ÔÉÎÄÎÐ ÌÈÕÀÉËÎÂÈ×ÄÎÑÒÎÉÅÂÑÊÈ

ÚÈÍÀÉßÒÂß

ÚßÇÀ

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”ÁÀÊÛ-2004

Áó êèòàá “Ô.Ì.Äîñòîéåâñêè. Úèíàéÿò âÿ úÿçà” (Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1960)íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðúöìÿ åäÿíè: Áåéäóëëà Ìóñàéåâ

Þí ñþçöí ìöÿëëèôè: Ìÿììÿä Ãîúàéåâôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó,ïðîôåññîð

891.73 - dc 21AZEÄîñòîéåâñêè Ôéîäîð Ìèõàéëîâè÷. Úèíàéÿò âÿ úÿçà. Áàêû, “Þíäÿð

íÿøðèééàò”, 2004, 560 ñÿù.

XIX ÿñðèí áþéöê ðóñ éàçû÷ûñû, ðóñ ìèëëè ðóùóíóí äÿðèí èôàäÿ÷èñè ÔéîäîðÌèõàéëîâè÷ Äîñòîéåâñêè äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí, åëÿúÿ äÿ ôÿëñÿôè âÿ åñòåòèêôèêðèíèí èíêèøàôûíà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð.

Äîñòîéåâñêè ðåàëèçìèíèí ÿñàñûíäà èíñàí èçòèðàáëàðû, òàïäàëàíìûø âÿ òÿùãèðåäèëìèø øÿõñèééÿòèí ôàúèÿñè äàéàíûð. Áåëÿ øÿõñèééÿòëÿðäÿí áèðè îõóúóëàðûíäèããÿòèíÿ òÿãäèì îëóíàí áó êèòàáûí – “Úèíàéÿò âÿ úÿçà” ðîìàíûíûí ãÿù-ðÿìàíû Ðàñêîëíèêîâäóð. Éàçû÷û ùóìàíèñò íèééÿòëÿðèíè øÿð éîëëà ùÿéàòà êå÷èð-ìÿéÿ úÿùä åëÿéÿí ãÿùðÿìàíûíûí òóòäóüó éîëó èíêàð åäèð âÿ ÷ûõûø éîëóíóèíñàíûí ýåð÷ÿêëèêëÿ áàðûøìàñûíäà ýþðöðäö.

Äîñòîéåâñêèéÿ ýþðÿ, ùöãóãè úÿçàäàí äàùà àüûð îëàí áèð úÿçà âàð êè, î äàìÿíÿâè èøýÿíúÿëÿð, èíñàíûí þçö-þçöíö èòòèùàì åòìÿñè âÿ úÿçàëàíäûðìàñûäûð.Áó ìÿíàäà áöòöí èúòèìàè, ìÿíÿâè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè èíñàíûí ìÿíÿí êàìèë-ëÿøìÿñèíäÿí, þç åùòèðàñëàðû öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿñèíäÿí êå÷èð.

ISBN 9952-416-21-X© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû

èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà

êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”

12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû

èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà

ùÿäèééÿ åäèëèð

4

ÚÈÍÀÉßÒ Âß ÎÍÓÍ ÚßÇÀÑÛ

Ôéîäîð Ìèõàéëîâè÷ Äîñòîéåâñêèíèí “Úèíàéÿò âÿ úÿçà” ðîìàíû ÕÛÕ ÿñðèí60-úû èëëÿðèíäÿ (1866) ìåéäàíà ýÿëìèøäèð âÿ ðóñ ìèëëè, ìÿäÿíè, èúòèìàè òàðè-õèíèí ìöðÿêêÿá äþâðëÿðèíäÿí áèðèíè ÿêñ åòäèðìèð. Áó åëÿ áèð äþâð èäè êè, Ðóñèéàòÿùêèì÷èëèê ùöãóãóíäàí òÿçÿúÿ àçàä îëìóø âÿ ùÿëÿ þçöíöí ýÿëÿúÿê èíêèøàôéîëëàðûíû äÿãèã ìöÿééÿíëÿøäèðìÿìèøäè. Ðóñèéà ùàíñû éîëëà ýåäÿúÿêäè? Î,Àâðîïà êàïèòàëèñò èíêèøàô éîëóíó ñå÷ÿúÿê, éîõñà þç ìèëëè ÿíÿíÿëÿðèíÿ ÿñàñ-ëàíàðàã éåíè, Àâðîïà õàëãëàðûíäàí ôÿðãëè áèð éîëëà ýåäÿúÿêäè? Áó ñóàëëàðûíäÿãèã âÿ áèðìÿíàëû úàâàáû éîõ èäè âÿ 60-úû èëëÿð ðóñ ÿäÿáèééàòû áó ìÿñÿëÿùàããûíäà äÿðèíäÿí äöøöíöðäö. Äîñòîéåâñêè ×åðíûøåâñêèäÿí ôÿðãëè îëàðàãÐóñèéàíûí ýÿëÿúÿê íèúàòûíû èíãèëàáäà âÿ ÿäàëÿòëè ñîñèàë ãóðóëóøäà, éÿíè ñîñè-àëèçìäÿ äåéèë, õàëãûí, ìèëëÿòèí ðóñ ïðàâîñëàâ äèíèíÿ òàïûíàðàã ìÿíÿâè êàìèë-ëÿøìÿ éîëóíó ñå÷ìÿñèíäÿ ýþðöðäö. Î äþâð ö÷öí ×åðíûøåâñêèíèí ôèêèðëÿðè äàùààêòóàë, äàùà ðåàë ýþðöíöðäö. Ðóñèéà íÿùàéÿò êè, ìöÿééÿí ìöääÿòäÿí ñîíðàñîñèàëèçì äåéèëÿí ìÿãñÿäÿ íàèë îëäó. Ëàêèí ýåíèø òàðèõè êîíòåêñòäÿ Äîñ-òîéåâñêè ôèêèðëÿðè ùÿãèãÿòÿ äàùà éàõûí èäè, ÷öíêè îíëàð ðóñ ìèëëè ðóùóíóí, ìèëëèõàðàêòåðèíèí, ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿñàñëàðûíû âÿ äÿðèí òÿìàéöëëÿðèíè äàùà äö-ðöñò èôàäÿ åäèðäè. Áóýöíêö íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí äèããÿò éåòèðèëÿíäÿ Äîñòîéåâ-ñêèíèí ôèêèðëÿðèíèí þçöíö äîüðóëäóüóíó ýþðöðöê.

“Úèíàéÿò âÿ úÿçà” ðîìàíû Äîñòîéåâñêèíèí áåø áþéöê ðîìàíûíäàí áèðèí-úèñèäèð. Áóíäàí ñîíðà éàçû÷û þçöíöí ìÿøùóð “Èäèîò”, “Øåéòàíëàð”, “Éåíè-éåòìÿ” âÿ “Êàðàìàçîâ ãàðäàøëàðû” ðîìàíëàðûíû éàçìûøäûð. “Úèíàéÿò âÿ úÿçà”ðîìàíû Äîñòîéåâñêè éàðàäûúûëûüûíäà éåíè ìÿðùÿëÿíèí áàøëàíüûúûäûð. Ìÿëóì-äóð êè, äàùè ñþç óñòàñû þç éàðàäûúûëûüûíû 40-úû èëëÿðäÿ “êè÷èê èíñàí” ùàããûíäàéàçìûø îëäóüó ÿñÿðëÿðëÿ áàøëàìûøäû. “Éîõñóë èíñàíëàð”, “Îõøàð”, “ÚÿíàáÏðîõàð÷èí”, “Áÿéàç ýåúÿëÿð” âÿ íÿùàéÿò, 60-úû èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ éàçìûøîëäóüó “Àë÷àëäûëìûø âÿ òÿùãèð åäèëìèøëÿð” ìÿùç áó ìþâçóéà, éÿíè “êè÷èêèíñàíëàð”ûí ìàääè âÿ ìÿíÿâè èøýÿíúÿëÿðèíèí òÿñâèðèíÿ ùÿñð åäèëìèøäè.

60-úû èëëÿðäÿ èñÿ Äîñòîéåâñêè ñîñèàë-ïñèõîëîæè ìþâçóäàí èäåàë-ìÿíÿâèìþâçóéà êå÷ìèø âÿ èíñàí õàðàêòåðèíè, îíóí àãèáÿòèíè âÿ øÿõñèééÿòèíè òÿéèíåäÿí èäåîëîæè âÿ ìÿíÿâè ìÿãàìëàðûí áÿäèè òÿùëèëèíÿ öç òóòìóøäó. Îäóð êè,Äîñòîéåâñêèíèí 60-úû èëëÿðäÿ éàçûëìûø ðîìàíëàðûíû òÿäãèãàò÷ûëàð éåíè ðîìàííþâö êèìè ãåéä åäèð, îíó “èäåîëîæè ðîìàí”, “ïîëèôîíèê ðîìàí” âÿ ñ. àäëàí-äûðûðëàð. Áó éåíè ðîìàí íþâöíöí ìàùèééÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè, áóðàäà èíñàíõàðàêòåðè, èíñàí øÿõñèééÿòè ñàäÿúÿ îëàðàã ðåàëèñòúÿñèíÿ, èúòèìàè, ñîñèàë ìöùèòèíìÿùñóëó êèìè òÿñâèð îëóíìóð. Áóðàäà èíñàí äàùà ìöðÿêêÿá, äàùà çèääèééÿòëèáèð âàðëûã êèìè, èëê íþâáÿäÿ, þçö þç ìöãÿääÿðàòûíû ùÿëë åòìÿéÿ ÷àëûøàí ðóùèâàðëûã êèìè òÿñâèð îëóíóð. Äîñòîéåâñêè þç ðåàëèçìèíèí ÿñàñ âÿçèôÿñèíè “èíñàíàèíñàíû òàïìàã” âÿçèôÿñè êèìè òÿéèí åäèð. Áó, î äåìÿêäèð êè, èíñàí ýþðöíäö-éöíäÿí, îíóí þçö ùàããûíäà âÿ áàøãàëàðûíûí îíóí ùàããûíäà äöøöíäöêëÿðèíäÿíäàùà ìöðÿêêÿá, äàùà ñèðëè áèð ìÿõëóãäóð. Èíñàí ðóùóíóí ÿíýèíëèêëÿðèíÿ äàë-

ìàã, îíóí þçöíöí äÿ õÿáÿðè îëìàéàí äàõèëè ñèðëÿðèíè à÷ìàã ö÷öí Äîñòîéåâñêèþç ãÿùðÿìàíëàðûíû ìöñòÿñíà ãÿçà âÿçèééÿòèíÿ ñàëûð âÿ áó âÿçèééÿòäÿ îíëàðûíõàðàêòåðëÿðèíèí ýèçëè òÿðÿôëÿðèíèí à÷ûëìàñûíà íàèë îëóð.

“Úèíàéÿò âÿ úÿçà” ðîìàíûíûí ãÿùðÿìàíû Ðàñêîëíèêîâ áåëÿ áèð ñûíàüà÷ÿêèëèð: î, úèíàéÿò òþðÿäèð, ãîúà ñÿëÿì÷è ãàðûíû þëäöðöá, îíó ãàðÿò åäèð. Áóùàäèñÿäÿí ñîíðà Ðàñêîëíèêîâóí ðóùè àëÿìèíäÿ êÿñêèí òÿáÿääöëàòëàð áàø âåðèðâÿ î þç èäåéàñûíà äà, þç ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ äÿ, èíñàíëàðà äà ñàíêè áàøãà áèð áàõìàëûîëóð. Ðàñêîëíèêîâóí úèíàéÿòè åùòèéàú óúóíäàí âÿ àäè ãàðÿò ìÿãñÿäè èëÿ òþðÿ-äèëÿí úèíàéÿò äåéèëäèð. Îíóí ÿñàñûíäà èäåéà âÿ áó èäåéàíûí ùÿëëè úÿùäè äàéà-íûð. Ðàñêîëíèêîâó íàðàùàò åäÿí, îíó þçöíÿ òàáå åòìèø îëàí èäåéàíûí ìàùèééÿòèáåëÿäèð: èíñàí ùàíñûñà ìöñáÿò, õåéèðõàù, ÿäàëÿòëè áèð ìÿãñÿäèí ùÿéàòà êå÷è-ðèëìÿñè íàìèíÿ þçöíÿ êè÷èê áèð úèíàéÿòè ðÿâà ýþðÿ áèëÿðìè? Ãîúà ãàðûíû, áóýöí ñàáàù îíñóç äà äöíéàñûíû äÿéèøÿúÿê, áó ýÿðÿêñèç èíñàíû þëäöðöá îíóíâàð-äþâëÿòèíÿ ñàùèá îëìàã, þçöíö ùÿéàòäà òÿñäèã åòìÿê âÿ áó êè÷èê úèíàéÿòèíìöãàáèëèíäÿ ÷îõëó õåéèðõàù èøëÿð ýþðìÿêëÿ, èñìÿòèíè ñàòàí úàâàí ãûçëàðû õèëàñåòìÿêëÿ þç ýöíàùûíû éóìàã îëàðìû? Éÿíè áèð úèíàéÿò ÿâÿçèíÿ ìèí õåéèðõàù èøýþðìÿêëÿ ìÿíÿâè ìÿñóëèééÿòäÿí àçàä îëìàã îëàðìû? Ðàñêîëíèêîâ ìÿíòèãèøÿêèëäÿ áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð êè, îëàð. Ëàêèí äóéüóëàð ñÿâèééÿñèíäÿ, þç ãÿë-áèíèí ñÿñèíÿ ãóëàã àñàðàã ùèññ åäèð êè, îëìàç. ßãëèí âÿ ìÿíòèãèí ãÿáóë åòäèéèùÿãèãÿòè èíñàí ãÿëáè âÿ èíñàí ìÿíÿâèééàòû ãÿáóë åòìèð. Ðàñêîëíèêîâ áèð íþâîäëà ñó àðàñûíäà ãàëûð. Áó çèääèééÿòè ùÿëë åòìÿäÿí, áó èäåéàíû ñîíà ÷àòäûð-ìàäàí î ðàùàòëûã òàïà áèëìèð. Èäåéà îíó ùÿðÿêÿòÿ âàäàð åäèð, ãÿëá èñÿ îíà áóéîëäàí èìòèíà åòìÿéè óéüóí áèëèð. Ãÿùðÿìàí þç èäåéàñû èëÿ þç ìÿíÿâèééàòû, þçÿãëè èëÿ þç ðóùó àðàñûíäà ÷àøãûíëûã è÷èíäÿ èçòèðàá ÷ÿêèð.

Îíäà Ðàñêîëíèêîâ òàðèõÿ, ùÿéàòà, ðåàëëûüà ìöðàúèÿò åäèð âÿ îðàäà þç èäå-éàñûíà äàéàã íþãòÿñè àõòàðûð. Î, ùÿòòà áèð ìÿãàëÿ äÿ éàçûá æóðíàëà ýþíäÿðèð.Ìÿãàëÿäÿêè ôèêèðëÿðèíèíñÿ ìàùèééÿòè áóíäàí èáàðÿòäèð êè, òàðèõäÿ éàøàìûø îëàíäàùèëÿð þç èäåéàëàðûíûí ùÿéàòà êå÷ìÿñè íàìèíÿ ìèíëÿðëÿ, ìèëéîíëàðëà èíñàí-ëàðûí þëöìöíÿ ôÿðìàí âåðìèøëÿð. Ñîëîíëàð, Íàïîëåîíëàð þçëÿðèíèí àëè ìÿãñÿä-ëÿðè éîëóíäà ìöùàðèáÿëÿð åòìèø âÿ áó ìöùàðèáÿëÿðäÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç èíñàíãóðáàíëàðû âåðèëìèøäèð. Ùå÷ êÿñèí àüëûíà áåëÿ ýÿëìèð êè, áó ãóðáàíëàðà ýþðÿîíëàðû èòòèùàì åòñèí. Äîüðóäóð, îíëàðûí èäåéàëàðû áþéöêäöð, ìÿãñÿäëÿðè àëèäèð,ëàêèí îíëàðûí ãóðáàíëàðû äà ÷îõäóð. Ðàñêîëíèêîâ èñÿ þç ãàðøûñûíà àäè áèð ìÿã-ñÿä ãîéìóø âÿ áó ìÿãñÿäè ðåàëëàøäûðìàã ö÷öí âóð-òóò áèðúÿ ãàðûíû þëäöðìÿêëàçûìäûð. Áóíà èñÿ îíóí úÿñàðÿòè ÷àòñà äà, ìÿíÿâèééàòû éîë âåðìèð. Áÿçÿí îäöøöíöð êè, ìÿíèì éåðèìäÿ Íàïîëåîí îëñàéäû âÿ îíà þç êàðéåðàñûíû áàøëàìàãö÷öí áèðúÿ ãàðûíû þëäöðìÿê ëàçûì ýÿëñÿéäè, î, íåéëÿðäè? Ôèêèðëÿøìÿçäèìè êè,áó, ìÿíÿâèééàòñûç ùÿðÿêÿòäèð? Ôèêèðëÿøìÿçäèìè êè, áó îíóí àäûíà ëàéèãùÿðÿêÿò äåéèëäèð?

Ðàñêîëíèêîâ áèðäÿí äÿðê åòìÿéÿ áàøëàéûð êè, Íàïîëåîí îíóí éåðèíäÿ îë-ñàéäû, íÿèíêè òÿðÿääöä åäÿðäè, ùå÷ ãàðûéà úûíãûðûíû ÷ÿêìÿéÿ èìêàí âåðìÿçäè,áîüàðäû âÿ ÿñëà äöøöíìÿçäè äÿ êè, áó ùÿðÿêÿò ìÿíÿâèééàòà ñûüàí âÿ éà ñûü-ìàéàí ùÿðÿêÿòäèð. Áÿñ, îíäà ìÿí íèéÿ áóíó åäÿ áèëìÿðÿì äåéÿ, Ðàñêîë-

5

íèêîâ þçö-þçöíö äàíëàéûð. Î, áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëèð êè, Íàïîëåîíëàðûí âöúóäóòóíúäàíäûð, îíëàð ãåéðè-àäè èíñàíëàðäûð. Äåìÿëè, èíñàíëàð àäèëÿðÿ âÿ ãåéðè-àäèëÿðÿ áþëöíöðëÿð. Áèðèíúèëÿðèí ùÿéàòäàêû ìÿãñÿäè âÿ ìÿðàìû òàáå îëìàã,òàëå ãàðøûñûíäà ìöòèëèê ýþñòÿðìÿê âÿ íÿùàéÿò, ñàäÿúÿ îëàðàã, íÿñèë àðòûð-ìàãäàí èáàðÿòäèð. Èêèíúèëÿðèí ìÿãñÿäè èñÿ éåíè ñþç äåìÿê, òàðèõäÿ éåíè éîëà÷ìàã âÿ áÿøÿðèééÿòè èðÿëè àïàðìàãäàí èáàðÿòäèð. Ìÿùç îíëàðà ãàäàüà éîõäóð,îíëàð þç ìÿãñÿäëÿðè íàìèíÿ ãàí äà òþêÿ áèëÿðëÿð âÿ áó îíëàð ö÷öí ýöíàùùåñàá åäèëìÿç. Ðàñêîëíèêîâ þçöíö ãåéðè-àäèëÿð âÿ äàùèëÿð úÿðýÿñèíÿ ãàòìûð,î, éàõøû àíëàéûð êè, îíäàí Íàïîëåîí ÷ûõìàç. Ëàêèí áóíóíëà áåëÿ áåéíèíäÿþçöíÿ ìþùêÿì éåð åëÿìèø èäåéà îíó ðàùàò áóðàõìûð. Íÿçÿðèééÿ âÿ òàðèõèìèñàëëàð ñÿâèééÿñèíäÿ Ðàñêîëíèêîâ þçöíÿ, þç èäåéàñûíà ìÿíÿâè ÿñàñ éàðàäàáèëìèð. Òÿðÿääöäëÿð äàâàì åäèð.

Áóðàäà ðåàë ùÿéàò, îíóí ðåàë ùàäèñÿëÿðè, Ðàñêîëíèêîâà éàõûí âÿ óçàã îëàíèíñàíëàðûí àãèáÿòè ãÿùðÿìàíûí èäåéàñû èøûüûíäà òÿùëèë åäèëèð. Ðàñêîëíèêîâ óíè-âåðñèòåòäÿí ãîâóëóáäóð. Îíóí îõóìàã âÿ éàøàìàã ö÷öí ïóëó éîõäóð. Éåýàíÿáàúûñû Äóíéà Ëóæèí äåéèëÿí äÿéÿðñèç, îíó ñåâìÿéÿí, ëàêèí âàðëû áèð êèøèéÿ ÿðÿýåòìÿê âÿ áóíóíëà äà ãàðäàøûíà êþìÿê åòìÿê èñòÿéèð. Ðàñêîëíèêîâ áó íèêà-ùûí ÿëåéùèíÿ ÷ûõûð âÿ áàúûñûíû Ëóæèíÿ ÿðÿ ýåòìÿéÿ ãîéìàéàúàüûíà ñþç âåðèð.Áó çàìàí îíóí äàõèëèíäÿ ýèçëè áèð ñÿñ áàø ãàëäûðûð: ãîéìàéûá ÿâÿçèíäÿ íÿåäÿúÿêñÿí, áó âÿçèééÿòäÿí þçöíö âÿ éàõûíëàðûíû íåúÿ ÷ûõàðàúàãñàí? Îíäàéåíÿ äÿ Ðàñêîëíèêîâóí éàäûíà èäåéàñû äöøöð. Ñàíêè áó èäåéà îíó àääûìáà-àääûì èçëÿéèð âÿ òà ðåàëëàøìàéûíúà îíó ðàùàò áóðàõìûð. Èäåéàíûí áó õöñóñèé-éÿòèíè Äîñòîéåâñêè þç ðîìàíëàðûíäà ÷îõ ýåíèø âÿ äÿðèíäÿí, áÿäèè øÿêèëäÿ òÿù-ëèë åòìèøäèð. Èäåéà éàä áèð ãöââÿ êèìè èíñàí ãÿëáèíÿ äàõèë îëóð âÿ èíñàíûí ðóùè,ìÿíÿâè òàðàçëûüûíû ïîçóð âÿ îíó èíñàí ðóùóíà éàä îëàí ÿìÿëëÿðÿ òÿùðèê åäèð.

Àíàñûíûí ìÿêòóáóíäàí ñîíðà (Äóíéàíûí Ëóæèíÿ ÿðÿ ýåòìÿê ïëàíû ìÿùçáó ìÿêòóáäà áèëäèðèëèðäè) Ðàñêîëíèêîâ áèð ñûðà áàøãà ùàäèñÿëÿðëÿ äÿ öçëÿøèð êè,îíëàð äà ãÿùðÿìàíûí ãÿëáèíäÿ îíóí èäåéàñûíûí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ êþìÿêåäèð. Áåëÿ ÷ûõûð êè, Ðàñêîëíèêîâ èêèëè òÿñèð àëòûíäà éàøàéûð âÿ ùÿðÿêÿò åäèð. Áóäà îíóí äàõèëÿí èêèëÿøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáèíÿ ÷åâðèëèð. Áèð éàíäàí èíñàíëûã ìà-ùèééÿòè, ìÿíÿâèééàòû âÿ ðóùó îíó áó èäåéàäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿ ÷àüûðûð. Î áèðè éàí-äàí èñÿ ðåàë ùÿéàò, ìöùèò, ÿòðàôäàêû èíñàíëàðûí (Ëóæèíèí, Ñâèäðèãàéëîâóí,Ëåáåçéàòíèêîâóí, Ïîðôèðè Ïåòðîâè÷èí âÿ áàøãàëàðûíûí) ìÿíÿâèééàòû âÿ ùÿéàòïðèíñèïëÿðè îíóí äîüðó éîëäà îëäóüóíó ñöáóò åäèð âÿ îíó èäåéàéà äàùà ÷îõáàüëàéûð. Äåìÿëè, Ðàñêîëíèêîâóí èäåéàñû èúòèìàè ìÿíøÿëè èäåéàäûð, ìÿíÿâèé-éàòû èñÿ èíñàíè ìÿíøÿëèäèð. Èíñàí âàðëûüû èëÿ ñîñèàë ïðèíñèïëÿð Ðàñêîëíèêîâóíãÿëáèíäÿ èêèëè âÿ çèääèééÿòëè áèð ÿêñëèê éàðàäûð. Áó ãöââÿëÿðèí ùàíñûíûí ãàëèáýÿëÿúÿéèíäÿí èñÿ ãÿùðÿìàíûí àãèáÿòè àñûëû îëàúàã.

Öçöíòöëö òÿðÿääöäëÿðäÿí ñîíðà Ðàñêîëíèêîâ ãàðûíûí åâèíÿ ýÿëèð, îíó þëäö-ðöð âÿ ãàðÿò åäèð. Áó ìÿãàìäà ãàðûíûí ýöíàùñûç âÿ çàâàëëû áàúûñû Ëèçàâåòà ýÿëèá÷ûõûð âÿ Ðàñêîëíèêîâ îíó äà þëäöðöð. ßñëèíäÿ, Ðàñêîëíèêîâ Àëéîíà ÈâàíîâíàíûËèçàâåòà Èâàíîâíà êèìèëÿðèíè õèëàñ åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ þëäöðìÿê èñòÿäèéèíèäöøöíöðäö. Ëàêèí ÿêñèíÿ îëäó. Äîñòîéåâñêèíèí ôèêðè áóäóð êè, úèíàéÿò, ùàãñûç-

6

ëûã, ãàí òþêìÿê âàñèòÿñèëÿ ÿäàëÿòÿ âÿ ùàããà õèäìÿò åòìÿê îëìàç. Úèíàéÿò éî-ëóíà, øÿð éîëà àéàã áàñìûø èíñàí àðòûã áó éîëäà êèìèí ùàãëû, êèìèí ùàãñûç îëäó-üóíó àéûðä åäÿ áèëìèð. Ùàããà éþíÿëìèø ôÿàëèééÿò íÿòèúÿäÿ ùàãñûçëûüà õèäìÿòåòìèø îëóð. Áó, Ðàñêîëíèêîâóí èäåéàñûíûí åëÿ èëê àääûìäàí ìÿüëóáèééÿòè èäè.

Ãàðûíûí þëäöðöëìÿñèíäÿí ñîíðà Ðàñêîëíèêîâóí ðóùè âÿ ðåàë ùÿéàòûíäàéåíè ìÿðùÿëÿ áàøëàíûð. Èíäèéÿäÿê Ðàñêîëíèêîâ þç èäåéàñûíû ðåàëëàøäûðìàãùàããûíäà äöøöíöð âÿ áó äöøöíúÿëÿðè ÿäàëÿòëè âÿ èíàìëû áèð íÿòèúÿéÿ ÷àòäûðàáèëìèðäè. Áóíäàí ñîíðà èñÿ îíóí ãàðøûñûíäà áàøãà áèð ÷ÿòèí ìÿñÿëÿ äóðóð: þçýöíàùûíû åòèðàô åòìÿê. Éåíÿ äÿ îíóí ãàðøûñóíäà èêèëè úàâàáëàð, èêèëè ñöáóòëàðáàø ãàëäûðûð. Ðàñêîëíèêîâ òÿðÿääöäëÿð è÷èíäÿ íåúÿ êè èäåéàíû ùÿéàòà êå÷èð-ìèøäè, åëÿúÿ òÿðÿääöäëÿð è÷èíäÿ, ùå÷ áèð èíàíäûðûúû íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿäÿí þçúèíàéÿòèíè åòèðàô åäèð. Îíóí þçö äÿ áèëìèð êè, íÿ âàõò äàùà ùàãëû èäè: ãàðûíûþëäöðÿíäÿìè, éîõñà ýöíàùûíû áîéíóíà àëûá Ñèáèðÿ ñöðýöí îëóíàíäà. Çèääèééÿòñîíàúàí ùÿëë åäèëìèð, ÷öíêè Ðàñêîëíèêîâóí áó èêè ãÿðàðû, îíóí áèð-èêè ùÿðÿêÿòèáàøãà-áàøãà ìÿðêÿçëÿðäÿí èäàðÿ åäèëèð: ìÿíòèãè äöøöíúÿ âÿ ìÿíÿâè äóéüóëàð,éÿíè ðåàë ùÿéàòûí ïðèíñèïëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí èäåéà âÿ èíñàí ãÿëáèíèí ÿçÿëèòÿëÿáëÿðèíèí òÿçàùöðö îëàí ìÿíÿâèééàò òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ åäèëèð. Äåìÿëè, ìöàñèðèíñàí, ñèâèëèçàñèéà äþâðöíöí èíñàíû çàùèðè àëÿìëÿ äàõèëè àëÿì, úÿìèééÿòëÿ þçöàðàñûíäà ãàëìûøäûð. Ðàñêîëíèêîâóí úèíàéÿòè îíóí þçöíÿ õèëàô ÷ûõàðàã èúòèìàèãàíóíëàðà, úÿìèééÿòÿ òàïûíìàñû âÿ áóíóíëà äà þçöíäÿí, þç èíñàíëûã ìàùèé-éÿòèíäÿí àðàëû äöøìÿñè äåìÿêäèð. Îíóí þç úèíàéÿòèíè åòèðàô åòìÿñè, úÿçàñûíûêþíöëëö øÿêèëäÿ ãÿáóë åòìÿñè èñÿ îíóí þç èíñàíëûã ìàùèééÿòèíÿ, þç ðóùóíàãàéûòìàñû äåìÿêäèð. Íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ èíñàíûí þçöíÿ õèëàô ÷ûõìàñû îíóí Àëëàùàõèëàô ÷ûõìàñû êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð. Äîñòîéåâñêèíèí ôèêðèíúÿ, Ðàñêîëíèêîâóôàúèÿëÿðÿ, àüûð úèíàéÿòÿ, ÷àøãûíëûãëàðà äö÷àð åäÿí àìèë îíóí ãÿëáèíäÿêè èíà-ìûí, åòèãàäûí, Àëëàùà ìÿùÿááÿòèí àçàëìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð.

Ðàñêîëíèêîâóí ÿêñè êèìè ðîìàíäà Ñîíéà Ìàðìåëàäîâàíûí îáðàçû âåðèë-ìèøäèð. Áó çàâàëëû ãûç ùÿéàòäà àüûð èøýÿíúÿëÿðÿ äö÷àð îëìóøäóð. Àòàñû èøäÿíãîâóëìóø, è÷êèéÿ ãóðøàíìûø, àíàëûüû õÿñòÿäèð, àíàëûüûíûí óøàãëàðû êþðïÿäèðëÿð.Áó àèëÿíè äîëàíäûðìàã ö÷öí Ñîíéà þç èñìÿòèíè ãóðáàí âåðìÿëè îëóð. Ëàêèíáóíóíëà áåëÿ ùå÷ âàõò îíóí ãÿëáèíäÿ èíñàíëàðà ãàðøû íèôðÿò ùèññè îéàíìûð.ßêñèíÿ î, èíñàíëàðû ñåâèð, ÷öíêè î, Àëëàùû ñåâèð. Îíó éàøàäàí äà, áó ó÷óðóìãàðøûñûíäà îíó ìÿùâ îëìàüà ãîéìàéàí äà ìÿùç ùÿìèí èíàìäûð. Ñîíéà êö÷ÿãàäûíû îëñà äà, ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí ñàô âÿ ýöíàùñûçäûð, ÷öíêè î, ùå÷ âàõò þçÀëëàùûíû óíóòìàìûøäûð. Ðàñêîëíèêîâóí äöç éîëà ãàéûòìàñûíäà Ñîíéàíûí ðîëóäàíûëìàçäûð. Ðàñêîëíèêîâ þç íèúàòûíû áó ãûçäà ýþðöð âÿ îíà ýþðÿ äÿ ñèððèíèáàúûñûíà, àíàñûíà äåéèë, ìÿùç Ñîíéàéà à÷ûð. Ñîíéà èñÿ òÿêèäëÿ îíäàí òÿëÿá åäèðêè, î, øÿùÿð ìåéäàíûíà ýåòñèí, îðàäà äèç ÷þêöá òîðïàüû þïñöí âÿ ùàìûíûíãàðøûñûíäà þç úèíàéÿòèíè åòèðàô åäÿðÿê îíëàðäàí öçð äèëÿñèí. Éÿíè úèíàéÿò òþðÿò-ìèø Ðàñêîëíèêîâ òîðïàã ãàðøûñûíäà, èíñàíëàð ãàðøûñûíäà, áèð äÿ Àëëàù ãàðøûñûíäàýöíàùêàðäûð. Ðàñêîëíèêîâ øÿùÿð ìåéäàíûíà ýÿëèð, äèç ÷þêöá òîðïàüû þïöð,ñîíðà äà áàøûíû ãàëäûðûá þç ÿòðàôûíäà îíó ÿëÿ ñàëàí èíñàíëàðû ýþðöð. Î, ìÿùç áóèíñàíëàðäàí öçð èñòÿìÿëèäèð. Ðàñêîëíèêîâ áó èíñàíëàðà íèôðÿò åäèð, àõû îíëàð

7

Ðàñêîëíèêîâäàí ùå÷ íÿéëÿ àðòûã äåéèëäèëÿð, áåëÿëÿðèíèí ãàðøûñûíäà î íåúÿ öçðèñòÿñèí? Òîðïàüû þïìÿê, Àëëàùäàí öçð äèëÿìÿê èíñàí ùåéñèééÿòèíÿ òîõóíìóð,ëàêèí þçöíäÿí ÿñêèê èíñàíëàðà áàø ÿéìÿê îíóí ìÿíëèéèíè ñàðñûäûð. Äîñòî-éåâñêèíèí ôèêðèíúÿ, áó, òÿêÿááöðëöëöêäöð âÿ áþéöê ýöíàùäûð.

Ðàñêîëíèêîâó úèíàéÿòÿ ñþâã åäÿí àìèëëÿðäÿí áèðè äÿ îíóí ãÿëáèíäÿ èí-ñàíëàðà ãàðøû ìÿðùÿìÿòèí òöêÿíìÿñèäèð. Ìÿðùÿìÿò òöêÿíÿíäÿ îíóí éåðèíèíèôðÿò òóòóð. Ðàñêîëíèêîâ ìöÿééÿí ìÿíàäà èíñàíëàðà íèôðÿò åäèð, îíëàðû ñåâÿáèëìèð, îíëàðû ìÿùÿááÿòÿ âÿ ãàéüûéà ëàéèã ùåñàá åòìèð. Äîñòîéåâñêè èñÿ áåëÿùåñàá åäèð êè, ÿñèë ùóìàíèñò, ÿñèë Àëëàù àäàìû, ÿñèë õðèñòèàí èíñàíëàðû íåúÿ âàðñàåëÿ äÿ ñåâìÿëèäèð. Éàõøûëàðû ùàìû ñåâÿ áèëÿð. Ïèñëÿðè ñåâìÿê, îíëàðà ìÿðùÿìÿòýþñòÿðìÿê èñÿ ÿñèë õðèñòèàíëûã äåìÿêäèð.

Ðàñêîëíèêîâ ìÿùêóì åäèëÿðÿê Ñèáèðÿ ñöðýöí åäèëèð. Äóíéà Ðàçóìèõèíÿ,Ðàñêîëíèêîâóí äîñòóíà ÿðÿ ýåäèð, Ðàñêîëíèêîâóí àíàñû âÿôàò åäèð. Ñâèäðèãàé-ëîâ þçöíö þëäöðöð. Ñîíéà èñÿ Ðàñêîëíèêîâóí äàëûíúà Ñèáèðÿ éîëëàíûð. Ñîíéà åëÿáèð èíñàíäûð êè, îíóí ö÷öí þçýÿ äÿðäè äåéèëÿí áèð øåé éîõäóð. Ùàìûíûíôàúèÿñèíè î, þç ôàúèÿñè êèìè ãÿáóë åäèð âÿ þçöíö ãóðáàí âåðìÿéÿ ùÿìèøÿ ùàçûðîëóð. Ñèáèðäÿ äÿ Ðàñêîëíèêîâóí òÿðÿääöäëÿðè ùÿëÿ äàâàì åäèð, î, ùÿðäÿíáèðþçöíö äàíëàéûð, þç þçöíö çÿèôëèêäÿ èòòèùàì åäèð, èäåéàñûíûí ùå÷ äÿ áàøãàëàðûíûíèäåéàëàðûíäàí ÿñêèê îëìàäûüûíû äöøöíöð. Ëàêèí Ñîíéàíûí òÿñèðè àëòûíäà, äàùàäîüðóñó, îíóí òÿìÿííàñûç ìÿùÿááÿòèíèí òÿñèðè àëòûíäà Ðàñêîëíèêîâóí ãÿëáèí-äÿ Ñîíéàéà, èíñàíëàðà ãàðøû áèð ìÿðùÿìÿò ùèññè áàø ãàëäûðûð. Áó ìÿãàìäàíñîíðà Ðàñêîëíèêîâóí ùÿéàòûíäà éåíè äþâð áàøëàíûð: òÿäðèúÿí ðóùè ñàôëàøìà,ðóùè êàìèëëÿøìÿ, ãöñóðëàðäàí àçàä îëìà, þç ýöíàùëàðûíû þç ìÿíÿâè èçòèðàáëàðûùåñàáûíà éóìàã úÿùäè éåíè ùÿéàò éîëóíóí áàøëàíüûúûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áó,óçóí âÿ ÿçàáëû éîëäóð. Áó éîëëà Ðàñêîëíèêîâ íåúÿ èðÿëèëÿéÿúÿê, ùàíñû íÿòè-úÿéÿ ýÿëèá ÷ûõàúàã – áöòöí áó ñóàëëàð ñóàë îëàðàã ãàëûð, ÷öíêè Äîñòîéåâñêèðîìàíû áóðàäà òàìàìëàéûð. Ðàñêîëíèêîâóí úèíàéÿòè íÿäÿäèð, îíóí úÿçàñûíÿäÿí èáàðÿò îëäó? Ãàðûíûí þëäöðöëìÿñè âÿ Ðàñêîëíèêîâóí Ñèáèðÿ ñöðýöíåäèëìÿñè – áóíëàð úèíàéÿòèí âÿ úÿçàíûí ùöãóãè èôàäÿëÿðèäèð. Äîñòîéåâñêè èñÿáåëÿ ùåñàá åäèð êè, ùöãóãè úÿçàäàí äà àüûð áèð úÿçà âàðäûð êè, î äà ìÿíÿâèèøýÿíúÿëÿðäèð, éÿíè èíñàíûí þçö-þçöíö èòòèùàì åòìÿñè âÿ úÿçàëàíäûðìàñûäûð.Áó ðóùè úÿçà ùå÷ íÿéëÿ ìöãàéèñÿ îëóíìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ àüûð úÿçàäûð. Ëàêèíÿäàëÿòëè úÿçàäûð, ÷öíêè èíñàíû ñàôëûüà, ùàããà, ìÿùÿááÿòÿ äîüðó àïàðûð. Öìó-ìèééÿòëÿ, Äîñòîéåâñêè áåëÿ ùåñàá åäèð êè, áöòöí çèääèééÿòëÿðèí âÿ áöòöíïðîáëåìëÿðèí: ùÿì èúòèìàè, ùÿì ìÿíÿâè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè èíñàíäàí, èíñàíûíìÿíÿâè êàìèëëÿøìÿñèíäÿí êå÷èð. Èíñàíûí äà ùÿéàòäàêû ÿí áþéöê ãÿëÿáÿñèîíóí þçö öçÿðèíäÿêè ãÿëÿáÿäèð. Þçöíÿ ãàëèá ýÿëìèø èíñàí êàìèë èíñàíäûð.Þçöíöí, þç åùòèðàñëàðûíûí, òÿìÿííàëàðûíûí ãóëó îëàí èíñàí àçàä ñàéûëà áèëìÿç.Àçàäëûüûí éîëó èíñàíûí þçö öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿñèíäÿí êå÷èð.

Äîñòîéåâñêè ãÿùðÿìàíû áó éîëóí ùàãã éîëó îëäóüóíó äóéóð âÿ áó éîëàãÿäÿì ãîéóð.

Ìÿììÿä Ãîúàéåâ

8

Û

Èéóëóí áàøëàíüûúûíäà, èêèíäè âàõòû, úàâàí áèð îüëàí Ñ. äàëàíûíäà êè-ðàéÿíèøèíëÿðäÿí òóòäóüó õûðäàúà îòàüûíäàí êö÷ÿéÿ ÷ûõûá, àüûð-àüûð, ñàí-êè òÿðÿääöä è÷èíäÿ Ê. êþðïöñöíÿ ñàðû ýåòìÿéÿ áàøëàäû; ùàâà ÷îõ èñòè èäè.

Ïèëëÿêÿíëÿðäÿí åíÿíäÿ î, ìÿíçèë ñàùèáÿñèíèí ýþçöíäÿí ìöâÿô-ôÿãèééÿòëÿ éàéûíà áèëìèøäè. Îíóí îòàüû áåøìÿðòÿáÿëè, ùöíäöð áèð åâèíòàõòàïóøó àëòûíäà èäè âÿ îòàãäàí äàùà ÷îõ øêàôà îõøàéûðäû. Áó îòàüû îåëÿ êèðàéÿ åòìèøäè êè, íàùàðû äà, åâ èøëÿðè äÿ ìÿíçèë ñàùèáÿñèíèí öñòöíäÿèäè. Åâ ñàùèáÿñèíèí ìÿíçèëè èñÿ áèð ïèëëÿêÿí àøàüûäà éåðëÿøèðäè; î ùÿðäÿôÿ êö÷ÿéÿ ÷ûõìàã èñòÿéÿíäÿ ìöòëÿã åâ ñàùèáÿñèíèí ìÿòáÿõè ãàáà-üûíäàí êå÷ìÿëè èäè, ìÿòáÿõèí äÿ ãàïûñû ÷îõ âàõò òàéáàòàé à÷ûã îëóðäó.Î, ùÿìèøÿ áóðàäàí êå÷ÿíäÿ áèð àç ãîðõó âÿ èçòèðàá äóéóð âÿ þçö äÿáóíäàí óòàíàðàã öç-ýþçöíö ãûðûøäûðûðäû. Î, åâ ñàùèáÿñèíèí êèðàéÿ ùàã-ãûíû ÷îõäàí âåðìÿìèøäè, áóíà ýþðÿ äÿ îíà ðàñò ýÿëìÿêäÿí ãîðõóðäó.

ßñëèíäÿ, î, íÿ áó ãÿäÿð ãîðõàã, íÿ äÿ ãûïûã äåéèëäè, ùÿòòà, ÿêñèíÿ:ñîí âàõòëàðäà àúûãëû âÿ ýÿðýèí áèð âÿçèééÿòäÿ èäè, – îíóí áó âÿçèééÿòèèïîõîíäðèéàéà áÿíçÿéèðäè. Î, ùÿìèøÿ ôèêèðëè âÿ äàëüûí èäè, þçöíö ùà-ìûäàí êÿíàð òóòóðäó, áóíà ýþðÿ äÿ éàëíûç ìÿíçèë ñàùèáÿñèíÿ äåéèë,áàøãàëàðûíà äà ðàñò ýÿëìÿêäÿí ãîðõóðäó. Éîõñóëëóã îíó ÿëäÿí ñàë-ìûøäû; ëàêèí êå÷èðäèéè ñûõûíòûëû âÿçèééÿò ñîí âàõòëàðäà îíó ùå÷ íàðàùàòåòìèðäè. ßí çÿðóðè èøëÿðè èëÿ äÿ äàùà ùå÷ ìÿøüóë îëìóðäó âÿ îëìàã äàèñòÿìèðäè. Ìÿíçèë ñàùèáÿñè îíóí ùàããûíäà íÿ êèìè ïèñ íèééÿòäÿ îëñà äà,ÿñëèíäÿ áó úàâàí îüëàí îíäàí ãîðõìóðäó. Àíúàã ïèëëÿêÿí áàøûíäàäàéàíûá, ìÿíçèë ñàùèáÿñèíèí ùå÷ îíà äÿõëè îëìàéàí áîø-áîø ñþçëÿðèíèåøèòìÿê, îíóí ìÿíçèë êèðàéÿñèíè èñòÿéÿðÿê ãàðàéàõàëûã åòìÿñèíè ýþð-ìÿê, ùÿäÿ-ãîðõóñóíó, øèêàéÿòèíè äèíëÿìÿê, åéíè çàìàíäà îíäàí éà-õàñûíû ãóðòàðìàã ö÷öí ùèéëÿ èøëÿòìÿê, öçð èñòÿìÿê, éàëàí äåìÿê çÿù-ëÿñèíè òþêìöøäö; åëÿ éàõøûñû áó èäè êè, îíóí ýþçöíÿ ñàòàøìàìàã ö÷öíïèëëÿêÿíäÿí ïèøèê êèìè ñèâèøèá ýåòñèí, ÿêèëñèí.

9

Ëàêèí áó äÿôÿ êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà ìÿíçèë ñàùèáÿñèíÿ ðàñò ýÿëìÿêäÿíãîðõìàñû ùÿòòà îíóí þçöíö äÿ ùåéðÿòÿ ñàëäû. Î, ãÿðèáÿ áèð ùàëäà ýö-ëöìñÿéÿðÿê äöøöíäö: “Áèð ýþð íÿ êèìè èøÿ ÿë àòìàã èñòÿéèðÿì, þùö äÿáåëÿ áîø øåéäÿí ãîðõóðàì... Ùÿ!.. Áÿëè... Ùÿð øåé àäàìûí þç ÿëèíäÿäèð,àíúàã î øåéèí êè, àäàì éàíûíäàí þòöá êå÷èð, ÿùÿìèééÿò âåðìèð – áóíóéàëíûç ãîðõäóüó ö÷öí åäèð... áó ñöáóòà åùòèéàúû îëìàéàí áèð ùÿãè-ãÿòäèð... Èíñàíëàð ÿí ÷îõ íÿäÿí ãîðõóð? Áó ÷îõ ìàðàãëûäûð. Èíñàíëàð ÿí÷îõ àòàúàãëàðû éåíè àääûìäàí, ñþéëÿéÿúÿêëÿðè éåíè ñþçäÿí ãîðõóðëàð...Àììà ìÿí ÷îõ äàíûøûðàì ùà... ×îõ äàíûøäûüûì ö÷öí äÿ ùå÷ áèð øåéåëÿìèðÿì. Äåéÿñÿí åëÿ ùå÷ áèð øåé åëÿìÿäèéèì ö÷öí äÿ ÷îõ äàíûøûðàì.Áèð àéäûð êè, ìÿí ýöíëÿðëÿ áèð áóúàãäà óçàíûá, áîø-áîø øåéëÿð ùàã-ãûíäà äöøöíäöéöì ö÷öí... áåëÿ ÷îõ äàíûøìàüà þéðÿíìèøÿì... Éàõøû,èíäè ìÿí íèéÿ ýåäèðÿì? Áó èø ùå÷ ìÿíèì ÿëèìäÿí ýÿëÿðìè? Ìÿýÿð áóúèääèäèð? Ùå÷ äÿ úèääè äåéèë. Åëÿ áåëÿ, õÿéàë õàòèðèíÿ þç-þçöìö ÿéëÿí-äèðèðÿì; áó îéóíúàãäûð! Áÿëè, äîüðóäàí äà îéóíúàãäûð!”.

Áàéûð éàìàí èñòè, ùÿì äÿ áöðêö èäè; êö÷ÿ àäàìëà äîëó èäè; ùÿð éàí-äà ÿùÿíý, òàõòà-øàëáàí, êÿðïèú, òîç ýþðöíöð, õöñóñè áèð éàé öôóíÿòè äó-éóëóðäó; éàéëàüà ýåòìÿéÿ èìêàíû îëìàéàí ïåòåðáóðãëóëàð áó öôóíÿòÿéàõøû áÿëÿääèðëÿð; áöòöí áó øåéëÿð îíñóç äà ÿñÿáëÿðè ïîçóëìóø áóýÿíúÿ ïèñ òÿñèð áàüûøëàäû. Øÿùÿðèí áó ùèññÿñèíäÿ õöñóñÿí ÷îõ îëàí ïèâÿäöêàíëàðûíäàí ãàëõàí öôóíÿò, èø ýöíö îëñà äà ùÿð àääûìäà ñÿðõîøàäàìëàðûí íÿçÿðÿ ÷àðïìàñû èíñàíà êÿäÿð âåðÿí áó èéðÿíú ìÿíçÿðÿíèòàìàìëàéûðäû. Áèð àíäà áó ýÿíúèí öçöíäÿ äÿðèí áèð èêðàù ùèññè èôàäÿîëóíäó. Éåðè ýÿëìèøêÿí, áó ÷îõ ãÿøÿíý áèð îüëàíäû: ýþçÿë ãàðà ýþçëÿðè,òöíä-ñàðûøûí ñà÷û âàðäû; áîéó îðòà áîéëó àäàìäàí ùöíäöðäö; áÿäÿíèíàçèê âÿ ýþçÿë áè÷èìëè èäè. ×îõ ÷ÿêìÿäÿí î äÿðèí ôèêðÿ äàëäû. Ùÿòòà,äàùà äîüðóñóíó äåñÿê, åëÿ áèë êè, éóõóéà ýåäÿðÿê þçöíö óíóòäó; îýåäèðäè, ëàêèí ÿòðàôûíäà îëàí øåéëÿðè ýþðìöð, ýþðìÿê äÿ èñòÿìèðäè. Î,þç-þçö èëÿ äàíûøìàüà âÿðäèø åòäèéè ö÷öí àðàáèð íÿñÿ ìûçûëäàéûðäû, áà-éàã î, þçö ÷îõ äàíûøìàüûíû áîéíóíà àëìûøäû. Áó àíäà î àðàáèð ôèêèð-ëÿðèíèí áèð-áèðèíÿ ãàðûøäûüûíû, ùÿì äÿ áÿäÿíúÿ ÷îõ çÿèôëÿäèéèíè äÿðêåäèðäè: èêè ýöí èäè êè, î, ùå÷ íÿ éåìÿìèøäè.

Î, åëÿ ïèñ ýåéèíìèøäè êè, ùÿòòà ïèñ ýåéèíìÿéÿ àäÿò åòìèø áèð àäàìáåëÿ áó úöð úûð-úûíäûðäà ýöíäöç áàéûðà ÷ûõìàüà óòàíàðäû. Ëàêèí áóðàøÿùÿðèí åëÿ áèð ìÿùÿëëÿñè èäè êè, áóðàäà áåëÿ ýåéèì ùå÷ êÿñè òÿÿúúöá-ëÿíäèðìÿçäè. Ñåííàéà ìåéäàíûíûí éàõûí îëìàñû, ìöÿééÿí ìöÿññèñÿ-ëÿðèí ÷îõëóüó, úàìààòûí ÿêñÿðèééÿòëÿ ÿñíàôäàí îëìàñû âÿ Ïåòåðáóðãóí

10

áó îðòà éåðëÿðèíäÿêè êö÷ÿ âÿ äàëàíëàðäà ÷îõ ñûõ éàøàìàñû áóðàäà ãÿðèáÿáèð ìÿíçÿðÿ éàðàòìûøäû âÿ áÿçÿí áóðàäà åëÿ øåéëÿð íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû êè,î úàâàí îüëàíà ðàñò ýÿëèðêÿí òÿÿúúöá åòìÿê þçö ãÿðèáÿ ýþðöíÿðäè.Ëàêèí áó ýÿíúèí ãÿëáèíäÿ åëÿ áèð êèí âÿ íèôðÿò âàðäû êè, î, íÿ ãÿäÿðâàñâàñû âÿ òÿëÿáêàð îëñà äà, áó òÿëÿáêàðëûüû áÿçÿí áèð ýÿíú òÿëÿáêàðëûüûäÿðÿúÿñèíÿ âàðñà äà, áåëÿ úûð-úûíäûðëà êö÷ÿéÿ ÷ûõìàãäàí ùå÷ õÿúàëÿò÷ÿêìèðäè. Ëàêèí êö÷ÿäÿ òàíûø áèð àäàìà, éàõóä öìóìèééÿòëÿ, ðàñòýÿëìÿê èñòÿìÿäèéè ÿââÿëêè éîëäàøëàðûíà ðàñò ýÿëñÿéäè, î, ÿëáÿòòÿ óòà-íàðäû... Áó çàìàí êö÷ÿ èëÿ éåêÿ áèð éöê àòû ãîøóëìóø èðè áèð àðàáàäà áèðñÿðõîø àïàðûðäûëàð; àðàáà áó úàâàí îüëàíûí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ î ñÿðõîøáèðäÿí ÷ûüûðûá äåäè: “Àäÿ åé, àé àëìàí øëéàïà÷ûñû!” âÿ ÿëè èëÿ îíó ýþñ-òÿðÿðÿê ñÿñè éåòäèêúÿ áàüûðäû; úàâàí îüëàí áóíó åøèäÿíäÿ áèðäÿí äà-éàíäû âÿ ÿñÿáè ùàëäà þç øëéàïàñûíäàí éàïûøäû. Îíóí øëéàïàñû ùöíäöð,ýèðäÿ, Ñèììåðìàí øëéàïàñû èäè; ëàêèí î ÷îõ êþùíÿ èäè, ðÿíýè ñîëóááîçàðìûø, îðà-áóðàñû äåøèëìèøäè, öñòö ëÿêÿ-ëÿêÿ èäè, êÿíàðëàðû éîõ èäè,ùÿì äÿ ÷îõ åéáÿúÿð áèð øÿêèëäÿ éàí òÿðÿôÿ ãàòëàíìûøäû. Ëàêèí áó úàâàíîüëàíû õÿúàëÿò ùèññè äåéèë, òàìàìèëÿ áàøãà áèð ùèññ áöðöäö, áó, ùÿòòàãîðõóéà áÿíçÿéèðäè.

Î, êàðûõìûø ùàëäà ìûçûëäàíäû:– Ìÿí áóíó áèëèðäèì! Ìÿí åëÿ áåëÿ äÿ ýöìàí åäèðäèì! Áó ùÿð øåé-

äÿí ïèñäèð! Áàõ áåëÿ ìÿíàñûç áèð øåé, áåëÿ àõìàãúàñûíà õûðäà áèð øåéáöòöí èøè ïîçà áèëÿð! Áÿëè, áó øëéàïà ùÿääèíäÿí àðòûã ýþçÿ ÷àðïûð... Ýö-ëöíú øëéàïàäûð, îíà ýþðÿ äÿ ýþçÿ ÷àðïûð... Ìÿíèì ÿéíèìäÿêè úûð-úûíäûðàìöòëÿã áèð ôóðàæêà ëàçûìäûð, ãîé ëàï êþùíÿ, éàñòû-éàïàëàã áèð øåé îëñóí,íåúÿ îëñà áó åéáÿúÿðäÿí éàõøûäûð! Ùå÷ êÿñ áàøûíà áåëÿ øåé ãîéìóð; ëàïáèð âåðñòëèêäÿí ýþçÿ ÷àðïûð, éàääà ãàëàð... ßñàñ ìÿñÿëÿ äÿ áóäóð êè,éàääà ãàëàð, áèð ñöáóò îëàð... Áó èøäÿ ýÿðÿê åëÿ åëÿéÿñÿí êè, ìöìêöíãÿäÿð ýþçÿ ÷àðïìàéàñàí... ßñàñ äà åëÿ õûðäà øåéëÿðäèð, õûðäà øåéëÿð...Áàõ, áó õûðäà øåéëÿð ùÿìèøÿ àäàìû ìÿùâ åäèð, ùÿð øåéè ìÿùâ åäèð...

Î, ÷îõ óçàüà ýåòìÿéÿúÿêäè; î, ùÿòòà éàøàäûüû åâèí äàðâàçàñûíäàíîðàéà íå÷ÿ àääûì îëäóüóíó äà áèëèðäè: äöç éåääè éöç îòóç àääûì èäè!Áèð äÿôÿ î áÿðê õÿéàëà äàëàðêÿí þç àääûìëàðûíû ñàéìûøäû. Î çàìàíùÿëÿ ùå÷ þçö äÿ õÿéàëûíà èíàíìûðäû, àíúàã áó õÿéàëûí ÷èðêèí, ëàêèíàäàìû éîëäàí ÷ûõàðàí úÿñàðÿòè èëÿ þçöíö ÿñÿáèëÿøäèðèðäè. Èíäè áóíóíöñòöíäÿí áèð àé êå÷ìèøäè, èíäè î, ùÿìèí ìÿñÿëÿéÿ áàøãà úöð áàõìàüàáàøëàìûøäû, î, þç çÿèôëèéè âÿ òÿðÿääöä ýþñòÿðìÿñè ùàããûíäà þç-þçöíöàúûãëàíäûðàí ñþçëÿð ñþéëÿñÿ äÿ, áó “÷èðêèí” õÿéàëû ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã

11

áèð èø ùåñàá åòìÿéÿ àäÿò åëÿìèøäè, àíúàã ùÿëÿ äÿ þç-þçöíÿ èíàíìûðäû.Î, ùÿòòà èíäè áó èøè áèð áàëàúà ñûíàãäàí êå÷èðìÿéÿ ýåäèðäè, áóíà ýþðÿäÿ ùÿð àääûìäà ùÿéÿúàíû àðòûðäû.

Î, öðÿéè äþéöíÿ-äþéöíÿ, áÿäÿíè ÿñÿáè ùàëäà òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ íÿ-ùÿíý áèð åâÿ éàõûíëàøäû; åâèí áèð öçö êàíàëà, î áèðè öçö Í. êö÷ÿñèíÿáàõûðäû. Áó åâ áàøäàí-áàøà õûðäà ìÿíçèëëÿðäÿí èáàðÿò èäè: áóðàäàúöðáÿúöð ñÿíÿò ñàùèáè – äÿðçèëÿð, ÷èëèíýÿðëÿð, àøïàç ãàäûíëàð, ìöõòÿëèôàëìàíëàð, þçëÿðèíè ñàòìàãëà äîëàíàí ãûçëàð, õûðäà ìÿìóðëàð âÿ ñàèðÿéàøàéûðäû. Åâÿ ýÿëÿíëÿð, åâäÿí ýåäÿíëÿð áèð óúäàí åâèí ùÿð èêè äàð-âàçàñûíäàí âÿ ùÿð èêè ùÿéÿòèíäÿí ýèðèá ÷ûõûðäûëàð. Áóðàäà èêè-ö÷ äàëàí-äàð âàðäû. Úàâàí àäàì áó äàëàíäàðëàðäàí ùå÷ áèðèíÿ ðàñò ýÿëìÿäèéèí-äÿí ñåâèíèá äÿðùàë äàðâàçàäàí ñèâèøèá, þçöíö ñàü òÿðÿôäÿêè ïèëëÿêÿíÿâåðäè. Ïèëëÿêÿí ãàðàíëûã âÿ äàð èäè; áóíó î, ÷îõäàí þéðÿíìèøäè, áèëèðäèâÿ áåëÿ áèð øÿðàèò îíóí õîøóíà ýÿëèðäè: áåëÿ ãàðàíëûã éåðäÿ ùÿòòà ñèçèíëÿìàðàãëàíàí áèð àäàì äà òÿùëöêÿëè äåéèëäèð. Î, äþðäöíúö ìÿðòÿáÿéÿãàëõûá ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã äöøöíäö: “Ìÿí êè, èíäè áåëÿ ãîðõóðàì, áÿñîíäà ôöðñÿò òàïûá äîüðóäàí äà ÿñèë èøÿ ÿë àòàíäà íÿ îëàúàã?..” Ñîëäàòëûüûáèòèðìèø, èíäè èñÿ ùàìáàëëûã åäÿí áèð íå÷ÿ àäàì áó éåðäÿ úàâàí îüëàíûíéîëóíó êÿñäèëÿð: îíëàð áèð ìÿíçèëäÿí ìåáåë ÷ûõàðäûðäûëàð. Î ÿââÿëäÿíäÿ áèëèðäè êè, áó ìÿíçèëäÿ ìÿìóðëóã åäÿí áèð íÿôÿð àèëÿëè àëìàíéàøàéûð. “Äåìÿëè, áó àëìàí èíäè áóðàäàí êþ÷öð, äåìÿëè, äþðäöíúöìÿðòÿáÿäÿ, áó ïèëëÿêÿíèí áàøûíäà áèð ìöääÿò àíúàã î ãàðû éàøàéàúàã,î áèðè ìÿíçèë áîø îëàúàã. Áó éàõøû îëäó... Ùÿð åùòèìàëà ãàðøû...” –äåéÿðÿê î äöøöíäö âÿ ãàïûíûí çÿíýèíè áàñäû. Çÿíý çÿèô ñÿñëÿíäè, ñàíêèî, ìèñäÿí äåéèë, òÿíÿêÿäÿí ãàéðûëìûøäû. Áåëÿ åâëÿðèí êè÷èê ìÿíçèë-ëÿðèíäÿ çÿíýëÿðèí ÷îõóñó áåëÿ îëóð. Çÿíýèí íåúÿ ñÿñëÿíäèéè îíóíéàäûíäàí ÷ûõìûøäû, áóíà ýþðÿ äÿ áó ãÿðèáÿ ñÿñ åëÿ áèë êè, áèðäÿí îíóíéàäûíà íÿñÿ ñàëäû âÿ íÿéè èñÿ îíóí òÿñÿââöðöíäÿ àéäûíúà úàíëàíäûðäû...Î áÿðê äèêñèíäè: áó äÿôÿ îíóí ÿñÿáëÿðè éàìàí çÿèôëÿìèøäè. Áèð àç ñîíðàãàïû àçúà à÷ûëäû: ìÿíçèë ñàùèáÿñè ãàïûíûí àðàñûíäàí àøêàð øöáùÿ èëÿ îíàáàõûðäû – ãàðàíëûãäà éàëíûç îíóí ïàðûëäàéàí ýþçëÿðè ýþðöíöðäö... Ëàêèíïèëëÿêÿíäÿ ÷îõëó àäàì ýþðöá öðÿêëÿíäè, ãàïûíû òàìàì à÷äû. Úàâàíîüëàí àðàêÿñìÿñè îëàí ãàðàíëûã áèð äÿùëèçÿ ýèðäè: àðàêÿñìÿíèí î áèðèòÿðÿôèíäÿ õûðäàúà áèð ìÿòáÿõ âàðäû. Ãàðû è÷ÿðè ýèðÿí àäàìûí ãàáàüûíäàêèðèìèøúÿ äóðóá, ñóàëåäèúè áèð íÿçÿðëÿ îíà áàõäû. Áó, ÷îõ áàëàúà, àðûãáèð ãàðû èäè; àëòìûø éàøû îëàðäû; èòè, àúûãëû áàõûøëàðû, ñèâðè, áàëàúà áóðíóâàðäû; áàøû à÷ûã èäè. Àç àüàðìûø à÷ûã-ñàðûøûí ñà÷ûíà ÷îõëó éàü ñöðò-

12

ìöøäö. Òîéóã ãû÷ûíà îõøàéàí íàçèê, óçóí áîéíóíà úûíäûð áèð ôëàíåëïàð÷à ñàðûìûøäû; ùàâà èñòè îëñà äà, ÷èéíèíÿ ðÿíýè ñîëìóø, éûðòûã áèð õÿçúàíëûã àòìûøäû. Ãàðû òåç-òåç þñêöðöð âÿ íûããûëäàéûðäû; éÿãèí êè, úàâàíîüëàí îíà õöñóñè áèð íÿçÿðëÿ áàõìûøäû, ÷öíêè áèðäÿí ãàðûíûí ýþçëÿðèíäÿáàéàãêû øöáùÿ ñåçèëäè.

Úàâàí îüëàí íÿçàêÿòëè îëìàã ëàçûì ýÿëäèéèíè õàòûðëàéàðàã àçúà áàøÿéäè âÿ òÿëÿñèê ìûçûëäàíäû:

– Ðàñêîëíèêîâàì, òÿëÿáÿéÿì, áèð àé ÿââÿë ñèçèí éàíûíûçà ýÿëìèøäèì.Ãàðû éåíÿ äÿ ñóàëåäèúè áàõûøëàðûíû îíóí öçöíäÿí àéûðìàéàðàã,

àéäûí áèð èôàäÿ èëÿ äåäè:– Éàäûìäàäûð, àòàì, ñèçèí áóðà ýÿëäèéèíèç ÷îõ éàõøû éàäûìäàäûð.Ðàñêîëíèêîâ áèð àç þçöíö èòèðäè, ãàðûíûí øöáùÿëÿíìÿñèíÿ òÿÿúúöá

åäÿðÿê ñþçöíÿ äàâàì åòäè:– Áÿëè... éåíÿ äÿ åëÿ áèð èø ö÷öí ýÿëìèøÿì...Ñîíðà Ðàñêîëíèêîâ àüûð áèð ùèññ èëÿ þç-þçöíÿ äåäè:“Áÿëêÿ äÿ î, ùÿìèøÿ áåëÿ îëìóøäóð, ìÿí ÿââÿëëÿð áóíó äóéìà-

ìûøàì...”.Ãàðû äàéàíûá ñàíêè ôèêðÿ ýåòäè, ñîíðà êÿíàðà ÷ÿêèëäè, îòàüûí ãàïûñûíû

ýþñòÿðÿðÿê, ãîíàüû ãàáàüà áóðàõûá äåäè:– Êå÷èí, àòàì.Ðàñêîëíèêîâ, ñàðû äèâàð êàüûçû ÷ÿêèëìèø âÿ ÿòèðøàù äèá÷ÿêëÿðè ãî-

éóëìóø ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí êèñÿéè ïÿðäÿ àñûëìûø êè÷èê áèð îòàüà ýèðäè; áà-òàí ýöíÿøèí èøûüû è÷ÿðè äöøöá, îòàüû éàõøû èøûãëàíäûðìûøäû. Áèðäÿí îíóíôèêðèíäÿí, ñàíêè òÿñàäöôè îëàðàã, áåëÿ áèð øåé êå÷äè: “Äåìÿëè, îíäà äàîòàüà áåëÿ ýöí äöøÿúÿêäèð!” Øåéëÿðèí éåðèíè ìöìêöí ãÿäÿð éàõøû áèë-ìÿê âÿ éàääà ñàõëàìàã ö÷öí î, òåç îòàüû ýþçäÿí êå÷èðäè. Ëàêèí îòàãäàåëÿ áèð øåé éîõ èäè. Ìåáåëèí ùàìûñû ÷îõ êþùíÿ èäè; þçö äÿ ñàðû àüàúäàíãàéðûëìûøäû; áóðàäà ÷îõ èðè âÿ ãàáàðûã éóìóðòàøÿêèëëè áèð ñòîë, èêè ïÿí-úÿðÿ àðàñûíà ãîéóëìóø âÿ öñòöíäÿí êè÷èê áèð ýöçýö àñûëìûø òóàëåò ìèçè,äèâàðûí éàíûíäà èñÿ áèð íå÷ÿ ñòóë âàðäû; äèâàðà ñàðû ÷ÿð÷èâÿëè èêè-ö÷ óúóçøÿêèë âóðóëìóøäó, øÿêèëëÿðäÿ ÿëëÿðèíäÿ ãóø òóòàí àëìàí ãûçëàðû òÿñâèðåäèëèðäè. Îòàüûí áöòöí ìåáåëè áóíäàí èáàðÿò èäè. Êöíúäÿ, êè÷èê áèð èêîíàãàáàüûíäà ÷ûðàã éàíûðäû. Ùÿð øåé òÿð-òÿìèçäè: ìåáåëëÿð, îòàüûí òàõòàäþøÿìÿñè, ùÿð øåé ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðäû. Ðàñêîëíèêîâ þç-þçöíÿ äåäè:“Áó, Ëèçàâåòàíûí èøèäèð”. Áöòöí ìÿíçèëäÿ çÿððÿúÿ òîç òàïìàã îëìàçäû.Ñîíðà î äöøöíÿðÿê ÿëàâÿ åòäè: “Êèíëè âÿ ãîúà äóë àðâàäëàðûí îòàüû ùÿ-ìèøÿ òÿìèç îëóð”. Î áèðè êè÷èê îòàüûí ãàïûñû ãàáàüûíäàí àñûëìûø ÷èò ïÿð-

13

äÿéÿ éàíàêû âÿ ìàðàãëà áàõäû; îðàäà ãàðûíûí éàòàüû, áèð äÿ áèð êàìîäâàðäû. Áó îòàüà î, ùå÷ ýèðìÿìèøäè. Áöòöí ìÿíçèë áó èêè îòàãäàí èáàðÿòäè.

Ãàðû îòàüà ýèðèá, Ðàñêîëíèêîâóí äöç öçöíÿ áàõìàã ö÷öí éåíÿ äÿëàï îíóí ãàáàüûíäà äàéàíäû âÿ ñÿðò áèð èôàäÿ èëÿ ñîðóøäó:

– Íÿ ëàçûìäûð?– Ýèðîâ ãîéìàüà øåé ýÿòèðìèøÿì, áóäóð!Ðàñêîëíèêîâ úèáèíäÿí êþùíÿ, éàñòû áèð ýöìöø ñààò ÷ûõàðòäû. Ñààòûí

äàë òÿðÿôèíäÿ ãëîáóñ òÿñâèð îëóíìóøäó; çÿíúèðè ïîëàääàíäû.– ßââÿëêè ýèðîâóí äà âàõòû ÷àòûá. Ö÷ ýöíäöð êè, àé ãóðòàðûá.– Ìÿí ñèçÿ áèð àéûí äà ôàèçèíè âåðÿðÿì; ñÿáð åäèí.– Ñÿáð åäÿúÿéÿì, éà ñèçèí øåéèíèçè åëÿ èíäè ñàòàúàüàì – áó, ìÿíèì

þç èøèìäèð, àòàì.– Àëåíà Èâàíîâíà, ñààòà íÿ ãèéìÿò ãîéàúàãñûíûç?– Àòàì, ëàï áîø øåé ö÷öí ýÿëèðñèíèç, åëÿ ùåñàá åëÿéèí êè, áó ùå÷ íÿ-

éÿ äÿéìÿç. Êå÷ÿí äÿôÿ ñèçÿ öçöê ö÷öí èêè êàüûç ìàíàò âåðìèøÿì,àììà îíóí ëàï òÿçÿñèíè çÿðýÿðäÿí ìàíàò éàðûìà àëìàã îëàð.

– Äþðä ìàíàò âåðèí, ìÿí îíó ýåðè àëàðàì, àòàìäàí ãàëàíäûð. Ìÿíáó éàõûíäà ïóë àëàúàüàì.

– Ìàíàò éàðûì, ôàèçè äÿ ãàáàãúàäàí, èñòÿéèðñèíèçñÿ âåðèì.Ðàñêîëíèêîâ ùÿéÿúàíëà äåäè:– Ìàíàò éàðûì?– Èõòèéàð ñèçèíäèð.Ãàðû ñààòû îíà óçàòäû. Ðàñêîëíèêîâ ñààòû àëäû âÿ åëÿ ùèðñëÿíäè êè, àç

ãàëäû ÷ûõûá ýåòñèí, àììà åëÿ î ñààò ôèêðèíè äÿéèøäè, éàäûíà äöøäö êè,ýåòìÿéÿ äàùà áàøãà éåð éîõäóð, áèð äÿ àõû áóðà àéðû áèð èø ö÷öí äÿ ýÿë-ìèøäèð...

Êîáóäúàñûíà:– Âåðèí! – äåäè.Ãàðû à÷àðû ÷ûõàðìàã ö÷öí ÿëèíè úèáèíÿ ñàëäû, ãàïûñûíäàí ïÿðäÿ àñûë-

ìûø î áèðè îòàüà êå÷äè. Ðàñêîëíèêîâ îòàüûí îðòàñûíäà òÿê ãàëûá ìàðàãëàãóëàã àñìàüà âÿ äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Ãàðûíûí êàìîäó íåúÿ à÷äûüûåøèäèëèðäè. “Êàìîäóí éÿãèí éóõàðû ýþçöäöð, – äåéÿ äöøöíäö. – Äåìÿëè,à÷àðëàðû î, ñàü úèáèíÿ ãîéóð... À÷àðëàð ùàìûñû áèð éåðäÿäèð, ïîëàä ùàë-ãàéà êå÷èðèëìèøäèð... Îíëàðûí è÷èíäÿ áèð à÷àð âàð, ùàìûñûíäàí áþéöêäöð,ö÷ äÿôÿ, þçö äÿ äèø-äèøäèð, áó, ÿëáÿòòÿ êàìîäóí à÷àðû äåéèë... Äåìÿëè,áèð ìöúðö, éà áèð ñàíäûã äà âàð... Áàõ, áó ìàðàãëûäûð. Áöòöí ñàíäûãëàðûíà÷àðû áåëÿ îëóð... Àììà áó íÿ àë÷àã èøäèð ìÿí òóòóðàì...”.

14

Ãàðû ýåðè ãàéûòäû.– Áóäóð, àòàì, ùÿð àéà èêè øàùû ôàèç òóòóëñà, îíäà áèð àé ö÷öí ñèçäÿí

ìàíàò éàðûìà ãàáàãúàäàí îí áåø ãÿïèê òóòìàã ëàçûìäûð. Èêè ÿââÿëêèìàíàò ö÷öí äÿ, áó ùåñàáëà ñèçäÿí ãàáàãúàäàí èéèðìè ãÿïèê òóòìàãëàçûìäûð. Áóíóí äà ùàìûñû åëÿéèð îòóç áåø ãÿïèê. Ñààò ö÷öí èíäè ñèçìÿíäÿí áèð ìàíàò îí áåø ãÿïèê àëìàëû îëóðñóíóç. Áóäóð, àëûí.

– Íåúÿ? Èíäè áèð ìàíàò îí áåø ãÿïèê îëäó?– Áÿëè, äöç áèð ìàíàò îí áåø ãÿïèê.Ðàñêîëíèêîâ ìöáàùèñÿ åòìÿê èñòÿìÿéèá ïóëó àëäû. Î, ãàðûéà áàõûð

âÿ ýåòìÿéÿ òÿëÿñìèðäè, ñàíêè î éåíÿ äÿ áèð øåé äåìÿê, éà áèð øåé åò-ìÿê èñòÿéèðäè, íÿ äåìÿê âÿ íÿ åòìÿê èñòÿäèéèíè ñàíêè þçö äÿ áèëìèðäè...

– Àëåíà Èâàíîâíà, áó ýöíëÿðäÿ áÿëêÿ ñèçÿ áèð øåé äÿ ýÿòèðäèì...ýöìöø... ïàïèðîñ ãàáûäûð... äîñòóìäàí ýåðè àëàí êèìè ýÿòèðÿúÿéÿì...

Î, êàðûõûá ñóñäó.– Ýÿòèðÿíäÿ äàíûøàðûã, àòàì.– Ñàüëûãëà ãàëûí... – Äÿùëèçÿ ÷ûõàíäà î ìöìêöí ãÿäÿð ñÿðáÿñò áèð

ùàëäà ñîðóøäó: – Ñèç åâäÿ åëÿ òÿê îëóðñóíóç, áàúûíûç éîõäóð?– Àòàì, áóíóí ñèçÿ íÿ äÿõëè âàð?– ßëáÿòòÿ, äÿõëè éîõäóð. Åëÿ-áåëÿ ñîðóøäóì. Ñèç äÿ î ñààò... Ñàü-

ëûãëà ãàëûí, Àëåíà Èâàíîâíà!Ðàñêîëíèêîâ ëàï òàìàìèëÿ ÷àøãûí ùàëäà áàéûðà ÷ûõäû. Îíóí ÷àøãûí-

ëûüû ýåò-ýåäÿ àðòûðäû. Ïèëëÿêÿíäÿí äöøÿíäÿ ùÿòòà áèð íå÷ÿ äÿôÿ äàéàíäû,ñàíêè áèð øåé îíó áÿðê ùåéðÿòÿ ñàëìûøäû. Êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà ùÿéÿúàíëàþç-þçöíÿ äåäè:

“Àìàí Àëëàù, áó íÿ èéðÿíú ôèêèðëÿðäèð! Éîõñà ìÿí... éîõñà ìÿí...– Ñîíðà ãÿòè áèð èôàäÿ èëÿ ÿëàâÿ åòäè: – Éîõ, áó áîø øåéäèð, ìÿíàñûçøåéäèð! Áåëÿ äÿùøÿòëè áèð øåé ìÿíèì àüëûìà ùàðàäàí ýÿëäè? Ýþð ìÿíèìãÿëáèì íåúÿ ÷èðêèí áèð øåéÿ ãàáèëìèø! Õöñóñèëÿ ÷èðêèí, àë÷àã, èéðÿíú,èéðÿíú áèð øåéÿ!.. Áèð àéäûð êè, ìÿí...”

Î þç ùÿéÿúàíûíû íÿ ñþçëÿ, íÿ òÿÿúúöáëÿ èôàäÿ åäÿ áèëèðäè. Ãàðûíûíéàíûíà ýåòìÿéÿ áàøëàéàíäàí áÿðè ñîíñóç áèð èêðàù ùèññè îíóí ãÿëáèíèñûõûð âÿ áóëàíäûðûðäû, èíäè èñÿ áó ùèññ åëÿ áèð äÿðÿúÿéÿ ÷àòìûøäû âÿ åëÿàéäûí èôàäÿ îëóíóðäó êè, áèëìèðäè áóíóí ÿëèíäÿí íåúÿ éàõà ãóðòàðñûí.Ñÿêè èëÿ ñÿðõîø êèìè ýåäèðäè, ýÿëèá-ýåäÿíè ýþðìöðäö, îíëàðà òîóíóðäó;àíúàã î áèðè êö÷ÿäÿ þçöíÿ ýÿëäè. Éàí-éþðÿñèíÿ áàõäû, ýþðäö êè, áèð è÷êèäöêàíû ãàáàüûíäà äàéàíìûøäûð; ñÿêèäÿí îðàéà ïèëëÿêÿíëÿ åíìÿê ëà-çûìäû. Åëÿ áó çàìàí è÷êè äöêàíûíäàí èêè ñÿðõîø áèð-áèðèíäÿí òóòà-òóòà,

15

ñþéÿ-ñþéÿ ïèëëÿêÿíëÿ êö÷ÿéÿ ÷ûõûðäû. Ðàñêîëíèêîâ äà ÷îõ äöøöíìÿäÿíàøàüû åíäè. Ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè î, è÷êè äöêàíûíà ýèðìÿìèøäè, ëàêèí èíäèîíóí áàøû ùÿðëÿíèðäè, áèð äÿ êè, éàìàí ñóñàìûøäû, ñóñóçëóã îíó ÿëäÿíñàëìûøäû. Î ñîéóã ïèâÿ è÷ìÿê èñòÿéèðäè, ùÿì äÿ êè, áèðäÿí-áèðÿ äöø-äöéö çÿèôëèéè î, àúëûãäà ýþðöðäö. Ãàðàíëûã âÿ ÷èðêëè áèð áóúàãäà, ñòîëäàëûíäà îòóðäó; ñòîë îíóí ÿëèíÿ éàïûøûðäû; ïèâÿ ýÿòèðäèá ÷îõ èøòàùëà áèðñòÿêàí è÷äè. Åëÿ î ñààò äà öðÿéè ñàêèòëÿøäè, ôèêðè àéäûíëàøäû. Öìèäëÿ þç-þçöíÿ äåäè: “Áóíëàð ùàìûñû áîø-áîø øåéäèð, áóíäàí þòðö ùå÷ êàðûõìàãëàçûì äåéèëäè! Áèð ñòÿêàí ïèâÿ è÷äèí, áèð ïàð÷à ñóõàðû éåäèí – ãóðòàðäû:áèð àíäà àüûë ìþùêÿìëÿíèð, ôèêèð àéäûíëàøûð, ìÿãñÿä ìöÿééÿíëÿøèð!!Òôó, áåëÿ äÿ ìèñêèíëèê îëàð!” Î, íèôðÿòëÿ òöïöðñÿ äÿ, êåôè à÷ûëìûøäû, åëÿáèë êè, áèð àíäà äÿùøÿòëè áèð éöêäÿí àçàä îëìóøäó. Îðàäà îëàíëàðà äîñò-úàñûíà áèð íÿçÿð ñàëäû. Ëàêèí áó àíäà î, ãÿëáèíèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ùèññåäèðäè êè, éàõøûëûüà äîüðó îëàí áó ìåéèë þçö äÿ õÿñòÿ áèð ùàëäûð.

Ðàñêîëíèêîâ è÷êè äöêàíûíà ýèðÿíäÿ îðàäà àç àäàì ãàëìûøäû. Ïèë-ëÿêÿíäÿ ðàñò ýÿëäèéè èêè ñÿðõîøäàí ñîíðà äöêàíäàí äÿñòÿ èëÿ áåø àäàìâÿ ãûç ÷ûõäû; îíëàðûí ãàðìîíó äà âàð èäè. Îíëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà äöêàíáîøàëäû âÿ ñàêèòëèê îëäó. Äöêàíäà ö÷ àäàì ãàëäû; îíëàðäàí áèðè àçúàêåôëè èäè; ïèâÿ è÷èðäè âÿ öçäÿí ìåøøàíà îõøàéûðäû; éàíûíäàêû éîëäàøû èñÿàðõàëûã ýåéìèø, èðè, êþê, àü ñàããàëëû áèð àäàìäû; àðàáèð ãÿôèëäÿí éóõóëóèìèø êèìè áÿäÿíèíèí éóõàðû ùèññÿñèíè àòûá-òóòóð âÿ áó çàìàí ùàíñû áèðøåèðè èñÿ éàäûíà ñàëìàüà ÷àëûøàðàã àõìàãúàñûíà áèð øåé îõóéóðäó:

Àðâàäûìû ìÿí îõøàäûì èë áîéó,Àð-âàäûìû ìÿí îõ-øàäûì èë áîéó...

Éà äà áèðäÿí, éåíÿ ñàíêè éóõóäàí àéûëàðàã, îõóéóðäó:

Äöøäö éîëóì Ïîäéà÷åñêàéà áèð ýöíÉåíÿ ýþðäöì, éåíÿ òàïäûì ìÿí îíó.

Àíúàã ùå÷ êÿñ îíóí áó ñåâèíúèíÿ øÿðèê îëìóðäó: è÷êè éîëäàøû äèíèáäàíûøìûð, ùÿòòà îíóí áó ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ÿäàâÿòëÿ, ùÿì äÿ øöáùÿ èëÿ áà-õûðäû. Áóðàäà áèð àäàì âàðäû êè, öçäÿí ãóëëóãäàí ÷ûõìûø ìÿìóðà îõøà-éûðäû. Î, àéðûúà îòóðìóøäó, ãàáàüûíäà àðàã øöøÿñè âàðäû; àðàáèð àðàãäàíè÷èá ÿòðàôûíà áàõûðäû. Î äà åëÿ áèë ùÿéÿúàí è÷èíäÿ èäè.

16

ÛÛ

Ðàñêîëíèêîâ èçäèùàìà þéðÿíìÿìèøäè; ÿââÿëäÿ äåäèéèìèç êèìè,õöñóñèëÿ ñîí âàõòëàðäà, àäàì îëàí éåðäÿí ãà÷ûðäû. Àììà èíäè íÿäÿíñÿàäàìëàðà éàõûí îëìàã èñòÿéèðäè. Îíóí äàõèëèíäÿ ñàíêè éåíè áèð øåéÿìÿëÿ ýÿëèð, åéíè çàìàíäà î, èíñàíëàðà éàõûí îëìàã àðçóñó äóéóðäó.Áó áèð àé è÷ÿðèñèíäÿ áöòöí äèããÿòèíè úÿëá åäÿí ñûõûíòûäàí, ãÿìýèíëèêýÿòèðÿí ùÿéÿúàíäàí åëÿ éîðóëìóøäó êè, áèðúÿ äÿãèãÿ äÿ îëñà áàøãà áèðàëÿìäÿ – ãîé áó àëÿì íåúÿ áèð àëÿì îëóðñà-îëñóí – íÿôÿñ àëìàã èñòÿ-éèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ è÷êè äöêàíû íÿ ãÿäÿð ÷èðêëè âÿ öôóíÿòëè îëñà äà, î,ìÿìíóíèééÿòëÿ áóðàäà îòóðóá ãàëäû.

Äöêàí ñàùèáè àéðû áèð îòàãäà èäè; ëàêèí î, ùàðàäàíñà ïèëëÿêÿíëÿ åíÿ-ðÿê òåç-òåç áàø îòàüà ýÿëèðäè: ùÿð øåéäÿí ÿââÿë îíóí èðè, ãûðìûçû ãàò-ëàãëû, éàüëàíìàìûø, ãÿøÿíý óçóíáîüàç ÷ÿêìÿñè ýþçÿ ÷àðïûðäû. ßéíèíÿ÷óõà âÿ éàìàíúà ÷èðêëÿíìèø ãàðà àòëàñ æèëåò ýåéìèøäè, ãàëñòóêó éîõ èäè;öçö èñÿ, åéíÿí äÿìèð ãûôûë êèìè, åëÿ áèë éàüëàíìûøäû. Ïèøòàõòàíûí äà-ëûíäà îí äþðä éàøëû áèð óøàã äóðìóøäó; îíäàí êè÷èê îëàí áàøãà áèð óøàãäà âàðäû, ìöøòÿðèëÿð áèð øåé èñòÿéÿíäÿ î ýÿòèðèðäè. Ïèøòàõòàíûí öñòöíäÿäîüðàíìûø õèéàð, ãàðà ñóõàðû âÿ õûðäà-õûðäà êÿñèëìèø áàëûã âàðäû; áöòöíáó øåéëÿðäÿí ÷îõ ïèñ ãîõó ýÿëèðäè. È÷ÿðè åëÿ áöðêö èäè êè, àäàì ùå÷îòóðà áèëìèðäè; ùÿð øåéäÿí åëÿ àðàã ãîõóñó ýÿëèðäè êè, äåéèðäèí, åëÿ áóùàâàäàí àäàì áåøúÿ äÿãèãÿäÿ êåôëÿíÿ áèëÿð.

Åëÿ òÿñàäöôëÿð îëóð êè, ýþðöðñÿí, ùå÷ òàíûø îëìàäûüûìûç áèð àäàìëà,ùå÷ áèðúÿ êÿëìÿ äÿ ñþç ñþéëÿìÿäÿí, ëàï åëÿ èëê áàõûøäà, áèðäÿí ìà-ðàãëàíìàüà áàøëàéûðûã. Ðàñêîëíèêîâäàí áèð àç êÿíàðäà îòóðàí âÿ ãóë-ëóãäàí ÷ûõìûø ìÿìóðà îõøàéàí àäàì îíà áåëÿ òÿñèð áàüûøëàäû. Ðàñ-êîëíèêîâ ñîíðàëàð áó èëê òÿÿññöðàòû áèð íå÷ÿ äÿôÿ õàòûðëàäû, ùÿòòà îíó áàøâåðÿúÿê áèð ùàäèñÿíèí ãàáàãúàäàí öðÿéÿ äàìàí áèð äóéüóñó ùåñàá åò-ìèøäè. Î, åëÿ áèð óúäàí ìÿìóðà áàõûðäû; ùÿì äÿ îíà ýþðÿ áàõûðäû êè,ìÿìóð ýþçöíö îíäàí ÷ÿêìèðäè, ýþðöíöð î àäàì ÷îõ èñòÿéèðäè êè, Ðàñ-êîëíèêîâëà ñþùáÿò åëÿñèí. È÷êè äöêàíûíäà îëàí áàøãà àäàìëàðà èñÿ, îúöìëÿäÿí äöêàí ñàùèáèíèí þçöíÿ äÿ, î àäÿò åòäèéè áèð øåé êèìè, ùÿòòàúàí ñûõûíòûñû èëÿ, áèð ãÿäÿð äÿ òÿêÿááöðëö áèð åòèíàñûçëûãëà áàõûðäû, ñàíêèîíëàð àøàüû âÿçèééÿòäÿ îëàí âÿ èíêèøàôúà îíäàí àøàüûäà äóðàí àäàì-ëàðäû, îíëàðëà îíóí ùå÷ áèð ñþç-ñþùáÿòè îëà áèëìÿçäè. Áó ìÿìóðóí éàøûÿëëèíäÿí ÷îõ îëàðäû; îðòà áîéëó, ìþùêÿì áÿäÿíëè áèð àäàìäû; ñà÷ûàüàðìàüà áàøëàéûðäû; áàøûíûí õåéëè éåðè äàçëàøìûøäû; ùÿìèøÿ ñÿðõîøëóãåòäèéèíäÿí ñàðû, ùÿòòà áèð ãÿäÿð éàøûëà ÷àëàí öçö øèøìèøäè; øèøêèí ýþç

17

ãàïàãëàðû àðàñûíäàí èøûëäàéàí õûðäàúà ýþçëÿðè áèð àç ãûçàðìûøäû, ëàêèíúàíëû èäè. Áó àäàìäà íÿñÿ ÷îõ ãÿðèáÿ áèð øåé íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû; îíóíáàõûøëàðû åëÿ áèë êè, ùÿòòà áþéöê áèð èôòèõàðëà ïàðûëäàéûðäû; áó áàõûøëàðäàìÿíà äà âàðäû, àüûë äà, ëàêèí åéíè çàìàíäà, îíëàðäà ñàíêè ñÿðñÿìëèêäóéóëóðäó. Îíóí ÿéíèíäÿ êþùíÿ, úûðûã áèð ãàðà ôðàê âàðäû; ôðàêûí áèðúÿäöéìÿñè ãàëìûøäû, î áèðèëÿð ãûðûëûá òþêöëìöøäö; áó äöéìÿ äÿ àç ãàëûðäûãîïóá äöøñöí; ôðàêûíû î áó äöéìÿ èëÿ äöéìÿëÿéèðäè, áóíóíëà äà, ýþ-ðöíöð, ÿäÿá-ÿðêàíäàí êÿíàð îëìàã èñòÿìèðäè. Ãÿäÿê æèëåòèíèí àëòûíäàíòàìàì ÿçèëìèø, ÷èðêëÿíìèø, øÿðàá òþêöëìöø äþøëöéö ýþðöíöðäö. Öçö,ìÿìóð ãàéäàñû èëÿ ãûðõûëìûøäû, àíúàã ÷îõäàí ãûðõûëìûøäû, ÷öíêè ÷àë âÿñÿðò òöêëÿð ñûõ-ñûõ ÷ûõàðàã öçöíö áàñìûøäû. Áó àäàìûí ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿäÿ ùÿãèãÿòÿí ìÿìóðëàðà õàñ îëàí áèð ìþòÿáÿðëèê âàðäû. Ëàêèí î þçöíöíàðàùàò ùèññ åäèðäè; ñà÷ûíû ÿëëÿðè èëÿ ãàðûøäûðûð, éûðòûã äèðñÿêëÿðèíè è÷êèòþêöëìöø, éàïûøãàí êèìè ÿëÿ éàïûøàí ñòîëà ãîéóá, áàøûíû àðàáèð äÿðäëè-äÿðäëè ÿëëÿðè è÷èíÿ àëûðäû. Àõûðäà î äöç Ðàñêîëíèêîâóí öçöíÿ áàõûá,ìþùêÿì áèð ñÿñëÿ áÿðêäÿí äåäè:

– Ùþðìÿòëè úÿíàá, úÿñàðÿò åäèá, ëÿéàãÿòëè ñþùáÿò ö÷öí ñèçÿ ìöðà-úèÿò åäÿ áèëÿðÿììè? Çèðà ñèç ùÿð÷ÿíä éàõøû áèð ýþðêÿìÿ ìàëèê äåéèë-ñèíèç, àììà ìÿíèì òÿúðöáÿì ñèçèí îõóìóø âÿ è÷êèéÿ àäÿò åòìÿìèø áèðàäàì îëäóüóíóçó íÿçÿðèìÿ ÷àòäûðûð. Ìÿí þçöì ùÿìèøÿ òÿùñèëëÿ áèð-ëÿøìèø ñÿäàãÿòëè ùèññëÿðÿ ùþðìÿò åòìèøÿì. Áóíäàí ÿëàâÿ, òèòóëéàðíû ñî-âåòíèêÿì, ôàìèëèéàì äà Ìàðìåëàäîâäóð; òèòóëéàðíû ñîâåòíèê. Úÿñàðÿòåäèá ñîðóøóðàì: èëòèôàò áóéóðóá ãóëëóã åäèðñèíèçìè?

Úàâàí îüëàí:– Õåéð, îõóéóðàì... – äåéÿ úàâàá âåðäè; î, ãèñìÿí áó àäàìûí ùÿì

áåëÿ õöñóñè áèð òÿìòÿðàãëà äàíûøìàñûíà, ùÿì äÿ äöç îíà ìöðàúèÿò åò-ìÿñèíÿ òÿÿúúöá åòäè. Áóíäàí àçúà ÿââÿë î àíè îëàðàã áèð àäàìëà, ùÿðíÿ øÿêèëäÿ îëóð-îëñóí, éàõûíëûã åòìÿê àðçóñó äóéìóøäó, ëàêèí èíäè, áóàäàì äîüðóäàí äà îíà ìöðàúèÿò åäèá, èëê äÿôÿ ñþç ñþéëÿäèêäÿ î éåíÿäÿ äÿéèøäè: éåíÿ ÿââÿëêè êèìè, îíà éàõûíëàøàí éà àíúàã éàõûíëàøìàãèñòÿéÿí ùÿð áèð éàä àäàìà ãàðøû äóéäóüó èêðàù âÿ íèôðÿò ùèññèíè äóéäó.

Ìÿìóð:– Äåìÿëè, òÿëÿáÿñèíèç, éà äà ÿââÿëëÿð òÿëÿáÿ îëìóñóíóç, – äåéÿ

ñÿñëÿíäè. – Ìÿí åëÿ äÿ ýöìàí åäèðäèì! Ùþðìÿòëè úÿíàá, òÿúðöáÿ, óçóíçàìàí äàâàì åäÿí òÿúðöáÿ þçöíö ùèññ åòäèðèð! – Î, þç-þçöíö þéìÿêÿëàìÿòè îëàðàã, áàðìàüûíû àëíûíà ãîéäó. – Òÿëÿáÿ îëìóñóíóç, éà äàåëì àëÿìèíäÿ äîëàøìûñûíûç! Èúàçÿ âåðèí...

18

Î, éåðèíäÿí ãàëõäû, ñÿíòèëÿäè, ãàáàüûíäàêû àðàã øöøÿñèíè âÿ ñòÿêàíûýþòöðöá, Ðàñêîëíèêîâà ñàðû ýÿëäè, îíäàí áèð àç éàíà îòóðäó. Î, êåôëè èäè,ëàêèí ýþçÿë âÿ çèðÿê äàíûøûðäû, àíúàã ùÿðäÿíáèð àçúà äàíûøäûüûíû ÷àø-äûðûð, ñþçöíö óçàäûðäû. Î íÿ èñÿ áþéöê áèð åùòèðàñëà ñþùáÿòÿ áàøëàäû,ñàíêè áèð àé èäè ùå÷ êÿñëÿ äàíûøìàìûøäû.

Î, àç ãàëà ëàï òÿíòÿíÿ èëÿ ñþçÿ áàøëàäû:– Ùþðìÿòëè úÿíàá, êàñûáëûã àéûá äåéèë, – áó áèð ùÿãèãÿòäèð! Ìÿí îíó

äà áèëèðÿì êè, ÿééàøëûã äà éàõøû øåé äåéèë, – áó äà ùÿãèãÿòäèð. Àììàùþðìÿòëè úÿíàá, éîõñóëëóã àéûáäûð. Êàñûáëûãäà ñèç ùÿëÿ äÿ ôèòðè ùèññëÿ-ðèíèçèí íÿúèáëèéèíè ìöùàôèçÿ åäèðñèíèç, éîõñóëëóãäà èñÿ ùå÷ êÿñ ùå÷ âàõòáó ùèññëÿðèíèí íÿúèáëèéèíè ìöùàôèçÿ åäÿ áèëìÿç. Éîõñóëëóã öñòöíäÿàäàìû, äàùà àðòûã òÿùãèð åòìÿê ö÷öí, èíñàí ìÿúëèñèíäÿí ñöïöðýÿ èëÿñöïöðöá áàéûðà àòûðëàð, ùå÷ àüàúëà äà ãîâìóðëàð; éàõøû äà åäèðëÿð, ÷öíêèéîõñóëëóãäà ìÿí þçöì-þçöìö áèðèíúè îëàðàã òÿùãèð åòìÿéÿ ùàçûðàì.Áóðàäàí äà éîë áèðáàøà è÷êè äöêàíûíà ýåäèð! Ùþðìÿòëè úÿíàá, áèð àéáóíäàí ÿââÿë ú. Ëåáåçéàòíèêîâ ìÿíèì àðâàäûìû áÿðê äþéìöøäö, îíóäà áèëèí êè, ìÿíèì àðâàäûì ìÿíèì êèìè äåéèë! Áàøà äöøöðñöíöçìö?Èúàçÿ âåðèí ñèçäÿí áèð øåéè äÿ ñîðóøàì, – ëàï åëÿúÿ àäè ìàðàã ö÷öí: ñèçèëòèôàò áóéóðóá, ýåúÿëÿð Íåâàäà, îò áàðàêëàðûíäà ãàëìûñûíûçìû?

Ðàñêîëíèêîâ:– Õåéð, – äåäè, – ãàëìàìûøàì. Áó íÿ îëàí øåéäèð?– Àììà ìÿí îðàäàí ýÿëèðÿì, þçö äÿ áåø ýåúÿäèð êè, îðàäà ãà-

ëûðàì...Ìàðìåëàäîâ àðàãäàí áèð ñòÿêàí òþêöá è÷äè, ôèêðÿ ýåòäè. Äîüðóäàí

äà îíóí ïàëòàðûíûí, ùÿòòà ñà÷ûíûí îðà-áóðàñûíà éàïûøûá ãàëìûø îò ãûðûí-òûëàðû ýþðöíöðäö. ×îõ ýöìàí êè, î áåø ýöíäöð ùå÷ ñîéóíìàìûø âÿ ÿë-öçöíö éóìàìûøäû. Õöñóñèëÿ ÿëëÿðè ÷îõ ÷èðêäè: éàüëû âÿ ãûðìûçû èäè,äûðíàãëàðû ãàïãàðà èäè.

Îíóí äàíûøûüû åëÿ áèë ùàìûäà öìóìè, ëàêèí òÿíáÿë áèð ìàðàã îéàòäû.Õèäìÿò÷è óøàãëàð ïèøòàõòàíûí äàëûíäà àñòàäàí ýöëìÿéÿ áàøëàäûëàð. Äö-êàí ñàùèáè áó “îéóíáàç”à ãóëàã àñìàã ö÷öí åëÿ áèë êè, ãÿñäÿí éóõàðûîòàãäàí àøàüû åíäè, òÿíáÿë-òÿíáÿë, ëàêèí âöãàðëà ÿñíÿéÿðÿê, ýÿëèá áèðàç êÿíàðäà îòóðäó. Ýþðöíöð, Ìàðìåëàäîâó áóðàäà ÷îõäàí òàíûéûðäûëàð.Éÿãèí êè, î, òàíûìàäûüû ìöõòÿëèô àäàìëàðëà áóðàäà òåç-òåç ñþùáÿò åòäèéèö÷öí áåëÿ òÿìòÿðàãëà äàíûøìàüà àäÿò åòìèøäè. Áÿçè ÿééàøëàðäà áó àäÿòáèð åùòèéàú øÿêëèíè àëûð, ÿí ÷îõ äà î ÿééàøëàðäà êè, åâäÿ îíëàðëà ñÿðò âÿàìàíñûç ðÿôòàð åäèðëÿð. Áóíà ýþðÿ îíëàð è÷êè ìÿúëèñëÿðèíäÿ ùÿìèøÿ

19

ñàíêè þçëÿðèíÿ ùàãã ãàçàíäûðìàüà, ÿýÿð ìöìêöíñÿ, ùÿòòà ùþðìÿò ãà-çàíìàüà ÷àëûøûðëàð.

Äöêàí÷û áÿðêäÿí äåäè:– Îéóíáàç! ßýÿð ìÿìóðñàí – áÿñ íèéÿ èøëÿìèðñÿí, íèéÿ ãóëëóã

åëÿìèðñÿí?Ìàðìåëàäîâ àíúàã Ðàñêîëíèêîâà ìöðàúèÿò åäÿðÿê, îíà úàâàá

âåðäè, ñàíêè ñóàëû îíà Ðàñêîëíèêîâ âåðìèøäè:– Íèéÿ ãóëëóã åëÿìèðÿì, ùþðìÿòëè úÿíàá, íèéÿ ãóëëóã åëÿìèðÿì?

Éîõñà ñèç åëÿ áèëèðñèíèç êè, áåëÿ áîø éåðÿ ñöðöíìÿêäÿí ìÿíèì öðÿéèìàüðûìûð? ú.Ëåáåçéàòíèêîâ áèð àé áóíäàí ÿââÿë þç ÿëè èëÿ ìÿíèì àðâà-äûìû äþéÿíäÿ, ìÿí äÿ ñÿðõîø ùàëäà òàõòûí öñòöíäÿ óçàíàíäà, åëÿ áèëèð-ñèíèç, ìÿí îíäà ÿçàá ÷ÿêìèðäèì? Èúàúÿ âåðèí, úàâàí îüëàí, ñèçäÿí áèðøåé ñîðóøóì: ùå÷ åëÿ îëóáìó êè... áÿëè!.. ýåäèá öìèäñèç éåðÿ áèð àäàì-äàí áîðú èñòÿéÿñèíèç?

– Îëóá... àíúàã íåúÿ éÿíè öìèäñèç éåðÿ?– Éÿíè îíà ýþðÿ öìèäñèç éåðÿ êè, – ÿââÿëäÿí áèëèðñèíèç, áóíäàí ùå÷

áèð øåé ÷ûõìàéàúàã. Ìÿñÿëÿí, ñèç ÿââÿëúÿäÿí âÿ ãÿòè áèëèðñèíèç êè, áóàäàì, áó ñîí äÿðÿúÿ õîøíèééÿò, õåéèðõàù âÿòÿíäàø ñèçÿ ãÿòè ñóðÿòäÿïóë âåðìÿéÿúÿê; ñîðóøóðàì: àõû íèéÿ äÿ âåðñèí? Àõû î áèëèð êè, ìÿí áóïóëó îíà ãàéòàðìàéàúàüàì! Ìÿíÿ ðÿùìè ýÿëäèéè ö÷öí âåðñèí? Ëàêèí ú.Ëåáåçéàòíèêîâ éåíè ôèêèðëÿðè èçëÿéÿí àäàìäûð, áó éàõûíäà î ìÿíÿ äåäèêè, áèçèì çàìàíûìûçäà áàøãàñûíà ðÿùì åòìÿê åëì òÿðÿôèíäÿí ãàäàüàíåäèëìèøäèð; ñèéàñè èãòèñàäûí ðÿâàú òàïäûüû Èíýèëòÿðÿäÿ èíäè áåëÿ åäèðëÿð.Ñîðóøóðàì: íèéÿ àõû î âåðñèí? Áÿëè, ãàáàãúàäàí áèëÿ-áèëÿ êè, âåðìÿ-éÿúÿê – éåíÿ äÿ éîëà äöøöðñöíöç âÿ...

Ðàñêîëíèêîâ ñîðóøäó:– Îíäà äàùà ýåòìÿê íèéÿ?– ßýÿð ýåòìÿéÿ àéðû àäàì éîõñà, àéðû éåð éîõñà, îíäà íåúÿ îëñóí?

Àõû ùÿð áèð àäàì ùå÷ îëìàñà ýÿðÿê áèð éåðÿ ýåäÿ áèëñèí. Áÿëè, åëÿ âàõòîëóð êè, àäàì ìöòëÿã ýÿðÿê áèð éåðÿ ýåòñèí – ùàðà îëóð-îëñóí! Ìÿíèìäîüìà ãûçûì äà áèðèíúè äÿôÿ ñàðû áèëåòëÿ ýåäÿíäÿ, ìÿí äÿ ýåòäèì... –Ìàðìåëàäîâ áèð ãÿäÿð íàðàùàò ùàëäà Ðàñêîëíèêîâà áàõàðàã, ñþçàðàñûÿëàâÿ åòäè: – ...÷öíêè ìÿíèì ãûçûì ñàðû áèëåòëÿ éàøàéûð. – Ïèøòàõòà äà-ëûíäà äóðàí èêè õèäìÿò÷è óøàã ïûããûëäàéûá ýöëäö, äöêàí÷û þçö äÿýöëöìñÿäè, Ìàðìåëàäîâ áóíó ýþðöá äÿðùàë âÿ ýþðöíöð ñàêèòúÿ äåäè: –Åéáè éîõäóð, ùþðìÿòëè úÿíàá, åéáè éîõäóð! Åéáè éîõäóð! Áåëÿ øåéëÿðäàùà ìÿíè äàðûõäûðìûð, ÷öíêè áóíëàð ùàìûéà ìÿëóìäóð, áöòöí ýèçëè

20

øåéëÿð àøêàðà ÷ûõûð; ìÿí áóíà íèôðÿòëÿ äåéèë, ñàêèò áàõûðàì. Ãîé íÿäåéèðëÿð, äåñèíëÿð! “Áÿíè-àäÿìäèð!” Èúàçÿ âåðèí, úàâàí îüëàí, ñèç...Éîõ, ãîé äàùà ãöââÿòëè, äàùà òÿñèðëè äåéèì: ñèç áó ñààò ìÿíÿ áàõäû-üûíûç ùàëäà ãÿòè äåéÿ áèëÿðñèíèçìè, éà úÿñàðÿò åäèá äåéÿ áèëÿðñèíèçìè êè,ìÿí äîíóç äåéèëÿì?

Ðàñêîëíèêîâ ùå÷ áèð êÿëìÿ äÿ äàíûøìàäû.Îòàãäà éåíÿ äÿ àñòàäàí ýöëäöëÿð. Íàòèã éåíÿ äÿ îíëàðûí ñàêèò

îëìàñûíû ýþçëÿäè âÿ áó äÿôÿ ùÿòòà äàùà àðòûã áèð ëÿéàãÿòëÿ ñþçöíÿäàâàì åòäè:

– Éàõøû äà! Éàõøû äà, ãîé ìÿí äîíóç îëóì, àììà î õàíûìäûð!Ìÿí ùåéâàí ñèôÿòè àëìûøàì, àììà Êàòåðèíà Èâàíîâíà, ìÿíèì àðâàäûì– òÿùñèë ýþðìöø áèð àäàìäûð, þçö äÿ øòàáñ-çàáèò ãûçûäûð. Ãîé, ãîé ìÿíëàï ÿúëàô îëóì, àõû î éöêñÿê áèð ãÿëáÿ ìàëèêäèð, ùÿì äÿ íÿúèá ùèññëÿðëÿòÿðáèéÿëÿíìèøäèð. Áóíóíëà áåëÿ... àù, îíóí ìÿíÿ éàçûüû ýÿëñÿéäè! Ùþð-ìÿòëè úÿíàá, ùþðìÿòëè úÿíàá, àõû ùÿð àäàìûí ýÿðÿê ùå÷ îëìàñà åëÿ áèðéåðè îëñóí êè, îðàäà îíà äà éàçûüû ýÿëÿí îëñóí! Àììà Êàòåðèíà Èâà-íîâíà àëèúÿíàá áèð àðâàä îëñà äà, ÿäàëÿòñèçäèð... Ùÿð÷ÿíä ìÿí þçöì äÿáàøà äöøöðÿì êè, î ìÿíèì áèð÷ÿéèìè éîëàíäà äà àéðû øåé ö÷öí äåéèë,àíúàã ìÿíÿ öðÿéè éàíäûüû ö÷öí éîëóð (Ìàðìåëàäîâ éåíÿ äÿ ýöëöøñÿñèíè åøèäèá, òàì áèð ëÿéàãÿòëÿ þç ñþçöíö òÿñäèã åòäè: – ÷öíêè, úàâàíîüëàí, ùå÷ ñûõûëìàäàí òÿêðàð åäèðÿì: î ìÿíèì áèð÷ÿéèìè éîëóð).Àíúàã, èëàùè, ùå÷ îëìàñà î áèðúÿ äÿôÿ... Éîõ! Éîõ! Áöòöí áóíëàð ÿáÿñ-äèð, ùå÷ äåìÿê äÿ ëàçûì äåéèë! Ëàçûì äåéèë!.. ×öíêè ìÿíèì èñòÿäèéèìáèð íå÷ÿ äÿôÿ îëìóøäóð, áèð íå÷ÿ äÿôÿ ìÿíÿ ðÿùì åòìèøëÿð, àììà... íÿåòìÿëè, ìÿíèì õàñèééÿòèì áåëÿäèð, ìÿí àíàäàíýÿëìÿ ùåéâàíàì!

Äöêàí÷û ÿñíÿéÿðÿê äåäè:– ßëáÿòòÿ!Ìàðìåëàäîâ ãÿòè áèð ùÿðÿêÿòëÿ éóìðóüóíó ñòîëà âóðäó:– Íÿ åòìÿëè, ìÿíèì õàñèééÿòèì áåëÿäèð. Áèëèðñèíèçìè, áèëèðñèíèçìè,

úÿíàá, ìÿí ùÿòòà îíóí úîðàáûíû äà ñàòûá è÷êèéÿ âåðìèøÿì! Àéããàáûñûíûéîõ åé, àéàããàáû îëñàéäû, éåíÿ áèð øåéÿ îõøàðäû, úîðàáûíû, îíóí úîðà-áûíû ñàòûá è÷êèéÿ âåðìèøÿì! Êå÷è òöêöíäÿí îëàí ëÿ÷ÿéèíè äÿ ñàòûáè÷êèéÿ âåðìèøÿì. Áó ëÿ÷ÿéè îíà áàüûøëàìûøäûëàð; áó îíóí þçöíöíêöèäè, ìÿíèìêè äåéèëäè, ìÿí àëìàìûøäûì. Áèç ñîéóã áèð îòàãäà éàøàéûðûã;áó ãûø îíà ñîéóã äÿéìèøäè; þñêöðöð, þñêöðÿíäÿ èíäè äþøöíäÿí ãàíýÿëèð. Ö÷ äÿ êþðïÿ óøàüûìûç âàð. Êàòåðèíà Èâàíîâíà ñÿùÿðäÿí àõøàìàêèìè èøëÿéèð, éóéóá òÿìèçëÿéèð, óøàãëàðû äà éóéóíäóðóð, ÷öíêè ëàï

21

óøàãëûãäàí òÿìèçëèéÿ àäÿò åòìèøäèð; þçöíöí äÿ êè, úèéÿðëÿðè çÿèôäèð,âÿðÿì õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëà áèëÿð, ìÿí áóíó ùèññ åäèðÿì! Åëÿ áèëèðñèíèçùèññ åòìèðÿì? Íÿ ãÿäÿð ÷îõ è÷èðÿìñÿ, áèð î ãÿäÿð ÷îõ ùèññ åäèðÿì.Îíà ýþðÿ äÿ è÷èðÿì êè, è÷êèäÿ ìÿðùÿìÿò âÿ ùèññ àõòàðûðàì... È÷èðÿì,÷öíêè áÿðê ÿçàá ÷ÿêìÿê èñòÿéèðÿì!

Ìàðìåëàäîâ áóíó äåéèá öìèäñèçëèê è÷èíäÿ áàøûíû ñòîëà ñàðû ÿéäè.Ñîíðà éåíÿ äÿ áàøûíû ãàëäûðûá ñþçöíÿ äàâàì åòäè:– Úàâàí îüëàí, ñèçèí öçöíöçäÿ ìÿí áèð êÿäÿð èôàäÿñè îõóéóðàì.

Ñèç è÷ÿðè ýèðÿí êèìè ìÿí áó êÿäÿðè ñèçèí öçöíöçäÿ îõóäóì, îíà ýþðÿäÿ äÿðùàë ñèçÿ ìöðàúèÿò åòäèì. Ìÿí þç ùÿéàòûìû ñèçÿ íàüûë åòìÿêëÿþçöìö áó òÿíáÿë âÿ àâàðà àäàìëàðûí ãàáàüûíäà áèàáûð åëÿìÿê ôèêðèíäÿäåéèëÿì, áóíñóç äà îíëàð ùÿð øåéè áèëèðëÿð, – áóíó ñþéëÿìÿêëÿ ìÿí,òÿùñèë àëìûø ùÿññàñ áèð àäàì àõòàðûðàì. Áèëèí êè, ìÿíèì àðâàäûì ãó-áåðíèéàíûí íÿúèá äâîðéàíëàð èíñòèòóòóíäà òÿðáèéÿ àëìûøäûð, áóðàõûëûøýåúÿñèíäÿ ãóáåðíàòîðóí âÿ áàøãà øÿõñëÿðèí ãàðøûñûíäà þðïÿêëÿ ðÿãñåòìèøäèð, áóíà ýþðÿ äÿ ãûçûë ìåäàë âÿ òÿðèôíàìÿ àëìûøäûð. Ìåäàëû...áÿëè, ìåäàëû ñàòìûøûã... þçö äÿ ÷îõäàí ñàòìûøûã... Ùÿ!.. Òÿðèôíàìÿ èñÿùÿëÿ èíäèéÿ ãÿäÿð ñàíäûãäà éàòûá ãàëûð, áó éàõûíäà Êàòåðèíà Èâàíîâíàîíó ìÿíçèë ñàùèáÿñèíÿ ýþñòÿðäè. Ùÿð÷ÿíä îíóí åâ ñàùèáÿñèëÿ ùÿìèøÿäàâà-äàëàøû îëóð, àíúàã î ùå÷ îëìàñà áèð àäàìûí ãàáàüûíäà þéöíìÿê,êå÷ìèø õîøáÿõò ýöíëÿðèíè îíà íàüûë åòìÿê èñòÿìèøäè... Ìÿí îíó ãûíà-ìûðàì, éîõ, ãûíàìûðàì, ÷öíêè îíóí êå÷ìèø ùÿéàòûíäàí áèðúÿ áó õàòèðÿãàëìûøäûð, ãàëàí ùÿð øåé ìÿùâ îëóá ýåòìèøäèð! Áÿëè, áÿëè, î ùèðñëè,ìÿüðóð, ùå÷ êÿñèí ãàáàüûíäà ÿéèëìÿéÿí áèð àäàìäûð. Äþøÿìÿíè äÿþçö éóéóð, éàâàí ãàðà ÷þðÿêëÿ äÿ äîëàíûð, àììà þçöíÿ ãàðøû ùþð-ìÿòñèçëèéÿ éîë âåðìèð. Áóíà ýþðÿ ú. Ëåáåçéàòíèêîâóí êîáóäëóüóíóúàâàáñûç ãîéìàã èñòÿìÿäè; ú. Ëåáåçéàòíèêîâ äà áóíóí öñòöíäÿ îíóäþéÿíäÿ, î äþéöëìÿêäÿí äàùà àðòûã òÿùãèð åäèëäèéè ö÷öí éàòàüà äöøäö.Ìÿí îíó äóë àëìûøàì; þçöíöí äÿ áèð-áèðèíäÿí àçúà êè÷èê ö÷ óøàüûâàðäû. ßââÿëêè ÿðè ïèéàäà çàáèòè èìèø; îíó ñåâèðìèø; ñåâäèéè ö÷öí äÿîíà ãîøóëóá àòàñû åâèíäÿí ãà÷ûáìûø. ßðèíè ùÿääèíäÿí àðòûã èñòÿéèðìèø;ëàêèí î ãóìàðà ãóðøàíìûø, ìÿùêÿìÿéÿ äöøìöø, åëÿúÿ äÿ þëöá ýåò-ìèøäèð. Àõûð âàõòëàðäà ÿðè îíó äþéöðìöø, î äà áóíóí úàâàáûíû âåðèðìèø,áîðúëó ãàëìûðìûø, ìÿíÿ áó îëäóüó êèìè, ùÿì äÿ ëàï ñÿíÿäëÿðëÿ ìÿ-ëóìäóð; áóíóíëà áåëÿ ùÿëÿ èíäè äÿ îíó ýþç éàøû èëÿ õàòûðëàéûð, îíóíöìóíÿ ýþñòÿðèá ìÿíè äàíëàéûð; ìÿí áóíà ñåâèíèðÿì, ÷öíêè õÿéàëûíäàäà îëñà áèð çàìàíëàð õîøáÿõò îëäóüóíó çÿíí åäèð. ßðè þëÿíäÿí ñîíðà î,

22

ö÷ êþðïÿ óøàãëà óçàã, âÿùøè áèð ãÿçàäà ãàëìûøäû; îíäà ìÿí äÿ îðàäàãóëëóã åäèðäèì. Ìÿí úöðáÿúöð ùàäèñÿëÿð ýþðìöøÿì, àììà î åëÿ áèðéîõñóëëóã è÷èíäÿ éàøàéûðäû êè, áóíó ùå÷ äåìÿéÿ ñþç òàïìûðàì. Îíóíàòà-àíàñû, áöòöí ãîùóì-ÿãðÿáàñû îíäàí öç äþíäÿðìèøäè. Î äà ìÿüðóðèäè, ùÿääèíäÿí àðòûã ìÿüðóð èäè. Åëÿ î çàìàí, ùþðìÿòëè úÿíàá, åëÿ îçàìàí ìÿí îíà åâëÿíìÿê òÿêëèôèíäÿ îëäóì, ÷öíêè îíóí ÷ÿêäèéè ÿçàáàìÿí ñàêèò áàõà áèëìèðäèì. Ìÿí þçöì äÿ äóë èäèì, áèðèíúè àðâàäûìäàíîí äþðä éàøëû áèð ãûçûì ãàëìûøäû... Èíäè þçöíöç ôèêèðëÿøèí: î, îõóìóø âÿòÿðáèéÿ àëìûø áèð ãàäûíäû, þçö äÿ ìÿøùóð áèð ôàìèëèéàäàíäû, èíäè ýþðöíîíóí éîõñóëëóüó íÿ äÿðÿúÿéÿ ýÿëèá ÷àòìûøäû êè, î, ìÿíÿ ÿðÿ ýåòìÿéÿðàçû îëäó. Àíúàã íå�