____________

ÀÒÀËÀÐ ÑÞÇÖ

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ” ÁÀÊÛ-2004

____________

Áó êèòàá Àçÿðáàéúàí àòàëàð ñþçëÿðèíèí ÿí ìöõòÿëèô íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà éåíèäÿí òÿðòèá åäèëÿðÿê òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Tÿrtib vÿ þn sþzön möÿllifi: Cÿlal Bÿéäèëè (Mÿmmÿdov)ôilologiya elmlÿri namizÿdi

Elmi redaktor: Èsrafil Aááàñëûôilologiya elmlÿri doktoru, professor

398.9 - dc 21AZEAtalar sþzö. Áàêû, “Þíäÿð íÿøðèééàò”, 2004, 264 ñÿù.

Cild-cild kitablardakû mÿnanû bÿzÿn bir ne÷ÿ kÿlmÿyÿ sûüdûran, ona gþrÿdÿ hÿlÿ ÿski ÷aülardan bÿri “yazûlmamûø möqÿddÿs kitabûn ayÿlÿri tÿk qav-ranan atalar sþzlÿri” ulu babalarûn mödriklik dÿfinÿsinin birÿr hikmÿt incilÿri,fikir cþvhÿrlÿridir...

Bu nÿørdÿ elin döøöncÿ dönyasûndan qopan hÿmin hikmÿtamiz qÿlpÿlÿrin– Azÿrbaycan atalar sþzlÿrinin toplanmasû vÿ nÿøri sahÿsindÿ yöz ildÿn artûqbir dþvr ÿrzindÿ gþstÿrilÿn zÿngin fÿaliyyÿtin baølûca nÿticÿlÿri ÿhatÿ olunur.Kitabûn sonuna yazûlû qaynaqlardan se÷mÿ atalar sþzlÿri ÿlavÿ edilibdir.

Hazûrkû nÿør geniø oxucu kötlÿsi, elÿcÿ dÿ aüûz ÿdÿbiyyatû ilÿ mÿøüulolanlar ö÷ön nÿzÿrdÿ tutulmuødur.

ISBN 9952-416-01-5© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004

____________

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû

èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà

êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”

12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû

èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà

ùÿäèééÿ åäèëèð

4

____________

ÁÖÒÖÍ ÑÞÇËßÐÄßÍ ÓËÓ ÑÞÇËßÐ

ßn bþyök hikmÿtlÿri ÿn sadÿ vÿ dÿrin øÿkildÿ anladan atalar sþzlÿriucsuz-bucaqsûz bir alÿmdir. Fikrin daim canlû olduüu, duyüu dolu bu sþzlÿralÿmindÿ hÿqiqi xalq ruhunun axûcûlûüû, sÿrrastlûüû, dÿrin vÿ tÿsirli ifadÿsi var.Örÿyi yerindÿn oynadacaq qÿdÿr gþzÿl vÿ incÿ olan, mþhkÿm milli xösusiy-yÿtÿ, koloritÿ malik olduüu ö÷ön baøqa dillÿrÿ dÿ ÷ox zaman eynilÿ ÷evrilÿbilmÿyÿn hÿmiøÿ canlû hÿmin sþz incilÿri bötþvlökdÿ bir xÿzinÿdir – hikmÿtxÿzinÿsi. “Xalqûn otuyla bitib suyuyla axan diliylÿ” zÿngin hikmÿt xÿz-inÿsinin bu incilÿridir ki, hÿr biri xalq ruhunun dÿrinliklÿrindÿn doüur, tÿcrö-bÿdÿn ÷ûxmûø vÿ sûnanmûø olub dillÿrdÿ dolaøan, el i÷indÿ gÿzdikcÿ isÿ incÿ-lÿn vÿ cilalanan qÿti fikirlÿri bildirir.

“Cild-cild kitablar dolusu mÿna vÿ hikmÿti þzönÿ sûüdûran” bu el yara-dûcûlûüû nömunÿlÿri “bitirÿn, yetirÿn, gÿtirÿn” el döhasûnûn vÿ saülam xalqfÿlsÿfÿsinin narûn zÿrrÿlÿridir. Obrazlû tÿfÿkkörön aforizm øÿklindÿ ifadÿsiolmaq etibarilÿ atalar sþzlÿri milli tÿfÿkkördÿki cilalanmûø tarixi tÿcröbÿni,dÿrin vÿ sanballû hÿyat hÿqiqÿtlÿrini bÿdii idrak vÿ tÿxÿyyölön sözgÿcindÿnke÷irÿrÿk yaøadûr, onlarû tökÿnmÿz bir enerjiylÿ dolüun ÿks etdirir.

“Ulu babalarûn mödriklik dÿfinÿsi”nin birÿr hikmÿt incilÿri vÿ fikir cþv-hÿrlÿri olan atalar sþzlÿri, el mÿsÿllÿridir ki, obrazlû tÿfÿkkörön qida mÿnbÿyikimi zehinlÿrÿ tÿpÿr verir. ßcdadlarûn ruhunu yaøadan bu sþzlÿrdÿn döøöncÿ-lÿrÿ ÿtir sa÷ûlûr, göc-qövvÿt gÿlir, ÿqlin-döøöncÿnin qapûlarû onlarûn özönÿqapanan zaman isÿ yazûlanlardan doüma ana dilinin nÿfÿsini almaq, ÿtriniduymaq olmur. Bu özdÿndir, milli döøöncÿ hÿmiøÿ tÿpÿr qazanmaqdan þtröbirÿr ÿcdad yadigarû olan atalar sþzlÿrinÿ öz tutur, þz qidasûnû bir dÿ onlardanalûr. Atalardan qalma bu þyödlÿrin bÿzÿn bircÿciyindÿ ifadÿ olunan mÿtlÿb-lÿrlÿ bir elin, ne÷ÿ-ne÷ÿ nÿsillÿrin zÿkasû iøûüûnda tÿøÿkköl tapan ÿxlaqûna,dininÿ vÿ fÿlsÿfÿsinÿ, milli bÿdii idrak vÿ tÿxÿyyölönön sonsuz geniøliyinÿ,bir sþzlÿ, millÿti millÿt elÿyÿn bötön mÿnÿvi dÿyÿrlÿrÿ bÿlÿd olmaq olar.Onun belÿ bir tÿsir göcöndÿn bötön dþvrlÿrin bþyök sþz ustalarû, mötÿfÿkkir-lÿr yerli-yerindÿ vÿ sÿnÿtkarlûqla faydalanmûølar.

Dilin tarixi inkiøafû nÿticÿsindÿ yaranaraq mÿnaca da bþlönmÿz olan ata-lar sþzlÿri bu dilin ÿski adÿt-ÿnÿnÿlÿrÿ gözgö tutan mörÿkkÿb frazeoloji sis-temiylÿ bötþvlÿømiø, onunla i÷-i÷ÿ yoürulmuødur. Ona gþrÿ dÿ atalar sþzön-dÿ, mÿsÿllÿrdÿ bir sþzö yerindÿn oynatmaq, ya sþzlÿrin sûrasûnû dÿyiødirmÿko ifadÿnin sintaksisini pozub tÿsir göcönö azalda bilir. ×önki hÿmin tÿrkiblÿr

milli dil vÿ döøöncÿnin bir-birinÿ qarøûlûqlû tÿsiri nÿticÿsindÿ artûq qÿli-blÿømiø bir øÿkil almûødûr. Dil ilÿ folklorun sÿrhÿdindÿ dayanan vÿ xalqûnmilli tÿfÿkkör sÿviyyÿsini anlamaq baxûmûndan heyrÿtamiz dÿrÿcÿdÿ bþyökdÿyÿri olan bu tÿrkiblÿrdÿ alûnmalar da az qala yox dÿrÿcÿsindÿdir.

Xalq fÿlsÿfÿsinin dÿrinliyini qeyri-adi bir tamlûqla ifadÿ elÿyÿn atalarsþzlÿrini misralara bþlöb qafiyÿsini, rÿdifini axtarmaq doüru deyil, ÷önkionlar onsuz belÿ simmetriyalû, ritmikdir. “Qanadlû sþz”, “ipÿ-sapa dözölmÿ-miø incilÿr”, “dilin gölzarû” kimi adlar verilÿn, az sþzlÿ ÿn geniø mÿnalar ifa-dÿ elÿmÿk qödrÿtindÿ olan bu xalq ifadÿlÿri, yeri gÿlmiøkÿn, tÿkcÿ dilin gþ-zÿlliyinÿ xidmÿt elÿmir. Bir dili þyrÿnÿrkÿn o dildÿki idiomlarla, frazeolo-gizmlÿrlÿ yanaøû, o dilin canlûdan canlû hÿmin paremik vahidlÿrini dÿ bilmÿkgÿrÿk olur. Mÿrhum prof. Samÿt ßlizadÿ elm alÿmindÿ þzönön bÿlli elÿdiyi“Oüuznamÿ” abidÿsinÿ “Mödrikliyin sþnmÿz iøûüû” adlû þn sþzöndÿ haqlûolaraq deyirdi: “Atalar sþzlÿri bugönkö oxucuya nÿ verir, hÿr bir paremikvahidin ÿn qiymÿtli cÿhÿti nÿdÿdir: yûücamlûüûndamû, nÿsihÿtamiz ruhunda,obrazlûlûüûnda, ahÿngindÿmi vÿ ya dÿrin ictimai-fÿlsÿfi mÿzmunundamû?ßlbÿttÿ, bu xösusiyyÿtlÿrin ideal vÿhdÿtindÿ!

Hÿtta biz atalar sþzlÿrinÿ su, ÷þrÿk, udduüumuz havatÿk o qÿdÿr vÿrdiø et-miøik ki, az qala, onlarû adilÿødirmiøik: göndÿlik mÿiøÿt nitqimizdÿ dÿ, elmitÿdqiqatlarda da. Bu, ÿsl mþcözÿdir ki, “atasûz-anasûz” doüulan hÿr bir paremikvahid uzun mÿsafÿlÿr, dolambac yollar ke÷ib, ÿcdadûmûzûn canlû sÿsini, nÿfÿsi-ni, gah nikbin, gah bÿdbin ÿhvali-ruhiyyÿsini, tÿcröbÿdÿn ÷ûxmûø þyöd-nÿsihÿ-tini, mözÿffÿr dÿrrakÿsini tarixin qaranlûq girdabûndan ÷ûxarûb bizÿ ÷atdûrûr.Doürudan da, atalar sþzö bötön sþzlÿrdÿn uludur, cömlÿ miqyaslû, traktat siqlÿtlisþzödör; hÿr bir atalar sþzöndÿ bir kitablûq fikir, mÿlumat xÿzinÿsi vardûr.

Dözlöyö, sÿrrastlûüû, aydûnlûüû, emosionallûüû, lakonizmi vÿ bÿdii tÿsirgöcö ilÿ atalar sþzönÿ bÿrabÿr tutulasû sþz hanû?! Min illik zölmÿtin sþndörÿbilmÿdiyi bu idrak qûüûlcûmlarû hÿr kÿsin yaddaøûnda hÿmiøÿ gönÿø qÿdÿrhÿrarÿtli, su kimi hÿyatidir.

Xalqûn möøahidÿlÿrini, tÿsÿvvör vÿ tÿfÿkkör tÿrzini, canlû mÿntiqini hifzelÿyÿn atalar sþzö sûxûlmûø yaydûr: onun ÿsl enerjisi, tÿsir qövvÿsi nitq mÿqa-mûnda, konkret zaman, øÿrait daxilindÿ bilinir. Bu halda hÿr bir paremik vahidÿyrini doürayan qûlûnca, zölmÿti daüûdan iøûüa, yaxud dÿrdlÿrÿ øÿfa verÿnmÿlhÿmÿ ÷evrilir”1.

Hÿr birinin östÿ þz yökö olduüuna mÿnasû da iølÿndiyi kontekstdÿnaydûnlaøan vÿ bÿlli bir situasiyanûn iøarÿsi kimi ÷ûxûø elÿyÿn ÷eøidli atalar sþz-lÿri paremik vahid olaraq aforizm mahiyyÿtlidir. Gþzÿl obrazlar yaradan bu

5

____________1 “Îüóçíàìÿ”, Áàêû, Éàçû÷û, 1987, ñ.10-11

6

____________

vahidlÿr bötþvlökdÿ eyni mÿzmunlu variantlar tþrÿdÿ bilirlÿr ki, hÿmin va-riantlarûn meydana gÿlmÿsini øÿrtlÿndirÿn dÿ invariantû tÿøkil edÿn o situasi-yanûn elÿ þzödör.

Yöksÿk estetik dÿyÿri ilÿ se÷ilÿn uludan ulu bu sþzlÿrin ÿsasûnda insanû÷evrÿlÿyÿn ger÷ÿkliklÿr özÿrindÿ doürudan-doüruya möøahidÿ vÿ sûnaqlardayanûr. Fÿlsÿfÿnin belÿ sadÿ vÿ ilkin baølanüûcû olan atalar sþzlÿrindÿ ÿnmöxtÿlif yþnlÿriylÿ hÿyat hadisÿlÿrindÿn hÿm dÿ sonsuz dÿrÿcÿdÿ, bitmÿz-tökÿnmÿz bir rÿngarÿngliklÿ bÿhs edilir. Onlarda bir ÷oxlarûna möbahisÿli vÿziddiyyÿtli kimi gþrönÿn cÿhÿtlÿr isÿ, ÿlbÿttÿ ki, varlûüû, yaradûlûøû, hÿyatûbötön cÿhÿtlÿri ilÿ þzöndÿ ÿks etdirÿn el fÿlsÿfÿsinin þz dialektikasûndan gÿlir.

Atalar sþzlÿrinin mÿcazi mÿnaya, mÿzmuna vÿ ÷oxmÿnalûlûüa gþrÿ tÿs-nifi deyirlÿr ki, þzlöyöndÿ bu prinsip yanlûødûr, ÷önki haqqûnda danûøûlanparemik vahidlÿr az qala bötönlöklÿ mÿcazi mÿna vÿ mÿzmun özÿrindÿ quru-ludur. Mÿhz mÿcazi mÿzmun özÿrindÿ qurulan, daha doürusu, þzlöyöndÿmetaforadan ibarÿt olan vÿ buna gþrÿ dÿ he÷ hansû halda hÿrfi anlamda qav-ranmayan atalar sþzlÿri bötön dþvrlÿrdÿ milli tÿfÿkkörlÿ sûx baülanan bir sis-tem kimi xalq dilinin canlûlûüûnû bötön göcöylÿ gþstÿrir. Bÿzi möÿlliflÿr ata-lar sþzönön mÿzmunu ilÿ hÿtta milli xarakter arasûndakû mönasibÿtlÿri möÿy-yÿn etmÿyÿ ÷alûømûølar. Hÿqiqÿtÿn bu dÿrin mÿnalû canlû nitqin þzödör ki, he÷bir zaman bizi “klassik yazûlû ÿdÿbi dildÿn fÿrqli olaraq milli dil vÿ tÿfÿkkörÿsasûndan uzaqlaømaüa qoymayûbdûr”.

Obrazlûlûüûn xösusi vasitÿlÿrindÿn olan mÿcazilik bþyök bir qismi tÿbiÿt-dÿki qanunauyüunluqlarla insan tÿbiÿtinin qarøûlaødûrûlmasû özÿrindÿ qurul-muø atalar sþzlÿrinin mÿnaca ÷ox aydûn vÿ bÿdii ifadÿsini tÿmin edir. Hÿminparemik vahidlÿrdÿ östÿlik istiarÿ, kinayÿ, eyham vÿ tÿzad kimi þzÿlliklÿr dÿvar. Ger÷ÿkdÿn, insan tÿfÿkkörönön ilkin ÷aülarûnda dönyanû tÿsnifat, tutuø-durma yolu ilÿ anlamaüûn ösulu kimi bir-birinÿ ÿks anlayûølardan – ikiliqarøûdurmalardan istifadÿ olunmuødur. Poetik arxitektonikasûna gþrÿ allit-erasiya prinsipi ilÿ yaradûlmûø olan mÿcazi ruhlu atalar sþzlÿrindÿ dÿ obra-zlûlûüûn rÿngarÿng vasitÿlÿrindÿn biri kimi mÿhz mÿnaca ÿkslik tÿøkil elÿyÿnanlayûølar, bÿlkÿ bu özdÿndir ki, bol-bol iølÿdilir. Bÿlli bir fikrin vÿ hissinmÿnaca bu øÿkildÿ tÿzadlar özÿrindÿ qurulu anlayûølarla ÷atdûrûlmasûdûr ki,onu daha canlû, tÿsirli vÿ gþzÿl ahÿngli edir.

Xalqûn þz ruhundan qopub ömumi mÿfkurÿnin izini daøûyan vÿ milliÿhval-ruhiyyÿni a÷ûqca meydana qoyan atalar sþzlÿri elin þz i÷ÿrisindÿ gÿzibdolaøan ÿdÿbiyyatdûr. O, eyni zamanda millÿtin hÿyat tÿrzini proqramlaødûr-ma dili, topluluüun davranûø stereotipinin aydûn ifadÿsidir. Bununla yanaøû,atalar sþzlÿri ö÷ön ömumbÿøÿri dÿyÿrlÿr dÿ sÿciyyÿvidir. Bu sÿbÿbdÿndir ki,bÿlli bir xalqa mÿxsus hansûsa atalar sþzönön bu vÿ ya digÿr qarøûlûüûnûistÿnilÿn baøqa xalqda tapmaq mömköndör.

7

Bÿzÿn aforistik janrûn þz i÷ÿrisindÿ gþtörölÿn atalar sþzlÿri, tÿdqiqat÷û-lara gþrÿ, dilin frazeologiyasûnûn hÿtta ÿn qÿdim qatûnû tÿøkil edir. Bir sûraaraødûrmalarda atalar sþzlÿrinin folklorøönaslûüûn obyekti olduüu danûlma-yaraq, onlarûn eyni zamanda dilin löüÿt tÿrkibinin materialû kimi izahûnûngÿrÿkliliyi fikri vurüulanûr vÿ bötþv birlÿømÿ tÿøkil edÿn bu paremik vahidlÿraforizmlÿrlÿ, rÿvayÿtli, elÿcÿ dÿ kliøe deyilÿn ifadÿlÿrlÿ bir sûrada frazeolojiifadÿlÿr cÿrgÿsinÿ aid olunur2. Arxaizm vÿ dialektizmlÿrlÿ hÿr zaman zÿnginatalar sþzlÿri az qala baødan-baøa kliøelÿr, kontekstÿ yapûøûqlû olub sþz sûrasûdÿyiømÿyÿn, ya da ÷ox az dÿyiøÿ bilÿn elÿ birlÿømÿlÿrdir ki, ahÿngli daxiliqafiyÿ prinsipinin sÿciyyÿvi olmalarû ilÿ se÷ilirlÿr. Bÿlkÿ milli döøöncÿ ilÿ dilarasûndakû yaxûnlûüûn bu kliøelÿrdÿ þz ÿksini tapmasû nÿticÿsidir ki, sabitlikqazanmûø birlÿømÿlÿr - frazeoloji ibarÿ, tÿbir vÿ vahidlÿr, xalq rÿvayÿtlÿriÿsasûnda yaradûlmûø ifadÿlÿr ki÷icik øÿkli dÿyiøikliklÿ folklor nömunÿlÿrininbir ÷ox nÿørlÿrindÿ atalar sþzö adû altûnda yer alûr.

Aüûz ÿdÿbiyyatûnûn ayrûlmaz par÷asû olub mödrik fikir, zÿngin hiss, dÿrinmöøahidÿ vÿ bþyök ömumilÿødirmÿ göcönÿ malik hÿyat tÿcröbÿsini ifadÿedÿn bu sadÿ vÿ aforiçìëè cömlÿlÿr i÷ÿrisindÿ arxaik cizgilÿri aydûn gþrönÿn,inam vÿ etiqadlardan yaranan elÿ nömunÿlÿr dÿ var ki, onlar mifoloji gþröølÿrkompleksini anlamaq vÿ bÿrpa etmÿk iøindÿ qaynaq kimi istifadÿ oluna bilir.Olsun ki, hÿmin nömunÿlÿrin sûnaq (sûnama) vÿ ya atalar sþzö olduüunu ayûrdetmÿk bu sÿbÿbdÿn dÿ bÿzÿn ÷ÿtinlik tþrÿdir. Nÿ qÿdÿr simvolik sÿslÿnsÿbelÿ, Azÿrbaycan törklÿri arasûnda bÿlli ÿski inanclarla baülû meydana gÿlÿnmifoloji vahidlÿr “sûnaq” adlandûüû kimi atalar sþzlÿrinin þzö dÿ elÿ yözillÿrinsûnaüûndan ÷ûxan hikmÿtamiz kÿlamlardûr (Tÿsadöfi deyil ki, paremiolojiaraødûrmalarda atalar sþzö, mÿsÿllÿrlÿ yanaøû sûnaqlar, yasaqlar belÿ paremikvahidlÿr sûrasûna daxil edilir).

Hÿqiqÿtÿn ÿsrlÿr boyu yayûlûb yaøayan vÿ nÿsillÿrdÿn-nÿsillÿrÿ ke÷ÿnhÿmin obrazlû, ifadÿli hikmÿtlÿrin ÿhÿmiyyÿti bþyökdör. Bÿdii-estetik yþnö,fÿlsÿfi siqlÿtinÿ gþrÿ se÷ilÿn dÿrin mÿnalû atalar sþzlÿri etnik-mÿdÿni ÿnÿnÿ-nin bötön qatlarûyla mönasibÿtdÿdir. Xalqûn dönyabaxûøûnû, onun döøöncÿ

2 Qeyd: Yeri gÿlmiøkÿn, dilin dÿrin qatlara doüru zÿnginliyinin özÿ ÷ûxarûlmasûö÷öí xalq deyimlÿri öçÿrindÿ iø aparûlmasû ÿhÿmiyyÿtlidir. Elin sþz box÷asûndakû

ifadÿlÿrin, frazeoloji birlÿømÿlÿrin mÿna vÿ mÿzmun þzÿlliklÿrinin, xalq deyimlÿrinin

mÿnøÿyinin þyrÿnilmÿsi baxûmûndan Azÿrbaycan filologiyasûnda ÿhÿmiyyÿtli iølÿr

gþrölmöødör. M.Adilovun “Niyÿ belÿ deyirik” vÿ “Qanadlû sþzlÿr”i, M.Qûp÷aüûn “Sþz

alÿminÿ sÿyahÿt”i ìèëëè filologiyanûn uüurlarû sûrasûndadûr. Bu kitablarda hÿm÷inin

atalar sþzö mÿqamûnda iøëÿdilÿn xalq ifadÿlÿrindÿn bir ÷oxunun kþk vÿ qaynaqlarûna

aydûnlûq gÿtirilir.

8

____________

dönyasûnû, inam vÿ etiqadûnû ÿks etdirÿn möstÿsna ÿhÿmiyyÿtÿ malik xÿzinÿkimi atalar sþzlÿri sþz sÿnÿtinin dÿrin vÿ incÿ mÿnalû, sonsuz dÿrÿcÿdÿ gþzÿl,qiymÿtli vÿ tÿkrarsûz incilÿri olub yerindÿ sþylÿndiyi zaman fikrin dÿyÿrini,tÿsir göcönö qat-qat artûrûr. Burada hÿtta elÿ fikirlÿr var ki, onlar þz ÿn aydûn,tutumlu ifadÿsini “elin göl aüzûndan ÷ûxan”, ancaq yanlûø mönasibÿt nÿticÿ-sindÿ “qaba yollu” sayûlûb ÷ox vaxt bir qûraüa atûlan gþy÷ÿk sþzlÿrdÿ - mÿn-zum par÷alar øÿklindÿki hÿmin zÿrb-mÿsÿllÿrdÿ tapa bilir. Lakin unudulma-malûdûr ki, ger÷ÿkliyin bÿzÿn ötölö olmayan, “yontulmamûø”, ÿslindÿ isÿ ci-lovlanmaz yaradûcû dil vÿ ifadÿlÿrlÿ buxovlanmayan tÿrzdÿ ÷atdûrûldûüû hÿmina÷ûq-sa÷ûq nitq vahidlÿri “mahiyyÿtcÿ neqativliyÿ qarøû ÷evrilmiø” olub,“sanki øÿri øÿr þldörÿr” prinsipi ilÿ yaranmûødûr”.

***

Folklorøönaslûüûn (vÿ elÿcÿ dÿ dil÷iliyin) bir sûra problemlÿrinin þyrÿnil-mÿsi baxûmûndan son dÿrÿcÿ mönasib olan atalar sþzlÿrinin elmi ÿdÿbiyyat-larda az-÷ox qÿnaÿtbÿxø sayûlacaq tÿrifi yoxdur. Hÿmin tÿrifin verilmÿyinin÷ÿtin olduüunu, hÿtta mömkön olmadûüûnû sþylÿyÿnlÿrlÿ yanaøû, bir ÷oxlarûbunu hÿtta gÿrÿkli dÿ saymûrlar. Modellÿødirici funksiyalû atalar sþzlÿrini xalqÿdÿbiyyatûna aid ki÷ik hÿcmli sþylÿmlÿrin cÿmi sayûb onu qismlÿrÿ, bu qism-lÿrin þzönö isÿ yenÿ nþvlÿrÿ ayûranlar olduüu kimi tanûnmûø folklor÷u vÿparemioloqlar i÷ÿrisindÿ “atalar sþzönön tÿrifini hamûsûndan yaxøû strukturterminlÿrlÿ vermÿk olar” – deyÿnlÿr dÿ var. Hÿr halda paremik vahidlÿrinÿnÿnÿvi tÿsviri metodla þyrÿnilmÿsi imkanlarû tökÿnmiø, yÿni bu vahidlÿrinþzlöyöndÿ nÿyi tÿcÿssöm etdirdiklÿri sualûna ÿnÿnÿvi metodun dolüun cavabvermÿk göcö qalmamûødûr.

Atalar sþzlÿri artûq ayrûca sahÿ kimi formalaøan struktur paremiologiyadabir ÷ox baxûmdan þzönö doürultmuø struktur-semiotik yanaøma ösulunun tÿt-biqi ilÿ getdikcÿ daha geniø tÿhlil vÿ araødûrma obyektinÿ ÷evrilmÿkdÿdir. Pa-remik vahidlÿrin, o cömlÿdÿn atalar sþzlÿrinin bir elin dönya haqqûnda tÿsÿv-vörlÿri toplusunda, onun dönyanû dÿrkindÿ yeri vÿ mahiyyÿtini özÿ ÷ûxarmaq-da struktur paremiologiya ÿhÿmiyyÿtli rol oynamûødûr. Lakin struktur analiz,ÿlbÿttÿ, hÿmin o a÷ar deyil ki, paremiologiyanûn bötön baülû qapûlarûna döø-sön. Bununla belÿ, paremik vahidlÿr kimi atalar sþzlÿrinin struktur istiqamÿt-dÿ þyrÿnilmÿsi baxûmûndan ciddi fikir ayrûlûqlarûna baxmayaraq, struktur ana-lizin mÿhz yanaøma tÿrzi kimi araødûrûcûlarû a÷ûq-aydûn þzönÿ cÿlb etmÿsi dÿbir ger÷ÿklikdir.

Þzönön tÿqribÿn iki yöz illik tarixi boyunca folklorøönaslûq gþz gþrÿ-gþrÿ klassik folklor ÿnÿnÿlÿrinin necÿ þz yaøarûlûüûnû itirdiyinin, ne÷ÿ-ne÷ÿfolklor janrûnûn canlû ifadan qalaraq þmrönö necÿ baøa vurduüunun øahidi

olubdur. Lakin bu bir hÿqiqÿtdir ki, nÿ olur olsun, “atalar sþzlÿri kþhnÿlmir-sþnmör, getdikcÿ cilalanûb xalqûn fikir-zÿka gþylÿrindÿ ulduz kimi parlayûr.Zamanlarûn vÿ nÿsillÿrin, möxtÿlif ictimai formasiyalarûn aüûr sûnaqlarûndanøÿrÿflÿ ke÷diyi ö÷ön bu mödriklik dÿfinÿlÿri þmrön, lÿyaqÿtin, dostluüun,mÿhÿbbÿtin, döømÿnÿ nifrÿtin, ömumiyyÿtlÿ, bötön hÿyati hadisÿlÿrin vÿ bö-tön bÿøÿri hÿqiqÿtlÿrin ÿsl meyarû, dÿqiq mÿhÿk daøû olur.

Atalar sþzö xalqûn ÿqli birliyinin tÿntÿnÿsi, parlaq tÿzahörödör. Xalqûnzehni inkiøaf sÿviyyÿsini, fitri istedadûnû, estetik duyumundakû zÿrifliyi böru-zÿ verÿn ÿsas amildir. Hÿr bir paremik vahid ne÷ÿ-ne÷ÿ yözilliklÿr arxasûn-dan bugönömözÿ uzanan incÿ tellÿr kimi gÿrilmiødir; ani titrÿyiødÿn, xÿfif birtÿmasdan mÿnsub olduüu xalqûn taleyi, maddi-mÿnÿvi gözÿranû barÿdÿsaysûz-hesabsûz hekayÿtlÿr sþylÿmÿyÿ qadirdir.

Atalar sþzö xalqûn tarixÿ, tarixin dÿ xalqa verdiyi ibrÿt dÿrsinin hamû tÿ-rÿfindÿn qÿbul vÿ tÿsdiq edilÿn elÿ nÿticÿsidir ki, dözlöyönÿ vÿ dÿqiqliyinÿøöbhÿ yeri yoxdur. Paremik vahid, birinci nþvbÿdÿ, þz ÿdalÿtli ruhu ilÿøöurlara hakimdir. Onun aksiomatik sÿciyyÿ daøûmasû hþkm sÿviyyÿsindÿifadÿ olunan mÿntiqi fikrin bþyök ömumilÿødiricilik qövvÿsi ilÿ ÿlaqÿdardûr.Bu “ömumilÿødirmÿ” möxtÿlif nÿsillÿr tÿrÿfindÿn aparûlmûø, mÿtlÿbin- mÿz-munun aydûn vÿ sÿrrast ifadÿ sÿviyyÿsinÿ gþrÿ ÿn son hÿddÿ ÷atmûø, kristal-laømûø ömumilÿødirmÿdir.

Atalar sþzö timsalûnda xalq þz zÿkasûnûn vÿ dilinin ölviyyÿtinÿ, kÿsÿrinÿsûüûnmûødûr; hÿr kÿlam bir nþv “tabu”dur; istÿnilÿn gömandan, sualdan azad-dûr; hÿr fikri, hÿr etik-ÿxlaqi tþvsiyÿsi dÿrin daxili inamla qÿbul olunan po-zulmaz qanundur. ×önki xalq ÿzÿl-binadan þz atalar sþzlÿrini yazûlmamûømöqÿddÿs kitabûn ayÿlÿri tÿk qavramûødûr”3

ßski oüuzlarûn döøöncÿsindÿ tarixÿn verilÿn tÿrifÿ ÿsasÿn, “Atalar sþzöQurana girmÿz”... Oüuz hikmÿtindÿn dörlö xÿbÿrlÿr yetirÿn “Oüuznamÿ”tipli yazûlû qaynaqlardan ap-aydûn gþröndöyö kimi, yaddaølarda hÿr zamandip-diri qalaraq bu gönlÿrÿcÿn yaøayan vÿ indÿn belÿ dÿ yaøayacaq hÿminhikmÿtamiz qÿlpÿlÿr atalar sþzlÿrinin nÿ dÿrÿcÿdÿ konservativ ruhlu olduüu-nu gþstÿrir. Ömumilÿødirmÿ göcönÿ, yûücamlûüûna vÿ obrazlû ifadÿ tÿrzinÿ,fikir tutumu, bÿdiiyyatû vÿ fÿlsÿfi dÿrinliyinÿ gþrÿ bir mödriklik xÿzinÿsiolan, ne÷ÿ-ne÷ÿ qÿrinÿlÿr aøûb-adlayaraq gönömözÿdÿk qorunub saxlanan vÿdin-iman qÿdÿr ÿziz tutulan bu milli tÿfÿkkör incilÿri mÿhz möqÿddÿs bilin-ib tapûnûlan ulu ÿcdadlarûn ruhuna ehtiram ÿlamÿti olaraq da “atalar sþzlÿri”adû ilÿ adlandûrûlmûødûr. Oüuzlarûn epik döøöncÿ dönyasûnda hÿmin ÿziz ke÷-miøin mödriklik ruhunun rÿmzi daøûyûcûsû þvliya Qorqut Ata bilinmiødir. Sû-

9

____________3 Ñ. ßëèçàäÿ. Ìöäðèêëèéèí ñþíìÿç èøûüû // “Îüóçíàìÿ”., ñ.11.

naqlardan ÷ûxmûø vÿ sûnandûqca da doüruluüuna inanûlmûø ger÷ÿkliklÿrinifadÿsinÿ ÷evrilÿn bir ÷ox hikmÿtli kÿlamlarûn a÷ûqdan-a÷ûüa onun adû ilÿbaülanmasû da bu özdÿndir.

***

Xalq poeziyasûnûn ÿn ÿski janrûna aid edilÿn atalar sþzlÿrinin mÿsÿllÿrdÿntam ayûrd edilÿ bilmÿyÿcÿk qÿdÿr yaxûnlûüû dÿfÿlÿrcÿ qeyd olunubdur. Yÿniÿslindÿ atalar sþzlÿri ilÿ mÿsÿllÿrin fÿrqini gþstÿrmÿk, aralarûnda kÿskin hÿdd÷ÿkmÿk mömkön deyil. Bÿzilÿri bunu atalar sþzö vÿ mÿsÿllÿrin bir-birinÿbÿnzÿmÿsindÿ, bÿzilÿri dÿ atalar sþzlÿri ilÿ baülû problemlÿrin geniøaraødûrûlmamasûnda gþrörlÿr.

ßski törkcÿdÿ bir sûra mÿnalarûyla bÿrabÿr ÿcdadlardan qalma þyödlÿr -atalar sþzö, mÿsÿl anlamû bildirdiyi faktû “Divanö-löüatit-törk”dÿ dÿ qeydÿalûnan “sav”4 istilahû olmuødur ki, bÿlli bir þl÷ödÿ ÷aüdaø elmi-nÿzÿri fikirdÿ-ki “paremi(ya)” anlayûøûyla uyüun gÿlir. Törk dillÿrindÿ, aydûndûr ki, hÿmin“sav”la yanaøû möÿyyÿn dþvrdÿn etibarÿn ÿrÿbin “mÿsÿl” sþzö dÿ iølÿnmiø,cÿmdÿki “ÿmsal” øÿkliylÿ mÿnaca “atalar sþzö” mÿfhumuna doüru (“ÿmsali-törkanÿ” - törk atalar sþzlÿri) geniølÿyÿrÿk ÿdÿbi dilÿ, hÿm÷inin xalq dilinÿke÷miødir. Ona gþrÿ dÿ guya baøqa-baøqa anlayûølarmûø kimi atalar sþzö ilÿmÿsÿllÿrin mÿnaca ayrûldûüûnû, forma, mÿna vÿ mÿzmunca bir-birinin eyniolmadûqlarûnû iddia etmÿklÿ onlarû qarøûlaødûrmaq yanlûø yoldur.

Bir ÷ox tÿdqiqat÷ûlar “son dÿrÿcÿ incÿ vÿ ÷ÿtinliklÿ sezilÿ bilÿn xösusiy-yÿtlÿr” dediklÿri hÿmin “fÿrqlÿri” sanki varmûø kimi bu paremik vahidlÿrinqrammatik quruluøunda axtarmûø, mÿsÿllÿri sþz vÿ birlÿømÿ ÿlavÿ elÿmÿklÿatalar sþzlÿrinÿ ÷evirmÿyin mömkönlöyöndÿn danûømûølar; “mÿsÿlinmöstÿqillik funksiyasû o qÿdÿr dÿ göclö deyil”, “atalar sþzö mÿcazi mÿnayamalik olduüu halda mÿsÿllÿr bundan mÿhrumdur”, guya “øÿrhÿ ehtiyacû ol-mayûb konkretlikdÿn uzaq vÿ øÿraitlÿ baülanmayan atalar sþzlÿrinÿ nisbÿtdÿmÿsÿllÿr fikri tam ifadÿ etmÿk kimi möÿyyÿn hÿdÿf gödörlÿr; hÿmin mÿsÿl-lÿrdir ki, yarandûqlarû ÿhvalatlarla baülûlûqlarû unudulduqca atalar sþzlÿrinÿ÷evrilirlÿr” vÿ b. k. qösurlu fikirlÿr irÿli sörmöølÿr. Mÿsÿlin baøa gÿlmiø han-sûsa bir hadisÿ ilÿ baülû xalq arasûnda dolaøan, lakin hÿlÿ atalar sþzö øÿklialmayan sÿlis, qûsa danûøûq olduüu belÿ deyilmiø, bir sþz artûrûb ÿskiltmÿklÿguya atalar sþzö vÿ mÿsÿllÿrindÿn birinin digÿrinÿ ke÷ÿ bildiyi øÿklindÿqÿnaÿtlÿr dÿ sÿslÿnmiødir.

Halbuki folklor ÿnÿnÿsindÿ funksionallûüû ilÿ se÷ilÿn vÿ aüûz ÿdÿbiyya-tûnûn irili-xûrdalû bötön digÿr øÿkillÿri ilÿ dinamik baülûlûqda olan janr kimi ata-

____________4 Ãåéä: Ñ. Ìóìòàçûí 1927-úè èëäÿ õàëã ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðèíäÿí èáàðÿò ÷àïà

ùàçûðëàäûüû êèòàáû äà “Øÿêè ñàâëàðû” àäëàíûðäû.

10

11

____________

lar sþzlÿrinÿ belÿ bir baxûø tÿrzi, ÿlbÿttÿ ki, nÿ janrûn genezisinÿ dair hÿr hansûproblemÿ, nÿ dÿ atalar sþzlÿrinin semantik strukturuna aydûnlûq gÿtirir, ÿksinÿ,kþklö yanlûølûqlara aparûb ÷ûxara bilir. Hÿqiqÿtdÿ atalar sþzlÿri vÿ el mÿsÿllÿriadû altûnda ikiyÿ ayrûlan paremilÿrin hÿr iki øÿkli bitkin bir möhakimÿ bildirir,onlarûn janr gþstÿricilÿrinin baøqa-baøqa olduüunu sþylÿmÿk ö÷önsÿ ciddi ÿsasyoxdur. Bir sûra araødûrûcûlarûn mÿsÿllÿri ayûrmayaraq onlarû hÿtta atalar sþzlÿ-rinin þz i÷ÿrisindÿ gþtörmÿlÿri bu mÿnada anlaøûlandûr. Bötön cizgilÿriylÿortaqlûq tÿøkil elÿyÿn bu paremik vahidlÿr arasûnda, bir sûra araødûrmalardakûøÿkliylÿ, konkret bir aydûnlûq olmadan gþstÿrilÿn “möxtÿlifliyin” þzö gþrönöø-dÿdir, øÿkli sÿciyyÿ daøûyûr. Maraqlûdûr ki, atalar sþzö kimi qÿbul edilÿn hÿminnitq-dil vahidlÿri bÿzi nÿørlÿrdÿ sadÿcÿ “mÿsÿl” adû altûnda verilir, yaxud“Atalar sþzö” adlanan bir kitabûn ÿsasÿn mÿsÿllÿrdÿn ibarÿt olduüu sþylÿnirki, bunun þzöndÿ dÿ, gþrönör, bir mÿntiq vÿ qanunauyüunluq var.

ßslindÿ dÿ atalar sþzlÿrinin iølÿdildiyi kontekstdir ki, þzlöyöndÿ janrdakûmöxtÿlifliyi möÿyyÿn edir vÿ belÿ bir cÿhÿti dÿ atalar sþzönön bir janr kimifunksionallûüûndan, el ÿdÿbiyyatûnûn bötön baøqa nþv vÿ øÿkillÿri ilÿ qarøûlûqlûbaülûlûüû sayÿsindÿ onun øifahi ÿnÿnÿdÿ daim canlû, dipdiri olmaüûndan gÿlir.Ona gþrÿ dÿ tÿbiÿt etibarilÿ folklor ÿnÿnÿsinin anlaøûlmasû baxûmûndan atalarsþzlÿri möstÿsna ÿhÿmiyyÿtÿ malikdir. Mÿna yökö ÿn ki÷ik zÿrrÿciklÿr kiminÿhayÿtsiz olub tökÿnmÿk nÿdir bilmÿyÿn, ÿn bþyök hÿyat hÿqiqÿtlÿrinibÿlkÿ ÿn sadÿ dillÿ ifadÿ qödrÿtindÿ olduüu ö÷ön bir qayda olaraq folklorunaz qala bÿsit janrlarûndan biri kimi qÿbul edilÿn atalar sþzlÿrinin arxaik gþröø-lÿrin ifadÿsi olan mÿtnlÿrlÿ bÿrabÿr bayatû, tapmaca, lÿtifÿ, naüûl vÿ yerdÿqalan digÿr folklor janrlarû ilÿ qarøûlûqlû ÿlaqÿsi hÿqiqÿtdÿ aüûz ÿdÿbiyyatûnûnhÿr bir øÿklinin bir-biriylÿ baülûlûüûnû, onlardan birinin digÿrini doüurduüu vÿyaøatdûüû ger÷ÿyini dÿ aydûn gþstÿrir.

***

×ox sayda atalar sþzlÿrinÿ hÿlÿ Azÿrbaycan törk ÿdÿbiyyatûnûn øah ÿsÿri“Kitabi-Dÿdÿ Qorqud”da rast gÿlinir. Qorqut Ataya aid olunan yetmiødÿn artûqhÿmin paremik vahid atalar sþzlÿrinin toplanûb yazûya alûnmasûnûn ilkintÿcröbÿlÿrindÿn sayûla bilÿr. Èki minÿcÿn atalar sþzö vÿ zÿrbi-mÿsÿlin yazûyakþ÷öröldöyö “Oüuznamÿ”nin, hÿm÷inin mindÿn artûq atalar sþzö vÿ xalqmÿsÿlini þzöndÿ birlÿødirÿn XVIII ÿsr abidÿsi “ßmsali-törkanÿ”nin özÿ ÷ûxarûl-masû isÿ bu qÿnaÿtÿ gÿtirir ki, Azÿrbaycan paremik vahidlÿrinin toplanûb yazûyakþ÷örölmÿsinin bÿlkÿ XV-XVI yözilliklÿrdÿn ke÷ib gÿlÿn bir tarixi var.

Azÿrbaycan atalar sþzlÿrinin paremik vahidlÿr olaraq ardûcûl øÿkildÿ top-lanûlmasûna, tÿrtib vÿ nÿør olunmasûna, onlara øÿrhlÿr verilÿrÿk mþvzu vÿ mÿz-munca tÿsnifatûnûn aparûlmasûna isÿ, elmi ÿdÿbiyyatlarda qÿrarlaømûø olan fikrÿ

12

____________

gþrÿ, ÿsasÿn XIX ÿsrin sonlarûndan etibarÿn baølanûr. Atalar sþzlÿrini toplayûcûlûqiøi dþvrön ÷eøidli qÿzet, toplu, dÿrslik vÿ s.-dÿ ÷ap olunmasû yoluyla ger÷ÿklÿø-dirilirdi. Bu iø sistemli olaraq isÿ ilk dÿfÿ Tiflisdÿ nÿør edilÿn SMOMPKtÿrÿfindÿn hÿyata ke÷irilmiødir. Toplunun xösusÿn 1898-ci il 24-cö buraxûlûøûAzÿrbaycan atalar sþzlÿri vÿ mÿsÿllÿrlÿ xeyli zÿngin olub sonrakû tÿrtib vÿ nÿør-lÿr ö÷ön dÿ, tÿbii ki, ilkin qaynaqlardan biri rolunu oynamûødûr.

Köll halûnda ayrûca kitab kimi 750-yÿ yaxûn Azÿrbaycan atalar sþzö vÿmÿsÿllÿri dÿ mÿhz hÿmin illÿrdÿ, daha doürusu, 1899-cu ildÿ ilk dÿfÿMÿmmÿd Vÿli Qÿmÿrli tÿrÿfindÿn hazûrlanûb Èrÿvanda nÿør edilmiødir (ßsÿrtransliterasiya olunaraq yalnûz 2003-cö ildÿ “Azÿrbaycan folklorunun ilkinnÿørlÿri seriyasû”ndan Bakûda tÿkrar iøûq özö gþrmöødör).

Azÿrbaycan atalar sþzlÿri 1920-ci ildÿn sonra H.Zeynallûnûn vÿß.Höseynzadÿnin tÿrtibindÿ ayrû-ayrûlûqda nÿør edilmiødir. 1926-cû ildÿH.Zeynallûnûn nÿør etdirdiyi “Azÿrbaycan atalar sþzö” kitabû nömunÿlÿrin,bugönkö baxûmdan nþqsanlû da gþrönsÿ, tematik tÿsnifatûna gþrÿ maraq doüu-rur. ß.Höseynzadÿnin 1938-ci ildÿ H.Araslûnûn hÿcmcÿ ki÷ik, lakin dÿyÿrliþn sþzö ilÿ ikinci dÿfÿ nÿør etdirdiyi atalar sþzö kitabû isÿ klassik tÿsnifatprinsipi - ÿlifba sistemi özrÿ tÿrtib olunmuødur. Kitab möxtÿlif tÿrtibatlardasonrakû illÿrdÿ dÿfÿlÿrlÿ (ÿn son olaraq 1985-ci ildÿ) iøûq özö gþrmöødör.Xalq ÿdÿbiyyatû bilicilÿrinin fikrincÿ, ß.Höseynzadÿnin toplayûb tÿrtib elÿ-diyi “Atalar sþzö” kitablarûnûn 1949-cu il nÿøri daha ÷ox diqqÿti cÿlb edir.Göney Azÿrbaycanda atalar sþzö vÿ zÿrb-mÿsÿllÿrin toplanûb nÿør edilmÿsisahÿsindÿ isÿ ßli ßsgÿr Möctÿhidinin gþrdöyö iølÿr tÿqdirÿlayiqdir.

Azÿrbaycan atalar sþzö vÿ mÿsÿllÿri dil÷ilik baxûmûndan araødûrûlmaqlayanaøû, folklorøönaslûq aspektindÿn þyrÿnilmiø vÿ yenÿ þyrÿnilmÿkdÿdir.“Azÿrbaycan øifahi xalq ÿdÿbiyyatûna dair tÿdqiqlÿr”in 1961-ci il nÿørindÿ ÈdrisÈbrahimovun namizÿdlik iøi ÿsasûnda hazûrladûüû “Atalar sþzö vÿ mÿsÿllÿr” adlû irihÿcmli yazûsû atalar sþzönön tÿsnifatû zamanû ÿsas gþtörölmÿli olan prinsip vÿ qay-dalarû möÿyyÿn etmÿsi baxûmûndan da ÿhÿmiyyÿtlidir vÿ problemlÿ baülû iøûq özögþrÿn tÿdqiqatlar i÷ÿrisindÿ sayûlan-se÷ilÿn araødûrmalardan biri olaraq qalûr. Xalqÿdÿbiyyatûna dair ali mÿktÿb dÿrsliklÿrindÿ, ÿn son dþvrlÿrÿcÿn aparûlan ayrû-ayrûtÿdqiqatlarda atalar sþzlÿrinÿ davamlû olaraq yer verilmÿsi bu paremik vahidlÿri elÿdÿbiyyatû araødûrûcûlarûnûn daim diqqÿt mÿrkÿzindÿ saxladûqlarûnû gþstÿrir.

Folklorun bir janrû kimi atalar sþzlÿri vÿ mÿsÿllÿrÿ isÿ aüûz ÿdÿbiyyatûn-dan ibarÿt möxtÿlif toplularda, seriya vÿ antologiyalarda ardûcûl yer ayrûlsa da,ayrûca Azÿrbaycan atalar sþzönön toplandûüû son kitab tÿxminÿn 20 il bundanÿvvÿl iøûq özö gþröbdör. Ona gþrÿ dÿ hazûrkû nÿør ÿsas etibarilÿ bugönköAzÿrbaycan oxucusunun, udduüu hava, i÷diyi su kimi atalar sþzlÿrinÿ duy-duüu ehtiyacûn, qismÿn dÿ olsa, þdÿnilmÿsi mÿqsÿdi daøûyûr. Atalar sþzlÿrinin

13

____________

bu nÿørindÿ yöz ildÿn artûq bir dþvr ÿrzindÿki toplama vÿ nÿør fÿaliyyÿtininbaølûca uüurlarûnûn mömkön qÿdÿr ÿhatÿ olunmasûna ÷alûøûlmûødûr. Azÿrbay-can paremioloji vahidlÿrinÿ dair konkret vÿ ömumilÿødirici araødûrûlmalarûnindiki sÿviyyÿsi nÿzÿrÿ alûnaraq, burada da subyektiv mölahizÿlÿrÿ ÿsaslananhÿr hansû øÿrti vÿ qösurlu ola bilÿcÿk tÿsnifatdan qa÷ûlmûødûr.

Mÿlum olduüu kimi, paremik vahidlÿrin tÿrtib edilmÿsi, elmi nÿøri ilÿbaülû olaraq dönya folklorøönaslûüûnda, paremiologiyaya dair elmi ÿdÿbiyyat-larda atalar sþzlÿrinin tÿsnifinin bir ne÷ÿ tipi gþstÿrilir ki, bunlardan biri dÿÿlifba özrÿ tÿsnifatdûr. Doürudur, tÿsnifatûn bu tipindÿki sûralamada, tÿbiidirki, zaman-zaman bir-biriylÿ mÿna vÿ mÿzmunca baülanmayan atalar sþzlÿ-rinÿ rast gÿlinir. Belÿ bir ÿlaqÿsizliyin olmamasû, zehinlÿri ÷ox da qarûødûrûbyormamasû ö÷ön bu nÿørdÿ latûn ÿsaslû Azÿrbaycan ÿlifbasû özrÿ sûralamaya,ÿlbÿttÿ, ÿmÿl edilmÿklÿ, lakin hÿmin sûralama zamanû mÿnaca bir kþkdÿn gÿ-lÿn vÿ bir-birinÿ yaxûn anlam bildirÿn kÿlmÿlÿrlÿ baølayan atalar sþzlÿrininardûcûl dözölmÿsi qaydasûna daha ÷ox diqqÿt yetirilmiødir.

ßslindÿ hamûsûnûn tÿsadöfi ÿlamÿtlÿrÿ ÿsaslandûüû vÿ janrûn hÿqiqi nÿzÿ-riyyÿsini yaratmaüa xidmÿt gþstÿrmÿk göcöndÿ olmadûüû nÿzÿrÿ alûnarsa,hazûrkû tÿsnifatlarûn elÿ ÿn sadÿsi, variantlûlûq baxûmûndan bötön mÿnfi cÿhÿt-lÿri ilÿ daha östön olanû – hÿr nÿ qÿdÿr ÿylÿncÿ sÿciyyÿli kimi dÿyÿrlÿndiril-sÿ belÿ, tÿsnif etmÿnin yenÿ dÿ bu øÿkildÿcÿ ÿlifba sistemi özrÿ aparûlmasûdûr.Ona gþrÿ kötlÿvilik amili dÿ nÿzÿrdÿn qa÷ûrûlmayan indiki nÿørdÿ Azÿrbay-can atalar sþzlÿrinin bÿdii sÿnÿtkarlûq baxûmûndan nisbÿtÿn ÷ox se÷ilÿnlÿridiqqÿt mÿrkÿzindÿ saxlanmûø, yazûlû ÿdÿbiyyatdan alûnan vÿ özÿrindÿ øÿxs-lÿrin danûlmaz tÿsiri aøkar hiss olunan nömunÿlÿr saf-÷örök edilmiø, mömkönolduqca se÷ilib bir kÿnara qoyulmuødur. Bir ÷oxlarûnda arxaizmlÿrÿ vÿ dialektþzÿlliklÿrinÿ dÿ toxunulmayan hÿmin atalar sþzlÿrinin ÿlifba özrÿ dözölmÿsiprinsipi bu nÿørdÿ ÿsas gþtörölmöø, onlarûn mÿtn kimi daxili mÿntiqini tÿøkiledib konseptual þzölöndÿ dayanacaq hÿr hansû tÿsnifatû isÿ artûq gÿlÿcÿk araø-dûrûcûlarûn þhdÿsinÿ buraxûlmûødûr.

Hþrmÿtli folklorøönas alim prof. Èsrafil Abbaslûnûn tþvsiyÿsi ilÿ MahmudKaøqarlû “Divan...”ûndan (burada 270-dÿn artûq atalar sþzö iølÿnibdir),“Kitabi-Dÿdÿ Qorqud”dan, iki minÿcÿn atalar sþzönön toplandûüû“Oüuznamÿ”dÿn, elÿcÿ dÿ “ßmsali-törkanÿ”dÿn se÷mÿ atalar sþzlÿri dÿkitabûn sonuna ÿlavÿ olunmuødur. Belÿ bir tÿcröbÿyÿ Azÿrbaycan paremilÿ-rinin nÿøri sahÿsindÿ ilk dÿfÿ mÿhz bu tÿrtibdÿ öz tutulmuødur. Belÿ ki möasirdanûøûq dilindÿ iølÿnÿn atalar sþzlÿri vÿ mÿsÿllÿrin onlarûn tarixi variantlarûy-la qarøûlaødûrûlmasû paremik vahidlÿrin (qûsalmaüû vÿ geniølÿmÿyinÿcÿn) ger-÷ÿkdÿn dÿ ÿski savlardan gÿldiyi, onlarûn artûq dÿyiømiø fikir vÿ gþröølÿrlÿbaülû olanlarûndan bÿzilÿrinin nÿ cör iølÿklikdÿn qaldûüû, bir sþzlÿ, dil-nitq

14

____________

vahidlÿrinin struktur inkiøaf qanunauyüunluüu istiqamÿtindÿ necÿ formalaø-dûüû haqqûnda möÿyyÿn tÿsÿvvör yaradûr. Kitabûn ÿlavÿlÿr bþlömöndÿ bir÷oxu östÿ hÿtta atalar sþzönön yökö olan “daølaømûø” xalq deyimlÿrindÿnnömunÿlÿrin verilmÿsi dÿ elÿ bu mÿqsÿdÿ xidmÿt gþstÿrir.

Þzlöyöndÿ mÿfkurÿdÿn doüan xeyir ÿmÿl olduüuna gþrÿ xalq yaradûcûlûüûnömunÿlÿrinin, o cömlÿdÿn Azÿrbaycan paremik vahidlÿrinin toplanûb yazûyaalûnmasû, tÿrtibi vÿ þyrÿnilmÿsindÿ xidmÿtlÿri olan hÿr bir øÿxsin adûnû min-nÿtdarlûqla anmaüû bu yerdÿ þzömözÿ borc bilir, atalar sþzlÿrinin yorulmaztoplayûcûsû ßbölqasûm Höseynzadÿnin, folklor abidÿsi “Oüuznamÿ”ni elmalÿminÿ tanûtmûø olan prof. Samÿt ßlizadÿnin iøûqlû xatirÿsini bir daha dÿrinehtiramla yad edirik.

Cÿlal Áÿéäèëè

____________

17

____________

A

Abad mÿclis aøûüûndan bÿllidir.***Abadan kÿnd töstösöndÿn bÿlli olar. ***Abbas Abbasdan, Abbas da kor Abbasdan. ***Abbasûnû bÿyÿnmÿyÿn beø øahû ÷ûxardar. ***Abdal at mindi, þzön bÿy sandû. ***Abdal döyöndÿn, uøaq oyundan usanmaz.***Abûr istÿsÿn ÷ox demÿ, saülûq istÿsÿn ÷ox yemÿ.***Abûr harda, ÷þrÿk orda.***Abûr-hÿya olan yerdÿ bÿrÿkÿt dÿ olar. ***Abûrlû abrûndan qorxar, abûrsûz nÿdÿn qorxar?!***Ac acû aldû, acdan lÿlþyön tþrÿdi.***Ac acû dalayar, tox toxu yalayar.***Ac adam þzönö oda vurar.***Ac adamû qurd yemÿz. ***Ac ayû oynamaz.***Ac deyÿr doymaram, tox deyÿr acmaram. ***Ac doürayar, tox yeyÿr.

18

____________

***Ac donuz darûdan ÷ûxmaz. ***Ac elÿ bilÿr hamû acdûr, tox elÿ bilÿr hamû toxdur.***Ac ÿlinÿ döøÿni yeyÿr, tox aüzûna gÿlÿni deyÿr.***Ac hara, paxa÷ hara. ***Àú èò ýÿëìèø, òîõ èòèí éàíûí éàëûéûð.***Ac qarûna bir nÿfÿr, nÿümÿ oxurmu mÿgÿr?!***Ac qatûq istÿmÿz, yuxulu yastûq.***Ac qûlûnca ÷apar. ***Ac qudurüan olar, ÷ûlpaq oynaüan.***Ac qurd sörönön ortasûna girÿr. ***Ac nÿ yemÿz? Tox nÿ demÿz? ***Ac saxla, yalavac saxla, yaxøû saxla. ***Ac toyuq yuxusunda darû gþrÿr. ***Ac – yanûndan qa÷! ***Aca doqquz yorüan böröyöblÿr,

genÿ yuxulaya bilmÿyib.***Aca nÿ halal, nÿ haram?! ***Acam, quyruq acûyam, baüûr-þpkÿ acû deyilÿm. ***Acdan ummaq olmaz.

19

____________

***Acû dindirmÿ, toxu tÿrpÿtmÿ.*** Acûn andû and olmaz. ***Acûn gþzö ÷þrÿk tÿknÿsindÿ olar.***Acûn imanû olmaz, toxun amanû. ***Acûn qarnû doyar, gþzö doymaz.***Acûn qursaüûnda ÷þrÿk dayanmaz.***Acûn zÿhlÿsi sudan gedÿr. ***Acûndan dÿyirmana baxûr,

kibirliyindÿn øahûd almûr.***Acla ÿcÿli gÿlÿn sþylÿøÿr. ***Aclûüûnda eldÿn yeyÿr, toxluüunda eldÿn deyÿr. ***Aclûq adama oyun þyrÿdÿr.***Aclûq ayûya darayû oxudar. ***Aclûq bir il gedÿr, minnÿt min il. ***Aclûq sofiliyi pozar. ***Aclûq yavanlûq istÿmÿz, yuxu da yastûq. ***Aclûqda darû ÷þrÿyi halvadan øirin olar. ***Aclûqdan kimsÿ þlmÿz, þlÿn toxluqdan þlÿr. ***Aclûqdan quduranû saxlamaq olar,

toxluqdan quduranû saxlamaq olmaz.

20

____________

***Acû danûøan øirin sþz eøitmÿz. ***Acûnû dadmayan øirini bilmÿz. ***Acûq gÿlÿr öz saralar, acûq gedÿr öz qaralar. ***Acûqla iø gþrÿn zÿrÿrin ÷ÿkÿr. ***Acûqlû baøda aüûl olmaz.***Acûqlû dilÿn÷inin torbasû boø qalar. ***Acûqlû qalxan ziyanlû oturar.***Acûqnan dþvlÿt yola getmÿz. ***A÷aram sandûüû, tþkÿrÿm pambûüû. ***A÷ûq qaba it dÿyÿr. ***A÷ûlmamûø söfrÿnin bir eybi var, a÷ûlmûøûn min. ***Ad adamû bÿzÿmÿz, adam adû bÿzÿyÿr. ***Adû gþzÿl olanûn þzö dÿ gþzÿl olar. ***Adûmû gövÿc qoy, amma ocaq östÿ qoyma. ***Adûmû sÿnÿ qoyum, sÿni yana-yana qoyum. ***Adûn nÿdir – Daødÿmir, yumøalûsan, yumøalû. ***Adam adamdû olmasa da pulu,

eøøÿk eøøÿkdi olmasa da ÷ulu. ***Adam adamûn øeytanûdû.

21

____________

***Adam adûyla tanûnar. ***Adam aøûnû-iøini bilmÿlidir. ***Adam aüzûndan sþz, qazan altûndan kþz. ***Adam hÿr döømÿndÿn bir aüûl þyrÿnÿr. ***Adam min acûnû udar bir øirinin xatirinÿ. ***Adam olana bir sþz yetÿr. ***Adam þz-þzönÿ eliyÿni el yûüûla eliyÿ bilmÿz. ***Adam var – adamlarûn naxøûdû,

adam var – eøøÿk ondan yaxøûdû.***Adam var gþzdÿn qûzar, adam var sþzdÿn qûzar.***Adam yanûla-yanûla þyrÿnir. ***Adamû dindir, sonra qiymÿtin ver. ***Adamû qûlûnc þldörmÿz, tÿnÿli sþz þldörÿr. ***Adamû sþz, kababû kþz yandûrar. ***Adamû tanûyan qurd yesin. ***Adamûn adû ÷ûxûnca canû ÷ûxsa yaxøûdûr. ***Adamûn axûr gönö gÿrÿk xoø olsun. ***Adamûn ayaüûndan ÷ÿkÿn ÷ox olar. ***Adamûn baøûna nÿ gÿlsÿ dilindÿndir.

22

____________

***Adamûn dÿlisi daøa göc elÿr, þközön dÿlisi – baøa.***Adamûn dinmÿzindÿn yaramaz koxa tikdilÿr. ***Adamûn döømÿni – þz dili. ***Adamûn þz ÿli, þz kisÿsi. ***Adamûn özönÿ baxarlar, halûn xÿbÿr alarlar. ***Adÿt qanun deyil, amma qanun qÿdÿr hþkmö var. ***Adilin qÿzÿbindÿn qorxmaq gÿrÿk, zalûmûn sökutundan. ***Aü aü÷a qara gön ö÷öndö.***Aü atla cahil aüaya qulluq elÿmÿ. ***Aü divara hansû rÿng ÷ÿksÿn tutar. ***Aü evi gþrÿndÿ qara evi yaddan ÷ûxartma. ***Aü gön adamû aüardar, qara gön qaraldar.***Aü itin hÿllaca zÿrÿri var. ***Aü kþpÿk, qara kþpÿk, ikisi dÿ kþpÿkdi. ***Aü qoyun, qara qoyun ke÷id baøûnda bÿlli olar. ***Aü qoyunu gþrÿnlÿr i÷i dolu yaü sanar.***Aü qoyunun qara quzusu da olur.***Aü par÷aya lÿkÿ tez döøÿr.

23

____________

***Aüa aü deyiblÿr, qaraya qara. ***Aüû gþrdön, qaranû unutdun?! ***Aüûn adû, qaranûn dadû. ***Aüa deyir: - sör dÿrÿyÿ! - sör dÿrÿyÿ. ***Aüa gÿtirÿr navala, xanûm tþkÿr ÷uvala.***Aüa ilÿ xanûm savaødû, arada nþkÿrin canû ÷ûxdû. ***Aüalûq verimlÿdir, igidlik vurumla! ***Aüanûn malû ÷ûxar, muzdurun canû. ***Aüasû göclö olan qul asû olar. ***Aüaya aüa desÿn gölmÿyi gÿlÿr,

nþkÿrÿ nþkÿr desÿn aülamaüû.***Aüac acû, can øirin. ***Aüac bar verdikcÿ baøûn aøaüû ÿyÿr.***Aüac baøûnda qora, bilmÿdim döødöm tora. ***Aüac bþyödökcÿ suyu ÷ox aparar. ***Aüac dibindÿn su i÷ÿr. ***Aüac ÿkÿnÿ rÿhmÿt oxunar. ***Aüac ÿyildi – sûndû, igid ÿyildi – þldö. ***Aüac gÿlmÿmiøkÿn, vay qabûrüalarûm.

24

____________

***Aüac kþköndÿn su i÷ÿr. ***Aüac meyvÿni dÿyÿnÿ qÿdÿr bþyödÿr. ***Aüac nazikliyindÿn sûnsa,

adam yoüunluüundan sûnar.***Aüac sûnanda budaq nÿyÿ gÿrÿkdi?! ***Aüac yaø ikÿn ÿyilmÿsÿ, ÿyilmÿz.***Aüac yeyÿn sûpa bir dÿ xûrmana girmÿz. ***Aüac yûxûlan gönö ÷atdûyar.***Aüac yûxûlanda baltalû da gÿlÿr, baltasûz da. ***Aüacû baltalayanda “sapû mÿndÿndir” demiø.***Aüacû kÿsÿrlÿr, þz sÿmtinÿ yûxûlar.***Aüacû qurd þz i÷indÿn yeyÿr. ***Aüacûn qurdu þzöndÿn olmasaydû, min yaøardû.***Aüacûn yemiøin ye, sonra qabûüûn soyma. *** Àüàúûí éóìøàüûíû ãóðä éåéÿð.*** Aüaclar baøûn tÿrpÿdÿndÿ sþyöd deyÿr:

- mÿn dÿ, mÿn dÿ.*** Aü÷alû adamdan daülar da qorxar. ***Aüûl aüûldan þtgöndö.

25

____________

***Aüûl baøda ikÿn, evin avadan. ***Aüûl yaøda olmaz, baøda olur. ***Aüûla gÿlÿn baøa gÿlÿr.***Aüûllarû bazara ÷ûxardûblar,

hÿr kÿs yenÿ þz aülûn alûb. ***Aüûllû aüûl elÿyincÿ dÿli vurdu ke÷di. ***Aüûllû arvad ara, aüûlsûz arvad vara qa÷ar.*** Aüûllû arvad kamala, aüûlsûz arvad camala gövÿnÿr.*** Aüûllû bildiyin sþylÿmÿz, dÿli sþylÿdiyin bilmÿz. ***Aüûllû bizi tapmaz, dÿli bacadan yaüar. ***Aüûllû döømÿn nadan dostdan yaxøûdûr. ***Aüûllû döømÿndÿn qorxma, dÿli dostdan qorx. ***Aüûllû evlÿnincÿ dÿlinin oülu olar. ***Aüûllû gþrdöyönö, aüûlsûz eøitdiyini sþylÿr.***Aüûllû kasûba dÿli deyÿrlÿr,

dþvlÿtli dÿliyÿ “bÿli” deyÿrlÿr.***Aüûllû kiøi qûøûn qeydinÿ yayda qalar. ***Aüûllû olan bir dÿfÿ aldanar. ***Aüûllûnûz Xûdûr aüa, barmaüûn saldû bardaüa.

26

____________

***Aüûllûsû hansûdû, qabaqda gedÿn dÿli.***Aüûllûya qûrx gön dÿli desÿn, dÿli olur.***Aüûllûynan ÷ÿkiømÿk cahûlnan halva yemÿkdÿn yaxøûdû.***Aüûlsûz baø ÿlindÿn sÿfil ayaq nÿ ÷ÿkir. ***Aüûlsûz dostdan aüûllû döømÿn yaxøûdûr. ***Aülûnû eøøÿk aülûna verÿrsÿn, ÷ÿkÿr arpa zÿmisinÿ. ***Aüûr ayaq baø ÿyÿr. ***Aüûr basmayûnca yöngöl qalxmaz. ***Aüûr gÿldi, yöngöl qalxar. ***Aüûr qazan gec qaynar. ***Aüûr otur, “aüa” desinlÿr. ***Aüûr otur, batman gÿl. ***Aüûr yökön zÿhmini qatûr bilÿr. ***Aüûrlûüûn yer gþtörÿr, ruzusun Allah yetirÿr. ***Aüûz a÷dû, gþhÿr sa÷dû. ***Aüûz yandûran aøû qaøûq tanûyar. ***Aüûz yemÿsÿ, öz utanmaz. ***Aüûzdan ÷ûxan baøa dÿyÿr.

27

____________

***Aüûzdan-aüûza doüru xÿbÿr yoxdu. ***Aüzû ÿyrini boynu ardûndan tanûyarlar.***Aüzûm nÿ yeyib ki, özöm nÿ utana? ***Aüzûm yaradûr, sulaya bilmÿrÿm. ***Aüzûmû bir aø yandûrsûn aø ola;

baøûmû bir daø yarsûn ki, daø ola.***Aüzûndan sifdÿ ÷ûxardanda gömöø ÷ûxart,

amma he÷ dinmÿsÿn qûzûldû. ***Aüzuva bax, tikÿ gþtör. ***Aüladan yanûna get, göldörÿn yanûna getmÿ. ***Aüladûm baøarmadûm, göldöm gönömö ke÷irdim. ***Aüladûrsa fÿlÿk, bir gön göldörÿr. ***Aülama þlö ö÷ön, aüla dÿli ö÷ön. ***Aülamaq ilÿn gþzlÿrim vermÿsÿ dÿ, almayacaq.***Aülamaqla gölmÿk bacû-qardaødû. ***Aülamaqla kiøi qeyrÿtsiz olar. ***Aülamayan uøaüa söd vermÿzlÿr.***Aülarsa anam aülar, qalanû yalan aülar. ***Aülayanda elÿ aüla ÿzizi þlmöø kimi,

Gölÿndÿ elÿ göl ÿzizi gÿlmiø kimi.

28

____________

***Aülayanda imam ö÷ön dÿ aüla, yezid ö÷ön dÿ. ***Aülayanûn bir dÿrdi var, gölÿnin beø. ***Aülayûøûn bilmÿyÿn þlösön murdarlayar. ***Aürûmayan baø yastûq istÿmÿz. ***Ah-vayla ÷ûxar kasûbûn canû,

elÿ deyÿr: - Allah kÿrimdir!***Ahûl þköz cötÿ getmÿsÿ, uøaqlar acûndan qûrûlar. ***Ax, mÿnim kisÿm, minnÿtsiz yesÿm. ***Àõàúàã ãàí äàìàðäà äóðìàç.*** Axar su gedÿr, qalmaz.***Axar su murdarlûq gþtörmÿz. ***Axûr – axûr, ÷ûxar paxûr. ***Axûrûn gÿlsin, bez kþynÿk! *** Axmaq baøûn cÿfasûnû ayaqlar ÷ÿkÿr. ***Axmaq it aya hörÿr. ***Axmaq þzönÿ döømÿndi,

þzgÿyÿ necÿ dost olar?!*** Àõñàã àò éöéðÿê îëàð.***Axsaq eøøÿyin kor nalbÿndi olar.

29

____________

***Axsaq qoyuna nÿ daü, nÿ aran? *** Axøam axûra, sabah naxûra. *** Axøamdan sonra gÿlÿn qonaüûn yeyÿcÿyi soüandûr. ***Axøamûn xeyrindÿnsÿ sabahûn øÿri.***Axøamûn sirrini dan bilÿr. ***Axtaxana bþyödö,

daüda dana bþyödö, sÿn niyÿ bþyömÿdin?!

*** Axtaran tapar.***Axtarmaüûnan deyil, rast gÿlmÿyinÿndir.***Axund þzö elÿr, þzgÿyÿ þyöd verÿr. ***Al almaya daø atan ÷ox olar. ***Al qapûda, sat qapûda. ***Al ver deyiblÿr, al vermÿ demÿyiblÿr.***Alacaüûm olsun, alaqarüada olsun. ***Alan aldanmaz, satan aldanar. ***Alacaüû bir piltÿdi, pambûüûn batmanûn soruøur. ***Aldûüû bir iynÿdi, dÿmirin batmanûn yoxlayûr. ***Aldûm qoz, satdûm qoz, mÿnÿ qaldû ÷aqqa÷uq.

30

____________

***Alûcû quø dimdiyindÿn bilinÿr. ***Alma arvadûn dulunu, dalûnca gÿlÿr qulunu.***Almaq aldanmaqdû, vermÿk hönÿrdi. ***Ala it ÷aqqalûn dayûsûdû. ***Ala it gedÿr, qara it gÿlÿr. ***Ala itin balasû qara olar,

yanûlsa boynu ala olar, hörÿndÿ anasû kimi hörÿr.

***Ala qarüa olmaüû bÿs deyil, hÿkimlik dÿ elÿyir. ***Ala qarüa øux tÿrlanû bÿyÿnmÿz. ***Ala qayada bostan ura olub, kÿliyin dÿrÿn yoxdu.***Al÷a mÿnim, gilas mÿnim, tut mÿnim,

gavalûda da gþzöm var. ***Al÷aq ata hamû minÿr. ***Al÷aq daüa qar yaümaz?! ***Al÷aq yer igidi xor gþstÿrÿr. ***Al÷aq yerdÿ tÿpÿcik þzön daü sanar. ***Al÷aq u÷an ucaya qonar, uca u÷an al÷aq qonar.***Al÷aqda yatma – sel aparar, ucada yatma – yel aparar.***Alÿm alÿm ilÿdir, ke÷ÿl qûz da xalamla.

31

____________

***Alÿmÿ it hörÿr, bizÿ Mazandaran ÷aqqalû. ***Alÿmÿ oüruyam, sÿnÿ ki doüruyam. *** Àëëàôûí èøè àëàô ñàòìàãäû,

èñòÿð àòà òþê, èñòÿð åøøÿýÿ.***Allah bir, sþz bir.***Allah bir qapûnû baülayanda bir qapûnû a÷ar. ***Allah bþyöklÿrin xasiyyÿtini kÿssin. ***Allah bu ÿli o ÿlÿ mþhtac elÿmÿsin. ***Allah buynuzsuz qo÷un qisasûn

buynuzlu qo÷da qoymaz.***Allah daüûna baxar qar yaüdûrar. ***Allah demiø: sÿndÿn hÿrÿkÿt, mÿndÿn bÿrÿkÿt. ***“Allah” deyÿn namurad qalmaz.***Allah dÿrdi ÷ÿkÿnÿ verir. ***Allah dÿvÿyÿ qanad versÿydi, dam-divarû yûxardû. ***Allah ÿli hamû ÿldÿn ucadûr. ***Allah ÿsilsizÿ döøörtmÿsin. ***Àëëàù ÿéìÿéÿíè áÿíäÿ ÿéÿ áèëìÿç.*** Allah haqqû nahaqqa vermÿz.

32

____________

***Allah ilanûn ÿmÿlin bilib,

ayaüûn qarnûnda yaradûb. ***Allah istÿyÿn danaya qurd dÿymÿz. ***Allah kasûbdan kÿsÿr, varlûya verÿr. ***Allah kÿrimdi, quyusu dÿrindi.***Allah qarüa deyil ki, gþz oya. ***Allah qonaüûnûn þz qismÿti var. ***Allah min dÿrd verib, min bir dÿrman.***Allah mþminÿ hÿr øeyi baüûølar.***Allah ona qotur versin, dûrnaq vermÿsin.***Allah saü gþzö sol gþzÿ mþhtac eylÿmÿsin. ***Allah saxlayanû qurd yemÿz. ***Allah tÿnbÿli sevmÿz.***Allah var, rÿhmi dÿ var.***Allah verÿndÿ bacadan da tþkÿr. ***Allah verÿndÿ yox yerdÿn dÿ verÿr. *** Allah verÿndÿ peyüÿmbÿr dÿ östönÿ bir ÷ÿngÿ atar.*** Allah verib Pirim koxaya; arvad qûsûr, qûzû boüaz. ***Allah vermÿyÿnÿ peyüÿmbÿr neylÿsin?!

33

____________

***Allah vermÿz qara quluna, o da qalar vuruna-vuruna. ***Allah vuran aüacûn sÿsi ÷ûxmaz. ***Allah yolunda yox, øeytan yolunda ÷ox.***Allaha da þzönö pilov yeyÿn tanût. *** Allaha inanmayana bÿndÿlÿr dÿ inanmaz.***Allahdan buyruq, aüzûma quyruq.***Allahdan gizlin deyil, bÿndÿdÿn nÿ gizlin. ***Allahdan qorxmaz, bÿndÿdÿn utanmaz.***Allahdan nÿ gÿlsÿ xoødur. *** Allahûn bÿd nÿzÿrdÿn xÿbÿri yoxdur. *** Allahûn yarasû da var, ÷arasû da. ***Allahsûz yerdÿ otur, bþyöksöz yerdÿ oturma. ***Alma þz aüacûndan uzaq döømÿz. ***Almanû at gþyÿ, yerÿ gÿlincÿ ya qismÿt. ***Alovdan ÷ûxdûq, yalova döødök. ***Alt daøû aüûr olar. ***Altûn hÿsir, östön hÿsir, yat, yetim, tÿrlÿyÿsÿn! ***Altûn gþrmÿdiyin qabdan su i÷mÿ.

34

____________

***Aman deyÿnÿ ÿl qaldûrmazlar. ***Ana bala ucundan canûnû oda yaxar. ***Ana kimi yar olmaz – vÿtÿn kimi dþvlÿt-var.***Ana uøaüa aø gÿtirÿr, analûq yaø. *** Anadan ÿziz yenÿ anadûr. ***Analû qûzûn þzö bþyöyÿr, anasûz qûzûn sþzö. ***Analû quzu – xûnalû quzu. ***Anam doüub, bacûma göc döøöb. ***Anam elÿ ÷ox bilir, köndÿni xûrda tþkör,

Atam elÿ az bilir, ikisini birdÿn bökör.***Ananûn ÿrkþyön oülu hambal olar. ***Ananûn sÿbri tökÿnmÿz olur. ***Anasû ÷ûxan aüacû qûzû budaq-budaq gÿzÿr. ***Anasûna bax qûzûnû al, qûraüûna bax bezini al. ***Anasûndan ayrû döøÿn quzunu qurd yeyÿr. ***Anasûndan qabaq döøÿn qulunu qurd yeyÿr. *** Anasûzûn gþrdöyö iø danlaqsûz bitmÿz. ***Andûn iki baøû olur. ***Andûna inanûram, xoruzun da quyruüu gþrönör.

35

____________

***Anladûq - yel dÿyirmanû, bÿs bunun suyu hanû? ***Anlamaza hþrmÿt elÿrsÿn, deyÿr: mÿndÿn qorxdu. ***Anlayan þzö qanar, anlamayana yöz qandûr.***Anlayana da can qurban, anlamayana da,

dad yarûm÷ûq ÿlindÿn. ***Anlayana qul ol, anlamayana aüa da olma. ***Anlayana mil÷ÿk sazdûr,

anlamayana zurna da azdûr.***Ara sþzö ev yûxar. ***Arada ala ÷atû olmasa, qurd qoyunla otlayar. ***Aralûq atû, kor fatû.***Aralûq malû arada yeyilÿr. ***Araba aøandan sonra yol gþstÿrÿn ÷ox olar. ***Araba÷û atû gþzöndÿn qocalar. ***Aranda tutdan oldum, daüda qurutdan. ***Aranûn daüû saü olsun, qarlû da olar, qarsûz da. ***Araz axûr, gþzön baxûr. ***Araz, altûnû da bilirÿm, östönö dÿ. ***Araz aøûüûndandû, Kör topuüundan.

36

____________

***Ardûnca padøahûn da sþylÿrlÿr. ***Arx hÿmiøÿ ÷ûnqûl gÿtirmÿz.***Arxa su gÿlÿnÿcÿn qurbaüanûn canû ÷ûxar. ***Arxa su gÿlib, umud var bir dÿ gÿlsin. ***Arxlar axûr ÷ay olur. ***Arxadan vuran namÿrddir. ***Arxalû kþpÿk qurd basar.***Arxalûya arxa olma – yamaq sayarlar,

Arxasûza arxa ol – dayaq sayarlar.***Arxanû körkÿ þyrÿtmÿ. ***Arû qÿhrin ÷ÿkmÿyÿn balûn qÿdrini bilmÿz.***Arû øirÿyÿ dolanar. ***Arûnûn tikanûn gþrdöm, balûndan ÿl ÷ÿkdim. ***Arûüa batman da yökdör.***Arûq it þz kÿndinin øiridir. ***Arif adam tÿrif istÿmÿz. ***Arifÿ bircÿ iøarÿ dÿ bÿsdir. ***Armud þzgÿnin, eøøÿk kirayÿ. ***Armudun yaxøûsûnû meøÿdÿ ayû yeyÿr.

37

____________

***Arpa ÿkÿn buüda bi÷mÿz. ***Arpa unun yoxdusa, dadlû dilin dÿ yoxdur?! ***Arpa verilmÿyÿn at qam÷û göcö ilÿ yerimÿz.***Arpa yemiø at mÿnzil kÿsÿr. ***Arpadan, buüdadan ÿlim özöldö,

ömidim sÿnÿ qaldû, darû xirmÿni. ***Arpaya qatsan at yemÿz, sömöyÿ qatsan it yemÿz. ***Arsûz kiøidÿn ÿrsiz arvad yaxøûdûr.***Arsûz nÿdÿn arlanar?! ***Arsûzûn özönÿ töpöröblÿr, “yaüûø yaüûr” demiø. ***Arøûn olmayan yerdÿ ÷ÿrÿk dÿ þl÷ödör.***Artûq aø – ya qarûn aürûdar, ya baø. ***Artûq mal gþzmö ÷ûxarûr?! ***Artûq tamah daø yarar, daø qayûdar baø yarar. ***Artûq tikÿ baø yarar. ***Arvad evinÿ girÿnin qapûsû al÷aq olar. ***Arvad iki olanda ev söpörölmÿmiø qalar. ***Arvad ilÿ at igidin baxtûna. ***Arvad malû al÷aq qapû kimidi;

girÿndÿ dÿ baøûna dÿyÿcÿk, ÷ûxanda da.

38

____________

***Arvad malû baøa toxmaq kimi dÿyÿr. ***Arvad tutan yolun axûrû yoxuøa qalxar.***Arvad özlö kiøidÿn, kiøi özlö arvaddan ÿlhÿzÿr. ***Arvad var ev yûüar, arvad var ev yûxar. ***Arvadû ahûl gþzöylÿ, atû – cahûl gþzöylÿ. ***Arvadû bÿd olanûn saqqalû tez aüarar. ***Arvadûn deyingÿni kiøini tez qocaldar.***Asûlsan da, uca budaqdan asûl. ***Aslan aüzûndan øikar alûnmaz. ***Aslan qocalanda baøûna ÷aqqal-÷uqqal toplaøar.***Aslan yatûøûndan da bÿllidir. ***Aslanû da he÷ yalqûz qalmasûn. ***Aslanûn balasû aslan olar. ***Aslanûn bþyöyö-ki÷iyi olmaz. ***Aslanûn qorxusu qarûncadan olar. ***Aslanûn nÿ erkÿyi, nÿ diøisi?! ***Asta ÷al – usta ÷al. ***Asta qa÷an namÿrddi.

39

____________

***Asta vur – rasta vur. ***Astanûn iøi qalmaz, xÿstÿnin iøi qalar.***Astarû özöndÿn bahadû. ***Aø baøûnda qûrqovuldu.***Aødûr – biøÿr, iødir – döøÿr. ***Aøûndan yemÿdim, töstösöndÿn kor oldum. ***Aøpazdan kösÿn evinÿ ac gedÿr. ***Aøpazxanada yeyir, dulusxanada hörör. ***Aøaüa, aøaüa, kor Mahmuddan da aøaüa?!*** Aøaüû, aøaüû, qatûqlû aødan da aøaüû?! ***Aøûüû uduzub, curuna gövÿnir. ***Aøûüû yûüarlar oynamaq ö÷ön. ***Aøûüû aüladan gölmÿz. ***Aøûüûn sþzö qurtaranda “yarûm, yarûm” ÷aüûrar. ***Aøûüûnan mollanûn he÷ olmaz øad arasû. ***Aøûüûnkû haydandûr, mollanûnkû vaydan. ***Aøûq gþrdöyönö ÷aüûrar. ***Aøûq sþzö haqq olar.

40

____________

***Aøûq sþzöndÿn doymaz, lÿlþyön gþzöndÿn.***Aøûq toya yöyörÿr, molla vaya. ***Aøûq öz gþrÿn yerÿ. ***Aøiqÿ Baüdad uzaq deyil. ***At almaüa cahûl gþndÿr, qûz almaüa ahûl. ***At almamûø noxta davasû elÿyir.***At almamûø tþylÿ tikdir.***At atûnan ÿllÿøÿr, arada eøøÿyin qû÷û sûnar. ***At bÿslÿnirkÿn, qûz istÿnirkÿn. ***At elin, torba ÿmanÿt, bizim daha nÿyimiz var?***At ÿlÿ döøÿr, meydan ÿlÿ döømÿz. ***At igidin yoldaøû. ***At ilÿ arvad igidin iqbalûna. ***At ilÿ yola ÷ûxan eøøÿyin vay halûna. ***At qatûr doüub, nÿsli pozulub. ***At meydanûnda eøøÿk anqûrmaz.***At mûxûnû qopardar, bir yerÿ dÿyÿr, iki þzönÿ. ***At minÿnin tanûyar.

41

____________

***At minÿnindir, qûlûnc qurøananûn. ***At miniø þyrÿdÿr, don – yeriø.***At oüurlanandan sonra axur nÿyÿ gÿrÿk? ***At olanda ot olmur, ot olanda at. ***At olmayan yerdÿ eøøÿk dÿ atdûr. ***At þldö, itlÿrin oldu bayramû.***At þlÿr - meydan qalar, igid þlÿr - øan qalar.***At saxlayan atdan yöyrÿk ola gÿrÿk. ***At tapûldû, yÿhÿr tapûlmadû? ***At tÿpiyinÿ at dþzÿr.***At yemÿyÿn acû otlar bitmÿsÿ yaxøûdûr. ***At yerimÿklÿ yol alar, insan bilmÿklÿ.***At yerinÿ eøøÿk baülama. ***Ata baxarlar, baøûna torba taxarlar. ***Ata dost kimi bax, döømÿn kimi min.***Ata minÿndÿ þzönö, atdan döøÿndÿ atû unutma. ***Ata nal ÷alûndûüûn gþrÿndÿ

qurbaüa ayaqlarûnû uzatdû. ***Atdan döøöb eøøÿyÿ minmÿzlÿr.

42

____________

***Atdan qalanû þközÿ verÿrlÿr. *** Atdan yûxûlana yorüan-dþøÿk,

eøøÿkdÿn yûxûlana qazma, körÿk.***Atdan yûxûlmayan atlû olmaz. ***Atû atasû ilÿ tanûdarlar, qatûrû anasû ilÿ.***Atû atûn yanûna baülarsan,

hÿmrÿng olmaz, hÿmxasiyyÿt olar.***Atû cahûl gþzönnÿn, qûzû ahûl gþzönnÿn.***Atû olana nisyÿ qam÷û da verÿrlÿr.***Atû satûb eøøÿk alûb, dumbula-dum, dumbula-dum! ***Atûn axmaüû yorüa olar, itin axmaüû tula. ***Atûn izi itin izinÿ qarûømaz. ***Atûn þlömö tÿki arpadan olsun.***Atûna baxan ardûna baxmaz.***Atûna eøøÿk demiøÿm, ya dÿvÿnÿ kþøÿk?!***Atûnû baüla dirÿyÿ, sonra Tanrûya tapøûr. ***Atlû ilÿ atsûz bir deyil.***Atlû ilÿ piyadanûn sþvdasû tutmaz. ***Atlû qonaq itli qonaqdan yaxøûdû.

43

____________

***Atlûlar atûn ÷apar, day÷alû deyÿr mÿn dÿ varam. ***Atnan qatûr savaødû, arada eøøÿk þldö. ***Ata bilgisi ilÿ adam adam olmaz.***Ata ÷þrÿyi – meydan ÷þrÿyi,

oüul ÷þrÿyi – zindan ÷þrÿyi.***Ata doürayûb, oüul yeyibdir.***Ata malûna gþz dikÿn ac qalar. ***Ata oüluna bir baü verdi,

oüul ataya bir salxûm qûymadû.***Ata oülundan þtrö mölköndÿn ke÷di,

oüul atadan þtrö körköndÿn ke÷mÿdi.***Ata oüul savaødû, ÿblÿh ona inandû.***Ata olmaq asandû, atalûq elÿmÿk ÷ÿtin. ***Ata olmayan ata qÿdrini bilmÿz.***Ata sþzön tutmayanû biyabana atarlar.***Ata yetirÿn qûz ÿrlÿnÿr, ana yetirÿn oüul qûzlanar. ***Atalar nÿ ÿkiblÿr, oüullar onu bi÷iblÿr. ***Atalar nÿ gþzÿl mÿsÿl demiølÿr;

dönyanû ömid ilÿ yemiølÿr. ***Atalar sþzö hikmÿtdir.

44

____________

***Atalar sþzö Qurana girmÿz,

amma Quran yanûnda gedÿr. ***Atalar sþzönÿ baxan geri qalmaz. ***Atam, atam, mÿn bu iøÿ matam! ***Atam ilÿ atamû deyincÿ þzöm ilÿ þzönö de.***Atamû þldörmöøÿm, goruna and i÷mÿyÿ. ***Atan soüan, anan sarûmsaq,

sÿn hardan gÿldin belÿ gölmÿøÿkÿr?!***Atanû, ananû gþrmÿsÿydim, þzönÿ xan deyÿrdim. ***Atanûn duasû, ananûn ahû. ***Atasûn tanûmayan Allahûn da tanûmaz.***Ataø demÿknÿn aüûz yanmaz. ***Atûlan ox geri dþnmÿz.***Atûldû mindi eøøÿyÿ,

bayaq da ayaüû yerdÿydi, indi dÿ.***Avara itin hþrmÿti olmaz. ***Avazûn yaxøû gÿlir, oxuduüun Quran olsa.***Ay aydûn, hesab bÿlli. ***Ay aydûr, onun da özöndÿ lÿkÿ var. ***Ay gþrmöøön ulduza nÿ minnÿti?!

45

____________

***Ay hÿmiøÿ bulud altûnda qalmaz.***Ay iøûüûna it hörÿr. ***Ay mÿnlÿ olsun, ulduzun gþzönÿ barmaüûm. ***Ay-ulduz gþyÿ yaraøûr. ***Ayda-ildÿ bir namaz, onu da øeytan qoymaz.*** Ayda-ildÿ xoø gÿldin, göndÿ-göndÿ nþø gÿldin. ***Ayû kim gþrdö? – Kor Mahmud.*** Ayûn on beøi qaranlûq olsa da, on beøi aydûnlûqdûr. ***Ay daø atan baxtavar, daøûn da bir vaxtû var. ***Ay fÿlÿk, batmanû eylÿdin ÷ÿrÿk. ***Ay gedÿn it, gÿl mÿni tut. *** Ay qaynana, he÷ gÿlin olmamûsan?! ***Ay þzönö bÿyÿnmiø, qoy sÿni el bÿyÿnsin. ***Ayaüa döømÿyÿn baøa ÷ûxmaz. ***Ayaüû ilÿ gÿlÿnÿ þlöm olmaz. ***Ayaüûndan yûxûlan qalxar, dilindÿn yûxûlan yox.***Ayaüûnû yorüanûna gþrÿ uzat. ***Ayaqla gÿlÿn qonaüû atla yola salarlar.***Ayaq-ayaq nÿrdivana ÷ûxarlar.

46

____________

***Ayaz oldu, bulud oldu, ke÷ÿn gönlÿr unuduldu. ***Ayazda yatmayan eøøÿk tþylÿnin qÿdrin bilmÿz. ***Ayû balasûna “aüappaüûm” deyÿr,

kirpi balasûna – “yumøaüûm”.***Ayû meøÿdÿn kösöb, meøÿnin xÿbÿri yox. ***Ayû nÿdi, oynamaq nÿdi?! ***Ayûnûn min bir oyunu var - hamûsû bir armud östÿdir.***Ayûya dayû deyÿrlÿr kþrpönö ke÷incÿn.***Ayûb sþylÿyÿnin ayûbûnû sþylÿrlÿr.***Ayûblû ayûbûn bilsÿ, baøûna palaz þrtÿr. *** Aynanûn ÷atdaüû calaq qÿbul elÿmÿz. *** Aynaya necÿ baxsan, þzönö elÿ gþrÿrsÿn. ***Ayrana getmÿyÿ utanmûr, sÿrnici dalûnda gizlÿdir. *** Ayrana gÿlÿn ÷anaüû bþyrönÿ sûxar. ***Az idi arûq-uruq, biri dÿ gÿldi dabanû cûrûq. ***Az ilÿn ÷oxun oyunu olmaz.***Az olur kösör, ÷ox olur qusur. ***Az tamah ÷ox bÿla gÿtirÿr.*** Az vardû ac adam, biri dÿ döødö bacadan.

47

____________

***Az yeyÿnin azarû da az olar. ***Aza qane olmayan ÷oxu tapammaz. ***Azacûq aøûm, aürûmaz baøûm. *** Azca, hara gedirsÿn? ×oxca yanûna.***Azdan az deyiblÿr, ÷oxdan ÷ox.***Azû bilmÿyÿn ÷oxu he÷ bilmÿz.***Azan quøun þmrö az olar. ***Azüûn adam quzüun olar. ***Azar batmannan girÿr, misqalnan ÷ûxar. ***Azarla mÿnim÷ön, þlöm sÿnin÷ön. ***Azarladûm þlmÿdim, özöldöm þldöm. ***Azarlû tÿlÿsÿr, armud vaxtûnda yetiøÿr. ***Azarlûq olsun, bezarlûq olmasûn.

48

____________

B

Babam mÿnÿ kor deyib, gÿlib gedÿni vur deyib!***Bablû babûn tapmasa, gönö ah-vaynan ke÷ÿr. ***Bacanaq bacanaüû gþrÿndÿ qaøûnma tutar. ***Baü olmayan yerdÿ bþyörtkÿn þzönö baü ÷aüûrar. ***Baü sahibsiz olmaz.***Baü salan barûn yeyÿr. ***Baü vaxtû baübanûn qulaüû aüûr eøidÿr. ***Baüa bax özöm olsun, yemÿyÿ özön olsun.***Baüa baxarsan baü olar, baxmazsan daü olar.***Baüban baüban olsa, neylÿyir baü divarû?! ***Baüban tÿlÿsÿr, armud vaxtûnda yetiøÿr. ***Baübanûn kþnlö olsa, nÿ gÿlib baüda paya?! ***Baüda ÿrik var idi, salam-mÿlik var idi,

Baüdan ÿrik qurtardû, salam-mÿlik qurtardû.***Baüû baüban yeyÿr, qoyunu ÷oban.***Baüû ver baübana, yarûsûn yesÿ dÿ.***Baülû baüûnû qûydû, baüban salxûm qûymadû. ***Baüa qûnûndan ÷ûxdû, daha qûnûn bÿyÿnmÿdi.

49

____________

***Baüa þzön ÷ÿkÿ bilmÿz, evin dalûna alar.***Baüanû ya þldör, ya dalûsû östÿ qoy. ***Bahalûqda ÷þrÿyin ÿsirgÿyÿn ucuzluqda yalqûz qalar. ***Baxma deyÿnÿ, bax dediyinÿ. ***Baxmaq kirayÿ istÿmÿz. ***Baxmaqla þyrÿnmÿk olsa, itdÿn qÿssab olardû.***Bal tutan barmaq yalar. ***Bal verÿn ÷i÷ÿyi arû tanûyar. ***Bal yedin, bÿlaya döødön.***Bal yeyib, bÿlasûnû ÷ÿkir. ***Balûnû ye, arûsûnû soruøma. ***Bala baldan øirindir. ***Bala quøun aüzû bþyök olar. ***Balalû qarüa bal yemÿz. ***Balalû qarüaya yem yoxdu. *** Baldûzûm – ÷uvaldûzûm, hÿrdÿn gÿlÿr, sancar, gedÿr.***Balûüû ha÷an tutsan tÿzÿdir.***Balûüû ya þldördön, ya sudan qûraüa qoydun.

50

____________

***Balûüûn dirisi dÿ suda, þlösö dÿ. ***Balûq balûüû udmasa – dÿryanû balûq tutar. ***Balûq baødan iylÿnÿr.***Balûq sudaykÿn sþvda olmaz.***Balûq suya ÷ÿkÿr. ***Balûq tutan suyu bulanûq istÿr. ***Balta aüac kÿsmÿzdi, sapû aüac olmasaydû.***Baltada varsa, sapûnda da var. ***Baltanû dibdÿn vurmazlar. ***Baltanû qûzûldan elÿrsÿn, gedÿr odunun yanûna döøÿr. ***Bar verÿn aüacû kÿsmÿzlÿr. ***Barlû aüaca daø atarlar. ***Barlû aüacûn baøûna dolanarlar. ***Barsûz aüaca daø atmazlar. ***Barût ilÿ odun dostluüu olmaz. ***Barmaüûn hansûn kÿssÿn, aürûsû birdir. ***Barmaüûnûn beøini dÿ bal elÿyib

aüzûna salsan, deyÿr zÿhÿrlÿndim. ***Barmaq-barmaq oüurlayan qarûø-qarûø oüurladar.

51

____________

***Basdûrdûüû þlö þzöndÿn qabaq gÿldi. ***Baø namÿrd ÿlindÿdir; nÿ kÿsÿr, nÿ baüûølar.***Baø onun, daø bunun, mÿnimki gþrmÿmÿkdi.***Baø saü olsun, papaq tapûlar.***Baøa dil gÿtirÿni, el gÿtirÿ bilmÿz. ***Baøa döø, baøûmû yar. ***Baøa gÿlÿn dildÿn gÿlir.***Baøa÷ûüûn qa÷acaüû yer – papaq÷û dökanû. ***Baø-baøa vermÿyincÿ, daø yerindÿn qopmaz. ***Baøbilÿnsiz iø olmaz. ***Baøda oturan bÿy olmaz.***Baøûmû sûndûr, mÿzÿnnÿni sûndûrma. ***Baøûmû yarûrsan,

ÿtÿyimÿ qoz tþkörsÿn, baxan desin qoz yarûb.

***Baøûmû yarmaüûna gþrÿ barû daø olaydû. ***Baøûn ke÷ÿl, gþzön kor, bÿs sÿnin haran yaxøû? ***Baøûnû itirÿn tel ö÷ön aülamaz. ***Baøûnû ke÷ÿl elÿmÿ; hÿr ke÷ÿlin taleyi bir olmaz.

52

____________

***Baøuva daø da salsan uca yerdÿn sal. ***Baøladûüûn iøi yarûm÷ûq qoyma. ***Baølû baøûn saxlasûn, mÿn baøûmdan bezaram.***Baømaüûmû geyÿ bilÿrsÿn, yeriøimi yeriyÿ bilmÿzsÿn. ***Baømaq cötlÿnÿndÿ bilinÿr.***Baømaq pal÷ûqsûz olmaz. ***Baømaq÷ûnûn baømaüû olmaz, bþrk÷önön bþrkö. ***Baømaq÷ûnûn baømaüû yûrtûq olar. ***Bayûrda mini þlsön, evimdÿ biri þlmÿsin. ***Bayûrû kaøû-÷ini, i÷ÿrisi toyuq hini. ***Bayquø xarabalûq sevÿr. ***Bayquø xarabalûüû gölöstana dÿyiømÿz. ***Bayram sömöyö ilÿ kþpÿk kþkÿlmÿz. ***Bayramÿlisiz toy olmaz, Qÿmbÿrsiz döyön. ***Bazar i÷indÿ it qulaüû kÿsmÿzlÿr.***Bazar quruldu, hesab duruldu. ***Bazarûn bazar, qadam sÿnÿ, mÿrdimazar. ***Bekarlûqdansa – culfalûq.

53

____________

***Belÿ matahûn var, Cÿfÿrabad (Mazandaran) bazarûna apar.***Belÿ otyeyÿn idin, nÿ ö÷ön arûq döødön?! ***Belÿ øûllaq atan madyan qulun saxlamaz.***Belÿ yatan þköz yök gþtörmÿz. *** Beø barmaüûn beøi dÿ tÿn deyil. ***Bez geyÿrÿm, döz gÿzÿrÿm. ***Bÿdcinslik maya istÿmÿz. ***Bÿdÿsil ÿvvÿl vÿfa gþstÿrÿr, sonra cÿfa. ***Bÿdÿsildÿn ÿsil olmaz, boyunca qûzûl qala. ***Bÿdÿsili baøa ÷ÿkÿrsÿn, söröøÿr ayaüa döøÿr. ***Bÿdÿsilin baømaüûnû cötlÿrsÿn, deyÿr geridÿ dur. ***Bÿdrÿng dÿ bir rÿngdir. ***Bÿhanÿ÷iyÿ bÿhanÿ ÿskik olmaz. ***Bÿhs ilÿ Hÿcÿ gedÿn yorular yolda qalar. ***Bÿxøiø var – xalvarla, hesab var – dinarla. ***Bÿla bÿla gÿtirÿr. ***Bÿla gÿlÿndÿ “gÿlirÿm” demÿz. ***Bÿladan qa÷an bÿlaya tutular.

54

____________

***Bÿlkÿ sÿn bostanuvû pozmusan,

mÿn yemiøsiz qalmayacaüam ki…***Bÿlkÿni ÿkÿrsÿn bitmÿz. ***Bÿndÿ bÿndÿyÿ neylÿr, Xuda gþzdÿn salmasa?! ***Bÿnnasûz hþrök hþrölmÿz. ***Bÿnzÿyÿ-bÿnzÿyÿ yaz olar, bÿnzÿyÿ-bÿnzÿyÿ qûø. ***Bÿrÿkÿt harda var? – Bþyöklö yerdÿ. ***Bÿrÿkÿt ondur, onu da dözlök. ***Bÿslÿ qarüanû, oysun gþzönö. ***Bÿslÿ yetimi, yesin ÿtini.***Bÿy dediyin nÿdir, bÿyÿnmÿdiyin nÿ?! ***Bÿy don geydi, hamû dedi: möbarÿk olsun.

Yoxsul geydi, hamû dedi: hardan gÿtirdin?***Bÿy ilÿ bÿy savaødû, ortada kasûbûn baøû yarûldû.***Bÿy mÿnim arxam, mÿn kimdÿn qorxam?! ***Bÿy oülu gþrdöm, tamaha döødöm. ***Bÿy verÿn atûn diøinÿ baxmazlar.***Bÿylÿ bostan ÿkÿnin taüû ÷iynindÿ bitÿr. ***Bÿylÿ Ùaca gedÿn ÷þllÿrdÿ sÿrgÿrdan qalûr.

55

____________

***Bÿyliyi baøarmadûn, canûn ÷ûxsûn belÿ gÿz.***Bÿyaz ipÿk hÿr rÿngÿ boyanar. ***Bÿzÿnmirÿm aüadan qorxuram, bÿzÿnirÿm xanûmdan.***Bûüdan kÿsir, saqqala qoyur. ***Bildir gedÿn bildir÷in, hanû sÿnin bir qûl÷ûn?!***Bildir þlöb boz eøøÿk, bu il gÿlin aülayaq. ***Bildir yedim bir incir, indi dÿ qarnûm incir. ***Bildir÷in camalabaddan hara gedÿr;

dÿni yanûnda, suyu yanûnda. ***Bildir÷inin bÿyliyi darû sovulanacandûr. ***Bildiyindÿn danûø, bilmÿdiyin sÿni gödaza verÿr. ***Bilÿn az deyÿr, bilmÿyÿn yöz.***Bilÿnÿ bir, bilmÿyÿnÿ min oxu. ***Bilÿnin dÿ baøûna dþnöm, bilmÿyÿnin dÿ,

dad yarûm÷ûq ÿlindÿn. ***Bilÿnlÿ bilmÿyÿn tay olmaz. ***Bilmÿdiyin bildiyindÿn ÷oxdu. ***Bilmÿmÿk ayûb deyil, soruømamaq ayûbdû.***Bilmÿsÿn, bir bilÿndÿn sor.

56

____________

***Bilsÿydim atûn þldöyönö,

qulaüû dolusu darûya satardûm. ***Bilsÿydim, dÿrdim iki olmazdû. ***Bilÿyi göclö olan birin yûxar, biliyi göclö olan minin.***Bir ac gölÿyÿn olar, bir dÿ yalavac. ***Bir ac qudurüan olar, bir tox. ***Bir aüacda göl dÿ bitÿr, tikan da. ***Bir aüûllû baø min baøû saxlar. ***Bir almaüûn bir dÿ vermÿyi var. ***Bir arxa ki su gÿlib, göman var yenÿ gÿlÿ.***Bir ata yeddi oüulu dolandûrdû,

yeddi oüul bir atanû dolandûrmadû. ***Bir ayaq sÿn gÿl, iki ayaq mÿn gÿlim.***Bir barmaq baldan þtrö tuluüun gþòön yûrtmazlar. ***Bir bilÿndÿn qorx, bir dÿ bilmÿzdÿn. ***Bir buüda ÿkmÿsÿn, min buüda bi÷mÿzsÿn.***Bir ÷ûlpaüû yöz cöbbÿli soya bilmÿz. ***Bir ÷ûraq iøûüûna yöz nÿfÿr oturar. ***Bir ÷ûraq ki haqdan yana,

yaüû neylÿr, yaüû neylÿr?!

57

____________

***Bir ÷þrÿk þzön ye, birin dÿ Allah yolunda ver. ***Bir ÷ulum var ataram, harda gÿldi yataram. ***Bir ÷uval qûzûl borcun olsun,

bir ÷uval buüda borcun olmasûn. ***Bir dadan peøman, bir dadmayan. ***Bir dadanandan qorx, bir qudurandan. ***Bir daü yûxûlmasa bir dÿrÿ dolmaz.***Bir dana bir naxûrû korlar. ***Bir daø altda, bir daø östdÿ.***Bir daø qopanda daha yerini tutmaz. ***Bir daøla divar olmaz. ***Bir daøla iki quø vurmaq olmaz. ***Bir dÿ gÿlin ollam, oturduüumu-durduüumu billÿm. ***Bir dÿ qatûr÷ûnûn qatûrûnû hörkötmÿ. ***Bir dÿfÿ aldanmûøda qÿbahÿt aldadanûn,

iki dÿfÿ aldanmûøda qÿbahÿt aldananûn.***Bir dÿfÿ yemÿknÿn qarûn doymaz. ***Bir dÿli quyuya bir daø atdû,

on aüûllû onu ÷ûxara bilmÿdi.

58

____________

***Bir dÿlidÿn yeddi mÿhlÿyÿ zÿrÿr dÿyÿr.***Bir dÿrdlinin dÿrmanûn o dÿrdÿ döøÿndÿn al.***Bir dirhÿm min eybi þrtÿr. ***Bir doüru ki yalana oxøadû, onu sþylÿmÿ. ***Bir ÿldÿ iki qarpûz tutmaq olmaz. ***Bir ÿt ki girdi qazana, oldu yemÿli. ***Bir gÿlÿn bir dÿ gÿlÿr, sÿbr elÿ.***Bir gþrdön namÿrdi, bir dÿ gþrsÿn, namÿrdsÿn.***Bir gþrÿn yoldaø, iki gþrÿn qardaø. ***Bir gþz iki gþzön gþrdöyön gþrÿ bilmÿz. ***Bir göl ilÿ bahar olmaz. ***Bir gön duz yediyin yerÿ qûrx gön salam ver. ***Bir gönön bÿyliyi dÿ bÿylikdir.***Bir halalû min haram saya bilmÿyibdilÿr. ***Bir hÿsirdi, bir Mÿmmÿdnÿsir. ***Bir igid qûrx ildÿ meydana gÿlÿr. ***Bir igid yoxsul ola, ona ÿl-ayaq gölÿr. ***Bir igidin payû iki igidi ac qoyar.

59

____________

***Bir iø baølamayûnca qurtarmaz. *** Bir iøi bitirmÿyincÿ bir iøÿ baølama. *** Bir it hörmÿklÿ karvan qayûtmaz. ***Bir kÿndin ki, koxasû mördöø ola,

he÷ olar ki, orda xeyir iø ola?!***Bir kora bir dÿyÿnÿk. ***Bir kþ÷mÿk – yöz talanmaq.***Bir köllökdÿ iki xoruz banlamaz.***Bir qatû nazik, iki qatû yoüun,

qat yarûmû hardan tapûm?! ***Bir qazanda iki kÿllÿ qaynamaz. ***Bir qûz bir oülanûndû. ***Bir qoyundan iki dÿri ÷ûxmaz.***Bir qoz ö÷ön daø atûlmaz. ***Bir qulüuna min qûrüûna sÿbÿbdir. ***Bir mûx bir nalû, bir nal bir atû,

bir at bir igidi, bir igid bir eli saxlar.***Bir möøtÿriy÷ön dökan a÷ûlmaz. ***Bir naxûrûn adûnû bir ala dana batûrar. ***Bir napakdan qorun, bir dÿ kþpÿkdÿn.

60

____________

***Bir pakûn duasû, bir napakûn duasû. ***Bir olsun, pir olsun. ***Bir sþzön min bir budaüû var. ***Bir sþzönö beø batman balla yemÿk olmur.***Bir su ki girdi qaba, oldu i÷mÿli.***Bir su ki mÿni axûdûr, mÿnim ö÷ön dÿryadûr. ***Bir øÿhÿrÿ getdin gþrdön hamû kor, sÿn dÿ – kor. ***Bir tabaq kötöm olsa, biri sÿnÿ yoxdu. ***Bir talada iki axsaq ceyran olmaz. *** Bir tÿpÿ yûxûlar, bir dÿrÿ dolar. *** Bir tikÿni bilmÿyÿn min tikÿni dÿ bilmÿz. ***Bir tikÿnin qûrx il haqqû var. ***Bir tikÿylÿ daü aømaq olar. ***Bir torba dÿni var, beø dÿyirmana öyötmÿyÿ gedir.***Bir örÿkdÿ iki sevgi olmaz. ***Bir var Koroülu, bir dÿ var kor kiøinin oülu.***Bir vermÿ, bir dÿ dilÿr, yatmaüa yer dÿ dilÿr. ***Bir vuran min vur deyÿndÿn yaxøûdûr.

61

____________

***Bir vurmaqla aüac yûxûlmaz. ***Bir yaxøûdan þtrö – ha gÿzmÿsÿn yöz il gÿz!***Bir yandan baülayan bir yandan a÷ar. ***Bir yerdÿ otur ki, durmayasan. ***Birÿ dÿ ho de, minÿ dÿ ho de! ***Birÿ dÿymÿz, mini bÿyÿnmÿz.***Biri acûndan øalvarûn satûrdû,

dedilÿr: nisyÿ verÿrsÿnmi?***Biri itmÿyincÿ biri bitmÿz.***Biri kþrpö tapmûr ke÷ÿ, biri su tapmûr i÷ÿ. ***Biri mÿnim, biri bÿndÿnin,

birini dÿ nazlû yara gþndÿrim. ***Biri minÿ baülûdûr, mini dÿ birÿ. ***Biri od olanda biri su olsun gÿrÿk. ***Biri þlmÿsÿ, biri dirilmÿz. ***Biri pal÷ûüa batûb, biri dÿ yanûnda yatûb.***Biri vardû gecÿdÿn, biri dÿ döødö bacadan.***Biri yeyÿr, biri baxar – qiyamÿt onda qopar.***Birin gþr – fikir elÿ, birin gþr – øökör elÿ.

62

____________

***Birin yandûrûb, birin qandûrma. ***Birindÿn soruødular: qatûr niyÿ sÿsin ÷ûxartmûr?

Dedi: atasûn yadûna salmaq istÿmir! ***Birini evÿ qoyan yox idi,

soruødu: ÷uxamû hardan asûm? ***Birlik harada, dirilik orada. ***Birlik olmayan yerdÿ dirilik olmaz. ***Birÿnin qanûn aldûn – canûn aldûn. ***Bismillah demÿklÿ donuz bostandan ÷ûxmaz. ***Biøincÿn gþzlÿyÿn döøöncÿn dÿ gþzlÿyÿr. ***Bitÿ acûq elÿyib kþynÿyi yandûrmazlar. ***Bitli ÿlin qoynuna apardû, ac gömana döødö. ***Bitmiø iødÿn göl iysi gÿlÿr. ***Biyara get, bekar qalma. ***Biz gÿldik gÿlini gþrmÿyÿ,

gÿlin dÿ gedib tÿzÿk dÿrmÿyÿ.***Biz yalvardûq daza, daz da þzön qoydu naza. ***Bizÿ ÷atdû, dÿyirman yatdû. ***Bizÿ dÿ bir gön doüar. ***Bizÿ gÿlÿn bizÿ oxøar.

63

____________

***Bizÿ yetiøÿn ke÷ÿlin sa÷û dabanûndan oldu. ***Boüaz yediyin istÿmÿz, gþz gþrdöyön istÿr. ***Boüuøan kþpÿyin yarasû ÿskik olmaz. ***Borc alan, salam da var. ***Borc almaq baølayan yerdÿ dostluq pozular. ***Borc gölÿ-gölÿ gedÿr, aülaya-aülaya gÿlÿr. ***Borc igidi ÿridÿr. ***Borc ilÿ alûnan kþynÿk adamû tÿmiz saxlamaz. ***Borc ki oldu yöz, gir i÷indÿ öz. ***Borc su dÿyirman dolandûrmaz. ***Borc vermÿklÿ tökÿnÿr, yol getmÿklÿ. ***Borcdan qorxan qapûsûnû gen a÷maz. ***Borcla alûnan eøøÿk su yolunda þlÿr. ***Borclu borclunun saülûüûn istÿr.***Borclu þlmÿz, bÿnizi saralar. ***Borclunun dua÷ûsû alacaqlûdûr. ***Borcunu verÿn dþvlÿtlÿnÿr. ***Bostana dadanan eøøÿyin qulaüû-quyruüu olmaz.

64

____________

***Bostan÷ûnûn sovqatû kÿlik olar. ***Boø anbar, boø daüarcûq, ha þl÷, ha þl÷ – doldur! ***Boø araba ÷ox sÿs salar. ***Boø ÷anaüû dolu ÷anaüa vurmazlar. ***Boø ÷uval bucaqda qalar. ***Boø damardan qan ÷ûxmaz.***Boø durunca döømanûna daø daøû. ***Boø eøøÿk yeyin gedÿr.***Boø qabûnû vur, dolu qabûmû sûndûr;

bu zölmö kim gþtörÿr. ***Boø söfrÿyÿ nÿ bismillah?! ***Boø sönbölön baøû yuxarû olar. ***Boø torbayla at tutulmaz. ***Boø tutan bÿrk kÿsÿr. ***Boyunduruqdan qa÷an þközö kÿsÿrlÿr. ***Boz tula gedir, boynu yoluq tula gÿlir. ***Bþhtana döøÿn odsuz yanar. ***Bþrk÷önön bþrkö olmaz, körk÷önön körkö. ***Bþrkö isti-soyuqdan þtrö baøa qoymazlar.

65

____________

***Bþylÿ qÿm, bþylÿ kÿdÿr, bþylÿ gÿlÿr, bþylÿ gedÿr.***Bþyök aüacûn kþlgÿsi dÿ bþyök olar. *** Bþyök balûq ki÷ik balûüû yeyÿr. ***Bþyök baøûn bþyök dÿ dÿrdi olur. ***Bþyök bþyöklöyön bilmÿsÿ,

ki÷ik dÿ ki÷ikliyin bilmÿz. ***Bþyök danûøanû ki÷ik gþtörÿr.***Bþyök loxma ÷eynÿ, bþyök sþz danûøma. ***Bþyök olanûn qursaüû gen gÿrÿk. ***Bþyök tikÿ boüaz yûrtar. ***Bþyök tþkÿni ki÷ik yûüar.***Bþyöklÿrdÿ zor olar, yalan olmaz. ***Bþyöksöz evdÿ xeyir-bÿrÿkÿt olmaz. ***Bþyöyön tanûmayan qiblÿsin dÿ tanûmaz. ***Bþyöyön özönÿ aü olanû torpaq gþtörmÿz. ***Bu aüûl mÿndÿ, o dua sÿndÿ – sÿhÿrÿcÿn yatarûq.***Bu arøûna bez vermÿzlÿr. ***Bu cûrûm, bu cûndûrûm, mÿn durum necÿ sûndûrûm?!***Bu darû o aclûüa ÷atmaz.

66

____________

***Bu daø, bu tÿrÿzi. ***Bu dönya dÿyirmandû, öyödÿr bir gön bizi. *** Bu elti elÿ bilÿr o elti dönyanû yedi. *** Bu evin iøûüû o evÿ döømÿz. ***Bu ÿlin rÿnci bu ÿlÿ haramdû. ***Bu gön mÿnÿ isÿ sabah da sÿnÿdir. ***Bu gön sÿn deyirsÿn, sabah sÿnÿ deyÿrlÿr.***Bu gönön iøini sabaha qoyma.***Bu gönön sabahû var.***Bu gönönÿn ÷þrÿk qazan,

onu da Nurcahan yesin, dindirÿndÿ yalan desin.

***Bu – hÿlÿ kamillÿri, gþr nÿdir cahillÿri. ***Bu qûrüûna xan dþzmÿz. ***Bu mÿscidÿ bu namaz da ÷oxdur. ***Bu necÿ bostan÷ûdûr? Dÿymiøi qoyar, kalûn dÿrÿr?! ***Bu þlö bu øivÿnÿ dÿymÿz. ***Bu øÿr, bu meydan. ***Bu yatûø sÿninÿndi, bu duruø mÿninÿndi,

ikimizdÿn bir gomuø balasû tþrÿr.

67

____________

***Bugönkö baüûr-þvkÿ sabahûn yaülû tikÿsindÿn irÿlidir. ***Bugönkö sþz sabahkû sþzön kþrpösödör.***Builki sÿr÷ÿ bildirki sÿr÷ÿyÿ civ-civ þyrÿdir. ***Bud ÿti yemir ki, g...ÿ yaxûndû. ***Buüda ÷þrÿyin yoxsa, øirin dilin olsun.***Buüda olmayan yerdÿ darûnû gþzÿ tÿpÿrlÿr. *** Buüdadan, arpadan ÿlim özöldö,

umudum sÿnÿ qaldû, ay darû xûrmanû! *** Buüdasûnû sötöl yeyÿn xûrmanda ac qalar. ***Buxarû ÿyri oldu neylÿr, töstösö döz ÷ûxsûn. *** Bulaq baøûndan bulanar.***Bulaq gÿrÿk yerindÿn bulaq ola. ***Bulaq þz gþzönö kor istÿmÿz. ***Bulamac dÿliyÿ qaldû. ***Bulaøûqlû sÿhÿngdÿn bulanûq su tþkölÿr. ***Burda dilÿnir, orda zÿkat verir. ***Burda oturma, his olarsan, orda oturma, pis olarsan.***Burnu fûrtûqlû quzu buynuzu burma qo÷ olar. ***Burun-qulaq baøûn sadaüasûdûr.

68

____________

***Buz nazik yerindÿn sûnar.***Bödrÿmÿyÿn yûxûlmaz. ***Bölböl þz gönöy÷ön aülayûr.***Bölböl viranÿdÿn þtmÿz,

bayquø viranÿdÿn getmÿz. ***Bölbölön ÷ÿkdiyi dil bÿlasûdûr.

69

____________

C

Cahûllûqda bÿzÿnmÿdim, hayûf mÿnÿ, qocalûqda bÿzÿnmiøÿm, ayûb mÿnÿ.

*** Cahil axûrda tula quyruüu xûnalar. ***Cahil dirilÿrin þlösödör. ***Cahil ilÿ bal yemÿ, ahûl ilÿ daø daøû.***Cahildÿ sþz ÿylÿnmÿz. ***Camadarûn øahlûüû hamam÷ûlûqdûr. ***Came nÿ qÿdÿr bþyök olsa, imam yenÿ bildiyin oxur.***Can candan ayrûdûr. ***Can de, can eøit.*** Can saülûüû dþvlÿtdir, demÿ, babam, yoxsulam.***Can sÿnin, cÿhÿnnÿm Tarûnûn. ***Can øirin olur. ***Can verÿndÿ boz sÿr÷ÿyÿ ver, qaranquø gÿldi-gedÿrdi. ***Can vermÿyÿn canana yetmÿz.***Can versÿn qardaøa ver, min il ke÷ÿ yad olmaz. ***Cana gÿlÿn mala gÿlsin. ***Candû ÷ÿkÿr, qandû qaynûyar.

70

____________

***Canû acûøan eøøÿk atdan yeyin gedÿr.***Canû canan yolunda deyÿn ÷ox olar, qûyan az. ***Canûm qurban, yaxøû qonaq! Gÿl u÷aq bir dÿ qonaq. ***Canûmû da alsan, gölÿ-gölÿ al. ***Canûnda olmayana candar aüacû neylÿsin?!***Canûnû yaxøû saxla qÿfil ÿcÿldÿn. ***Cananû sevÿn canûndan ke÷ÿr.***Canavar tÿk qalanda baøûna ÷aqqallar yûüûøar. ***Canavarûn özö aü olsa, kÿndÿ göndöz gÿlÿr. ***Cavahir cûnda i÷indÿ olar. ***Cavahirin qiymÿti var,

amma atalar sþzönön qiymÿti yoxdur. ***Cavan baø bir ÷anax qandû. ***Cavanlûqda daø daøû, qocalûqda ye aøû.***Cavanlûqda qocalûüa göc saxla. ***Ceyran qovan ÷i÷ÿyÿ batar, donuz qovan pal÷ûüa. ***Ceyranûn qa÷maüûn elÿ gþrdöm, ÿtindÿn zÿhlÿm getdi. ***Cÿfasûn ÷ÿkÿn sÿfasûn gþrÿr.***Cÿhd ÷arûq yûrtar, iø odur haqqa vara.

71

____________

***Cÿhd elÿ dost qazan, döømÿn ocaq baøûnda. ***Cÿhÿnnÿmÿ gedÿn gÿlÿr, möøtÿrinin gedÿni gÿlmÿz. ***Cÿhÿnnÿmÿ gedÿn yoldaøûnû ÷ox istÿr.***Cÿngÿl dÿ þzönö baü sanar. ***Cÿrgÿdÿn qalan ke÷ÿl olar. ***Cidanû ÷uvalda gizlÿtmÿk olmaz.***Cinÿ bþrk tikÿr, øeytana papûø. ***Cinÿ dÿmir gþstÿrdilÿr. ***Cins cinsÿ ÿsÿr elÿmÿz. *** Cins xoruz yumurtada banlayar. ***Cins madyan balanû dþøöndÿ saxlar. ***Comÿrd deyib maldan elÿrlÿr,

igid deyib candan elÿrlÿr.***Cuhud qan gþröb! ***Culfa kÿfÿnsiz þlÿr.***Cöcÿ aügönlö olsaydû, toyuq ÿmcÿkli olardû. ***Cöcÿ nÿnÿsindÿn söd gþrmÿyib. ***Cöcÿni ÷alaüandan sonra sanarlar.

72

____________

***Cöcÿni payûzda sayarlar.***Cöcÿyÿ bÿylik verdilÿr, anasûn eøøÿyÿ mindirdi.***Cötcö yaüûø istÿr, yol÷u quraqlûq. ***Cötÿ gedÿn þköz gþzöndÿn tanûnar.*** Cözvi kölliyÿ tabedi.

73

____________

×

×aüûrûlan yerÿ ÿrinmÿ, ÷aürûlmayan yerdÿ gþrönmÿ. ***×aüûrûlmamûø qonaq söpörölmÿmiø yerdÿ oturar. ***×aüûrram – eldÿn ayûb, ÷aüûrmanam – it itdi.***×ax-÷ax edÿn nal÷adûr, iø bitirÿn ax÷adûr.***×aqqal gölÿndÿ toyuq qaqqûldar.***×aqqal var gþdÿn ÷ûxarûr, qurdun adû bÿdnamdû. *** ×aqqalûn yuxusuna toyuq gÿlÿr. *** ×ala-÷ala ÷alaüan olar. ***×alaüan gþydÿ dolanar, cöcÿnin örÿyi bulanar.***×alûø ki, dostun olsun, döømÿn ocaq baøûnda. ***×amura daø atma, özönÿ sû÷rar. ***×anaxda balûn olsun, Yÿmÿndÿn arû gÿlÿr.***×apqûn÷û ol, insafû ÿldÿn vermÿ. ***×arÿsiz dÿrdÿ Loüman da acizdir. ***×arûüûnû ÿsirgÿmÿyÿn patavasûn da qoyar östönÿ.***×arvadara yol gþstÿrmÿzlÿr. ***×ay min olar, ÷eømÿ bir.

74

____________

***×aya ÷atmamûø ÷arûüûnû ÷ûxarma. ***×ayûn daøû, ÷þlön quøu. ***×ayûr dedi: yeddi il leylÿk yuvasûnda qaldûm,

yerÿ döøöb genÿ atamûn vÿtÿnin itirmÿdim. ***×ÿkmÿ, ÷ÿkÿ bilmÿzsÿn, bÿrkdir fÿlÿyin yayû! ***×ÿkmÿ, ÷ÿkmÿ bu dÿrdi, ÷ÿkÿn bilÿr bu dÿrdi. ***×ÿkmÿ namÿrd minnÿtin, get qörbÿtdÿ dolan gÿz. ***×ÿltik xatirinÿ suluflar da su i÷ir. ***×ÿngi þlösö dÿf-dumbulla basdûrûlar.***×ÿnginin qazandûüû ÿnliyÿ, kirøana gedÿr. ***×ÿr÷i baøûndakûnû da satar.***×ÿr÷i kisÿsindÿkini satar. ***×ÿr÷i qûzû mûncûüa aøûq olar.***×ÿr÷inin andû eøøÿyinÿ qÿnim olar. ***×ÿkiømÿsÿn bÿrkiømÿzsÿn. ***×ûxan ay doüuøundan bÿllidi. ***×ûxan can geri dþnmÿz. ***×ûxan qan damarda qalmaz. ***×ûxan qûz ÷ûüdan baxar.

75

____________

***×ûxmayan cana umud ÷oxdur.***×ûnqû balacadû, odu bþyök. ***×ûraq ke÷ÿnÿ yaxûn ÷ox iøûq verÿr. ***×ûraq þz dibinÿ iøûq salmaz.***×ibin qana yûüûlar. ***×irkaba daø atma, östönÿ sû÷rar. ***×irki ÷irk aparar, hayûf oynaø paltarû. ***×irkin bÿzÿnincÿ toy ke÷ÿr. ***×irkin özön gizlÿdÿr, gþy÷ÿk budaqlar gÿzÿr.***×irkinim, gþzlÿ, gedim gþzÿl axtarûm,

tapmadûm gþzÿlimsÿn ki, gþzÿlim.***×irkinliyin Allahdan, öz yumamaüûn nÿdÿn?! ***×iy ÿtdÿn nÿnÿ dÿ bezardûr, bala da. ***×iy söd ÿmÿndÿn eyilik gþzlÿmÿ. ***×iynÿnÿn saqqûz ÷örör.***×oban ÷ox olanda qoyunu qurd yeyÿr. ***×oban kþpÿyi kimi nÿ yeyÿr, nÿ yedirdÿr. ***×obanû þzöndÿn olanûn qoyunu diøi doüar.***×obanûn kþnlö olsa, tÿkÿdÿn pendir tutar.

76

____________

***×obanûn yaüû ÷ox olanda ÷arûüûna sörtÿr.***×ox aø ya qarûn aürûdar, ya baø.***×ox aøna tutan aønasûz qalar.***×ox bilÿn ÷ox ÷ÿkÿr. ***×ox bilÿn quø dimdiyindÿn tÿlÿyÿ döøÿr. ***×ox bilib az danûømaq igidin lÿngÿridir.***×ox ÷alûøan ÷arûq yûrtar, iø odu haqqa vara.***×ox danûøan ÷ox yanûlar. ***×ox danûømaq Qurana yaraøar. ***×ox doüru var, yalan ondan yaxøûdû. ***×ox gþrÿn ÷ox istÿr, az gþrÿnin yadûna da döømÿz. ***×ox gölÿn ÷ox da aülar. ***×ox hörÿn it tutmaz. ***×ox istÿyÿn azdan da olur.***×ox kþtöklÿr östöndÿ ÷ox øivlÿr doüranûb. ***×ox qoyundan ÷ox quzu olar. ***×ox mal haramsûz olmaz, ÷ox sþz yalansûz. ***×ox þyönmÿ, tat qûzû, pendirindÿn qûl ÷ûxûr.

77

____________

***×ox yaøayan ÷ox bilmÿz, ÷ox yer gÿzÿn ÷ox bilÿr.***×ox yemÿk adamû az yemÿkdÿn dÿ qoyar. ***×oxluüa daø atûlmaz. ***×olaq koru gþrÿndÿ þz halûna øökr elÿr.***×or deyÿnÿ can desÿn, Yarÿb, nÿyin ÿksilÿr? ***×þl iti gÿldi, þy itini qovdu.***×þlön alÿmi yandûrûr, i÷in þzönö. ***×þlmÿk dûüûrlanar, qapaüûn tapar. ***×þlmÿkdÿ ÿt qurtardû, ÷uüundur baø qaldûrdû. ***×þlmÿyÿ verÿ-verÿ ÷ûxar qazan bahasû.***×þm÷ÿ aødan isti oldu. ***×þm÷ÿ quyruüuna yapûøan yaülû yerindÿn yeyÿr. ***×þm÷ÿ tutan sÿnÿ sarûdûr.***×þm÷ÿnin qÿdri aø daøanda bilinÿr. ***×þm÷ÿynÿn i÷din doymadûn,

yalamaqnan doyacaqsan?***×þmÿlmÿmiø hörÿ bilmir. ***×þrÿk a÷anû qûlûnc a÷maz. ***×þrÿk basan ayaüa döøÿr.

78

____________

***×þrÿyi at dÿryaya, balûq bilmÿz, Xalûq bilÿr. ***×þrÿyi ÷þrÿk÷iyÿ, bir ÷þrÿk dÿ östÿlik. ***×þrÿyi dizindÿ olandan uzaq. ***×þrÿyi torpaqdan al, þzgÿnin aüzûndan yox. ***×þrÿyin tÿk yeyÿn yökön þzö ÷ÿkÿr.***×þr-÷þplÿ yanan ocaüûn istisi olmaz. ***×ubuüu vaxtkÿn ÿymÿsÿn, bþyöyÿndÿ ÿyilmÿz. ***×uvala girmÿyÿn canûm daüarcûüa girib.***×uvallar doldu, daüarcûqlar dolmaz.***×örögön zora nÿ tabû?!***×örök qoza qabûüû neylÿsin?! ***×örök paxlanûn kor alûcûsû olur. ***×örök taxta mûx gþtörmÿz. ***×öröntö aøû qarûn doyurmaz.

79

____________

D

Dabbaq sevdiyi dÿrini yerdÿn yerÿ vurar. ***Dadanan dayanmaz. ***Dadanandansan, qudurandan? ***Dadananla quduranû saxlamaq olmaz.***Dadanûbsan dolmaya, o da ola, olmaya.***Dadûmlûqdûr, doyumluq deyil. *** Dadlû sþz – can arzusu, dadsûz sþz – baø aürûsû.***Dadmamûsan qaz ÿtini, nÿ bilirsÿn lÿzzÿtini? ***Dadsûz aøa duz neylÿsin, aüûlsûz baøa sþz neylÿsin.***Daü aürû ÷ÿkdi, nÿ doüdu? – si÷an. ***Daü baøûna qûø gÿlÿr, iyid baøûna iø. ***Daü baøûnda xûrman qurma, sovurarsan, yel aparar. *** Daü baøûndan duman ÿskik olmaz. *** Daü daüa qovuømaz, adam adama qovuøar.*** Daü iti gÿldi, baü itin qovaladû. *** Daü quøu daüa yaraøar, baü quøu – baüa! *** Daü ola, duman ola, qûrmûzû tuman ola,

mÿn olmayûm, sÿn olasan.

80

____________

*** Daüa desÿn oürudur, baøûnû ÿyÿr. ***Daüûna baxar qar verÿr, baüûna baxar bar verÿr. ***Daülar qarûynan, torpaq varûynan.***Daülar nÿ qÿdÿr uca ola, östöndÿn yollar aøar. ***Daüarcûq ÷þrÿyinÿn dolanan dþvlÿt baøûna ip salmaz. ***Daüarcûq ÷uvaldan bþyök oldu?! ***Daldan atan topuqdan vurar.***Dama-dama gþl olar, dada-dada he÷. ***Damar-damar, daøû dÿlÿr. ***Damcû inadûyla daø dÿlÿr. ***Damara baxarlar, qan alarlar. ***Damazlûüûnû yeyÿn tamarzû qalar. ***Dan yerindÿn ÷ûxan gön dÿysin oynaøûma,

bulud altûndan ÷ûxan gön dÿysin ÿrimÿ.***Dana bþyöyÿr, amma ÷ulu bþyömÿz. ***Dana oynar, mûxûnû bÿrkidÿr.*** Danûøana dil vermir, yeriyÿnÿ yol. ***Danûøûqlû sþz daülar aøar. ***Danûømaq dananû qurda verÿr.

81

____________

***Danûømaq qûzûl olsa, danûømamaq gömöødör. ***Darayû, sÿni geyÿr hÿr ayû! ***Darüa ÿmim, daha nÿ qÿmim! ***Darûya girÿn donuz payanû þzönÿ qÿbul eylÿr. ***Daø atan bÿlli, baø tutan bÿlli. ***Daø daøa, dûrnaq daøa, siz savaøa, biz tamaøa.***Daø daøa sþykÿnÿr - divar olar.***Daø döødöyö yerdÿ