраванне інфармацыйнага грамадства.Элітарнаяімасаваякультура.Кінематограф.Сацыяльныяматывыўмастац­кайлітаратурыівыяўленчыммастацтве.Архітэктура.

Абагульненне па раздзеле І.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� найважнейшыяпадзеі, з’явы і працэсы гісторыіЕўропы іЗШАўпасляваенныперыяд,іхдаты(утварэнне сусветнай сістэмы сацыялізму, «халодная вайна», Карыбскі крызіс, па чатак асваення космасу, ін тэграцыя краін Захаду, аб’яд-нанне Германіі, «будапешцкая восень», «пражская вясна», «акса мітныя рэвалюцыі», навукова-тэхнічная рэва лю цыя, распад сацыя лістычнага блока);z� азначэнніпаняццяў(«план Маршала», «дактрына Трумэна»,

ін тэграцыя, «халодная вайна», макартызм, транснацыя-нальныя карпа рацыі (ТНК), ваенна-прамысловы комплекс (ВПК), Паўночнаатлантычны блок (НАТА), Арганізацыя Варшаўскага Дагавора (АВД), Савет экана мічнай узаема-дапамогі (СЭУ), Еўрапейскі Саюз (ЕС));z� імёнынайважнейшых гістарычныхдзеячаў, дзеячаўкуль­турыЕўропыіЗШАўпасляваенныперыяд,вынікііхдзей­насці;z� важнейшыядасягненнікультуры,навукіітэхнікікраінЕўро­пыіЗШАўпасляваенныперыяд і іхзначэнне.

Вучніпавінныўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўрозныхдзяржавахЕўропыіЗШАўпасляваенныперыяд;z� паказваць на гістарычнай карцедзяржавы пасляваеннай

Еўропы і ЗША, месцы значных гістарычных падзей, тэры-тарыяльныя змены пасля распаду сацыялістычнага блока;z� выкарыстоўвацьгістарычнуюкартуяккрыніцуінфармацыіпрагістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы;z� вылучаць асноўныяпрыметы гістарычныхпаняццяў і тлу­мачыцьіхзначэнне(двухполюсны свет, дэнацыяналізацыя,

137

неафашызм, неакан серватызм, навукова-тэхнічная рэвалю-цыя (НТР), постындустры яльнае (інфармацыйнае) грамад-ства, глабальныя праблемы);z� характарызавацьгістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы,гіста­рычныхдзеячаў,помнікікультуры,палітычнаеісацыяльна­эканамічнае развіццё краінЕўропы і ЗШАў пасляваенныперыяд (на аснове тэксту вучэбнага дапаможніка, ілюстра­цыйнагаматэрыялуіфрагментаўгістарычныхдакументаў);z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычынна­выніковыясувязіпа­між гістарычнымі падзеямі, з’явамі і працэсамі, выкары­стоўваючы ўнутрыпрадметныя і міжпрадметныя сувязі(фар міраванне двухполюснага свету — «халодная вайна», «халодная вайна» — раскол Германіі, распад сацыялістыч-нага блока — тэрытарыяльныя змены ў Еўропе);z� ажыццяўляцьпараўнанне вывучаных гістарычныхпадзейі з’яў па прапанаваныхкрытэрыях; выяўляць агульнае іасаблівае,фармулявацьвысновы(палітыка лейбарыстаў у 1940—1950-я гг. і кансерватараў у 1960—1970-я гг. у Вялі-кабрытаніі, грамадска-палітычнае і сацыяльна-эка намічнае развіццё краін Заходняй Еўропы і краін сацыялістычнага блока, будаўніцтва сацыялізму ў краінах Цэнтральнай і Паўд нёва-Усходняй Еўропы ў канцы 1940-х і ў 1950-я гг. і будаўніцтва сацыялізму ў СССР у 1920—1930-я гг.);z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарыч­ныхасоб,дасягненняўкультурыкраінЕўропыіЗШАўпа­сляваенныперыяд з пункту гледжання агульначалавечыхкаштоўнасцей,аргументавацьсваёмеркаванне.

Р а з д з е л II. Гісторыя СССР і Расійскай Федэрацыі

(7 гадзін)

СССР у 1945—1953 гг. Аднаўленненароднайгаспадаркі.Палі­тычнаеразвіццёкраіны.Палітычныярэпрэсіі.Знешняяпалітыка.

СССР у 1953 г. — сярэдзіне 1960­х гг. СССР пасля смерціІ.В.Сталіна.ХХз’ездКПСС іягорашэнні.Рэформыдругойпа­ловы1950—першайпаловы1960­хгг.Знешняяпалітыка.

138

СССР у сярэдзіне 1960­х — пачатку 1980­х гг. Эпоха«развітогасацыялізму». Грамадска­палітычнаежыццё.Праблемы знешняйпалітыкіСССР.

Палітыка перабудовы і распад СССР.Крызіс1980­хгг.Пера­будова і крах палітыкіМ. С. Гарбачова. Рэформа палітычнайсістэмы і яе наступствы.Жнівеньскі палітычныкрызіс 1991 г.іраспадСССР.

Расійская Федэрацыя. Расіянашляхудасуверэнітэту.Радыкаль­наяэканамічнаярэформа.Кастрычніцкіяпадзеі1993г.іпрыняццеКанстытуцыіРасійскайФедэрацыі.Сацыяльна­эканамічнае і па­літычнаеразвіццёРасііў1994—1999гг.РасіяўпачаткуXXIст.

Навука і культура ў СССР і Расійскай Федэрацыі.АдукацыяінавукаўСССР.Мастацкаякультураілітаратура.ДухоўнаежыццёРасііўканцыХХ—пачаткуХХІст.

Абагульненне па раздзеле ІІ.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� найважнейшыяпадзеі, з’явы і працэсы гісторыі савецкагаграмадстваіРасійскайФедэрацыіўпасляваенныперыяд,іхдаты(ХХ з’езд КПСС, пачатак асваення космасу, эканаміч-ная рэформа 1965 г., вайна ў Афганістане, перабудова, распад СССР, утварэнне СНД);z� азначэнніпаняццяў(валюнтарызм, рэабілітацыя, дэмакра-

ты за цыя, перабудова, галоснасць, Садружнасць Незалежных Дзяржаў (СНД));z� імёнынайважнейшыхпалітычных дзеячаў, дзеячаў куль­турыСССР іРасійскайФедэрацыі ў пасляваенныперыяд,вынікі іхдзейнасці;z� важнейшыядасягненні культуры, навукі і тэхнікі ўСССРіРасійскайФедэрацыіўпасляваенныперыяд.

Вучніпавінны ўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўСССР/РасійскайФедэрацыі,краінахЕўропыіЗШАўпасляваенныперыяд;

139

z� паказвацьнагістарычнайкарцемесцызначныхгістарычныхпадзей,тэрыторыюСССР,краіныСНДі іхсталіцы;z� выкарыстоўвацьгістарычнуюкартуяккрыніцуінфармацыіпрагістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы;z� вылучацьасноўныяпрыкметыгістарычныхпаняццяўітлу­мачыцьіхзначэнне(дэсталінізацыя, «адліга», экстэнсіўны шлях развіцця гаспадаркі, інтэнсіўны шлях развіцця гаспадаркі, разрадка міжнароднай напружанасці, новае палітычнае мысленне);z� характарызавацьгістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы,гіста­рычныхдзеячаў,помнікікультуры,асаблівасціпалітычнагаі сацыяльна­эканамічнага развіццяСавецкай дзяржавы ўпасляваенныперыяд, прычыныраспадуСССР, асаблівасціпалітычнага і сацыяльна­эканамічнага развіццяРасійскайФедэрацыі,асноўныянапрамкіівынікірасійска­беларускайінтэграцыі і інтэграцыікраінСНД (на аснове тэксту вучэб­нагадапаможніка,ілюстрацыйнагаматэрыялуіфрагментаўгістарычныхдакументаў);z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычынна­выніковыясувязіпа­міжгістарычныміпадзеямі,з’явамііпрацэсамі,выкарыстоў­ваючыўнутрыпрадметныяіміжпрадметныясувязі;z� ажыццяўляцьпараўнанне вывучаных гістарычныхпадзейі з’яў па прапанаваныхкрытэрыях; выяўляць агульнае іасаблівае, фармуляваць высновы (сталінскі палітычны рэ жым і хрушчоўская «адліга», экстэнсіўны і інтэнсіўны шляхі развіцця эканомікі, грамадска-палітычны лад у СССР у сярэдзіне 1960-х — першай палове 1980-х гг. і ў гады пе-рабудовы);z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарыч­ныхасоб,дасягненняўкультурыСССРіРасійскайФедэрацыіўпасляваенныперыяд зпункту гледжання агульначалаве­чыхкаштоўнасцей,аргументавацьсваёмеркаванне.

140

Р а з д з е л ІІІ. Краіны Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі пасля Другой сусветнай вайны

(9 гадзін)Распад каланіяльнай сістэмы.Атрыманненезалежнасці.Краі­

ны, якія развіваюцца. «Халодная вайна» і «трэці свет».Новыядзяржавыўпошукахстабільнасці.Перашкодынашляхуразвіцця.

Кітай у 1945—1978 гг.УтварэннеКНР.Аднаўленчыперыяд.Палітыка«трохчырвоныхсцягоў».«Курснарэгуляваннеэкано­мікі».«Культурнаярэвалюцыя».

Кітайская Народная Рэспубліка.КітайпаслясмерціМаоЦзэ­дуна.Рэфармаванне сацыялістычнага грамадства.Знешняяпалі­тыкаКНР.

Японія.ПасляваеннаяЯпонія.Сан­Францыскідагавор.Экана­мічнаеразвіццё.Палітычнаеразвіццё.СучаснаяЯпонія.

Індыя.Дасягненненезалежнасці.Індыя—брытанскідамініён.Утварэннерэспублікі.«КурсНэру».Сацыяльна­эканамічнаеіпа­літычнае развіццё Індыі ў 1964 г.—пачаткуXXI ст.Праблемызнешняйпалітыкі.

Краіны мусульманскага свету.Агульнаяхарактарыстыка.На­цыянальна­вызваленчыярэвалюцыіўарабскімсвеце.Егіпет.Іран.Турцыя.

Краіны Лацінскай Амерыкі.Сацыяльна­эканамічнаеразвіццё.Палітычнаежыццё.Рэформы,ваенныядыктатурыірэвалюцыі(Мек­сіка,Куба,Чылі,Бразілія).

Лакальныя войны і канфлікты. Араба­ізраільскі канфлікт.ВайнаўВ’етнаме.Карэйскаявайна.ВойныўАфганістане і зонеПерсідскагазаліва.

Абагульненне па раздзеле ІІІ.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� найважнейшыяпадзеі,з’явыіпрацэсыгісторыікраінАзіі,Афрыкі іЛацінскайАмерыкіпасляДругой сусветнай вай­ны, іхдаты;z� азначэнніпаняццяў(краіны «трэцяга свету», «год Афрыкі»,

«культурная рэвалюцыя» ў Кітаі, мааізм, палітыка «вялі-

141

кага скачка», «курс Нэру», Рух недалучэння, ісламскі фунда-менталізм, тэрарызм);z� імёны найважнейшых гістарычных дзеячаў вывучаемагаперыяду;z� важнейшыядасягненнікультуры,навукіітэхнікіўкраінахАзіі,Афрыкі,ЛацінскайАмерыкіўпасляваенныперыяд.

Вучніпавінныўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўкраі­нахАзіі,Афрыкі,ЛацінскайАмерыкі, СССР / РасійскайФедэрацыі,краінахЕўропыіЗШАўпасляваенныперыяд;z� паказвацьнагістарычнайкарцемесцы значных гістарычных

падзей, тэрыторыі дзяржаў Азіі, Афрыкі, Лацінскай Амерыкі і іх сталіцы;z� выкарыстоўвацьгістарычнуюкартуяккрыніцуінфармацыіпрагістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы;z� вылучаць асноўныяпрыметы гістарычныхпаняццяў і тлу­мачыць іхзначэнне(дэкаланізацыя, неакаланіялізм);z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычынна­выніковыясувязіпа­міжгістарычныміпадзеямі,з’явамііпрацэсамі,выкарыстоў­ваючыўнутрыпрадметныяіміжпрадметныясувязі(«халод-ная вайна» — лакаль ныя канфлікты ў краінах Азіі);z� ажыццяўляцьпараўнанневывучаныхгістарычныхпадзейіз’яўпапрапанаваныхкрытэрыях;выяўляцьагульнаеіасаб­лівае,фармулявацьвысновы(эканамічнае развіццё Кітая ў гады «культурнай рэвалюцыі» і пасля смерці Мао Цзэдуна);z� вызначаць свае адносіны да падзей і з’яў, дзейнасці гіста­рычных асоб, дасягненняў культурыкраінАзіі,Афрыкі іЛацінскайАмерыкіўпасляваенныперыядзпунктугледжан­ня агульначалавечых каштоўнасцей, аргументаваць сваёмеркаванне.

АГУЛЬНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА АРГАНІЗАЦЫІ АДУКАЦЫЙНАГА ПРАЦЭСУ

УпрацэсенавучаннягісторыіНавейшагачасуўIXкласерэка­мендуецца арганізоўвацьнаступныя віды вучэбна­пазнавальнайдзейнасцівучняў:работазгістарычнайкартай,гістарычнымслоў­нікам,самастойнаяработазтэкстам,складаннеразгорнутагаплана,

142

характарыстыкагістарычныхпадзей,з’яўіпрацэсаўпаалгарытмезапорайнарозныякрыніцыінфармацыі(тэкст,схема,дыяграма,табліца, ілюстрацыя, гістарычная карта,фатаграфія,фрагментдакументальнагакінафільма),характарыстыкагістарычныхдзея­чаў і дзеячаў культуры па алгарытме, работа з рознымі відамідакументальныхкрыніц (фрагментамі гістарычныхдакументаў,фотаздымкамі,фрагментамідакументальныхфільмаў),складаннетабліцзгістарычнайінфармацыяй(храналагічныхісінхранічных,інфарматыўных,параўнальных),падрыхтоўкапаведамленняўпрагістарычныяпадзеі іасоб.

Па выніках вывучэння гісторыі Навейшага часу ў IX класе вучні павінны:

умець:z� вызначацьхраналагічнуюпаслядоўнасць вывучаных гіста­рычныхпадзей, іхпрацягласць;z� суадносіцьдатыгістарычныхпадзейзперыядаміНавейшагачасу;z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўрозныхрэгіёнах ідзяржавахувывучаемыперыяд;z� лакалізавацьпадзеігісторыіНавейшагачасуўпрасторы;z� апісваць:а)ключавыяпадзеігісторыіНавейшагачасу;б)умо­выжыццялюдзейрознагасацыяльнагастановішчаўрозныхкраінахуНавейшычас;в)помнікікультуры;z� характарызаваць асноўныя перыядыНавейшай гісторыі;сацыяльна­эканамічнае,палітычнаестановішчакраінірэгіё­наў;нацыянальна­вызваленчыярухііпрацэсдэкаланізацыі;дзейнасць палітычных і дзяржаўных асоб і дзеячаў куль­туры;найбольшзначныяз’явыкультурыўНавейшычас;z� тлумачыцьпрычынна­выніковыясувязінайбольшзначныхпадзей і з’яў гісторыіНавейшагачасу, раскрываць узаема­абумоўленасць змяненняў у асноўных сферах грамадскагажыцця;z� ажыццяўляцьпараўнаннегістарычныхфактаўіз’яўпазага­дзявызначаныхкрытэрыях;z� абагульняць, сістэматызаваць, класіфікаваць гістарычныяфакты,рабіцьнагэтайасновеаргументаваныявысновы;

143

z� выкарыстоўвацьгістарычныякарты,ілюстрацыі,фатаграфіі,кінафрагментыяккрыніцуінфармацыіпрыхарактарыстыцыгістарычныхфактаў,асоб,інтэгравацьінфармацыюзрозныхкрыніцпрывыкананнізаданняўпраблемнагаіпераўтвараль­нагахарактару;z� правільнавыкарыстоўвацьвывучаныягістарычныяпаняцці;z� праводзіцьаналізгістарычныхдакументаў,выкарыстоўвацьіх прыхарактарыстыцы вывучаных гістарычныхфактаў,рашэннівучэбныхзадач;z� працавацьзтэкстамвучэбнагадапаможніка:z� вылучацьгалоўнаеўтэксцепараграфа,складацьразгорнутыпланпунктапараграфаабоадказунаканкрэтнаепытанне;z� канкрэтызавацьвысновы,гістарычныяпаняцціпрыкладамі;z� знаходзіцьадказынапастаўленыяпытанні;z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычынна­выніковыясувязіпа­міжгістарычныміпадзеямі,з’явамінаасновеаналізутэксту;z� ажыццяўляцьпараўнанне вывучаных гістарычныхфактаўпапэўныхкрытэрыях;выяўляцьагульнае іасаблівае,фар­мулявацьвысновы;z� абагульняцьінфармацыюпараграфа,фармулявацьвысновы;z� абагульняць, сістэматызаваць і класіфікаваць гістарычныяфакты,фармулявацьнагэтайасновевысновы;z� выкарыстоўваць розныя крыніцы інфармацыі (даведнікі,дзіцячыяэнцыклапедыі,інтэрнэтіінш.)дляпошукудадат­ковай інфармацыі пра найважнейшыяпадзеі, гістарычныхасоб,дасягненнікультурыНавейшагачасу;z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарыч­ныхасоб,дасягненняўкультурыНавейшагачасу,аргумента­вацьсваёмеркаванне;

прымяняць засвоеныяведыіўменні:z� длярашэннявучэбныхзадач;z� тлумачэннягістарычнагакантэкстунавакольнайрэчаіснасці(пры чытанні мастацкай літаратуры, праглядзе фільмаў,наведваннігістарычныхславутасцей і г.д.);z� вызначэння свайго стаўлення да найбольш значных гіста­рычныхпадзей,з’яўігістарычныхасобгісторыіНавейшагачасу.

144

Вучэбна­метадычнае забеспячэнне адукацыйнага працэсу

Атлас.ВсемирнаяисторияНовейшеговремени,1918—1945гг.10класс/Г.А.Космач,В.Н.Темушев.—Минск:Белкартография,2010—2014.

Атлас.ВсемирнаяисторияНовейшеговремени,1945г.—на­чалоХХI в. 11класс / Г.А.Космач,В.Н.Темушев.—Минск :Белкартография,2010—2014.

ВеликаяОтечественная война советского народа (вконтекстеВтороймировой войны) : справочник : пособие для учащихся11классаобщеобразоват.учреждений/А.А.Коваленя,М.А.Крас­нова,В.И.Лемешонок;подред.А.А.Ковалени.—Минск,2007.

ВеликаяОтечественная война советского народа (вконтекстеВтороймировой войны) : учеб. пособие для учащихся11классаучрежденийобщ.сред.образования/подред.А.А.Ковалени.—Минск :ИЦБГУ,2009.

ИсторияНовейшеговременив10классе:учеб.­метод.пособие/М.А.Краснова,Г.А.Космач,В.С.Кошелев.—Минск:ИЦБГУ,2014.

ИсторияНовейшеговременив11классе:учеб.­метод.пособие/Л.В.Гавриловец [идр.].—Минск :ИЦБГУ,2014.

Космач, Г. А.ВсемирнаяисторияНовейшего времени, 1918—1945гг.:проблемывойныимира:пособиедляучащихся.10класс/Г.А.Космач,В.С.Кошелев,М.А.Краснова.—Минск :Асар,2010.

Космач, Г. А.Новейшеевремя:проблемыиперспективы(1945—началоХХІвека):пособиедляучащихся.11класс/Г.А.Космач,А.И.Филимонов.—Минск :Асар,2010.

Космач, Г. А.Новейшеевремя:проблемыиперспективы(1945—началоХХІвека):пособиедляучителей.11класс/Г.А.Космач,А.И.Филимонов.—Минск :Асар,2010.

Краснова, М. А.ВсемирнаяисторияНовейшеговремени :тес­товыеи разноуровневые задания : 10—11классы : пособие дляучителейучрежденийобщ.сред.образованиясбелорус.ирус.яз.обучения.—Минск :Сэр­Вит,2012.

Для фарміравання картаграфічных уменняў вучняў у адука-цыйным працэсе неабходна выкарыстоўваць вучэбныя насцен ныя карты:

1. ГрамадзянскаявайнаізамежнаяінтэрвенцыяўСавецкайРасіі(1917—1922).

2. СССРу20—30­ягадыXXст.3. КраіныАзііў1918—1939гг.4. КраіныАфрыкіўНавейшычас.5. КраіныЕўропыўміжваенныперыяд(1918—1939).6. Другаясусветнаявайна(01.09.1939г.—02.09.1945г.).7. Другаясусветнаявайна.ВаенныядзеянніўЕўропе

з01.09.1939г.па22.06.1941г.8. Другаясусветнаявайна.ВаенныядзеянніўЕўропе

з22.06.1941г.па19.11.1942г.9. Другаясусветнаявайна.ВаенныядзеянніўЕўропеіПаўноч­

найАфрыцыз19.11.1942г.па09.05.1945г.10.КраіныАзііпасляДругойсусветнайвайны.11. СССРу1953—1991гг.12. ЕўропапасляДругойсусветнайвайны.13.КраіныАмерыкіпасляДругойсусветнайвайны.14. ТэрытарыяльныяіпалітычныязменыўЕўропе(1991—2005).

146

ГРАМАДАЗНАЎСТВА

Мэта вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» ў ІХ класе—спрыяцьстанаўленнюадказнайітворчайасобызразвітайсвядо­масцю і самасвядомасцю, крытычныммысленнем, здольнай нааснове засваення сацыяльна­гуманітарных ведаў пра чалаве­ка, грамадства і дзяржаву вызначыцьшляхі канструктыўнайсамарэалізацыііўключыццаўпрадукцыйнуюстваральнуюдзей­насць.

Месца вучэбнага прадмета ў вучэбным плане.На вывучэнневучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» ў IX класе адводзіцца35гадзін.

У змест вучэбнай праграмыпа вучэбнымпрадмеце «Грама­дазнаўства» ў IX класе ўключаны чатыры раздзелы.Пры пла­наванніадукацыйнагапрацэсунастаўнікможазмяняцьпаслядоў­насцьвывучэнняасобныхтэмунутрыраздзела.

Рэзервовы час на вывучэнне вучэбнага прадмета, прадугле­джанывучэбнайпраграмай, рэкамендуецца выкарыстоўвацьдляадпрацоўківедаўіўменняўвучняўпанайбольшскладаныхтэмахіпытаннях,абагульненняісістэматызацыіведаўвучняўпавыву­чанымраздзеле,правядзеннятэматычнагаівыніковагакантролювынікаўзасваеннязместувучэбнагапрадмета.

Адборвучэбнагаматэрыялудлявывучэнняў IXкласевызна­чаеццанеабходнасцю:

zz рэалізацыі прынцыпу адноснай завершанасці зместу гра­мадазнаўчайадукацыінадругойступеніагульнайсярэдняйадукацыі;zz засваення вучнямі кампетэнцый, якія дазволяць ім быцьпаспяховымінанаступнайступеніадукацыі;zz садзейнічанняпошукувучняміадказаўнапытанні,актуаль­ныяўперыяд сацыяльнага сталення і выбару стратэгіі да­лейшайадукацыі;zz фарміраванняматывацыідавывучэнняграмадазнаўчайпраб­лематыкінанаступнайступеніадукацыі.

147

Асобасныя, метапрадметныя і прадметныя вынікі засваення зместу вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» вучнямі IX кла-са. Асноўныяпатрабаванні да вынікаў засваеннявучнямі зместуадукацыіпавучэбнымпрадмеце,вызначаныяпакожнымраздзе­ле вучэбнайпраграмы, з'яўляюццакрытэрыяльнай асновай дляацэнківынікаўвучэбна­пазнавальнайдзейнасцівучняў.

Неабходнамець на ўвазе,што асобасныя вынікі засваеннязместувучэбнайпраграмы,звязаныязасобасныміякасцяміісве­тапоглядныміўстаноўкамівучняў,вызначаныякпрагназаваныяінепатрабуюцьпрамежкавай івыніковайправеркі.

Асобасныя вынікіадлюстроўваюцьасаблівасціразвіццяасобывучняІХкласа іпраяўляюццаўтым,штовучань:

zz кіруецца ў сваёйжыццядзейнасцімаральнымі і прававымінормамі;zz усведамляесям’юякасабістуюкаштоўнасць;zz усведамляесябеграмадзянінамбеларускайдзяржавы;zz здзяйсняенапрактыцымадэльпаводзін,заснаваныхнапры­хільнасці дакаштоўнасцей і норм, замацаваныхуКансты­туцыі Рэспублікі Беларусь, на паважлівым стаўленні дапрадстаўнікоўрозныхкультур;zz праяўляе павагу да нацыянальнай культурнай спадчыныБеларусі;zz зпавагайставіццадачужогамеркавання;zz канструктыўнаўзаемадзейнічаезіншымілюдзьмі,умеевы­рашацьканфліктныясітуацыімірнымспосабам;zz праяўляецікавасцьдасамапазнання ісамаразвіцця;zz разумеезначнасцьадукацыідляасобаснагаразвіцця;zz праяўляе гатоўнасцьда свядомагавыбарудалейшайадука­цыйнайтраекторыіўадпаведнасцісасваімімагчымасцямі,здольнасцямі і інтарэсамі.

Навучанневучэбнамупрадмету«Грамадазнаўства»ўІХкласепавіннасадзейнічацьфарміраваннюнаступных метапрадметных вынікаў:

zz агульнавучэбных уменняў і навыкаў, якія забяспечваюцьздольнасцьдасамастойнагазасваенняновыхведаўіўменняў;zz прыёмаўразумовайдзейнасці: уменняў аналізаваць, сінтэ­заваць,класіфікавацьінфармацыю;аперыравацьпаняццямі;

148

рабіцьабагульненніівывады,устанаўлівацьаналогіііпры­чынна­выніковыясувязі,будавацьлагічныявывады;zz уменняў выкарыстоўваць засвоеныя ведыдлярашэння ву­чэбна­пазнавальныхіпрактычныхзадач;zz уменняўналаджвацьсупрацоўніцтваіпрымацьудзелуроз­ныхвідахвучэбна­пазнавальнайдзейнасці;zz уменняўудзельнічацьукалектыўнайдзейнасцііпрыходзіцьдаагульнагарашэння;zz уменняў выконваць этычныя і маральныя нормы зносін ісупрацоўніцтва; здольнасці пісьме́нна і аргументавана вы­кладаць свае думкі пісьмова і вусна; уменняў адстойвацьі абгрунтоўваць свойпункт гледжання; усвядомлена выка­рыстоўвацьмаўленчыясродкізмэтайкамунікацыі;zz навыкаў усвядомленага чытання тэкстаў розных стыляўіжанраў;zz уменняў выкарыстоўваць розныя крыніцы інфармацыі звучэбна­пазнавальнымімэтамі,вылучацьгалоўнае,істотныяпрыметыпаняццяў, працаваць з тэкставай і графічнай ін­фармацыяй; крытычна ацэньваць і інтэрпрэтаваць інфар­мацыю,змешчануюўрозныхкрыніцах;zz уменняўрацыянальна і бяспечнавыкарыстоўваць інфарма­цыйныякамунікацыйныятэхналогііўрашэннірознагародузадач;zz уменняўсамастойнавызначацьмэтыізадачысваёйвучэбна­пазнавальнайдзейнасці;планавацьэфектыўныяспосабыра­шэннязадач;прагназавацьвынікі;кантраляваць,ацэньвацьвынікіікарэкціравацьувыпадкуняўдачывучэбныямэтыіспосабыіхдасягнення;zz здольнасці і гатоўнасці да вучэбна­даследчай і праектнайдзейнасці.

Прадметныя вынікі засваення зместу вучэбнага прадмета«Грамадазнаўства»ўIXкласесфармуляваныпакожнымзчатырохраздзелаўзместувучэбнайпраграмы.

Рэкамендаваныя формы і метады навучання і выхавання.Дасягненнепастаўленыхмэтізадач,паспяховаезасваеннезместувучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» прадугледжвае выкары­станнеразнастайныхпрыёмаўісродкаў,метадаўіформнавучання.

149

Рэкамендуецца выкарыстоўваць метады, якія дазваляюцьзвязаць вучэбныматэрыял з асабістым сацыяльным вопытам іўяўленнямі вучняўпра сацыяльнаежыццё і паводзінылюдзейуграмадстве(дыскусія,дзелаваягульня,метадпраектаў,кейс­метадіінш.).Рэалізацыіпрактыка­арыентаванагападыходуданавучан­ня будзе спрыяцьправядзенне ўрокаў уформепрактыкумаў, наякіхрэкамендуеццаарганізавацьрашэнневучэбна­пазнавальныхіпрактычныхзадачзвыкарыстаннемрозныхкрыніцсацыяльна­гуманітарнай інфармацыі.

Акрамя вучэбнага дапаможнікапа грамадазнаўстве рэкамен­дуеццавыкарыстоўвацьнарматыўныяправавыяактыбеларускайдзяржавы, навукова­папулярную і публіцыстычнуюлітаратуру,матэрыялыэлектронныхідрукаваныхСМІ.

Спецыяльнай увагі патрабуе выкарыстанне ў адукацыйнымпрацэсе інфармацыйна­камунікацыйныхтэхналогій і праектныхметодык,прыгэтымважнаразумецьіхадукацыйныямагчымасціі выразнаўсведамляцьмежы іхужывання,умецьарганічна спа­лучацьгэтыятэхналогіізтрадыцыйныміметодыкамі.

Змест вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» цесна звязанысазместамвучэбныхпрадметаў«Сусветнаягісторыя»,«ГісторыяБеларусі»,«Геаграфія»,«Беларускаялітаратура»,«Русскаялите­ратура».Рэкамендуеццаканкрэтызаваць вывучаемыя сацыяль­ныя аб’екты гістарычнымі фактамі, літаратурнымі вобразамі,статыстычныміданымііг.д.Рэалізацыіміжпрадметныхсувязейбудуцьспрыяцьарганізацыяпраектнайдзейнасцівучняў,рашэн­не вучэбна­пазнавальных і практычных задач, якія патрабуюцьужыванняведаўпарозныхвучэбныхпрадметах.

Вучэбна­метадычнае і матэрыяльна­тэхнічнае забеспячэнне адукацыйнага працэсу.Упрацэсенавучанняграмадазнаўствурэ­камендуеццавыкарыстоўвацьувесьпераліккампанентаўвучэбна­метадычнагакомплексупа вучэбнымпрадмеце, рэкамендаваныхМіністэрствамадукацыіРэспублікіБеларусь.

УвучэбнымкабінецеграмадазнаўствамэтазгоднамецьтэкстыКанстытуцыіРэспублікіБеларусь,найважнейшыхміжнародныхправавыхдакументаў, заканадаўчых актаўРэспублікіБеларусь;тэматычныятабліцыі іншыясродкінагляднасці.

150

У адукацыйным працэсе можна выкарыстоўваць таксамаэлектронныя адукацыйныярэсурсы і дадатковыяматэрыялыпавучэбнымпрадмеце«Грамадазнаўства»,змешчаныянанацыяналь­нымадукацыйнымпартале.

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА 35 г, у тым ліку 5 г — рэзервовы час

Уводзіны (1 г)Асаблівасцівучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства».Праблема

чалавека—ключаваяпраблемасучаснасці.Навукіпрачалавека.

Р а з д з е л 1. ЧАЛАВЕК (6 г) Унікальнасць чалавека.Біялагічнаеісацыяльнаеўчалавеку.

Індывід, індывідуальнасць,асоба.Свядомасць і самасвядомасць.Тэмперамент, характар, здольнасці. Тыпытэмпераменту і іх

характарыстыка. Рысыхарактару. Віды здольнасцей, узроўні іспосабыіхразвіцця.

Эмоцыі, пачуцці, воля.Эмоцыііэмацыянальныястаны.Відыпачуццяў.Развіццёвалявыхякасцейасобы.

Скіраванасць асобы. Інтарэсы,жаданні і схільнасці асобы.Духоўнысветасобы.Светапогляд іягороляўжыццічалавека.

Пазнанне чалавекам самога сябе. Спосабы самапазнання.Я­канцэпцыяісамаацэнкаасобы.Шляхісамаразвіццяасобы.

Абагульненне па раздзеле 1.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Увынікузасваеннязместураздзела«Чалавек»вучніIXкласабудуць

ведацьазначэнні асноўных паняццяў:асоба, воля, здольнасці, інды від, індывідуальнасць, самаацэнка, светапогляд, свядомасць, тэмперамент, характар, эмоцыі;

151

распазнаваць на аснове прыведзеных характарыстык: z� праяўленні біялагічнага, псіхалагічнага і сацыяльнага ўчалавеку;z� тыпытэмпераменту;z� рысыхарактару;z� відыіўзроўніразвіццяздольнасцей;z� эмоцыі і эмацыянальныястаны;

умецьхарактарызаваць:z� тэмперамент іхарактарчалавека;z� Я­вобразы;z� светапоглядасобы;z� спосабыкіраванняэмоцыямі іпачуццямі;z� прыёмыразвіццявалявыхякасцейасобы;z� шляхісамаразвіццяасобы;

тлумачыць і (або) канкрэтызаваць прыкладамі:z� відыэмоцыйіпачуццяў;z� значнасцьвалявыхякасцейужыццічалавека;z� ролюсветапоглядуўжыццічалавека;z� праяўленнідухоўнасці ібездухоўнасціўчалавеку;z� відыздольнасцей іспосабыіхразвіцця;z� узаемасувязь інтарэсаў,жаданняў ісхільнасцейасобы;z� узровеньсамаацэнкі (адэкватная,паніжаная,завышаная);

аргументаваць уласныпункт погляду па вывучаныхпы­таннях;

прымяняць засвоеныя веды і ўменні пры рашэнні вучэбна­пазнавальныхіпрактычныхзадач.

Р а з д з е л 2. ДЗЕЙНАСЦЬ, ЗНОСІНЫ, УЗАЕМАДЗЕЯННЕ (7 г)

Дзейнасная сутнасць чалавека.Структурадзейнасці.Матывыдзейнасці.Патрэбнасцічалавека і іхвіды.Відыдзейнасці.

Зносіны і іх роля ў жыцці чалавека.Зносіны,іхформы.Сродкізносін.Прынцыпызносініэтыкет.Асаблівасцівіртуальныхзносін.

Міжасобасныя адносіны.Відыміжасобасныхадносін.Узаема­дзеяннелюдзейумалыхгрупах.Лідарства.

Сямейныя адносіны.Шлюб і сям’я. Віды і функцыі сям’і.Сям’яяккаштоўнасць.

152

Супярэчнасці міжасобасных адносін. Паняцце «канфлікт»,яго структура і дынаміка. Дзелавыя і асобасныя канфлікты.Унутрыасобасныяканфліктыі іхпераадоленне.

Вырашэнне міжасобасных супярэчнасцей.Правілыканструк­тыўных зносін і паводзін. Стратэгіі паводзін у канфліктнай сі­туацыі.Урэгуляваннеканфлікту.

Абагульненне па раздзеле 2.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Увынікузасваеннязместураздзела«Дзейнасць,зносіны,уза­емадзеянне»вучні IXкласабудуць

ведаць азначэнні асноўных паняццяў:дзейнасць, зносіны, індыві дуалізм, калектывізм, канфармізм, канфлікт, лідарства, матыў, нонканфармізм, патрэбнасць, стэрэатып, сям’я, шлюб;

распазнаваць на аснове прыведзеных характарыстык: z� стэрэатыпываўспрыманнілюдзей;z� булінг (цкаванне іагрэсіўныяпаводзіныўгрупе);z� дзелавыя іасобасныяканфлікты;

умецьхарактарызаваць:z� структуру дзейнасці;z� асноўныя відыдзейнасці (гульня, вучоба, праца) і іх ролюўжыццічалавека;z� прынцыпызносін;z� структуру ідынамікуканфлікту;z� прыметыўнутрыасобаснагаканфлікту і спосабыяго выра­шэння;z� адрозненніэтыкетудзелавых інедзелавыхзносін;z� правілыіасаблівасцібяспечныхіканструктыўныхінтэрнэт­зносін;z� спосабыканструктыўнагавырашэнняканфліктныхсітуацый;

тлумачыць і канкрэтызаваць прыкладамі:z� асноўныя відыпатрэбнасцей чалавека: біялагічныя, сацы­яльныя,духоўныя;z� узаемасувязьпатрэбнасцейіматываўудзейнасцічалавека;z� значэннеразнастайныхсродкаўзносін;

153

z� спосабыўздзеяннялюдзейадзіннааднаго:заражэнне,уну­шэнне,перакананне,перайманне;z� тыпыўзаемадзеяння:кааперацыяіканкурэнцыя;z� формызносін:імператыўныя,маніпулятыўныя,дыялагічныя;z� стылілідарства;z� відысям’і;z� функцыісям’і;z� значнасцьсям’іўжыццічалавека;z� стэрэатыпыіспосабыпераадоленнязабабонаўваўспрыманнііншыхлюдзей;z� значэнневырашэнняканфліктаўмірнымспосабам;z� стратэгііпаводзінуканфліктнай сітуацыі (супрацоўніцтва,саперніцтва,кампраміс,пазбяганне,прыстасаванне);

аргументавацьуласныпунктпоглядупавывучаныхпытаннях;прымяняць засвоеныя веды і ўменні пры рашэнні вучэбна­

пазнавальныхіпрактычныхзадач.

Р а з д з е л 3. АСОБА, ГРАМАДСТВА, ДЗЯРЖАВА (7 г)Сацыяльныя нормы і паводзіны асобы.Паняцце і прыметы

сацыяльныхнорм.Нормымаралі.«Залатоеправіла»маралі.Узаемадзеянне асобы і дзяржавы. Дзяржава і яе прыметы.

Паняццеправа.Праваўсістэмесацыяльныхнорм.Грамадзянстваякправаваясувязьчалавеказдзяржавай.

Асноўны закон дзяржавы. Канстытуцыя— асноўны закондзяржавы.Асновыканстытуцыйнага ладуРэспублікіБеларусь.СтруктураКанстытуцыіРэспублікіБеларусь.

Правы чалавека і грамадзяніна ў Рэспубліцы Беларусь.Па­няцце,прынцыпыіпакаленніправоўчалавека.Міжнародныястан­дартыпаабаронеправоўчалавека.ПравыіабавязкіграмадзянінаРэспублікіБеларусь.

Дзяржаўная ўлада ў Рэспубліцы Беларусь.Прынцыппадзелуўлад.ПрэзідэнтРэспублікіБеларусь—КіраўнікдзяржавыігарантКанстытуцыі.ОрганыдзяржаўнайуладыРэспублікіБеларусьііхпаўнамоцтвы.

Правы і адказнасць непаўналетніх.Паняццеправоўдзіцяціііхабарона.ДзеяздольнасцьіадказнасцьнепаўналетніхуРэспубліцыБеларусь.

Абагульненне па раздзеле 3.

154

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Увынікузасваеннязместураздзела«Асоба,грамадства,дзяр­жава»вучні IXкласабудуць

ведаць:z� азначэнні асноўных паняццяў: грамадзянства, дзяржа-

ва, канстытуцыя, мараль, мясцовае кіраванне, мясцовае самакіраванне, Нацыянальны сход, Палата прадстаўнікоў, Прэ зідэнт, права, правы чалавека, Савет Міністраў, суд; z� асноўныяміжнародныядакументыўсферыправоўчалавека;z� асноўныяправавыядакументыўсферыаховыправоўдзіцяці;

распазнаваць на аснове прыведзеных характарыстык: z� паўнамоцтвыорганаў дзяржаўнайуладыўРэспубліцыБе­ларусь;

умецьхарактарызаваць:z� нормымараліінормыправаякрэгулятарыпаводзінасобы;z� структуруКанстытуцыіРэспублікіБеларусь;z� асновыканстытуцыйнагаладуРэспублікіБеларусь;z� пакаленніправоўчалавека;z� грамадзянстваякправавуюсувязьздзяржавай;z� беларускуюдзяржавупаасноўныхпрыметах;z� правыдзіцяціўРэспубліцыБеларусь;

тлумачыць і (або) канкрэтызаваць прыкладамі:z� «залатоеправіла»маралі;z� прынцыппадзелуўлад;z� асноўныяпрынцыпыправоўчалавека;z� узаемасувязьправоў іабавязкаўграмадзян;z� відыканстытуцыйных правоў і абавязкаў грамадзянРэс­публікіБеларусь;z� асаблівасці праваздольнасці, дзеяздольнасці і прававой ад­казнасцінепаўналетніхуРэспубліцыБеларусь;

аргументаваць уласныпункт погляду па вывучаныхпы­таннях;

прымяняць засвоеныя веды і ўменні пры рашэнні вучэбна­пазнавальныхіпрактычныхзадач.

155

Р а з д з е л 4. ЧАЛАВЕК У СВЕЦЕ КУЛЬТУРЫ (6 г)

Культура, яе прызначэнне і функцыі. Паняцце культуры.Функцыікультуры.Пераемнасць іразвіццёкультуры.

Элітарная, масавая, народная культура.Асаблівасціэлітарнайкультуры.Характэрныярысымасавайкультуры.Народнаякуль­тураўсучаснымграмадстве.

Медыякультура сучаснага грамадства.Паняццімедыяімедыя­культуры.Асаблівасцімедыякультуры.Уплыўмедыянакультуруасобыіграмадства.

Субкультура і контркультура.Паняццесубкультуры.Відыма­ладзёжныхсубкультур.Контркультура.

Культурная разнастайнасць і дыялог культур.Універсальныяіўнікальныярысыкультуры.Нацыянальныякультуры.Полікуль­турнаеўзаемадзеянне.

Абагульненне па раздзеле 4.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Увынікузасваеннязместураздзела«Чалавекусвецекульту­ры» вучні IXкласабудуць

ведацьазначэнні асноўных паняццяў:культура, масавая культура, медыякультура, народная культура, нацыянальная культура, субкультура, элітарная культура;

распазнаваць на аснове прыведзеных характарыстык:z� даставернасць інфармацыіўмасмедыя;z� этнакультурныястэрэатыпыіпраяўленніксенафобіі;z� відымаладзёжныхсубкультур;z� функцыікультуры;

умецьхарактарызаваць:z� формыкультуры(народная,масавая,элітарная);z� спосабызахавання іразвіццянацыянальнайкультуры;

тлумачыць і (або) канкрэтызаваць прыкладамі:z� праяўленнідухоўнай іматэрыяльнайкультуры;z� ролюнароднайкультурыўсучаснымграмадстве;

z� адрозненнісубкультурыадконтркультуры;z� праяўленніўніверсальнага іўнікальнагаўкультуры;z� камерцыйныхарактармасавайкультуры;z� уплыўмедыянакультуруасобыіграмадства;z� узаемасувязь іўзаемаўплыўэлітарнай імасавайкультуры;z� народнуюкультуруякасновунацыянальнайкультуры;z� культурнуюразнастайнасцьБеларусі;

аргументаваць уласныпункт погляду па вывучаныхпы­таннях;

аналізаваць і ацэньвацьмедыятэксты;прымяняць засвоеныя веды і ўменні пры рашэнні вучэбна­

пазнавальныхіпрактычныхзадач.

Выніковае абагульненне (2 г)

Заключэнне (1 г)

157

ГЕАГРАФІЯ

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Мэта вучэбнагапрадмета«Геаграфія»—фарміравацьувучняўгеаграфічнуюкультуруісістэмуведаўабпрыродныхісацыяльна­эканамічныхпрацэсахусвеце,асобныхрэгіёнах,краінах,Рэспуб­ліцыБеларусь;навучыцьвучняўпрымяняць геаграфічныяведыўпаўсядзённымжыцці; развівацькампетэнцыі вучняў: вучэбна­пазнавальную,прыярытэтугеаграфічнайінфармацыі,каштоўнасна­сэнсавую,геаграфічныхдзеянняў,прасторавагаарыентаванняіка­мунікатыўную.

Задачынавучаннявучэбнамупрадмету«Геаграфія»:zz фарміраванне ў вучняў ведаў пра геаграфічную абалонкуЗямлі, тэрытарыяльнуюарганізацыю эканамічнагажыццяграмадства,узаемадзеяннепаміжграмадстваміпрыроднымасяроддзем;zz фарміраваннеўменняўхарактарызавацьфізіка­геаграфічныяасаблівасціпрыродымацерыкоўіакіянаў,вылучацьагульныяі адметныятэрытарыяльныяасаблівасці, эканоміка­геагра­фічныяпаказчыкіасобныхкраін,асаблівасцігеаграфічнагаігеапалітычнагастановішчатэрыторый,стратэгііўстойлівагаразвіццячалавецтва іРэспублікіБеларусь;zz развіццёздольнасцейвучняўбачыцьіразумецьгеаграфічнуюкарцінусвету,усведамляцьсваюролюіпрызначэннеўсвеце;уменняў выбірацьмэтавыя і сэнсавыяўстаноўкі для сваіхдзеянняў іўчынкаў,прымацьрашэнні;zz фарміраваннеўменняўпрацавацьзкартаграфічнымікрыні­цаміінфармацыі:авалодвацьпрактычныміпрыёмаміработыз картай, асэнсоўваць змест карты, развіваць прастораваеўяўленне; выкарыстоўваць інфармацыюпра геаграфічныяпрацэсы і з’явы (графічную, статыстычную, даведачную,краязнаўчую) і ажыццяўляцьпрасторава­тэрытарыяльнуюпрывязку;

158

zz развіццёздольнасцейвучняўдакамунікатыўнайдзейнасці:уменняўгеаграфічнааргументавацьвынікіназіранняўпра­цэсаў,якіяадбываюццаўпрыродзеіграмадстве,выказвацьіхрозныміспосабамі;уменнявыкарыстоўвацьміжасобасныяформыўзаемадзеяння ізносінупрацэсенавучання.

Уцяперашнічаспрыярытэтнымінапрамкамі,якіямаюцьпрын­цыповае тэарэтычнае іпрактычнае значэнне, з’яўляюццанаступ­ныя: прыродазнаўчы, аксіялагічны, прасторава­арыентацыйны,прыкладны.

Аптымальнымі і эфектыўныміпадыходамі, якія вызначаюцьтэарэтычную іметадычную базу вывучэння вучэбнага прадмета«Геаграфія», з’яўляюццанаступныя: комплексны геаграфічны,прасторавы, сістэмна­дзейнасны, дэтэрмінісцкі, прафесійна­кампетэнтнасны,культуралагічны,даследчыікаштоўнасны.

Базавы комплексны геаграфічны падыходпрадугледжваелагіч­нуюўзаемасувязь і ўзаемазалежнасцьпрыродныхз’яў, сацыяль­ныхструктур,эканамічныхіпалітычныхпрацэсаў.

Прасторавы падыходразглядаеразвіццёкраініміжнародныхадносінзпунктугледжанняпрасторавагафактару.

Сістэмна-дзейнасны падыход вызначае неабходнасцьпасля­доўнагапрадстаўленнязместувучэбнагаматэрыялуівучэбныхза­дачіпрадугледжваеарганізацыювучэбнагасупрацоўніцтварозныхузроўняў(настаўнік—вучань,вучань—вучань,вучань—група).

У асновудэтэрмінісцкага падыходу пакладзена адназначнаяадпаведнасцьпрычынівынікаўпрыродныхз’яў іпрацэсаў.

Прафесійна-кампетэнтнасны падыход накіраванынафармі­раваннеўвучняўасноўныхгеаграфічныхведаўіразвіццёўменняўінавыкаў,якіямаюцьпрактычнуюіпрыкладнуюзначнасцьуіхжыцці ібудучайпрафесійнайдзейнасці.

Культуралагічны падыходдазваляеразгледзецьгеаграфічнаеасяроддзепразпрызмудасягненняўагульначалавечайкультурыінакіраванынаразвіццёдухоўнасці,мараліігуманістычныхякас­цейасобывучня.

Даследчы падыход маена ўвазе пошук, даследаванне і твор­часцьнавучэбныхзанятках.

У асновекаштоўнаснага падыходу ляжыць арыентацыянакомплекс каштоўнасцей, якія прадстаўлены агульначалавечымі

159

каштоўнасцямі,атаксамапаняццямі:Чалавек(абсалютнаякаш­тоўнасць),Веды,Айчына,Зямля,Мір.

Кампетэнтнасны падыход інтэгруе названыя падыходы і за­бяспечваекомплекснае авалоданне вучняміпрадметнымі імета­прадметныміведамііўменнямі.Кожнаязкампетэнцыйхаракта­рызуецца сваім вучэбным зместам (тэарэтычным і практычным),атаксамаасноўнымівідамідзейнасці:

zz вучэбна-пазнавальная кампетэнцыя прадугледжвае вало­данне ведаміпра аб’ектывывучэнняфізічнай і сацыяльна­эканамічнай геаграфіі і адпаведнымі ўменнямі, навыкамі іспосабамідзейнасці;zz кампетэнцыя прыярытэту геаграфічнай інфармацыі пра­дугледжваефарміраваннеўменняўхарактарызавацьфізіка­геаграфічныяасаблівасціпрыродымацерыкоўіакіянаў;вы­лучаць агульныя і адметныя тэрытарыяльныя асаблівасці,эканоміка­геаграфічныяпаказчыкіасобныхкраін,асаблівасцігеаграфічнагаігеапалітычнагастановішчатэрыторый,стра­тэгііўстойлівагаразвіццячалавецтваіРэспублікіБеларусь;zz каштоўнасна-сэнсавая кампетэнцыя прадугледжвае раз­віццё ўменняў выбірацьмэтавыя і сэнсавыяўстаноўкі длясваіх дзеянняў і ўчынкаў, прымаць рашэнні; здольнасцейвучняў бачыць і разумець навакольны свет, усведамляцьсваюролюіпрызначэнне;zz кампетэнцыя геаграфічных дзеянняў забяспечвае фармі­раванневопытудзейнасціпаўжываннігеаграфічныхведаўіўменняўужыццёвыхсітуацыях;zz кампетэнцыя прасторавага арыентавання забяспечваефарміраваннеўменняўпрацавацьзкартаграфічнымікрыні­цамі інфармацыі,выкарыстоўваць інфармацыюпрагеагра­фічныяпрацэсыіз’явыіажыццяўляцьпрасторава­тэрыта­рыяльнуюпрывязку;zz камунікатыўная кампетэнцыя рэалізуеццапрыдапамозеразвіццяздольнасцейвучняўдакамунікатыўнайдзейнасці:уменняўгеаграфічнааргументавацьвынікіназіранняўпра­цэсаў,якіяадбываюццаўпрыродзеіграмадстве,адлюстроў­вацьіхрозныміспосабамі;уменнявыкарыстоўвацьміжасо­басныяформыўзаемадзеянняізносінупрацэсенавучання.

160

Прынцыпаміадборузместунавучанняз’яўляюцца:zz прынцыпразвіццяпрыродазнаўчанавуковагамыслення;zz прынцыпцэласнагаўяўленняпрасвет;zz прынцыпсувязітэорыізпрактыкайірэалізацыіпразпрак­тычнуюдзейнасць;zz прынцыпмінімізацыітэарэтычныхзвестакзулікаміхзнач­насціўпаўсядзённымжыцці;zz прынцыпузаемасувязіпачуццёвагаілагічнага,рацыяналь­нага і ірацыянальнагаўпрацэсепазнаннясвету.

Змествучэбнагаматэрыялудляпадагульняльнагапаўтарэнняплануенастаўнікнаасновеўлікузасвоеныхнапрацягунавучаль­нагагодаведаў,уменняўінавыкаўісістэматызаванагатэарэтычна­гаіпрактычнагаматэрыялу,выкладзенагаўрубрыцы«Асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў».

Практычныя работы без зорачкі з’яўляюцца навучальнымі.Выніковыяпрактычныяработыпазначанызорачкайімогуцьбыцьвыкананыўрамкахтэматычнагакантролю.

Навучэбныхзаняткахрэкамендуеццавыкарыстоўвацьразна­стайныяметадынавучанняівыхавання:расказ,тлумачэнне,сама­стойнуюработу, наглядныяметады, практычныя работы і інш.Змэтайактывізацыіпазнавальнайдзейнасцівучняўвыкарыстоў­ваюццаметадыпраблемнаганавучання,эўрыстычныя,даследчыц­кіяметады,дыскусіі,метадпраектаў і інш.

Упрацэсенавучаннямэтазгоднаспалучацьформынавучання,якіяпрадугледжваюцьарганізацыюактыўнайвучэбна­пазнаваль­найдзейнасцівучняўпазасваеннізместуадукацыі:франтальныя,групавыя,парныяі індывідуальныя.

Выбарформ і метадаў навучання і выхавання вызначаеццанастаўнікам самастойнана асновемэт і задач вывучэнняпэўнайтэмы, сфармуляваных у вучэбнай праграме патрабаванняў давынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўзулікаміхузроставыхііндыві­дуальныхасаблівасцей.

161

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТАГеаграфія. Геаграфія Беларусі (52 гадзіны)

Т э м а 1. Геаграфічнае становішча і даследаванні Беларусі (4 гадзіны)

Месца геаграфііБеларусі ў развіцці геаграфічных ведаў праЗямлю.Фізіка­ і эканоміка­геаграфічнае становішчаРэспублікіБеларусь.Велічыняіканфігурацыятэрыторыі.Дзяржаўныямежы.

ФарміраваннедзяржаўнайтэрыторыіБеларусі.Сучаснаеадмі­ністрацыйна­тэрытарыяльнаедзяленнекраіны.

Геаграфічныядаследаванні тэрыторыіБеларусі да 1918 г. і ўдаваеннычас.РаботыА.Смоліча.Сучасныядаследаванні.Ролягеаграфііўрашэннісучасныхгаспадарчыхзадач.

ГеаграфічныяназвыБеларусі.Групоўканазваў геаграфічныхаб’ектаўпапаходжанні.

Віды дзейнасціРабота зкартай: знаходжанненакарцекраін, з якімімяжуе

Беларусь, адміністрацыйныхрэгіёнаўБеларусі, раёнаў экспеды­цыйных даследаванняў, вызначэнне асаблівасцей геаграфічнагастановішчаРэспублікіБеларусь.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Ве ды:плошчы,працягласці тэрыторыіБеларусі з поўначынапоўдзень і ззахадунаўсход;

на ўзроўні ўяўлення: z� праасаблівасцігеаграфічнагастановішчаБеларусі;z� асноўныя этапыразвіцця геаграфіі ўБеларусі, найважней­шыя напрамкі геаграфічных даследаванняў на сучаснымэтапе, імёнынавукоўцаў—даследчыкаўкраіны;z� паходжанненазваўгеаграфічныхаб’ектаўБеларусі;

асноўных паняццяў:фізіка-геаграфічнае становішча, глыбіня тэры торыі, геаграфічны цэнтр, тапаніміка.

Уменн і і навык і:z� паказвацьнакарцекраіны,зякімімяжуеБеларусь;адміні­страцыйныя рэгіёныБеларусі; раёны экспедыцыйных да­следаванняў;

162

z� характарызаваць асаблівасці дзяржаўныхмеж з суседнімікраінамі;укладугеаграфічныядаследаваннівядучыхнаву­коўцаўБеларусі;z� ацэньваць значэнне імагчымасці выкарыстання геаграфіч­нага становішчаБеларусі для сацыяльна­эканамічнагараз­віццякраіны;z� працавацьзгеаграфічнайкартайдлявызначэнняасаблівасцейгеаграфічнагастановішчаРэспублікіБеларусь.

Практычная работа 1.Характарыстыка геаграфічнага становішчаРэспублікіБе­

ларусь.

Т э м а 2. Прыродныя ўмовы і рэсурсы Беларусі (9 гадзін)

Геалагічная будова. РазмяшчэннетэрыторыіБеларусіўмежахУсходне­Еўрапейскайплатформы.Фарміраваннекрышталічнагападмурка.Найбуйнейшыя тэктанічныя структуры. Геахранала­гічнаяшкала.Асаблівасціфарміраванняплатформавага чахла.Адкладыверхнягапратэразоя,палеазоя,мезазоя ікайназоя.

Фарміраваннетэрыторыіўчацвярцічнымперыядзе.Мацерыко­выя абледзяненні іміжледавікоўі.Асноўныя генетычныя тыпычацвярцічныхадкладанняў.

Карысныя выкапні.Мінеральныярэсурсы.Гаручыякарысныявыкапні.Металічныякарысныявыкапні.Горна­хімічнаясыравінаісыравінадлявытворчасцібудаўнічыхматэрыялаў.Вадкіякарыс­ныявыкапні.Падземныяводы.

Рэльеф.Фактарыфарміраваннярэльефу.Тыпырэльефу.Асноў­ныяўзвышшы,раўніныінізіны,іхразмяшчэннеіхарактарысты­ка.Уплыўдзейнасцічалавеканазменурэльефу.

Клімат і кліматычныя рэсурсы.АгульныярысыкліматуБела­русі.Сонечнаярадыяцыя.Паветраныямасыіатмасфернаяцырку­ляцыя.Цеплавырэжым.Вільготнасцьпаветра,воблачнасцьіапад­кі.Сезоныгода і іх асаблівасці.Кліматычныярэсурсы.Сучасныязменыклімату.

Паверхневыя воды. Гідраграфічная сетка.Басейны галоўныхрэк.Жыўленнерэкіасаблівасцііхгідралагічнагарэжыму.Каналы

163

іводныяшляхі.Азёры,вадасховішчыісажалкі,іхразмяшчэнне.ТыпыазёрныхкатлавінБеларусіпапаходжанні.Балотыііхтыпы.Гаспадарчаезначэннепаверхневыхвод.

Глебы.Фактары і працэсы глебаўтварэння.Асноўныя тыпыглеб, іхраспаўсюджанне.Зямельныярэсурсыі іхвыкарыстанне.Меліярацыяглеб.

Расліннасць.Сучасныскладфлоры.Асноўныятыпырасліннасці.Занальная і азанальнаярасліннасць.Ляснаярасліннасць.Тыпылясоў.Лясістасць тэрыторыі і яе змяненне.Лугавая, балотная,хмызняковаярасліннасць,расліннасцьвадаёмаў.Гаспадарчаевы­карыстанне іаховарасліннагасвету.

Жывёльны свет.Сучасныскладфаўны.Жывёльнысветлясоў,палёўілугоў,балот,вадаёмаўііхузбярэжжаў,паселішчаўчала­века.Гаспадарчаевыкарыстанне іаховажывёльнагасвету.

Віды дзейнасціРаботазкартай:знаходжанненакарцетэктанічныхструктур,

радовішчаўкарысных выкапняў, элементаў рэльефу, рэк, азёр,вадасховішчаў,каналаў;работазрознымікрыніцамігеаграфічнайінфармацыі:разлікгадавойамплітудытэмператур,падзенняіўхі­луракі, адноснайвышыні;пабудовакліматычныхдыяграм, гра­фікаў,ружывятроў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Веды:на ўзроўні ўяўлення:z� праасаблівасцітэктанічнай ігеалагічнайбудовыБеларусі;z� генетычныятыпычацвярцічныхадкладанняў ірэльефу;z� агульныярысыклімату;z� тыпыжыўленнярэк;z� сажалкі іканалы;z� асноўныятыпыглеб;z� складфлоры, асноўныя тыпырасліннасці і асаблівасці іхразмяшчэннянатэрыторыіБеларусі;z� складфаўны,жывёльны свет лясоў, палёў і лугоў, балот,вадаёмаў іўзбярэжжаў,паселішчаўчалавека;

164

асноўных паняццяў:антэкліза, сінекліза, прагін, седлавіна, упадзіна, тэктанічны разлом, геахраналагічная шкала, абле-дзяненне, міжледавікоўе, генетычны тып рэльефу, марэнныя адкладанні, сумарная, прамая і рассея ная радыяцыя, вегетацый-ны перыяд, агракліматычныя рэсурсы, гушчыня рачной сеткі, гідралагічны рэжым, вадасховішча, фактары глебаўтварэн ня, глебаўтваральная парода, гумус, тып расліннасці, лясістасць, пой менны і пазапойменны лугі, сухадольны луг, верхавыя, нізінныя і пераходныя балоты.

Уменн і і навык і:z� паказваць на карцетэктанічныя структуры: Украінскішчыт,Беларускаяантэкліза,Варонежскаяантэкліза,Аршан­скаяўпадзіна,Падляска­Брэсцкаяўпадзіна,Прыпяцкіпрагін,Латвійская седлавіна,Жлобінская седлавіна, Брагінска­Лоеўскаяседлавіна,Палескаяседлавіна,Мікашэвіцка­Жыт­кавіцкі выступ;радовішчы карысных выкапняў: нафты—Рэчыцкае,Асташкавіцкае;калійныхсолей—Старобінскае,Петрыкаўскае; каменнай солі—Мазырскае,Старобінскае;даламітаў—Руба;глін—Гайдукоўка,Фаніпальскае;мелуімергелю—Камунарскае; будаўнічагакаменю—Мікашэ­віцкае;формы рэльефу: Беларуская града, Браслаўскія,Свянцянскія грады;Аршанскае, Ашмянскае, Віцебскае,Гарадоцкае,Мінскае,Навагрудскае ўзвышшы;Аршанска­Магілёўская,Цэнтральнабярэзінская,Нарачана­Вілейская,Лідская раўніны;Нёманская,Палеская,Полацкая,Прыд­няпроўскаянізіны;рэкі:Дняпро,Бярэзіна,ЗаходняяДзвіна,ЗаходніБуг,Нёман,Прыпяць, Сож,Вілія;азёры:Нарач,Асвейскае,Чырвонае,Лукомскае,Дрывяты,Доўгае;вада-сховішчы: Вілейскае, Заслаўскае;кана лы: Дняпроўска­Бугскі,Аўгустоўскі;z� характарызавацьгенетычныятыпырэльефу;размеркаваннекліматычныхпаказчыкаў;асаблівасціразмеркаванняівыка­рыстанняпаверхневыхіпадземныхвод;тыпыазёрныхкат­лавін;уласцівасці асноўныхтыпаў глеб, структуру зямель­ныхрэсурсаў;размяшчэннеігаспадарчаезначэннеасноўныхтыпаўрасліннасці;z� тлумачыцьзалежнасцьфарміраванняплатформавагачахлаадтэктанічнайбудовы;сувязькарысныхвыкапняўзгеала­

165

гічнай і тэктанічнай будовай; залежнасць гідралагічныхпаказчыкаўадклімату ірэльефу;z� разлічваць гадавую амплітуду тэмператур, падзенне і ўхілракі;z� будавацькліматычныядыяграмы,графікі,ружывятроў.

Практычныя работы 2.Устанаўленне ўзаемасувязі паміж геалагічнай будовай,ка­

рыснымівыкапнямі ірэльефам.3.Пабудова кліматычных дыяграм, графікаў, ружы вятроў

длянайбліжэйшайда свайгонаселенагапунктаметэаралагічнайстанцыі і іханаліз.

Т э м а 3. Геаграфічныя ландшафты. Геаэкалагічныя праблемы

(4 гадзіны)

Геаграфічныя ландшафты.Паняццепрагеаграфічныландшафт.Распаўсюджанне асноўныхпрыродных ландшафтаў.АсноўныяродыландшафтаўБеларусі і іххарактарыстыка.Антрапагенныяландшафты.Асваеннетэрыторыііяговіды.Прыродна­рэсурсавыпатэнцыял.

Рэкрэацыйныя рэсурсы. Зоныадпачынкуікурорты.Турысцкіякомплексыімаршруты,аграсядзібы.Перспектывывыкарыстаннярэкрэацыйныхрэсурсаў.

Геаэкалагічныя праблемы Беларусі. Забруджанне тэрыторыірадыенуклідамі ў выніку аварыі наЧарнобыльскайАЭС.Праб­лемыПалесся,Салігорскагагорнапрамысловагараёна.Лакальныяпраблемызабруджванняатмасфернагапаветра,паверхневыхіпа­дземныхвод,глебувынікугаспадарчайдзейнасці.

Прыродаахоўныя тэрыторыі. Запаведнікі,прыродныянацыя­нальныяпаркі,заказнікііпомнікіпрыродырэспубліканскагаімяс­цовагазначэння.

Віды дзейнасціРабота зкартай: знаходжанненакарце запаведнікаў, нацыя­

нальныхпаркаў,заказнікаў,найбуйнейшыхкурортаў,санаторыяў,раёнаўзрэгіянальнымігеаэкалагічныміпраблемамі.

166

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Веды:на ўзроўні ўяўлення:z� пратыпыпрыродаахоўныхтэрыторыйіаб’ектаў;z� асноўныягеаэкалагічныяпраблемы;z� родыландшафтаў;z� відыасваеннятэрыторыі;

асноўных паняццяў: зона адпачынку, турысцкі комплекс, ланд шафт, антрапагенны ландшафт.

Уменн і і навык і:z� паказвацьна карце запаведнік: Бярэзінскі біясферны;на-

цыя наль ныя паркі:Белавежскаяпушча,Браслаўскіяазёры,Нарачанскі,Прыпяцкі;заказнікі:Альманскіябалоты,Налі­боцкі,Выганашчанскае,СярэдняяПрыпяць;z� характарызавацьасноўныягеаэкалагічныяпраблемы;z� тлумачыцьперспектывыпашырэннясеткіпрыродаахоўныхаб’ектаў,узаемасувязіпрыродныхкампанентаў;z� вызначацьзабяспечанасцьтэрыторыірэкрэацыйнымірэсур­самі.

Т э м а 4. Прыроднае раяніраванне Беларусі (4 гадзіны)

Сутнасцьпрыроднагараяніраванняіяговіды.Фізіка­геаграфіч­наераяніраваннеБеларусі.

Беларуская Паазерская правінцыя. Геаграфічнае становішчаправінцыі.Асаблівасці прыроды: геалагічная будова, карысныявыкапні,рэльеф;кліматігідраграфія;глебава­расліннаепокрыва;жывёльны свет.Прыродаахоўныя тэрыторыі.Уплыў апошнягаледавіка на фарміраванне прыродных комплексаў правінцыі.Асаблівасцікліматуігідраграфіі.Азёрнасцьтэрыторыі.Глебава­расліннаепокрыва,жывёльнысвет.Прыродаахоўныятэрыторыі.

Заходне-Беларуская і Усходне-Беларуская правінцыі. Геагра­фічнае становішчаправінцый.Асаблівасціпрыроды: геалагічнаябудова,карысныявыкапні,рэльеф;кліматігідраграфія;глебава­расліннаепокрыва;жывёльнысвет.Прыродаахоўныятэрыторыі.

Перадпалеская і Палеская правінцыі.Геаграфічнаестановішчаправінцый.Асаблівасці прыроды: геалагічная будова, карысныя

167

выкапні,рэльеф;кліматігідраграфія;глебава­расліннаепокрыва;жывёльнысвет.Прыродаахоўныятэрыторыі.

Віды дзейнасціРаботазкартай:знаходжанненакарцеправінцый;выкананне

практычнай работы: работа з рознымі крыніцамі геаграфічнайінфармацыі,складаннефізіка­геаграфічнайхарактарыстыкіпры­родысваёймясцовасці.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Веды:на ўзроўні ўяўлення правідыпрыроднагараяніравання і ас­

ноўныяадзінкіфізіка­геаграфічнагараяніравання;асноўных паняццяў:прыроднае раяніраванне, фізіка-геагра-

фічнае раяніраванне, правінцыя, акруга, фізіка-геаграфічны раён.Уменн і і навык і:z� паказвацьнакарцеправінцыі:БеларускаяПаазерская, За­ходне­Беларуская, Усходне­Беларуская,Перадпалеская,Палеская;z� характарызаваць асаблівасці прыродыфізіка­геаграфічныхправінцыйпатыпавымплане,карыстаючысякартаграфічнымматэрыяламітэкстамзвучэбнагадапаможніка,дадатковымматэрыялам;z� тлумачыцьсутнасцьпрыроднагараяніравання;z� вызначацькрытэрыі,пакладзеныяў аснову вылучэнняфі­зіка­геаграфічныхадзінакрознагарангу;z� працаваць з рознымі крыніцамі геаграфічнай інфармацыідляфізіка­геаграфічнайхарактарыстыкіпрыродысваёймяс­цовасці.

Практычная работа 4*.Фізіка­геаграфічнаяхарактарыстыкапрыроды сваёймяс­

цовасці.

Т э м а 5. Геаграфія насельніцтва (4 гадзіны)Колькасць і размяшчэнненасельніцтваРэспублікіБеларусь.

Шчыльнасцьнасельніцтва.Фактары,якіяўплываюцьнаразмяш­чэнненасельніцтваБеларусі.

168

Нараджальнасць, смяротнасць і натуральныпрыростнасель­ніцтва.СтруктуранасельніцтваБеларусіпаводлеполу і ўзросту.Унутраныяізнешніяміграцыінасельніцтвакраіны.

ПрацоўныярэсурсыБеларусі.Праблемызанятасціпрацоўныхрэсурсаў.Этнічныірэлігійныскладнасельніцтва.

Гарадское ісельскаенасельніцтвакраіны.Найбуйнейшыяга­рады.Гарады­спадарожнікі.Сельскаерассяленне.Сельскіяпасе­лішчыі іхтыпы.Аграгарадкі.

Віды дзейнасціРабота з картай: знаходжанне на карце найбуйнейшых па

колькасцінасельніцтвагарадоўБеларусі;работасастатыстычнымікрыніцамі інфармацыі: разлікшчыльнасці насельніцтва; выка­нанне практычнай работы: пабудова дыяграмыполаўзроставайструктурынасельніцтваБеларусі іяеаналіз.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Веды:на ўзроўні ўяўлення:z� прадэмаграфічныяпрацэсыўБеларусі;z� структурунасельніцтвапаводлеполу іўзросту;z� тыпырассялення;

асноўных паняццяў:эканамічна актыўнае насельніцтва, дэ-папуляцыя, рассяленне, горад-спадарожнік, аграгарадок.

Уменн і і навык і:z� паказвацьнакарценайбуйнейшыя па колькасці насельніцтва

гарады Беларусі:Брэст,Кобрын,Віцебск,Наваполацк,По­лацк,Гомель,Рэчыца,Светлагорск,Гродна,Слонім,Магі­лёў,Мінск,Барысаў,Салігорск,Слуцк,Жодзіна,Мінскаяагламерацыя;z� характарызавацьасаблівасціразмяшчэннянасельніцтва,на­туральнагапрыростуіміграцыйнасельніцтва,полаўзроставуюструктуру,тыпырассялення;z� разлічвацьпастатыстычныхдадзеныхсярэднююшчыльнасцьнасельніцтва;z� вызначацьперспектывыразвіццябуйныхгарадоўігарадскіхагламерацый;

169

z� працаваць са статыстычнымідадзенымідляпабудовыдыя­грамыполаўзроставайструктурынасельніцтваБеларусі.

Практычная работа5.Пабудовадыяграмыполаўзроставайструктурынасельніцтва

Беларусі іяеаналіз.

Т э м а 6. Геаграфія гаспадаркі і знешнеэканамічныя сувязі Беларусі

(18 гадзін)

Нацыянальная эканоміка Беларусі. ДынамікаВУП.Сучаснаяструктура эканомікіБеларусі: сферы, галіны, віды эканамічнайдзейнасці.Структурасферывытворчасці.Структурапрамысловасці.Структура сферыпаслуг. Тэрытарыяльная структура эканомікікраіны.Фактары,якіяабумоўліваюцьразмяшчэнневытворчасці.Важнейшыясацыяльна­эканамічныяцэнтрыкраіны.

Геаграфія сельскай гаспадаркі. Роля сельскай гаспадаркі ўэканоміцыкраіны.Структураіразмяшчэннезямельныхугоддзяў.Геаграфіяраслінаводства (збожжавая гаспадарка, бульбаводства,агародніцтва,садоўніцтва,вырошчваннетэхнічныхкультур).

Геаграфіяжывёлагадоўлі(жывёлагадоўля,свінагадоўля,птуш­кагадоўля і іншыягаліны).

Геаграфія лясной гаспадаркі. Структура і ролялясной гаспа­даркі ў эканоміцыкраіны.Геаграфіялесанарыхтовак.Геаграфіянайбуйнейшыхпаляўнічыхугоддзяўкраіны.Геаграфіярыбалоў­ства ірыбаводства.

Геаграфія прамысловасці.Горназдабыўнаяпрамысловасць,яесклад,роляўструктурыгаспадаркііпаказчыкіразвіцця.Здабычанафты і спадарожнагагазу,торфу.Геаграфіяздабычыкарысныхвыкапняў для хімічнай прамысловасці. Здабыча і вытворчасцькаменнайсолі.Здабычакарысныхвыкапняўдлявытворчасцібу­даўнічыхматэрыялаў.

Электраэнергетыка.Фактарыразмяшчэння,умовыразвіццяігеаграфіявытворчасцііразмеркаванняэлектраэнергіі.Цеплавыяігідраўлічныяэлектрастанцыікраіны.Альтэрнатыўныякрыніцыэлектраэнергіііперспектывыіхвыкарыстанняўбеларускайэнер­гетыцы.Развіццёатамнайэлектраэнергетыкі.

170

Нафтавая і нафтаперапрацоўчая, газаперапрацоўчаяпрамыс­ловасць.Фактары размяшчэння вытворчасці нафтапрадуктаў.Буйнейшыянафтаправодыіцэнтрынафтаперапрацоўкі.

Металургія.Структура,фактарыразмяшчэнняігеаграфіямета­лургічнай вытворчасці. Геаграфія вытворчасці гатовыхметалур­гічныхвырабаў.

Машынабудаванне.Фактарыразмяшчэнняігеаграфіявытвор­часці аўтамабіляў, аўтобусаў, тралейбусаў, суднаў, цеплавозаў івагонаў, авіяцыйнайтэхнікі,матацыклаў і веласіпедаў.Фактарыразмяшчэнняігеаграфіявытворчасцітрактараўісельскагаспадарчайтэхнікі,дарожна­будаўнічайтэхнікі,вытворчасцістанкоў,электра­абсталявання,электроннагаіаптычнагаабсталявання,прыбораў ібытавойтэхнікі.

Хімічная прамысловасць. Склад, сыравінная база, фактарыразмяшчэння.Развіццё і размяшчэнневытворчасцімінеральныхугнаенняў,штучныхісінтэтычныхвалокнаў,пластмас,сінтэтыч­нагакаўчуку,шынігуматэхнічныхвырабаў,фарбаўілакаў,пра­дукцыібытавойхіміі,фармацэўтычнайпрадукцыі.

Вытворчасцьбудаўнічыхматэрыялаў.Фактарыразмяшчэнняігеаграфіявытворчасцішклаівырабаўсашкла,керамічныхвыра­баў,цэменту,вапныігіпсу,вырабаўзбетону.

Дрэваапрацоўчая,мэблеваяіцэлюлозна­папяроваяпрамысло­васць.Апрацоўка драўніны і вытворчасць вырабаў з дрэва.Раз­мяшчэнне вытворчасці фанеры, пліт, драўляных будаўнічыхканструкцыйісталярныхвырабаў.Фактарыразмяшчэнняігеагра­фіявытворчасцімэблі.Фактарыразмяшчэнняіасноўныяцэнтрыцэлюлозна­папяровайвытворчасці.

Лёгкаяпрамысловасць.Фактарыразмяшчэнняігеаграфіявы­творчасці тканіны, адзення, трыкатажных і панчошна­шкарпэт­кавыхвырабаў.Сыравіннаябазаіфактарыразмяшчэннявытвор­часці скуры, вырабаў са скуры, абутку.Найбуйнейшыяцэнтрыгарбарнай іабутковайвытворчасці.

Харчоваяпрамысловасць.Фактарыразмяшчэння і геаграфіявытворчасцімяса імясапрадуктаў,малочныхпрадуктаў, рыбы ірыбныхпрадуктаў,алеяўітлушчаў,прадуктаўмукамольна­крупя­нойпрамысловасці,цукру.

Сфера паслуг. Структура сферыпаслуг, яе роляў эканоміцы.Геаграфія гандлю, інфармацыйна­камунікацыйных тэхналогій,фінансавайдзейнасці.

171

Геаграфія адукацыі, аховы здароўя, турызму і іншых відаўдзейнасцісферыпаслуг.

Геаграфіятранспарту.Асаблівасці,характэрныярысыразвіццяігеаграфіяасноўныхтыпаўтранспартуБеларусі:аўтамабільнага,чыгуначнага, рачнога, авіяцыйнага, трубаправоднага. Галоўныятранспартныямагістралікраіны.

Знешнеэканамічныя сувязі Беларусі.Месцакраіныўміжнарод­нымпадзелепрацы.Геаграфіязнешнягагандлю.Галоўныяэкана­мічныя партнёры Беларусі. Знешнегандлёвы баланс краіны.Замежныяінвестыцыіііхроляўразвіццікраіны.Свабодныяэка­намічныязоны,сумесныяізамежныяпрадпрыемствынатэрыто­рыіБеларусі.

Віды дзейнасціРаботазрознымікрыніцамігеаграфічнайінфармацыі:характа­

рыстыкаасноўныхнапрамкаўразвіццягаспадаркі іпраблем,звя­заныхз інтэнсіўнымразвіццём,вызначэннепаказчыкаў іасаблі­васцейразвіццяіразмяшчэннянайважнейшыхвідаўэканамічнайдзейнасці сферыпаслугБеларусі; работа з картай: знаходжанненакарценайбуйнейшыхпрамысловыхцэнтраўкраіны,свабодныхэканамічныхзонБеларусі;работазконтурнайкартай:нанясеннераёнаўвырошчваннялёнуіцукровыхбуракоў,нанясеннесвабодныхэканамічныхзон і транс’еўрапейскіхтранспартныхкамунікацый;выкананнепрактычныхработ: аналіз размяшчэння вытворчасцільновалакна і цукру, пабудова картасхемы «Фактары размя­шчэнняігеаграфіяпрамысловайвытворчасці»іяеаналіз;аналізразмяшчэння свабодных эканамічных зон і транс’еўрапейскіхтранспартныхкамунікацый.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Веды:на ўзроўні ўяўлення:z� праасноўныяфактарыразмяшчэннявытворчасці;z� галіныгаспадаркі івідыэканамічнайдзейнасці;z� галіновуюітэрытарыяльнуюструктуругаспадаркіБеларусі;z� структуругалінпрамысловасціівідыэканамічнайдзейнасці;z� геаграфіівытворчасціасноўныхвідаўпрамысловайпрадукцыі;

172

z� структуруігеаграфіювытворчасцісельскагаспадарчайпра­дукцыі;z� асаблівасціразвіццяіфактарыразмяшчэнняасобныхгалінсферыпаслуг;z� лагістычныяцэнтры;z� галоўныхэканамічныхпартнёраўБеларусі;z� знешнегандлёвыбаланскраіны;z� свабодныяэканамічныязоны;

асноўных паняццяў:галіновая структура гаспадаркі, элект-ра баланс, транспартная сетка, транспартны вузел, фінан-савая дзейнасць, інфармацыя і сувязь, знешнегандлёвы ба ланс, інвестыцыя, свабодная эка намічная зона, сумеснае прадпрыем-ства.

Уменн і і навык і:z� паказвацьна карце найбуйнейшыяпрамысловыяцэнтры;гарады, якія з’яўляюцца найбуйнейшымі транспартнымівузламі, фінансавымі цэнтрамі, а таксама гарады, у якіхзнаходзяцца ўстановы вышэйшай адукацыі (універсітэты,акадэміі,інстытуты),лагістычныяцэнтры;свабодныяэкана­мічныязоныБеларусі:«Мінск»,«Гомель­Ратон»,«Віцебск»,«Магілёў»,«Гроднаінвест»,«Брэст»;z� тлумачыць узровень сучаснага сацыяльна­эканамічнагаразвіццякраіны;прычыныўзнікненняпраблемразвіцця іразмяшчэнняпрадпрыемстваўсферывытворчасці;прычынытэрытарыяльных адрозненняў ва ўзроўні развіцця сферыпаслуг; паказчыкі і асаблівасці развіцця і размяшчэннянайважнейшыхвідаўэканамічнайдзейнасцісферыпаслуг.z� характарызаваць асноўныяпраблемы і напрамкі развіццягаспадаркі;структурусельскагаспадарчыхугоддзяў,размя­шчэння вытворчасці на тэрыторыікраіны; работу асобныхвідаў эканамічнай дзейнасці сферы паслуг; геаграфічнуюструктурузнешнягагандлюкраіны;z� разлічвацьхарактарыстыкізнешнегандлёвагабалансу;z� прагназаваць змены ў размяшчэнні прадпрыемства сферывытворчасці;z� працавацьзконтурнайкартай:наносіцьраёнывырошчваннялёну іцукровыхбуракоўдляаналізуразмяшчэннявытвор­часці льновалакна і цукру; свабодныя эканамічныя зоны ітранс’еўрапейскіятранспартныякамунікацыі.

173

Практычныя работы6.Нанясенненаконтурнуюкарту раёнаў вырошчваннялёну

і цукровых буракоў і аналіз размяшчэння вытворчасці льнова­лакна іцукру.

7*.Пабудовакартасхемы«Фактарыразмяшчэння і геаграфіяпрамысловай вытворчасці» і яе аналіз (па выбарыадной з галінпрамысловасці).

8. Нанясенне на контурную карту і аналіз размяшчэння:а) свабодных эканамічных зон; б) транс’еўрапейскіх транспарт­ных камунікацый (чыгункі,шаша, нафта­ і газаправоды, лінііэлектраперадачы).

Т э м а 7. Вобласці і горад Мінск (8 гадзін)

Брэсцкая вобласць.Прыродныярэсурсы.Насельніцтва і ягонацыянальны склад.Структурапрамысловасці і сельскай гаспа­даркі, асаблівасці іх размяшчэння.Спецыялізацыя гаспадаркі.Найбуйнейшыяпрамысловыя ікультурныяцэнтрывобласці.

Віцебская вобласць.Прыродныя рэсурсы.Насельніцтва і ягорассяленне.Структурапрамысловасціісельскайгаспадаркі,асаблі­васці іх размяшчэння.Спецыялізацыя гаспадаркі.Рэкрэацыйныпатэнцыялвобласці.Найбуйнейшыяпрамысловыя і культурныяцэнтрывобласці.

Гомельская вобласць. Размяшчэнне тэрыторыі ўмежахПале­скайнізіныіасаблівасціпрыроды.Мінеральныяілясныярэсурсывобласці.Насельніцтва і асаблівасці рассялення.Структурапра­мысловасці і сельскай гаспадаркі, асаблівасці іх размяшчэння.Спецыялізацыягаспадаркі.Найбуйнейшыяпрамысловыяікуль­турныяцэнтрывобласці.

Гродзенская вобласць. Прыродныя рэсурсы.Насельніцтва іяго нацыянальны склад. Структура прамысловасці і сельскайгаспадаркі,асаблівасцііхразмяшчэння.Спецыялізацыягаспадар­кі. Развіццё атамнай энергетыкі.Найбуйнейшыяпрамысловыяікультурныяцэнтрывобласці.

Мінская вобласць.Прыродныярэсурсы.Насельніцтва і асаб­лівасці яго рассялення. Структура прамысловасці і сельскайгаспадаркі,асаблівасцііхразмяшчэння.Спецыялізацыягаспадар­кі.Найбуйнейшыяпрамысловыя ікультурныяцэнтрывобласці.

Мінск — сталіца Беларусі.Эканоміка­геаграфічнаестановішча.Спецыялізацыягаспадаркі.Найбуйнейшыяпрамысловыяпрадпры­емствы.ФарміраваннеіпраблемыразвіццяМінскайагламерацыі.

Магілёўская вобласць. Прыродныя рэсурсы.Насельніцтва іяго рассяленне.Структурапрамысловасці і сельскай гаспадаркі,асаблівасцііхразмяшчэння.Спецыялізацыягаспадаркі.Найбуй­нейшыяпрамысловыя ікультурныяцэнтрывобласці.

Віды дзейнасціВыкананнепрактычнайработы:характарыстыкасвайгоадмі­

ністрацыйнагараёна (населенагапункта).

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Веды:на ўзроўні ўяўлення пра адметныя асаблівасцікомплекснай

геаграфічнайхарактарыстыкікожнайвобласці і горадаМінска;Уменн і і навык і:z� паказвацьнакарце галоўныя геаграфічныяаб’ектыаблас­цей;гарады:Баранавічы,Пінск,Орша,Мазыр,Жлобін,Ліда,Бабруйск,Маладзечна;z� вызначацьспецыялізацыюгаспадаркі;z� апісвацьадметныяіўнікальныяаб’екты;z� характарызавацьвобласціпаасноўнайсхеме,свойраён(го­рад)уадпаведнасцізпланам;z� прагназавацьсацыяльна­эканамічнаеразвіццёвобласці;z� працаваць з рознымі крыніцамі геаграфічнай інфармацыідля характарыстыкі свайго адміністрацыйнага раёна (на­селенагапункта).

Практычная работа 9*.Характарыстыкасвайгоадміністрацыйнагараёна (населе­

нагапункта) (выконваеццанаўрокувывучэннясваёйвобласці).

Рэзерв часу (1гадзіна)

175

БІЯЛОГІЯ

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Мэта вывучэннявучэбнагапрадмета«Біялогія»—фарміраваннеўвучняўсучаснаганавуковагасветапогляду,неабходнагадляразу­менняз’яўіпрацэсаў,якіяадбываюццаўпрыродзе,жыццядзей­насціўласнагаарганізма,урозныхгалінахнароднайгаспадаркі,дляпрацягу адукацыі, будучайпрафесійнай дзейнасці; развіццёўменняў вызначаць, характарызаваць, параўноўваць і падагуль­няцьвывучаемыяаб’ектыіз’явы;стварэннеўмоўдлямагчымасціўсвядомленага выбару індывідуальнай адукацыйнай траекторыі,якая спрыяенаступнамупрафесійнаму самавызначэннюў адпа­веднасціз індывідуальнымі інтарэсамівучня.

Задачы вучэбнагапрадмета«Біялогія»:zz авалоданнесістэмайведаўпрамалекулярныяіструктурна­функцыянальныя асновыжыцця, размнажэнне і развіццёарганізмаўасноўныхцарстваў,экасістэмы,біяразнастайнасць,эвалюцыю,штонеабходнадляўсведамленнямесцачалавекаўжывойпрыродзе ікаштоўнасціўсягожывоганаЗямлі;zz фарміраванне экалагічнайпісьменнасці вучняўпраз выву­чэннебіялагічныхзаканамернасцей,сувязейпаміжжывыміарганізмамі, іхэвалюцыі ікаштоўнасцібіяразнастайнасці;zz устанаўленнегарманічныхадносінзпрыродай,самімсабой,фарміраванненорміправілэкалагічнайэтыкі,адказныхадно­сіндажывойпрыродыякдаасновыэкалагічнагавыхавання;zz фарміраваннегенетычнайпісьменнасціякасновырэпрадук­тыўнагаздароўячалавека,захаванняпсіхічнага,фізічнага,маральнагаздароўя;zz азнаямленне зфундаментальнымі законамі і прынцыпамііснаванняжывойпрыроды,супольнасцей,арганізмаў;zz фарміраванневедаўпра будову: бактэрый,пратыстаў, гры­боў, лішайнікаў, споравых і пакрытанасенныхраслін,жы­вёл,чалавека;

176

zz фарміраванне інфармацыйнайкампетэнцыі, уменняпраца­вацьзрознымікрыніцамі інфармацыі;zz развіццёасобывучняякгарманічнаразвітогачалавека,якіўсведамляесваёмесцаўпрыродзе і грамадстве;zz выкарыстаннебіялагічныхведаўнапрактыцы,удзелупрак­тычнайдзейнасціўгалінемедыцыны,сельскайгаспадаркі,біятэхналогіі, рацыянальнага прыродакарыстання і аховыпрыроды.

Біялагічнаяадукацыязаклiканафарміравацьупадрастаючагапакаленняразуменнежыццяўлюбойягопраявеякнайвышэйшайкаштоўнасці.Біялогія ўваходзіць у лік прыродазнаўчыхнавук,якія вывучаюцьпрыроду, а таксамашляхі пазнання чалавекампрыроды.Акрамясветапогляднагазначэння,уяеасновеляжацьмерапрыемствыпападтрыманні здароўячалавека, яго бяспекі івытворчайдзейнасціўлюбойгаліненароднайгаспадаркі.

Уцяперашнічасз’яўляюццапрыярытэтныміімаюцьпрынцы­поваетэарэтычнае іпрактычнаезначэнненаступныянапрамкі:

zz эколага­прыродаахоўны (усведамленне важнасці захаваннябіясферы,біялагічнайразнастайнасціінавуковаабгрунтава­нагавыкарыстаннячалавекампрыродныхрэсурсаў);zz эвалюцыйны(фарміраваннематэрыялістычнагасветапоглядуўпытанняхпаходжання іэвалюцыіжыцця);zz здароўезберагальны(разуменнебіялагічныхпадстаўдлявы­баруздаровагаладужыцця).

У адборы зместу вучэбнагаматэрыялу былі выкарыстанына­ступныяпадыходы:

zz культуралагічны падыход дазваляеўпоўнаймерызахавацьфундаментальныякрытэрыібіялагічныхведаў,іхцэльнасцьіпераемнасць.Сэнскультуралагічнагападыходуўвыкладаннівучэбнагапрадмета«Біялогія»заключаеццаўпадрыхтоўцыінфармаванага,кампетэнтнага выпускніка, які ўсведамляесябе ў агульнакультурнымкантэксце, гатовагапрацягнуцьадукацыю,жыцьiпрацавацьуновыхсацыяльна­эканамічныхумовах;zz асобасна арыентаваны падыходпрадугледжваенапаўненневучэбныхпраграм зместам, значнымдлякожнага вучня ўпаўсядзённымжыцці,важнымдляфарміраванняадэкватныхпаводзінчалавекаўнавакольнымасяроддзі;

177

zz дзейнасны падыход рэалізуецца на асновемаксімальнагаўключэнняў адукацыйныпрацэспрактычнагакампанентавучэбнага зместу: лабараторных і практычных работ, дэ­манстрацый, дэманстрацыйных і лабараторных доследаў,экскурсій.

Зпунктугледжанняпатрабаванняўнавучаннявучняўуадука­цыйнымпрацэсевыкарыстоўваюццанаступныявідыкампетэнцый:

zz вучэбна-пазнавальная кампетэнцыя— гатоўнасць вучняда самастойнайпазнавальнай дзейнасці: пастаноўкімэты,планавання, аналізу, рэфлексіі, самаацэнкі вучэбна­пазна­вальнайдзейнасці, уменняадрознівацьфакты ад здагадак,валоданнявымяральнымінавыкамі,выкарыстанняверагод­насных,статыстычныхі іншыхметадаўпазнання;zz даследчая кампетэнцыя —здольнасцьвучнябыцьупазіцыідаследчыкаўадносінахданавакольнагасвету,якаявыяўляец­цапразнавуковаабгрунтаванаеўспрыманненавакольнагасве­ту,уменнераспазнаваць і вырашацьпраблемнуюсітуацыюзлюбымпрыроднымаб’ектамабоз’явай,выкарыстоўваючыдлягэтагарозныякрыніцыінфармацыі;гатоўнасцьасобыдапэўныхдзеянняў і аперацыйу адпаведнасці з пастаўленаймэтай,наасновенаяўныхведаў,уменняў інавыкаў;zz інфармацыйная кампетэнцыя —гатоўнасцьвучнясамастой­напрацаваць з біялагічнай інфармацыяйзрозныхкрыніц,шукаць, аналізаваць і адбіраць неабходную інфармацыю,арганізоўваць,пераўтвараць,захоўвацьіперадавацьяе.Яназабяспечваенавыкі дзейнасці вучняўу адносінахда інфар­мацыі,якая змяшчаеццаў вучэбнымпрадмеце«Біялогія»,атаксамаўнавакольнымсвеце;zz прадметныя кампетэнцыi:

экалагічная кампетэнцыя— здольнасць вучня ўжывацьэкалагічныяведы,уменні інавыкі,вопытпрактычнайэка­лагічнайдзейнасцідлявырашэннярозныхсітуацыйэкала­гічнагахарактару;захаванненорміправілпаводзінупры­родзе;

прыродазнаўчая кампетэнцыя—здольнасцьдафарміраваннястаноўчыхпачуццяўдажывыхарганізмаў,якіяпраяўляюццаваўчынкахідзеяннях,штопрыносяцьпэўныэфект,змэтайзахаванняпрыродыінавакольнагаасяроддзя;

178

здароўезберагальная кампетэнцыя—каштоўнаснае стаў­ленне да здароўяяк да асновыўсіх бакоўжыццядзейнасцічалавека, гатоўнасць да засваення ведаў, уменняў і навы­каў,накіраваныхназахаванне іўмацаваннездароўяўпаў­сядзённайдзейнасці;

прыродазнаўчанавуковая кампетэнцыя ўключае здоль­насцьінтэрпрэтавацьадпаведныябіялагічныяведы,уменніі навыкі, якія адлюстроўваюць сучасныя светапоглядныятэндэнцыіўнавуцы.

Асноватворныміпадчас адбору зместу іканструяваннявучэб­нагапрадмета«Біялогія»з’яўляюццанаступныяпрынцыпы:

zz прынцып навуковасці —адпаведнасць зместу вучэбнагаматэрыялуўзроўню сучаснагаразвіцця біялагічныхнавук;дакладнасцьвыкладуфактаў,законаў,прынцыпаўітэорый;zz глыбінянавуковайінтэрпрэтацыібіялагічныхфактаўіз’яўабмяжоўваеццапрынцыпамдаступнасці.Даступнасцьзместувыяўляеццанаяўнасцюлагічныхсувязейпаміжэлементаміведаў;zz прынцып сістэмнасці і сістэматычнасці —стройнаялагіч­наяпаслядоўнасцьвыкладаннянавуковыхфактаў,гіпотэзітэорый;наяўнасцьіханалізуіпадагульненнязвыкарыстан­немрозныхформлагічнагамыслення;zz прынцып гістарызму прадугледжвае наяўнасць у змесцевучэбнагапрадметаматэрыялаў,якіяпадкрэсліваюцьролюнайважнейшыхадкрыццяўугалінебіялогіі і зробленыхнааснове гэтых адкрыццяў падагульненняў у фарміраваннінавукова абгрунтаванайкарцінынавакольнага свету ў роз­ныяперыядыразвіццячалавецтва,што знаёмяць вучняў зроляйбіялагічныхнавукусістэменавук,якіяраскрываюцьіхдасягненні;zz прынцып рэалізацыі ўнутрыпрадметных і міжпрадметных су-

вязей —раскрыццёўзмесцевучэбнайпраграмыўзаемасувязіз іншыміпрадметныміведамі,уменнямі інавыкамі;zz прынцып сувязі навучання з жыццём паказваепрактычнуюролюбіялагічныхведаўужыццічалавека.Дзякуючыажыц­цяўленнюгэтагапрынцыпувучніўсведамляюцькаштоўнасцьікарыснасцьбіялагічнайадукацыі.Гэтыпрынцыппатрабуераскрыццяпрыкладногазначэннябіялагічныхведаў.

179

Ваўстановахадукацыіна II і III ступеняхагульнайсярэдняйадукацыі прадугледжана вывучэнне наступных сістэматычныхкурсаўвучэбнагапрадмета«Біялогія»:

«Біялогія (Уводзіныўбіялогію)»—VIклас.«Біялогія(Жывыяарганізмыўасяроддзісвайгопражывання.

Бактэрыі.Пратысты.Грыбы.Лішайнікі.Расліны)»—VIIклас.«Біялогія(Жывыяарганізмыўасяроддзісвайгопражывання.

Жывёлы)»—VIIIклас.«Біялогія (Чалавек іягоздароўе)»—IХклас.«Біялогія (Агульныя біялагічныя заканамернасці)»—Х і

ХІкласы.Раздзел«Уводзіныў біялогію» з’яўляеццапрапедэўтычным і

ўключаепершапачатковыя звесткіпражывуюпрыроду, яекам­паненты(арганізмы,віды,экасістэмы),асаблівасцііхарганізацыі,узаемасувязі арганізмаў адзін з адным і з нежывойнавакольнайпрыродай, ролю чалавека ў прыродзе, неабходнасць яе аховы.УVIкласе адбываецца станаўленнепершаснагафундаменту бія­лагічныхведаў.

Раздзел«Жывыяарганізмыў асяроддзі свайгопражывання»ўключае звесткі пра адметныя прыметыжывых арганізмаў, іхразнастайнасць, сістэму арганічнага свету, бактэрыі, пратысты,грыбы,лішайнікі,расліныіжывёл.Зместраздзелапрадстаўленына аснове эколага­эвалюцыйнага іфункцыянальнагападыходаў,у адпаведнасці з якімі акцэнтыў вывучэнні арганізмаўперано­сяцца з асаблівасцейбудовыасобныхпрадстаўнікоўнараскрыц­цё працэсаў іхжыццядзейнасці, прыстасаванасці да асяроддзяпражывання,ускладненняўходзегістарычнагаразвіцця,ролюўэкасістэмах іжыццічалавека.

Ураздзеле«Чалавекіягоздароўе»ўтрымліваюццазвесткіпрачалавека якпра біясацыяльную істоту, будову чалавечага арга­нізма,працэсыжыццядзейнасці,сацыяльнуюсутнасцьчалавека,умовызахаванняягоздароўя,ролючалавекаўнавакольнымася­роддзі іягозалежнасцьадякасціасяроддзя.

Зместраздзела«Агульныябіялагічныязаканамернасці»падпа­радкаваны,па­першае,падагульненнюісістэматызацыітагозме­сту,якібыўзасвоенывучняміпрывывучэннівучэбнагапрадмета«Біялогія»на II ступені агульнай сярэдняй адукацыі; па­другое,

180

знаёмствувучняўзнайбольшагульнымізаканамернасцямі,харак­тэрнымідляжывыхсістэмрознагарангу—адбіясферыдаклеткі.Раздзел«Агульныябіялагічныя заканамернасці» вывучаеццанабазавыміпавышанымузроўнях.

Змест вучэбных заняткаў,формы і метадынавучання, якіявыкарыстоўваюцца,павінныбыцьнакіраваныназасваенневучня­мі ведавага і дзейнаснага кампанентаў, развіццё асобы вучня ірэалізацыювыхаваўчагапатэнцыялубіялогіі.

Важнымаспектамнавучанняз’яўляеццаарганізацыяістыму­ляванне настаўнікам актыўнайпазнавальнай дзейнасці вучняў.Уходзевучэбныхзаняткаўрэкамендуеццастварыцьсітуацыі,уякіхвучнібудуцьнетолькізасвойвацьведы,алеіспрабавацьужывацьіхпрывырашэннірозныхжыццёвыхсітуацый.Аднымсаспосабаўактывізацыіпазнавальнайдзейнасцівучняўз’яўляеццанавучанненаасновестварэнняпраблемныхсітуацый,пастаноўкіпраблемныхзадач.Развіццюбіялагічнагамысленнявучняўсадзейнічаетаксамаўключэнненарэгулярнайасновеўпрацэснавучанняпазнавальныхзадач.

Асаблівуюўвагутрэбазвярнуцьнавыкарыстаннеўадукацый­нымпрацэсерозныхвідаўдзейнасці:работазрознымікрыніцаміінфармацыі(вучэбныядапаможнікі,табліцыіінструкцыі,элект­ронныясродкінавучання),сумеснаевыкананнезаданняўнастаў­ніка,удзелудыскусііпапраблемныхсітуацыях,выкананнелаба­раторныхіпрактычныхработ.Асаблівуюўвагутрэбазвярнуцьнафарміраванне ў вучняў уменняўназіраць, апісваць біялагічныяаб’екты,планавацьіправодзіцьпростыядоследыіэксперыменты,рашаць біялагічныя задачырозных тыпаў складанасці і зместу,раскрываць іўстанаўлівацьпрычынна­выніковыясувязі.

Вялікімпатэнцыяламузасваенніпаняццяў,развіццівобразныхуяўленняўвучняўвалодаевыкарыстаннеўсіхвідаўнагляднасцінаўроках: табліц,малюнкаў, аплікацый, схем,мадэлей,муляжоў,аўдыя­ івідэаматэрыялаў,гербарыя,натуральныхаб’ектаў.

Інтэнсіфікацыіпрацэсунавучанняіпавышэннюягоэфектыў­насці будзе садзейнічаць выкарыстаннекамп’ютарнай імульты­медыйнай тэхнікі, інтэрактыўныхдошак і электронных сродкаўнавучання.

181

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(1,5 гадзіны на тыдзень, усяго 53 гадзіны,

з іх 4 гадзіны — рэзервовы час)

Клеткі, тканкі, органы і сістэмы органаў чалавека (4 гадзіны)

Уяўленнепранавукі,якіявывучаюцьчалавека іягоздароўе:анатомія,фізіялогія,псіхалогія і гігіена.

Клетка—структурнаяадзінкаарганізма.Уяўленнепрахіміч­ныскладклеткі:неарганічныя(вада,мінеральныясолі)іарганіч­ныя(бялкі,тлушчы,вугляводы)рэчывы.Будоваклеткіарганізмачалавека.Паняццепрасаматычныя іпалавыяклеткічалавека.

Тканкі,іхкласіфікацыя(эпітэліяльная,мышачная,нервовая,унутранагаасяроддзя) іпрынцыпыарганізацыі.

Органы,сістэмыорганаў.Арганізм—адзінаецэлае.Дэманстрацыі:слайды,мікрапрэпаратытканак,мадэлі,таб­

ліцы.Практычныя работы1.Будоватканакарганізмачалавека.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведацьнаўзроўніўяўлення:z� пранавукі,якіявывучаюцьарганізмчалавека;z� хімічнысклад,будову іжыццёвыяфункцыіклеткі.

Вучніпавінныведаць:z� чатырыасноўныя тыпытканак (эпітэліяльная,мышачная,нервовая,унутранагаасяроддзя);z� органыісістэмыорганаў.

Вучніпавінныўмець:z� абгрунтоўвацьузаемасувязьбудовы іфункцыітканакарга­нізмачалавека;z� характарызавацьасноўныятыпытканак;z� характарызавацьорганыісістэмыорганаў.

182

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:клетка, тканка, раздражняль насць, узбудлівасць, праводнасць, скарачальнасць, орган, сістэма органаў, арганізм.

Нервовая сістэма (6 гадзін)

Уяўленнепранервовую,гумаральнуюінейрагумаральнуюрэ­гуляцыіпрацэсаўжыццядзейнасціарганізма.

Значэнненервовайсістэмы.Класіфікацыянервовайсістэмыпаанатамічным (цэнтральная і перыферычная) іфункцыянальным(саматычная іаўтаномная)прынцыпах.

Нервоваятканка:нейроны і глія.Будованейрона (цела,дэнд­рыт,аксон).Узаемадзеянніпаміжнейронамі.Сінапс.Класіфікацыянейронаў(адчувальныя,уставачныяірухальныя).Рэфлекс.Рэфлек­торнаядуга.Нервоваевалакно.Нерв.

Цэнтральнаянервоваясістэма.Спіннымозг:будова(сегменты,шэрае ібелаерэчыва) іфункцыі (рэфлекторная іправадніковая).Галаўнымозг:ствол(прадаўгаватымозг,мост,сярэднімозг,пра­межкавымозг),мазжачок івялікіяпаўшар’і (канечнымозг).

Аўтаномная(вегетатыўная)нервоваясістэма.Аддзелы(сімпа­тычныіпарасімпатычны),будова,функцыі.

Гігіенанервовай сістэмы.Уплыўфактараўнавакольнага ася­роддзя іладужыццянафункцыянаванненервовайсістэмы.

Дэманстрацыі: табліцы,муляжы,мадэлі.Дэманстрацыйныя доследы1.Каленнырэфлексякпрыкладдвухнейроннайрэфлекторнай

дугі.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� прынцыпыкласіфікацыінервовайсістэмы;z� асаблівасцібудовынейронаякструктурнайадзінкінервовайсістэмы;z� класіфікацыюнейронаў;z� асноўныязвёнырэфлекторнайдугі;z� будову іфункцыіспіннога і галаўногамозга;z� агульныпрынцыпбудовыаўтаномнайнервовайсістэмы.

183

Вучніпавінныўмець:z� састаўляць рэфлекторныя дугі саматычных і аўтаномныхрэфлексаў;z� разумець ролюпрамой і зваротнай сувязі ў дзейнасці цэн­тральнайнервовайсістэмы;z� выкарыстоўвацьнабытыя ведыдля абгрунтавання ўплывуфактараўнавакольнагаасяроддзяіладужыццянафункцыя­наванненервовайсістэмы.

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:нерво вая, гумаральная і нейрагумаральная рэгуляцыі, цэнтральная і перыферыч ная нервовыя сістэмы, назвы аддзелаў цэнтральнай нервовай сістэмы, сама тычная і аўтаномная нервовыя сістэмы, нейрон, аксон, дэндрыт, міелінавая абалонка, нерв, рэцэптар, нерво-вы цэнтр, рэфлекс, рэфлекторная дуга, шэ рае рэчыва, белае рэчыва.

Сенсорныя сістэмы (4 гадзіны)

Сенсорныясістэмычалавека,агульныяпрынцыпыарганізацыі.Будова іфункцыіаналізатара.

Зрокаваясенсорнаясістэма:значэннеібудова.Механізмфар­міравання выявы і зрокавага ўспрымання. Захворванні органаўзроку (блізарукасць, дальназоркасць, дальтанізм, астыгматызм,катаракта). Гігіена органа зроку.Першаядапамогапрытраўмахорганазроку.

Слыхаваясенсорнаясістэма:значэннеібудова.Працэсыўспры­маннягуку.Гігіенаорганаслыху.

Уяўленнепра сенсорныя сістэмы смаку,нюху, раўнавагі, до­тыку.

Дэманстрацыі: табліцы,муляжы.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведацьнаўзроўніўяўленнябудовуіфункцыісенсорныхсістэмсмаку,нюху,раўнавагі,дотыку.

Вучніпавінныведаць:z� агульныяпрынцыпыарганізацыісенсорныхсістэм;z� будовуіфункцыіасноўныхструктурныхэлементаўорганаўзроку іслыху;

184

z� абпрынцыпахуспрыманнясвятла і гуку;z� правілыгігіеныорганаўзроку іслыху.

Вучніпавінныўмець:z� тлумачыцьузаемасувязьбудовыіфункцыйорганаўсенсор­ныхсістэм;z� аказвацьпершуюдапамогупрытраўмахорганаўзроку.

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:перыфе рычны, правадніковы, цэнтральны аддзелы, назвы абало-нак і структур ядра вочнага яблыка, фотарэцэптары, зрокавыя цэнтры, назвы структурных элементаў знешняга, сярэдняга і ўнутранага вуха, цэнтры слыху.

Эндакрынная сістэма (3 гадзіны)

Эндакрыннаясістэма іпрынцыпяеработы.Залозыўнутранайсакрэцыі (гіпофіз,шчытападобная,наднырачнікі),гармоны(сама­татрапін,вазапрэсін,аксітацын,тыраксін,трыёдтыранін,корціка­стэроіды,адрэналін,норадрэналін, альдастэрон) і іх значэннедлярэгуляцыіфункцый.Гіперфункцыяігіпафункцыязалоз,эндакрын­ныязахворванні.

Залозызмешанайсакрэцыі(падстраўнікаваяіпалавыя),гармо­ны(інсулін,глюкагон,андрагены,эстрагены).Прыметыгіпафунк­цыі і гіперфункцыізалоз і іхнаступствы.

Прафілактыкаразвіцця эндакрынных захворванняў (дыябет,гіпа­ і гіпертырэоз).

Дэманстрацыі: табліцы,муляжы,якіяадлюстроўваюцьраз­мяшчэннеўарганізме ібудовузалозунутранайсакрэцыі.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� залозыўнутранай ізмешанайсакрэцыі;z� гармоны;z� гіпа­ і гіперфункцыіэндакрынныхзалоз;z� месцазнаходжанне, знешнююбудову іфункцыі залоз уну­транай і знешняйсакрэцыі;z� прынцыпработыэндакрыннайсістэмы.

185

Вучніпавінныўмець:z� абгрунтоўвацьпрыняццемерпрафілактыкінекаторых гар­манальныхпарушэнняў;z� выкарыстоўвацьнабытыяведыдляразуменнянаступстваў,звязаных з парушэнняміфункцый эндакрыннай сістэмы,і выкананнямер прафілактыкі некаторых эндакрынныхпарушэнняў (дыябет,гіпа­ і гіпертырэоз).

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:унутра ная і змешаная сакрэцыя, гармон, гіперфункцыя, гіпа функ-цыя, назвы залоз і гармонаў.

Апорна-рухальны апарат (4 гадзіны)

Апорна­рухальныапарат:шкілетімышцы(актыўнаячастка).Касцявая сістэма (шкілет).Хімічны склад касцей.Будова

касцявойтканкітрубчастайкосці.Формакасцей.Тыпызлучэннякасцей.

Шкілет галавы.Косцімазгавога (лобная, патылічная, скро­невыя,цемянныя) і тварнага (вачніцы,насавыякосці, верхняя ініжняясківіцы)аддзелаў.

Шкілеттулава:пазваночнік і груднаяклетка.Шкілет верхніхканечнасцей:плечавыпояс (лапаткі,ключы­

цы) і свабодная верхняяканечнасць (плечаваякосць, локцевая іпрамянёваякосці,запясце,пясць,фалангіпальцаў).

Шкілет ніжніх канечнасцей: тазавы пояс (тазавыя косці,злучаныя з крыжом) і свабоднаяніжняяканечнасць (сцегнаваякосць,вялікаяімалаягалёначныякосці,ступнязперадплюсны,плюсны,фалангіпальцаў).

Мышачная сістэма. Будова і функцыішкілетныхмышцаў.Уяўленнепракласіфікацыюмышцаўпаформе,функцыі, стано­вішчыўцелечалавека.

Работамышцаў:дынамічнаяістатычная.Стомленасць.Пасіўныіактыўныадпачынак.Рэгуляцыямышачныхскарачэнняў.Уплыўфізічнайнагрузкінаразвіццёмышачнайтканкі.

Першаядапамогапрырасцяжэннях, вывіхах суставаў, пера­ломахкасцей.Прафілактыкапарушэнняпаставы(сутуласць,ска­ліёз),развіццяплоскаступнёвасці.

186

Дэманстрацыі: табліцышкілета,муляжоў торса чалавека,чэрапа,касцейканечнасцей,пазванкоў,табліцыпрыёмаўпершайдапамогіпрытраўмах,выяўленніпарушэнняпаставы.

Дэманстрацыйныя доследы 2.Першаядапамогапрырасцяжэнняхіпераломахканечнасцей.Практычныя работы 2.Будова іфункцыішкілетачалавека.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні павінныведацьнаўзроўніўяўленняпрамышцыарганізмачалавека.

Вучніпавінныведаць:z� будову,формы,тыпызлучэнняўкасцей;z� косцігалавы,тулава,верхніх ініжніхканечнасцей;z� знешнююбудову іфункцыімышцаў;z� значэннерухальнайактыўнасцідлязахаванняздароўя;z� прычыныінаступствыпарушэнняўапорна­рухальнагаапа­рату;z� прыметырасцяжэнняў,вывіхаўсуставаўіпераломаўкасцей.

Вучніпавінныўмець:z� тлумачыць значэнне рухальнай актыўнасці для захаванняздароўя;z� аказацьпершуюдапамогупрырасцяжэннях,вывіхахсуставаўіпераломахкасцей;z� ужывацьведыдлявыкананнягігіенырухаўіпрад’яўленнядазаванайфізічнайнагрузкізмэтайпрафілактыкіпарушэн­няўапорна­рухальнагаапарату.

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:апорна-рухальны апарат, эпіфіз, дыяфіз, надкосніца, кампакт-нае і губчатае рэчы ва, чырвоны і жоўты касцявы мозг, сустаў, сустаўныя звязкі, поласць, сум ка, назвы буйных касцей восевага шкілета і шкілета канечнасцей, мы шачнае валакно, сухажылле, антаганісты, сінер гісты, стомленасць, дынамічная і статычная работа.

187

Унутранае асяроддзе арганізма (5 гадзін)

Кампаненты ўнутранага асяроддзя арганізма (кроў, лімфа,тканкаваявадкасць)ііхузаемасувязь.Гамеастаз—падтрыманнеўстойлівасціўнутранагаасяроддзя.

Кроўіяефункцыі.Састаўіфункцыіплазмыкрыві.Форменныяэлементыкрыві(эрытрацыты,лейкацыты,трамбацыты):месцаўт­варэння,будова,працягласцьжыцця,месцаразбурэння,функцыі.Ролягемаглабінуўгазаабмене,межынормы.ГрупыкрывіпасістэмеАВ0.Рэзус­фактар.Пераліваннекрыві.Уяўленнепра агульны ібіяхімічныаналізыкрывіякметадыадзнакістануздароўячала­века.Захворваннікрыві(анемія,лейкозы,прамянёвыяхваробы).

Імунная сістэма.Віды імунітэту (клетачны, гумаральны,на­туральны,штучны).Вакцынацыя.Фактары,якія ўплываюцьнаімунітэт.

Дэманстрацыі:мікрапрэпараты.Лабараторныя работы 1.Мікраскапічнаевывучэннепрэпаратаўкрывічалавекаіжабы.Дэманстрацыйныя доследы3.Асноўныяпаказчыкіагульнагааналізукрыві (намадэлі).

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведацьнаўзроўніўяўлення:z� праагульныібіяхімічныаналізыкрыві;z� абпрацэсезгусаннякрыві;z� прамежынормыдляформенных элементаў крыві і гема­глабіну.

Вучніпавінныведаць:z� састаў іфункцыіплазмыкрыві;z� форменныяэлементыкрыві і іхфункцыі;z� групыкрыві іправілыпераліваннякрыві;z� відыімунітэту.

Вучніпавінныўмець:z� тлумачыць змену самаадчуванняпры зніжэнні ўтрыманнягемаглабіну;z� характарызаваць імунітэт,яго значэннеўжыццічалавека,мерыпрафілактыкіВІЧ­інфекцыі;

188

z� абгрунтоўвацьфактары,якіяўплываюцьна імунітэт;z� абгрунтоўвацьнеабходнасцьвакцынацыі;z� выкарыстоўваць набытыя веды для выкананнямерпрафі­лактыкі інфекцыйных захворванняў і своечасовага зваротупамедыцынскуюдапамогу.

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:унутра нае асяроддзе арганізма, гамеастаз, фізіялагічная нор ма, плазма, формен ныя элементы (эрытрацыты, лейкацыты, трам-бацыты), сываратка, гема глабін, група крыві, донар, рэцыпіент, згусанне крыві, фагацытоз, імунітэт, вакцына.

Сардэчна-сасудзістая сістэма (4 гадзіны)

Сасудзістаясістэмачалавека:крывяноснаяілімфатычнаясіс­тэмы.Будоваіфункцыікрывяносныхсасудаўусувязізвыконвае­майфункцыяй(артэрыі,капіляры,вены).

Будовасэрцачалавекаякбіялагічнайпомпы(калясардэчнаясум­ка,камерысэрца,сценкі,сардэчныяклапаны).Аўтаматыясэрца.Сардэчныцыкл.

Кровазварот.Малы івялікікругікровазвароту.Рухкрывіпасасудах.Пульс.Крывяныціск.Нервоваяігумаральнаярэгуляцыядзейнасці сэрца і сасудаў.Першая дапамога пры крывацёках.Асноўныязахворваннісардэчна­сасудзістайсістэмы(атэрасклероз,ішэмічнаяхваробасэрца, інфарктміякарда, інсульт).

Гігіенасардэчна­сасудзістайсістэмы.Асноўныяпрычыны,пры­метыіпрафілактыкасардэчна­сасудзістыхзахворванняў.

Дэманстрацыі:муляжымадэлейсэрцаітулавачалавека,таб­ліцыпрыёмаў вымярэння артэрыяльнага ціску і спыненнякры­вацёкаў.

Лабараторныя работы 2.Падлікпульсуўспакоі іпасляфізічнайнагрузкі.Дэманстрацыйныя доследы4.Вымярэннекрывянагаціску ў спакоі і пасляфізічнайна­

грузкі.5.Першаядапамогапрыкрывацёках.

189

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� будову іфункцыікрывяносныхсасудаў і сэрца;z� уласцівасцісардэчнаймышцы;z� арганізацыювялікага імалогакругоўкровазвароту;z� асноўныяпрынцыпырэгуляцыідзейнасцісардэчна­сасудзі­стайсістэмы;z� асноўныяпрычыны,прыметыіпрафілактыкасардэчна­сасу­дзістыхзахворванняў.

Вучніпавінныўмець:z� растлумачыцьсувязьбудовыіфункцыікамерсэрца,сасудаўрознагатыпу;z� знаходзіцьнацелекропкіпавярхоўнагаразмяшчэння буй­ныхартэрый іпадлічвацьпульс;z� вымярацькрывяныціскздапамогайтанометра;z� тлумачыцьшкодныўплыўнікаціну,алкаголю,наркотыкаўнасардэчна­сасудзістуюсістэму ірэгуляцыюяефункцыі;z� абгрунтоўваць уплыў ладужыцця на работу сардэчна­сасудзістайсістэмыінаступствыдляздароўя;z� аказацьпершуюдапамогупрыкрывацёках.

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:артэ рыі, вены, капіляры, калясардэчная сумка, перадсэрдзі, жалудачкі, клапаны сэрца, сардэчны цыкл, сістала, дыястала, аўта матыя сэрца, вялікі і малы кругі кровазвароту, пульс, тонус сасудаў, сісталічны і дыясталічны ціск, гі пертэнзія, гіпатэнзія, асноўныя захворванні сардэчна-сасудзістай сістэмы.

Дыхальная сістэма (4 гадзіны)

Значэннедыхання.Уяўленнепра знешняе і ўнутранае (ткан­кавае) дыханні. Будова і функцыі дыхальныхшляхоў: насавойполасці,гартані(шчытападобныхрасток,надгартаннік,галасавыязвязкі),трахеі,бронхаў.Будова іфункцыілёгкіх.

Дыхальныярухі: удых і выдых.Жыццёвая ёмістасць лёгкіхякпаказчыкфізічнага развіцця арганізма.Рэгуляцыядыхання.Дыхальныярэфлексы.

190

Састаўудыхнутага,альвеалярнагаівыдыхнутагапаветра.Абменгазаўулёгкіх і тканках.Сувязьпаміждыхальнай ікрывяноснайсістэмамі.

Гігіенаорганаўдыхання.Прафілактыказахворванняў,якіяпе­радаюццапаветрана­кропельнымшляхам.Уплыўкурэннянаорга­ныдыхання.

Першаядапамогапрыспыненнідыхання.Дэманстрацыйныя доследы6.Вызначэннеадрозненняўжыццёвайёмістасцілёгкіхуасоб

рознагаполу,узроўнюфізічнагаразвіццяшляхамнадзіманняпа­ветранагашарыка.

7.Прыёмыштучнагадыхання інепрамогамасажусэрца.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:z� будову іфункцыідыхальныхшляхоў ілёгкіх;z� механізмдыхальныхрухаў;z� паслядоўнасцьэтапаўгазаабменуўлёгкіх ітканках;z� асноўныяпрынцыпырэгуляцыідыхання;z� мерыгігіеныіпрафілактыкізахворванняўорганаўдыхання;z� мерыпершайдапамогіпрыспыненнідыхання.

Вучніпавінныўмець:z� растлумачыць сувязь паміж будовай і функцыяй органаўдыхальнайсістэмы;z� вызначацьзменурытмудыхання і тлумачыцьпрычыныяеўзнікнення;z� выкарыстоўвацьнабытыяведыдлявыкананнямерпрафілак­тыкізахворванняўорганаўдыхання.

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі: знеш няе і ўнутранае дыханне, насавая поласць, гартань, шчы-тападобны храс ток, надгартаннік, трахея, бронхі, бранхіёлы, альвеолы, лёгачная і прысце нная плеўры, плеўральная поласць, жыццёвая ёмістасць лёгкіх, дыхальны цэнтр, хемарэцэптары, дыхальныя рэфлексы.

191

Стрававальная сістэма (5 гадзін)

Харчаванне—асноважыццядзейнасціарганізма.Уяўленнепраабменрэчываў.Харчовыярэчывыіпатрэбнасцьуіхузалежнасціадузроўнюфізічнагаразвіцця.Бялковы,тлушчавы,вугляводны,салявыіводныабменрэчываў.Вітаміны(С,А,D,В

1,В

6,В

12) і іх

значэннедляарганізма.Харчаванне і страваванне.Агульнаяхарактарыстыкастрававальнагатрактуістрававаль­

ныхзалоз.Ротаваяполасць(зубы,слінныязалозы,язык):будоваіфунк­

цыі.Ферментыслінныхзалоз (амілаза імальтаза).Глотка, стрававод, страўнік: будова і функцыі.Кампаненты

страўнікавагасоку:ферменты(пепсін,ліпаза),салянаякіслата,слізь.Уплыўнікаціну іалкаголюнастрававаннеўстраўніку.

Тонкаякішка:дванаццаціперсная,пустаяіпадуздышная.Месца­знаходжанне,будова іфункцыіпадстраўнікавайзалозы іпечані.Ферментысокупадстраўнікавайзалозы(трыпсін,амілаза,ліпаза).Страваваннеўтонкімкішэчніку.Усмоктванне.

Тоўстаякішка:будова іфункцыі.Рэгуляцыястрававання.Гігіенахарчавання.Рацыянальнаехарчаваннеіягопрынцыпы

(харчоваяпіраміда, рэжымхарчавання).Аказаннепершайдапа­могіпрыхарчовыхатручэннях.

Дэманстрацыі:табліцыімадэлі,якіяадлюстроўваюцьпрацэ­сыстрававання.

Практычныя работы3.Састаўленнесутачнагарацыёну ірэжымухарчавання.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінны ведацьнаўзроўніўяўлення:z� прахарчовуюпіраміду;z� стрававальныяферментыісакрэты.

Вучніпавінны ведаць:z� асноўныя кампанентыежы;z� асноўныяфункцыіхарчовыхрэчываў;z� значэнне асноўных групвітамінаў (С,А,D,В

1,В

6,В

12) для

абменурэчываў;

192

z� будову іфункцыіорганаўстрававальнайсістэмы;z� асноўныяпрынцыпырэгуляцыістрававання.

Вучніпавінныўмець:z� растлумачыцьузаемасувязьбудовыіфункцыйорганаўстра­вавальнайсістэмы;z� тлумачыць неабходнасць выканання гігіены і прынцыпаўрацыянальнагахарчаваннядляпадтрыманняздароўячала­века;z� састаўляцьсутачнырацыёнхарчаванняўадпаведнасцізпрын­цыпамірацыянальнагахарчавання;z� выконвацьмерыпрафілактыкі захворванняў органаў стра­вавання;z� аказвацьпершуюдапамогупрыхарчовыхатручэннях.

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:харчо выя рэчывы (бялкі, тлушчы, вугляводы, вітаміны, вада, міне ральныя рэчы вы), гіпа- і гіпервітамінозы, энергетычная каштоўнасць прадуктаў, рацыён, назвы аддзелаў страваваль-нага тракту і стрававальных залоз, страваванне, ферменты (амілаза, мальтаза, пепсін, ліпаза, трыпсін), сокі (страўнікавы, падстраўнікавы, кішэчны), усмоктванне, піраміда харчавання, рэжым хар чавання.

Выдзяляльная сістэма (3 гадзіны)

Значэннепрацэсаў выдзяленняўжыццядзейнасці арганізма.Органы,якіявыконваюцьвыдзяляльнуюфункцыю:ныркі,пота­выязалозы,лёгкія,кішэчнік.

Ныркаякмочаўтваральныорган:размяшчэнне,будоваіфунк­цыі.Нефрон—структурна­функцыянальнаяадзінканыркі.Этапыўтварэннямачы(фільтраванне,рэабсорбцыя)іяесастаў.Рэгуляцыямочаўтварэння.Мочавыводзячыяорганы:мачаточнік,мачавыпузыр,мочаспускальныканал.

Гігіенамочавыдзяляльнайсістэмы.Захворваннімочавыдзяляль­найсістэмы(піеланефрыт,мочакаменнаяхвароба).Уплыўхімічныхрэчываў,алкаголюнаорганывыдзяляльнайсістэмы.

Дэманстрацыі: табліцы,муляжы.

193

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведацьнаўзроўніўяўленняпра ор­ганы, якія ўдзельнічаюцьу выдзяленні канчатковыхпрадуктаўабменурэчываўзарганізма.

Вучніпавінныведаць:z� будову іфункцыіорганаўмочавыдзяляльнайсістэмы;z� будовунефронаякструктурна­функцыянальнайадзінкіныркі;z� этапыўтварэннямачы;z� механізмырэгуляцыіўтварэннямачы.

Вучніпавінныўмець:z� растлумачыцьсувязьпаміжбудовайіфункцыяймачавыхор­ганаў;z� тлумачыцьзначэннепітногарэжымудляпадтрыманняводна­салявогабалансуўарганізме;z� абгрунтаваць выкананне правіл гігіены для прафілактыкізахворванняўмочавыдзяляльнайсістэмы.

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:назвы мачавых органаў, коркавае (нырачнае цельца) і мазгавое (піраміды) рэчыва ныркі, нефрон (капсула, нырачныя канальцы), фільтраванне, першасная ма ча, рэабсорбцыя, другасная мача, зборныя трубачкі, нырачная лаханка, інфекцыі мачавых органаў (сыходная і ўзыходная).

Скура — покрыў цела (3 гадзіны)

Будоваіфункцыіскуры,здольнасцьдарэгенерацыі.Вытворныяскуры:пазногці,валасы,сальныяіпотавыязалозы.Скураякор­ган:рэцэптары,крывяносныясасуды.Ролясасудаўскурыпадчасцеплаабменуарганізма іасяроддзя.

Прыметы здаровай скуры.Уплыўфактараў асяроддзя і ладужыццяназдароўескуры.Прафілактыказахворванняўскуры.

Гігіенаскурыіяевытворных.Загартоўваннеарганізма.Першаядапамогапрыапёках(тэрмічныяіхімічныя),адмаро­

жанняхскуры,цеплавымісонечнымударах.Дэманстрацыі:табліцы,якіяадлюстроўваюцьбудовуіфунк­

цыянаваннескуры.

194

Дэманстрацыйныя доследы 8.Першая дапамога пры апёках і адмарожаннях, цеплавым

і сонечнымударах.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні павінныведацьнаўзроўніўяўленняправытворныяскуры.

Вучніпавінныведаць:z� будовускуры;z� ролюскурыякпокрывацелачалавекаўзабеспячэннібар’ер­най,выдзяляльнай іахоўнайфункцый;z� значэннесасудаўскурыпадчасцеплаабмену;z� правілыпершайдапамогі прыапёках і адмарожаннях,це­плавымісонечнымударах.

Вучніпавінныўмець:z� растлумачыцьфункцыіскурыіяевытворных;z� тлумачыцькарысцьпрацэдурзагартоўвання;z� ужывацьатрыманыяведыдляпадтрыманняздароўяскурыіяевытворных;z� абгрунтоўвацьвыкананнеправіласабістайгігіены;z� выкарыстоўвацьнабытыяведыдляаховыскурыаддзеянняпашкоджвальныхфізічныхіхімічныхфактараў,дляаказан­няпершайдапамогіпрыапёках, адмарожаннях,цеплавымісонечнымударах.

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:эпідэр міс (рагавы і парасткавы слаі, меланін), дэрма (сасочка-вы і сеткаваты (по тавыя залозы, валасяныя цыбуліны і сумка, саль ныя залозы) слаі), рэцэп тары, падскурная тлушчавая клят-чатка, цеплаабмен, апёкі (тэрмічны, кіслотны, шчолачны), адма-рожванні, цеплавы і сонечны ўдары.

Рэпрадуктыўная сістэма. Індывідуальнае развіццё чалавека і яго здароўе (2 гадзіны)

Органымужчынскайпалавой сістэмы (машонка, семяннікі,семявыносячыяпратокі,семявыяпузыркі,прастата,палавычлен).Уяўленнепрабудовуіпаспяваннесперматазоіда,семяваявадкасць.

195

Органыжаночайпалавой сістэмы (яечнікі,матачныя трубы,матка, похва). Уяўленне пра будову і паспяванне яйцаклеткі,менструальныцыкл.

Апладненне.Цяжарнасць.Уплыўалкаголю,нікаціну,таксіч­ныхрэчываўнаразвіццёзародка іплода.Роды.

Дэманстрацыі: табліцы,муляжы.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведацьнаўзроўніўяўлення:z� функцыісемявайвадкасці;z� значэннеменструальнагацыклу;z� прыметыцяжарнасці.

Вучніпавінныведаць:z� адрозненнемужчынскіхіжаночыхпалавыхклетак(сперма­тазоід іяйцаклетка) і стадыі іхпаспявання;z� месцазнаходжанне іагульныпрынцыпарганізацыіорганаўмужчынскай іжаночайпалавыхсістэм і іхфункцыі;z� біялагічнысэнсапладнення.

Вучні павінныўмець:z� пералічвацьперыядыцяжарнасці;z� выкарыстоўваць атрыманыя ведыдля тлумачэння ўплывуалкаголю,нікаціну,таксічныхрэчываўнаразвіццёзародкаіплода;

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:рэпра дукцыя, назвы мужчынскіх і жаночых рэпрадуктыўных органаў, палавыя клеткі (сперматазоід, яйцаклетка), менстру-ацыя, палюцыі, апладненне, ця жарнасць, зародак, плод, перыяды цяжарнасці, плацэнта, пупавіна, роды.

Вышэйшая нервовая дзейнасць (2 гадзіны)Паводзінычалавека.Прыстасавальныхарактарпаводзін.Уяў­

ленне пра безумоўныя і ўмоўныя рэфлексы.Умовы і механізм(часавыясувязі)утварэнняітармажэнняўмоўныхрэфлексаў.Соніягозначэнне.Відысну.Гігіенасну.

Вышэйшаянервоваядзейнасць(ВНД)чалавека.ЗаснавальніківучэнняпраВНД.Першая ідругаясігнальныясістэмы.

Дэманстрацыі: табліцы.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведацьнаўзроўніўяўлення:z� правышэйшуюнервовуюдзейнасцьчалавека;z� фізіялагічнуюасновуфарміраванняўмоўныхрэфлексаў;z� першуюідругуюсігнальныясістэмы.

Вучніпавінныведаць:z� адрозненнеўмоўныхрэфлексаўадбезумоўных;z� умовы і механізм утварэння і тармажэння ўмоўных рэф­лексаў;z� фазысну.

Вучніпавінныўмець:z� параўноўвацьбезумоўныяіўмоўныярэфлексы;z� растлумачыцьзначэннедругойсігнальнайсістэмыдляраз­віццячалавекаяквіду;z� абгрунтавацьуплыўладужыццянапрацэсывышэйшайнер­вовайдзейнасцічалавека.

Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:без умоўныя і ўмоўныя рэфлексы, вышэйшая нервовая дзейнасць, часавая сувязь, першая і другая сігнальныя сістэмы, павольны і хуткі сон.

Кантрольныя работы№ 1.Патэмах:«Клеткі,тканкі,органыісістэмыорганаўча­

лавека»,«Нервоваясістэма»,«Сенсорныясістэмы».№ 2.Па тэмах: «Эндакрынная сістэма», «Апорна­рухальны

апарат»,«Унутранаеасяроддзеарганізма»,«Сардэчна­сасудзістаясістэма», «Дыхальная сістэма», «Стрававальная сістэма», «Вы­дзяляльнаясістэма»,«Скура—покрыўцела»,«Рэпрадуктыўнаясістэма. Індывідуальнае развіццё чалавека і яго здароўе», «Вы­шэйшаянервоваядзейнасць».

197

ФІЗІКА

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Агульная характарыстыка вучэбнага прадмета «Фізіка»

Вучэбны прадмет «Фізіка», які базіруецца нафізіцы як нанавуцыпранайбольшагульныя законыпрыроды, з’яўляецца сі­стэмаўтваральнымдлявывучэннявучэбныхпрадметаў«Фізічнаягеаграфія»,«Біялогія»,«Хімія»,«Астраномія» іўносіць істотныўкладусістэмуведаўпранавакольнысвет.

Дыдактычнаямадэльвучэбнагапрадмета«Фізіка»прадугледж­ваезместавыіпрацэсуальныкампаненты.

Крыніцайнапаўненнязместавагакампанентаз’яўляюцца:zz фізічныяведы(навуковыяфакты,паняцці,законы,тэорыі,фізічнаякарцінасвету);zz метадалагічныяведы(ведыабпрацэсахіметадахпазнання).

Крыніцайнапаўненняпрацэсуальнагакампанентаз’яўляюцца:zz прыёмы вывучэння, адпаведныяметадамнавукі (выкары­станненазіранняаботэорыідляатрыманняновыхведаў);zz пазнавальная дзейнасць вучняў, адпаведная пераходу адз’явыдаяесутнасці іадсутнасцідаз’явы;zz эксперыментальна­пошукаваядзейнасцьвучняў,адпаведнаяэтапамілогіцынавуковайдзейнасці (назіранне,вылучэннегіпотэзы,эксперыментальнаяправеркагіпотэзы,фармулёўказакону,стварэннетэорыі).

Змест, асноўныяпатрабаванні да вынікаў вучэбнайдзейнасцівучняўпафізіцывызначаюццазулікамміжнароднагавопытупа­будовызместуадукацыйныхпраграмагульнайсярэдняйадукацыі,навуковай і практычнай значнасці зместавага і працэсуальнагакампанентаўвучэбнагапрадмета«Фізіка».

Сродкамівучэбнагапрадмета«Фізіка»фарміруюццанавуковысветапоглядіспецыфічнаядляфізікіэксперыментальна­даследчая

198

кампетэнцыя,падтрымліваюцца і развіваюццакамунікатыўная,інфармацыйная, каштоўнасна­арыентацыйная, асобаснага сама­развіцця і іншыякампетэнцыі.

Змест, вучэбнаядзейнасцьвучняў, асноўныяпатрабаванні даяевынікаўканцэнтруюццапанаступныхзместавых лініях:

zz фізічныяметадыдаследаванняз’яўпрыроды;zz фізічныяаб’ектыізаканамернасціўзаемадзеянняпаміжімі;zz фізічныяаспектыжыццядзейнасцічалавека.

Мэты і задачы вывучэння вучэбнага прадмета «Фізіка»

УкантэксцемэтнавучанняівыхаваннянаIIступеніагульнайсярэдняйадукацыімэтамівывучэнняфізікіяквучэбнагапрадметаз’яўляюцца:

zz фарміраваннеўяўленняўпрафізічнуюкарцінусветунаасно­везасваенняведаў:прамеханічныя,цеплавыя,электрамаг­нітныя і светлавыя з’явы; велічыні, якіяхарактарызуюцьгэтыяз’явы;законы,якімяныпадпарадкоўваюцца;метадынавуковагапазнанняпрыроды;zz разуменнероліфізікіўжыцціграмадства,узаемасувязіраз­віццяфізікі,іншыхнавук,тэхнікі,тэхналогій,грамадства;zz фарміраваннеагульнавучэбныхуменняўінавыкаўурашэнніпрактычных задач, звязаных з выкарыстаннемфізічныхведаў,урацыянальнымпрыродакарыстаннііаховенаваколь­нагаасяроддзя;zz фарміраваннепазнавальнайцікавасцідафізікі ітэхнікі;zz забеспячэннепадрыхтоўкідапрацягуатрыманняадукацыінаIIIступеніагульнайсярэдняйадукацыіабонаўзроўняхпра­фесійна­тэхнічнай,сярэдняйспецыяльнайадукацыі;zz развіццё аналітычнага мыслення, творчых здольнасцей,усвядомленыхматываўвучэння;zz выхаванне эстэтычнагаўспрыманнясвету,перакананасціўмагчымасці пазнанняпрыроды, у неабходнасці разумнагавыкарыстаннядасягненняўнавукіітэхналогійдлядалейша­гаразвіццяграмадства,захаваннянавакольнагаасяроддзя,павагі да творцаў навукі і тэхнікі; адносін дафізікі як даэлементаагульначалавечайкультуры.

199

Дасягненнемэт вывучэнняфізікі забяспечваецца рашэннемнаступныхзадач:

напрадметным узроўні:zz засваенне ведаў пра асноўныяфізічныя паняцці, законыі метады даследавання; ідэй адзінства будовы матэрыі іневычарпальнасці працэсу яе пазнання; разуменне роліпрактыкіўпазнанніфізічныхз’яў і законаў;

фарміраванне ўменняў: zz праводзіць назіранні за прыроднымі з’явамі, апісваць іпадагульняць вынікіназіранняў, выкарыстоўвацьпростыявымяральныяпрыборыдлявывучэнняфізічныхз’яў,прад­стаўляць вынікі назіранняў або вымярэнняў з дапамогайтабліц, графікаў і выяўляць на гэтай аснове эмпірычныязаканамернасці;zz прымяняцьатрыманыяведыдлятлумачэнняразнастайныхпрыродныхз’яўіпрацэсаў,прынцыпаўдзеяннянайважней­шыхтэхнічныхустройстваў,рашэнняфізічныхзадач;zz самастойнанабывацьновыяведы,рашацьфізічныязадачыівыконвацьэксперыментальныядаследаванні,утымлікузвыкарыстаннем інфармацыйныхтэхналогій;zz развіццёпазнавальныхінтарэсаў,інтэлектуальныхітворчыхздольнасцей;

на міжпрадметным узроўні (у кантэксце з вучэбныміпрад­метаміпрыродазнаўчанавуковагаскладнікаадукацыйнайпрагра­мыбазавайадукацыі («Геаграфія»,«Біялогія»,«Хімія»)):

zz фарміраванне ўяўленняўпрацэласнуюнавуковуюкарцінусвету,разуменненарастаючайроліпрыродазнаўчыхнавукінавуковыхдаследаванняўусучаснымсвеце;zz авалоданнеўменняміфармулявацьгіпотэзы,канструяваць,праводзіцьэксперыменты,праектаваць,ацэньвацьатрыма­ныявынікі;zz фарміраванне ўменняў бяспечнага і эфектыўнага выкары­станнялабараторнагаабсталявання,правядзеннядакладныхвымярэнняў, назіранняў і адэкватнай ацэнкі атрыманыхвынікаў,абгрунтаваннясваіхдзеянняў,заснаваныхнаміж­прадметным аналізе вучэбных і практыка­арыентаваныхзадач;zz фарміраваннеберажлівыхадносінданавакольнагаасяроддзя;

200

на метапрадметным узроўні: авалоданне вучнямі ўнівер­сальнымівучэбнымідзеянняміяксукупнасцюспосабаўдзеянняў,якіязабяспечваюцьімздольнасцьдасамастойнагазасваенняновыхведаў і ўменняў (уключаючы і арганізацыю гэтага працэсу), даэфектыўнагавырашэннярознагародужыццёвыхзадач,наасновеякіхфарміруюцца іразвіваюццакампетэнцыівучня;

на асобасным узроўні: фарміраванне ў вучняў разуменнязначнасціфізічныхведаўнезалежнаадіхпрафесійнайдзейнасціўбудучыні,каштоўнасцінавуковыхадкрыццяўіметадаўпазнання,творчайстваральнайдзейнасці,адукацыінапрацягуўсягожыцця.

Месца вучэбнага прадмета ў Тыпавым вучэбным плане агульнай

сярэдняй адукацыіТыпавы вучэбныплан агульнай сярэдняй адукацыі на выву­

чэнневучэбнагапрадмета«Фізіка»ўстанаўліваеўVII іVIIIкла­сахпа2 вучэбныя гадзінына тыдзень, у IXкласе—3 вучэбныягадзінынатыдзеньу Іпаўгоддзі,2вучэбныягадзінынатыдзеньу ІІпаўгоддзінавучальнагагода.

Змест вучэбнага прадмета «Фізіка» ўVII іVIII класахпрад­стаўлены галінамі фізікі як навукі на ўзроўні фізічных з’яў іструктуруецца на аснове разгляду розныхформ руху матэрыіў парадку іх ускладнення (механічныя з’явы, цеплавыя з’явы,электрамагнітныяз’явы,светлавыяз’явы).УIXкласевывучаец­цамеханіка, вучэбныматэрыялканцэнтруеццапа генеральныхлініях: класічны прынцып адноснасці; законы рухуНьютана;умовыраўнавагі; законызахаванняўмеханіцы.Змествучэбнагапрадмета«Фізіка»з’яўляеццаадносназавершаным.

Прад’яўляемы вучэбны матэрыял зместавага кампанента,пералікдэманстрацыйныхдоследаў,камп’ютарныхмадэлей,фран­тальныхлабараторныхработпрацэсуальнагакампанентавучэбнагапрадмета«Фізіка», асноўныяпатрабаванні да вынікаў вучэбнайдзейнасці вучняўразмеркаваныпа раздзелах (тэмах) асобна длякожнагакласаізулікампаслядоўнасцівывучэннявучэбнагама­тэрыялу,выкананнялабараторныхработ.

Колькасцьвучэбныхгадзін,адведзеныхнавывучэннеасобныхтэм,з’яўляеццапрыкладнай.Яназалежыцьадперавагнастаўніка

201

ў выбарыпедагагічна абгрунтаваныхметадаўнавучання і выха­вання,формправядзеннявучэбныхзаняткаў,відаўвучэбнайдзей­насці іпазнавальныхмагчымасцейвучняў.

Рэкамендаваныя падыходы да арганізацыі адукацыйнага працэсу, формы, метады навучання

і выхаванняАктуальныміпадыходамідаарганізацыіадукацыйнагапрацэсу

ў цяперашні час з’яўляюцца сістэмна­дзейнасны, кампетэнтнас­ны і асобаснаарыентаваны.Прырэалізацыікожнага зназваныхпадыходаў вучань з’яўляецца галоўным аб’ектам адукацыйнагапрацэсу.Прыгэтымасноўнаяўваганадаеццаактыўнай,рознабако­вай,умаксімальнайступенісамастойнайпазнавальнайдзейнасцівучня.

Механізмамрэалізацыігэтыхпадыходаўпрывывучэнніфізікіз’яўляюццасучасныятэхналогіінавучанняівыхавання,якiяза­бяспечваюцьавалоданневучняміметадалагічнымі,тэарэтычныміведамі,эксперыментальна­праектныміўменнямі,набыццёвопытупазнавальнайдзейнасці,развіццётворчыхздольнасцейвучняў.

Кантроль, або праверка, вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняўз’яўляецца абавязковым кампанентам адукацыйнага працэсу івызначаеццадыдактыкайякпедагагічнаядыягностыка.

Прызначэннеправерківаўсёйразнастайнасціяеформ,тыпаўіметадаўправядзення—выяўленнеўзроўнюзасваеннявучэбнагаматэрыялуўадпаведнасцізасноўныміпатрабаваннямідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў,штопрад’яўляюццаўвучэбнайпрагра­ме,інагэтайасновекарэкціроўкавучэбна­пазнавальнайдзейнасцівучняў.

Кантрольныяработы(чатырызанавучальныгод)праводзяццапатэмах,якіямаюцьасабліваезначэннедляпрацягувывучэнняфізікі,зулікам іхпрыкладногахарактару:

1.Раўнамерныіроўнапераменнырух.Складаннескарасцей.2.Асновыдынамікі.3.Асновыстатыкі.4.Законызахавання.Колькасцьсамастойныхработзулікамразнастайнасцііхфунк­

цый(арыентуючая,навучальная,дыягнастуючая,кантралюючая,развіццёвая,выхаваўчая)вызначаенастаўнік.

202

Чаканыя вынікі вывучэння фізікі на II ступені агульнай сярэдняй адукацыі

Асобасныя:zz перакананасцьумагчымасцяхпазнанняпрыроды;zz усведамленнезначнасціберажлівыхадносінданавакольнагаасяроддзя іпрыродакарыстання;zz павага да творцаў навукі і тэхнікі, бачанне навукі як эле­ментаагульначалавечайкультуры.

Метапрадметныя:zz засваенне новыхформ вучэбнай дзейнасці: лабараторна­даследчай,праектна­даследчай,семінарскай і інш.;zz развіццёўніверсальныхвучэбныхдзеянняў(рэгулятыўных,вучэбна­пазнавальных,камунікатыўных)сродкаміфізікі;zz развіццёўменняўпрацавацьзінфармацыяй,вылучацьуёйгалоўнае;адрозніваць істотныяпрыметыз’яў івелічыньаднеістотных;бачыцьнекальківарыянтаўрашэнняпраблемы,выбірацьнайбольшаптымальныварыянт.

Прадметныя:zz сфарміраванасць уяўленняўпра аб’ектыўнасцьнавуковыхфізічныхведаў;сістэмаўтваральнуюролюфізікідляразвіццяіншыхпрыродазнаўчыхнавук, тэхнікі і тэхналогій; наву­ковага светапогляду як выніку вывучэння асноў будовыматэрыі і заканамернасцейфізічныхз’яў;zz набыццёвопытупрымяненнянавуковыхметадаўпазнання:назіранняфізічных з’яў, правядзення доследаў, простыхэксперыментальныхдаследаванняў, прамыхвымярэнняў звыкарыстаннемсучасныхвымяральныхпрыбораў;разуменненепазбежнасціхібнасцейлюбыхвымярэнняў;zz усведамленнеэфектыўнасціпрымяненнядасягненняўфізікіітэхналогійзмэтайрацыянальнагапрыродакарыстання;zz сфарміраванасцьуяўленняўпрарацыянальнаевыкарыстаннепрыродныхрэсурсаў і энергіі, забруджванненавакольнагаасяроддзяяквынікработымашынімеханізмаў;zz сфарміраванасцьуменняўпрагназаваць,аналізавацьіацэнь­вацьнаступствыбытавой і вытворчайдзейнасці чалавека зпазіцыіэкалагічнайбяспекі.

203

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(3 гадзіны на тыдзень у І паўгоддзі,

2 гадзіны на тыдзень у ІІ паўгоддзі, усяго 87 гадзін)

1. Асновы кінематыкі (30 гадзін)Механічнырух.Адноснасцьруху.Сістэмаадліку.Паступальны

івярчальнырух.Скалярныяівектарныявелічыні.Дзеяннінадвектарамі.Пра­

екцыявектаранавось.Шляхіперамяшчэнне.Раўнамерныпрамалінейнырух.Нераў­

намернырух.Сярэдняяіімгненнаяскорасці.Складаннескарасцей.Паскарэнне.Роўнапераменнырух.Скорасць, перамяшчэнне,

каардыната ішляхпрыроўнапераменнымруху.Крывалінейнырух.Лінейная і вуглавая скорасці.Перыяд і

частата.Паскарэннепрырухупаакружнасці.Франтальныя лабараторныя работы1. Вызначэнне абсалютнай і адноснай хібнасцей прамых

вымярэнняў.2.Вымярэннепаскарэнняпрыроўнапаскоранымрухуцела.3.Вывучэннерухуцелапаакружнасці.Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліМадэльсістэмыадліку.Адноснасцьруху.Паступальныівярчальнырух.Раўнамерныінераўнамернырух.Напрамак імгненнайскорасці.Рухцелапаакружнасці.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінны мець уяўленне:z� прафізічныяпаняцці:сістэма адліку, матэрыяльны пункт;z� вектарныявелічыні ідзеяннінад імі.

Вучні павінны в е д а ц ь і р а з у м е ц ь сэнсфізічныхпаняццяў:механічны рух, перамяшчэнне, скорасць, паскарэнне, вуглавая скорасць, перыяд абарачэння і частата вярчэння.

204

Вучніпавінны ўмець:z� апісваць і тлумачыць фізічныя з’явы: рух з пастаяннайскорасцю, рух з пастаянным паскарэннем, раўнамернаевярчэнне;z� праводзіцьпраектныядаследаванніпатэме.

Вучніпавінны валодаць:z� эксперыментальнымі ўменнямі: вымярацьфізічныя велі­чыні—модуліперамяшчэння,паскарэння;перыядабарачэн­ня і частату вярчэння; ацэньвацьхібнасці вынікаўпрамыхвымярэнняў;z� практычныміўменнямі:аналізавацьграфікізалежнасцікі­нематычныххарактарыстыкраўнамернага і роўнаперамен­нага прамалінейнага руху ад часу; вырашаць якасныя,графічныяіразліковыязадачынаўжываннекінематычныхзаконаў руху, правіла складання скарасцей; вызначацьскорасць, паскарэнне, перамяшчэнне,шлях і каардынатыматэрыяльнага пунктапрыпаступальнымруху з пастаян­ным паскарэннем; вызначаць вуглавую і лінейную ско­расці, цэнтраімклівае паскарэнне, перыяд і частату прыраўнамернымрухуматэрыяльнагапунктапа акружнасці зужываннемформул: паскарэння, скорасці, перамяшчэнняпрыраўнамернымпрамалінейныміроўнапераменнымруху,вуглавой скорасці, перыяду абарачэння, цэнтраімклівагапаскарэння.

2. Асновы дынамікі (24 гадзіны)Узаемадзеяннецел.Сіла.Рухпаінерцыі.ПершызаконНьютана.Інерцыяльныясістэмыадліку.Маса.ДругізаконНьютана.ТрэцізаконНьютана.ПрынцыпадноснасціГалілея.Дэфармацыяцел.Сілапругкасці.ЗаконГука.Сілытрэння.Сіласупраціўленняасяроддзя.Законсусветнагапрыцягнення.Вага.Бязважкасцьіперагрузкі.Рухцелападдзеяннемсілыцяжару.Франтальныя лабараторныя работы 4.ПраверказаконуГука.5.Вымярэннекаэфіцыентатрэнняслізгання.6.Вывучэннерухуцела,кінутагагарызантальна.

205

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэлі Параўнаннемасцел.ДругізаконНьютана.ТрэцізаконНьютана.Залежнасцьсілыпругкасціаддэфармацыіцела.Сілытрэння.ПадзеннецелутрубцыНьютана.Pyxцела,кінутагагарызантальна.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінны мець уяўленне:z� прафізічныямадэлі: інерцыяльныя сістэмы адліку, абса­лютнацвёрдаецела;z� пругкія іпластычныядэфармацыі;z� межыпрымянімасцізаконаўкласічнаймеханікі;z� абпрактычнымпрымяненнізаконаўдынамікі.

Вучніпавінны ведаць і разумець:z� сэнсфізічныхпаняццяў: інерцыя, маса, шчыльнасць, сіла,

вага цела, бязважкасць, перагрузка; z� сэнсфізічных законаў (прынцыпаў):Ньютана, сусветнагапрыцягнення,Гука,прынцыпуадноснасціГалілея.

Вучніпавінны ўмець:z� прымяняцьзаконыдынамікіНьютанадляапісанняітлума­чэннямеханічныхз’яў;z� праводзіцьпраектныядаследаванніпатэме.

Вучніпавінны валодаць:z� эксперыментальныміўменнямі:вымярацьфізічныявелічы­ні— сілу (цяжару, трэння, пругкасці, вагу),жорсткасцьспружыны,каэфіцыенттрэння;будавацьграфікізалежнасцісілыпругкасці ад падаўжэння спружыны, сілы трэння адсілыціску;z� практычнымі ўменнямі: ацэньваць залежнасць тармазногашляху транспартнага сродку ад скорасці яго руху; рашацьякасныя, графічныя і разліковыя задачы на прымяненнезаконаўНьютана;нарухцел(сістэмыцел)паддзеяннемсіл(цяжару, пругкасці, трэння) з прымяненнемформул, якіявыражаюцьзаконыНьютана,сусветнагапрыцягнення,Гука,формулсілцяжару,трэння.

206

3. Асновы статыкі (17 гадзін)Момантсілы.Умовыраўнавагіцел.Простыямеханізмы.Рычагі.Блокі.Нахільнаяплоскасць.«Залатое правіламеханікі».Каэфіцыент карыснага дзеяння

(ККД)механізма.Цэнтрцяжаруцела.Відыраўнавагі.Дзеянневадкасціігазунапагружаныяўіхцелы.Выштурхваючая

сіла.ЗаконАрхімеда.Плаваннесудоў.Паветраплаванне.Франтальныя лабараторныя работы7.Праверкаўмовыраўнавагірычага.8.Вывучэнненерухомага ірухомагаблокаў.9.Вывучэнненахільнайплоскасці івымярэннеяеККД.10.Вывучэнневыштурхваючайсілы.Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэлі Прылада ідзеяннерычагоўI і IIроду.Правіламомантаў.Прылада ідзеянненерухомага ірухомагаблокаў.Дзеянневадкасцінапагружаныяўяецелы.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінны мець уяўленне:z� правідыраўнавагі;z� умовыплаваннясудоў іпаветраплаванне.

Вучніпавінны ведаць і разумець:z� сэнсфізічныхпаняццяў:раўнавага цел, плячо сілы, момант

сілы, цэнтр цяжару цела, просты механізм, каэфіцыент карыснага дзеяння механізма;z� сэнсфізічныхзаконаў (правіл):Архімеда,«залатоеправіламеханікі».

Вучніпавінны ўмець:z� ужывацьумовыраўнавагіпростыхмеханізмаўдляапісанняітлумачэнняфізічныхз’яў;z� праводзіцьпраектныядаследаванніпатэме.

Вучніпавінны валодаць:z� эксперыментальныміўменнямі:правярацьумовыраўнавагіпростых механізмаў, вымяраць іх ККД; вымяраць сілуАрхімеда;

207

z� практычныміўменнямі:выкарыстоўвацьпростыямеханізмыў паўсядзённымжыцці; вырашаць якасныя, разліковыя іграфічныязадачызвыкарыстаннемформул:момантусілы,умоўраўнавагі,ККДпростыхмеханізмаў,сілыАрхімеда.

4. Законы захавання ў механіцы (16 гадзін)Імпульсцела і сістэмыцел.Закон захавання імпульсу.Рэак­

тыўнырух.Механічнаяработа імагутнасць.Механічнаяпатэнцыяльнаяікінетычнаяэнергія.Поўнаяэнер­

гіясістэмы.Законзахаванняэнергіі.Пругкія іняпругкіясутыкненні.Франтальныя лабараторныя работы 11.Законзахавання імпульсу.12.Законзахаваннямеханічнайэнергіі.Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэлі Законзахавання імпульсу.Рэактыўнырух.Змяненнеэнергііцелапрывыкананніработы.Узаемныяператварэннімеханічнайэнергіі.Пругкія іняпругкіясутыкненні.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінны мець уяўленне:z� празамкнутуюсістэмуцел;z� рэактыўнырух.

Вучніпавінны ведаць і разумець:z� сэнсфізічныхпаняццяў: імпульс цела, імпульс сілы;z� сэнстэарэмыпразмяненнекінетычнайэнергіі;z� сэнс і ўмовы прымянімасці законаў захавання імпульсуі энергіі.

Вучніпавінны ўмець:z� прымяняцьзаконызахаванняімпульсуімеханічнайэнергіі,тэарэмупразмяненнекінетычнайэнергіідляапісанняітлу­мачэнняфізічныхз’яў;z� праводзіцьпраектныядаследаванніпатэме.

Вучніпавіннывалодацьпрактычныміўменнямі:рашацьякасныя,графічныяіразліковыязадачынапрымяненнезаконаўзахавання імпульсу імеханічнай энергіі, тэарэмыпра змяненнекінетычнайэнергіізпрымяненнемформул:імпульсу,механічнайработы і магутнасці, кінетычнай энергіі цела, патэнцыяльнайэнергііцелаўполісілыцяжару іпругкадэфармаванагацела.

209

ХІМІЯ

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Змест вучэбнагапрадмета «Хімія» арыентаванына засваенневучнямікампетэнцый, неабходныхдлярацыянальнай дзейнасціў свеце рэчываў і хімічных ператварэнняў на аснове ведаў праўласцівасцінайважнейшыхрэчываў,якіяакружаюцьчалавекаўпаўсядзённымжыцці,прыродзе,прамысловасці.Засваеннезместувучэбнагапрадмета«Хімія»прадугледжваефарміраваннеўвучняўразуменняроліхімііўвырашэннінайбольшактуальныхпраблем,якіястаяцьперадчалавецтвамуXXIстагоддзі.

Дадзенаяпраграмапрадугледжваеадноснуюзавершанасцьзме­стухімічнайадукацыінаIIступеніагульнайсярэдняйадукацыі.Сутнасць адноснай завершанасці зместу хімічнай адукацыі наII ступені агульнай сярэдняй адукацыі заключаецца ў тым,штопа заканчэнні IX класа ўстановы агульнай сярэдняй адукацыівыпускнікавалодаесукупнасцюкампетэнцый,якіяёнбудзевыка­рыстоўвацьужыццінезалежнаадабранайпрафесіі іякіядаюцьмагчымасцьпрацягнуцьвывучэннехіміінапавышанымузроўнізмэтайпрафесійнагасамавызначэнняўгалінах,звязаныхзхіміяй.

Мэта вывучэнняхіміінаIIступеніагульнайсярэдняйадукацыі:zz фарміраваннепершапачатковыхсістэмныххімічныхведаў,якіяствараюцьасновудлябесперапыннайадукацыі ісама­адукацыінанаступныхэтапахнавучання;zz фарміраваннепрадметныхкампетэнцый—ведаў,уменняў,спосабаў і вопытудзейнасці—зулікамспецыфікіхімііякфундаментальнайпрыродазнаўчайнавукі;zz фарміраванне сацыяльна значныхкаштоўнасных арыента­цый,якіяўключаюцьагульнакультурнаеіасобаснаеразвіццёвучняў,усведамленнекаштоўнасціатрымліваемайхімічнайадукацыі, пачуцці адказнасці і патрыятызму, сацыяльнуюмабільнасць і здольнасць адаптаваццаў розныхжыццёвыхсітуацыях.

210

Задачы вывучэнняхімііна II ступеніагульнайсярэдняйаду­кацыі:

zz засваенне вучнямімовыхіміі, першапачатковыхведаўпрасастаў, будову, уласцівасці рэчываў і заканамернасці іхператварэнняў; найважнейшыххімічных законаў і закана­мернасцейдляразуменняітлумачэнняўласцівасцейрэчываўіхімічныхз’яў;zz валоданнеўменняміназірацьхімічныярэакцыіпрыправя­дзенніхімічнагаэксперыментуіаналізавацьвынікіназіран­няў;ажыццяўляцьразлікінаасновехімічныхформулрэчы­ваў іхімічныхураўненняў;zz фарміраванне пазнавальных інтарэсаў, інтэлектуальных ітворчых здольнасцей, экалагічнай культуры, матывацыівывучэнняхімііякаднойзфундаментальныхпрыродазнаў­чыхнавук;zz валоданне ўменнямі прымяняць атрыманыя веды змэтайадукацыі і самаадукацыі, набыццё вопыту бяспечнага вы­карыстаннярэчываўіматэрыялаўупаўсядзённайдзейнасці,забеспячэннякультурыздаровагаладужыццяіпадрыхтоўківучняўдапаўнацэннагажыццяўграмадстве.

Вучэбнаяпраграмапавучэбнымпрадмеце«Хімія»прызначанадлявывучэнняхімііўIХкласеўстаноўагульнайсярэдняйадукацыі.

Вучэбнаяпраграмаскладзенаўадпаведнасцізвучэбнымпла­нам,якіпрадугледжваенавывучэнневучэбнагапрадмета«Хімія»2гадзінынатыдзень (усяго70гадзін).

У IХ класе вучні вывучаюць заканамернасці праходжанняхімічныхрэакцыйзпазіцыітэорыіэлектралітычнайдысацыяцыііхіміюэлементаў,уключаючызнаёмствазразнастайнасцюізначэн­немарганічныхзлучэнняўурамкахвывучэнняхіміівугляроду.

Увучэбнайпраграмепрадстаўленывучэбныятэмыіпрыкладнычасна іхвывучэнне.

У адпаведнасці з прынцыпамі кампетэнтнаснага падыходуацэнкасфарміраваныхкампетэнцыйвучняўправодзіццанаасновеіхведаў,уменняўівыпрацаваныхспосабаўдзейнасці.Увучэбнайпраграмемаюцца раздзелы«Па выніках вывучэння тэмы вучніпавінны»,«АсноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўІХкласа».Паколькішматлікіяэлементызместузулікамспецыфікі прадмета патрабуюцьшматразовага паўтарэння, па­

211

шырэнняіразвіцця,патрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасціфармулююццаякуканцывывучэнняасобныхтэм,такіпавынікахвывучэннявучэбнагапрадметанапрацягунавучальнагагода.Нааснове гэтыхпатрабаванняў ажыццяўляюццакантроль і ацэнкавынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, якасці засваення ведаў іўзроўнюсфарміраванасцікампетэнцыйнаасновеацэньванняпрак­тычныхіпісьмовыхкантрольныхработ.

Длякожнайтэмыўвучэбнайпраграмевызначаныпытанні,якіяпавінныбыцьвывучаны,тыпыразліковыхзадач,указаныпералікідэманстрацый,лабараторныхдоследаў, тэмыпрактычныхработ.Настаўнікудаеццаправазаменыдэманстрацыйныхілабараторныхдоследаў на іншыя (раўнацэнныя), большдаступныя ва ўмовахдадзенайустановыагульнай сярэдняйадукацыі.Па сваіммерка­ваннінастаўнікможапавялічыцьлікдэманстрацыйныхдоследаў.

Указанаяўвучэбнайпраграмеколькасцьгадзін,адведзеныхнавывучэнневучэбныхтэм,з’яўляеццапрыкладнай.Янаможабыцьпераразмеркаванапаміжтэмаміўразумныхмежах(2­4гадзіны).Рэзервовычаснастаўніквыкарыстоўваепасваіммеркаванні.Акра­мя таго,магчыма змяненнепаслядоўнасці вывучэнняпытанняўу рамках асобнай вучэбнай тэмыпрыадпаведнымабгрунтаваннітакіхзмяненняў.

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(2 гадзіны на тыдзень; усяго 70 гадзін,

з іх 2 гадзіны — рэзервовы час)

Т э м а 1. Паўтарэнне асноўных пытанняў курса хіміі VIII класа (6 гадзін)

Асноўныякласынеарганічныхрэчываў.Будоваатама іперыядычнызакон.Хімічнаясувязь,яепрырода ітыпы.Акісляльна­аднаўленчыярэакцыі.Прыкладыразлікаў па ўраўненнях акісляльна­аднаўленчых

рэакцый.Растворы.

212

ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:давацьвызначэнніранейвывучанымпа­

няццям;умець:z� называць фізічныяіхімічныяўласцівасцірэчываўвывуча­ныхкласаў,спосабыіхатрымання;фармулёўкуперыядыч­нагазакона;тыпхімічнайсувязі;z� вызначаць прыналежнасць рэчыва да вызначанага класанеарганічныхзлучэнняўпахімічнайформуле;тыпхімічнайрэакцыіпаўраўненні;тыпхімічнайсувязііступеньакіслен­ня атама ў злучэнні паформуле; растваральнасць рэчываўпатабліцырастваральнасці;z� адрозніваць неарганічныя злучэнні розныхкласаўпафор­мулах; тыпыхімічных рэакцыйпа ўраўненнях; рэчывы зрознымтыпамхімічнайсувязіпаформулах;

ажыццяўляцьнаступныявідыдзейнасці:z� састаўляць ураўненніакісляльна­аднаўленчыхрэакцыйнаасновеметадуэлектроннагабалансу;z� характарызаваць фізічныя і хімічныяўласцівасці вывуча­ных злучэнняў; узаемасувязьпаміжкласамінеарганічныхзлучэнняў; хімічныя элементы па становішчы ў перыя­дычнай сістэме і будове атамаў; заканамернасці змяненняхімічныхуласцівасцейпростыхрэчываў,аксідаўігідраксідаўэлементаўА­групуперыядах ігрупах;складраствораў;z� тлумачыць фізічнысэнсатамнаганумара,нумараперыядуі нумара групы (дляА­груп); фізічны сэнс перыядычнагазакона;заканамернасцізмяненняўласцівасцейатамаўхіміч­ныхэлементаўдляатамаўэлементаўпершыхтрохперыядаўіА­груп.

Т э м а 2. Электралітычная дысацыяцыя (11 гадзін)

Электраліты інеэлектраліты.Электралітычнаядысацыяцыярэчываўзрознымтыпамхіміч­

ных сувязей. Іоны ў растворах электралітаў.Моцныя і слабыяэлектраліты.Электралітычнаядысацыяцыяслабыхэлектралітаўяк абарачальныпрацэс. Электралітычная дысацыяцыякіслот,асноў і солей.

213

Рэакцыі з удзелам іонаў. Рэакцыі іоннага абмену. Умовынеабарачальнага праходжання рэакцый іоннага абмену паміжрастворамі электралітаў (утварэнне нерастваральнагапрадукту,газападобнага рэчыва, слабога электраліта).Ураўненніхімічныхрэакцыйумалекулярнай і іоннайформе.

Дэманстрацыі1.Выпрабаваннерэчываў і іхраствораўнаэлектрычнуюпра­

воднасць.2.Рэакцыі іоннагаабменупаміжраствораміэлектралітаў.

Лабараторныя доследы1.Выяўленне іонаўвадароду і гідраксід­іонаўурастворах.

Практычныя работы1. Рэакцыі іоннага абмену паміж растворамі электралітаў

(1гадзіна).

ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:давацьазначэнніпаняццям:электраліты і неэлек т-

раліты; аніён, катыён; рэакцыі з удзелам іонаў, рэакцыі іоннага абмену;

умець:z� называць катыёны і аніёны;умовынеабарачальнагапрахо­джаннярэакцыйіоннагаабмену;z� адрозніваць ураўненні хімічных рэакцый умалекулярнайі іоннайформе;

ажыццяўляцьнаступныявідыдзейнасці:z� састаўляць ураўненні рэакцый, якія характарызуюцьхімічныяўласцівасцівывучаныхзлучэнняў;z� тлумачыць электраправоднасцьраствораўэлектралітаў.

Т э м а 3. Неметалы (32 гадзіны)

Агульнаяхарактарыстыканеметалаў.Хлор.Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлементаў.

Электроннаябудоваатамахлору.Хлорупрыродзе.Фізічныяўласцівасціхлору.Хімічныяўласцівасціхлору:узае­

мадзеяннезметаламі,вадародам.

214

Хлоравадарод.Салянаякіслата.Хімічныяўласцівасцісалянайкіслаты:дзеянненаіндыкатары;узаемадзеяннезметаламі,асноў­ныміаксідамі,асновамі і солямі.Хларыды.Якаснаярэакцыянахларыд­іоны.Ужываннесалянайкіслатыіхларыдаў.

Кісларод.Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлемен­таў.Электроннаябудоваатамаў.Кіслародупрыродзе.

Алатропныямадыфікацыікіслароду(кісларод,азон).Фізічныяўласцівасцікіслароду.Хімічныяўласцівасцікіслароду:узаемадзе­яннезметаламі,вадародам.Акісленнескладаныхрэчываў(аксідувугляроду(II),метану)кіслародам.Ужываннекіслароду.

Сера.Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлементаў.Электроннаябудоваатамаў.Сераўпрыродзе.

Фізічныяўласцівасцісеры.Хімічныяўласцівасцісеры:узаема­дзеяннезметаламі,вадародам,кіслародам.Ужываннесеры.

Аксідысеры(IV)ісеры(VI), іхузаемадзеяннезвадой.Узаема­дзеяннеаксідаўсеры(IV) ісеры(VI)сашчолачамі іасноўныміак­сідамізутварэннемсярэдніхсолей.

Сернаякіслата,фізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасціразбаўленайсернайкіслаты:дзеянненаіндыкатары,узаемадзеян­незметаламі,асноўныміаксідамі, асновамі, солямі.Асаблівасціўзаемадзеянняканцэнтраванайсернайкіслатызметаламінапры­кладзерэакцыізмеддзю.Солісернайкіслаты:сульфатынатрыю,калію,медныкупарвас.Якаснаярэакцыянасульфат­іоны.Ужы­ваннесернайкіслатыісульфатаў.

Азот. Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлементаў.Электроннаябудоваатамаў.Азотупрыродзе.

Простаерэчыва,ягофізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасціазоту:узаемадзеяннезвадародамікіслародамзутварэннемаксідуазоту(II).

Аміяк,ягофізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасціаміяку:узаемадзеяннеаміякузкіслародам,вадойікіслотамі.Ужываннеаміяку.

Азотнаякіслата,яефізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасціразбаўленайазотнайкіслаты:дзеянненаіндыкатары,узаемадзеяннезасноўныміаксідамі,асновамі,солямі.Асаблівасціўзаемадзеянняканцэнтраванайазотнайкіслатызметаламінапрыкладзерэакцыізмеддзю.Нітраты.Ужываннеазотнайкіслатыінітратаў.

215

Фосфар.Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлемен­таў.Электроннаябудоваатамаў.Фосфарупрыродзе.

Простаерэчыва,ягофізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасціфосфару:узаемадзеяннезкіслародамзутварэннемаксідуфосфа­ру(V).

Аксідфосфару(V).Фосфарнаякіслата,яекіслотныяўласцівасці.Соліфосфарнайкіслаты.Ужываннефосфарнайкіслатыіфасфатаў.

Паняццепрамінеральныяўгнаенні.Вуглярод.Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлемен­

таў.Электроннаябудоваатамаў.Вугляродупрыродзе.Алатропныямадыфікацыівугляроду(алмаз,графіт),іхфізіч­

ныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасцівугляроду:узаемадзеяннезкіслародам.

Аксідвугляроду(II):фізічныяўласцівасці,таксічнасць.Хіміч­ныяўласцівасці:гарэнне,узаемадзеяннезаксідаммедзі(II).

Аксідвугляроду(IV).Атрыманне.Фізічныяўласцівасці.Хіміч­ныяўласцівасці:узаемадзеяннезвадой(утварэнневугальнайкіс­латы),шчолачамі (утварэнне карбанатаў), аксідамішчолачныхметалаўікальцыю.Якаснаярэакцыянавуглякіслыгаззвапнавайвадой.

Вугальнаякіслата.Карбанаты.Хімічныяўласцівасцікарбанатаў:узаемадзеяннезкіслотамі,тэрмічнаераскладаннекарбанатукаль­цыю.Паняццепракіслыясолі.Гідракарбанатынатрыю,кальцыюімагнію.Якаснаярэакцыянакарбанат­іоны.Карбанаткальцыюўпрыродзе (мел,вапняк,мармур).

Паняццепраарганічныярэчывы.Асаблівасціатамавугляроду(валентнасць, здольнасць утвараць адзінарныя і кратныя сувязі,лінейныя, разгалінаваныя і цыклічныя структурымалекул) якпрычынаразнастайнасці арганічныхрэчываў.Значэнне арганіч­ныхрэчываўупрыродзе іжыццічалавека.

Крэмній.Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлемен­таў.Электроннаябудоваатамаў.Крэмнійупрыродзе.

Простаерэчыва,ягофізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасцікрэмнію:узаемадзеяннезкіслародам.

Аксідкрэмнію(IV):фізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасці:узаемадзеяннезрастворамішчолачаўзутварэннемсілікатаў.

Крэмніеваякіслата:атрыманнедзеяннеммоцныхкіслотнараст­ворсілікатунатрыю,раскладаннепрынаграванні.

216

Ужываннезлучэнняўкрэмнію:паняццепрабудаўнічыяматэ­рыялы(цэмент,бетон,кераміка,шкло).

Практычнывыхадпрадуктурэакцыі.

Разліковыя задачы1.Разлікіпаўраўненняххімічныхрэакцый,каліаднозрэчы­

ваўузятазлішкам.2.Разлікпрактычнагавыхадупрадуктурэакцыі.

Дэманстрацыі3.Узорыпростыхрэчываўнеметалаў.4.Узаемадзеяннеканцэнтраванайсернайкіслатызмеддзю.5.Растварэннеаміякуўвадзе.6.Узаемадзеяннеканцэнтраванайазотнайкіслатызмеддзю.7.Узорымінеральныхугнаенняў.8.Якаснаярэакцыянавуглякіслыгаз.9.Узаемадзеяннекарбанатаўзкіслотамі.10.Атрыманнекрэмніевайкіслаты.11.Узорышкла ібудаўнічыхматэрыялаў.

Лабараторныя доследы2.Якаснаярэакцыянахларыд­іоны.3.Якаснаярэакцыянасульфат­іоны.4.Якаснаярэакцыянакарбанат­іоны.5.Распазнаваннеіонаўкіслотныхастаткаў(хларыд­,сульфат­

ікарбанат­іонаў).

Практычныя работы2.Атрыманне і вывучэнне ўласцівасцей аксіду вугляроду(IV)

(1гадзіна).3.Рашэннеэксперыментальныхзадачпатэме (1гадзіна).

ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:давацьазначэнніпаняццям: якасная рэакцыя;

алат ропія; галагены; галагеніды; нітраты; сульфаты; фасфаты; карбанаты; сіліка ты; арганічныя злучэнні;

умець:z� называць хімічныяэлементыметалыінеметалы;фізічныяіхімічныяўласцівасцінеметалаўііхзлучэнняў;якасныярэак­цыінааніёныCl–,SO

42–,CO

32–;будаўнічыяматэрыялы;

217

z� вызначаць неарганічныя злучэнні (эксперыментальна паякасныхрэакцыях);z� адрозніваць карбанаты,хларыды і сульфаты (эксперымен­тальна).

Т э м а 4. Металы (17 гадзін)

Становішчаметалаўуперыядычнайсістэмехімічныхэлементаўіасаблівасціэлектроннайбудовыіхатамаў.

Простыярэчывыметалы,іхфізічныяўласцівасці.Паняццепрасплавы.Ужываннеметалаў і сплаваў.Біялагічнаяроляметалаў.

Агульныяхімічныяўласцівасціметалаў: узаемадзеянне зне­металамі,вадой,разбаўленымікіслотамі,воднымірастворамісолей.Радактыўнасціметалаў.

Паняццепракарозіюжалеза.Злучэнніметалаў:асноўныяаксіды,асновы,амфатэрныяаксі­

ды ігідраксіды,солі.Якаснаевыяўленнекатыёнаўкальцыюібарыюўрастворахіх

солей.Паняццепражорсткасцьвады.Знаходжаннеметалаўупрыродзе.Хімічныяспосабыатрыман­

няметалаў з іх прыродных злучэнняў: аднаўленне вугляродам,аксідамвугляроду(II),вадародам,металамі.

ПаняццепраэлектролізнапрыкладзерасплавуNaCl.

Дэманстрацыі12.Узорыметалаў і сплаваў.13.Узаемадзеяннеметалаўзкіслародам,вадой.14.Якасныярэакцыіна іоныкальцыюібарыю.15.Электролізрастворухларыдумедзі(II).

Лабараторныя доследы6.Узаемадзеяннеметалаўзрастворамікіслот.7.Узаемадзеяннеметалаўзрастворамісолей.8.Памяншэннежорсткасцівады.

Практычныя работы4.Рашэннеэксперыментальныхзадачпатэме (1гадзіна).

218

ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:давацьазначэнніпаняццям: рад актыўнасці

металаў; сплавы; электроліз; карозія жалеза, жорсткасць вады;умець:z� называць фізічныя і хімічныя ўласцівасці металаў і іхзлучэнняў;якасныярэакцыінакатыёныCa2+ іBa2+;z� вызначаць неарганічныя злучэнні (эксперыментальна паякасныхрэакцыях);

ажыццяўляцьнаступныявідыдзейнасці:z� састаўляць ураўненні рэакцый, якія характарызуюцьхімічныяўласцівасцівывучаныхзлучэнняў;z� характарызаваць фізічныя іхімічныяўласцівасці вывуча­ных злучэнняў; прычыныкарозііжалеза і магчымасці яепапярэджання;z� тлумачыць прычыныжорсткасцівадыіспосабыяеўстара­нення.

Т э м а 5. Абагульненне ведаў (2 гадзіны)

Хіміяваколнас.Хімія іахованавакольнагаасяроддзя.

ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:

z� характарызаваць ролюхіміі ў паўсядзённымжыцці і ра­шэнніэкалагічныхпраблем.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ IX КЛАСА

Вучніпавінныдавацьазначэнніпаняццям:элект-раліты і неэлектраліты; аніён, катыён; рэакцыі з удзелам іонаў, рэакцыі іоннага абмену; якасная рэакцыя; алатропія; га-лагены; галагеніды; нітраты; суль фаты; фасфаты; карбанаты; сілікаты; арганічныя злучэнні; рад актыў насці металаў; сплавы; электроліз; карозія жалеза; жорсткасць вады.

Вучніпавінныўмець:z� называць катыёны і аніёны;умовынеабарачальнагапрахо­джаннярэакцыйіоннагаабмену;хімічныяэлементыметалыінеметалы;фізічныяіхімічныяўласцівасціметалаў,немета­лаўііхзлучэнняў;якасныярэакцыінакатыёныCa2+іBa2+;аніёныCl–,SO

42–,CO

32–;будаўнічыяматэрыялы;

219

z� вызначаць неарганічныя злучэнні (эксперыментальна паякасныхрэакцыях);z� адрозніваць ураўненніхімічныхрэакцыйумалекулярнай ііоннайформе;паняцці:атам, хімічны элемент, простае рэ-чыва; карбанаты, хларыды і сульфаты (эксперыментальна).

Вучні павінны ажыццяўляцьнаступныявідыдзей­насці:

z� запісваць формулунеарганічнагазлучэнняпаназверэчыва;z� састаўляць схемы запаўнення электронамі электронныхслаёў атамаў хімічных элементаў першых трох перыядаўперыядычнайсістэмы;ураўненнірэакцый,якіяхарактары­зуюцьхімічныяўласцівасцівывучаныхзлучэнняў;ураўненніакісляльна­аднаўленчыхрэакцыйірасстаўляцькаэфіцыентыметадамэлектроннагабалансу;z� характарызаваць хімічныя элементы па становішчы ўперыядычнай сістэме і будове атамаў;фізічныя і хімічныяўласцівасцівывучаныхзлучэнняў;прычыныкарозііжалезаімагчымасціяепапярэджання;ролюхімііўпаўсядзённымжыцці ірашэнніэкалагічныхпраблем;z� тлумачыць электраправоднасць раствораў электралітаў;прычыны разнастайнасці і значэнне арганічных рэчываў;прычыныжорсткасцівадыіспосабыяеўстаранення;z� аналізавацьвынікілабараторныхдоследаў,практычныхра­бот;вучэбнуюінфармацыю;z� ужываць вывучаныяпаняцціізаконыпрыхарактарыстыцысаставуіўласцівасцейрэчываў,хімічныхрэакцый,спосабаўатрымання рэчываў, рашэнні разліковых задач; правілыбяспечныхпаводзінпрыабыходжаннізрэчывамі,хімічнымпосудам,лабараторнымабсталяваннемінагравальныміпры­борамі;z� абыходзіцца з рэчывамі, хімічнымпосудам, лабараторнымабсталяваннем,награвальныміпрыборамі;z� праводзіць матэматычныявылічэнніпрырашэнніразліковыхзадач;хімічныэксперымент;z� карыстацца вучэбным дапаможнікам; інструкцыяй паправілахбяспечныхпаводзінухімічнымкабінеце;інструк­цыяйпрывыкананніхімічнагаэксперыменту.

Колькасць пісьмовых кантрольных работ — 4 (4гадзіны)

220

ПРАЦОЎНАЕ НАВУЧАННЕАбслуговая праца

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Асноўнаймэтай вучэбнага прадмета «Працоўнае навучанне.Абслуговаяпраца»з’яўляеццафарміраваннеасноўкампетэнтнасцівучняўурозныхсферахпрацоўнай,гаспадарча­бытавойдзейнасці,дэкаратыўна­прыкладнай творчасці, якая спрыяе сацыялізацыіасобыўсучасныхсацыяльна­эканамічныхумовах.

Рэалізацыягэтаймэтыпрадугледжваерашэнневучэбных,раз­віццё вых івыхаваўчых задач:

z� фарміраванневедаў,уменняўінавыкаўупрацэсевыкананнярозныхвідаўвучэбна­пазнавальнайіпрацоўнайдзейнасці(тэх­налагічныхаперацый)паапрацоўцыматэрыялаўігатаванніежы,вядзенніхатняй гаспадаркі, дэкаратыўна­прыкладнойтворчасці,дамаводстве,вырошчванніраслін;z� фарміраваннеасноўграфічнайітэхналагічнайпісьменнасці,уменняўэканомнавыкарыстоўвацьматэрыялыівыконвацьправілыбяспечныхпаводзін;z� фарміраваннегатоўнасцiвучняўдапрафесiйнагасамавызна­чэння;z� развіццёпазнавальных інтарэсаў і самастойнасці;творчых,канструктарскіхздольнасцей;тэхнічнагаімастацкагамыс­лення;камунікатыўныхіарганізатарскіхуменняўупрацэсевыкананнярозныхвідаўдзейнасці;z� выхаваннепрацавітасці,культурыпрацы,ініцыятыўнасціісамастойнасці,эстэтычнагагусту,культурыпаводзінізносін,далучэннедакультурныхнацыянальныхкаштоўнасцейітра­дыцый.

Змествучэбнайпраграмырэалізуеццаўпрацэсетэарэтычнагаіпрактычнаганавучання.Практычнаенавучаннеажыццяўляеццаўпрацэсевыкананнявучняміпрактычныхработ.

221

Навучанневучэбнамупрадмету«Працоўнаенавучанне.Абслу­говаяпраца»наIIступеніагульнайсярэдняйадукацыігрунтуеццанаметадалагічныхпадыходах:сістэмна­дзейнасным,асяроддзевым,асобаснаарыентаваным,культуралагічным,кампетэнтнасным.

Даасноўныхвідаўкампетэнцый,штофарміруюццаўпрацэсепрацоўнаганавучаннявучняў,адносяццаасобасныя,метапрадмет­ныя іпрадметныя.

Асобасныя кампетэнцыі арыентаванынагатоўнасцьіздоль­насць вучняў да самаразвіцця.Да асобасныхкампетэнцый адно­сяцца:

z� каштоўнасна-сэнсавыя —здольнасцідакаштоўнаснагаіэма­цыянальна­валявога ажыццяўлення дзейнасці; здольнасціпрымаць ведыяккаштоўнасць, умець гарманічна адапта­ваццаў сучасным свеце, выбірацькаштоўнасныя,мэтавыяі сэнсавыяўстаноўкі для сваіх дзеянняў, самастойна выяў­ляцьсупярэчнасці іпрымацьрашэнні;z� рэфлексіўна-ацэначныя —здольнасціўсведамленняўласныхіндывідуальна­асобасных асаблівасцей, свайго псіхічнагастану;здольнасціажыццяўляцьсамакантрольісамаацэнку,гатоўнасцьдасамаўдасканалення ісамаразвіцця;z� камунікатыўныя—здольнасцідаарганізацыііпрадуктыў­нага супрацоўніцтва ў калектыўнай дзейнасці, здольнасцідапускацьмагчымасць існаванняўлюдзейрозныхпунктаўгледжання,улічваць іх і імкнуццадакаардынацыірозныхпазіцыйусупрацоўніцтве,выкарыстоўвацьмаўленнедлярэ­гуляцыісваіхдзеянняў,дамаўляццаіпрыходзіцьдаагульна­гарашэнняўсумеснайдзейнасці,адэкватнавыкарыстоўвацьмаўленчыясродкідлявырашэннярозныхкамунікатыўных,арганізацыйныхіпрактычныхзадач.

Метапрадметныя кампетэнцыі накіраванына авалоданневучнямі ўніверсальнымі вучэбнымі дзеяннямі (рэгулятыўнымі,інфармацыйнымі,пазнавальнымі),якіяскладаюцьасновуўменнявучыцца.Даметапрадметныхкампетэнцыйадносяцца:

z� рэгулятыўныя —здольнасціпрымацьвучэбнуюзадачу,ста­віцьмэтыўвучэбна­тэхналагічнайітворчайдзейнасці,пла­навацьсваедзеянніўадпаведнасцізпастаўленымізадачамііўмовамііхрэалізацыі,ажыццяўляцьпрамежкавыівыніковы

222

кантроль,ацэнкувучэбныхдзеянняўуадпаведнасцізпастаў­ленымі задачамі і ўмовамі іх выканання, адэкватнаўспры­маць ацэнку настаўніка, выконваць вучэбныя дзеянні ўтэарэтычнай іпрактычнайдзейнасці;z� інфармацыйныя —здольнасці ажыццяўляцьпошук, апра­цоўку, захоўванне і перадачу неабходнай інфармацыі ўадпаведнасці з узроўнем і складанасцю вырашэння задач,ствараць уласны інфармацыйны прадукт, прадстаўляцьінфармацыюў разнастайнайформе (таблічнай, графічнай,схематычнай і інш.) для вырашэння задач, фармулявацьадказы ў вуснай і пісьмовайформе, арыентаваццана раз­настайнасцьспосабаўвырашэннязадач,вылучацьістотнуюінфармацыюзтэкстаўрозныхвідаў;z� пазнавальныя —здольнасці ажыццяўляць вучэбна­пазна­вальную дзейнасць, аналізаваць прадметы з вылучэннемістотныхінеістотныххарактарыстыкіэлементаў,праводзіцьпараўнаннепазададзеныхкрытэрыях,будавацьразважанніпра вырабы, іх будову, уласцівасці і сувязі, падагульняць,выяўляцьаналогіі,ажыццяўляцьпраектнуюдзейнасць.

Прадметныя кампетэнцыі фарміруюццаўпрацэсезасваеннявучнямі тэарэтычных ведаў, практычных уменняў і навыкаў урозныхвідахвучэбна­пазнавальнай,працоўнай,гаспадарча­быта­войдзейнасці,упрацэсевывучэнняасноўматэрыялазнаўства,вя­дзенняхатняйгаспадаркі,выкананнятэхналагічныхаперацыйпаапрацоўцыматэрыялаўігатаванніежы,дэкаратыўна­прыкладныммастацтве, дамаводстве, вырошчванні раслін (рацыянальнае вы­карыстанневучэбнайідадатковайтэхналагічнайінфармацыідляпраектаванняістварэнняаб’ектаўпрацы;ацэнкаўласцівасцейма­тэрыялаўігалініхпрымянення;арыентацыяўнаяўныхтэхнічныхсродках і тэхналогіях стварэння аб’ектаўпрацы; распазнаванневідаў, прызначэнняматэрыялаў, інструментаў і абсталявання;планаванне тэхналагічнагапрацэсу;падборматэрыялаў з улікамхарактару аб’екта працы і тэхналогіі; падбор інструментаў і аб­сталявання з улікампатрабаванняў тэхналогіі; праектаваннепа­слядоўнасці тэхналагічныхаперацый і складанне тэхналагічнайдакументацыі; выкананнетэхналагічныхаперацыйз захаваннемустаноўленыхнорм,правілбяспечнайпрацыі інш.).

223

Змествучэбнагапрадмета«Працоўнаенавучанне.Абслуговаяпраца»прадстаўленыінварыянтныміварыятыўнымкампанентамі.

Інварыянтны кампанент уключаераздзелы:«Асновы гата­вання ежы», «Аcновы выкананняшвейных вырабаў», «Асновыдамаводства»,«Асновывырошчванняраслін».

Усераздзелыпраграмыўтрымліваюцьасноўныятэарэтычныязвесткііпрактычныяработы.Прыгэтымпрадугледжваецца,штоперад выкананнемпрактычныхработ вучні павінны асвоіць не­абходнымінімум тэарэтычнагаматэрыялу. Вучэбныматэрыялструктураваныўлагічнайпаслядоўнасцідлявывучэння.Длякож­найтэмывызначанывідыпрактычныхработ,зместякіхнакірава­нынафарміраваннеўменняўінавыкаў,неабходныхупаўсядзён­нымжыцці.

Прывывучэнніраздзела«Асновы гатавання ежы»закладваюц­цаасновыкультурыхарчавання.Асаблівуюўвагутрэбазвярнуцьна вывучэнне асноўных звестак аб прадуктах харчавання, вы­барпрадуктаўхарчавання, вызначэнне іх дабраякаснасці і ўмоўзахоўвання;на вывучэнне тэхналогіі гатавання страў і напояў звыкарыстаннемкухонныхпрылад, сталовыхпрыбораў, посуду,інструментаўіабсталявання.Зместтэмы«Беларускаянацыяналь­ная кухня» накіраванына адраджэнне і захаванне кулінарныхтрадыцыйнацыянальнайкухні.

Змест раздзела«Асновы выканання швейных вырабаў» накі­раваны на асваенне асноў праектавання, выканання і доглядувырабаўзтэкстыльныхматэрыялаў.

Зместраздзела«Асновы дамаводства» фарміруекультурубыту.Увучняўпавінныбыцьсфарміраваныведы,неабходныягаспадынідлязабеспячэннякамфортуіўтульнасціўдоме.Катэгорыяагуль­ныхзвестак іпаняццяў садзейнічае адраджэнню і захаваннюся­мейныхінацыянальныхкультурныхтрадыцый.Прыпланаваннівыбаруаб’ектаўпрацымагчымавыкарыстаннегадзінітэмварыя­тыўнагакампанентавучэбнайпраграмы.Прывывучэннітэмраз­дзела дапускаецца азнаямленне змагчымасцямі выкарыстаннякамп’ютарныхпраграмдля візуалізацыіпраектавання інтэр’еранарозныхэтапахягораспрацоўкі.

Раздзел«Асновы вырошчвання раслін» вывучаецца ва ўста­новахагульнайсярэдняйадукацыі,якіямаюцьвучэбна­доследныўчастак. Тэмыраздзела накіраванынафарміраванне ведаў пра

224

асартымент раслін, асаблівасці іх вырошчвання і правілыпа іхдоглядзе.

Паслякожнагараздзелавучэбнайпраграмывызначаныасноў­ныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, якіяўтрымліваюцьпералік ведаў (на ўзроўні ўяўлення і разумення),уменняўінавыкаў,штопадлягаюцькантролюўпрацэсенавучанняназанятках.

Варыятыўны кампанент ахопліваерозныявідыдэкаратыўна­прыкладной творчасці і накіраваны галоўнымчынамна азнаям­ленневучняўзнароднайтворчасцюідалучэннедаяе.Настаўнікудаеццамагчымасцьсамастойнавызначыцьвідтворчасці(адзінабонекалькі)укожнымкласеабовыбрацьскразнуютэмузVпаIXклас.Акрамя пералічаных у вучэбнай праграме відаў дэкаратыўна­прыкладнойтворчасці,настаўнікможавыбрацьіншы(неназваныўспісе)відтворчасцізулікамузроставыхасаблівасцейіжаданняўвучняў,стануматэрыяльна­тэхнічнайбазы,рэгіянальныхімясцо­выхумоў,асаблівасцей ітрадыцый.

Упрацэсепрацоўнаганавучаннянастаўнікунеабходна выка­рыстоўвацьміжпрадметныя сувязі, якія актывізуюцьпазнаваль­нуюдзейнасцьвучняў,развіваюцьіхмысленнеіпамяцьпрыпера­носеіпадагульненніведаўзрозныхвучэбныхпрадметаў.Наўрокахабслуговайпрацыпрасочваюццаміжпрадметныя сувязі з такімівучэбныміпрадметамі,як«Фізіка»,«Біялогія»,«Хімія»,«Матэма­тыка»,«Інфарматыка»і«Чарчэнне».Вывучэннеіаналізвучэбныхпрагрампаіншыхвучэбныхпрадметахдаемагчымасцьнастаўнікудыдактычнаправільнарэалізавацьміжпрадметныясувязіўсістэмевучэбнай і пазакласнайработыпа абслуговайпрацы з апорайнаранейзасвоеныяведывучняў.

Фарміраваннетэарэтычныхзвестакправодзіццаўпрацэсевы­вучэнняновагаматэрыялу іпры інструктаванні вучняўдавыка­нання іміпрактычныхзаданняў.Усевідывучэбныхзаняткаўпаабслуговайпрацыносяцьуасноўнымпрактыка­арыентаваныха­рактар.Вучэбнайпраграмайпрадугледжаныпрактычныяработы,атаксамапрыкладныпераліквырабаўякдляіндывідуальных,такі для групавыхпрактычныхработ.Пералік вырабаўможа змя­няццаідапаўняццанастаўнікамзулікамжаданняўімагчымасцейвучняў,стануматэрыяльна­тэхнічнайбазы.Выбарвырабаўпавінензабяспечвацьмагчымасць дынамічнага развіцця ўменняў, якія

225

фарміруюцца ў вучняў, і забяспечвацьмагчымасць дасягненняўстаноўленыхвынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў(кампетэнцый).

Практычныяўменніінавыкі,атрыманыянаўрокахпрацоўнаганавучання,рэкамендуеццаразвівацьнафакультатыўныхзаняткахіўгурткахпаадпаведныхпраграмах.

Увучэбнайпраграмедлякожнагакласанастаўнікмаеправазмяніцьпаслядоўнасць вывучэнняраздзелаў і тэмпрыўмове за­хаванняцэласнасці сістэмыпадрыхтоўкі вучняў да працоўнай,гаспадарча­бытавой дзейнасці, не парушаючыпры гэтымлогіківывучэннякурсаўцэлым.

Змэтайпавышэння эфектыўнасці правядзення вучэбных за­няткаўпа абслуговайпрацынастаўнікможавыкарыстоўвацьпасваіммеркаванніда15%вучэбнагачасузулікаммясцовыхумоўінаяўнасціматэрыяльна­тэхнічнайбазыкабінета.

Асаблівуюўвагуўпрацэсепрацоўнаганавучаннявартазвяртацьнавыкананневучняміправілбяспечныхпаводзінпрыправядзенніработ,правілсупрацьпажарнайбяспекіісанітарна­гігіенічныхумоўпрацыўкабінеце.У адпаведнасці з гігіенічныміпатрабаваннямі,ззахаваннемтэхнікібяспекі,атаксамазмэтайзасцярогіадзеннядзелавогастылюадзабруджванняіпашкоджаннямэтазгоднапра­дугледзецьдляўрокаўпрацоўнаганавучаннянаяўнасцьувучняўі настаўніка зручнага іфункцыянальнага спецыяльнага адзення(халат,куртка,фартух,нарукаўнікі і інш.).

Навучэбныхзаняткахрэкамендуеццавыкарыстоўвацьразна­стайныяметадынавучанняівыхавання:расказ,гутарка,самастой­наяработа,наглядныяметады,практычныяработыіінш.Змэтайактывізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў выкарыстоўваюццаметадыпраблемнага навучання, інтэрактыўныя, эўрыстычныя,гульнявыяметады,метадпраектаў і інш.

Мэтазгоднаспалучацьфрантальныя,групавыя,парныяіінды­відуальныяформынавучання,выкарыстоўвацьтакіявідыўрокаў,якурок­даследаванне,урок­практыкум,урок­экскурсія,урок­гуль­ня, інтэграваныўрок і інш.

Выбарформ і метадаў навучання і выхавання вызначаеццанастаўнікамсамастойнанаасновемэтізадачвывучэнняпэўнайтэ­мы,сфармуляваныхувучэбнайпраграмепатрабаванняўдавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўзулікам іхузроставых і індывідуаль­ныхасаблівасцей.

226

Кантроль вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў праводзіцца ўформе вуснага апытання вучняў, выканання імі самастойныхпрактычныхработ,тэставыхзаданняў,тэхналагічныхаперацый,творчыхпраектаў, выканання вырабаў, распрацоўкі графічнай ітэхналагічнайдакументацыі.Зулікампрацэсуальнагаівыніковагааспектаў дзейнасці вучняў ацэнка практычных работ павіннаажыццяўляццапанаступныхкрытэрыях:арганізацыявучэбнагамесца; выкананне правіл бяспечныхпаводзін; рацыянальнасцьпрымяненняінструментаў,прыстасаванняўіабсталявання;правіль­насцьвыкананнятэхналагічныхаперацый;узровеньсамастойнасціі творчыпадыходупрацэсе выкананняпрактычнайработы;час,затрачанынавыкананнепрактычнайработы;адпаведнасцьвырабу(загатоўкі)чарцяжу.

ТЭМАТЫЧНЫ ПЛАН

№п/п Раздзелы і тэмы Колькасць гадзін

ІНВАРЫЯНТНЫКАМПАНЕНТ

I Асновыгатаванняежы 7/7*

II Асновывыкананняшвейныхвырабаў 16/14

III Асновыдамаводства 5/4

IV Асновывырошчванняраслін 0/4

ВАРЫЯТЫЎНЫКАМПАНЕНТ**

123

ВышыўкаВязаннекручкомВязаннепруткамі

7/6

__________

*—Колькасцьгадзіндлявывучэнняраздзелаў(тэм)(улічніку—дляўстаноў агульнай сярэдняйадукацыі,якіянемаюцьвучэбна­доследныхучасткаў, уназоўніку—дляўстаноўагульнай сярэдняйадукацыі,якіямаюцьвучэбна­доследныяўчасткі).

**—Паслядоўнасць і выбар колькасці тэм на вывучэнне раздзелаўварыятыўнагакампанентаўкожнымкласеажыццяўляеццанастаўнікамсамастойнанападставежаданнявучняў,рэгіянальныхасаблівасцейітра­дыцый.

227

№п/п Раздзелы і тэмы Колькасць гадзін

4567891011

Абрэзкаваятэхніка (пэчворк)БісерапляценнеРаботазсаломкайТкацтваНітачныдызайн (ізанітка)РоспіспатканінеВаляннеДэкупажі інш.

7/6

У с я г о 35/35

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

І Н В А Р Ы Я Н Т Н Ы К А М П А Н Е Н Т

Р а з д з е л I Асновы гатавання ежы (7/7 гадзін)

Аб’екты грамадскага харчавання.Агульныязвесткіпрааб’ек­ты грамадскага харчавання, іх ролю, класіфікацыю (рэстаран,кафэ,буфет,бар,сталоваяі інш.).Азнаямленнезменюіягораз­дзеламі.

Практычная работа. Вывучэнне прапанаваных варыянтаўменю.

Сервіроўка стала. Агульныя звесткіпрахарактэрныяасаблі­васцісервіроўкісталаівідыпрыёмагасцей(маладзёжнаявечары­на,фуршэт,кактэйль,чайныстол і інш.).Асаблівасцісервіроўкістала (навыбар).

Практычная работа. Сервіроўка стала (маладзёжная веча­рына і інш.).

Віды цеста і спосабы яго падрыхтоўкі.Агульныя звесткіпразначэнневырабаўзцестаўхарчаваннічалавека;прамуку,яевіды,

228

вызначэнне дабраякаснасці мукі, умовы і тэрміны захоўвання,сыравіну, якая выкарыстоўваецца дляпадрыхтоўкі цеста.Відыцеста.Відыразрыхляльнікаў,іхпрызначэнне.Кухонныяпрыладыіпосуд,неабходныядляпадрыхтоўківырабаўзцеста.Тэхналогіяпадрыхтоўківырабаўзцеста.Патрабаваннідаякасці.Афармленнегатовыхстраў.Правілыпадачы.

Практычныя работы.Падрыхтоўкавырабаўзцеста.Вызна­чэннедабраякаснасцімукі.

Салодкія стравы. Агульныязвесткіпразначэннесалодкіхстраў,іхвідыўхарчаваннічалавека.Спосабыцеплавойапрацоўкі,якіяўжываюццапрыпадрыхтоўцысалодкіхстраў.Кухонныяпрыладыіпосуд,неабходныядляпадрыхтоўкі салодкіх страў.Тэхналогіяпадрыхтоўкісалодкіхстраў.Патрабаваннідаякасці.Афармленнегатовыхстраў.Правілыпадачы.

Практычная работа.Падрыхтоўкасалодкіхстраў.

Беларуская нацыянальная кухня.Агульныязвесткіпраасаблі­васцітэхналогііпадрыхтоўкістраўбеларускайнацыянальнайкухні,звязаныхзсямейныміабрадамі.Патрабаваннідаякасці.Правілыпадачы.

Практычная работа.Падрыхтоўкастраўбеларускайнацыя­нальнайкухні.

Азнаямленнезпрафесіяміпекара,кандытара і інш.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:на ўзроўні ўяўлення:агульныязвесткіпрааб’ектыграмадска­

гахарчавання, іх ролю,класіфікацыю,характэрныяасаблівасцівідаўпрыёмугасцей,значэнневырабаўзцестаўхарчаваннічала­века,прамуку,яевіды;значэннесалодкіхстраў,іхвідыўхарча­ваннічалавека;

на ўзроўні разумення: звесткіпрамуку,цеста і правілыягопадрыхтоўкі;відыразрыхляльнікаў.

Вучніпавінныўмець:z� сервіравацьстолдапрыёмугасцей;z� вызначацьдабраякаснасцьмукі;

229

z� выконвацьпершаснуюапрацоўкумукі,гаватацьвырабызце­ста,салодкіястравы;z� вызначацьякасцьпрыгатаваныхстраў,афармляцьіпадавацьгатовыястравы;z� карыстаццапосудам(кухонным,сталовым),прыладамі,пры­стасаваннямі,бытавыміэлектрапрыборамі,неабходнымідляапрацоўкіпрадуктаўпрыпадрыхтоўцыстраў.

Вучніпавінны валодаць:z� правіламібяспечныхпаводзін;z� навыкаміпадрыхтоўківырабаўзцеста і салодкіхстраў;z� навыкамісервіроўкісталаіафармленняпрыгатаваныхстраў;z� навыкамі знаходжання неабходнай інфармацыі ў розныхкрыніцах.

Р а з д з е л II Асновы выканання швейных вырабаў

(16/14 гадзін)Сучасныя тэкстыльныя матэрыялы. Агульныя звесткі пра

нятканыяматэрыялы,іхуласцівасці,пракладачныя,дубліруючыяіпадкладачныяматэрыялы.Агульныязвесткіпратрыкатажнаепа­латно,яговідыіўласцівасці,выкарыстаннепрывыкананнішвейныхвырабаў.Відысучасныхаздобныхматэрыялаў(папрызначэнні).

Практычная работа.Вывучэннеўласцівасцейтрыкатажнагапалатна.

Стыль у адзенні.Агульныязвесткіпрастыльіансамбльуадзен­ні,касцюм (павідзе іпрызначэнні) і аксесуараўдаяго.Паняццепрарацыянальныгардэроб.

Практычная работа. Вырабаксесуараўдаадзення.

Выбар і стварэнне эскіза швейнага вырабу.Агульныязвесткіпрамастацкіэскіз.Відымастацкагаэскіза.

Практычная работа. Распрацоўкамастацкага эскізашвей­нага вырабу,падборматэрыялаў, выбар віду аздабленняпаводлевыбранагастылю.

Вызначэнне памераў швейнага вырабу. Агульныязвесткіпрамеркі,неабходныядляпабудовычарцяжа,правілывыбарупрыбавакузалежнасціадвідувырабуіўласцівасцейасноўныхматэрыялаў.

230

Практычная работа. Зняццемерак дляпабудовычарцяжашвейнагавырабу.

Пабудова чарцяжа швейнага вырабу. Агульныя звесткі праасаблівасці пабудовылякальныхкрывыхна чарцяжышвейнагавырабу,афармленне ічытаннечарцяжа.

Практычная работа. Пабудовачарцяжашвейнагавырабу.

Мадэліраванне швейнага вырабу.Агульныязвесткіпраспоса­бымадэліравання(занясеннезмяненняўікарэкціроўкавыкрайкіпаасноўныхканструктыўныхлініях).

Практычная работа. Выкананнемадэліраванняшвейнагавырабу.

Раскрой тканіны.Агульныязвесткіпратэхналагічнуюпасля­доўнасцьвыкананняшвейнага вырабу з улікаммеханічных іфі­зічныхуласцівасцейтканін.Паслядоўнасцьраскрою.

Практычная работа.Падрыхтоўкатканіныіяераскрой.

Прызначэнне і прыёмы выканання машынных швоў.Агульныязвесткіпракласіфікацыюмашынныхшвоў(папрызначэнні).Па­слядоўнасцьвыкананнямашынныхшвоў.

Практычная работа.Выкананнеўзораўмашынныхшвоў(навыбар).

Тэхналогія выканання швейнага вырабу.Падрыхтоўкадэталейкроюда апрацоўкі.Апрацоўка і аздабленне вырабу з улікамме­ханічных іфізічныхуласцівасцейтканін.

Практычная работа.Выкананнешвейнагавырабу.Канчатковая апрацоўка швейнага вырабу.Агульныя звесткі

праканчатковуюапрацоўкушвейнагавырабузулікаммеханічныхіфізічныхуласцівасцейтканін іпрадоглядяго.

Практычная работа. Выкананнеканчатковайапрацоўкішвей­нагавырабу.Вывучэннехарактарыстакмыйныхсродкаў.

Азнаямленнезпрафесіяйкасцюмера і інш.

Прыкладны пералік вырабаў: вырабыдляафармленняінтэр’еракухні (прыхватка, тэкстыльныкошык, грэлка для заварачнагачайніка,пакетніца,сэты,арганайзернасценны,сашэдлясталовыхпрыбораў і інш.) і інш.

231

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:на ўзроўні ўяўлення: агульныя звесткі пра відынятканых,

пракладачных,дубліруючых,падкладачныхматэрыялах; трыка­тажнаепалатно,яговідыіўласцівасці,выкарыстаннепрывыка­наннішвейныхвырабаў;касцюм,яговідыіпрызначэнне,аксесуа­ры,іхвідыіпрызначэнне;асаблівасціпабудовычарцяжашвейнагавырабу; спосабымадэліравання;класіфікацыюмашынныхшвоў(папрызначэнні),мыйныясродкі.

на ўзроўні разумення: сутнасцьпаняццяў:трыкатаж, стыль, ансамбль у адзенні, касцюм, рацыянальны гардэроб, аксесуар; улас­цівасцінятканыхматэрыялаў.

Вучніпавінныўмець:z� улічваць уласцівасці тканін і трыкатажнага палатна прывыкананнівырабаў;z� распрацоўвацьэскізвырабу;z� разлічвацьколькасць тканіны,неабходнуюдлявыкананняшвейнагавырабу;z� выконваць раскройматэрыялу, эканомна расходавацьма­тэрыялы;z� працавацьнашвейнаймашыне;выконвацьшвейныявырабыіаксесуарыдаадзення;z� выконвацьканчатковуюапрацоўкушвейнагавырабу,ажыц­цяўляцьдоглядвырабаўзтэкстыльныхматэрыялаў.

Вучніпавіннывалодаць:z� правіламібяспечныхпаводзін;z� правіламівыкананнясанітарна­гігіенічныхпатрабаванняў;z� спосабаміарганізацыівучэбнагамесца;z� прыёмамівыкананнятэхналагічныхаперацый;z� навыкаміўжыванняканструктарскайітэхналагічнайдаку­ментацыі;z� прыёмаміажыццяўленнясамакантролюякасцівыконваемагавырабу;z� навыкамізнаходжаннянеабходнайінфармацыіўрозныхкры­ніцах.

232

Р а з д з е л III Асновы дамаводства (5/4 гадзіны)

Хатняя эканоміка.Агульныязвесткіпраструктурусямейнагабюджэту(даходы,выдаткі,баланс,планаваннебюджэту);рацыя­нальнаевядзеннехатняйгаспадаркі.

Практычная работа.Складаннетабліцыпланаваннясямей­нагабюджэту.

Правы спажыўца.Агульныязвесткіпраправыспажыўца(Законпрааховупраўспажыўца,органынаглядузаправаміспажыўца);правілызваротуняякаснагатавару(тэрмінабслугоўвання,гаран­тыйнытэрмін,тэрмінпрыдатнасці,таварнычэк,касавычэк).

Практычная работа. Вызначэнне якасці прапанаванага та­вару.

Імідж дзелавога чалавека.Агульныязвесткіпраскладнікіімі­джусучаснагадзелавогачалавека (знешнівыгляд,культурапаво­дзін,культуразносініг.д.);маўленчыэтыкет(прывітанне,формызвароту,размовапатэлефоне).

Практычная работа.Складаннерэзюмэ.

Інтэр’ер нашага дома.Агульныя звесткі аб праектаванні ін­тэр’ера,праэтапыстварэнняпраектаў інтэр’ера (збор інфармацыі,эскізаванне,планіроўка); спосабы стварэннямакетаў (папяроваеі камп’ютарнаемадэліраванне); відыкамп’ютарныхпраграмдлявізуалізацыіпраектаў(3dsMax,ArchiCAD,3DHomeДызайнер2002).

Практычная работа.Распрацоўкаварыянтапланіроўкіжы­логапамяшкання.

Азнаямленнезпрафесіяйдызайнера інтэр’ера і інш.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:на ўзроўні ўяўлення: агульныязвесткіпра структуру сямей­

нагабюджэту;правыспажыўца;маўленчыэтыкет;праектаваннеінтэр’ера;спосабыстварэннямакетаў;

на ўзроўні разумення: сутнасцьпаняццяў:бюджэт, тэрмін абслу гоўвання, гарантыйны тэрмін, тэрмін прыдатнасці, імідж; спосабырацыянальнагавядзенняхатняйгаспадаркі.

233

Вучніпавінныўмець:z� складацьпланрацыянальнагавыкарыстаннясямейнагабюд­жэту;z� вызначацьякасцьпрапанаванагатавару;z� распрацоўвацьпланіроўкужылогапамяшкання;z� складацьрэзюмэ.

Вучніпавіннывалодаць:z� правіламібяспечныхпаводзін;z� навыкамі знаходжання неабходнай інфармацыі ў розныхкрыніцах,складанняалгарытмувыконваемайработы.

Р а з д з е л IV Асновы вырошчвання раслін (0/4 гадзіны)

Газоны: тыпы і віды, тэхналогія ўпарадкавання. Агульныязвесткіпратыпыгазонаў(спартыўны,дэкаратыўны,спецыяльны);відыдэкаратыўныхгазонаў(партэрныя,паркавыя,маўрытанскія,лугавыя);асартыментрасліндлястварэннягазонаў.Працэсупарад­каваннягазонаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрыпадрыхтоўцыўчасткадлястварэннягазона.

Практычная работа.Падрыхтоўка ўчастка для стварэннягазона.

Асартымент раслін для стварэння газонаў.Агульныя звесткіпраасартыментгазонныхтраўіглебапокрыўныхкультур,тэхнало­гію іх вырошчвання.Падрыхтоўка глебы для стварэння газона.Пасеўгазонныхтраў.Доглядгазона.Правілыбяспечныхпаводзінпрыстварэннігазоназдывановыхраслін.

Практычная работа.Падрыхтоўкаглебы,стварэннеідоглядгазона.

Азнаямленнезпрафесіяйландшафтнагадызайнера і інш.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:на ўзроўні ўяўлення:агульныязвесткіпратыпыівідыдэка­

ратыўных газонаў; асартымент газонных траў і глебапокрыўныхкультур;

234

на ўзроўні разумення:звесткіпрагазон,працэсупарадкаванняідоглядгазона.

Вучніпавінныўмець:z� падрыхтоўвацьучастакдлястварэннягазона, глебупадга­зоны;выбіраць і сеяцьгазоннуютраву;z� стварацьгазонздывановыхраслін,даглядацьяго.

Вучніпавіннывалодаць:z� правіламібяспечныхпаводзінпрыстварэннігазона;z� навыкамістварэннягазоназдывановыхраслін,падрыхтоўкіглебыпадгазон;z� прыёмамі ажыццяўлення самакантролюякасці выкананайработы;z� навыкамі знаходжання неабходнай інфармацыі ў розныхкрыніцах.

В А Р Ы Я Т Ы Ў Н Ы К А М П А Н Е Н Т(7/6 гадзін)

1. ВышыўкаАздабляльныя швы

Вышываннеяквіддэкаратыўна­прыкладногамастацтва.Відывышывання.Асаблівасцібеларускайнароднайвышыўкі.

Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза­цыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

Выбармалюнкадлявышыўкі.Спосабыпераводумалюнканатканіну.

Відыаздабляльныхшвоў.Тэхналогія іх выканання.Спосабызамацаванняніткіўпачаткуіканцывышывання.Патрабаваннідаякасцівышыўкі.

Канчатковаяапрацоўка іафармленневырабу.Практычныя работы. Выкананнеўзораўаздабляльныхшвоў.

Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: сурвэтка,вышытаямініяцюра

і інш.

235

Лічаныя швы

Лічаныяшвыўбеларускайнароднайвышыўцы.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза­

цыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

Набор.Тэхніка выканання вертыкальных і гарызантальныхнабораў.Спосабыпаваротувышывальнайніткіўканцыкожнагарада.Патрабаваннідаякасцівышыўкі.

Лічанаягладзь.Спосабывыканання:аднабаковая,двухбаковая.Тэхнікавыканання.Патрабаваннідаякасцівышыўкі.

Разнавіднасцішва«крыж».Тэхналогія вышыванняпростагакрыжарадаміпагарызанталі,вертыкаліідыяганалі.Патрабаваннідаафармленнядобрагаівываратнагабакоў.Патрабаваннідаякас­цівышыўкі.

Канчатковаяапрацоўка іафармленневырабу.Практычныя работы. Практыкаванні ў выкананні лічаных

швоў.Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: сурвэтка,вышытаямініяцюра

і інш.

Гладзь

Відысвабоднагавышывання.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза­

цыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

Гладзь.Класіфікацыягладзіпаспосабевыканання,формеэле­ментаў,колеры.Тэхналагічныя асаблівасці выканання.Спосабызамацаванняніткінатканіне.Патрабаваннідаякасцівышыўкі.

Выбармалюнкаўдлявышыўкі.Спосабыпераводумалюнканатканіну.

Канчатковаяапрацоўка іафармленневырабу.Практычныя работы. Практыкаванні ў вышыўцыгладдзю.

Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: сурвэтка,вышытаямініяцюра

і інш.

Скразное вышыванне

Відыскразногавышывання.Строчаваевышыванне.Паняццепрамярэжку.Відымярэжак.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаванні

236

дляработы.Арганізацыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

Тэхналогіяіпаслядоўнасцьвыкананнямярэжкі.Патрабаваннідаякасціработы.

Канчатковаяапрацоўка іафармленневырабу.Практычныя работы. Практыкаванніўвыкананнімярэжак.

Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: сурвэтка і інш.

Аплікацыя з тканіны

Аплікацыя.Відыаплікацыі.Прымяненнеаплікацыізтканіны.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза­

цыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

Тэхналогіявыкананняаплікацыі.Спосабызамацаванняапліка­цыі.Афармленнеработы.Патрабаваннідаякасціработы.

Практычныя работы. Практыкаванніўвыкананніматываў.Выкананневырабу.

Прыкладны пералік вырабаў: сурвэтка,пано і інш.

2. Вязанне кручкомВязаннекручкомяквіддэкаратыўна­прыкладногамастацтва.

Асартыментвырабаў.Інструменты, прыстасаванні і матэрыялы для работы. Сані­

тарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.Падборкручкаіпражы.Пачатковаяпятля,ланцужок.Асноў­

ныявідыпетляў,іхумоўнаеабазначэнне.Структурапятлі.Споса­бывывязванняпятлі.Патрабаваннідаякасціработы.

Прыёмывязанняпалатна.Відывязанняпакрузе.Рапортузору.Пабудова ічытаннесхемдлявязання.

Канчатковаяапрацоўкавязанагавырабу.Практычныя работы. Выкананнеўзораў.Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: сурвэтка,прыхватка і інш.

3. Вязанне пруткаміВязаннепруткамі.Відыіспосабывязанняпруткамі.Асартымент

вырабаў.

237

Інструменты,прыстасаваннііматэрыялыдляработы.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

Падборпруткоўіпражы.Падрыхтоўкадавязанняпражы,якаяўжываласяраней.

Наборпетляўпачатковагарада.Асноўныявідыпетляў.Схемапабудовыпятлі.Спосабывывязванняпетляў.Паняццепрапруга­выяпетлі.Відыпругоў.Замацаваннепетляў.

Спосабыпрыбаўленняіўбаўленняпетляўпрывязанніпрутка­мі.Тэхналогія вязанняпяццюпруткамі.Патрабаванні даякасціработы.

Схема вязанагапалатна.Разлікшчыльнасці вязання і коль­касціпетляўпачатковагарада.

Канчатковаяапрацоўка іафармленневырабаў.Практычныя работы. Выкананнеўзораў.Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: шалік,павязканагалаву,шкар­

пэткі,шапачка і інш.

4. Абрэзкавая тэхніка (пэчворк)Пэчворк.Асартыментвырабаў.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Аргані­

зацыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Праві­лыбяспечныхпаводзін.

Кампазіцыя з геаметрычных элементаў. Гарманічныя спалу­чэннітканінпафактуры,колеры.

Тэхналогіявыкананнявырабу.Машынныспосабзлучэнняаб­рэзкаў.Патрабаваннідаякасціработы.

Канчатковаеаздабленне іафармленневырабаў.Практычныя работы. Выкананнеэлементаўузору.Выкананне

вырабу.Прыкладны пералік вырабаў: прыхватка,сурвэтка і інш.

5. БісерапляценнеБісернаерукадзелле.Асноўныявідынізання.Асартыментвыра­

баў.Матэрыялыіінструментыдляработы.Арганізацыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілы бяспечныхпаводзін.

Тэхніканізанняаднарадныхішматрадныхланцужкоўуаднуінекалькінітак.Схемынізання.

238

Аздабленневырабаў.Патрабаваннідаякасціработы.Практычныя работы. Засваеннепрыёмаўнізання.Выкананне

вырабу.Прыкладны пералік вырабаў: упрыгажэннізбісеру.

6. Работа з саломкайАплікацыя з саломкі

Аплікацыязсаломкіяквіддэкаратыўна­прыкладногамастацт­ва.Класіфікацыяаплікацыізсаломкі.

Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза­цыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

Відысаломы,якаяпрымяняеццаў аплікацыі.Уласцівасці са­ломы.Відыфонудляаплікацыі.Кляі,якіяпрымяняюццаўаплі­кацыі.Апрацоўка элементаў кампазіцыі: таніраванне, наданнеаб’ёмнайформы.

Тэхналогіявыкананняаплікацыізсаломкі.Канчатковаеаздаб­леннекампазіцыі.Патрабаваннідаякасціработы.

Практычныя работы. Падрыхтоўкасаламяныхстужак.Вы­кананневырабу.

Прыкладны пералік вырабаў: дэкаратыўнаепано і інш.

Саломапляценне

Саломапляценнеякадзінзсамыхстаражытныхвідаўнародныхрамёстваў.

Відыпляцення.Плоскае іаб’ёмнаепляценне.Асноўныявідыплоскіх іаб’ёмныхпляцёнак.

Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза­цыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

Нарыхтоўкаіпершаснаяапрацоўкасаломы.Падрыхтоўкаса­ломкідапляцення.

Тэхналогія саломапляцення.Спосабынарошчвання саломін.Аздабленнегатовыхпляцёнак.Патрабаваннідаякасціработы.

Практычныя работы. Засваеннепрыёмаўпляцення.Выканан­невырабу.

Прыкладны пералік вырабаў: сувенірызсаломкі.

239

7. ТкацтваТкацтва як адзін з самых старажытных відаў народных ра­

мёстваў.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза­

цыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

Паняццеабпрацэсеткацтва.Асноваіўток.Патрабаванні,штопрад’яўляюццаданітакасновыіўтку.

Падрыхтоўканітак асновы і ўткуда ткацтва.Разлік асновы.Нацягваннеасновынараму.Спосабынамотваннянітакутку.Прыё­мыткацтва.

Тэхналогіявыкананняработы.Патрабаваннідаякасціработы.Практычныя работы. Засваеннепрыёмаўткацтва.Выкананне

вырабу.Прыкладны пералік вырабаў: пояс,павязканагалаву і інш.

8. Нітачны дызайн (ізанітка)Нітачныдызайняквідмастацкайдзейнасці.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза­

цыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

Асаблівасціраспрацоўкікампазіцыідля ізаніткі.Выкананне элементаў на аснове прамых ліній, вуглоў, дуг,

акружнасцей.Разметкаасновы.Падрыхтоўкафону.Тэхналогія выкананняработы.Афармленнеработы.Патраба­

ваннідаякасціработы.Практычныя работы. Практыкаванніўвыкананніматываў.

Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: паштоўка,закладка,паноіінш.

9. Роспіс па тканінеРоспіспатканінеяквіддэкаратыўна­прыкладногамастацтва.

Відыроспісутканіны:халодныігарачыбатык,трафарэтны,сва­бодныівузельчыкавыроспіс.

Вузельчыкавыроспіс.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза­

цыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

240

Падборфарбавальніка для тканіны з улікамяе валакністагаскладу.

Тэхналогіявыкананнявузельчыкавагароспісу.Спосабызама­цаванняфарбаў.

Афармленнеработы.Патрабаваннідаякасціработы.Практычныя работы. Выкананне ўзораў у тэхніцы вузель­

чыкавагароспісу.Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: шалік,сурвэтка і інш.

10. ВаляннеВаляннезшэрсціяктэхнікарукадзелля.Відываляння.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза­

цыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

Сухоевалянне.Відыіголакдляфільцавання.Сухоеваляннездапамогайшаблона.

Мокраевалянне.Разнастайныяхімічныярэчывы,якіяўжыва­юццадляваляння,тэхнікабяспекіпрыіхпрымяненні.Прынцыпзвальванняшарсцяныхвалокнаў.Асноўныявідыраскладкішэрс­ці:перпендыкулярнаяірадыяльная.Спосабызвальванняпалатна.Наданнеформызвальваемамувырабу.

Практычныя работы. Засваеннепрыёмаўваляння.Выкананневырабу.

Прыкладны пералік вырабаў: брошка,цацка і інш.

11. ДэкупажГісторыяўзнікнення іразвіццятэхнікі«дэкупаж».Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза­

цыявучэбнагамесца.Санітарна­гігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.

Асаблівасцівыкананнянарозныхпаверхнях.Практычныя работы. Засваеннепрыёмаў выканання дэку­

пажу.Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: вырабыўтэхніцы«дэкупаж».

241

ПРАЦОЎНАЕ НАВУЧАННЕ Тэхнічная праца

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Асноўнаймэтай вучэбнага прадмета «Працоўнае навучанне.Тэхнічнаяпраца»з’яўляеццафарміраваннеасноўкампетэнтнасцівучняўурозныхсферахпрацоўнай,гаспадарча­бытавой,канструк­тарска­тэхналагічнайдзейнасці,тэхнічнайімастацкайтворчасці,якаяспрыяесацыялізацыіасобыўсучасныхсацыяльна­эканаміч­ныхумовах.

Рэалізацыягэтаймэтыпрадугледжваерашэнневучэбных, раз­віццё вых івыхаваўчых задач:

zz фарміраванневедаў,уменняўінавыкаўупрацэсевыкананнярозных відаў вучэбна­пазнавальнай і працоўнай дзейнасці(тэхналагічныхаперацый)паапрацоўцыматэрыялаў,тэхніч­най iмастацкайтворчасці,рамонтныхработахубыце;zz фарміраваннеасноўграфічнайітэхналагічнайпісьменнасці,уменняўэканомнавыкарыстоўвацьматэрыялыівыконвацьправілыбяспечныхпаводзін;zz фарміраванне гатоўнасці вучняў да прафесійнага самавы­значэння;zz развіццёпазнавальныхінтарэсаў,канструктарска­тэхналагіч­ныхітворчыхздольнасцей,тэхнічнагаімастацкагамыслен­ня, камунікатыўных і арганізатарскіх уменняў у працэсевыкананнярозныхвідаўпрацоўнайдзейнасці;zz выхаваннепрацавітасці,культурыпрацы,калектывізму,іні­цыятыўнасці і самастойнасці, эстэтычнага густу,культурыпаводзініадносін,павагідамайстэрства;далучэннедакуль­турныхнацыянальныхкаштоўнасцей ітрадыцый.

Змествучэбнайпраграмырэалізуеццаўпрацэсетэарэтычнагаіпрактычнаганавучання.Практычнаенавучаннеажыццяўляеццаўпрацэсевыкананнявучняміпрактычныхработ.

242

Навучанневучэбнамупрадмету«Працоўнаенавучанне.Тэхніч­наяпраца»наIIступеніагульнайсярэдняйадукацыігрунтуеццананаступныхметадалагічныхпадыходах: сістэмна­дзейнасным,асяроддзевым, асобасна арыентаваным,культуралагічным,кам­петэнтнасным.

Даасноўныхвідаўкампетэнцый,штофарміруюццаўпрацэсепрацоўнага навучання вучняў, адносяцца асобасныя,метапрад­метныяіпрадметныя.

Асобасныя кампетэнцыі арыентаванынагатоўнасцьіздоль­насць вучняў да самаразвіцця.Да асобасныхкампетэнцый адно­сяцца:

zz каштоўнасна-сэнсавыя —здольнасцідакаштоўнаснагаіэма­цыянальна­валявога ажыццяўлення дзейнасці; здольнасціпрымацьведыяккаштоўнасці,умецьгарманічнаадаптавац­ца ў сучасным свеце, выбіраць каштоўнасныя, мэтавыя ісэнсавыяўстаноўкідлясваіхдзеянняў,самастойнавыяўляцьсупярэчнасці іпрымацьрашэнні;zz рэфлексіўна-ацэначныя —здольнасціўсведамленняўласныхіндывідуальна­асобасных асаблівасцей, свайго псіхічнагастану;здольнасцьажыццяўляцьсамакантрольісамаацэнку,гатоўнасцьдасамаўдасканалення ісамаразвіцця;zz камунікатыўныя—здольнасцідаарганізацыііпрадуктыў­нага супрацоўніцтва ў калектыўнай дзейнасці, здольнасцідапускацьмагчымасць існаванняўлюдзейрозныхпунктаўгледжання,улічваць іх і імкнуццадакаардынацыірозныхпазіцыйусупрацоўніцтве,выкарыстоўвацьмаўленнедлярэ­гуляцыісваіхдзеянняў,дамаўляццаіпрыходзіцьдаагульна­гарашэнняўсумеснайдзейнасці,адэкватнавыкарыстоўвацьмаўленчыясродкідлявырашэннярозныхкамунікатыўных,арганізацыйныхіпрактычныхзадач.

Метапрадметныя кампетэнцыі накіраванына авалоданневучнямі ўніверсальнымі вучэбнымі дзеяннямі (рэгулятыўнымі,інфармацыйнымі,пазнавальнымі),якіяскладаюцьасновуўменнявучыцца.Даметапрадметныхкампетэнцыйадносяцца:

zz рэгулятыўныя —здольнасціпрымацьвучэбнуюзадачу,ста­віцьмэтыўвучэбна­тэхналагічнайітворчайдзейнасці,пла­навацьсваедзеянніўадпаведнасцізпастаўленымізадачамі

243

іўмовамііхрэалізацыі,ажыццяўляцьпрамежкавыівыніко­выкантроль, ацэнку вучэбных дзеянняў у адпаведнасці зпастаўленымі задачамі і ўмовамі іх выканання, адэкватнаўспрымацьацэнкунастаўніка,выконвацьвучэбныядзеянніўтэарэтычнай іпрактычнайдзейнасці;zz інфармацыйныя —здольнасці ажыццяўляцьпошук, апра­цоўку, захаванне іперадачунеабходнай інфармацыіў адпа­веднасцізузроўнеміскладанасцювырашэннязадач,стварацьуласны інфармацыйныпрадукт,прадстаўляць інфармацыюў разнастайнайформе (таблічнай, графічнай, схематычнайі інш.)длявырашэннязадач,фармулявацьадказыўвуснайіпісьмовайформе,арыентаваццанаразнастайнасцьспосабаўвырашэннязадач,вылучацьістотнуюінфармацыюзтэкстаўрозныхвідаў;zz пазнавальныя —здольнасці ажыццяўляць вучэбна­пазна­вальную дзейнасць, аналізаваць прадметы з вылучэннемістотныхінеістотныххарактарыстыкіэлементаў,праводзіцьпараўнаннепазададзеныхкрытэрыях,будавацьразважанніпра вырабы, іх будову, уласцівасці і сувязі, падагульняць,выяўляцьаналогіі,ажыццяўляцьпраектнуюдзейнасць.

Прадметныя кампетэнцыі фарміруюцца ўпрацэсе засваен­ня вучнямі тэарэтычныхведаў, практычныхуменняў і навыкаўурозныхвідахвучэбна­пазнавальнай,працоўнай,гаспадарча­бы­тавойдзейнасці, у працэсе вывучэння асноўматэрыялазнаўства,выканання тэхналагічных аперацыйпа апрацоўцыматэрыялаў,тэхнічнайімастацкайтворчасці,рамонтныхработахубыце(рацыя­нальнае выкарыстанне вучэбнай і дадатковай тэхнічнай і тэхна­лагічнайінфармацыідляпраектаванняістварэнняаб’ектаўпрацы;ацэнкаўласцівасцейматэрыялаўігалініхпрымянення;арыента­цыяўнаяўныхтэхнічныхсродкахітэхналогіяхстварэнняаб’ектаўпрацы;распазнаванневідаў,прызначэнняматэрыялаў,інструмен­таў і абсталявання; планаванне тэхналагічнага працэсу; падборматэрыялаўзулікамхарактаруаб’ектапрацыітэхналогіі;падборінструментаў і абсталявання з улікампатрабаванняў тэхналогіі;праектаваннепаслядоўнасці тэхналагічныхаперацый і складаннетэхналагічнайдакументацыі; выкананнетэхналагічныхаперацыйззахаваннемустаноўленыхнорм,правілбяспечныхпаводзініінш.).

244

Змест вучэбнага прадмета «Працоўнае навучанне. Тэхнічнаяпраца»прадстаўленыінварыянтныміварыятыўнымкампанентамі.

Інварыянтны кампанент уключае наступныя раздзелы:«Апрацоўкадраўніны»,«Апрацоўкаметалаў»,«Рамонтныяработыў быце». Змест інварыянтнагакампанентанакіраванынапасля­доўнаеавалоданневучняміасобнымітэхналагічныміаперацыяміпаручнойімеханічнайапрацоўцыдраўніныіметалаў,атаксамарамонтныміработаміўбыце.

Варыятыўны кампанент змяшчаетэмы,якіяадлюстроўваюцьрозныявідытэхнічнайімастацкайтворчасцівучняў.Настаўнікудаеццамагчымасцьсамастойнавызначыцьвідтворчасці(адзінабонекалькі)укожнымкласеабовыбрацьскразнуютэмузVпаIXклас.Акрамяпералічаныхувучэбнайпраграмевідаўтэхнічнайімастац­кайтворчасці,настаўнікможавыбрацьіншы(неназваныўспісе)відтворчасці,зулікамузроставыхасаблівасцейіжаданняўвучняў,стануматэрыяльна­тэхнічнайбазы,рэгіянальныхімясцовыхумоў,асаблівасцей ітрадыцый.

Змествучэбнайпраграмыпрадугледжваеазнаямленневучняўз абсталяваннем вучэбныхмайстэрняў і арганізацыяй вучэбныхмесцаўдляручнойімеханічнайапрацоўкіканструкцыйныхматэ­рыялаў,правіламібяспечныхпаводзін;вывучэнневідаўіасноўныхуласцівасцей выкарыстоўваемыхматэрыялаў, іх эканомнае вы­карыстанне;вывучэнневідаўінструментаўіпрыстасаванняў,бяс­печныхметадаў і прыёмаў іх выкарыстання; раскрыццё зместу,паслядоўнасці і прыёмаў выканання тэхналагічных аперацый;вывучэнне розных відаў рамонтных работ у быце і авалоданнепрыёмамі іх выканання; вывучэнне відаў тэхнічнай імастацкайтворчасці; азнаямленне з тэхналагічным працэсам; чытанне іафармленнеграфічнай ітэхналагічнайдакументацыі.

Паслякожнагараздзелавучэбнайпраграмывызначаныасноў­ныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, якіяўтрымліваюцьпералік ведаў (на ўзроўні ўяўлення і разумення),уменняўінавыкаў,штопадлягаюцькантролюўпрацэсенавучанняназаняткахтэхнічнайработы.

Упрацэсепрацоўнаганавучаннянастаўнікунеабходна выка­рыстоўвацьміжпрадметныясувязізтакімівучэбныміпрадметамі,як«Фізіка»,«Біялогія»,«Хімія»,«Матэматыка»,«Інфарматыка»і«Чарчэнне»,якіяактывізуюцьпазнавальнуюдзейнасцьвучняў,

245

развіваюць іхмысленне і памяць прыпераносе і падагульненніведаўзрозныхвучэбныхпрадметаў.

Фарміраванне тэарэтычных звестак праводзіцца ў працэсевывучэнняновагаматэрыялуіпрыінструктаваннівучняўдавы­канання імі практычных заданняў.Усе відывучэбных заняткаўпатэхнічнайпрацыносяцьпрактыка­арыентаваныхарактар.Ву­чэбнайпраграмайпрадугледжаныпрактычныяработы,атаксамапрыкладныпералік вырабаў як для індывідуальных, так і длягрупавыхпрактычныхработ.Пералік вырабаўможа змяняцца ідапаўняццанастаўнікамзулікамжаданняўімагчымасцейвучняў,стануматэрыяльна­тэхнічнайбазы.Выбарвырабаўпавінензабяс­печвацьмагчымасцьдынамічнагаразвіццяфарміруемыхуменняўвучняўізабяспечвацьмагчымасцьдасягненняўстаноўленыхвыні­каўвучэбнайдзейнасцівучняў (кампетэнцый).

Практычныяўменніінавыкі,атрыманыянаўрокахпрацоўнаганавучання,рэкамендуеццаразвівацьнафакультатыўныхзаняткахіўгурткахпаадпаведныхпраграмах.

Увучэбнайпраграмедлякожнагакласанастаўнікмаеправазмяніцьпаслядоўнасцьвывучэнняраздзелаўітэмпрыўмовезаха­ванняцэласнасцісістэмыпадрыхтоўківучняў,непарушаючыпрыгэтымлогіківывучэннякурсаўцэлым.

Змэтайпавышэння эфектыўнасці правядзення вучэбных за­няткаў па тэхнічнайпрацынастаўнікможа выкарыстоўваць пасваіммеркаванніда15%вучэбнагачасузулікаммясцовыхумоўінаяўнасціматэрыяльна­тэхнічнайбазымайстэрні.

Асаблівуюўвагуўпрацэсепрацоўнаганавучаннявартазвяртацьнавыкананневучняміправіл бяспечныхпаводзінпрывыкананніработ,правілсупрацьпажарнайбяспекіісанітарна­гігіенічныхумоўпрацыўмайстэрнях.Уадпаведнасцізгігіенічныміпатрабаваннямі,ззахаваннемтэхнікібяспекі,атаксамазмэтайзасцярогіадзеннядзелавогастылюадзабруджванняіпашкоджаннямэтазгоднапра­дугледзецьдляўрокаўпрацоўнаганавучаннянаяўнасцьувучняўі настаўніка зручнага іфункцыянальнага спецыяльнага адзення(халат,куртка,кашуля,фартух,нарукаўнікііінш.).Практычныяработы,якіяпрадугледжваюцьвыкарыстанневучэбнагастаночна­га абсталявання,павіннывыконвацца з абавязковымкантролемзбокунастаўнікатэхнічнайпрацы.

246

Інструменты,прыстасаванніівучэбнаеабсталяваннеўмайстэр­няхпавінныадпавядацьнарматыўнымпатрабаваннямадпаведныхнарматыўныхдакументаўпааховепрацы.

Навучэбныхзаняткахрэкамендуеццавыкарыстоўвацьразна­стайныяметадынавучанняівыхавання:расказ,гутарка,самастой­наяработа,наглядныяметады,практычныяработыіінш.Змэтайактывізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў выкарыстоўваюццаметадыпраблемнага навучання, інтэрактыўныя, эўрыстычныя,гульнявыяметады,метадпраектаў і інш.

Мэтазгоднаспалучацьфрантальныя,групавыя,парныяіінды­відульныяформынавучання,выкарыстоўвацьтакіявідыўрокаў,якурок­даследаванне,урок­практыкум,урок­экскурсія,урок­гуль­ня, інтэграваныўрок і інш.

Выбарформіметадаўнавучанняівыхаваннявызначаеццана­стаўнікамсамастойнанаасновемэтізадачвывучэнняпэўнайтэмы,сфармуляваныху вучэбнайпраграмепатрабаванняў да вынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўзулікаміхузроставыхііндывідуальныхасаблівасцей.

Кантроль вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў праводзіццаўформе вуснага апытання вучняў, выканання імі самастойныхпрактычныхработ, тэставыхзаданняў, тэхналагічныхаперацый,творчыхпраектаў, выканання вырабаў, распрацоўкі графічнай ітэхналагічнайдакументацыі.Зулікампрацэсуальнагаівыніковагааспектаўдзейнасцівучняўацэнкапрактычныхработпавіннаажыц­цяўляццапанаступныхкрытэрыях:арганізацыявучэбнагамесца;выкананнеправілбяспечныхпаводзін;рацыянальнасцьпрымянен­няінструментаў,прыстасаванняўіабсталявання;правільнасцьвы­кананнятэхналагічныхаперацый;узровеньсамастойнасціітворчыпадыходупрацэсевыкананняпрактычнайработы;час,затрачанынавыкананнепрактычнайработы;адпаведнасцьвырабу(загатоўкі)чарцяжа.

247

ТЭМАТЫЧНЫ ПЛАН№

п/пРаздзелы і тэмы Колькасць гадзін

ІНВАРЫЯНТНЫКАМПАНЕНТ

I Апрацоўкадраўніны 15

II Апрацоўкаметалаў 9

III Рамонтныяработыўбыце 4

ВАРЫЯТЫЎНЫКАМПАНЕНТ*

12345

67891011121314

Тэхнічная творчасць:ПачатковаемадэліраваннеАўтамадэліраваннеАвіямадэліраваннеСуднамадэліраваннеКанструяванне і інш.Мастацкая апрацоўка матэрыялаў:ВыпальваннепадраўнінеАплікацыязсаломкіПляценнезсаломкіАплікацыяіпляценнезбяростыПрапільнаяразьбападраўнінеКонтурнаяразьбападраўнінеГеаметрычнаяразьбападраўнінеДраўлянаямазаіка (інтарсія)Ляснаяскульптура і інш.

6

Рэзервчасу 1

У с я г о 35

__________

* — Паслядоўнасць і выбар колькасці тэм на вывучэнне раздзелаўварыятыўнагакампанентаўкожнымкласеажыццяўляеццанастаўнікамсамастойнанападставежаданнявучняў,рэгіянальныхасаблівасцейітра­дыцый.

248

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТАІ Н В А Р Ы Я Н Т Н Ы К А М П А Н Е Н Т

Р а з д з е л I Апрацоўка драўніны (15 гадзін)

Сучасныя віды апрацоўкі драўніны. Агульныя звесткі прасучасныявіды апрацоўкі драўніны, тэхналагічныямашыныдляапрацоўкідраўніны.Ручныяэлектрыфікаваныяінструментыдляапрацоўкі драўніны: віды, вобласць ужывання, канструкцыя,прыёмыработы.Эканоміяматэрыялаў і электраэнергіі.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезінструментамііпрыстасаваннямі.

Практычныя работы. Вывучэннеканструкцыіручныхэлект­рыфікаваных інструментаў для апрацоўкі драўніны, засваеннепрыёмаўпадрыхтоўкідаработыіпрыёмаўработы.

Сталярныя злучэнні.Агульныязвесткіпрасталярныязлучэнні(зрошчванне,збіванне,злучэннінашкантах).Інструментыіпры­стасаванні для злучэння дэталей з драўніны.Прыёмы злучэння.Якасцьвыкананнясталярнагазлучэння.Правілыбяспечныхпаво­дзінпрырабоцез інструментамі іпрыстасаваннямі.

Практычная работа. Злучэнне дэталей зрошчваннем (збі­ваннем).

Тачэнне драўніны. Графічнырысунакдэталейканічнай іфа­соннайформы.Паняццеконуснасці.Прыёмытачэнняканічныхіфасонныхпаверхняў. Інструментыіпрыстасаваннідлятачэннядэталейнатакарнымстанку.Відытачэння(чарнавоеічыставое),асаблівасці іх выканання.Якасць выканання тачэння.Правілыбяспечныхпаводзінпрытачэнні.

Практычная работа. Тачэнневонкавыхканічныхіфасонныхпаверхняў.

Азнаямленнезпрафесіяйстаночнікадрэваапрацоўчыхстанкоўі інш.

Прыкладны пералік вырабаў: сальніцы,ключніцы,вешалкі,качалкі,ручкідля інструментаў,вырабыдлякухонныхнабораў,масажоры,фігурыдляшахмат,макетыімадэлі,рамкідляфата­графій,дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.

249

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:на ўзроўні ўяўлення:агульныязвесткіпрасучасныявідыапра­

цоўкідраўніны,тэхналагічныямашыныдляапрацоўкідраўніны;на ўзроўні разумення:прызначэннеручныхэлектрыфікаваных

інструментаўдляапрацоўкідраўніны;паняццеконуснасці,асаб­лівасціканічныхіфасонныхпаверхняўвырабу;прыёмытачэння.

Вучніпавінныўмець:z� падбірацьручныэлектрыфікаваныінструментдляработы;z� вызначацьвідыпаверхнівырабаўпрытачэнні;z� чытацьчарцяжы(эскізы)дэталейканічнайіфасоннайфор­мы;z� распрацоўвацьтэхналагічныякарты(вучэбныя)навыканан­невырабаўпрытачэнні;z� падрыхтоўваць такарны станок да работы, устанаўлівацьі замацоўвацьзагатоўку;z� выконвацьчарнавоеічыставоетачэнневонкавыхканічныхіфасонныхпаверхняў,сталярнаезлучэннедэталей (зрошч­ванне,збіванне);z� кантралявацьякасцьвыкананнятэхналагічныхаперацый;z� карыстаццаабсталяваннем,інструментамііпрыстасаванняміпрывыкананнітэхналагічныхаперацый.

Вучніпавіннывалодаць:z� прыёмаміарганізацыівучэбнагамесца;z� бяспечныміпрыёмаміработызабсталяваннем,інструментамі,прыстасаваннямііматэрыяламіпрывыкананнітэхналагічныхаперацый;z� прыёмамівыкананнятачэнняканічныхіфасонныхпаверхняў.

Р а з д з е л II Апрацоўка металаў (9 гадзін)

Сучасныя віды апрацоўкі металаў.Агульныязвесткіпрасучас­ныявідыапрацоўкіметалаў,тэхналагічныямашыныдляапрацоўкіметалаў.Ручныя электрыфікаваныя інструментыдля апрацоўкіметалаў: віды, вобласць ужывання, канструкцыя, прыёмы ра­боты. Эканоміяматэрыялаў і электраэнергіі.Агульныя звесткі

250

пра сучасныякампазіцыйныяматэрыялы (палімерныякампазі­цыйныяматэрыялы(шклопластык,вугляпластыкіінш.)),параш­ковуюметалургію;ужываннеўпрамысловасці.

Практычныя работы. Вывучэнне канструкцыі электрыфі­каваныхінструментаўдляапрацоўкіметалаў,засваеннепрыёмаўпадрыхтоўкідаработыіпрыёмаўработы.Вывучэннеўласцівасцейкампазіцыйныхматэрыялаў.

Тачэнне металаў.Падрыхтоўка такарна­вінтарэзнага станкада работы: устаноўкаразцоў, устаноўка і замацаванне загатоўкі,устаноўкаглыбінірэзанняпалімбе.Інструментыіпрыстасаванні.Тачэнне вонкавайцыліндрычнайпаверхні.Падразанне тарцоў іўступаў, свідраванне адтулін.Адразанне загатоўкі.Правілыбяс­печныхпаводзінпрытачэнні.

Практычныя работы. Тачэнне вонкавайцыліндрычнайпа­верхні.Падразаннетарцоўіўступаў.Свідраваннеадтулін.Адразан­незагатоўкі.

Разьбовыя злучэнні.Агульныязвесткіпраразьбовыязлучэнні,віды разьбы, іх прызначэнне.Паняццепраметрычнуюразьбу іяеэлементы.Графічнырысунакразьбыіразьбовыхзлучэнняў.

Практычная работа. Вывучэнне відаў разьбы і элементаўметрычнайразьбы.

Наразанне вонкавай і ўнутранай разьбы. Наразанневонкавайіўнутранайразьбыўручную.Інструментыіпрыстасаваннідлянара­заннявонкавайіўнутранайразьбы.Вызначэннедыяметрасвердладляадтуліныідыяметрастрыжняпадразьбу.Прыёмынаразаннявонкавайразьбы.Прыёмынаразанняўнутранайразьбы.Дэфектыразьбы.Папярэджанне самаразвінчвання разьбовага злучэння.Якасцьвыкананняразьбы.Правілыбяспечныхпаводзінпрынара­занніразьбы.

Практычныя работы. Наразанневонкавайразьбыўручную.Наразанне ўнутранайразьбыўручную.Зборкадэталей зметалаўздапамогайразьбовагазлучэння.

Азнаямленнезпрафесіяйстаночнікаспецыяльныхметалаапра­цоўчыхстанкоў і інш.

Прыкладны пералік вырабаў: падсвечнікі,шрубцынгі, він­тавыязаціскі,вешалкі і інш.

251

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінныведаць:на ўзроўні ўяўлення: агульныя звесткі пра сучасныя віды

апрацоўкіметалаў,тэхналагічныямашыныдляапрацоўкіметалаў,кампазіцыйныяматэрыялы;праразьбовыязлучэнні,відыразьбы;

на ўзроўні разумення:прызначэннеручныхэлектрыфікаваныхінструментаў для апрацоўкі металаў; паняцце праметрычнуюразьбу, яе элементы, графічны рысунак; прыёмы і правілы на­разання вонкавай і ўнутранай разьбы; дэфекты разьбы, мерыпапярэджання самаразвінчванняразьбовага злучэння;прыёмы іправілыналадкі такарна­вінтарэзнага станкадаработы, тачэннявонкавайцыліндрычнайпаверхні, падразання тарцоў і ўступаў,свідраваннянастанку,адразаннязагатоўкі.

Вучніпавінныўмець:z� падбірацьручныэлектрыфікаваныінструментдляработы;z� адрознівацьвідыразьбы;z� вызначацьдыяметрсвердладляадтуліныідыяметрстрыжняпадразьбу,дэфектыразьбы;z� наразацьвонкавуюіўнутрануюразьбуўручную;z� падрыхтоўваць такарна­вінтарэзныстанокдаработы (уста­наўліваць разцы, замацоўваць загатоўку, устанаўлівацьглыбінюрэзання);z� выконвацьтачэнневонкавайцыліндрычнайпаверхні.

Вучніпавіннывалодаць:z� прыёмаміарганізацыівучэбнагамесца;z� бяспечныміпрыёмаміработызабсталяваннем,інструментамі,прыстасаваннямііматэрыяламіпрывыкананнітэхналагічныхаперацый;z� прыёмамі тачэння вонкавай цыліндрычнай паверхні, на­разанняразьбыўручную,зборкідэталейзметалаўнаразьбе.

Р а з д з е л III Рамонтныя работы ў быце (4 гадзіны)

Бытавыя электраўстановачныя і электратэхнічныя вырабы.Агульныязвесткіпрабытавыяэлектраўстановачныяіэлектратэх­нічныявырабы(падаўжальнікіэлектрычныя,штэпсельныявілкі,выключальнікі, разеткі, аўтаматычны выключальнік і інш.), іх

252

віды,прызначэннеімагчымыяняспраўнасці.Матэрыялыіінстру­ментыдля выкананнянайпрасцейшых электрамантажныхработ(зачыстка, аканцоўванне і спосабы злучэння электрычныхпра­вадоў, найпрасцейшы рамонт бытавых электраўстановачных іэлектратэхнічныхвырабаў).Электрычныялямпыбытавогапры­значэння:агульныятэхнічныяхарактарыстыкілямп(тыпылямп,станоўчыя якасці і недахопы, асаблівасці эксплуатацыі і заме­ны).Правілы бяспечныхпаводзін пры рабоце з абсталяваннем,інструментамі іпрыстасаваннямі.

Практычная работа. Найпрасцейшы рамонт электраўста­новачныхвырабаўубыце.

Азнаямленне з прафесіямі электрыка, электрамантажнікаі інш.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучніпавінны ведаць:на ўзроўні ўяўлення:агульныязвесткіпраэлектраўстановачныя

і электратэхнічныявырабыў быце, іх від,прызначэнне імагчы­мыяняспраўнасці;

на ўзроўні разумення:спосабызлучэнняэлектрычныхправа­доў; агульныя тэхнічныяхарактарыстыкі электрычныхлямп, іхстаноўчыяякасці і недахопы, асаблівасці эксплуатацыі;матэры­ялы, інструменты,прыстасаванні, абсталяванне для выкананняэлектрамантажныхработубыце;правілыбяспечныхпаводзін.

Вучніпавінны ўмець:z� выконвацьнайпрасцейшырамонтэлектраўстановачныхвы­рабаўубыце(падаўжальнікіэлектрычныя,штэпсельныявілкіі інш.);z� выбірацьэлектрычныялямпыдляасвятленняўадпаведнасціз іххарактарыстыкамі,выконваць іхзамену;z� выконвацьзачыстку,аканцоўваннеізлучэннеэлектрычныхправадоў.

Вучніпавіннывалодаць:z� бяспечныміпрыёмаміработызабсталяваннем,інструментамі,прыстасаваннямі і матэрыяламі пры выкананні рамонтуэлектраўстановачныхвырабаў;z� найпрасцейшымі спосабамі рамонту электраўстановачныхвырабаўубыце.

253

В А Р Ы Я Т Ы Ў Н Ы К А М П А Н Е Н Т(6 гадзін)

ТЭХНІЧНАЯ ТВОРЧАСЦЬ

1. Пачатковае мадэліраваннеМадэліраванне.Мадэль.Відымадэлей.Графічная і тэхналагічная дакументацыя на выраб простых

мадэлейзплоскіхдэталей,дэталейканструктараў.Чытаннечарця­жоў і тэхнічных рысункаў простыхмадэлей з плоскіх дэталей,дэталейканструктараў.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.

Вучэбнаемесца для пачатковагамадэліравання. Тэхналогіяпачатковагамадэліравання з плоскіх дэталей (папера, кардон,піламатэрыялытаўшчынёйда30мм,фанератаўшчынёйда5мм;мяккі дрот), дэталей канструктараў. Зборкамадэлей па ўзоры,тэхнічнымрысунку,чарцяжы,слоўнымапісаннііўласнайзадуме.Інструменты, прыстасаванні і вучэбнае абсталяванне для па­чатковагамадэліравання.Якасцьмадэлей.Правілы бяспечныхпаводзін пры рабоце з абсталяваннем, інструментамі і прыста­саваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмадэліраваннем.Практычныя работы. Арганізацыя вучэбнага месца для

пачатковагамадэліравання.Пачатковаемадэліраванне простыхвырабаўзплоскіхдэталей,дэталейканструктараў.

Прыкладны пералік вырабаў: простыявырабы зплоскіх дэ­талей, з дэталей канструктараў;мадэлі­цацкі, мадэлі­сувеніры,мадэліпарашутаў,планёраў,самалётаў;плоскіяпаветраныязмеі;контурныямакетыімадэліаўтамабіляў;дэкаратыўныяісувенір­ныявырабыі інш.

2. АўтамадэліраваннеАўтамадэліраванне.Віды і агульнае ўстройства аўтамадэлей.

Графічнаяітэхналагічнаядакументацыянавырабмадэлей.Эка­номнаевыкарыстаннематэрыялаў.

Вучэбнаемесца для аўтамадэліравання. Тэхналогія вырабуасноўныхдэталей і зборачныхадзінакмадэлей:кузава і хадавойчасткі.Аддзелкамадэлей.Інструменты,прыстасаванніівучэбнае

254

абсталяванне для аўтамадэліравання.Якасцьмадэлей.Правілыбяспечныхпаводзін прырабоце з абсталяваннем, інструментамііпрыстасаваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызаўтамадэліраваннем.Практычныя работы. Вырабкузавамадэлі легкавога аўта­

мабіля.Вырабхадавойчасткімадэлілегкавогааўтамабіля.Прыкладны пералік вырабаў:нескладаныядзеючыяабонядзе­

ючыяаўтамадэлі;мадэлі­копіілегкавыхабогрузавыхаўтамабіляў,мадэлі­сувеніры;дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.

3. АвіямадэліраваннеАгульныя звесткіпралятальныяапараты.Класіфікацыяля­

тальныхапаратаў.Авіямадэліраванне.Віды і агульнае ўстройства авіямадэлей.

Графічная і тэхналагічная дакументацыяна выраб авіямадэлей.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.

Вучэбнаемесцадляавіямадэліравання.Тэхналогіявырабуасноў­ныхдэталейізборачныхадзінакавіямадэлей:фюзеляжа,крыла,кіля,стабілізатара;вінтаматорнайустаноўкі.Аддзелкаавіямадэлей.Інструменты,прыстасаванніівучэбнаеабсталяваннедляавіямадэ­ліравання.Якасцьмадэлей.Правілыбяспечныхпаводзінпрыра­боцезабсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызавіямадэліраваннем.Практычныя работы. Вырабнайпрасцейшаймадэліпланёраз

паперы.Вырабзагатовакасноўныхдэталеймадэліпланёра.Вырабасноўныхдэталеймадэліпланёра.Вырабпаветранагавінта.Вырабвінтаматорнайустаноўкімадэлісамалётазгумавымрухавіком.

Прыкладны пералік вырабаў:нескладаныямадэліпланёраў;мадэлісамалётаўсвабоднагапалёту;настольныямадэлі­копіісама­лётаў; авіямадэлі свабоднайканструкцыі,мадэлі­сувеніры; дэка­ратыўныяісувенірныявырабыі інш.

4. СуднамадэліраваннеАгульныя звесткі пра судны і караблі.Класіфікацыя суднаў

ікараблёў.Суднамадэліраванне.Відыіагульнаеўстройствасуднамадэлей.

Асноўныяўласцівасцісуднамадэлей.Галоўныяпамерымадэлісудна.

255

Графічная і тэхналагічная дакументацыяна выраб суднама­дэлей.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.

Вучэбнаемесца для суднамадэліравання.Тэхналогія вырабуасноўных дэталей і зборачных адзінак суднамадэлей: корпуса,вінтаматорнай устаноўкі, рулявога ўстройства, палубнай над­будовы.Спосабы вырабукорпусаў з паперы, пенапласту, пап’е­машэ,драўніны.Аддзелка,выпрабаваннеірэгуляваннесуднама­дэлей. Інструменты, прыстасаванні і вучэбнае абсталяванне длясуднамадэліравання.Якасцьмадэлей.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызсуднамадэліраваннем.Практычныя работы. Вырабкорпусамадэлілодкізпаперы.

Вырабкорпусамадэлісудназдраўніны.Вырабрубкісуднамадэліздраўніны.Вырабкорпусамадэлісудназпап’е­машэ.Вырабгумава­гарухавікадлясуднамадэлі.Вырабірэгуляванненайпрасцейшагаграбногавінта.Вырабпростагаруля.Вырабрубкізтонкаліставогаметалу.Аддзелкакорпусасуднамадэлі.

Прыкладны пералік вырабаў:простыясілуэтныясуднамадэлі(яхта, катар, падводнаялодка і інш.);мадэлі суднаў і караблёў;настольныямадэлі­копіі суднаў і караблёў;мадэлі паруснікаў,мадэлісуднаўікараблёўзгумавымірухавікамі;настольныямадэлі­копіі суднаў і караблёў; суднамадэлі свабоднай канструкцыі зэлектрарухавікамі;дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.

5. КанструяваннеКанструяванне.Тэхнічнае канструяванне.Канструкцыя вы­

рабу (устройства вырабу, віды злучэнняўдэталей вырабу і г. д.).Канструкцыйныяматэрыялыі іхвіды.

Паняццепратыпавыядэталі.Відытыпавыхдэталей.Злучэннідэталей.Паняцце прамеханізм.Відымеханізмаў.Паняцце прамашыну.Відымашын.Прынцыпыканструявання.Спосабыкан­струявання.Паняццепратэхніку ітранспарт.Відытранспарту.

Мастацкаеканструяванне.Кампазіцыявырабу(формавырабу,відыаддзелкідэталейвырабуіг.д.).Уласцівасцікампазіцыівыра­бу:сіметрычнасцьіасіметрычнасць(сіметрыяіасіметрыя);статыч­насцьідынамічнасць(статыкаідынаміка),прапарцыянальнасць(прапорцыі) і маштабнасць (маштаб), кантраснасць (кантраст)

256

і нюанснасць (нюанс), метрычнасць (метр, метрычныпаўтор) ірытмічнасць (рытм,рытмічныпаўтор),колернасць (колер).

Графічная і тэхналагічная дакументацыядляканструяваннявырабаў.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.

Вучэбнаемесцадляканструяваннявырабаў.Тэхналогіяканст­руяванняівыкананнявырабаў.Зборкавырабаўпаўзоры,тэхнічнымрысунку, чарцяжы, слоўным апісанні і ўласнай задуме. Інстру­менты,прыстасаванні і вучэбнаеабсталяваннедляканструяваннявырабаў.Якасцьвырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызканструяваннем.Практычныя работы. Чытаннеівыкананнеэскізаўканструк­

цый ікампазіцыйвырабаў.Чытанне івыкананнечарцяжоў ітэх­нічных рысункаў вырабаў.Канструяванне вырабаў з плоскіх іаб’ёмныхдэталей.

Прыкладны пералік вырабаў:вырабызплоскіхіаб’ёмныхдэ­талей(матэрыял:папера,кардон,драўніна,метал);дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.

МАСТАЦКАЯ АПРАЦОЎКА МАТЭРЫЯЛАЎ

6. Выпальванне па драўнінеАгульныязвесткіпрамастацкуюапрацоўкуматэрыялаў.Эка­

номнаевыкарыстаннематэрыялаў.Паняццеправыпальваннепадраўніне.Відывідарысаў:контур­

ны,святлоценявы,сілуэтны.Паняцці:«фон»,«контур»,«сілуэт».Спосабы выпальвання: плоскае, глыбокае.Відыштрыхоўкі прывыпальванні:паралельнымілініямі,перасякальнымілініямі,непе­расякальныміадрэзкамі,пунктамі.

Графічнаяітэхналагічнаядакументацыянавыкананневырабаўз піламатэрыялаў іфанеры з элементамі выпальвання.Чытаннепростыхэскізаўдлявыпальванняпадраўніне.

Вучэбнаемесцадлявыпальванняпадраўніне.Тэхналогіявы­пальванняпадраўніне:падрыхтоўкапаверхні загатоўкідананя­сеннямалюнка,пераводмалюнкана загатоўку, выпальваннепадраўніне,шліфаваннеіаддзелкапаверхнізагатоўкі.Інструменты,прыстасаванніівучэбнаеабсталяваннедлявыпальванняпадраў­

257

ніне.Прыбор для выпальвання, устройства і прынцыпдзеяння.Якасцьвырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабста­ляваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоў­кайматэрыялаў.

Практычныя работы. Чытаннепростыхэскізаўдлявыпаль­ванняпадраўніне.Выпальваннепадраўніне.

Прыкладны пералік вырабаў: вырабы з элементамі выпаль­ванняпадраўнінеівыявамікветак,птушак,звяроў,паруснікаў;мастацкааформленыянаборыапрацоўчыхдошакдлякухні;дэка­ратыўныяісувенірныявырабыі інш.

7. Аплікацыя з саломкіАгульныязвесткіпрамастацкуюапрацоўкупрыродныхматэ­

рыялаў.Прыродныяматэрыялыі іхвіды.Саломкаякпрыродныматэрыял.Нарыхтоўкасаломыкультурныхідзікарослыхраслін.

Паняццепрааплікацыюзсаломкі.Відыаплікацыізсаломкі.Падрыхтоўкасаламяныхстужак.Эканомнаевыкарыстаннематэ­рыялаў.

Графічная і тэхналагічная дакументацыяна выкананне про­стыхвырабаўзсаломкі.Чытаннепростыхэскізаўдляаплікацыізсаломкі.

Вучэбнаемесцадляаплікацыізсаломкі.Тэхналогіяаплікацыіз саломкі: выбар і падрыхтоўкафону, пераводмалюнканафон,пераводмалюнка на паперу, падрыхтоўка саламяных стужак,наклейванне саламяных стужак на паперу, сушка саламяныхстужак,выразаннедэталеймалюнказсаламяныхстужак,наклей­ваннедэталеймалюнканафон,сушка,аздабленне.Інструменты,прыстасаванні і вучэбнае абсталяванне для аплікацыі з саломкі.Якасцьвырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабста­ляваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоў­кайматэрыялаў.

Практычныя работы. Чытаннепростыхэскізаўдляаплікацыіз саломкі.Выбар загатовак з саломызпрыпускамнаапрацоўку.Падрыхтоўкасаламяныхстужакіпалатна.Аздабленнесаламяныхстужак.Выкананнеаплікацыізсаломкі.

258

Прыкладны пералік вырабаў:вырабызэлементаміаплікацыіз саломкі і выявамі раслін,жывёл абоптушак; пано,шкатулкі;дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.

8. Пляценне з саломкіПаняцце пра пляценне з саломкі.Падрыхтоўка саламяных

стужак.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.Графічнаяітэхналагічнаядакументацыянавыкананневыра­

баў з саломкі.Чытанне і выкананне простых эскізаў вырабаў зэлементаміпляценнязсаломкі.

Вучэбнаемесцадляпляценнязсаломкі.Тэхналогіяпляценнязсаломкі:падрыхтоўкасаломкідапляцення,пляценнесаламяных«павукоў»; вырабплоскіхпляцёнак; сушка, аздабленне. Інстру­менты, прыстасаванні і вучэбнае абсталяванне для пляцення зсаломкі.Якасцьвырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоў­кайматэрыялаў.

Практычныя работы. Падрыхтоўкасаломкіісаламяныхсту­жакдапляцення.Пляценнеплоскайпляцёнкі«коска».Пляценнеплоскайпляцёнкі«зубатка».Вырабсаламяных«павукоў».

Прыкладны пералік вырабаў:вырабызэлементаміпляценняз саломкі: саламяныя «павукі»; сурвэткі, вееры,шкатулкі, ко­шыкі, вазы, рамкі дляфатаграфій; дэкаратыўныя і сувенірныявырабыі інш.

9. Аплікацыя і пляценне з бяростыАгульныязвесткіпрамастацкуюапрацоўкубяросты.Бяроста

якпрыродныматэрыял.Нарыхтоўкабяросты.Паняццепрааплікацыюзбяросты.Падрыхтоўкабяросты.Па­

няццепрапляценнезбяросты.Падрыхтоўкаберасцяныхстужак.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.Графічнаяітэхналагічнаядакументацыянавыкананневырабаўзбяросты.

Вучэбнаемесцадляаплікацыізбяросты.Тэхналогіяаплікацыіз бяросты: выбар і падрыхтоўкафону, пераводмалюнканафон,пераводмалюнканапаперу,падрыхтоўка бяросты,наклейваннебяростынапаперу, сушка бяросты, выразанне дэталеймалюнка

259

з бяросты, наклейванне дэталеймалюнканафон, сушка, аздаб­ленне. Інструменты, прыстасаванні і вучэбнае абсталяванне дляаплікацыі з бяросты.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоце забсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.

Вучэбнаемесцадляпляценнязбяросты.Тэхналогіяпляценнязбяросты:падрыхтоўкабяростыдапляцення,вырабберасцяныхстужак, пляценне з берасцяных стужак. Інструменты, прыста­саванні івучэбнаеабсталяваннедляпляценнязбяросты.Якасцьвырабаў.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоў­кайматэрыялаў.

Практычныя работы. Падрыхтоўка бяросты да аплікацыі.Аплікацыязбяросты.Падрыхтоўкабяростыдапляцення.Пляцен­незберасцяныхстужакпалатна.

Прыкладны пералік вырабаў:вырабызэлементаміаплікацыіі пляцення з бяросты: дэкаратыўныяпано розныхкампазіцый,дэкаратыўныя вырабы з элементаміпляцення з берасцяных сту­жак, берасцянкі для захоўвання сыпучыхпрадуктаў, кошыкі івазачкі,сувенірыі інш.

10. Прапільная разьба па драўнінеПаняцце аб прапільнай разьбе па драўніне лобзікам. Віды

контураў: замкнёны і незамкнёны, знешні і ўнутраны.Плоскіяіаб’ёмныявырабы.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.

Графічнаядакументацыянавыкананневырабаўзпіламатэрыя­лаўіфанерызэлементаміпрапільнайразьбы.Чытаннеівыканан­непростыхэскізаўдляпрапільнайразьбыпадраўніне.

Тэхналагічнаядакументацыянавыкананневырабаўзпілама­тэрыялаў іфанерызэлементаміпрапільнайразьбы.

Вучэбнаемесцадляпрапільнайразьбыпа драўнінелобзікам.Тэхналогіяпрапільнайразьбыпадраўнінедлявыкананняплоскіхіаб’ёмныхвырабаў:падрыхтоўкапаверхнізагатоўкідананясеннямалюнка,пераводмалюнканазагатоўку,выпілоўваннелобзікампазнешніміўнутранымконтурахпрамыхіхвалістыхліній,тупыхівострыхвуглоў,шліфаванне,аддзелка.Інструменты,прыстасаванніівучэбнаеабсталяваннедляпрапільнайразьбыпадраўніне.Ручныі электрычны лобзікі, устройства і прынцып дзеяння.Якасць

260

вырабаў.Правілы бяспечныхпаводзін падчас работы з абсталя­ваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоў­кайматэрыялаў.

Практычныя работы. Нанясеннемалюнка на загатоўку зфанеры.Выпілоўваннеручным(электрычным)лобзікам.

Прыкладны пералік вырабаў:вырабызэлементаміпрапільнайразьбы па драўніне: паліцы, падстаўкі, рамкі дляфатаграфій;паліцыдлякніг,упрыгожанняў,дыскаў,касет;сувенірыі інш.

11. Контурная разьба па драўнінеРазьбапа драўніне (нож, стамеска).Матэрыялдляразьбыпа

драўніне.Асноўныяпрыёмыразьбыпадраўніне.Паняццепраконтурнуюразьбупадраўніне.Эканомнаевыка­

рыстаннематэрыялаў.Графічнаяітэхналагічнаядакументацыянавыкананневырабаў

зпіламатэрыялаў іфанерызэлементаміконтурнайразьбы.Вучэбнаемесцадляконтурнайразьбыпадраўніне.Тэхналогія

контурнай разьбы па драўніне з простым узорам: падрыхтоўкапаверхні загатоўкі да нанясеннямалюнка, пераводмалюнканазагатоўку, разьбапа драўніненажом­касяком, вугалковай і паў­круглай стамескамі,шліфаванне і аддзелка паверхні загатоўкі.Інструменты,прыстасаванніівучэбнаеабсталяваннедляконтурнайразьбыпадраўніне.Якасцьвырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоў­кайматэрыялаў.

Практычныя работы. Падрыхтоўка паверхні загатоўкі здраўніны да нанясеннямалюнка.Выкананнеконтурнай разьбыпадраўніне.

Прыкладны пералік вырабаў: вырабы з элементаміконтур­най разьбыпа драўніне: пано, наборы апрацоўчыхдошак, дэка­ратыўныявырабы,сувенірыі інш.

12. Геаметрычная разьба па драўнінеПаняццепрагеаметрычнуюразьбупадраўніне.Элементыгеа­

метрычнайразьбы:прамалінейныя (двухгранныя, трохгранныя,

261

чатырохгранныя)выемкі;крывалінейныя(двухгранныя,трохгран­ныя,дужкавыя)выемкі.Узорыгеаметрычнайразьбы:трохвуголь­нікі,змейкі,зорачкі,разеткізпрамыміівыгнутыміпрамянямііінш.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.

Графічнаяітэхналагічнаядакументацыянавыкананневырабаўзпіламатэрыялаўзэлементамігеаметрычнайразьбы.

Вучэбнаемесцадлягеаметрычнайразьбыпадраўніне.Тэхна­логія геаметрычнайразьбыпа драўніне (прамалінейныя, крыва­лінейныявыемкі):падрыхтоўкапаверхні загатоўкідананясеннямалюнка, перавод малюнка на загатоўку, разьба па драўніне:прамалінейныя (двухгранныя, трохгранныя, чатырохгранныя),крывалінейныя (двухгранныя, трохгранныя, дужкавыя) выемкі;трохвугольнікі, змейкі, зорачкі, разеткі з прамымі і выгнутыміпрамянямі і іншае;шліфаванне і аздабленнепаверхні загатоўкі.Інструменты,прыстасаванні і вучэбнае абсталяванне для геамет­рычнайразьбыпадраўніне.Якасцьвырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоце з абсталяваннем, інструментамі і прыстаса­ваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоў­кайматэрыялаў.

Практычныя работы. Падрыхтоўка паверхні загатоўкі дананясеннямалюнка.Выкананнегеаметрычнайразьбыпадраўніне(прамалінейныя выемкі). Выкананне геаметрычнай разьбы падраўніне (крывалінейныявыемкі).

Прыкладны пералік вырабаў:вырабызэлементамігеаметрыч­найразьбы:апрацоўчыядошкі,аздабленнемэблі,шкатулкі,саль­ніцы,сухарніцы,вазы,сувенірыі інш.

13. Драўляная мазаіка (інтарсія)Паняцце пра драўлянуюмазаіку (інтарсію). Віды інтарсіі.

Выбаріпадрыхтоўкаматэрыялаў.Эканомнаевыкарыстаннематэ­рыялаў.

Графічная і тэхналагічнаядакументацыяна выкананнепрос­тыхіскладаныхвырабаўзпіламатэрыялаў,ліставыхдраўняныхматэрыялаўзэлементамідраўлянаймазаікі (інтарсіі).

Вучэбнаемесца для выканання драўлянаймазаікі (інтарсіі).Тэхналогія выканання драўлянаймазаікі дляпростых і склада­ных вырабаў: падрыхтоўка паверхні загатоўкі да нанясення

малюнка,пераводмалюнканазагатоўку,выпілоўваннелобзікам,шліфаванне і аддзелка. Інструменты, прыстасаванні і вучэбнаеабсталяванне для драўлянаймазаікі.Якасць вырабаў.Правілыбяспечныхпаводзін прырабоце з абсталяваннем, інструментамііпрыстасаваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоў­кайматэрыялаў.

Практычныя работы. Падрыхтоўка паверхні загатоўкі здраўніныда нанясеннямалюнка.Выкананне драўлянаймазаікі(інтарсіі)длявыкананняпростыхвырабаў.

Прыкладны пералік вырабаў: простыя і складаныя (шматдэталей, розныхпа памерах,форме і аддзелцы) сувенірныя вы­рабызэлементамідраўлянаймазаікі(інтарсіі)ізвыяваміраслін,жывёл і інш.

14. Лясная скульптураПаняцціпраляснуюскульптуруіляснуюзнаходку.Нарыхтоўка

іпадрыхтоўкадаапрацоўкілясныхзнаходак.Эканомнаевыкары­станнематэрыялаў.

Графічная і тэхналагічная дакументацыя на выраб ляснойскульптуры.

Вучэбнаемесцадлявырабуляснойскульптуры.Тэхналогіявы­рабулясной скульптуры. Інструменты,прыстасаванні і вучэбнаеабсталяванне для вырабу лясной скульптуры.Якасць вырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпадчасработызабсталяваннем,інст­рументамі іпрыстасаваннямі.

Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоў­кайматэрыялаў.

Практычныя работы. Выбар і падрыхтоўкаматэрыялу (за­гатовак) для выканання лясных знаходак і скульптур. Вырабпростыхлясныхскульптур.

Прыкладны пералік вырабаў: простыя лясныя знаходкі іскульптуры;сувенірныявырабызэлементаміляснойскульптурыіінш.

263

МАСТАЦТВААйчынная і сусветная мастацкая культура

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Вучэбныпрадмет «Мастацтва (айчынная і сусветнаямастац­каякультура)» ва ўзаемадзеянні з іншымі гуманітарнымі прад­метамі ўносіць важкі ўкладу развіццё духоўна­маральных, эма­цыянальных ітворчыхякасцейасобы;спрыяесамавызначэннюісамарэалізацыіпадрастаючагапакаленняўсучаснымсвеце.

Мэта вывучэнняпрадмета«Мастацтва (айчынная і сусветнаямастацкаякультура)»—фарміраваннемастацкайкультурыасобыўпрацэсетворчагаасваеннясветуэстэтычныхкаштоўнасцей.

Дасягненненазванаймэтыпрадугледжваерашэнненаступныхзадач:

zz развіццёкаштоўнасныхімаральна­этычныхякасцейасобы;zz фарміраванне ведаў пра разнастайнасць з’яў умастацкайкультуры;zz фарміраваннеўменняўуспрымання, інтэрпрэтацыі іацэнкімастацкіхтвораў;zz развіццёэмацыянальна­вобразнагамыслення,творчыхздоль­насцей;zz фарміраваннемастацкага густу і патрэбнасці ў зносінах зтворамімастацтва;zz пашырэнневопытусамастойнаймастацка­творчайдзейнасці.

У аснову праграмыпакладзенынаступныя тэарэтычныя па­лажэнні:

zz пра вобразную прыроду мастацтва.Мастацківобраз—мэтаівынікмастацка­творчайдзейнасці.Унікальнасцьмастацкагавобразавыяўляеццаздапамогайрозныхсродкаўіматэрыялаў(слова, гук, інтанацыя, рытм,малюнак, колер, пластыка,міміка,мантажіінш.)іраскрываеццаўпрацэсеўспрыманнятвораўмастацтва,якіямаюцьяркуюэмацыянальна­сэнсавуюікаштоўнаснуюнакіраванасць;

264

zz пераемнасць мастацкай адукацыі.Змествучэбнагапрадме­та«Мастацтва(айчыннаяісусветнаямастацкаякультура)»грунтуеццанасістэмеведаў,атрыманыхвучнямінаўрокахвучэбныхпрадметаў«Выяўленчаемастацтва»,«Музыка», ізабяспечваемагчымасцьпрацягваць вывучэннемастацкайкультурынанаступныхузроўняхадукацыі;zz варыятыўнасць мастацкай адукацыі.Праяўляеццаўпрад­стаўленнінастаўнікушырокіхмагчымасцей выбару адука­цыйных стратэгій і педагагічнага інструментарыюў наву­чанні;zz актыўны ўдзел вучняў у мастацка-творчай дзейнасці.Неаб­ходнынетолькіпрызасваеннісумыведаўправывучаемуюмастацкуюз’яву,алеіўрозныхвідахпрактычнаймастацка­творчайдзейнасці, якія ўмацоўваюць сацыяльна­прыклад­нуюролювучэбныхзаняткаўпапрадмеце;zz дыдактычную мэтазгоднасць.Упрацэсепабудовы іканст­руяваннязместувучэбнагапрадметаўлічвалісяагульнады­дактычныяпрынцыпы (нагляднасці, паслядоўнасці, куль­тураадпаведнасці, даступнасці, адпаведнасці ўзроставымасаблівасцямвучняў)іпрынцыпыпедагогікімастацтва(полі­мастацкасці,полікультурнасці,дыялагічнайпрыродытворамастацтва).

Змествучэбнайпраграмыпабудаванына аснове кампетэнт-наснага падыходу. З пазіцый кампетэнтнаснага падыходу ёнадрозніваецца большай інтэграванасцю, каштоўнасна­сэнсавай іпрактыка­арыентаванайскіраванасцю.Веды,уменні інавыкі за­стаюццаўскладзегэтыхпатрабаванняў,алезмэтыадукацыіяныператвараюццаўсродакразвіццячалавека,якірасце.Якасцькам­петэнтнаснайпадрыхтоўківучнязабяспечваеццаягоўключэннемуактыўнуюмастацка­творчуюдзейнасцьівызначаеццапазменахіпрыросцеўсацыяльна­асобаснымразвіццівучняў.

Змест вучэбнайпраграмы«Мастацтва (айчынная і сусветнаямастацкая культура)» для IХ класа структураваны ў адпавед­насці з гісторыка-храналагічным прынцыпам, які дазваляесістэматызаваць ход развіццямастацкай культуры.Пры гэтымупраграмевыдзеленыспецыфічныяхарактарыстыкікожнайгіс­тарычнай эпохі, а таксамакаштоўнасныяасновырозныхнацыя­

265

нальныхшкол,утымлікуібеларускайшколынаўсіхэтапахяеразвіцця.

Мастацка­ілюстрацыйныматэрыял,прапанаваныдавывучэнняўIХкласе,структураванынаасновепрынцыпувыдзяленнякуль­турныхдамінант гістарычных эпох.Дадзеныпрынцыпдазваляепашырыцьмагчымасціасваеннямастацкіххарактарыстыктвораўмастацтва, акцэнтуючыўвагу вучняў не на колькасці помнікаўмастацкайкультуры,анаэмацыянальна­вобразнымскладнікураз­глядаемыхтвораўмастацтва.

Рэалізацыядадзенагапрынцыпумагчымадзякуючывыкары­станнюмастацкіхтвораў,адабраныхуадпаведнасці:

zz змастацка­эстэтычнымі ікаштоўнаснымівартасцямі;zz сацыякультурнымкантэкстамайчыннайісусветнаймастац­кайкультуры;zz тэматыкайвучэбнайпраграмы;zz узроставыміасаблівасцямі імагчымасцямівучняў.

Вучэбнаяпраграма«Мастацтва(айчыннаяісусветнаямастац­каякультура)»дляIХкласаўключаенаступныяраздзелы:«Мас­тацкаякультураХIХстагоддзя:адкрыцціісупрацьстаянні»,«Мас­тацтвамяжыХIХ—ХХ стагоддзяў», «Мастацкія эксперыментыХХ стагоддзя», «Мастацтва савецкай эпохі», «Мастацтвамяжытысячагоддзяў:новыяформыўновыхрэаліях».

Мастацкаякультурабеларускіхзямельразглядаеццаўнеад’ем­найсувязізсусветнаймастацкайкультурай.

Вывучэнне вучэбнага прадмета «Мастацтва (айчынная і су­светнаямастацкаякультура)»уIХкласепрадугледжваефарміра­ванне ў вучняў больш глыбокіх уяўленняўпрамастацкія стылі,кірункі, нацыянальныяшколы; асваенне больш складаныхмас­тацтвазнаўчыхпаняццяў;паглыбленне ведаўпра сродкімастац­кай выразнасці; пашырэнне дзейнасці па ўспрыманні і творчайінтэрпрэтацыімастацкіхтвораў.

На вывучэнне айчыннай і сусветнаймастацкай культуры ўIХкласевучэбнымпланамадводзіцца17гадзінзразліку1вучэб­наягадзінанатыдзень.Пазмесцетэмыносяцьаглядныхарактар.

Тэмы кожнага з раздзелаў вучэбнай праграмы «Мастацтва(айчыннаяісусветнаямастацкаякультура)»з’яўляюццапрыклад­нымі.У адпаведнасці з логікай пабудовы вучэбнагаматэрыялу

266

настаўнікмаемагчымасцьсамастойнавызначацьключавыязмя­стоўныялініі раздзела; выбірацьмастацкія творы, якія адпавя­даюцьабранайстратэгіі;вызначацьпаслядоўнасцьіхвывучэння.

Кожная тэма вучэбнайпраграмы забяспечанамастацкімма­тэрыяламушырокім дыяпазоне.Рэкамендаваны спісмастацкіхтвораўз’яўляеццапрыкладным.Настаўнікмаеправа:

zz карэкціравацьспіствораўмастацтванападставемастацкіхперавагвучняў,тэхнічныхіметадычныхмагчымасцейуста­новыадукацыі;zz вызначаць і вар’іравацьпаслядоўнасць і колькасцьразгля­даемыхвідаўмастацтва,мастацкіхтвораў;zz выбірацьметодыкунавучання;zz вызначацьмастацка­педагагічныяакцэнты, глыбіню ішы­рынюспасціжэннямастацкагавобраза.

Прыпланаванні вучэбных заняткаў, пры выбарымастацкіхтвораў іметодык іх вывучэнняважнаўлічваць інтарэсывучняў,якіямаюць непасрэдны вопыт наведвання розныхкраін свету,знаёмства з нацыянальнымі традыцыямі, культурнымі з’явамі імастацкімідасягненнямі іншыхнародаў.

Упраграмеўлічваеццажыццёвывопытвучняў,прадугледжва­еццамагчымасцьразнастайныхформяговыражэнняўсамастой­наймастацка­творчайдзейнасці.

Прапанаваныя да кожнай тэмы віды дзейнасцімаюць рэка­мендацыйныхарактар.

Прыярытэтныміформамі атэстацыі з’яўляюцца самастойныяработыіпраектывучняў,уякіхпрад’яўляюццавынікііхдзейнасціўпрацэсеўспрымання,інтэрпрэтацыіістварэннямастацкіхтвораў.

Важнаемесцанавучэбныхзаняткахайчыннайісусветнаймас­тацкайкультурызаймаепрацэс эмацыянальна­вобразнагаўспры­маннямастацкагатвора,неабходнайумовайарганізацыіякогаз’яў­ляеццавыкарыстаннеякасныхрэпрадукцый,аўдыя­івідэазапісаў.

Вялікае значэнне для ўспрыманнявучнямі твораўмастацтвамаенаведваннеімімузеяў,мастацкіхгалерэй,выстаў,тэатраў,па­лацава­паркавыхкомплексаў,запаведнікаў,мастацкіхмайстэрань;арганізацыяэкскурсій,сустрэчзяркіміпрадстаўнікамікультуры:архітэктарамі,мастакамі,скульптарамі,музыкамі,пісьменнікамі,акцёрамі і інш.

Упрацэсе навучаннянастаўнікмаемагчымасць вар’іравацьвіды ўрокаў (урокі­экскурсіі, вандроўкі, творчыя лабараторыі,турнірыіінш.),выкарыстоўвацьінфармацыйныясродкінавучан­ня,шырокапрымяняць актыўныяметадынавучання, сучасныяадукацыйныятэхналогіі.

Выкарыстанне тэхналогійнавучальныхпраектаў (даследчых,інфармацыйных,творчых,прыкладных,гульнявых)накіравананаразвіццёсамастойнасці,асабістайініцыятывывучняў.Тэхналогіінавучання ў супрацоўніцтве дазволяць сканструяваць адносіныўзаемнай адказнасці паміжудзельнікамі адукацыйнагапрацэсуз дапамогай розных тэхнік рашэннямастацка­камунікатыўныхзадач.Ужыванне тэхналогіі развіццякрытычнагамысленняпа­шырыць праблемнае поле вучэбных заняткаў, створыць умовыдляфарміраванняўласныхкрытэрыяўацэнкімастацкагатэксту,генерыраванняіадстойванняўласныхмеркаванняўугалінекуль­турыіантыкультуры.

Апошніяўроківучэбнагагодапрысвечаныпаўтарэннюіпада­гульненнювывучанагаматэрыялу.Падагульняльныяўрокімогуцьправодзіцца з прымяненнем гульнявых тэхналогій (віктарына,конкурс і інш.); уформепрэзентацыі і абароныпраектаў (інды­відуальных,групавых);уформедэманстрацыііабароныпартфоліаіндывідуальныхдасягненняў.

268

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(17 гадзін)

Р А З Д З Е Л 1МАСТАЦКАЯ КУЛЬТУРА XIX СТАГОДДЗЯ: АДКРЫЦЦІ

І СУПРАЦЬСТАЯННІ (5 гадзін)

1. Класіцызм і рамантызм: розум і пачуцці (1 гадзіна)

XIXстагоддзе—новыэтапугісторыіеўрапейскайкультуры.КласіцызмякафіцыйныстыльумастацтвеXIXстагоддзя.ІдэалыкласічнайпрыгажосціўмастацтвеБеларусі.

Рамантызм:новыпогляднасвет.Палемікарамантыкаўзкла­сіцыстамі.Канфлікт асобы і навакольнага свету ў творахраман­тызму.РамантызмумастацтвеБеларусі.

Гутарка на тэму «Твор мастацтва як адлюстраванне эпохі».Дыскусія на тэму «Сюжэты і вобразы ў мастацтве класіцыстаў

і рамантыкаў».Складанне храналагічнай табліцы «Стылі і напрамкі ў заход-

не еўра пейскім мастацтве X—XIX стагоддзяў».Вуснае сачыненне «Мой любімы твор рамантызму».

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялАрхітэктура (класіцызм):Ж.-Ф. Шальгрэн і інш.Вялікая

Трыумфальная аркана плошчыШарля дэ Голя (Зоркі) ўПары­жы;К. Ф.Шын кель.СтарымузейуБерліне;А. Д. Захараў.Адмі­ралцейства ў Санкт­Пецярбургу;К. І. Росі. Будынак ГалоўнагаштабаўСанкт­Пецярбургу;Я. М. Аляксееў, К. Бланк, Дж. Кларкі інш.ПалацРумянцавых—Паскевічаў у Гомелі;Дж. Кларк.ПетрапаўлаўскісаборуГомелі.

Жывапіс (класіцызм):Ж. А. Д. Энгр.ПартрэтНапалеонанаімператарскім троне; «АбяцаннеЛюдовікаХIII»; І. Аляш кевіч.«Партрэтмаладойжанчыны»; «ПартрэткнязяА.А.Чартарый­скага»;«АнцівохіСтратоніка»;І. Хруцкі.Партрэтыінацюрморты(навыбар).

Скульптура (класіцызм):Б. Торвальдсен.«Ганімед,якікор­міцьЗеўсавагаарла»;І. П. Мар тас.ПомнікМінінуіПажарскаму.

269

Жывапіс (рамантызм): Э. Дэлакруа. «Свабода, якая вядзенарод»;«РазнянаХіясе»;«ЛаддзяДантэ»;«ПаляванненальвоўуМарока»;Т. Жэ рыко.«Плыт“Медузы”»;«Афіцэрконныхегераўімператарскай гвардыі, які ідзе ў атаку»; «Скачкі ў Эпсоме»;Ф. Гоя.«ПартрэтдонныІсабэльдэПорсель»,«Расстрэлпаўстанцаўу ноч 3мая 1808 года»; «Калос (Паніка)»;К.Брулоў. «АпошнідзеньПампеі»; «Вершніца»;В. Ваньковіч.ПартрэтА.Міцкевічана скалеАю­Даг; «ПартрэтКараляЛіпінскага»; І.Айвазоўскі.«Дзявятывал»(ці інш.);Я. Дамель.«ПавелІвызваляеТадэвушаКасцюшку з няволі»;Я. Сухадольскі. «Начныштурм крэпасціАхалцых15жніўня1828года».

2. Рамантызм у музыцы: энцыклапедыя пачуццяў (1 гадзіна)

Лірыкаяквядучаяэмацыянальнаясфераўмузыцырамантыз­му.Асноўныятэмыіжанрыўмузыцырамантызму.

НайбуйнейшыяпрадстаўнікімузычнагарамантызмуўЕўропе.Рамансава­песеннаятворчасцьуРасіі.Першаябеларускаянацыя­нальнаяопера.

Гутарка «Характэрныя рысы музыкі рамантызму».Параўнанне вобраза рамантычнага героя ў музычных і жыва-

пісных творах.Праект-даследаванне «Музычныя мініяцюры: разнастайнасць

тэм і жанраў».

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялМузыка:Ф. Шуберт. Сімфонія№8 сімінор «Няскончаная»

(1­яч.);Серэнадасазборніка«Лебядзінаяпесня»;«Музычнымо­мант» (оп. 94№3фамінор); «AveMaria» (ТрэцяяпесняЭлен зцыклапесеньна вершыВ.Скота);Р. Шуман.Цыкл«Карнавал»(п’есына выбар);Ф. Шапэн.Прэлюдыі (№4мімінор,№20 домінор);Накцюрны (оп. 9 №2Мі бемольмажор, оп. 48№1 домінор); Паланэз (оп. 40№ 1 Ля мажор); Вальсы (оп. 69№ 1Ля бемольмажор, оп. 64№2 до дыезмінор); Балада№1 сольмінор; Балада№2фамажор;Ф. Мендэльсон. «Песні без слоў»(навыбар);А. А. Аляб’еў, А. Л. Гурылёў, А. Я. Варламаў.Рамансы(на выбар);А. І. Аб рамовіч. Фартэпіянная паэма «Беларускае

270

вяселле»;С.Манюшка.Раманс«Залатаярыбка»;Опера«Сялянка»(«Ідылія») (лібрэтаВ. І.Дуніна­Марцінкевіча).

3. Рэалізм: чалавек у рэаліях соцыуму (1 гадзіна)

Паняцце«рэалізм».Вытокірэалізмуўмастацтве.Асноўныятэмыіжанрыўмастацтверэалізму.

Адлюстраваннеаб’ектыўнагапоглядуўвыяўленчыммастацтвезаходнееўрапейскіхмастакоў.Шэдэўрырускагарэалізму.

Рэалістычныятэндэнцыіўбеларускіммастацтве.К.І.Русецкіі ідэалізацыявобраза«простагачалавека».Сталырэалізмутвор­часціН.Ю.Сілівановіча.ПейзажыА.Г.Гараўскага.

Гутарка «Праявы рэалізму ў творах выяўленчага мастацтва».Параўнанне тэматыкі жывапісу XVIII і XIX стагоддзяў.Стварэнне віртуальнага музея «Мастакі-перасоўнікі» (ці інш.).Параўнанне трактоўкі вобраза чалавека ў творах рамантыз-

му і рэалізму.

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялВыяўленчае мастацтва:Г. Курбэ. «Сяляне зФлажы, якія

вяртаюццазкірмашуўАрнане»;А. Дам’е.«Прачка»;Ж.-Ф. Міле.«Анжэлюс (Вячэрні звон)»; «Сейбіт»;Т. Русо. «Від у ваколіцахГранвіля»;В. Лейбль. «Трыжанчыны ў царкве»;В. Р. Пяроў.«ЧаяваннеўМыцішчах,каляМасквы»;«Паляўнічыянапрыва­ле»;«Птушкалоў»;І. Я.Рэпін.«БурлакінаВолзе»;«ХрэсныходуКурскайгуберні»;І. І.Шышкін.«Жыта»(ціінш.);В. І. Сурыкаў.«Раніца стралецкайкары»; «БаярыняМарозава»;К. І. Ру сецкі.«Жняя»;«Вербнаянядзеля»;Н. Ю. Сілівановіч.«Дзеціўдвары»;«Салдатзхлопчыкам»;«ПастухсаСвянцяншчыны».

4. Рэалізм у музыцы: жыццё ва ўсіх праявах (1 гадзіна)

РэалізмузаходнееўрапейскаймузыцыXIXстагоддзя.Прастатаідаступнасцьмузычнаймовы,праўдзівасцьмузычныххарактараў.Рэалістычнаямузычная драмаДж.Вердзі. «Кармэн»Ж.Бізэ—вяршыняопернагарэалізму.

271

Рэалізмутворчасцікампазітараў«Магутнайкучкі».Сімфаніч­наядрамаП. І.Чайкоўскага.

Гутарка «Рамантызм і рэалізм у музыцы: асноўныя адроз-ненні».

Дыскусія «Музычны псіхалагізм П. І. Чайкоўскага».Праект-даследаванне «Жанр оперы ў музыцы рэалізму».

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялМузыка:Дж. Вердзі. Опера «Травіята» (застольная песня

«Высока падымем усе кубак весялосці» з I дз.; арыя Віялеты«Бывайцевынавекі»з IIIдз.);Ж. Бізэ.Опера«Кармэн» (хабанэ­раКармэн «Укахання, як у пташкі, крылы» з I дз.; сегідыльяКармэн «Там, каляСевільі» з I дз.; арыёзаХазэ з II дз.; сцэнаваражбы з III дз.);М. П. Мусаргскі.Цыкл «Дзіцячая» (на вы­бар); «Песня пра блыху»; Опера «Барыс Гадуноў» (сцэна калясабораВасіляБлажэннагазIVдз.);А. П. Барадзін.Сімфонія№2«Волатаўская»(ч.1);Опера«КнязьІгар»(ПалавецкіяскокізIIдз.);А. С.Даргамыжскі.Раманс«Старыкапрал»;П. І. Чайкоўскі.Сім­фонія№6«Патэтычная»(ч.4);Опера«Пікаваядама»(арыяГер­мана«Штонашажыццё?Гульня!»з IIIдз.).

5. Яркасць і непасрэднасць уражанняў імпрэсіяністаў (1 гадзіна)

Перадумовыўзнікненняімпрэсіянізму.Паняцце«імпрэсіянізм».Папулярныя тэмы і сюжэтыўмастацтве імпрэсіянізму.Навізнапрыёмаўісродкаўмастацкайвыразнасціўвыяўленчыммастацтве.Імпрэсіянізмумузычныммастацтве.

Гутарка «Асаблівасці тэхнікі мастакоў-імпрэсіяністаў».Музычнае і паэтычнае ілюстраванне твораў мастакоў-імпрэ-

сіяністаў.Параўнанне вобразаў прыроды і чалавека ў жывапісе перасоў-

нікаў і імпрэсіяністаў.

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялЖывапіс:Э. Манэ.«Бару“Фалі­Бержэр”»;К. А. Манэ.Серыя

«Руанскісабор»;«Уражанне.Узыходсонца»;«БульварКапуцынакуПарыжы»;«ВуліцаМантаргёй,свята30чэрвеня1878г.»;«ПрагулкапаскалахПурвіля»;серыяпейзажаў«Японскімасток»(навыбар);

272

П. А. Рэнуар.«Дзвесястры(Натэрасе)»;«ПартрэтактрысыЖанныСамары»,«Дзяўчыназвеерам»;Э. Дэга.«Блакітныятанцоўшчыцы»;«Танцоўшчыцынарэпетыцыі»;«Зорка(Танцоўшчыцанасцэне)»;А. Сіслей. «Снег уЛувесьене»;К. Пісаро. «БульварМанмартр уПарыжы»;«ОперныпраездуПарыжы».

Музыка:К. Дэбюсі. Цыкл«Накцюрны»(навыбар);Сімфанічныэскіз«Мора»;Прэлюдыі(навыбар);М. Равель. Фартэпіянныцыкл«Адлюстраванні» (навыбар);«Балеро».

Р А З Д З Е Л 2МАСТАЦТВА МЯЖЫ ХІХ—ХХ СТАГОДДЗЯЎ (3 гадзіны)

6. Мадэрн: пошук новага ў спазнаным (1 гадзіна)

Ідэі і напрамкімадэрну.Нацыянальныяпраявымадэрну: ар­нуво,югендштыль,сэцэсія.Асноўныякрыніцытворчасцімайстроўмадэрну.

Мадэрн у архітэктуры:В.Арта,Ч. Р.Макінтош,А. Гаўдзі.Праявамадэрнуўжывапісе—Г.Клімт.Мадэрну дэкаратыўна­прыкладныммастацтве:У.Морыс,Р.Лалік,Л.К.Тыфані.Развіц­цёчасопіснай ікніжнайграфікі.

Мадэрнумузыцы:новаямузычнаямоваА.Скрабіна.Гутарка «Мадэрн і прыгажосць: агульныя падыходы».Праект «Упрыгожанне ў стылі Рэнэ Лаліка», «Вітраж у сты-

лі Тыфані» і інш.

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялАрхітэктура: Ё. Ольбрых.ДомСецэсіёнаўВене;Ж. Лавірот.

ДомЛавіротаўПарыжы;А. Гаўдзі.ДомБатльё;ДомМіла;СаборСвятойСям’і;ПаркГуэль уБарселоне;В. Арта.ДомпрафесараТаселя ўБруселі; Гасцёўня атэля ван Этвеле;Ч. Р. Макін тош.МастацкаяшколаўГлазга;Ф. Шэхтэль.АсабнякС.П.Рабушын­скагаўМаскве.

Жывапіс:Г. Клімт.Пано«Дрэважыцця».Графіка:А. Муха.Серыя«Порыгода»;«Мастацтва»(«Танец»,

«Паэзія»);О. Бёрдслі.Ілюстрацыіівокладкідадрукаваныхвыдан­няў (навыбар).

273

Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва:Г. Абрыст. Пано«Ударбізуна»;Мазаіка базілікіСакрэ­КёруПарыжы;У. Морыс.Дызайн габеленаў,шпалер;Ч. Р. Макінтош. Вітражы;Л. К. Ты-фані. Вітражы,лямпы;Р. Лалік.Ювелірныяўпрыгожанні.

Музыка:А. М. Скрабін. «Паэма экстазу» (фрагмент);Цыкл«24прэлюдыідляфартэпіяна»(прэлюдыі№5Рэмажор,№10до­дыезмінор,№14мібемольмінор).

7. Сярэбраны век рускай культуры (1 гадзіна)

Асноўныяідэімастацтвасімвалізму.Сувязьсімвалізмуімадэрнуўмастацтве.Асаблівае значэннеформы, колеру, гуку ў творахрозныхвідаўмастацтва.

Дзейнасцьмастакоўтворчагааб’яднання«Светмастацтва».Міжнароднымастацкі праект «Рускія сезоны».Балет­казка

«Жар­птушка»І.Стравінскага.РоляК.СтаніслаўскагаіУ.Неміровіча­Данчанкіўстанаўленні

МаскоўскагаМастацкагатэатра.Гу тарка на тэму «Асаблівасці стылю мадэрн у мастацтве

Расіі».Дыскусія «Тэатральнасць музыкі Ігара Стравінскага».Выкананне эскіза касцюма казачнага персанажа (на выбар)

у стылі мадэрн.

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялЖывапіс:В. А. Сяроў.«Дзяўчынказперсікамі»;«Выкраданне

Еўропы»;М. А. Урубель. «Дэман, які сядзіць»; «МікулаСеляні­навіч»; «Шасцікрылы серафім»; «Пан»;А. М. Бенуа. «Прагулкакараля»;Л. С.Бакст. «Старажытныжах»;К. А. Сомаў. «ЯзычокКаламбіны»;К. А.Каровін.«Кветкіісадавіна»;«ПрыстаньуГур­зуфе».

Графіка:Я. Я. Лансерэ, І. Я. Білібін. Ілюстрацыі да друка­ваных выданняў (на выбар);А. М. Бенуа. Ілюстрацыі да паэмыА.С.Пушкіна«Медныконнік».

Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва:М. А. Урубель. Дэка­ратыўнаямаёліка.

Сцэнаграфія:Л. С. Бакст. Эскізыкасцюмаў і дэкарацый дабалетаў«Спячаяпрыгажуня»,«Жар­птушка»;А. М. Бенуа.Эскізы

274

касцюмаўідэкарацыйдабалета«Пятрушка»;А. Я. Галавін.Эскізыдэкарацыйдабалета«Жар­птушка».

Музыка:С. В. Рахманінаў(навыбар);І. Ф. Стравінскі.Балеты«Жар­птушка»,«Пятрушка» (фрагменты).

8. Мастацтва Беларусі мяжы ХІХ—ХХ стагоддзяў (1 гадзіна)

Адраджэннегістарычныхтрадыцыйувобразаххрамаў,сядзіб,грамадскіхбудынкаў.Стыльмадэрнуархітэктуры.

Рамантычнаеірэалістычнаеадлюстраваннерэчаіснасціўжы­вапісе.Жанрава­тэматычнаяразнастайнасцьжывапісу.Культурна­гістарычнаяспадчынаўбеларускайграфіцы.

НапалеонОрда—мастак і кампазітар. ІгнатБуйніцкі: нара­джэннебеларускагатэатра.

Гутарка «Своеасаблівасць беларускай архітэктуры на мяжы XIX—XX стагоддзяў» («Тэмы і жанры ў беларускім жывапісе», «Вобраз чала века ў мастацтве графікі»).

Віртуальная экскурсія ў Нацыянальны мастацкі музей Рэспуб-лікі Беларусь.

Падрыхтоўка прэзентацыі «Сюжэты і вобразы ў мастацтве бе ла рускіх мастакоў».

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялАрхітэктура:Г. Шахт.ЦаркваУспенняПрасвятойБагаро­

дзіцыў в. Сар’яВерхнядзвінскага р­наВіцебскай вобл.;А. Гой-бель.КасцёлСвятогаАнтоніяПадуанскагаўПаставахВіцебскайвобл.;П. П. Мяркулаў.СаборУваскрэсенняХрыстоваўБарысаве;Р. Р. Марфельд.Капліца­пахавальняСвятаполк­Мірскіхуг.п.МірКарэліцкага р­на Гродзенскай вобл.;В. А.Шротэр. Дваранскаясядзібаўа.г.ЧырвоныБерагЖлобінскагар­наГомельскайвобл.;П. Г. Камбураў.БудынакМагілёўскагадраматычнагатэатра.

Жывапіс:В. К. Бялыніцкі-Біруля.«Веснавыяводы»;«Квітнеючысад»; «Сакавік»;Ф. Э. Рушчыц. «Лякасцёла»; «Старое гняздо»;К. Д.Аль хімовіч. «Пахаванне Гедыміна»; «На этапе»;Ю. Пэн.«Старыкравец».

Графіка:А. І. Каменскі.«Сустрэчаўпушчы»;С. С.Богуш-Сест-ранцэвіч.«Цыгане»;Н. Орда (навыбар).

Музыка:Н. Орда.Паланэз«Паўночнаязорка».

275

Р А З Д З Е Л 3 МАСТАЦКІЯ ЭКСПЕРЫМЕНТЫ ХХ СТАГОДДЗЯ (4 гадзіны)

9. Кубізм і абстракцыянізм: змяшанне фарбаў і форм (1 гадзіна)

Авангард:рэвалюцыяўмастацтве.Кубізм:імкненнеда«драбнення»формы.Ілюзорнасцьупера­

дачыпрадметаўрэчаіснасці.Кубістычны«калаж».Лепкаформайісвятломускульптуры.Праявакубізмуўграфіцы.

Асаблівасцімастацкаймовыабстракцыянізму:геаметрычныяформы,лініі,кропкі.

Гутарка на тэму «Колер у мастацтве кубізму і абстрак цыя-нізму».

Выкананне плаката ў стылістыцы Пабла Пікаса.Выкананне калажу на вольную тэму (матэрыял і тэхніка на

вы бар) у стылістыцы кубізму.

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялЖывапіс (кубізм):Р. Дэланэ. «Эйфелева вежа»;Ж. Брак.

«Шкляны графін і газета»;Ф. Лежэ. «Ключы»;П. Пікаса. «Трымузыкі»; «ПартрэтАмбруаза Валара»; «Скрыпка і вінаград»;«Кларнет і скрыпка».

Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва (кубізм):П. Пікаса.«Сава»;«ГалаваФаўна».

Графіка (кубізм):П. Пікаса.Плакат1­гаСусветнагакангрэсапрыхільнікаўміруўПарыжы.

Скульптура (кубізм): В. Цадкін.«Нараджэннеформ».Абстракцыянізм у жывапісе:В. В. Кандзінскі.«Кампазіцыя

VIII.№260»;«Імправізацыя.Летуценнае»;П. Мандрыян. «Кам­пазіцыязчырвоным,чорным,сінім,жоўтымішэрым»;К. С. Ма-левіч.«Чорныквадрат»;«Супрэматызм»;«Чорныкрыж».

Абстракцыянізм у скульптуры:Г. Мур.«Авалзкропкамі».

10. Экспрэсіянізм і сюррэалізм: мастацтва будучыні (1 гадзіна)

Мастацтваэкспрэсіянізмуўжывапісеімузыцы:трагізмуспры­маннясветуіпрадчуваннеглабальныхкатастроф.Скажэннеіза­вастрэннеформякасноўныпрыёмстварэнняэкспрэсіі.

276

Сюррэалізм у мастацтве: сінтэз ідэй і мастацкіх прыёмаў.ТворчасцьСальвадораДалі.МікалайСеляшчук—беларускіДалі.

Гутарка «Унікальныя прыёмы экспрэсіянізму ў жывапісе, му зыцы, кіно».

Дыскусія на тэму «Наватарства сюррэалістаў: знешнія эфекты».

Праект-даследаванне «Мікалай Селяшчук — беларускі Далі».

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялЭкспрэсіянізм у жывапісе: Э. Л. Кірхнер. «ВуліцаБерліна»;

Э. Ноль дэ. «Сад кветак»;Ф. Марк. «Сіні конь»; «Лёсыжывёл»;П.Клее.«Дом,яківерціцца»;О. Какошка.«Салодкісон».

Экспрэсіянізм у графіцы:Э. Мунк.«Крык»;К.Кольвіц.Цыкл«Сялянскаявайна» (навыбар).

Экспрэсіянізм у скульптуры:Э. Барлах.Помнікзагінуўшым«Злітуйцеся!».

Экспрэсіянізм у музыцы (фрагменты):А. Шонберг.Монадрама«Чаканне»;Б. Бартак. Фартэпіянныцыкл«Мікракосмас»(мінія­цюрынавыбар);«Варварскаеалегра» («Allegrobarbaro»).

Сюррэалізм у жывапісе:С. Далі. «Галатэя сфер»; «Нязмен­насцьпамяці(Мяккігадзіннік)»;«Уверцюрападманкі»;«Сланы»;М. М. Се ляшчук.«Святочныязабавы»;«Каляднаяраніца».

Сюррэалізм у скульптуры:А. Джакамеці.«Галава».Сюррэалізм у мастацтве дызайну:М. Опенгейм.Футравы

чайныпрыбор;С. Далі.Канапаўформевуснаў.

11. Парыжская школа. Геніі жывапісу з Беларусі (1 гадзіна)

Парыж—эпіцэнтрмастацкіхадкрыццяўпачаткуХХстагод­дзя.Творчаяатмасферапарыжскайшколы.

АмедэаМадыльяні:лаканічнасць івыразнасцьмовы.Эмацыянальная выразнасць работХаімаСуціна.Чараўнік і

казачнікМаркШагал.Гутарка «Асаблівасці мастацкай мовы Амедэа Мадыльяні».Праект «Віртуальная выстава беларускіх мастакоў парыж-

скай школы» (групавая работа).

277

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялА. Мадыльяні. «ПартрэтЖанныЭбютэрн»; «ПартрэтХаіма

Суціна»;«Аліса»;Х. Суцін.«Рыбыіпамідоры»;«ПартрэтМадленКастэн»; «Дарога ўКань­сюр­Мер»; «Аўтапартрэт»; «Чырвоныягладыёлусы»;М. Шагал.«Яівёска»;«Аўтапартрэтзсямюпальца­мі»;«Скрыпач»;РоспісплафонаГранд­апераўПарыжы;П. Крэ-мень.«Гарадскіпейзаж»;М.Кікоін.«Вазазкветкамі»;Ф.-Ш. Цар- фін.«Паўдзённыпейзаж».

12. Эксперыменты ў музыцы і кіно ХХ стагоддзя (1 гадзіна)

Масаваямузычнаякультура.Джазяксінтэзеўрапейскіхіаф­раамерыканскіхмузычных традыцый.ТворчасцьДж.Гершвіна.Ролягрупы«TheBeatles»устанаўленнірок­музыкі.

Дакладнасцьатмасферыіўнутранагасветучалавека:італьянскінеарэалізм.Жанрава­тэматычныя эксперыментыўфранцузскімкінематографе.

Гутарка «Джаз у сучаснай музычнай культуры», «Італьянскі неа рэалізм: сродкі кінавыразнасці».

Дыскусія «Рок-музыка: ад андэграўнду да канцэртаў на ста-дыёнах».

Выкананне постара (вокладкі пласцінкі, дыска, часопіса) на тэму аднаго з кінашэдэўраў ХХ стагоддзя.

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялДжаз:Л. Армстранг.Кампазіцыі(навыбар);Дж. Гершвін.«Рапсо­

дыяў стылі блюз» («Блакітнаярапсодыя»);Опера«Поргі іБес»(КалыханкаКлары«Summertime» у выкананніЛуіАрмстрангаіЭлыФіцджэральд).

Рок-музыка:«TheBeatles».Кампазіцыі«Michelle»;«Yesterday».Экранныя мастацтвы (фрагменты):В. дэ Сіка.«Выкрадаль­

нікі веласіпедаў»;Ф. Капра. «Гэта цудоўнаежыццё»;Ж. Дэмі.«Шэрбурскіяпарасоны».

Кінамузыка:фрагменты(навыбар).

278

Р А З Д З Е Л 4МАСТАЦТВА САВЕЦКАЙ ЭПОХІ (3 гадзіны)

13. Станаўленне мастацтва савецкай эпохі (1 гадзіна)

Уплыў савецкай ідэалогіі намастацтва.Агітацыйна­масавыхарактармастацтва.Новыятэмыісродківыразнасці.

Новыя вехі ў развіцці авангарда: тэатралізаваныямасавыяпрадстаўленні.Станаўленнесацыялістычнагарэалізму.Станоўчывобразгерояўмастацтве.

Масаваяпесняякзнакіпрыметаэпохі.«Саветызацыя»тэатра.Стварэннесавецкайкінаіндустрыі.

Гутарка «Рэвалюцыя і мастак: надзеі і расчараванні».Выкананне прэзентацыі «Партрэтная галерэя скульптурных

выяў дзеячаў культуры савецкай эпохі 20—30-х гадоў».Эскіз рэкламы прадмета (на выбар) у стылістыцы савецкага

плаката.

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялАрхітэктура:У. Г. Шухаў.ВежарадыёстанцыіімяКамінтэрна;

У. Я.Татлін.ВежаIIIІнтэрнацыянала;К. С. Мельнікаў.Домкуль­турыімяІ.В.РусаковаўМаскве;І. У. Жалтоўскі.Жылыдомнавул.МахавойуМаскве;Бр. Весніны.ПраектПалацапрацы.

Жывапіс:Б. М. Кустодзіеў. «Бальшавік»;М. З. Шагал. «Мірхацінам, вайнапалацам»;Я. М. Чапцоў. «Пасяджэнне сельскайячэйкі»;А. М. Родчанка (навыбар).

Графіка:Плакаты(навыбар).Скульптура:В. І. Мухіна. «Сялянка»;«Рабочыікалгасніца»;

«Будаўнік»; І. Д. Шадр. «Сейбіт»; «Рабочы»; «Чырвонаармеец»;«Селянін».

Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва:Рэвалюцыйныфарфор(навыбар).

Музыка (фрагменты):А. М. Аўраамаў. «Сімфонія гудкоў»;А. В.Ма сала′ў. Сімфанічны эпізод «Завод.Музыкамашын» (збалета «Сталь»);Песні І. В.Дунаеўскага,А. В.Аляксандрава,Д.Д.Шастаковіча,М.У.Багаслоўскага і інш. (навыбар).

Экранныя мастацтвы (фрагменты):Р. В. Аляксандраў.«Цырк»; «Светлышлях»;С. М. Эйзенштэйн. «Браняносец “Па­цёмкін”»;Дзіга Вер таў.«Чалавекзкінаапаратам».

279

14. Паміж традыцыяй і авангардам: мастацтва Беларусі 1920—1930-х гадоў

(1 гадзіна)РазвіццёмастацкайкультурыБеларусі 1920—1930­х гадоў у

кантэксценацыянальныхтрадыцый.НоваямастацкаямоваМ.М.Філіповіча:мадэліраванне ко­

лерам.Прыгажосць роднай зямлі ў творахС.Ю.Жукоўскага іУ.М.Кудрэвіча.Маляваныядываны(маляванкі)А.Кіш.Фанта­стычнысветЯ.Н.Драздовіча.Партрэтнаягалерэя:З. І.Азгур.

Віцебскаямастацкаяшкола.Гутарка «Мастацтва Беларусі 1920—1930-х гадоў: традыцыі

і экс перыменты».Дыскусія «Дарога ў прафесійнае мастацтва Беларусі ў 1920—

1930-я гады».Творчы праект «Гістарычныя асобы ў творах мастацтва

беларус кіх мастакоў 1920—1930-х гадоў».

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялЖывапіс:М. М. Філіповіч. «Карагод»; «Жанчына ў наміт­

цы»; Ілюстрацыі да беларускіхнародныхказак;У. М. Кудрэвіч.«Беларуская вёска»; «Раніца вясны»;С. Ю. Жукоўскі. «Ручайу хвойным лесе»;Я. Н.Драз довіч. «Від пад кольцам на плане­цеСатурн»; «Сустрэча вяснынаСатурне»; «УсяслаўПолацкі»;Я. М. Кру гер.«ПартрэтЯ.Купалы»;М.В. Дабужынскі.«Віцебск»;В. М. Ермалаева. «Супрэматычная пабудова (эскіз святочнагаафармленняВіцебска)»;П. А. Сергіевіч. «Шляхамжыцця», «Бе­ларусы».

Графіка:С. Юдовін.«Віцебск»;А. М. Тычына.«СтарыМінск»;«ПлошчаСвабоды»;А. А. Астаповіч.«Вуліцаўвёсцы».

Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва:А. Кіш. Маляваныядываны (на выбар);Я. Н. Драздовіч.Маляваныядываны (на вы­бар);М. М.Філі повіч.Керамічныяцацкі «Дудар», «Цымбаліст»,«Сялянскіхлопчык».

Скульптура:А. В. Грубэ. «Праца. Тачачнік»;А. А. Бембель.РэльефыўДоме ўрада ўМінску;З. І. Азгур.ПартрэтыЯнкіКу­палы,ЯкубаКоласа.

280

15. Мастацтва пра вайну: музы не маўчалі (1 гадзіна)

Асноўныя эмацыянальныя лініі мастацкіх твораў ваенныхгадоў:нянавісцьдаворага,тугапаблізкіх,стойкасцьіаптымізмнарода,якізмагаецца.

Асэнсаванневаеннагавопытуўмастацкіхтворахпасляваеннагаперыяду.

Гутарка «Мастацкія вобразы, народжаныя вайной».Падрыхтоўка літаратурна-музычнай кампазіцыі «Музы не

маўчалі на вайне».Праект-даследаванне «Тэма вайны ў гісторыі маёй сям’і»

(групавая работа).Падрыхтоўка тэматычнага вечара «Вайна: погляд з XXI ста -

годдзя».

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялЖывапіс:А. А. Пластаў. «Фашыст праляцеў»;А. А. Дай-

нека. «Абарона Севастопаля»; «УскраінаМасквы»;К. Ф. Юон.«Парад наЧырвонай плошчы 7 лістапада 1941 года»;С. В. Ге - расімаў. «Маці партызана»;Б. М.Няменскі. «Маці»;А. Д. Шыб - нёў. «Палонных вядуць»;А. І.Лак тыёнаў. «Ліст з фронту»;Ю. М. Няпрынцаў.«Адпачынакпаслябою»;Б. С. Угараў.«Ленін­градка (У сорак першым)»;В. В. Волкаў. «ВызваленнеМінска.3 ліпеня 1944 года»;П. А. Крываногаў. «АбаронцыБрэсцкайкрэпасці»; І. В. Ахрэмчык. «Абаронцы Брэсцкай крэпасці»;Л. Д. Шча мялёў.«Маёнараджэнне»;М. А. Савіцкі.Серыя«Лічбынасэрцы».

Графіка:Плакаты(навыбар).Скульптура:Мемарыяльныкомплекс «Брэсцкая крэпасць­

герой»;Мемарыяльны комплекс «Прарыў» ваУшацкім раёнеВіцебскайвобл.;Мемарыялахвярамгітлераўскагагенацыду«Яма»ўМінску;Ф. Д.Фі вейскі.«Мацнейзасмерць».

Музыка:Д. Д. Шастаковіч. Сімфонія№7 «Ленінградская»(ч.1,эпізоднашэсця);С. С. Пракоф’еў.Кантата«АляксандрНеўскі»(ч. 4 «Уставайце, людзі рускія»);Музычныякампазіцыіна тэмувайныўвыкананніЛ.М.Гурчанка(кампазіцыя«Песнівайны»),ансамбля«Песняры»(кампазіцыя«Празвайну»),вакальнайгру­пы«Чысты голас» (кампазіцыя«На вайне якна вайне») і інш.;

281

Д. Б. Кабалеўскі. Рэквіемна вершыР.Раждзественскага (Уступ«Памятайце»,«Нашыдзеці»).

Экранныя мастацтвы (фрагменты):Л. Д. Лукаў.«Двабайцы»;С.Ф. Бандарчук.«Лёсчалавека»;Р. Н. Чухрай.«Баладапрасалдата»;А.А. Таркоўскі.«Іванавадзяцінства»;В. Ц. Тураў.«Яродамздзя­цінства»;І. М. Дабралюбаў.«ІванМакаравіч».

Р А З Д З Е Л 5МАСТАЦТВА МЯЖЫ ТЫСЯЧАГОДДЗЯЎ:

НОВЫЯ ФОРМЫ Ў НОВЫХ РЭАЛІЯХ (2 гадзіны)

16. Сучаснае мастацтва — мастацтва будучыні (1 гадзіна)

Паняцце «постмадэрнізм».Цытатнасць і іронія як асноўныяпраявыпостмадэрнізму.Высокатэхналагічныямагчымасці ства­рэнняэфектупраўды івыдумкі.

Відовішчныхарактармастацтва: папулярнаемастацтва і ап­тычныяілюзіі.Перформанс і інсталяцыя:мастацтвадляўсіх.

Дыскусія на тэму «Што ў мастацтве першаснае — ідэя або форма?».

Выкананне інсталяцыі на вольную тэму (матэрыял на выбар).Падрыхтоўка сцэнарыя перформанса на тэму «Я выбіраю

зда ровы лад жыцця», «Скажы “не” шкодным звычкам» ці інш.

Прыкладны мастацка­ілюстрацыйны матэрыялАрхітэктура:П. Блом.КубічныядамыўРотэрдаме;Ф. Геры.

КанцэртнаязалаУолтаДыснеяўЛос­Анджэлесе;К. Кума.Буды­накшоу­румаМ2уТокіа;Прыкладыэкаархітэктуры(навыбар);Медыяфасады(навыбар) і/ці інш.

Выяўленчае мастацтва:Э. Уорхал.«МэрылінМанро»;«Бля­шанка супуКэмпбэл»;В. Вазарэлі. «Вега­200»;«Зялёная і аран­жаваякампазіцыя» і/ці інш.

Скульптура:Э. Грыгорску.Помнік паэтуМіхаюЭмінеску ўАнешці;Б. Каталана.«ВялікіВанГог»зсерыі«Вандроўнікі(Па­дарожнікі)» і/ці інш.

282

Перформанс, інсталяцыі, арт-аб’екты:Ё. Бойс. 7000дубоў(акцыя1982года);Т. Гайтан.ХайдэльбергскіпраектуДэтройце;К. Ольдэн бург. «Лыжка­мост і вішня»;Дж. Кейдж. Кампазіцыя«4´33´´» («Чатыры мінуты трыццаць тры секунды цішыні»);Ж. Плэнса.Скульптура«Домведаў»;Т. Янсен.Серыя«Пляжныязвяры»;С. Кнап.Светлавыякарціныі/ці інш.

17. Мастацтва Беларусі мяжы тысячагоддзяў (1 гадзіна)

НацыянальнаясвядомасцьбеларускаганародаяквядучаятэмамастацтваБеларусіпостсавецкагаперыяду.

Архітэктура:вобразы­сімвалыновайэпохі.Нацыянальныкала­рытувыяўленчыммастацтве.Гістарычныятрадыцыі іавангард.

Новыя гукавыя светыўмузычнайкультурыБеларусі.Бела­рускікінематограф.

Гутарка «Сімвалы беларускай культуры ў мастацтве мяжы тыся чагоддзяў».

Выкананне фатаграфіі на тэму «Прыгажосць звычайнага».Выкананне прэзентацыі на тэму «Мастацтва Беларусі ў

асобах».

Мастацка­ілюстрацыйны матэрыял навыбарнастаўніка.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Увынікузасваеннязместувучніпавінны:мецьуяўленне:z� праасаблівасціразвіццямастацтваXIX—пачаткуXXIста­годдзя;z� асаблівасціразвіццянацыянальнайкультурыXIX—пачаткуXXIстагоддзя;

ведаць:z� змест паняццяў «рамантызм», «рэалізм», «імпрэсіянізм»,«мадэрн»,«постмадэрнізм»;z� асноўныя сродкімастацкай выразнасці ў розныхвідахма­стацтва і асаблівасці іх увасабленняў рамках вывучаемагачасавагаперыяду;z� асноўныя творымастацтва ў рамках вывучаемага часавагаперыяду;

умець:z� суадносіць мастацкія творы з вывучаемым гістарычнымперыядам;z� параўноўвацьмастацкіятворырозныхвідаў(стыляў,напрам­каў)мастацтва;z� выказвацьіабгрунтоўвацьсваеадносіныдатворамастацтва;z� выяўляцьасацыятыўныясувязімастацкагатворазжыцця­дзейнасцючалавека,навакольнымсветам;z� увасабляцьмастацківобразурозныхвідахмастацка­творчайдзейнасці;

валодаць:z� навыкамі пошуку і крытычнага адборумастацтвазнаўчайінфармацыіўкрыніцахрознагатыпу;z� мінімальнымі навыкамі аналізу і інтэрпрэтацыі творама­стацтва:дляарыентацыіўкультурнайспадчынемінулага ісучаснасці; арганізацыі свайго вольнага часу; самастойнаймастацкайтворчасці.

284

ФІЗІЧНАЯ КУЛЬТУРА І ЗДАРОЎЕ

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

У сістэме вучэбных прадметаў агульнай сярэдняй адукацыіасваенне вучэбнага прадмета «Фізічнаякультура і здароўе» за­бяспечваеатрыманневучнямібазавайфізкультурнайадукацыі.

Змест вучэбнагапрадмета «Фізічнаякультура і здароўе» ды­ферэнцыраванызулікамузростава­палавыхасаблівасцейвучняўіпрадстаўленыінварыянтныміварыятыўнымкампанентамі.

Інварыянтны кампанент з’яўляецца зместам вучэбнагапрадмета «Фізічная культура і здароўе», абавязковым для за­сваення вучнямі, якія аднесеныпа стане здароўя да асноўнай іпадрыхтоўчаймедыцынскіх груп.Ён складаецца з двух раздзе­лаў—«Асновыфізкультурныхведаў»і«Асновывідаўспорту»—ізмяшчаемінімальныаб’ёмвучэбнагаматэрыялу,неабходныдляагульнайфізкультурнайадукацыі,агульнакультурнага,духоўнагаі фізічнага развіцця, аздараўлення, маральнага ўдасканаленнявучняў,фарміраванняздаровагаладужыцця,актыўнагаадпачын­кузвыкарыстаннемсродкаўфізічнайкультуры.

Раздзел«Асновы фізкультурных ведаў» уключаетэарэтычныматэрыял, неабходныдляфарміравання светапогляду здаровагаладужыцця, самастойнагавыкарыстання сродкаўфізічнайкуль­туры змэтай аздараўлення і актыўнага адпачынку, вывучэння іпрактычнага траўмабяспечнага асваеннявучэбнагапрадмета.Якправіла,настаўнікпрыраспрацоўцыпаўрочнагапланаваннявы­значае вучэбныя заняткі, на якіх вылучаецца неабходнаяколь­касцьчасудлявывучэннятэарэтычнагаматэрыялу.

Раздзел«Асновы відаў спорту»ўключаепрактычныінеабход­ныдляягозасваеннятэарэтычнывучэбныматэрыял,яківывуча­еццанавучэбныхзаняткахадначасовазфарміраваннемрухальныхуменняў,навыкаў,спосабаўдзейнасці.Зместпрактычнагавучэб­нагаматэрыялупрадстаўленыпрактыкаваннямі, комплексамі іэлементамі такіх відаў спорту, як лёгкая атлетыка, гімнастыка

285

іакрабатыка,лыжныягонкі,спартыўныягульні(баскетбол,валей­бол,гандбол,футбол),штоадпавядаеагульнымзадачамразвіццякаардынацыйныхікандыцыйныхздольнасцейвучняў.

Варыятыўны кампанент прадстаўлены відамі спорту інва­рыянтнагакампанента,атаксамапрактыкаваннямі,комплексаміі гульнявымі элементамі плавання, аэробікі спартыўнай, тэнісанастольнага, канькабежнага спорту. З агульнага аб’ёму зместуварыятыўнагакампанентанастаўнікзулікамнаяўнасціадпавед­найфізкультурна­спартыўнайбазы,інтарэсаўвучняў,спартыўныхтрадыцыйустановыагульнайсярэдняйадукацыівыбірае івыка­рыстоўваеўадукацыйнымпрацэсевучэбныматэрыялдляIХкласа.Дапускаеццаўякасцівучэбнагаматэрыялувыкарыстоўвацьзмествучэбныхпраграмфакультатыўных заняткаў, якія адпавядаюцьпераліку відаў спорту варыятыўнагакампанента і зацверджанываўстаноўленымпарадкуМіністэрствамадукацыіРэспублікіБе­ларусь,атаксамаэлектронныясродкінавучання—вучэбна­мета­дычныядапаможнікідлянастаўнікаўфізічнайкультуры.

Размеркаванневучэбнагаматэрыялупакампанентах,раздзелахітэмахзуказаннемколькасцігадзіннаіхвывучэннепрадстаўленаўтабліцы1.

Вучэбныязаняткіправодзяццаўформеўрокаўфізічнайкульту­рыіздароўя.Арганізацыявучэбныхзаняткаўпавіннаадпавядацьагульнапедагагічнымзаканамернасцям,прынцыпаміпатрабаван­ням агульнай сярэдняй адукацыі.Формы іметадыправядзенняўрокаўфізічнайкультурыіздароўявызначаюццанастаўнікампрыраспрацоўцыдакументаўпланаваннязместувучэбнагаматэрыялу.

Мэтай вывучэння вучэбнага прадмета «Фізічная культура іздароўе»з’яўляеццафарміраваннефізічнайкультурыасобыіазда­раўленневучняўзулікам іхузростава­палавыхасаблівасцей.

Указанаямэта дасягаецца ў вынікуфарміравання ў вучняўкампетэнцый у галіне фізкультурнай і спартыўнай дзейнасці,рашэнняасобаснаарыентаваныхадукацыйных,выхаваўчых,азда­раўленчыхіпрыкладныхзадач.

Даадукацыйных задачвучэбнагапрадметаадносяццазасваен­неінавучанневыкарыстаннюнапрактыцыдаступныхусярэднімшкольнымузросце:

zz фізкультурныхведаў,неабходныхдля бяспечныхарганіза­ваных ісамастойныхзаняткаў;

286

zz рухальных уменняў і навыкаў, спосабаў дзейнасці, якіяскладаюцьзмествывучаемыхвідаўспорту;zz духоўныхкаштоўнасцей алімпізму і алімпійскага рухуяккультурныхгуманістычныхфеноменаўсучаснасці.

Выхаваўчымі мэтамі вучэбнагапрадметаз’яўляеццасадзейні­чаннестанаўленнюіразвіццю:

zz адносіндаўласнагаздароўяіздароўяіншыхякдакаштоў­насці;zz станоўчыхрысхарактару,такіхякдысцыплінаваныяпаво­дзіны,добразычліваестаўленнедатаварышаў,калектывізм,сумленнасць,спагадлівасць,смеласць,настойлівасцьудасяг­неннімэты;zz гарманічнагаспалучэннямаральных,фізічных і інтэлекту­альныхякасцейасобы.

Аздараўленчымі задачамі вучэбнагапрадметаз’яўляюцца:zz прывіццёнавыкаўздаровагаладужыцця;zz павышэннеразумовайпрацаздольнасці;zz прафілактыка стрэсавых станаў і захворванняў сродкаміфізічнайкультуры;zz садзейнічаннеўмацаваннюздароўявучняў,фарміраваннепра­вільнайпаставы,прафілактыкаміяпіі іплоскаступнёвасці.

Дапрыкладныхзадачвучэбнагапрадмета,якіязабяспечваюцьпаспяховую сацыяльную адаптацыю і бяспекужыццядзейнасцівучняў,адносяцца:

zz навучаннеўменнямінавыкамсупрацоўніцтвазаднагодкаміўпрацэсефізкультурнай іспартыўнайдзейнасці; zz засваенневедаў,уменняўінавыкаў,неабходныхдлябяспекіпадчассамастойныхфізкультурныхзаняткаў; zz фарміраванневедаў,уменняўінавыкаўпабяспецыжыцця­дзейнасціўэкалагічнанеспрыяльныхумовах(длятых,хтопражывае на тэрыторыі радыеактыўнага забруджвання ваўмовахуздзеяннянаступстваўаварыінаЧАЭС).

Пры асваенні зместу вучэбнай праграмы вучні набываюцькампетэнцыі, якія маюць сацыяльную і асабістую значнасць.Асобасныя іпрадметныякампетэнцыівучняў,якія заканчваюцьIXклас установыагульнай сярэдняй адукацыі,канкрэтызаваныўчатырохнапрамках:

zz вучніпавінныведацьіразумець;zz вучніпавінныведацьівыконваць;

287

zz вучніпавінныведаць іўмець; zz вучніпавінныўмецьвыкарыстоўвацьнабытыякампетэнцыіўпрактычнайдзейнасці іпаўсядзённымжыцці.

Зместасобасных іпрадметныхкампетэнцыйсфармуляваныўасноўныхпатрабаванняхдавучняў,якіязаканчваюцьнавучаннеў IXкласеўстановыагульнайсярэдняйадукацыі.

Вучэбна­метадычнае забеспячэнне адукацыйнага працэсу павучэбнымпрадмеце «Фізічнаякультура і здароўе»прадстаўленаўДадатку1.

Змест вучэбнага прадмета «Фізічнаякультура і здароўе» не­абходна дыферэнцыраваць у залежнасці ад асаблівасцей стануздароўявучняў.

Прыправядзенніўрокафізічнайкультурыіздароўядлявучняўасноўнай і падрыхтоўчай медыцынскіх групдазіраваннефізічнайнагрузкі вызначаецца з улікам частаты сардэчных скарачэнняў(ЧСС).

СярэдніяўзроставыяпаказчыкіЧССу спакоі складаюць:длявучняў10гадоў—89уд/мін,11—12гадоў—85уд/мін,13—14га­доў—87уд/мін,15—16гадоў—81уд/мін.1

Длявызначэння інтэнсіўнасціфізічнайнагрузкіпаЧССвыка­рыстоўваюццатрыпаказчыкі:парогавая (найменшая), сярэдняя іпікавая(найбольшая)ЧСС,адпаведнавызначаныяяк60,70,80%адмаксімальнайЧСС,штоадпавядаеаэробнайнагрузцы.2Максі­мальнаяЧССразлічваеццапаформуле:ЧСС

макс= 200уд/мін–уз­

рост.ПарогаваяЧСС(60%адЧСС

макс)—гэтанайменшаяЧСС(інтэн­

сіўнасцьнагрузкі),ніжэйзаякуюнеўзнікаеэфектуадуздзеянняфізічнайнагрузкі.

СярэдняяЧСС (70%адЧССмакс

)—гэтаЧСС,якаяадпавядаесярэдняй інтэнсіўнасцінагрузкіасобнагаўрока.

ПікаваяЧСС (80% адЧССмакс

)— гэта найбольшаяЧСС (ін­тэнсіўнасцьнагрузкі),якаяможабыцьдасягнута,аленепавіннабыцьперавышанападчасасобнагаўрока.

1 Солодков, А. С.Физиологиячеловека.Общая.Спортивная.Возрастная:учеб. /А. С. Солодков, Е.Б. Сологуб.—3­е изд., испр. и доп.—М. :Советскийспорт,2008.—620с.

2Спортивнаяфизиология :учеб.дляин­товфиз.культуры/подред.Я.М.Коца.—М.:Физкультураиспорт,1986.—240с.

288

Рэкамендуеццаўпачаткунавучальнага года выкарыстоўвацьнаўрокахфізічныянагрузкімінімальнайісярэдняйінтэнсіўнасцізпаступовымпавышэннеміпераходамдасярэдняйімаксімальнайінтэнсіўнасціўсярэдзіне ідаканцанавучальнагагода.

Дляэфектыўнаганарміраванняфізічнайнагрузкі ікіраванняўрокамфізічнайкультуры і здароўянеабходныкомплексныме­дыка­педагагічныкантроль,нападставеякогаацэньваеццаэфектнагрузкі іфункцыянальныстанарганізмавучняў.

Выкарыстоўваюць наступныя віды кантролю: аператыўны,бягучыіэтапны.

Аператыўны кантроль прызначаны для рэгістрацыі аднагопрактыкавання,серыіпрактыкаванняўіўрокаўцэлым,атаксамафункцыянальныхзмяненняўарганізма.Аналізвынікаўкантролюзаснаванына ацэньванні залежнасці тыпу «доза— эфект», дзедозай з’яўляецца велічыня і час нагрузкі, а эфектам— ступеньвыяўленасці інакіраванасцьфункцыянальныхзрухаў.

Бягучы кантрольпрадугледжваерэгістрацыюфізічныхнагру­зак і іхуплыўнаарганізмнапрацягунекалькіхурокаў (5—10).

Этапны кантрольфізічнайнагрузкізаключаеццаўрэгістрацыіяепараметраў і іх аналізенапрацягунекалькіхмесяцаў і наватусягонавучальнагагода.

Аб’ём і інтэнсіўнасць выкананай вучнямі падрыхтоўчай медыцын скай групыфізічнай нагрузкі абмяжоўваюццазніжанымфункцыянальнымстанамкардыярэспіраторнай сістэмыўпараў­нанні з асобамі асноўнаймедыцынскай групы.Длявучняўпака­занаймедыцынскай групыдазіраваннефізічнайнагрузкі право­дзіцца з улікамЧСС і прынеабходнасці дадаткова вызначаеццафункцыянальны стан арганізмашляхам правядзення пробы з20прысяданнямі ў пачаткукожнайчвэрці іштомесячна—длякарэкцыі параметраў фізічнай нагрузкі (Дадатак 2). Для пра­вядзенняпробырэкамендуецца выкарыстоўваць групавыметадарганізацыіўрока.

Длязніжэнняаб’ёмуіінтэнсіўнасціфізічнайнагрузкінаўрокахпафізічнайкультуры і здароўю абмяжоўваюцца трэніровачныяпрактыкаваннінахуткасць,максімальнуювышынювыскокванняідалёкасцьскачкоў,вагаснарадаўдлякідання.

Абмежаванніпа аб’ёме і інтэнсіўнасціфізічнайнагрузкі вуч­нямі падрыхтоўчаймедыцынскай групыпрадстаўлены ў змесцевучэбнагаматэрыялу івыдзеленыў імкурсівам.

289

Выніківучэбнайдзейнасцівучняў і ступень засваеннязместувучэбнайпраграмы«Фізічнаякультура і здароўе» ацэньваюццапакрытэрыях:

zz узровеньразвіццярухальныхздольнасцейвучняў(табл.2);zz вучэбныянарматывыпа засваенні ўменняў, навыкаў, раз­віццірухальныхздольнасцейвучняў (табл.3).

Умовывыкананнятэставыхпрактыкаванняўдляацэнкіўзроў­нюразвіццярухальныхякасцейвучняўвыкладзеныўДадатку3.

Вучэбная праграма «Фізічная культура і здароўе» змяшчаевучэбныматэрыялпа спартыўных гульнях (баскетбол, валейбол,гандбол,футбол),рэкамендаваныдлявывучэнняўаб’ёме35гадзіннавучэбныхзанятках«Гадзіназдароўя іспорту» (Дадатак4).

Табліца 1Прыкладнае размеркаванне вучэбнага матэрыялу1

Кампаненты, раздзелы, тэмы вучэбнага матэрыялу Колькасць гадзін

ІНВАРЫЯНТНЫ КАМПАНЕНТ 46

Асновы фізкультурных ведаў 2

ЗабеспячэннебяспекізаняткаўГігіенічныяведыПравілысамастойныхзаняткаў,самакантрольЗдаровыладжыццяАлімпізміалімпійскірух

0,50,250,50,50,25

Асновы відаў спорту 38

ЛёгкаяатлетыкаЛёгкаяатлетыка—кросаваяпадрыхтоўка1ГімнастыкаіакрабатыкаЛыжныягонкі2

Спартыўныягульні

120(8)1088

Тэсціраванне ўзроўню фізічнай падрыхтаванасці вучняў

6

1Ваўмовахбясснежнайзімызаместлыжныхгонак.2Прыбясснежнайзімезамяняеццавучэбнымматэрыяламіншыхтэм.

290

Кампаненты, раздзелы, тэмы вучэбнага матэрыялу Колькасць гадзін

ВАРЫЯТЫЎНЫ КАМПАНЕНТ 24

АэробікаспартыўнаяБаскетболВалейболГандболГімнастыкаатлетычнаяКанькабежныспортЛёгкаяатлетыкаЛыжныягонкіПлаванне1

ТэніснастольныФутбол

+++++++++++

Прыкладныя дамашнія заданні2 +

Усяго 701

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

І Н В А Р Ы Я Н Т Н Ы К А М П А Н Е Н Т

АСНОВЫ ФІЗКУЛЬТУРНЫХ ВЕДАЎЗабеспячэнне бяспекі заняткаў. Папярэджанне магчымага

траўматызму ў спартыўных залах, басейнах і на адкрытыхпля­цоўках.Падрыхтоўкамесцаў для бяспечных заняткаўфізічныміпрактыкаваннямі. Страхоўка, узаемадапамога пры выкананніфізічныхпрактыкаванняў.Правілыпаводзінучасмасавыхспар­тыўныхівідовішчныхмерапрыемстваў.

Гігіенічныя веды. Уплыў актыўнага рухальнага рэжымунадынамікуразумовайпрацаздольнасцівучняў.Прафілактыкапра­студныхзахворванняў.Відыіспосабызагартоўвання.

1Прынаяўнасціўмоўдлявучэбныхзаняткаўпаплаванні.2Колькасцюгадзіннерэгламентуюцца.

291

Здаровы лад жыцця.Паняццігіпадынаміі,гіпердынаміі,апты­мальнайрухальнайактыўнасці.Спосабыпапярэджання іпераадо­ленняшкодных звычак. Індывідуальнырухальнырэжымвучняўурозныяперыядыгода.

Правілы самастойных заняткаў, самакантроль.Дзённіксама­кантролювучня.Ацэнкаіаналізузроўнюфізічнайпадрыхтаванасці.

Алімпізм і алімпійскі рух.Асноўныякаштоўнасціалімпізму,абвешчаныяўАлімпійскайхартыі.Укладбеларускіхалімпійцаўупрапагандуідэалаўалімпізмуіздаровагаладужыццяпадраста­ючагапакалення.УмовывыдачынагруднагазначкаДзяржаўнагафізкультурна­аздараўленчагакомплексуРэспублікіБеларусь.

АСНОВЫ ВІДАЎ СПОРТУ

ЛЁГКАЯ АТЛЕТЫКАТэарэтычныя звесткі

Правілыбяспечныхпаводзіннаўрокахлёгкайатлетыкі.Пра­вілыабыходжаннясаспартыўнымінвентаром іабсталяваннем.

Паняцце спартыўнай класіфікацыіРэспублікі Беларусь. Рэ­кордысвету,Еўропы,РэспублікіБеларусь,рэгіёна,школыўвідахлёгкайатлетыкі,якіяўваходзяцьупраграмуАлімпійскіхгульняў.Лепшыяспартсменыкраіны,рэгіёна,школыі іхдасягненні.

Практычны матэрыял

Хадзьба. Паскоранымкрокам;скандынаўскаяхадзьба.Бег. З высокага старту30, 60м змаксімальнайхуткасцюна

вынік*1;эстафетныбег;чаўночныбег4×9м;бегначас2,4,6мінззададзенайхуткасцю.

Скачкі з месца. Трайны і пяцярны скачок; уверхштуршкомдзвюманагамі;тоежзпадцягваннемкаленяўнамесцыізрухамнаперад; з нагі на нагу з рухамнаперад. Скачкі праз кароткуюскакалку.

Скачкі з разбегу.Удаўжынюсагнуўшыногі*;увышынюспо­сабам«пераступанне»*.

1Тутідалейзорачкай(*)пазначаныпрактыкаванні,абавязковыядлявывучэння іацэнкітэхніківыканання.

292

Кіданне. Кіданнемяча 150 г змесца і з разбегупакалідоры10мна далёкасць* і на зададзенуюадлегласць; тэніснагамяча змесцаіздвух­трохкрокаўразбегуназададзенуюімаксімальнуюдалёкасць адскоку ад сцяны, у гарызантальную і вертыкальнуюцэль (гімнастычныабруч)задлегласці15—18м.

Развіццёхуткасных,сілавых,хуткасна­сілавых,каардынацый­ныхздольнасцей,гібкасці,вынослівасці.

Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кар дыярэспіраторнай сістэмы.

Бег:z� выключыцьбегзвысокай інтэнсіўнасцю.

Скачкі:z� абмежавацьколькасць і інтэнсіўнасцьвыкананняскачкоў.

Кіданне: z� выключыцькіданнезразбегу;z� абмежавацьвагуснарадаўдлякідання.

Лёгкая атлетыка — кросавая падрыхтоўкаТэарэтычныя звесткі

Правілыбяспечныхпаводзіннаўрокахкросавайпадрыхтоўкі.Папярэджаннемагчымага траўматызмупрыбегупаперасечанаймясцовасцізпераадоленнемнатуральныхперашкод.

Практычны матэрыял

Чаргаваннехадзьбыібегу.Пераадоленневертыкальных(запо­райібезапоры)ігарызантальныхперашкодускачкузпрызямлен­немнааднунагубезпарушэннярытмубегу.Размеркаваннесілнадыстанцыі.Крос2000м (дз)*,3000м (х)*.

Развіццёкаардынацыйныхздольнасцей,хуткаснайіаэробнайвынослівасці.

Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кар дыярэспіраторнай сістэмы.

Бег:z� выкарыстоўвацьупачаткувучэбнагагодатолькіпераменныбег (у чаргаванні з хадзьбой) 2, 4, 6мін, далей паступоваўводзіцьраўнамерныбег;z� выключыцьбегзвысокай інтэнсіўнасцю.

293

Гімнастыка і акрабатыкаТэарэтычныя звесткі

Правілыбяспечныхпаводзіннаўрокахгімнастыкііакрабатыкі.Устаноўкаіпрыбіраннеспартыўнагагімнастычнагаабсталявання.

Практычны матэрыял

Агульнаразвіццёвыя практыкаванні1 і практыкаванні для фар­міравання правільнай паставы.Безпрадметаў,саскакалкай,згім­настычнайпалкай,набіўнымімячамі,гантэлямі,нагімнастычнайлаўцы і з гімнастычнайлаўкай, каля гімнастычнай сценкі і нагімнастычнайсценцы.

Перакладзіна нізкая (х).Пад’ёмпераваротамштуршком ад­ной і махам другой нагой, упор прагнуўшыся, перамах з упорува ўпор верхам, з упору верхампаварот ва ўпор, саскокмахамназадзупору.

Перакладзіна высокая (х).Размахваннівыгінамі,пад’ёмзвісува ўпор сілай, пад’ём з вісу ва ўпорпераваротам*, з вісу саскокмахамназад.

Брусы паралельныя (х). Размахванневаўпорынаперадплеч­чах, на руках, з размахвання ва ўпорына перадплеччахпад’ёммахамнаперад у сед ногі паасобку, з седу ногі паасобку кулёкнаперадсагнуўшысяўседногіпаасобку;зразмахванняваўпорысаскокмахамназад;згінанне іразгінаннерукваўпоры.

Брусы рознавысокія (дз).Віснаверхняйжэрдцы,размахваннівыгінамі, віс прысеўшына ніжняйжэрдцы,штуршкомдзвюманагамівіслежачынаніжняйжэрдцы,седвугломнаніжняйжэрд­цы,саскокзпаваротамна180° з седунабядры.

Бервяно гімнастычнае2 (дз). Прысяданнезнаступнымуставан­нем,паваротнадзвюхнагахнанаскахупаўпрыседзе іпрыседзена180°, саскокпрагнуўшыся;паўтарэннеразвучаныхпрактыка­ванняўзвучэбнайпраграмыVIIIкласа;камбінацыязранейразву­чаныхпрактыкаванняў*.

Апорныяскачкі.Ногіпаасобкупразгімнастычнагаказлавы­шынёй110смудаўжыню*(х),ушырыню*(дз).

1Рэкамендуеццавыкарыстоўвацьупадрыхтоўчайчастцыўрока.2Прыадсутнасцігімнастычнагабервянапрактыкаванневыкон­

ваеццанарэйцыперавернутайгімнастычнайлаўкі.

294

Лажанне.Паканаце(шасце)здапамогайног(дз),бездапамогіногназададзенуюадлегласць (х).

Комплексыпрактыкаванняўранішняй гімнастыкі. З 10­12практыкаванняў з гімнастычнайпалкай,мячом, гантэлямі ў зы­ходным становішчы седзячы і лежачы (па адным комплексе ўкожнайчвэрці).

Акрабатыка. Кулькі наперад, назад, перавароты ўбок, доўгікулёк з двух­трохкрокаў разбегуштуршкомдзвюманагамі (х);мостпрагінамназадздапамогайісамастойна(дз);стойканагалавеіруках,стойкамахамадной,штуршкомдругойнагойнарукахздапамогайісамастойна*(х),стойканалапатках*(дз).Камбінацыязранейразвучаныхпяціпрактыкаванняў*.

Развіццёхуткасных,хуткасна­сілавых,сілавых,каардынацый­ныхздольнасцей,гібкасці,вынослівасці.

1. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам кардыярэспіраторнай сістэмы.

Махі: z� абмежаваць колькасць паўтарэнняў практыкаванняў нагімнастычныхснарадах.

2. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам апорна-рухальнага апарату.

Махі: z� выключыць практыкаванні: «з размахвання ва ўпоры наперадплеччах пад’ёммахам уперад у сед ногі паасобку»,«доўгікулёкздвух­трохкрокаўразбегуштуршкомдзвюманагамі»,«стойканагалаве іруках»,апорныяскачкі.

Лыжныя гонкіТэарэтычныя звесткі

Правілы бяспечныхпаводзін на ўроках па лыжных гонках.Правілыпапярэджанняабмаражэнняўітраўмаўпрыперамяшчэнніналыжах.Загартоўваючаеўздзеяннезаняткаўлыжнымігонкамі.Уплыў заняткаў лыжнымі гонкамі нафізічнае развіццё і павы­шэннеўзроўнюфізічнайпадрыхтаванасцівучня.

Лепшыялыжнікісвету,Еўропы,РэспублікіБеларусь,рэгіёна,школыі іхдасягненні.

295

Практычны матэрыял

Спосабы перамяшчэння.Адначасовыбяскрокавы,аднакрока­вы,двухкрокавыхады;папераменныдвухкрокавыход;пераходададначасовагаходудапераменнага іназад*;пад’ёмы«лесвічкай»,«паўелачкай»,«елачкай»;спускіўвысокай,сярэдняй,нізкайстой­ках;паваротынамесцыіўруху*;тармажэнне«паўплугам»,«плу­гам».Пераадоленнедыстанцыі3000м*развучаныміспосабамі.

Развіццё каардынацыйныхздольнасцей,вынослівасці.

Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кар дыярэспіраторнай сістэмы.

Бег на лыжах:z� абмеркавацьдаўжынюдыстанцыі;z� выключыцьбегналыжахзвысокай інтэнсіўнасцю.

Спартыўныя гульні(вывучаюццадзвезчатырохспартыўныхгульняў)

Тэарэтычныя звесткі

Правілыбяспечныхпаводзіннаўроках спартыўных гульняў.Правілыабыходжання з гульнявым інвентаром і абсталяваннем.Правілы спаборніцтваў па спартыўных гульнях.Моважэстаўсуддзі.Этыкаіграка.Правілыпаводзіннагульняхуякасцігледача(этыкабалельшчыка).

Лепшыя ігракі свету,Еўропы,РэспублікіБеларусь, рэгіёна,школыі іхдасягненні.

Практычны матэрыял

Баскетбол. Стойкі,перамяшчэнніўстойцы,лоўлямячадзвюмаі аднойрукой, вядзеннемяча без зрокавагакантролю, са зменайхуткасці і напрамку руху. Вядзенне папераменна правай і ле­вай рукой.Перадачымяча намесцы і ў руху*; перамяшчэнні зперадачамімячаўпарах,тройках.Кідкіпакальцызмесца,паслявядзення і двух крокаў*.Штрафныкідок*.Абаронныя дзеяннісупраць іграка, які валодаемячом; абаронныя дзеянні супрацьіграка,якіатакуекальцо.Атакуючыядзеяннізперахопліваннеммячаўчасвядзення.Вырываннеівыбіваннемяча,перадачымячапрысустрэчнымруху,адскокамадпадлогі.Прымяненнеразвуча­ныхпрыёмаўваўмовахвучэбнайгульні.Судзейскаяпрактыка.

296

Валейбол. Шматразовыяперадачымячазверхудзвюмарукамінадсабой,упарахітройках,зпераменаймесцаў,празсетку,сто­ячынамесцы,ізперамяшчэнняміўздоўжсеткі*.Перадачамячадзвюмарукамізверхуўскачку.Прыёммячазнізудзвюмарукаміпасляпадачы*.Перадачамяча знізу дзвюмарукамінад сабой, упарах,праз сетку*.Прыёммяча,які адскочыўад сеткі.Ніжняяіверхняяпрамыяпадачы*зпападаннемузоны1,5 і6.Ніжняябакаваяпадача.Двухбаковаягульня.Судзейскаяпрактыка.

Гандбол. Стойкііперамяшчэннііграка,лоўлямяча.Перадачымячаадпляча сагнутайрукой, без замаху,лоўля іперадачымя­чапрысустрэчнымруху*.Вядзеннемячаса змяненнемхуткасціперамяшчэння.Кідкі па варотах*, прыёмы гульні ў абароне, на­падзенні.Найпрасцейшыяўзаемадзеянніўабароне,унападзенні.Прымяненневывучаныхпрыёмаўваўмовахвучэбнайгульні.Су­дзейскаяпрактыка.

Футбол. Перамяшчэнніпа полі з паскарэннямі, спінайнапе­рад,прыстаўнымі,скрыжаванымікрокамі.Вядзеннемячаўнутра­найізнешняйчасткайпад’ёмусазмяненнемхуткасціінапрамкуруху*.Ударынагойпанерухомыммячыімячы,якікоціцца,знеш­нім, унутраным бокампад’ёму*, наском.Спыненнемячанагой,грудзьмі.Ударыпамячы галавойпаслянакідванняпартнёрам.Падманныярухізмячом.Падманныярухізтармажэннемізменайнапрамкурухубезмяча.Найпрасцейшыятактычныякамбінацыіў парах і тройках.Прымяненне развучаныхпрыёмаў ва ўмовахвучэбнайгульні.Судзейскаяпрактыка.

Развіццё хуткасных,хуткасна­сілавых,каардынацыйныхздоль­насцей,вынослівасці.

1. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам кардыярэспіраторнай сістэмы.

Баскетбол, валейбол, гандбол, футбол:z� абмежавацьперамяшчэннізвысокай інтэнсіўнасцю.

2. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца пры парушэнні дзей-насці стрававальнай і мочапалавой сістэм.

Баскетбол, валейбол, гандбол, футбол:z� выключыцьпрактыкаваннізмагчымасцюўдарумячаўвоб­ласцьжывата,тамуштопарушанадзейнасцьстрававальнайімочапалавойсістэм.

297

ТЭСЦІРАВАННЕ ЎЗРОЎНЮ ФІЗІЧНАЙ ПАДРЫХТАВАНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выкананнетэставыхпрактыкаванняўплануеццанастаўнікамна пачатак і заканчэнне навучальнага года.На працягу адна­го ўрока не рэкамендуецца выконваць больш за два тэставыяпрактыкаванні.

Вынікітэставыхпрактыкаванняў(табл.2)выкарыстоўваюццаякдлявызначэнняўзроўнюфізічнайпадрыхтаванасцівучняў,такі для карэкціроўкі паўрочнага каляндарна­тэматычнага плана,зместупланаў­канспектаўурокаў.

Умовывыканання тэставыхпрактыкаванняўпрадстаўленыўДадатку3.

Пералік тэставых практыкаванняў для хлопчыкаў: 1) бег30м;2) чаўночныбег 4×9мабо скачкіпразкароткую скакалку за

1мін;3) скачок у даўжыню з месца або трайны скачок з месца

штуршкомдзвюманагамі; 4) падцягванненаперакладзінеабо згінанне і разгінаннерук

ваўпорылежачы;5) нахіл уперад з зыходнага становішча седзячына падлозе

абонахілуперадззыходнагастановішчастоячынагімнастычнайлаўцы;

6) бег1500м,або хадзьба2000м,або 6­мінутныбег.

Пералік тэставых практыкаванняў для дзяўчынак:1) бег30м;2) чаўночныбег 4×9мабо скачкіпразкароткую скакалку за

1мін;3) скачок у даўжыню змесцаабо кідок набіўногамяча з­за

галавыдзвюмарукамі з зыходнага становішча седзячы,ногі па­асобку;

4) падыманнетулаваззыходнагастановішчалежачынаспінеза1мінабопадыманне іапусканнепрамыхногза1мін;

5) нахіл уперад з зыходнага становішча седзячына падлозеабонахілуперадззыходнагастановішчастоячынагімнастычнайлаўцы;

6) бег1000м,абохадзьба1500м,або6­мінутныбег.

298

Та

бліц

а 2

10

­бал

ьная

шк

ала

ацэн

кі

ўзр

оўн

ю р

азві

цц

я р

ухал

ьны

х з

дол

ьнас

цей

вуч

ня

ў

Тэс

тавы

я п

рак

тык

аван

ні

Бал

ы

10

98

76

54

32

1

Узр

оўн

і фіз

ічн

ай п

адр

ых

тава

нас

ці

Вы

сок

іВ

ыш

эйш

ы

за с

яр

эдн

іС

яр

эдн

іН

іжэй

шы

за

сяр

эдн

іН

ізк

і

Хл

опч

ык

і

Бег30м(с)

4,5

4,7

4,8

4,9

5,0

5,2

5,4

5,6

5,8

6,0

ібольш

Чаў

ноч

ныбег4×9м(с)

або

Скач

кіпразкар

откую

скак

алкуза1мін(разоў

)

9,0

9,1

9,3

9,4

9,6

9,9

10,1

10,4

10,7

11,0

ібольш

124

120

110

100

90

82

73

65

58

54

імен

ш

Скач

окўдаў

жынюзмесца

(см)

або

Трайныскачок

змесцаштурш

­ком

дзвюманагам

і(см)

233

228

223

218

212

202

192

181

171

160

імен

ш

665

640

620

600

580

555

530

500

480

445

імен

ш

Пад

цягван

неўвісена

пер

аклад

зіне(разоў

)а

бо

Згінан

неіразгінан

нерук

ваўпор

ылеж

ачы(разоў

)

12

11

10

87

52

1—

—

34

32

29

26

24

21

18

15

12

10

імен

ш

299

Тэс

тавы

я п

рак

тык

аван

ні

Бал

ы

10

98

76

54

32

1

Узр

оўн

і фіз

ічн

ай п

адр

ых

тава

нас

ці

Вы

сок

іВ

ыш

эйш

ы

за с

яр

эдн

іС

яр

эдн

іН

іжэй

шы

за

сяр

эдн

іН

ізк

і

Нах

ілупер

адззыход

нага

стан

овіш

часедзя

чына

пад

лозе(см)

або

Нах

ілупер

адззыход

нага

стан

овіш

частоя

чына

гімнасты

чнай

лаў

цы(см

)

14

12

11

10

96

41

–1

–3

імен

ш

13

12

10

97

64

20

–4

імен

ш

Бег1500м(мін,с)а

бо

Хад

зьба2000м(мін,с)

або

6­м

інутн

ыбег(м)

5,49

5,58

6,10

6,17

6,28

6,46

7,07

7,29

7,48

8,06

ібольш

13,45

14,00

14,25

14,55

15,30

16,05

16,40

17,10

17,30

18,00

ібольш

1410

1370

1330

1300

1280

1220

1170

1130

1100

1080

імен

ш

Дзя

ўчы

нк

і

Бег30м(с)

5,1

5,2

5,3

5,4

5,5

5,7

5,9

6,1

6,3

6,5

ібольш

Чаў

ноч

ныбег4×9м(с)

або

Скач

кіпразкар

откую

скак

алкуза1мін(разоў

)

10,0

10,1

10,3

10,5

10,7

11,1

11,4

11,8

12,1

12,5

ібольш

135

130

120

112

107

92

80

71

68

65

імен

ш

300

Скач

окудаў

жыню

змесца(см)

або

Кідок

набіўногамячаз­за

галав

ыдзвюмарукам

іззы

ход

нагастан

овіш

ча

седзя

чы,ногіпаасобк

у

(см)

189

184

180

176

171

163

154

145

136

128

імен

ш

495

470

450

425

410

380

340

310

300

290

імен

ш

Пад

ыман

нету

лав

аза

1мін(разоў

)а

бо

Пад

ыман

неіап

уск

анне

прам

ыхногза1мін

(разоў

)

55

53

51

49

47

43

39

35

31

28

імен

ш

30

28

25

22

20

16

13

10

85

імен

ш

Нах

ілупер

адззыход

нага

стан

овіш

часедзя

чына

пад

лозе(см)

або

Нах

ілупер

адззыход

нага

стан

овіш

частоя

чына

гімнасты

чнай

лаў

цы(см

)

19

17

15

14

12

96

2–1

–4

імен

ш

17

15

13

12

11

95

31

–1

імен

ш

Бег1000м(мін,с)а

бо

Хадзьба1500м(м

ін,с)а

бо

6­м

інутн

ыбег(м)

4,41

4,51

5,00

5,12

5,21

5,43

6,02

6,23

6,40

7,04

ібольш

13,05

13,20

13,50

14,00

14,20

14,45

15,00

15,30

16,00

17,00

ібольш

1215

1180

1120

1100

1070

1000

960

910

850

855

імен

ш

301

Та

бліц

а 3

10

­бал

ьная

шк

ала

ацэн

кі

вуч

эбн

ых

нар

мат

ыва

ў п

а за

свае

нн

і

ўмен

ня

ў, н

авы

каў

, р

азві

цц

я р

ухал

ьны

х з

дол

ьнас

цей

вуч

ня

ў

Кон

трол

ьны

я

пр

акты

кав

анн

і

Бал

10

98

76

54

32

1

Хл

опч

ык

і

Бег60м(с)

8,5

8,8

9,1

9,4

9,7

10,0

10,3

10,5

10,7

10,8

ібольш

Бег2000м(мін,с)

8,04

8,30

8,58

9,24

9,50

10,08

10,24

10,40

10,56

10,57

ібольш

Скач

окудаў

жыню

(см)

424

410

396

383

370

350

330

310

290

289

імен

ш

Скач

окувышыню

(см)

125

120

115

—110

——

105

100

95

імен

ш

Кідан

немяча150г

зразбегу(м)

44

42

40

38

37

34

31

28

25

24

імен

ш

Бегналыжах

3км

(мін,с)

14,50

15,30

16,10

16,50

17,30

18,00

18,30

19,00

19,30

19,31

ібольш

Плав

анне50м

(мін,с);

50,25м—

безуліку

часу

1,05

1,10

——

50м

——

25м

—10м

імен

ш

Крос3000м(мін,с)

15,10

15,30

15,50

16,10

16,30

16,50

17,10

17,30

17,50

17,51

ібольш

302

Кан

трол

ьны

я

пр

акты

кав

анн

і

Бал

10

98

76

54

32

1

Дзя

ўчы

нк

і

Бег60м(с)

9,5

9,7

9,9

10,1

10,2

10,3

10,5

10,7

10,9

11,0

іболш

Бег1500м(мін,с)

6,15

6,25

6,35

6,55

7,05

7,15

7,35

7,45

7,55

7,56

іболш

Скач

окудаў

жыню

(см)

376

360

342

326

310

292

276

260

244

243

імен

ш

Скач

окувышыню

(см)

115

110

105

—100

95

—90

85

80

імен

ш

Кідан

немяча150г

зразбегу(м)

27

25

23

21

20

19

18

17

16

15

імен

ш

Пад

цягван

нена

нізкай

пер

аклад

зіне

(разоў

)23

20

19

18

16

14

12

11

10

9

імен

ш

Бегналыжах

3км

(мін,с)

16,15

16,50

17,26

18,03

18,40

19,13

19,46

20,20

20,53

20,54

ібольш

Плав

анне

50м(мін,с);

50,25м—

безулікучасу

1,30

1,40

——

50м

——

25м

—10м

імен

ш

Крос2000м(мін,с)

11,0

11,20

11,35

11,50

12,10

12,45

13,10

13,30

13,50

13,51

ібольш

303

В А Р Ы Я Т Ы Ў Н Ы К А М П А Н Е Н Т

АЭРОБІКА СПАРТЫЎНАЯТэарэтычныя звесткі

Аэробіка спартыўная—выкананнепрактыкаванняў у аэроб­нымрэжымеработыпадмузычнаесуправаджэнне.Аздараўленчаяіпрафілактычнаянакіраванасцьаэробікі.Аэробікавысокайінізкайінтэнсіўнасці. Гігіенічныяпатрабаванні да адзення вучняў, якіязаймаюцца.Харчаванне пры занятках аэробікай.Патрабаваннібяспекідамесцаўзаняткаў,спартыўнагаабсталяванняіінвентару.Прафілактыкатраўматызму.Аказаннепершайдаўрачэбнайдапа­могіпрытраўмах.

Практычны матэрыялРазнавіднасці прыстаўнога кроку ўбок, асноўнага кроку,

скрыжаванагакроку,крокаўногіпаасобку—ногі разам.Камбі­нацыі з асвоеныхкрокаўу спалучэнні з рухамірук (рукі ў бакі,уверх,уперад,управа,улева,кругірукамі,кругіперадплеччамі,кругіплячамі,згінанні іразгінаннірук).

Падскокінагуўперад,убок,назад.Падскокіногіпаасобку—ногіразам.Падскокінамесцынадзвюхнагахуспалучэннізроз­нымірухамірук;папераменнаналевай,правайінадзвюхнагаху спалучэнні з рознымі рухамі рук. Спалучэнне падскокаў ногіпаасобку—ногіразамзрознымістановішчамірук.

Пачарговаешматразоваепадыманнекаленяў.Пачарговаепа­дыманнекаленяўзпадскокам.

Выпадыўперад,убок,зпадскокамі.Махінагаміўперад,убакі,уперад іўбокзпадскокамі.Паўшпагат на правую нагу, левую нагу.Хвалі з зыходных

становішчаўстоячы,седзячынапяткахнападлозе.Паваротына180°і360°стоячынааднойназе,другаяпрыціс­

нута да галенастопа. Раўнавага стоячы на насках, рукі ўверх;стоячына адной назе, другуюнагу ўбок, рукі ўверх або ў бакі.Утрыманнераўнавагіпасляпрызямлення,скачкоўабопадскокаў.

1. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам кардыярэспіраторнай сістэмы.

Падскокі, выпады, махі: z� знізіць інтэнсіўнасцьнагрузкізакоштчастатырухаў.

304

2. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам апорна-рухальнага апарату.

Падскокі: z� абмежавацьколькасцьвыкананыхпадскокаў.

Махі: z� абмежавацьмахавыяпрактыкаваннізмаксімальнайамплі­тудайруху.

БаскетболТэарэтычныя звесткі

Баскетбол—алімпійскі від спорту.Гігіенічныяпатрабаванніда спартыўнага адзення і абутку баскетбаліста. Трэніровачнырэжым.Харчаванне спартсмена.Патрабаванні бяспекі дамесцаўзаняткаў, абсталявання і інвентару.Тактыка­тэхнічныядзеянніігракоўунападзеннііабароне.Правілыспаборніцтваўпабаскет­боле.Абавязкі іправыігракоў ісуддзяў.

Урачэбныкантроль і самакантрольна занятках баскетболам.Прафілактыкатраўматызму.Аказаннепершайдаўрачэбнайдапа­могіпрытраўмах.

Лепшыя баскетбалісты свету, Еўропы,Рэспублікі Беларусьі іхдасягненні.

Практычны матэрыялВысокая,сярэдняяінізкаястойкабаскетбаліста.Скачкіштурш­

комаднойідзвюманагамі.Спыненнекрокаміскачком.Паваротынамесцы,развароты.

Перадачымячадзвюмарукаміадгрудзей,дзвюмарукамізвер­ху,аднойрукойадпляча,стоячынамесцыіўруху.

Лоўлямячадзвюмарукамінаўзроўнігрудзей,дзвюмарукаміпрыпаралельнымісустрэчнымруху,ускачку.Лоўлямячаўспа­лучэннісаспыненнем іпаваротамі.

Спалучэннепрыёмаў«лоўля—перадача—паварот». Вядзенне мяча са змяненнем вышыні адскоку і напрамку,

абвядзеннем перашкод, па крузе; са спыненнем, паваротамі,перадачаміпасігнале.

Кідкі мяча па кальцы дзвюма рукамі ад грудзей, адной адпляча, з адскокам і без адскоку адшчыта,пад вугломдашчытаўруху,штрафныякідкі.

305

Спалучэннепрыёмаў«перадача—лоўля—вядзенне—кідок».Захопмяча—вырыванне.Вырываннеівыбіваннемячаўіграка,

якіспыніўсяпаслявядзення.Накрываннемяча.Перахопліваннемяча стоячызбоку, з­за спіныпрыперадачы, выкананайуздоўжпляцоўкі.Перахопліваннеперадачы,выкананайуздоўжпляцоўкі.

Тактычныядзеянні іграка безмяча: выхадна свабоднаемес­ца для атрыманнямячанасустрачпартнёру, убок адпартнёра змячом.

Вызначэннегульнявойсітуацыі,мэтазгоднайдляпрымяненнявядзення, перадачы, кідка па кальцы.Выбар спосабу вядзеннямяча ікідкапакальцы.

Прымяненне спалучэнняў развучаныхпрыёмаў у гульнявыхсітуацыях.

ВалейболТэарэтычныя звесткі

Валейбол— алімпійскі від спорту. Разнавіднасці валейбо­ла— валейбол, пляжны валейбол. Гігіенічныяпатрабаванні даадзенняіабуткувалейбаліста.Трэніровачнырэжым.Харчаваннеспартсмена.Патрабаванні бяспекі дамесцаў заняткаў, абсталя­ванняіінвентару.Тактыка­тэхнічныядзеянніігракоўуабаронеінападзенні.Расстаноўкаігракоў,гульня«лібера».Абавязкііправыігракоў ісуддзяў.Правілыспаборніцтваўпавалейболе.

Урачэбныкантроль і самакантроль на занятках валейболам.Прафілактыкатраўматызму.Аказаннедаўрачэбнайдапамогіпрытраўмах.

Лепшыявалейбалістысвету,Еўропы,РэспублікіБеларусьііхдасягненні.

Практычны матэрыялПерамяшчэнне прыстаўным,шырокім і кароткім крокам,

тварам, бокам і спінай уперад, з выскокваннем і прызямленнемнаабедзвенагі.Скачокуверхштуршкомадной ідзвюманагамі.

Шматразовыя перадачымяча зверху і знізу дзвюма рукамінад сабой, з адскокамад сценкі, у парах і тройках, з пераменаймесцаў,празсеткуўстановішчыстоячынамесцы.

Прыёммячазнізудзвюмарукаміпасляпадачы.Прыёммяча,якіадскочыўадсеткі.Гульнянагой і іншымічасткаміцела.

306

Атакуючыўдарускачкуштуршкомдзвюманагаміззон2,3і4.Ніжняяпрамаяініжняябакаваяпадачызпападаннемузоны

1,5 і6. Тактыканападзення:індывідуальныядзеянні,падманныяпе­

радачы,выбарнапрамкуперадачы;узаемадзеяннеігракоўпершайідругойлінііпаміжсабойдлязавяршэнняатакі.

Тактыка абароны: узаемастрахоўка свабодных зон.Выкарыс­таннеўгульні«лібера».

Выкарыстаннеразвучаныхпрыёмаўувучэбнайгульні.

ГандболТэарэтычныя звесткі

Гандбол—алімпійсківідспорту.Гігіенічныяпатрабаваннідаадзення і абутку гандбаліста.Трэніровачнырэжым.Харчаваннеспартсмена.Патрабаваннібяспекідамесцаўзаняткаў,абсталяван­няіінвентару.Тактыка­тэхнічныядзеянніігракоўунападзеннііабароне.Тактыка­тэхнічныядзеянні варатара.Абавязкі і правыігракоў ісуддзяў.Правілыспаборніцтваўпагандболе.

Урачэбныкантроль і самакантроль на занятках гандболам.Прафілактыкатраўматызму.Аказаннедаўрачэбнайдапамогіпрытраўмах.

Лепшыя гандбалісты свету,Еўропы,РэспублікіБеларусь і іхдасягненні.

Практычны матэрыялПерамяшчэнне скрыжаваным, прыстаўным,шырокім і ка­

роткімкрокам, тварам, бокам і спінай уперад. Спыненне аднойі дзвюма нагамі. Бег з паскарэннямі на кароткіх адрэзках, бегз выскокваннем і прызямленнемна адну і абедзве нагі. Скачокубокштуршкомаднойнагой.Падзенненарукі,набядроітулавазмесца і зразбегу.

Лоўлямячадзвюмарукамізбоку(безпаваротутулава)стоячынамесцы, у руху, у скачку.Лоўлямяча аднойрукой з захопамі без захопу.Лоўлямяча на вялікай хуткасці перамяшчэння, ускачкупрынепасрэднайблізкасціабаронцы.

Перадачымяча адной рукой (хлёстам,штуршком, кісцевая)на блізкую адлегласць у розныхнапрамках змесца, з разбегу ўадзін, два і тры крокі, у скачку, пасля спынення, пасля лоўлімячазпаўадскоку,паслялоўліўнепасрэднайблізкасціабаронцы.

307

Перадачамяча адной і дзвюмарукамі «ў адзін дотык».Дальняяперадачааднойрукойхлёстампартнёруўруху.

Вядзеннемяча аднаўдарнае без зрокавага кантролю,шмат­ударнае на высокай хуткасці перамяшчэння з праследаваннем.Вядзенне на вялікай хуткасці з рэзкім спыненнем і зменай на­прамкуруху,зпаваротамкругом.

Кідкімячапа варотах аднойрукойхлёстам зверху і збоку, знахіламтулаваўлева іўправа,уапорнымстановішчы,ускачку,зрозныміспосабамібегу,зрознайтраекторыяй(гарызантальнай,сыходзячай, узыходзячай, навеснай) палёту мяча, з далёкай іблізкайадлегласці.

Тактыканападзення: індывідуальныядзеянні,кідкі з адкры­тых і закрытыхпазіцый, выбарнапрамкукідка; узаемадзеяннеігракоў другойлініі паміж сабой для завяршэння атакі, узаема­дзеянне з лінейным іграком, з крайнім іграком, узаемадзеяннекрайнягаіграказлінейным.Камандныядзеянні:пазіцыйнаена­падзеннепасістэмерасстаноўкі4:2,нападзенне6:0звыхадам.

Тактыкаабароны:зоннаяабаронапасістэмерасстаноўкі3:3,абаронаўменшасці5 :6 і4 :6.

Тактыка гульні варатара: выбар пазіцыі ў варотах і ў зоневаратара, стойківаратара,узаемадзеянніваратаразабаронцамі інападаючымі.

Выкарыстаннеразвучаныхпрыёмаўувучэбнайгульні.

1. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам кардыярэспіраторнай сістэмы.

Баскетбол, валейбол, гандбол:z� абмежавацьперамяшчэннізвысокай інтэнсіўнасцю.

2. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца пры парушэнні дзей-насці стрававальнай і мочапалавой сістэм.

Баскетбол, валейбол, гандбол:z� выключыцьпрактыкаваннізмагчымасцюўдарумячаўвоб­ласцьжывата,тамуштопарушанадзейнасцьстрававальнайімочапалавойсістэм.

Гімнастыка атлетычнаяТэарэтычныя звесткі

Правілы бяспечныхпаводзін у трэнажорнай зале, прывыка­нанніпрактыкаванняўзабцяжарваннямі інатрэнажорах.

308

Практычны матэрыялПрактыкаванні для фарміравання правільнай паставы. Хадзь­

ба з прадметам на галаве па лініі на падлозе, па гімнастычнайлаўцы; хадзьба па гімнастычнай лаўцы з гімнастычнай палкайзаспінай,загалавой,надгалавой,прыстаўнымікрокамі,зпава­ротамі,прысяданнямінадзвюх іаднойназе.

Практыкаванні для фарміравання розных груп мышцаў: zz длямышцаўгалёнкі:пад’ёмынанаскібезабцяжарванняў,згантэляміўруках,згрыфамадштангінаплячах;zz длямышцаўспіны:нахілыўперадсаштангайзагалавой;установішчылежачыцягаштангідагрудзей;цягаТ­падобнайштангі да грудзейунахіле; падцягванненаперакладзіне ўвісезвычайным,сярэднім ішырокімхватам;zz длямышцаў грудзей: згінанне і разгінанне рук ва ўпорылежачы (далоні нашырыні плячэй,шырэйплячэй);жымштангі вузкімхватам;развядзенне і звядзеннерук з гантэ­лямі ў становішчылежачынанахіленайлаўцы;жым ган­тэлей іштангіўстановішчылежачынанахіленайлаўцы;zz длямышцаўплечавогапояса:жымгантэлейіштангістоячыі седзячы; цяга блочнай прылады дзвюма рукамі стоячы,седзячыіўнахіле;развядзеннерукзгантэляміседзячынанахіленай лаўцы; пад’ём гантэлі па чарзе правай і левайрукойустановішчыседзячынанахіленайлаўцы;zz длямышцаўрук: згінанне і разгінаннерук з гантэлямі се­дзячына лаўцыпад вуглом45°; хватам зверху разгінаннерук саштангай з­за галавыў становішчы стоячы, лежачынанахіленайлаўцы;zz длямышцаўбрушногапрэса:увісепадцягваннекаленяўдагрудзей;стоячынахілытулаваўбакі;кругавыярухітулавамзгантэлямізагалавой;zz длямышцаў бядра: частковыяпрысяданні (практыкаванневыконваеццана чвэрць, палову або трычвэрці амплітуды)сазмяненнемтэмпу іколькасціпаўтораў.

Практыкаванні, комплексы і гульні для развіцця каардынацый­ных і кандыцыйных здольнасцей вучняў. Кросавыбегад10да30мінз частатойпульсу 120—140уд/мін; гульняўфутбол, баскетбол,гандбол;агульнаразвіццёвыяпрактыкаваннізабцяжарваннемулас­нагацела,зрозныміэспандарамі;практыкаваннінагімнастычнай

309

перакладзіне, брусах, трэнажорах; комплексыпрактыкаванняўкругавойтрэніроўкі,якіяўключаюцьда8­12станцый.

1. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам кардыярэспіраторнай сістэмы.

Практыкаванні для развіцця каардынацыйных здольнасцей:z� у гульні ўфутбол, баскетбол, гандбол абмежавацьперамя­шчэннізвысокай інтэнсіўнасцю;z� абмежаваць інтэнсіўнасцьпрактыкаванняўкругавой трэні­роўкі.

2. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам апорна-рухальнага апарату.

Практыкаванні для развіцця сілы:z� абмежавацьвагуабцяжарвання;z� абмежавацьпадцягванненаперакладзіне і згінанне іразгі­наннерукваўпоры.

Канькабежны спортТэарэтычныя звесткі

Правілыбяспекізаняткаўнаўрокахпаканькабежнымспорце.Падрыхтоўка канькоў і адзення да заняткаў на лёдзе.Правілыпапярэджаннятраўм іабмаражэнняў.

Загартоўваючае ўздзеянне заняткаўканькабежным спортам.Уплыў заняткаў канькабежным спортам нафізічнае развіццё іпавышэннеўзроўнюфізічнайпадрыхтаванасці.

Гігіенічныяпатрабаванні да адзення і абутку.Трэніровачнырэжым.Харчаваннеспартсмена.

Практычны матэрыялСпосабы перамяшчэння.Хадзьбаўканькахпаснезе.Стаянне

на каньках на лёдзе.Адштурхоўванне па чарзе правай і левайнагой.Слізганненадвухканькахпакраілядовайпляцоўкі.Сліз­ганненааднымканькузпрыстаўленнемдругогаканька,надвухканьках«змейкай».Адштурхоўваннеіслізганненадвухканькахпапрамой,папавароцеўправаіўлева.Паваротынадвухканькахдугой і прыстаўнымікрокамі.Тармажэнне«паўплугам» і «плу­гам».Старт.Бегпапрамойіпаварот.Бегзмахавымірухамідзвюхрук.Фінішаванне.Бегнаканьках100,200,300,500мбезулікучасу.Рухавыягульніналёдзе.

310

Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кар дыярэспіраторнай сістэмы.

Бег на каньках:z� абмежаваць даўжынюдыстанцыі, выключыць бегнакань­ках500м;z� выключыцьбегнаканькахзвысокай інтэнсіўнасцю.

Лёгкая атлетыкаТэарэтычныя звесткі

Разнавіднасціідыстанцыібегу.Разнавіднасцііспосабыскач­коў. Разнавіднасці кіданняў іштурханняў.Лёгкаатлетычныямнагабор’і.ЛёгкаяатлетыкаўДзяржаўнымфізкультурна­аздараў­ленчымкомплексеРэспублікіБеларусь.

Практычны матэрыялБег. Са змяненнемхуткасці, са змяненнемнапрамку, з паве­

лічэннем і памяншэннем даўжыні кроку, выскокваннямі ўверхштуршкомправайілевайнагой.Эстафетныбегзадрэзкамі30,60,100м.Чаўночныбег3×10м,4×9м,10×5м.Бегзраўнамернайізменнайхуткасцю,кросавыбег.

Скачкі. Змесцаштуршкомдзвюманагамі.Мнагаскокінадзвюхнагах.Выскокванніўверх здаставаннемрукойпрадмета.Скачкіў даўжыню з разбегу на далёкасць; скачкі ў вышыню з разбегуразвучанымспосабам.

Кіданне. Тэніснагамячанадалёкасцьзмесца,зчатырох­шасцікрокаў і з поўнага разбегуна далёкасць, у гарызантальнуюцэль(гімнастычныабруч)задлегласці10—25м,надалёкасцьадскокуадсцяны.

Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кар дыярэспіраторнай сістэмы.

Бег:z� выключыцьбегзвысокай інтэнсіўнасцю,эстафетныбег.

Скачкі: z� абмежавацьколькасць і інтэнсіўнасць выканання скачкоў,мнагаскокаў,выскокванняў.

Кіданне: z� выключыцькіданнезразбегу.

311

Лыжныя гонкіТэарэтычныя звесткі

Умовы захоўвання і асаблівасці падрыхтоўкі лыжнага інвен­тару,адзенняіабуткудазаняткаў.Спосабыпапярэджанняабма­ражэнняўпрыперамяшчэнніналыжах.Аказаннепершайдапамогіпрытраўмах, абмаражэннях.Уплыў заняткаўлыжнымі гонкамінаўмацаваннездароўя.ГісторыяразвіццялыжнагаспортуўРэс­публіцыБеларусь.Лыжныя гонкі ўДзяржаўнымфізкультурна­аздараўленчымкомплексеРэспублікіБеларусь.

Практычны матэрыялПаваротыпераступаннемнамесцы і ўруху.Паваротымахам

намесцыпразлыжуўперад іпразлыжуназад.Папераменны двухкрокавы і адначасовы аднакрокавы ход.

Пераход з папераменнага ходу на адначасовы.Чаргаванне па­пераменнага двухкрокавага ходу з адначасовым аднакрокавым.Адначасовы двухкрокавы і папераменны чатырохкрокавы ход.Чаргаванне папераменных і адначасовых хадоў.Каньковыход.Чаргаваннеканьковагаходузадначасовыміпапераменнымлыж­ныміхадамі.Бяскрокавыход.Перамяшчэннепаслабаперасечанаймясцовасці з чаргаваннем адначасовых,папераменных і бяскро­кавагахадоў.

Пад’ём«паўелачкай»,«елачкай» і «лесвічкай».Спускпрамаінаўскосуасноўнайстойцы.Спускпрамаўнізкайстойцы.

Тармажэнне «плугам», «упорам». Тармажэнне бакавым са­слізгваннем.

Пераадоленнеперашкодналыжахспосабамі«пераступанне»,«пераскокванне»,«пералажанне».Пераадоленнебугроў(30—50смвышынёй) іўпадзінпрыперамяшчэнніўнізкайстойцы.

Праходжанневучэбныхдыстанцыйзвыкарыстаннемвывуча­ныхспосабаўперамяшчэння.Праходжанневучэбныхдыстанцыйзпераадоленнемспускаў іпад’ёмаў.

Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кар дыярэспіраторнай сістэмы.

Бег на лыжах:z� выключыцьбегналыжахзвысокай інтэнсіўнасцю.

312

ПлаваннеТэарэтычныя звесткі

Правілыбяспечныхпаводзін вучняўу басейне.Падрыхтоўкарэчаў для купання да заняткаў плаваннем.Правілы асабістай іграмадскай гігіеныпрынаведванні басейна.Правілыбяспечнагакупанняўадкрытыхвадаёмах.

Спосабыспартыўнагаплавання.Уплыўзаняткаўплаваннемназдароўе вучняў. Загартоўваючае ўздзеянне заняткаўплаваннем.Самакантрольпадчасзаняткаўплаваннем.

Лепшыяплыўцы свету,Еўропы,РэспублікіБеларусь і іх да­сягненні.

Практычны матэрыялПрактыкаванні на сушы.Актыўныяіпасіўныяпрактыкаванні

дляразвіццярухомасціступні,плечавых,тазабедраныхігалёнка­ступнёвыхсуставаў.Практыкаваннідляразвіццясілавойвынос­лівасцімышцаў рук, ног, брушнога прэса, спіны. Імітацыйныяпрактыкаванні для развіцця каардынацыі рухаў рук і ног прыплаванні абраным стылем.Спецыяльныяпрактыкаванні для ад­працоўкіпавароту.

Практыкаванні ў вадзе. Практыкаванні дляфарміраваннятэхнікірухаўрук,ног і дыханняпрыплаванніабранымстылем.Плаваннеўпоўнайкаардынацыіабранымстылем.Практыкаваннідляадпрацоўкітэхнікіпаваротаўпрыплаванніабранымстылем.Практыкаванні для адпрацоўкі тэхнікі старту.Праплыванне да100млюбымспартыўнымспосабам.

Каардынацыярухаў рук і ногпрыплаванні спосабам«крольнагрудзях»:імітацыяграбкарукамінасушы;плаваннездошкайнанагах,наруках,узгадненнерухаўрук,ногідыхання;ззыход­нагастановішчалежачынагрудзях,рукіўверсе—праплываннеадрэзкаў 5­6м, выконваючы грабок толькі левай рукой, толькіправай рукой, папераменна дзвюма рукамі, выкарыстоўваючыдляпадтрымкіногплавальныядошкі,надзіманыякругіідат.п.;тоеж,алезактыўнымірухамінагамііпоўнымцыкламдыхання;плаваннеспосабам«крольнагрудзях»упоўнайкаардынацыіды­ханнязрухамірук іног.Плаванне25мбезулікучасу.

Каардынацыярухаўрукіногпрыплаванніспосабам«крольнаспіне»:імітацыяграбкарукамінасушы;ззыходнагастановішча

313

лежачынаспіне,рукіўверсе—праплываннеадрэзкаў5­6м,вы­конваючыграбоктолькілевайрукой,толькіправайрукой,папера­меннадзвюмарукамі,выкарыстоўваючыдляпадтрымкіногдошкі,надзіманыякругіідат.п.;тоеж,алезактыўнымірухамінагамііпоўнымцыкламдыхання;плаваннеспосабам«крольнаспіне»ўпоўнайкаардынацыідыханнязработайрукіног.Плаванне25мбезулікучасу.

Скачкі ў ваду. Скачкіўвадузборціканагаміўніз.Спадгала­войунізззыходныхстановішчаўседзячынаборцікуіседзячынатумбачцы.Стартавыскачокувадузтумбачкі.

Развіццё хуткасных,хуткасна­сілавых,сілавых,каардынацый­ных здольнасцей, гібкасці, вынослівасці з акцэнтамна развіццёаэробнайвынослівасці.

Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кардыярэспіраторнай сістэмы.

Плаванне:z� абмежавацьпраплываннезвысокайінтэнсіўнасцюадрэзкаўідыстанцый.

Тэніс настольныТэарэтычныя звесткі

Тэніс настольны—алімпійскі від спорту. Тэніс настольныўАдзінай спартыўнай класіфікацыіРэспублікі Беларусь.Патра­баванні бяспекі дамесцаў заняткаў, абсталявання і інвентару.Санітарна­гігіенічныяпатрабаваннідаадзенняіабуткутэнісіста.Харчаваннеспартсменапрызаняткахтэнісам.Відазмяненнетэх­нікі гульні ў настольны тэніс.Удасканаленне абсталявання і ін­вентару.Правілыгульні.Абавязкііправыігракоўісуддзяў.Пра­філактыка траўматызму. Аказанне даўрачэбнай дапамогі прытраўмах.

Лепшыя спартсмены свету,Еўропы,РэспублікіБеларусь і іхдасягненні.

Практычны матэрыялБег10,30,60м,бегзпаскарэннем,чаўночныбег4×9м,6×20м,

10×5м.Чаўночны бег з вар’іраваннем звычайнага бегу з бегамспінай уперад. Бег з максімальнай хуткасцю 5×30м, 10×30мз інтэрваламіадпачынкуда1мін.

314

Скачкітрайныяіпяцярныязмесцаштуршкомдзвюманагамі.Выскокванне ўверх з нізкага прыседу.Прысяданні па чарзе направай і левай назе. Скачкі на адной назе з паваротамі на 180°у правы і левы бок.Паскарэнні пасля скачкоў з паваротамі на180° і 360°. Скачкі з боку ў бок з пружыністыміпрысяданнямі.Пераскокваннепразгімнастычнуюлаўкуправым ілевымбокам.Выскокваннеўверхзвысокімпадыманнембёдраў («кенгуру»).

Выкрутырукназад з гімнастычнайпалкай з паступовымпа­мяншэннемшырыніхвата.

Набіванне тэніснагамячанаракетцыў гульнявой стойцы і ўперамяшчэннівысока­нізка,пачарзетыльнымідалоневымбокам,рабромракеткі,ручкайракеткі,абсценку,абсценкузпаваротамна360°(зпрысяданнем,зперакладваннемракеткіўдругуюруку)умомантадскокумяча.

Імітацыяўдараў з ракеткай і без ракеткі з уцяжарвальнікаму руцэ; адзіночных, серыйныхудараў, удараў з перамяшчэннемуправаіўлева,наперадіназад;падачымячазпадманнымрухамкорпуса і рукі з ракеткай; удараўу рознымтэмпеперадлюстэр­кам; удараў у зададзеным тэмпе з вар’іраваннем ад павольнагадамаксімальнахуткага ў становішчы стоячынамесцы і з пера­мяшчэннем.

Кідкімячаабсценкуілоўлярозныміспосабамі(правай,левайрукой,здадатковыміскачкамі,прысяданнямі,паваротамі).

Кіданне тэніснагамяча на далёкасць і ў цэль адной кісцю,кісцюіперадплеччам,усёйрукой ікорпусам.

Гульня:дзвюмаракеткамі,«негульнявой»рукой.Гульнядвумамячамі.Гульняаднагосупрацьдвухчалавек.

Падача з элементамі вывучаемага ўдару. Удар на стале падыяганалі. Змяненне напрамку палётумяча пашырыні стала.Змяненнетраекторыіівышыніпалётумячанадсеткай.Змяненнедаўжыні палётумяча.Удар памячы са зменнымпрыходзячымкручэннем.

Змяненнетэмпугульні.Спаборніцтваўпрацяглымутрыманнімяча ў гульні. Гульня«трохвугольнікам» з аднагопункта ў двапункты процілеглага боку. Гульня вывучаемым ударам з двухпунктаў,трохпунктаў,заднойтрэцістала,палавіныстала,дзвюхтрацейстала.

315

Гульнявывучаемымударампакароткіхідоўгіхпрыходзячыхмячах. Гульня і спаборніцтвына дакладнасць пападання ў аба­значаныянасталезоны.Гульня«васьмёркай»пачарзепапрамойіпадыяганалі.

Ударпамячыштуршкомзлеваўперамяшчэнніўправа­ўлева,наперад­назад.Гульняштуршкомзлевадоўга­коратка.Гульняпаўзыходзячым, сыходзячыммячы, у вышэйшымпункце адскокумяча.

Падачаштуршкомзлеваўабазначаныянасталезоны.Ударнакатамсправа.Перамяшчэннепрыўдарынакатамспра­

ва.Хуткаяпадачанакатамсправаўабазначаныянасталезоны.Спалучэнненакату справа іштуршка злева.Перамяшчэннеў

левай стойцыпрынакаце злева.Паваротыпрыўдарахнакатамісправа і злева.

Падрэзка злева.Падача зрэзкай злева. Спалучэнне зрэзкі інакату.

Зрэзка справа.Падача зрэзкайуправаўпазначаныяна сталезоны.Спалучэннезрэзкісправа і зрэзкізлева,зрэзкі інакату.

Падачаплоская і знязначнымкручэннем.Прыёмпадачы.Тактыкагульніўсучаснынастольнытэніс(напрыкладзедэман­

страцыі запісу гульні з паказам і разборам асноўныхварыянтаўтактычныхдзеянняў).

Прымяненнеразвучаныхэлементаўувучэбнайгульні.1. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-

нам кардыярэспіраторнай сістэмы.Бег:z� выключыцьбег змаксімальнайскорасцю5×30м,10×30мз інтэрваламіадпачынкуда1мін.

Скачкі:z� абмежавацьінтэнсіўнасцьскачкоў,выскокванняўіпераскок­ванняў.

2. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца пры парушэнні дзейнасці стра вавальнай і мочапалавой сістэм.

Футбол:z� выключыцьпрактыкаваннізмагчымасцюўдарумячаўвоб­ласцьжывата,тамуштопарушанадзейнасцьстрававальнайімочапалавойсістэм.

316

ФутболТэарэтычныя звесткі

Футбол—алімпійскі від спорту.Разнавіднасціфутбола:фут­бол,міні­футбол,футбол у залах, пляжныфутбол. Гігіенічныяпатрабаванні да адзення і абуткуфутбаліста. Трэніровачны рэ­жым.Харчаванне спартсмена.Патрабаванні бяспекі дамесцаўзаняткаў, абсталявання і інвентару.Тактыка­тэхнічныядзеянніігракоў у нападзенні, паўабароне, абароне. Тактыка­тэхнічныядзеянні варатара.Абавязкі і правы ігракоў і суддзяў.Правілыспаборніцтваўпафутболе.

Самакантроль на заняткахфутболам.Прафілактыка траўма­тызму.Аказаннедаўрачэбнайдапамогіпрытраўмах.

Лепшыяфутбалісты свету,Еўропы,РэспублікіБеларусь і іхдасягненні.

Практычны матэрыялАгульнападрыхтоўчыя, спецыяльна­падрыхтоўчыяпракты­

каванні і эстафеты зфутбольныммячом.Рухавыя гульні і эста­фетызвядзеннеммяча,забводкайстоек,зпрыёмаміспыненнеммяча,зудараміпаваротах,у«лабірынт»(змячомібезмяча),назбліжэннезсапернікам,здвумаітрыманападаючымінапляцоўцыдляміні­футбола, з абаронай варот (дляпадрыхтоўкі варатара),шматпланавыягульнідляразвіццякаардынацыйных,хуткасныхздольнасцей.Гульняўфутболпаспрошчаныхправілах.

Разнастайныяспосабывядзеннямяча,перадачы,ударыіпры­ёмымячанагойігалавой,жангліраваннемячом,гульнііэстафе­тынаразвіццё спрытнасці, гульнявойвынослівасці,дакладнасціўдараўпаваротахіперадачмяча,фарміраванненавыкаўтактыч­ныхдзеянняўуабароне інападзенні, спрошчаныягульні3на3,4 на 4, 5 на 5 ігракоў, гульні длякаманд з 7 чалавек, тэстынагульнявыя здольнасці, гульні ўфутбол камандай з 8 чалавек зулікампадзелуполянаўчасткі.

Ударыправай і левайнагойпанерухомыммячы імячы,якікоціцца, сярэдзінайпад’ёму, унутраным бокам ступні, знешняйчасткайпад’ёму,наском.Практыкаванні ўпарах, тройках, чац­вёркахзвыкарыстаннемтэхніка­тактычныхзвязак:«вядзенне—перадача»,«прыём—перадача»,«прыём—вядзенне—перадача».

317

Ударыпамячынадалёкасцьідакладнасць,абвядзенне—ад­бормяча,абвядзенне—адбор—ударпаваротах,перахопліваннемяча,гульнягалавой,камбінацыіўтройкахзмячом,дзеяннібезмяча (адкрыванне, адцягванне, стварэннеколькаснайперавагі),узаемадзеянне двухнападаючых супраць аднаго абаронцы, двухабаронцаўсупрацьаднагонападаючага,гульнявыяпрактыкаванніўкрузе,квадраце,прамавугольніку ідат.п.

Практыкаванні змячом і безмяча, накіраваныяна развіццёкаардынацыйныхздольнасцей,хуткасці,спрытнасці,дакладнасцірухаў.Гульнізбегам,скачкамі,перадачамімяча.

Практыкаванні пераменнай інтэнсіўнасці для развіцця гуль­нявой вынослівасці (бег з вядзеннеммячана дыстанцыі да 1кмз паскарэннямі, рыўкамі, скачкамі), хуткасна­сілавых якасцей,сілы.

Фізічная нагрузка абмяжоўваецца пры парушэнні дзейнасці стра вавальнай і мочапалавой сістэм.

Футбол:z� выключыцьпрактыкаваннізмагчымасцюўдарумячаўвоб­ласцьжывата,тамуштопарушанадзейнасцьстрававальнайімочапалавойсістэм.

ПРЫКЛАДНЫЯ ДАМАШНІЯ ЗАДАННІКомплекс ранішняй гімнастыкі з 10­12 практыкаванняў у

чаргаваннізгімнастычнайпалкай,скакалкай,гантэлямі.Раўна­мерныбег да 2км (дз) і 3­4км (х).Яздана веласіпедзе 8­10км.Хадзьбана лыжах3­5км.Паўторны бег з высокімпадыманнембядра імаксімальнайчастатойрухаў.Падыманне тулава са ста­новішчалежачынаспіне,рукізагалавой.Падыманнеіапусканнепрамыхногсастановішчалежачынаспінездакрананнемпадлогізагалавой.Падыманнеіапусканне,адвядзеннеізвядзеннерукзгантэлямі1­3кг.Пачарговыяпрысяданнізгантэляміўрукахнаправайілевайназе.Прысяданнізвыскокваннемуверх.Раўнаваганааднойназе(стойка«Фламінга»).Скачкіпразкароткуюскакалкуда 5мін. Згінанне і разгінаннерук ва ўпорылежачы і ва ўпорыседзячыззаду.

Падрыхтоўка і ўдзел ушкольных і раённыхфізкультурна­аздараўленчыхмерапрыемствах, днях здароўя, спартыўных спа­борніцтвах.

318

ПАТРАБАВАННІ ДА ВУЧНЯЎ, ЯКІЯ ЗАВЯРШАЮЦЬ НАВУЧАННЕ НА ДРУГОЙ СТУПЕНІ АГУЛЬНАЙ СЯРЭДНЯЙ АДУКАЦЫІ

Вучніпавінны ведаць і разумець: z� сацыяльную і асобасную значнасцьфізічнай культуры ўсучаснымграмадстве; z� зместздаровага,фізічнаактыўнагаладужыцця;z� негатыўнаеўздзеяннешкодныхзвычакнаразвіццёарганізмавучня; z� станоўчаеўздзеяннефізкультурныхиспартыўныхзаняткаўнаразвіццё і станорганаў ісістэмарганізмачалавека;z� нормырухальнай актыўнасці для аптымальнага развіццяарганізма, умацавання здароўя,падтрымкі разумовай іфі­зічнайпрацаздольнасці; z� крытэрыіфізічнага развіцця і ўзроўніфізічнайпадрыхта­ванасці; z� правілы выканання тэставых практыкаванняў для вызна­чэнняўзроўнюфізічнайпадрыхтаванасці; z� спосабыпапярэджаннятраўматызмупрывыкананніфізічныхпрактыкаванняў;z� правілысамакантролюпадчасвучэбныхісамастойныхфіз­культурныхзаняткаў;z� асноўныякаштоўнасціалімпізму,абвешчаныяўАлімпійскайхартыі,іхуплыўнафарміраваннеўяўленняўпрагарманічнаразвітуюасобу; z� значэнне алімпійскіх ідэалаў дляфізічнага і духоўнага са­маўдасканалення; z� сістэму спартыўных спаборніцтваў па відах спорту, якіяўваходзяцьінеўваходзяцьупраграмуАлімпійскіхгульняў;z� правілыспаборніцтваўвывучаныхгульнявыхвідаўспорту.

Вучніпавінны ведаць і выконваць:z� правілыбяспечныхпаводзін упрацэсе самастойных і арга­нізаваныхфізкультурных і спартыўных заняткаў, падчасудзелуўфізкультурна­аздараўленчыхмерапрыемствах,прынаведванніспартыўна­масавыхмерапрыемстваў; z� правілы асабістай і грамадскай гігіены, гігіенічныяпатра­баванні да спартыўнай вопраткі, абутку, абсталявання іінвентару;

319

z� правілы вымярэння і крытэрыі ацэнкі ўзроўню свайгофі­зічнагаразвіцця іфізічнайпадрыхтаванасці; z� правілыацэнківелічыніфізічнайнагрузкі; z� правілывывучаныхспартыўныхірухавыхгульняў; z� патрабаванніспартыўнайэтыкіпадчасудзелуўспартыўныхспаборніцтвах іфізкультурна­масавыхмерапрыемствах; z� патрабаванні да рухальнага рэжымуў вучэбныя і невучэб­ныядні.

Вучніпавінны ведаць і ўмець правільнавыконваць:z� комплексыпрактыкаванняўранішняйгігіенічнайгімнастыкі,практыкаваннідлязахаванняіпадтрыманняправільнайпа­ставы;z� тэставыяпрактыкаваннідлявызначэнняўзроўнюразвіццярухальныхякасцей; z� нормы і патрабаванні для атрымання нагруднага значкаДзяржаўнагафізкультурна­аздараўленчагакомплексуРэс­публікіБеларусь.

Вучніпавінныўмецьвыкарыстоўвацьнабытыякампетэнцыіўпрактычнайдзейнасці іпаўсядзённымжыцці:

z� прымяняцьатрыманыяведы,сфарміраваныяўменніінавыкідлязахаванняздаровага,фізічнаактыўнагаладужыцця;z� самастойна распрацоўваць і захоўваць індывідуальны ру­хальнырэжымвучэбнага івыхадногадня; z� пастаяннападтрымлівацьправільнуюпаставу; z� ацэньвацьсвойузровеньразвіццяфізічныхякасцейукож­нымтэсце іўзровеньагульнайфізічнайпадрыхтаванасці;z� правільна вымяраць і ацэньвацьузровень свайгофізічнагаразвіцця;z� гуляцьувывучаныяспартыўныяірухавыягульні; z� ажыццяўляцьсудзействаспартыўныхірухавыхгульняў;z� паказацьукожнымтэставымпрактыкаваннііндывідуальнамаксімальнывынік; z� аказвацьпершуюдаўрачэбнуюдапамогупрырозных траў­мах;перамяшчаццаналыжахздапамогайразвучаныхлыж­ныххадоў; праплывацьнеменш за 25м любым спосабамплавання.

320

Да

дат

ак

1

ВУЧЭ

БНА-

МЕТ

АДЫ

ЧНАЕ

ЗАБ

ЕСПЯ

ЧЭНН

Е АД

УКАЦ

ЫЙН

АГА

ПРАЦ

ЭСУ

ПА

ВУЧ

ЭБНЫ

М П

РАДМ

ЕЦЕ

«ФІЗ

ІЧНА

Я КУ

ЛЬТУ

РА І

ЗДАР

ОЎЕ

»

Пер

ечен

ь и

нор

мы

об

есп

ечен

ия

сп

орти

вны

м и

нве

нта

рем

и о

бор

удов

ани

ем, н

еобх

оди

мы

ми

дл

я о

рга

ни

зац

ии

ф

изи

чес

ког

о во

спи

тан

ия

обу

чаю

щи

хся

пр

и п

олуч

ени

и и

ми

общ

его

сред

нег

о, с

пец

иал

ьног

о,

пр

офес

сион

альн

о­те

хн

ич

еск

ого

и с

ред

нег

о сп

еци

альн

ого

обр

азов

ани

я, п

ров

еден

ия

с н

им

и

фи

зкул

ьтур

но­

оздо

ров

ите

льн

ых

и с

пор

тивн

о­м

ассо

вых

мер

опр

ия

тий

1

№

п/п

Наи

мен

ован

ие

Еди

ни

ца

изм

ерен

ия

Кол

ич

еств

о в

учр

ежде

ни

и о

браз

ова-

ни

я с

чи

слом

уч

ащи

хся

(ч

ел.)

:П

ри

меч

ани

я

до 2

20

до 4

40

до 8

80

свы

ше

88

0

12

34

56

78

Сп

орти

вны

й и

нве

нта

рь

и о

бор

удов

ани

е дл

я г

им

нас

тик

и, а

кр

обат

ик

и, а

эроб

ик

и

и а

тлет

ич

еск

ой г

им

нас

тик

и

1Аптечка

шту

ка

1ш

тукавкаж

дом

спор

тивн

омзал

еипом

ещен

ии,присп

особлен

ном

длязан

яти

йфизи

ческой

культурой

испор

том

—

2Бревноги

мнасти

ческое

шту

ка

—1

11

—

1 Дад

атак

2дапастанов

ыМ

іністэрства

адукац

ыіРэспубл

ікіБел

арусьад14.07.2014№

105(друкуец

цана

мов

еар

ыгінал

а).

321

12

34

56

78

3Брусьягимнасти

ческиеуни­

версальн

ые

шту

ка

11

12

—

4Гантел

ип

ерем

еннойм

асс

ы

(0,5—

5кг)

пар

а10

20

40

40

—

5Грифдляш

танги

шту

ка

11

22

массадо10кг

6Гиря

шту

ка

24

46

16кг,24кг

7Диск

идляш

танги

пар

а8

816

16

от1до15кг

каж

договеса

8Ж

ердидлягимнастических

брусьев

шту

ка

12

34

—

9Кан

атдлялазан

ьядиам

етром

30мм

шту

ка

11

23

—

10

Кан

атдляпер

етяги

вания

шту

ка

11

11

—

11

Кегли

шту

ка

68

10

12

—

12

Козел

гимнасти

ческий

шту

ка

11

12

—

13

Кон

ьги

мнасти

ческий

шту

ка

11

12

—

14

Ков

риктуристск

ий

шту

ка

12

12

24

24

длязан

яти

й

спец

медгрупп

15

Матгимнасти

ческий

шту

ка

10

20

30

40

—

322

12

34

56

78

16

Мости

кгимнасти

ческий

шту

ка

22

24

—

17

Мячмал

ыйрезинов

ый

шту

ка

10

16

16

20

—

18

Обр

учгимнасти

ческий

шту

ка

15

20

30

40

—

19

Пал

каги

мнасти

ческая

шту

ка

10

20

40

40

—

20

Пер

еклад

инаги

мнасти

ческая

шту

ка

11

12

—

21

Пер

еклад

инанав

есная

шту

ка

510

10

10

—

22

Скак

алкаги

мнасти

ческая

шту

ка

20

20

40

40

—

23

Скак

алкаги

мнасти

ческая

шту

ка

22

33

длина5м

24

Скам

ейкаги

мнасти

ческая

шту

ка

68

10

15

—

25

Стенкаги

мнасти

ческая

шту

ка

610

10

16

—

26

Флаж

окшту

ка

10

15

20

20

—

27

Эсп

андер

шту

ка

610

10

20

—

Лег

коа

тлет

ич

еск

ий

сп

орти

вны

й и

нве

нта

рь

28

Брусок

деревянный5×5×10см

пар

а4

810

16

—

29

Кан

атоград

ительн

ыйсфлаж

­кам

иметр

100

100

100

200

—

30

Кол

одкистартовы

епар

а2

46

8—

323

12

34

56

78

31

Ком

плек

тнагрудныхном

еров

ком

плек

т1

11

2от1до100

32

Ком

плек

туказател

ейметраж

аком

плек

т1

11

2от10до60м

33

Мяч:

33.1

набивн

оймедбол1кг

шту

ка

510

15

20

—

33.2

набивн

оймедбол2кг

шту

ка

510

15

20

—

33.3

набивн

оймедбол3кг

шту

ка

58

10

15

—

33.4

набивн

оймедбол5кг

шту

ка

58

810

—

33.5

дляметан

ия(150г)

шту

ка

12

15

20

30

—

34

План

ка:

34.1

дляпрыжков

ввысоту

шту

ка

11

23

—

34.2

изм

ерительн

аядляпрыжков

в

высоту

шту

ка

11

23

—

35

Рулеткаизм

ерительн

аяшту

ка

11

24

—

36

Сек

ундом

ершту

ка

23

510

—

37

Стойкидляпрыжков

ввысоту

пар

а1

12

3—

38

Тран

спар

анты

«Старт»,

«Финиш»

шту

ка

11

22

—

39

Туфлибегов

ыесшипам

ипар

а10

20

30

60

—

324

12

34

56

78

40

Эстаф

етная

пал

очка

шту

ка

810

16

20

—

Сп

орти

вны

й и

нве

нта

рь

для

зи

мн

их

ви

дов

спор

та

41

Ботинкилыжные

пар

а30

60

100

150

—

42

Кон

ьки

пар

а10

20

30

50

разныхразмер

ов

43

Клюшкахок

кей

ная

шту

ка

12

20

30

50

—

44

Лыжибегов

ые

пар

а30

60

100

150

—

45

Лыжныекреп

лен

ия

пар

а30

60

100

150

—

46

Мазьлыжная

ком

плек

т—

——

—приобретаетсяпо

мер

енеобх

оди­

мости

47

Пал

килыжные

пар

а30

60

100

150

—

48

Сан

ки

шту

ка

10

10

10

10

—

49

Шай

бахок

кей

ная

шту

ка

812

12

18

—

Ин

вен

тар

ь дл

я с

пор

тивн

ых

, под

виж

ны

х и

нар

одн

ых

игр

50

Битадлягор

одков

шту

ка

44

88

—

51

Вол

аншту

ка

——

——

приобретаю

тся

помер

енеобх

оди­

мости

52

Вор

ота:

325

12

34

56

78

52.1

гандбольн

ые

пар

а1

11

2—

52.2

футбол

ьные

пар

а1

11

2—

53

Гор

одки

ком

плек

т2

34

6—

54

Кол

ьцобаск

етбольн

оепар

а4

68

14

—

55

Ком

плек

тдлянастольн

ого

тенниса

ком

плек

т2

46

6—

56

Мяч:

56.1

баск

етбольн

ый

шту

ка

10

20

30

60

—

56.2

волей

больн

ый

шту

ка

10

20

30

60

—

56.3

гандбольн

ый

шту

ка

46

10

20

—

56.4

мал

ыйрезинов

ый

шту

ка

10

20

30

60

—

56.5

длянастольн

оготенниса

шту

ка

——

——

приобретаю

тся

помер

енеобх

оди­

мости

56.6

теннисн

ый

шту

ка

——

——

приобретаю

тся

помер

енеобх

оди­

мости

56.7

футбол

ьный

шту

ка

510

15

30

—

57

Насос

шту

ка

12

24

—

58

Рак

етка:

326

12

34

56

78

58.1

бадминтонная

пар

а10

15

20

30

—

58.2

длянастольн

оготенниса

пар

а6

12

18

24

—

58.3

теннисн

аяпар

а5

10

15

20

—

59

Сви

сток

судей

ский

шту

ка

23

46

—

60

Сетка:

60.1

длябад

минтона

шту

ка

11

23

—

60.2

длябаскетбольн

ыхкол

ецпар

а6

10

15

30

—

60.3

волей

больн

аяпар

а1

23

4—

60.4

дляган

дбольн

ыхвор

отпар

а1

11

2—

60.5

теннисн

аяшту

ка

22

34

—

60.6

футбол

ьная

пар

а1

11

2—

61

Стойки:

61.1

баск

етбольн

ые

пар

а1

12

3—

61.2

волей

больн

ые

пар

а1

12

3—

61.3

дляобвод

ки

шту

ка

810

15

20

—

62

Столдлянастольн

оготенниса

шту

ка

23

46

—

63

Флаж

оксудей

ский

шту

ка

66

88

—

327

12

34

56

78

64

Часыш

ахматные

шту

ка

24

46

—

65

Шаш

ки

ком

плек

т6

812

20

—

66

Шах

маты

ком

плек

т6

812

20

—

67

Щитбаск

етбольн

ый

пар

а2

46

10

—

Сп

орти

вны

й т

ури

стск

ий

ин

вен

тар

ь

68

Аптечкапох

одная

шту

ка

22

44

—

69

Кар

абинтуристск

ий

шту

ка

10

15

20

30

—

70

Ком

пас

шту

ка

68

12

20

—

71

Ков

риктуристск

ий

шту

ка

20

30

40

60

—

72

Ком

плек

т:

72.1

костр

овыхпринад

леж

ностей

шту

ка

24

610

—

72.2

посудыдляприготовл

ения

пищи

шту

ка

24

610

—

73

Меш

окспал

ьный

шту

ка

20

30

40

60

—

74

Пал

аткату

ристск

аяшту

ка

610

10

20

—

75

Рюкзактуристск

ий

шту

ка

20

30

40

60

—

76

Топ

ориктуристск

ий

шту

ка

24

610

—

328

12

34

56

78

77

Фал

кап

рон

овый:

77.1

диам

етром

8—

10мм

метр

40

80

100

150

—

77.2

диам

етром

12—

14мм

метр

40

40

50

50

—

Сп

орти

вны

й и

нве

нта

рь

для

мн

огоб

ори

й Г

осуд

арст

вен

ног

о ф

изк

ульт

урн

о­оз

дор

ови

тел

ьног

о к

омп

лек

са

Рес

пуб

ли

ки

Бел

арус

ь

85

Винтовк

апневматическая

шту

ка

24

610

—

86

Пат

рон

ыдлявинто

вкипнев

­матической

шту

ка

——

——

приобретаю

тсяпо

мер

енеобх

оди­

мости

Доп

олн

ите

льн

ый

сп

орти

вны

й и

нве

нта

рь

и о

бор

удов

ани

е, п

ри

обр

етае

мы

е за

сч

ет с

ред

ств

пр

ин

ося

щей

до-

ход

ы д

еяте

льн

ости

, без

возм

ездн

ой (

спон

сор

ской

) п

омощ

и ю

ри

дич

еск

их

ли

ц, и

нди

виду

альн

ых

п

ред

пр

ин

им

ател

ей

Тех

ни

чес

ки

е ср

едст

ва о

буч

ени

я

87

Видеокам

ера

шту

ка

11

11

—

88

Ком

пью

тер

шту

ка

11

11

—

89

Мегаф

оншту

ка

11

23

—

90

Микроф

оншту

ка

11

12

—

91

Музы

кал

ьныйцен

тршту

ка

11

11

—

92

Проектормультимедийный

шту

ка

11

11

—

329

12

34

56

78

93

Тел

евизор

шту

ка

11

11

—

94

Уси

лительскол

онкам

ишту

ка

11

11

—

95

Шнур(удлинитель)эл

ектр

и­

ческий

шту

ка

11

11

до50м

96

Экран

пер

еносной

шту

ка

11

11

—

Сп

орти

вны

й г

им

нас

тич

еск

ий

ин

вен

тар

ь и

обо

руд

ован

ие

97

Вер

евоч

касгрузом

шту

ка

23

46

до5м

98

Трен

ажер

(оп

ерац

ион

ныйили

многоф

ункцион

альн

ый)

шту

ка

24

46

—

99

Штанга

шту

ка

12

23

—

100

Эсп

андер

шту

ка

68

10

15

—

101

Ган

телиразборные

пар

а4

810

12

до10кг

Сп

орти

вная

эк

ип

ир

овк

а дл

я с

бор

ны

х к

оман

д уч

реж

ден

ия

обр

азов

ани

я

102

Костю

мспор

тивн

ый

шту

ка

10

18

20

20

—

103

Май

ка,пол

урук

авка,футболка

спор

тивн

аяшту

ка

10

18

20

20

—

104

Трусы

спор

тивн

ые

шту

ка

10

18

20

20

—

105

Кроссовк

испор

тивн

ые

пар

а10

18

20

30

—

Дадатак 2

МЕТОДЫКА ПРАВЯДЗЕННЯ ПРОБЫ З 20 ПРЫСЯДАННЯМІ

Методыка:адпачынак5мін.Падлікчастатысардэчныхскара­чэнняў(ЧСС)за10с(пералікза1мін).Даеццадазіраванаянагруз­каўвыглядзе20прысяданняўза30с.ПаслянагрузкіпадлічваеццаЧССзапершыя10скожнаймінутыаднаўлення(пералікза1мін).

ДлядазіраванняпараметраўфізічнайнагрузкіажыццяўляеццадзяленневучняўнападгрупыўзалежнасціадузроўнюпрыростуЧССнапершаймінуце ічасуаднаўлення (табл.4).

Табліца 4Дазіраванне параметраў фізічнай нагрузкі

ПадгрупыАб’ём

фізічнай нагрузкіІнтэнсіўнасць

фізічнай нагрузкі

ПрыростЧСС Якуасноўнайгрупе

Якуасноўнайгрупе

ПрыростЧССад50да75%

Якуасноўнайгрупе

Зніжанана20%

ПрыростЧСС>75%ічасаднаўленняЧСС>5мін

Зніжанына20%

Зніжанана30%

331

Дадатак 3

УМОВЫ ВЫКАНАННЯ ТЭСТАВЫХ ПРАКТЫКАВАННЯЎБег 1000, 1500 м выконваеццана бегавойдарожцы стадыёна

з высокага старту. Кожнаму вучню даецца адна спроба. Стартгрупавы.Вучням,якіяпарушыліправілыспаборніцтваўпабегу,а таксама не фінішавалі, у пратакол выканання кантрольныхпрактыкаванняў выстаўляецца0 балаў.Вынік вымяраецца з да­кладнасцюда1с.

6­мінутны бегвыконваеццанабегавойдарожцыстадыёна,якаяпапярэдне размячаеццанакожныя10 або 20м.Рэкамендуеццаправодзіць забегі асобна сярод хлопчыкаў і дзяўчынак. Групахлопчыкаў(дзяўчынак)стартуеадначасова.Падчасбегунастаўніклічыцьколькасцькругоў,якіяпераадолелі вучні.Па заканчэнні6міннастаўнікпадаегукавысігнал(напрыклад,здапамогайсвіст­ка),пасляякогавучніпераходзяцьнакрок,запомніўшымесца,дзеіх застаўсігнал.Затымнастаўніккожнамувучню індывідуальнавылічвае даўжынюпераадоленай дыстанцыі з улікамколькасціпоўныхкругоўітойчасткібегавойдарожкі,дзевучаньперайшоўнакрок.

Прывыкананні тэставагапрактыкаванняне дапускаеццапе­раходзіць на крок, спыняцца для адпачынку або «зразаць» ды­станцыю.Вучням, якія парушылі ўказаныяправілы, а таксаманефінішавалі, у пратакол выканання тэставыхпрактыкаванняўвыстаўляецца0балаў.Выніквымяраеццаздакладнасцюда10м.

Хадзьба 1500, 2000 м выконваеццана бегавой дарожцы ста­дыёна.Рэкамендуецца выконваць тэставае практыкаванне асоб­насяродхлопчыкаўідзяўчынак.Прыневялікайнапаўняльнасцікласадапускаеццавыкананнепрактыкаванняадначасоваўсімівуч­нямі.Групахлопчыкаў (дзяўчынак)стартуеадначасова.

Прывыкананнітэставагапрактыкаваннянедапускаеццапера­ходзіцьнабег,чаргавацьбегзхадзьбой,спыняццадляадпачын­ку або «зразаць»дыстанцыю.Вучням,якіяпарушылі ўказаныяправілы,атаксаматым,якіянефінішавалі,упратаколвыкананнятэставыхпрактыкаванняўвыстаўляецца0балаў.Часпераадоленнядыстанцыівымяраеццаздакладнасцюда0,1с.

Падцягванне на перакладзіне выконваеццана гімнастычнайперакладзінеззыходнагастановішча«вісхватамзверху».Кожнаму

332

вучнюдаеццааднаспроба.Падчасвыкананняпрактыкаваннянедапускаюццазгінаннітулаваіногукаленныхсуставах,развядзен­не,скрыжаваннеііншыярухінагамі,рыўкі,махііразгойдванне,перахопліванні рук.Падцягванне залічваецца, калі падбародаквучня знаходзіццавышэй заўзровеньперакладзіны, апрыапус­каннірукіпоўнасцювыпрамляюццаўлокцевыхсуставах.

Падыманне тулава за 1 мінвыконваеццанагімнастычнаймацеззыходнагастановішча«лежачынаспіне,рукіскрыжаваныперадгрудзьмі,далоніналокцевыхсуставах,ступніногзафіксаваны».Вугалукаленнымсуставескладае90°.Кожнамувучнюдаеццааднаспроба.Падчасвыкананняпрактыкаваннянедапускаюццарыўкірукамі. Залічваецца колькасць нахілаў тулава пры дакрананнілокцевых ікаленныхсуставаў знаступнымапусканнемна спінуідакрананнемлапаткамідагімнастычнайматы.

Падыманне і апусканне прамых ног за 1 мін выконваеццанагімнастычнаймаце з зыходнага становішча «лежачына спіне,рукі за галавой,прамыяногіразам».Настаўнікабодругівучаньразмяшчаецца з боку галавы тэсціруемага і ўтрымлівае яго залокцевыясуставы.Пасігналенастаўніка(адначасоваўключаеццасекундамер) вучаньпадымаепрамыяногі да вугла90° да дакра­нання галёнкай да гімнастычнай палкі, загадзя замацаванай унерухомым становішчы або ўтрымліваемайнастаўнікам. Затымтэсціруемыапускаеногідадакрананняпяткамідагімнастычнайматы.Залічваеццаколькасцьпоўныхцыклаў (падыманне і апу­сканне)напрацягу1мін.

Згінанне і разгінанне рук ва ўпоры лежачы. Вучаньпрымаезыходнаестановішча«ўпорлежачы,кісцірукнашырыніплячэй,ногіразам».Захоўваючыпрамоестановішчатулава іног,вучаньзгінаерукіўлокцевыхсуставахдавугланеменшза90°і,выпрам­ляючырукі, вяртаецца ў зыходнае становішча.Не дапускаеццазгінацьногі ітулава,дакранаццадападлогікаленямі ігрудзьмі.Залічваеццаколькасцьзгінанняўіразгінанняўрукбезпарушэнняўказаныхпатрабаванняў.

Бег 30 м праводзіцца на прамой бегавой дарожцы стадыё­на. Дапускаецца выкарыстанне высокага або нізкага старту.Кожнамувучнюдаеццааднаспроба.Вучню,якіпарушыўправілыспаборніцтваўубегу (фальстарт),можабыцьдадзенааднададат­коваяспроба.Вынікбегувымяраеццаздакладнасцюда0,1с.

333

Чаўночны бег4 × 9 м выконваеццаўспартыўнайзаленапалавіневалейбольнайпляцоўкі.Колькасцьудзельнікаўуаднымзабегунебольшая за 2 чалавекі.Кожнаму вучнюдаюцца дзве спробы за­пар.Пакамандзе «Падрыхтавацца!» вучні падыходзяцьда лініістарту (якправіла, гэтасярэдзінавалейбольнайпляцоўкі) іпры­маюцьстановішчавысокагастартуўнапрамкудапярэдняйлініі,дзенасупрацькожнага вучняляжацьдва брускі 50 × 50 × 100ммнаадлегласці100ммадзінададнаго (рыс.1).

старт­ф

ініш

5м ібольш 9м

Рыс. 1

Пакамандзе«Марш!»вучнібягуцьдапярэдняйлініі,бяруцькожныпааднымбруску(незакрануўшыдругі),паварочваюццаібягуцьназад.Падбегшыдалініі«старт­фініш»,кладуцьнаяе(абозаяе)брусок(кідацьнельга!),разварочваюццаібягуцьзабруском,які застаўся на лініі.Падбегшы да лініі, бяруць другі брусок,разварочваюцца, бягуць да лініі «старт­фініш» і, не зніжаючыхуткасці,перасякаюцьяезбрускомуруках.

Час выканання чаўночнага бегу кожным вучнемфіксуеццаздакладнасцюда0,1с.Залічваеццалепшывынікздвухспроб.

Скачкі праз кароткую скакалку за 1 мін выконваюцца нацвёрдымпакрыцці (у спартыўнай зале, на гульнявойпляцоўцыабо бегавой дарожцы стадыёна).Кручэнне скакалкі выконваец­ца толькі наперад. Скачкі выконваюцца з абавязковай апорайна абедзвенагі адначасова.Дапускаецца выкарыстоўвацьлюбыяскакалкіпрамысловай вытворчасці або самаробныя (напрыклад,з турысцкагафала). Забараняецца выкарыстоўвацьна скакалцы

334

ўстаўкі­ўцяжарвальнікі.Прыпамылцыўчасскачкоўсекундамернеспыняецца,авучаньпрацягваевыконвацьскачкі.Залічваеццасумарнаяколькасцьскачкоўнапрацягу30сабо1мін.

Скачок у даўжыню з месцавыконваеццаштуршкомдзвюманагамінападлозеспартыўнайзалы.Кожнамувучнюдаецца3спробызапар.Не дапускаецца выконваць скачкі ў яму з пяском.Вынік вымя­раецца з дакладнасцюда 1 см. Залічваеццалепшывынік з трохспроб.

Трайны скачок з месца штуршком дзвюма нагамівыконваеццанападлозеспартыўнайзалыабонадарожцыстадыёназпрызям­леннемпасля трэцяга скачка ў скачковуюяму.Скачкі выконва­юццаштуршкомдзвюманагамізлітнабеззатрымакіспыненняў.Кожнамувучнюдаецца3 спробызапар.Выніквымяраецца з да­кладнасцюда1см.Залічваеццалепшывынікзтрохспроб.

Кідок набіўнога мяча з­за галавы дзвюма рукамівыконваеццаўспартыўнайзалеззыходнагастановішчаседзячы,ногіпаасобку,пяткі на кантрольнай лініі. Выкарыстоўваеццамяч вагой 1 кг.Вучаньутрымліваемячдзвюмарукамінадгалавой,затымзгінаерукі ў локцевых суставах, апускаемяч за галаву і рэзкімрухамкідае яго ўперад­уверх.Кожнаму вучнюдаецца3 спробы запар.Вынік вымяраецца з дакладнасцю да 1 см. Залічваецца лепшывынікзтрохспроб.

Нахіл уперад з зыходнага становішча седзячы на падлозе.Вучань садзіцца на падлогу з боку знака «–» (мінус), пяткі нашырынітазаналінііОВупіраюццаваўпорыдляног,ступнівер­тыкальна (рыс. 2).Двапартнёры з двух бакоўпрыціскаюцьягокаленідападлогі,недазваляючызгінацьногіўкаленныхсуставах.

С О Д

В + (плюс)– (мінус)

Рыс. 2

Вучанькладзеаднудалоньнатыльныбокдругойдалоні,апу­скаерукінападлогу,выконваедвапапярэдніянахілы,слізгаючыдалонямі ўздоўж вымяральнай лінейкі па лініі СД.На трэцімнахілевучаньмаксімальнанахіляеццаўперадіўгэтымстановішчы

затрымліваецца на 3 с. Вынікфіксуецца паметцы, дасягнутайкончыкамі самкнутых (!) сярэдніхпальцаў рук, і вызначаецца здакладнасцюда1см.

Нахіл уперад з зыходнага становішча стоячы на гімнастычнай лаўцы. Для ацэнкі выніку выкарыстоўваецца вымяральнаялінейка, прымацаваная вертыкальна да гімнастычнай лаўкі.Вучаньпрымаезыходнаестановішча,пяткіінаскіногразам.Наскіневыходзяцьзакрайгімнастычнайлаўкі.Тэсціруемыкладзеаднудалонь на тыльны бок другой далоні, выконвае два папярэдніянахілы, слізгаючы далонямі рук уздоўж вымяральнай лінейкі.На трэцім нахіле вучаньмаксімальна нахіляецца ўперад і ў гэ­тымстановішчызатрымліваеццана3с.Недапускаеццазгінанненогукаленныхсуставах.Вынікфіксуеццапаметцы,дасягнутайкончыкамі самкнутых (!) сярэдніхпальцаў рук, і вызначаецца здакладнасцюда1см.

336

Дадатак 4

ГАДЗІНА ЗДАРОЎЯ І СПОРТУ(35 гадзін)

БаскетболВучэбны матэрыял

Тэхніка­тактычныя дзеянні. Прыёмы,спосабывыкананняііхразнавіднасці.Стойкііграка,перамяшчэнні,спыненні,трыманнеілоўлямяча,перадачы,вядзенне,кідкіпакальцы.Індывідуальныядзеянніўнападзенні іабароне.Персанальнаяабарона.

Аматарскі і прафесійны баскетбол і яго відовішчнасць. Аргані­зацыя і правядзенне аматарскіх спаборніцтваў па баскетболе.Прафесійныя падыходы да баскетбола. Этыка іграка.Правілыпаводзіннагульняхуякасцібалельшчыка.Лепшыяігракісвету,краіныірэгіёну і іхдасягненні.

Паўтарэнне пройдзенага матэрыялу: перамяшчэнні іграка(хадзьба, бег, скачкі, павароты, спыненні); лоўлямяча адной ідзвюмарукамі;вядзеннемячабеззрокавагакантролюсазмяненнемнапрамку іхуткасці;перадачымячанамесцыіўперамяшчэнні;перадачымячапрысустрэчнымруху;кідкімячапакальцызмесцааднойрукойадплячазблізкайісярэдняйдыстанцыі;кідкіўруху,штрафныкідок;спыненнекрокаміскачкомпаслявядзенняіпе­радачмяча;шчыльнаяапекаіграказмячомібезмяча;выбіваннеівырываннемяча;персанальнаяабарона.

Лоўлямяча,яківысокаляціць:намесцы,ускачку,уруху.Перадачымячанамесцыіўруху,сустрэчныяперадачыўпа­

рах;тройках;калонахпапаветрыізадскокамадпадлогі.Вядзеннемяча без зрокавага кантролю са зменай напрамку

іхуткасці:намесцыіўруху,навучаннепаваротам.Кідкімячапакальцы:змесца(аднойрукойадплячазсярэд­

няй і далёкай дыстанцыі; пасля перамяшчэнняў, паскарэнняў,скачкоў); у руху (кідок аднойрукой знізу, дзвюмарукамі знізу;атакакарзіныпадузепаслявядзенняідвухкрокаў;атакапаслядвухкрокаўсходу);ускачку(пасляспыненняскачком,крокам).

Фінтыіспалучэнніпрыёмаў:фінтнапраход—праход;вядзен­не—паварот—кідок;фінтнапраход—вядзенне—паварот—кідок;фінтнапраход—фінтнакідок—праход—кідок.

337

Накрываннемяча:упарахнамесцыіўруху.Перахопліваннемячаўгульнявыхзаданнях.Дзеянні іграка безмяча: выхадна свабоднаемесцадляатры­

маннямяча;выхаддляадцягвання.Індывідуальныядзеяннііграказмячом: выхад з атрыманнеммяча—перадача на кідокмяча;выхад з атрыманнеммяча—кідокмяча; выхад з атрыманнеммяча—праходзвядзеннеммяча.

ВалейболВучэбны матэрыял

Тэхніка­тактычныя дзеянні. Асаблівасцівыкананнягульнявыхпрыёмаў (стоек, перамяшчэнняў, перадач, падач, нападаючагаўдару).Індывідуальныядзеянніўнападзеннііабароне.Групавыяўзаемадзеянніўнападзенні іабароне.

Аматарскі і прафесійны валейбол і яго відовішчнасць. Арга­нізацыяіправядзеннеаматарскіхспаборніцтваўпавалейболе.Пра­фесійныяпадыходыдавалейбола.Этыкаіграка.Правілыпаводзінна гульняхуякасці балельшчыка.Лепшыя ігракі свету,краіныірэгіёну і іхдасягненні.

Паўтарэнне пройдзенага матэрыялу: стойкі; перамяшчэнні(хадзьба, прыстаўныя крокі, двайныкрок, скачок, бег, скачкі,спыненні пасляперамяшчэнняў); перадачамяча дзвюмарукамізверхунамесцы і пасляперамяшчэнняў, са змяненнемнапрам­ку; перадачамяча дзвюма рукамі знізу намесцы і пасля пера­мяшчэнняў, са змяненнемнапрамку; падача ніжняя прамая надакладнасць;падачаверхняяпрамаянадакладнасць.

Перадача мяча дзвюма рукамі зверху на месцы: з розныхзыходныхстановішчаў (седзячы,зпрыседу),паслярозныхпрак­тыкаванняў(упорпрысеўшы—упорлежачы—выскачыць),зуда­рамабсцяну,упары,надсабой.

Перадачамяча дзвюмарукамі зверхупасляперамяшчэнняў:зударамабсцяну,задскокамадпадлогі,упары,упарызадско­камадпадлогі,надсабой (задскокамадпадлогі ібез),групавыяпрактыкаванні:зпераменаймесцаў.

Перадачамяча дзвюма рукамі знізу намесцы: з розных зы­ходныхстановішчаў (седзячы,зпрыседу),паслярозныхпракты­каванняў(паваротна360°),зударамабсцяну,упары,надсабой.

338

Перадачамяча дзвюма рукамі знізу пасля перамяшчэнняў:зударамабсцяну,задскокамадпадлогі,упары,упарызадско­камадпадлогі,надсабой (задскокамадпадлогі ібез),групавыяпрактыкаванні:зпераменаймесцаў.

Перадачамячадзвюмарукамізверхусазмяненнемнапрамку:перадача ў тройках, чацвёрках, па зонах (напрыклад, з зоны 5узону3,з3—у4,з4—назаду5).

Перадачамяча дзвюмарукамі знізу са змяненнемнапрамку:перадача ў тройках, чацвёрках, па зонах (напрыклад, з зоны 5узону3,з3—у4,з4—назаду5).

Перадачамяча дзвюма рукамі зверху праз сетку (намесцыі пасляперамяшчэння): перадачыў розных спалучэннях (пасляперадачынадсабойзверху(знізу)—партнёру,пасляпаваротуна360°,паслядотыкудасеткі),зрознайадлегласціадсеткі (карот­кая, доўгая); перадача з перамяшчэннем у калоне (калоны раз­мешчаныпразсетку),упарахвыкананнеперадачызпрасоўваннемуздоўжсеткі.

Перадачамяча дзвюма рукамі знізу праз сетку (на месцы іпасля перамяшчэння): перадачы ў розных спалучэннях (пасляперадачынадсабойзверху(знізу)—партнёру,пасляпаваротуна360°,паслядотыкудасеткі),зрознайадлегласціадсеткі (карот­кай, доўгай); перадача з перамяшчэннем у калоне (калоныраз­мешчаныпразсетку),упарахвыкананнеперадачызпрасоўваннемуздоўжсеткі.

Перадачамячадзвюмарукамізверхуўскачку:імітацыі,прак­тыкаванні з нерухомыммячом, з уласнагападкідвання, з накід­ванняпартнёра.

Падачаверхняяпрамая:спаборніцтвынавыкананнеўстаноў­ленайнастаўнікамколькасціпадач,спаборніцтвынадакладнасцьпападання ў вызначаныквадрат, падачыў блізкуючасткупля­цоўкі,падачыўдалёкуючасткупляцоўкі,падачыўлевуючасткупляцоўкі, падачыўправуючасткупляцоўкі, падачына даклад­насцьузону.

Падачаніжняяпрамая: спаборніцтвына выкананнеўстаноў­ленай настаўнікам колькасці падач, спаборніцтвы на даклад­насцьпападанняў вызначаныквадрат,падачыў блізкуючасткупляцоўкі, падачы ў далёкую частку пляцоўкі, падачы ў левую

339

частку пляцоўкі, падачы ў правуючастку пляцоўкі, падачынадакладнасцьузону.

Нападаючыўдар: практыкаванні для засваення разбегу, на­скоку, практыкаванні для засваення ўдарнага руху, імітацыяпрыёму,практыкаванні з нерухомыммячом, выкананненапада­ючага ўдару з накідваннянастаўніка і партнёра, практыкаваннізуласнагападкідвання.

Прыёммячазпадачы:упарахнабакавыхлініях,прыёмпада­чы,парыразмешчаныпразсеткуўтрохметрахадсеткі,ушасціметрахадсеткі,прыёммячаўпарах,адзінразмешчаныназадняйлініі, насупраць выконваюццападачы (сілавыя,якіяплануюць,зрознайтраекторыяй)змесцападачы.

Змяненне напрамку перадач: перадача ў тройках па зонах(напрыклад,ззоны5узону3,з3—у4,з4—назаду5).

Падачаваўстаноўленыквадрат,упэўнуюзонупляцоўкі:пада­чынадакладнасцьузону,спаборніцтвынадакладнасцьпападанняваўстаноўленыквадрат.

Прывыкананнінападаючыхудараў:выбарспосабуадбіваннямячапразсетку,імітацыяатакуючагаўдаруіперадача(«падман»)на бок сапернікадзвюмарукамі, імітацыяатакуючагаўдарудляадцягванняўвагісаперніка.

Узаемадзеянне паміж ігракамі пярэдняй лініі: ігрок зоны 3выконваеперадачуў зону4 або 2, калі сувязны ігрок будзе зна­ходзіццаўзоне2.

Узаемадзеяннепаміжігракаміпярэдняйізадняйлініі:ігрок,якіпрымаепадачу(нападаючыўдар),накіроўваемячігракуўзону3,яківыконваеперадачуўзону4або2.

Выбармесцапрыпрыёмепадачы:выхадпадмячузалежнасціаднапрамкупалётумяча.

Выбар спосабупрыёмупадачы: у залежнасці ад траекторыі іхуткасці палётумяча прыёмпадачы выконваць дзвюма рукамізверхуабодзвюмарукамізнізу.

Узаемадзеянне ігракоў, якія прымаюць падачу, з сувязныміграком: ігрок, які прымаепадачу (нападаючыўдар) накіроўваемяч ігракуў зону3,калі сувязныбудзе знаходзіццаў зоне2, тоігрок, які прымае падачу (нападаючы ўдар), павінен выканацьдаводкумяча ў зону 2.Прыём з падачыў зону 3 дляперадачы:

340

ігрок,які займаецца,размяшчаеццаў зоне6 (5,1),падачаймячнакіроўваюць іграку,якіпавіненвыканацьдаводкуўзону3.

Страхоўка іграка, які прымае падачу: кожны ігрок павіненбыцьгатовыпадстрахавацьпартнёра,якіпрымаепадачу,асаблівакалябакавыхліній.Ігрок,якіневалодаепрыёмам,укрытычныямомантыгульнівыключаеццанаогул.Прыгэтымзоныдзеянняўпераразмяркоўваюццапаміж іншымі ігракамі.Тры ігракіразме­шчанына задняйлініі, адзін—каля сеткі,падачупрымаеадзінігрок, астатнія страхуюць (прыём іграка зоны1— страхуе ігрокзоны6,прымаеігрокзоны6—страхуюцьігракізон1і5,прыёміграказоны5—страхуе ігрокзоны6).

Прыправядзеннівучэбныхгульняўужывацьвывучаныятэх­ніка­тактычныядзеянні.

ГандболВучэбны матэрыял

Тэхніка бяспекі падчас заняткаў гандболам. Выкананнепатрабаванняў пры падрыхтоўцы абсталявання і інвентару дафакультатыўных заняткаў.Падрыхтоўка гульнявогаполя і пля­цовакдазаняткаў.Прафілактыкатраўматызму.Аказаннепершайдаўрачэбнайдапамогіпрыўдарах,ранкахііншыхнайбольштыпо­выхтраўмахгандбалістаў.Урачэбныкантроль:рэгулярнасцьпра­ходжаннямедаглядаў,допускдазаняткаўіўдзелуўспартыўныхспаборніцтвах.

Тэхніка­тактычныя дзеянні ігракоў абароны і нападзення. Гульнявыядзеянні ў гульні 2на 3, 3 на 4, 3 на 2, 4 на 3 ігракі.Перадачамячаўразрэздвумабаронцам,уадрыўзвыхадамадзіннаадзінзваратаром.

Тэхніка­тактычныя дзеянні:фінт— абход, адбор—фінт—кідок па варотах, стварэнне колькаснай перавагі, падманныядзеяннібезмячаізмячом,гульнядвухнападаючыхсупрацьтрохабаронцаў, гульня трохнападаючыхсупрацьдвухабаронцаў, за­слон,барацьбазавыгаднуюпазіцыю.

Падманныядзеянні(паскарэнні,разваротыідат.п.)безмячаі з мячом;жангліраваннемячамі, папераменна правай і левайрукой; вядзеннемяча з перадачамі ў парахпапераменнаправайі левайрукойу высокім тэмпе і з паскарэннямі; перадачымяча

341

правай і левай рукой, у скачку, з апорыпрыпаралельным і су­стрэчнымруху; у парах і тройках, спыненнемяча, які коціцца,правай і левай рукой з наступнайперадачай; лоўлямяча левайрукой,правайрукой, дзвюмарукамі, кідокпа варотаху скачкуз апоры; кідкі правай і левай рукой па нерухомым і мячы, якікоціцца,зпападаннемуваротызсярэдняйідалёкайдыстанцыі;кідкіпаваротахзлініі, звугла,сяміметровыякідкі.

ФутболВучэбны матэрыял

Тэхніка­тактычныя дзеянні ігракоў абароны і нападзення. Гульнявыядзеянні ў гульні 2на 3, 3 на 4, 3 на 2, 4 на 3 ігракі.Перадачамячаўразрэздвумабаронцам,уадрыўзвыхадамадзінна адзін з варатаром. Тэхніка­тактычныя дзеянні: адбор— аб­водка—перадача, адбор—абводка—ударпа варотах, стварэн­неколькаснайперавагі, падманныядзеянні безмяча і змячом,гульня двух нападаючых супраць трох абаронцаў, гульня трохнападаючых супраць двух абаронцаў, заслон варатара, барацьбазавыгаднуюпазіцыю.

Практыка судзейства гульні ў футбол. Судзейства гульні ўякасцісакратара,памочнікасуддзіўполі,бакавогасуддзі,суддзіўполі.

Гульня ў футбол, удзел у спаборніцтвах. Гульняна стандарт­нымполіпоўныміскладамі.Удзелуматчавыхсустрэчах,першын­ствахустановыадукацыі,рэгіянальныхтурнірах.

Правілы гульні. Падманныя дзеянні (паскарэнні, разваротыідат.п.)безмяча і змячом.

Жангліраваннемячомаднойнагой,папераменнаправайілевайнагой,пачарзенагой і галавой.

Вядзеннемячазперадачаміўпарахпапераменнаправайілевайнагойувысокімтэмпе і зпаскарэннямі.

Перадачымячаправайілевайнагой,галавойпрыпаралельнымісустрэчнымруху.

Упарахітройкахспыненнемяча,якікоціцца,правайілевайнагойзнаступнайперадачай.

Спыненненагойігрудзьмімяча,якіляціць,знаступнымуда­рампаваротах.

Ударыправайілевайнагойпанерухомымімячы,якікоціцца,сярэдзінай пад’ёму, унутраным бокам ступні, знешняй часткайпад’ёму, наском з пападаннем у вароты з сярэдняй і далёкайдыстанцыі.

Ударпа варотах галавойпасляпадачы саштрафнога і вугла­вогаўдару.

Тэхніка­тактычныя звязкі ў парах, тройках, чацвёрках: вя­дзенне—перадача,прыём—перадача,прыём—вядзенне—пе­радача, вядзенне—ударпа варотах, прыём—ударпа варотах,спыненне—перадача.

Гульня варатара: лоўля і адбіваннемяча рукамі стоячы намесцы і ў руху,лоўлямячарукамі ўпадзенні, увядзеннемячаўгульнюкідком адной рукой, ударамнагой па нерухомыммячыіпаслянакідвання.

Эстафетызвядзеннеміперадачамімячаўмаксімальнахуткімтэмпе.

Увядзеннемячаў гульнюкідкомдзвюмарукамі з­за бакавойлініі.Гульняўфутбол6на6,8на8 ігракоў іпоўныміскладамі.

З м е с т

Беларускаямова .......................................................... 3Беларускаялiтаратура .................................................. 16Русскийязык .............................................................. 31Русскаялитература ...................................................... 41Замежнаямова (англійская,нямецкая,французская,

іспанская,кітайская) .............................................. 58Матэматыка ................................................................ 83Інфарматыка ............................................................... 99ГісторыяБеларусі (1917г.—пачатакХХIст.) ............... 107СусветнаягісторыяНавейшагачасу

(1918г.—пачатакXXIст.) ..................................... 122Грамадазнаўства .......................................................... 146Геаграфія .................................................................... 157Біялогія ...................................................................... 175Фізіка ........................................................................ 197Хімія .......................................................................... 209Працоўнаенавучанне.Абслуговаяпраца ........................ 220Працоўнаенавучанне.Тэхнічнаяпраца .......................... 241Мастацтва (айчынная і сусветнаямастацкаякультура) .... 263Фізічнаякультура і здароўе .......................................... 284

Вучэбнаевыданне

ВУЧЭБНЫЯ ПРАГРАМЫ

па вучэбных прадметах для ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі

з беларускай мовай навучання і выхавання

IХ клас

Нач.рэдакцыйна­выдавецкагааддзелаГ. І. БандарэнкаРэдактарыМ. А. Яршова, Т. У. Прымачонак, І. М. Лапанец

ВокладкаЮ. М. ГалавейкаКамп’ютарнаявёрсткаА. М. Брыкет

КарэктарыД. Р. Лосік, В. П. Шкрэдава, К. В. Шобік

Падпісанададруку09.08.2019.Фармат60×841/16.Папераафсетная.

Друкафсетны.Ум.друк.арк.20,00.Ул.­выд.арк.16,0.Тыраж2372экз.Заказ

Навукова­метадычнаяўстанова«Нацыянальныінстытутадукацыі»МіністэрстваадукацыіРэспублікіБеларусь.

Пасведчаннеабдзяржаўнайрэгістрацыівыдаўца,вытворцы,распаўсюджвальнікадрукаваныхвыданняў№1/263ад02.04.2014.

Вул.Караля,16,220004,г.Мінск

ААТ«Прамдрук».Пасведчаннеабдзяржаўнайрэгістрацыівыдаўца,вытворцы,

распаўсюджвальнікадрукаваныхвыданняў№2/21ад23.11.2013.Вул.Чарняхоўскага,3,220049,г.Мінск