Қазақ ұлттық аграрлық университеті

ӘӨЖ 330.012:338.43 Қолжазба құқығында

КАЗЫБАЕВА МАНШУК НУРПЕИСОВНА

Қазақстанның аграрлық саласының бәсекеге қабілеттілігін арттыру

6D050600 – Экономика

Философия докторы (PhD)

дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми кеңесшілер

Ж. Ж. Сулейменов, э.ғ.д., ҚазҰАУ профессоры

David Saxowsky, PhD, Associate Professor of NDSU

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2017

2

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ........................................................ 3

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР .......................................... 4

КІРІСПЕ .................................................................................................. 5

1 ҒАЛАМДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ

АГРАРЛЫҚ НАРЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-

ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ ........................................................ 9

1.1 Аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен мазмұны ....... 9

1.2 Бәсекеге қабілеттіліктің тиімдігінің қамтамасыз ету критерийлері ... 11

1.3 Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудағы әдістемелік ықпалдар ................ 20

2 АГРАРЛЫҚ НАРЫҚТЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ

ЗАМАНАУИ ЖАҒДАЙЫН ЖҮЙЕЛІ ТАЛДАУ ЖӘНЕ

БАҒАЛАУ ............................................................................................... 24

2.1 Қазақстан Республикасының ауылшаруашылық өндірісін талдау .... 24

2.1.1 Ауыл шаруашылығындағы негізгі өндіріс құралы – жер .................... 26

2.1.2 Ауыл шаруашылық өндірістің заманауи жағдайларын талдау .......... 31

2.2 Ауылшаруашылық өнімдерді өңдеу саласының заманауи жағдайын

талдау ........................................................................................................ 40

2.3 ҚР АӨК қызмет ететін нарықтардың заманауи жағдайын талдау ..... 51

2.4 Аграрлық нарық дамуының экономикалық көрсеткіштерін талдау .. 76

3 ЭКОНОМИКА-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕР НЕГІЗІНДЕ

БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ................. 80

3.1 Өндірістік көрсеткіштердің перспективті параметрлерін болжау ..... 80

3.1.1 Алғашқы мәліметтер сапасын тексеру ................................................. 80

3.1.2 Динамикалық қатар деңгейлерінің тербелесін талдау.......................... 88

3.2 Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін қабылдау

(бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету бойынша) ............................. 94

3.2.1 Маржиналдық талдаудың әдістемелік негіздері, оларды жүзеге

асыру ......................................................................................................... 94

4 МЕМЛЕКЕТТІК АГРАРЛЫҚ САЯСАТ: ҚР АӨК

ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН

АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ ...................... 116

4.1 Аграрлық секторды мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін

арттыру қажеттіліктері ........................................................................... 116

4.2 Аграрлық сектордың бәсекеге қабілеттілігіне ауылшаруашылық

өнімдер мен азық-түлік нарығындағы баға саясатының ықпалы ....... 118

4.3 Аграрлық саланы мемлекеттік реттеудегі инвестициялық және

инновациялық саясат дамуының негізгі басымдылықтары ................ 135

4.4 Кооперация – ғаламдық экономикалық үдерістердің тұрақсыздығы

жағдайындағы ҚР АӨК дамуының негізі ............................................. 169

ҚОРЫТЫНДЫ ...................................................................................... 181

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ........................................ 183

ҚОСЫМШАЛАР ................................................................................... 193

3

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік қажаттарға сілтемелер

жасалған:

«Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» 10.06.1996 ж. N 6-I ҚР

Заңы

«Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды

мемлекеттік реттеу туралы» 08.07. 2005 ж. N 66 ҚР Заңы

Азаматтық кодексi 01.07.1999 ж. №409 ҚР Кодексі

«Акционерлік қоғамдар туралы» 13.05.2003 ж. N 415 ҚР Заңы

«Ауыл шаруашылығы кооперативтері туралы» 29.10.2015 ж. № 372-V ҚР

Заңы

«Бәсекелестік туралы» 25.12.2008 ж. N 112-IV ҚР Заңы

«Білім туралы» 27.07. 2007 ж. № 319 ҚР Заңы

«Ветеринария туралы» 10.07. 2002 ж. N 339 ҚР Заңы

«Ғылым туралы» 18.02. 2011 ж. N 407-IV ҚР Заңы

Индустриялық-инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы 09.01.

2012 ж. № 534-IV ҚР Заңы

«Коммерциялық емес ұйымдар туралы» 16.01.2001 ж. N 142 ҚР Заңы

«Қаржы лизингі туралы» 05.07. 2000 ж. N 78 ҚР Заңы

«Органикалық өнім өндіру туралы» 27.11.2015 ж. № 423-V ҚР Заңы

«Өзара сақтандыру туралы» 05.07. 2006 ж. N 163 ҚР Заңы

«Өзін-өзі реттеу туралы» 12.11. 2015 ж. № 390-V ҚРЗ ҚР Заңы

«Өсімдіктер карантині туралы» 11.02.1999 ж. N 344-I ҚР Заңы

«Өсімдіктерді қорғау туралы» 03.07.2002 ж. N 331 ҚР Заңы

«Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы» 10.03.2004 ж.

N 533 ҚР Заңы

«Патент туралы» 16.07. 1999 ж. N 427 ҚР Заңы

«Салық кодексі» 10.12.2008 ж. N 99-IV ҚРКодексі

«Табиғи монополиялар және реттелетін нарықтар туралы» 09.07.1998 ж. N

272 ҚР Заңы

«Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы» 21.07.2007 ж. N 301 ҚР Заңы

«Техникалық реттеу туралы» 09.11. 2004 ж. N 603 ҚР Заңы

«Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесi туралы» 18.09.2009 ж.

N 193-IV ҚР Кодексі

4

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

АӨК Агроөнеркәсіптік кешен

АҚ Акционерлік қоғам

АҚШ Америка құрама штаттары

а/ш ауылшаруашылық

БҚО Батыс Қазақстан облысы

БЭК Бiртұтас экономикалық кеңiстiк

БЭФ Бүкіләлемдік экономикалық форум

ҒБИ Ғаламдық бәсекеге қабілеттілік индексі

ҒТП Ғылыми-техникалық прогресс

ДСҰ Дүние жүзілік сауда ұйымы

ЕЭО Еуразиялық Экономикалық Одақ

ЕАЭО Еуразиялық Экономикалық Одақ

ЕДБ Екінші деңгейлі банктер

ЖАО Жергілікті атқарушы органдар

ЖЖМ Жанар-жағар май

ЖІӨ Жалпы ішкі өнім

ЖШС Жауапкершілігі шектеулі серіктестік

ІҚМ Ірі қара мал

кг килограмм

ҚАҚ АҚ «ҚазАгроҚаржы» АҚ

ҚҚС Қосылған құн салығы

ҚР Қазақстан Республикасы

ҚР АШМ Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігі

ҚР ҰЭМ Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі

МЖС Мемлекеттік-жеке меншік серіктестігі

млн миллион

млрд миллиард

МТБ Минималды тұтынушылық бюджет

МТП Машина технологиялық парк

ОҚО Оңтүстік Қазақстан облысы

СҚО Солтүстік Қазақстан облысы

т.б. тағы басқа

ТМД Тәуелсіз мемлекеттер достастығы

«ҰАҒБО»

КАҚ

Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығы»

коммерциялық емес акционерлік қоғамы

ҰБХ Ұлттық басқарушы холдинг

ХЭБ Халықаралық Эпизоотиялық Бюро

ХҒТК Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция

ШҚО Шығыс Қазақстан облысы

ШФҚ Шаруа (фермер) қожалықтары

ц/га 1 гектардан центнер

ЭЫДҰ Экономикалық ынтымақтастық және достастық ұйымы

% пайыз

5

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Әлемдік экономиканың ғаламдануы мен

халықаралық бәсекенің күшеюі жағдайында мемлекеттің экономикалық, азық-

түліктік қауіпсіздігі және Қазақстанның ұлттық тәуелсіздігін сақтап, оны

күшейте алатын АӨК дамуында бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету, АӨК-

де интегрирленген салалардың ара-қатынасында қалыптасқан кері

беталыстарды жеңудің барынша оптималды жолдарын іздеу және басқарудың

жаңа, тиімді экономикалық механизмдерін әзірлеу ерекше маңызға ие болуда.

Қазақстан Республикасы Президенті Н.А. Назарбаев «Қазақстан жолы –

2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолдауында (бұдан әрі - «Қазақстан-

2050» Стратегиясы): «...ауыл шаруашылығын, әсіресе, ауыл шаруашылығы

өніміне өсіп отырған жаһандық сұраныс жағдайында, ауқымды жаңғырту

қажет» деген болатын.

Әлемдік экономиканың дамуы да, шикізат ресурстарының бар болуы да,

экономикалық даму тұрақтылығының және қоғамның әл-ауқатының жоғары

деңгейінің кепілі бола алмайды. Қазір Қазақстанның алдында халық

шарушылығының мультипликативтік нәтиже беретін салаларын жедел дамыту

міндеті тұр (елдің ІЖӨ-дегі ауыл шаруашылығы өнім үлесі 2050 жылға 5 есеге

өсуі керек), оның ішінде ҚР АӨК экономикалық дамудың жаңа драйвері болуға

лайықты үлкен әлеуетке ие. Сондықтан, Қазақстанның АӨК алдында әлемдік

нарықта бәсекеге қабілетті, экспортқа бағдарланған ауылшаруашылық өндірісті

тұрақты дамыту қажет. Оны жүзеге асыру үшін ҚР АӨК заманауи жағдайына

баға беріп, оның тұрақты дамуын тежеуші мәселелерді анықтау қажет.

Елдің халықаралық саясаты әлемдік қауымдастыққа кіруге бағытталған,

сондай-ақ, Қазақстанның ЕАЭО және ДСҰ мүше болуы мүмкіндіктермен қатар,

ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілікке жоғары талаптар

қояды. Ғаламданудың бұл үдерістері қазақстандық тауарөндірушіден бәсекелік

күресті күшейткенін, өнім мен қызмет көрсетулердің сапасын арттырғанын,

шығындарды оптималдап, пайда ұлғайтқанын және бәсекеге қабілеттіліктің

басқа да факторларымен жұмыс жүргізгенін талап етеді. Әрине, қалыптасқан

бұл жағдайларда отандық тауарөндірушілерге мемлекет тарапынан жан-жақты

қодау көрсету қажет. Бірақ, қазақстандық кәсіпорындарды қолдауға

бағытталған қорғау шаралары әркезе тиімді бола бермейтіндіктен, нарықтық

қатынастар жағдайында мемлекет үнемі отандық тауарөндірушілерді ғаламдық

бәсекеден қорғай алмайды.

Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігі мәселесінің күрделілігі

жаңа жағдайларда ауылшаруашылық тауарөндірушілердің шаруашылық ету

тәжірибесінің жоқтығымен ғана емес, бәсекелік жағдайларды

диагностикалаудың әлсіздігі, АӨК-дегі әлеуметтік-экономикалық

жаңартулардың ықпалын қажетті деңгейде бағалаудың жоқтығы, экономиканың

аграрлық саласында дағдарысқа қарсы бағдарламаларды жүзеге асырудың

күрделілігі жағдайларында анықталуда. Сондықтан да, елдің азық-түлік

қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қабілетті ауылшаруашылық өнімдердің

бәсекеге қабілеттілігін арттырудың теориялық және тәжірибелік негіздерін

зерттеу диссертациялық зерттеу тақырыбын анықтады.

6

Бастапқы мәліметтер және зерттеу әдістемесі. Аграрлық экономиканы

тұрақтандыру мен реттеу, бәсеке мен бәсекеге қабілеттілікті арттыру

мәселелерін жан-жақты талдаған экономикалық теория классиктерінің,

танымал отандық және шетелдік ғалым-экономистердің экономикалық теория,

менеджмент, маркетинг, экономикалық-статистикалық талдау саласындағы

іргелі еңбектері және ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050»

Стратегиясы мен Республикада қабылданған мемлекеттік бағдарламаларда

келтірілген экономикалық дамудың негізін құраушы қағидаттарды терең

зерттеу және оларды пайдалану диссертацияның теориялық негізін құрады.

Жұмыстың эмпирикалық және әдістемелік негізін саланың даму

көрсеткіштерін талдауға жағдай жасаған ауыл шаруашылығының даму

сұрақтары мен АӨК субъектілері мен объектілерінің қызметін реттейтін заңдар,

нормативті-құқықтық актілер, ұлттық аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігін

арттыру мен азық-түліктік қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралдарын іздестіру

аумағында авторлық зерттеу нәтижелері құрайды.

ҚР АШМ есептік және ақпараттық-аналитикалық базасы; ҚР ҰЭМ

Статистика комитетінің ресми мәліметтері; ғылыми мекеме есептері, соның

ішінде ҚазҰАУ жанындағы ҚАҒЗИ есептері мен ұсыныстары; ХҒТК

материалдары, ғылыми-тәжірибелік жинақтар мен журналдарда, БАҚ-ында

жарияланған мақалалар және Интернеттің web-сайттарының материалдары

жұмыстың ақпараттық базасын құрайды.

Жұмыста ғылыми абстракция, экономика-математикалық, графикалық,

монографиялық, логикалық әдістер, жүйелік және жағдайлық ықпал, талдау,

салыстыру, синтез қолданылды. Мәліметтерді өңдеуде заманауи статистикалық

әдістер, оның ішінде мәліметтерді өңдеудің робастық әдістері, STADIA, MS

EXCEL және т.б. қолданбалы бағдарлама пакеттері пайдаланылды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Зерттеудің мақсаты – Қазақстанның

азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған аграрлық саланың

бәсекеге қабілеттілігін арттыру бойынша ғылыми-тәжірибелік ұсыныстар

әзірлеу.

Алға қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді шешу көзделді:

- аграрлық сектордың бәсекеге қабілеттілігінің теориялық-әдістемелік

негіздерін зерттеу;

- Қазақстанның аграрлық секторының заманауи даму жағдайына жүйелі-

жағдайлық талдау жасау, аграрлық өнімнің тұрақты өндірісіне ықпал ететін

ішкі және сыртқы факторларды анықтау;

- экономика-математикалық әдістер негізінде ауылшаруашылық өнім

өндірісі дамуының бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары мен оптималды

параметрлерін анықтау;

- ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдаудың басымды бағыттарын

зерттеу және анықтау;

- Қазақстан экономикасының аграрлық секторының бәсекеге

қабілеттілігін арттыру бойынша ғылыми ұсыныстар әзірлеу және негіздеу.

Зерттеу объектісі - шаруашылық етудің және меншіктің әртүрлі

нысанындағы агроқұрылымдар.

7

Зерттеу пәні – экономиканың аграрлық секторындағы шаруашылық

етуші субъектілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда қалыптасатын

экономикалық және ұйымдастырушылық қатынастар.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу барысында диссертацияның

ғылыми жаңалығын анықтайтын келесі қорытындылар алынды:

1. Классикалық және неоклассикалық мектеп өкілдерінің теориялық

тұжырымдамаларын терең зерттеу негізінде экономиканың аграрлық

секторының бәсекеге қабілеттілігін талдаудың теориялық тұжырымдары, атап

айтқанда, «бәсеке», «бәсекеге қабілеттілік», «бәсекелік орта» санаттарына

авторлық көзқарас пен түсініктеме берілді;

2. Қазақстандағы аграрлық нарық ерекшеліктері мен даму қарқындары

анықталды, оның ішінде:

- жүйелі-жағдайлық талдау негізінде ауылшаруашылық өндірістің

заманауи жағдайына сипаттама берілді және оның бәсекеге қабілеттілігінің

сандық және сапалық көрсеткіштері анықталды;

- аграрлық сектор дамуының мықты және әлсіз жақтары анықталды,

аграрлық экономика жаңғыруын түбегейлі тежеуші негізгі жүйелі мәселелер

зерттелді: аграрлық өндірісті әртараптандыру, кооперация негізінде

интегрирленген құрылымдарды құру, мемлекеттік қолдау шараларын жетілдіру

және т.б.;

3. Қазақстан экономикасының аграрлық секторының бәсекеге

қабілеттілігін арттыру бойынша ғылыми ұсыныстар әзірленді және негізделді:

- экономика-математикалық әдістерді қолдану арқылы аграрлық

нарықтағы экспортқа бағдарланған ауылшаруашылық өнім өндірісі дамуының

басымдылықтары;

- ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары;

- ішкі және сыртқы нарықтағы аграрлық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін

арттыру стратегиясы.

Қорғауға ұсынылған ғылыми нәтижелер.

- аграрлық өндірістің бәсекеге қабілеттілігі мен бәсекелік

артықшылықтарын сапалық көрсеткіштері бағалау әдістемесі;

- экспортқа бағдарланған аграрлық өндірістің негізгі даму бағыттары;

- ауыл шаруашылығы салалары дамуының перспективалық даму

параметрлерін негіздеу бойынша болжамды есептер;

- инновациялық технологияларды ендіруге мүмкіндік беретін ірітауарлы

өндірісті құру мақсатында кооперация мен интеграция негізінде

интегрирленген құрылымдарды дамыту бойынша ұсыныстар.

Зерттеу нәтижесінің теориялық және тәжірибелік мәні. Диссертацияда

әзірленген ғылыми-негізделген ұсыныстар Қазақстаның азық-түлік қауіпсіздігі

үшін экономикалық өсімді қамтамасыз етіп, бәсекеге қабілеттілігін арттыруға

мүмкіндік береді.

Мемлекеттік органдар ҚР АӨК экономикалық және әлеуметтік дамуды

индикативті жоспарлау, нормативті, жоспарлы құжаттар дайындау кезінде ҚР

агронарығындағы қазіргі жағдайды талдау мәліметтерін, отандық агробизнестің

әлсіз тұстарын назарға алып, қарастыруларына болады.

8

Жекелеген авторлық бағалау мен зерттеу нәтижелерін «Ұлттық

экономиканың бәсекеге қабілеттілігі», «Стратегиялық жоспарлау», «Бизнес

жоспарлау», «Кәсіпкерлік» курстары бойынша оқу процессінде пайдалануға

болады. Сонымен қатар, зерттеу нәтижелері Қазақстанның ауылшаруашылық

өндірісінің бәсекеге қабілеттілігі, оның ішінде аграрлық сектор аумағындағы

экономикалық ғылымның одан ары дамуына негіз бола алады.

Ізденушінің қосқан жеке үлесі. Қазақстанның аграрлық секторында

қалыптасқан жағдайға, аграрлық нарықтың жаңғыруын тежеуші факторларға

жүйелі талдау жасалды, олардың негізінде отандық ауылшаруашылық өнімнің

ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілігін одан ары арттыру

бойынша әдістемелік және тәжірибелік ұсыныстар әзірленді.

Зерттеу нәтижелерінің апробациясы. Диссертациялық жұмыстың негізгі

ғылыми нәтижелері алыс және жақын шетелдік, аймақтық деңгейдегі

конференцияларда баяндалды, атап айтқанда: «АӨК индустриалды-

инновациялық дамуы: қазіргі жағдайы және келешегі» ҚазҰАУ 80-жылдығына

арналған ХҒТК, 2010 ж.; «Индустриалды-инновациялық үрдіс дамуын зерттеу

мәселелері» республикалық ҒПК, Жетісай қ., 9-10 желтоқсан 2010 ж.; ҚазҰАУ

85 жылдығына орай ұйымдастырылған «АӨК дамытудағы ғылым мен білімнің

басымды бағыттарының жаңа стратегиясы» ХҒТК, 27-28 қараша 2015 ж.;

«Агроөнеркәсіп кешеннің индустриалды-инновациялық дамуының

экономикалық мәселелері: жағдайы мен болашағы» Қ.Қ. Абуовтың 70 жылдық

мерей тойына арналған ХҒТК, Астана, 2016 ж., «Дни науки» ХҒТК; «The

Europe and the Turkic World: Science, Engineering and Technology» ХҒТК, 15-17

маусым, 2016 ж., Сиде, Турция; «Проблемы экономики, организации и

управления в России и мире» ХҒТК, 23 желтоқсан, 2016 ж., Чех Республикасы.

Жұмыс «ҚР АӨК индустриалды-инновациялық дамудың негізі -

макроэкономикалық ортаны қалыптастырудың теориялық негіздері мен

экономикалық механизмдерін әзірлеу» тақырыбындағы гранттық

қаржыландыру (тіркеу №0115Рк01913) жобасы аясында орындалған. Осы жоба

аясында өндіріске ендіру үшін «Рекомендации по совершенствованию

механизмов государственного регулирования развития АПК РК» және

«Предложения - рекомендации по развитию рынка сельскохозяйственной

продукции» (авторлармен бірлесе) әзірленді.

Зерттеу нәтижелерінінің жарияланымдары. Диссертация тақырыбы

бойынша 6.2 б.т. тұратын 18 ғылыми еңбек жарияланды, оның ішінде Scopus

компаниясының деректер базасына кіретін журналда – 1, ҚР БҒМ Білім және

ғылым саласындағы бақылау комитеті бекіткен журналдарда - 4, басқа ғылыми

басылымдарында – 5, ХҒТК материалдарында – 8, оның ішінде шетелде өткен

халықаралық конференция материалында – 3.

Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертация

құрылымы зерттеудің мақсаты және міндеттерімен анықталып, тақырыпты

ашуға негізделген. Диссертация кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және

пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 192 компьютермен терілген

бетте келтірілген, 65 кесте, 38 сурет және 5 Қосымшалардан тұрады.

9

1 ҒАЛАМДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ

АГРАРЛЫҚ НАРЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК

АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен мазмұны

ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстанның АӨК инновациялық бағытқа

түсіру маңызды. Бұл – біздің дәстүрлі саламыз. Азық-түлікке деген қажеттілік

арта береді» [1] деп ғаламдық экономикалық дағдарыс жағдайында мемлекеттің

азық-түлік қауіпсіздігін және елдің ұлттық Тәуелсіздігін күшейтуді қамтамасыз

етуге қабілетті Қазақстанның ауыл шаруашылығының тұрақты дамуының

барынша оптималды жолдарын іздеудің маңыздылығын атап көрсетті.

Қазақстанда реформаларды жүзеге асыру барысында нарықтық экономика

дамуының сәтті даму кезеңі – индустриаландыруға дейінгі жолда көпаспектілі

экономика негіздері қалыптасты [2].

Сурет 1 - Экономиканың нарықтық жүйесіне өту

Қазақстан 1991 жылдың 17 желтоқсанынан бастап Тәуелсіз, Егеменді және

еркін мемлекет болғаннан кейін, ашық демократиялық қоғам құруға,

әлеуметтік-бағдарланған нарықтық экономиканы қалыптастыруға бағыт

ұстанды. Қазақстан өзінің ұтымды географиялық және коммуникациялық-

Нарықтың «туылғаннан пайда

болған» мәселелері:

Экономиканың

«транзиттік» мәселелері:

Экономикалық

қатынастардың «жеткіліксіз

реформаланғандығымен»

байланысты мәселелер

- экономика құрылымының

рационалды болмауы, өнім

экспортының 70-80% қазып шығаратын

сала өнімдеріне тиесілігі;

- әлемдік нарық конъюнктурасымен

байланысты

энергиятасымалдаушылардың

бағаларының тұрақсыздығы;

- өндіріс шоғырлануының

жоғарылығы – елдің жалпы ішкі өнімін

(ІЖӨ) қалыптастыратын

монополиялардың бар болуы;

- ірі кәсіпорындарды басқаруда

шетелдік басшылардың шоғырлануы;

- шетелдік компаниялардың салық

төлеуден бас тартуы.

- шаруашылық етуші

субъектілердің жаппай

қарыздар болуы, төлемдердің

болмауы, бартерлік

келісімдер және т.б.;

- экономиканы басқарудың

әлсіздігі;

- қаржылық айналымның

толыққанды жүйесінің

болмауы;

- мемлекет тарапынан

қабылданатын тетіктердің

тиімсіздігі (банкрот болып

табылатын кәсіпорындарда

экономикалық әдістерді

қолдану).

- нарықтық

шаруашылық ету

институттарының

жеткілікті дамымағандығы

(қор нарығы, ипотека,

лизинг және т.б.);

- артта қалған өндірістік

инфрақұрылым

(экономиканың нақты

секторын қазақстандық

банктардың несиелендіруі

ІЖӨ 5-7% құраса, дамыған

елдерде 70-100% және

дамуышы елдерде 30-50%

құрайды).

Бірінші кезең (1992-1994

жж.): жоғары нарықтық

бағалар, адамдар бірнеше

айлап табыссыз, сом тг.ге

ауыстырылды, теңгенің

еркін айналымы, бартерлік

келісімдер дамыды (50%

астам келісімдер),

төлемдердің болмауы

Екінші кезеңде (1994-1998

жж.) үкімет нарықтық

механизм элементтеріне

қатысты теңгенің

тиянақталған бағамдарын

енгізді. Көпсалалы экономика,

жеке меншік дамуын тапты,

меншік иелерінің жаңа санаты

қалыптасты

Нарықтық экономикаға өтудің кезеңдері

Үшінші кезең 1998 ж. нарық халық

шаруашылығының көптеген салалары

бойынша тұрақтана бастаған кезден

басталады. Халық шаруашылығының

дамуында экономикалық көрсеткіштер

жақсарды, инвестициялар тартыла

бастады. Нарықта отандық өнім

ассортименті кеңейді, жаңа жұмыс

орындары пайда болды және т.б.

10

көліктік орналасуын нақты ескеріп, нарықтық экономиканың теоремалары мен

демократиялық дамудың аксиомаларын бірінен соң бірін игере отырып, мүлдем

жаңа экономикалық жүйенің, демократиялы құқықтық мемлекеттің іргетасын

қалыптастырып, осы заманғы қоғамдық институттарды нығайтты. Қазақстан

мықты экономикалық, әлеуметтік саясатты ұстанған, жоғары халықаралық

беделге ие дамыған мемлекет ретінде қалыптасты. «Қазақстан-2030»

Стратегиясында [3] анықталған базалық бағыттар мен көрсеткіштерге қол жетті

деп айтуға болады және дефакто стратегиясы мерзімінен бұрын орындалды.

Тәуелсіздік жылдарында елдің ЖІӨ ондаған есеге өсіп, 40.0 трлн теңге

құрады, тұрғындардың орташа жанға есептегендегі номиналды табыстары 68.0

мың теңгеге жетті. Негізгі капиталға тартылған ивестиция көлемі 7.0 трлн

теңгені құрады. Нарықтық экономика бір жүзжылдықта қалыптаспайды,

өркениетті нысанға жайлап ие бола отырып, кез келген мемлекеттің болашақ-

тағы экономикалық сипатын анықтап отырады. Қазақстанның сыртқысауда

айналымы 76 млрд АҚШ долларын, оның 60% экспортқа тиесілі.

Президенттің Қазақстанның ДСҰ кіруі бойынша үндеуінде «Қазіргі

уақытта біздің 90% саудамыз ДСҰ мүше елдерге қатысты. Сондықтан, бұл

шешім біз үшін өте маңызды» деген болатын. ДСҰ-ға мүшеліктен, ең алдымен,

экспорттық-бағдарланған салалар (ауыл шаруашылығы) жетістіктерге жететін

болады, себебі 2015 ж. Қазақстан әлемнің 185 елімен сауда-саттық жасайды [4].

Қазақстандық АӨК өзіндік ерекшеліктеріне байланысты ДСҰ елге

уақытша белгілі бір уақытқа дейін агроқұрылымдарға субсидиялар мен көмек

беру бойынша жұмысты жалғастыруға мүмкіндік берді (шетелдердің

тәжірибесі мемлекеттік қолдаудың деңгейі ауыл шаруашылығының жалпы

өнімі құнының 38% құрайтынын көрсетеді) [5]. ДСҰ-на кіру бойынша

келіссөздер барысында «сары себетті» тікелей субсидия түрінде ауыл

шаруашылығының ЖІӨ-нен 8.5% деңгейінде қолдануға қол жеткізілді (РФ,

Украина, Қырғызстан, Молдова, Хорватияда - 5%). Ақшалай эквивалентте

шамамен 2.1 млрд АҚШ доллар, оның ішінде 1.2 млрд АҚШ доллар нақты

өнімге байланыстырылмай, 0.9 млрд АҚШ доллар нақты өнім есебімен. Қазіргі

уақытта ауыл шаруашылығына бөлінетін субсидиялар шамамен 1 млрд АҚШ

доллар (176.8 млрд теңге) құрайды [6, 7].

ДСҰ мүше болу, сонымен қатар, әлемдік экономикаға интеграциялануға,

әлемнің жетекші 30 елдің қатарына енуге «100 нақты қадам» Ұлт жоспарын

орындауға ықпал ететін болады.

Тәуелсіздіктің 25 жылында аграрлық салаға қатысты 9 бағдарламалық

құжат әзірленген: 1991-1995 жж. және 2000 ж. арналған «Ауыл» әлеуметтік-

экономикалық даму, 1993-1995 жж. және 2000 ж. арналған АӨК дамудың

тұжырымдамалық бағдарламасы, 2000-2002 жж. арналған а/ш өндірісті дамыту

бағдарламасы, 2003-2005 жж. арналған мемлекеттік агро-өнеркәсіптік

бағдарлама, 2004-2010 жж. арналған ауылдық аумақтарды дамытудың

мемлекеттік бағдарламасы, 2006-2010 жж. арналған АӨК тұрақты дамыту

тұжырымдамасы, 2006-2010 жж. арналған АӨК тұрақты дамудың тұжы-

рымдамасын жүзеге асырудың бірінші кезекті шаралар бағдарламасы, 2010-

2014 жж. арналған АӨК дамыту жөніндегі бағдарламасы, «Агробизнес-2020».

11

Әртараптандыруды ынталандыру мен өңдеу өнеркәсібінің бәсекеге

қабілеттілігін арттыруда Индустриалды-инновациялық дамудың мемлекеттік

бағдарламасы (ИИДМБ) қабылданған. ИИДМБ елдің АӨК алдына нақты

міндеттер қояды: ішкі нарық басқа елдерге азық-түліктік тәуелділігін

төмендетуге мүмкіндік беретіндіктен, ішкі нарықта отандық өндірістің үлесін

80% жеткізу; өндірілетін өнімге қосылатын қосымша құнды 16% өсіру; ауыл

шаруашылығындағы еңбек өнімділігін 2 есеге арттыру; елдің жалпы экспорты

көлеміндегі саланың экпорттық әлеуетін 8.0% өсіру.

«Нұрлы жол» елдің жаңа экономикалық саясаты – индустриалды дамудың

екінші бесжылдығы аясында мемлекеттік қолдау шараларын іске асыру мен

қаржылындыруды қамтамасыз етудің нормативті-құқықтық базасын құру.

Табиғи ресурстар, ауа мен су бассейндері деңгейінің жедел нашарлауы,

қоршаған ортаның ластануы, жерлердің шамамен 30% тозуы, топырақтың

сапалық жай-күйі нашарлауы жағдайында елдің «Жасыл экономикаға» өту

тұжырымдамасы терең жүйелі қайта құруларға, тұрғындардың әл-ауқаттары

мен өмір сүру сапасын арттыруға, сол арқылы Қазақстанның дамыған 30 ел

қатарына кіруіне жол ашады. Себебі республиканың аграрлық нарығы

бәсекелік күресте пайдаланылуы мүмкін артықшылықтарға және жүзеге

аспаған әлеуетке ие [8].

1.2 Бәсекеге қабілеттіліктің тиімдігінің қамтамасыз ету критерийлері

Бәсеке – іргелі экономикалық санат (лат. concurrentia, concurro, concurrere –

«қақтығысу» - пайда алу үшін қандай да бір сала аумағында жарысу).

Бәсеке теориясы А.Смиттің 1776 ж. шыққан «Халықтар байлығының

табиғаты мен себептерін зерттеу» атты кітабында қарастырылған. Ол «бәсеке»

деп ұсыныс азайған кезде, бағаны көтеретін, ұсыныс көп болған кезде, бағаны

түсіретін жарыстастықты айтқан. Сонымен қатар, А.Смит бәсекенің басты

қаруы – «көрінбейтін қол» принципін құрыстырғаны белгілі [9].

Бәсекенің мәні мен мазмұнын тереңінен түсіну үшін басқа авторлармен

берілген анықтамаларын қарастырып көрейік.

ҚР «Бәсекелестік туралы» Заңына сәйкес, бәсеке - дербес жасаған iс-

әрекеттерi тиiстi тауар нарығындағы тауарлар айналысының жалпы жағдайына

олардың әрқайсысының бiржақты ықпал ету мүмкiндiгiн тиiмдi шектейтiн

нарық субъектiлерiнiң жарыспалылығы.

Г.Л.Азоев «бәсеке» деп «қандай да бір мақсатқа қол жеткізуге

қызығушылық танытқан жекелеген заңды немесе жеке тұлғалар (бәсекелестер)

арасындағы жарыстастық» деп түсінеді [10].

А.Ю.Юданов «нарықтық бәсеке – фирмалардың қол жетімді нарық

сегменттеріндегі төлемқабілетті тұтынушы сұраныстарының шектеулі көлемі

үшін күресі» дейді [11].

«Бәсеке – өсу мен даму ынтасы, жаңартуға, ізденуге, таңдауға, мақсатқа

қарай жылжуға деген энтузиазмы; бақталастарды білу, әріптестерді таңдай алу,

сәттілікке деген құштарлық» [12].

К. Маркстың «бәсеке капиталдың ішкі заңдарының орындалуын іске

асырғанымен, бұл заңдарды ойлап таппайды» деген пікірі белгілі [13]

12

Р.А. Фатхудинов әртүрлі авторлар ұсынған «бәсеке» түсінігі толық

мөлшерде жүйелілік пен кешенділік талаптарына жауап бермейді, яғни А.Смит

және өз зерттеу аймақтарында маманданатын сол авторлардың өздері бекіткен

бәсекенің көптеген аспектілерінің тек біреулерін ғана сипаттап, бұл түсінікті

тұжырымдауға әртүрлі ықпалдар пайдаланылатындықтан (бір автор бәсеке деп

жарыстастық деп фирмалардың, яғни заңды тұлғалардың өзара күресін, басқа

біреу – жеке тұлғалардың, үшінші – нарықтағы сатушылармен мен сатып

алушылардың жеткілікті санынының бар болуын, төртінші – ұмтылысты,

бесінші – үрдісті және т.б.) және т.б. себептерге байланысты осы уақытқа дейін

әлемде «бәсеке» деген бірегей түсінік жоқ дейді [14].

Д. Робинсон қазіргі заманғы әлемде өзара бәсекеге түсетін, өте көп

сатушылар саны бар салалық нарықтар (мысалы, а/ш нарық) бар, дегенмен де,

нақты нарықтарда өнімнің көптеген бөлігін өзара бәсекеге түсетін аздаған

фирмалар ғана ұсынатынын айтты. Бұндай нарықтық жағдайды Д.Робинсон

жетілмеген бәсеке деп атайды. Дж. Робинсонның жетілмеген бәсекенің

экономикалық теориясы [15] және Э. Чемберлиннің монополистік бәсеке

теориясы (1933 ж.) [16] монополия жағдайындағы баға құру мен бәсекенің

бағалық емес нысандарының пайда болуы туралы пікір-таластарға нүкте қойды.

Бәсекені өзінің зерттеу тақырыбы етіп алған ғалымдардың бірі, ағылшын

экономисті М.Портер өзінің әлемдік бәсеке туралы еңбектерінде бәсеке нарық,

сала құрылымын және оның өзгерістері үрдісін жан-жақты түсінуге негізделуі

тиіс деген. Ал «Халықаралық экономика» кітабында «бәсеке – жаңа тауарлар,

жаңа маркетинг жолдары, жаңа өндірістік үрдістер және жаңа нарықтық

сегменттер пайда болатын ландшафтты үздіксіз өзгертіп отыратын,

динамикалық және дамытпалы үрдіс» деген пікір айтқан [17].

Әрбір автор берген анықтамаларды жекелей қарастырғанмен, ауыл

шаруашылығындағы бәсекені толық сипаттай алатын анықтама кездестірмедік.

Талдау нәтижелерінен бәсеке деп келесі жайттарды айта аламыз:

- шаруашылық жүргізудің нарықтық әдістерінің іргетасы, тауар мен

қызмет көрсетулердің бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мен оны

арттырудың негізі;

- өнім өндірудің барлық (жобалау, дайындау, сату алдында, сатудан

кейінгі қызмет көрсету) кезеңдерінің, тіпті тұтыну кезеңінің техникалық және

экономикалық параметрлері жүйесінде көрініс табады;

- нарықтық экономиканы табиғи түрде реттейтін, қаржылық тұрғыдан

алғанда неғүрлым тұрақты кәсіпорындарды іріктеп алудың тиімді механизмі;

- тұрақты қызмет етіп, барынша жоғары табыс табу мақсатында ұқсас

өнім өндіретін еркін субъектілердің экономикалық күресінің заңды нысаны;

- шаруашылық етудің тиімді нысандарының дамуына қажетті жағдайлар

жасалып, тұтынушыға қажетті өнім түрлері өндірісі ынталандырылатын,

тұрғындардың өмір сүру деңгейін артырудың басты құралы.

Нарық типтеріне байланысты экономистер бәсекені жетілген, жетілмеген

деп ажыратады. Аграрлық нарықтағы бәсеке оның кез келген түрінде көрініс

табады және оны бірден бір түрге жатқызуға болмайды. Біріншіден, нарыққа

ену және одан жеңіл шығып кету шарты бұзылады. Ол, маңызды а/ш ресурс –

13

жердің шектеулілігі, қайтаөндірілмейтіндігі, оның бір орыннан бір орынға

жылжымайтындығымен байланысты. Нарықтан кету тек өндірістік объектілерді

сатумен ғана емес, барлық жылжымайтын мүлік секілді жоғары ликвидті тауар

болып табылмайтын ферманы да сату қажеттігі туындайды.

Ауылшаруашылық өндіріс – тек еңбек ету орны емес, ол адамдардың өмір

сүру орны. 1) бұл салаға келу немесе одан кету «өмір салтын өзгерту» деген

сөз, а/ш нарыққа интитуционалдық кіру мен шығуда белгілі кедергілер бар; 2)

а/ш өнімнің көптеген бөлігі еркін нарықта сатылмай, алдын-ала келісілген шарт

бойынша нақты бір сатып алушыға сатылады; 3) а/ш тауарөндірушінің қызмет

ету нысаны еркін бәсекелік нарықта қызмет ететін классикалық нысанға

жатқызуға келмейді: олардың басты мақсаты, табысты ұлғайту болып табыла

бермейді; 4) азық-түлік нарығындағы бағалар тек сұраныс пен ұсыныс

қатынасымен анықталмайды. Бұл тәжірбиенің көпжылдық тарихы бар және ол

көптеген параметрлер бойынша саланы еркін бәсеке аясынан шығарады. Ол

Шепитько Р.С. пікірі бойынша ықпал ететін факторлардың бірқатары [18]:

1. Нарықтық механизм жағдайларында шығындары орташадан жоғары

болатын және салыстырмалы жаман жерлерде жұмыс істейтін тауар-

өндірушілердің шығып қалуына алып келетін ауылшаруашылық және

өнеркәсіптік өнім бағаларының теңсіздігі.

2. ҒТП-тің дамуына байланысты ауыл шаруашылығы өзінің соңғы

тұтынушысынан барынша алыстауда. Нәтижесінде, пайда өңдеу мен өнімді

өткізу кезеңінде шоғырланатындықтан, тұтынушы тамақ өнімдерінің негізін

құрайтын шикізат үшін азайған сайын аз төлейді. Бұндай қарқын мемлекеттік

реттеуді, пайданы а.ш. тауарөндірушінің пайдасына қайта бөлуді қажет етеді.

3. Табиғи жағдайлардың әртүрлілігі шығын деңгейіне едеуір ықпал етеді,

демек, кеңейтілген өндіріс үшін қажетті пайда алуға да ықпал етеді. Бұл үрдісті

мемлекет реттемейтін болса, нашар, сапасы төмен, тастақ, сортаң жерлерде, ал

қолайсыз жылдары қанағаттанарлық жерлерде де, а/ш өндіріс жүргізетін

тауарөндірушілер банкротқа ұшырауы мүмкін. Ауыл шаруашылығынан кетудің

артынан өндіріс азаяды, ол тамақ өнімдері бағасының өсуіне алып келеді.

4. Баға сұраныс пен ұсыныс ықпалында анықталғанда,

тауарөндірушілердің қаржылық жағдайы шиеленісе түседі, ал ол, өз кезегінде,

базалық саланың дамуын қауіпке қояды.

5. Белгілі бір өнім түріне баға төмендеп, тауарөндіруші өндіріс көлемін

ұлғайтуы мүмкін болған кезде, ұсыныс пен сұраныс икемсіздігі байқалады.

6. Өнімнің кейбір түрлеріне «туынды сұраныс» қалыптасады. Оларға

деген қажеттілік басқа өнімге деген сұраныстан шығады. Мысалы, жем сатып

алу толығымен мал шаруашылығы өніміне деген сұранысқа тәуелді.

Нарықтық үрдістің дамуы ішкі салалық бәсекемен, яғни өндіріс пен

өткізудің салыстырмалы түрде қолайлы, бірдей не өзара алмастыруға болатын

өнім шығаратын өндірушілер арасындағы бәсекемен тікелей байланысты [19].

Бір мезетте ауыл шаруашылығы ішкі салалық та, салааралық та бәсеке орын

алатын бір сала болғандықтан, жоғарыда келтірілген анықтамалар,

толықтыруларды қажет етеді. «...бір өнім түрінің өндірісі екінші өнім түрінің

төмендеуіне алып келген кезде өнімнің екі түрі де бәсекелес болады» [20].

14

Сурет 2- Бәсеке түрлері

Украинаның Харьков мемлекеттік университеттің экономист-аграрийлері

М. Ким и В. Шедяков АӨК «әртүрлі меншік нысандары мен әртүрлі

шаруашылық ету нысандары арасындағы бәсекені» ажыратады [21].

Э.ғ.д., профессор В.В. Томилов пікірінше, заңсыз бәсекеге экономикалық

және өнеркәсіптік тыңшылықты, өндірістік құпияларға ие мамандарды

еліктіріп тарту, бәсекелестер өнімдерін сырттай ұқсату, оларға көшірме жасау

мақсатында үлгілерін сатып алу, тұтынушыны алдау, іскерлік құжаттамалармен

махинация секілді т.б. әдістерді жатқызуға болады [22]. Демек, шаруашылық

етуші субъектілер бәсекелестерге ықпал етудің рұқсат етілмеген әдістеріне жиі

барады, бұндай қызмет «жосықсыз бәсеке» деген атқа ие.

Нарық жағдайында бәсекенің барлық нысандары мен әдістерін меңгеру

жеке кәсіпорындардың маңызды міндеті болып табылады. Бұл оларға тек

өндірістік емес, өткізушілік мәселелерді де сәтті шешуге, сонымен қатар,

бақталастармен белсенді және өркениетті түрде күресуге мүмкіндік береді.

Әрекеттері жарыстастықты тудыратын нарық субъектілері (кәсіпорындар,

жекелеген елдер, топтастықтар (аймақтық, саяси, этномәдени)) және олардың

қатынастары жүзеге асатын аумақ бәсекелік орта болып табылады. Бәсекенің

негізі - экономикалық еркіндік, өнім нарығында орын алатын жарыстастық,

пайда алудағы теңдік болғандықтан, әділ бәсекелік орта қалыптасу үшін, эконо-

микалық ойыншылар үшін жағдай бірдей болуы керек. Ауыл шаруашылығын-

дағы бәсекелі нарықтық жүйенің басты белгісі - қызмет еркіндігі:

тұтынушылардің не сатып алғылары келеді, соны таңдауы; өндірістердің жаңа

өнім түрлерін шығаруы; шаруалардың нені, қалай, қай жерде өндіріп, оны

қайда өткізу бойынша шешімдер қабылдауы; сатып алушылар мен

сатушылардың өзара келісу, өзара пайдалы айырбастар жасау мүмкіндігі.

Бәсеке тоқтаған жерде жеке кәсіпкердің пайда табуға бағытталған әрекеттері

қоғам игілігі үшін қызмет атқарады деген кепілдемелер де жоғалады [23].

Бәсекелік ортаның қалыптасуы әрқайсысы өз әрекеттерімен тауарлар

алмасуына әсер ету мүмкіндіктерін шектейтін шаруашылық етуші

субъектілердің бәсекесісіз орын алуы мүмкін емес. Бәсекелік күрес нәтижесінде

экономикалық жүйе тиімділігінің неғұрлым жоғары параметрлері қалыптасып,

шығындар мен тұтынушылық бағалар анықталып, ғылыми және технологиялық

Жасырын

Жосықсыз

Өзіндік

Монополиялық бәсеке

Заттық Функционалдық

Б

Ә

С

Е

К

Е

Жетілген Жетілмеген

Монополия

Бағалық

Салааралық

Тікелей

Ішкісалалық

Сипаттық

Бағалық емес

Олигополия

15

әзірлемелер орындалады, яғни бәсеке кәсіпкерлерді шикізат, энергия

тасымалдаушылар, шығындарын төмендететін ресурсүнемдеуші технологиялар

ізденісінде белсендіре түседі.

Ресурстық нарықтарда бәсеке болмауының негативті сәттері, біріншіден,

негізгі өндірісті құрылымдық қайта құру нәтижесінде қажетті өнім

тұтынушылары өсіп, сұраныс артқанымен, қуаттар, мүмкіншіліктер (кадрлық,

технологиялық, қаржылық), жеткізуші-кәсіпорындардың төлемқабілеттері сол

қалпында қалады, сәйкесінше, оларды шығару көлемі өспей, тұтынушыға өнім

жетпей, жаңадан ашылған кәсіпорындардың жабылуына алып келеді.

Екіншіден, жеткізуші-кәсіпорындар өздерінің орнын басатын ешкім

болмағандықтан, бәсекелік орта болмаған кезде өз өнімдерін жетілдіруге, оның

сапасын арттыруға қызығушылық танытпай, керісінше, өз жұмыс сапасын

төмендетін болғандықтан, олардың өнімдерінің сапасында да көрініс табады.

М.Портер ұсынған саладағы бәсекені анықтайтын 5 күш моделі [24]

бәсекелік жағдайларды талдаудың, олардың қаншалықты маңызды екендігін

бағалау құралы, ең танымал әдісі. Кәсіпорынның нарықтағы тұрақтылығын

өндіріс пен өнімді өткізуді өте төмен шығындар негізінде қамтамасыз етіп, ал

өнімдердің алмастыруға болмайтындығын дифференциация көмегімен шешіп,

бәсекелік артықшылыққа қол жеткізуге болады [25].

АӨК-дегі бәсекелік орта енді қалыптасуда. Ол сол аймақтың

ерекшеліктері, экономиканың көпқырлылығы, шаруашылық етудің

көпнысандылығы, тарихи-табиғи жағдайлар, өндірістің шоғырлануына деген

беталыстар сияқты шарттардың ықпалында құрылады [26]. Бәсеке мен бәсекеге

қабілеттілік бәсекелік ортамен тығыз байланыстырып қарауға тиісті, күрделі,

көпжақты түсініктер. Тек ұқсас өнім өндірушілер ғана бәсекеге түсе алады, бұл

тұрғыдан, жеке бір тауар түріне қатысты алсақ, бәсекеге қабілеттілік – өнімнің

басқа аналогтармен салыстырғанда сапалық, құндылық қасиеттерінің нақты

нарық жағдайында тұтынушы бағалауына сай келіп, тартымды болу қасиеті.

Өзара байланысты, өзара тәуелді бола тұра, «тауарөндірушінің бәсекеге

қабілеттілігі» мен «тауардың бәсекеге қабілеттілігі» ерекшеленеді [27]: олар

әртүрлі уақыт аралықтарында анықталады: тауардың бәсекеге қабілеттілігі кез

келген қысқа уақыт аралығында, ал кәсіпорының бәсекеге қабілеттілігі едеуір

ұзақ уақыт кезеңіне байланысты қарастырылады; кәсіпорынның бәсекеге

қабілеттілігі барлық өнім түрінің бәсекеге қабілеттілігі әрбір қызмет түрін

орындау тиімділігіне тәуелді; тауардың бәсекеге қабілеттілігі оның

өндірушісінің бәсекеге қабілетті екендігін көрсетпейді (бірақ, тұтынушы

тауарды бәсекеге қабілетті деп танымаса, фирманың бәсекеге қабілетті болуы

мүмкін емес); тауардың бәсекеге қабілеттілігі кәсіпорынның бәсекеге

қабілеттілігінің қажетті шарты болғанымен, ол жеткіліксіз. Мысалы, өндіріс

шығындарын жабатын деңгейге дейін бағаларды түсіру арқылы өнімнің

бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізу фирманың бәсекеге қабілетсіз болуына

алып келеді; 50% тауар бәсекеге қабілетті, ал 50% тауар бәсекеге қабілетсіз

болса, фирманы бәсекеге қабілетті деп айту мүмкін емес. Тауардың бәсекеге

қабілетті болуына, әсіресе оның өмірлік циклінің бастапқы кезеңдерінде

кәсіпорынның бәсекеге қабілетті болғаны көп ықпал етеді, керісінше емес.

16

Демек, өндірістік-экономикалық қызметіне қатысты кәсіпорынның бәсекеге

қабілеттілігі өзінің экономикалық мәні бойынша тауардың бәсекеге

қабілеттілігіне қарағанда кең, сондықтан да бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз

етуде жаңа өткізу нарығына шығу қабілеті, жаңа өнім түрлерін меңгеру,

заманауи технологиялар, өндірістік-өткізушілік қызметті басқаруды

ұйымдастыру, қаржылық менеджмент анықтаушы факторлар болып табылады.

Тауардың бәсекеге қабілеттілігі - басқа тауар айырбасының кең ұсынысы

жағдайында тұтынушылық және құндылық сипаттарының жиынтығы ақшаға

табысты айырбасталуына мүмкіндік беретін қабілеті. Ол тек өзінің сапалық,

экономикалық, эстетикалық сипаттамалары бойынша ғана емес, коммерциялық

және басқа да өткізу бойынша тауардың нарық пен тұтынушылардың нақты

талаптарына сәйкестігін білдіретін көпаспектілі түсінік. Cатып алушының

шығындары тауарды сатып алу және оны тұтынумен байланысты шығындардан

тұратын «тұтыну бағасынан» тұрады, минималды бағамен сатылатын тауар

емес, тұтынушы пайдаланған барлық уақыт ішінде минималды бағасы болатын

тауар бәсекеге қабілетті [28].

Объектінің бәсекеге қабілеттілігі нақты нарық, нақты сату мерзімі және

нарықты стратегиялық сегменттеу қасиеттеріне сәйкес қалыптасатын

тұтынушылардың нақты тобына қатысты қарастыралатын түсінік. Әрбір

тұтынушының өз қажеттіліктерін қанағаттандыруда жеке өзінің бағалау

алғышарттары болатындықтан, бәсекеге қабілеттілік те тұлғалық реңкке ие.

Әдебиет көздерінде оны объектіге байланысты әртүрлі түсіндіреді.

Р.А. Фатхутдинов: «Бәсекеге қабілеттілік – объектінің берілген нарықта

аналогты объектілермен салыстырғанда нақты қажеттілікті нақты немесе

әлеуетті қанағаттандыруының дәрежесімен сипатталатын қасиеті» [14, б. 46].

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - қолдағы ресурсты тиімді

пайдаланып, нақты нарықта тұтынушы қажеттіліктерін толық қанағаттандыру

есебінен сұранысқа ие бәсекеге қабілетті өнім өндіру қабілеті [27, б. 345].

Н.Ә. Назарбаев: Бәсекелік қабілет – ұлттың аймақтық не жаһандық нарық-

та бағасы, я болмаса сапасы жөнінен өзгелерден ұтымды дүние ұсына алуы[29].

«Бәсекеге қабілеттілік – өз қызметін нарықтық қатынастар жағдайында

жүзеге асырып, сонымен қатар, өндірісті ғылыми-техникалық жетілдіру,

жұмыскерлерді (олардың жұмыстарын) жоғары сапалық деңгейде

ынталандыруға жеткілікті пайда таба білудегі жарыскерлік қабілет» [13, б. 206].

М.Ахматова «Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттігі деп сапалы өнімді өзінің

нарықтық тауашасында басқа контрагенттермен салыстырғанда қолайлы

бағамен табысты өндіріп, өткізу қабілеттілігі түсініледі» деп жазады [30].

Ғаламдану мен күшейіп отырған әлемдік бәсеке жағдайында

кәсіпорындардың бәсекелесу қабілеті әлеуметтік-экономикалық жүйенің

әртүрлі салаларында инновациялық өнім мен бәсекеге қабілетті қызметтерді

өндіру арқылы өзін-өзі жүзеге асырудың негізгі шарты болып табылады.

«Бәсекеге қабілеттілік» термині ғылыми әдебиет көздерінде де,

экономикалық саясат сұрақтары бойынша ресми құжаттарда да өте жиі

кездескенімен, оның әлеуметтік-экономикалық мазмұны әлі күнге пікір-талас

тұдырады. Көптеген түсініктемелер кең ауқымды әмбебап болып келгенімен,

17

тар ауқымдылар да кездесетін көріп отырмыз [31]. Басқару иерархиясы

деңгейлері бойынша тауар – кәсіпорын - сала - ұлттық экономиканы алатын

болсақ, «бәсекеге қабілеттілік» терминнің түсініктемелерін талдау кезінде

зерттеу объектісін таңдау мен оның анықтамасы, оның ішінде, осы түсінікке

кіретін алғышарттар саны арасында тәуелділік байқалады (сурет 3).

Сурет 3 - Бәсекеге қабілеттілік объектілерінің иерархиялық сызбасы

Г.В. Кушенов: «Еркін және әділ нарық жағдайында тұрғындарының нақты

табыстарын сақтап, арттыра отырып, ішкі және әлемдік нарық талаптарына

жауап беретін тауарларды өндіру мүмкіндігінің дәрежесі» [32]. Бұл

тауарөндірушілер тауарларды ішкі және сыртқы нарықта бәсекеге қабілетті

болатындай бағаларда өндіріп, бөлу қажеттігін білдіреді.

Американдық зерттеушілер бәсекеге қабілеттілік - деп әлемдік

шаруашылық үрдістің қатысушысы ретінде елдің өз тұрғындарының өмір сүру

деңгейінің тұрақты өсуін қамтамасыз ете алу қабілетін айтады [33]. Ол елдегі

әлеуметтік-экономикалық жағдайдың, ғылыми-техникалық даму деңгейінің,

экономиканың жалпы тиімділігінің синтетикалық көрсеткіші [34]. Елдің саяси-

экономикалық имиджі қаншалықты жоғары болса, ел инвестициялар үшін

тартымды, яғни оны экономикалық дамуы үшін де мүмкіндіктер көп болады.

Ұлттық экономикалардың бәсекеге қабілеттілігі деңгейін бағалаумен

бірқатар халықаралық зерттеу орталықтары айналысады. Барынша беделді

болып БЭФ жыл сайынғы баяндамаларында келтірілген мәліметтерді талдау

елдің басқа мемлекеттермен салыстырғандағы бәсекеге қабілеттілігін ғана емес,

сонымен қатар, экономикалық дамуды тежеуші мәселелерді анықтауға

мүмкіндік береді. Қазақстан халықаралық әріптестерімен сындарлы қатынастар

орнатты, саяси және әлеуметтік-экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді,

елдің экономикалық жетістіктері Орталық Азияда көшбасшылығын айқындады.

Соңғы 7 жылдағы ҒБИ көрсеткіштеріне талдауда Қазақстанның, оның ішінде

Рес

урст

ард

ы п

айд

алан

у т

иім

діл

ігі

I

деңгей

Өнімнің

бәсекеге

қабілеттілігі

Тұтынушының нақты қажеттілігін қанағаттандыруда

берілген тауардың тауар-бәсекелестер алдында

артықшылыққа ие болуына ықпалдасатын тауардың

сапалық және құндылық қасиеттерінің жиынтығы

II

деңгей

Кәсіпорын

бәсекеге

қабілеттілігі

Кәсіпорын қамтитын нарық үлесін; кәсіпорынның

өндіріс, өткізу және даму қабілеті; басшылықтың

жоғары буынының алға қойған мақсатты жүзеге асыру

алу қабілетін қамтитын қасиеттер жиынтығы

III

деңгей

Аймақтың

(сала)

бәсекеге

қабілеттілігі

Аймақтардың (салалардың) халықаралық бәсеке үшін

ашық бола отырып, яғни оның ресурстарын

қолданудың өнімділігі жағдайында табыстар мен

еңбек ақының салыстырмалы жоғары деңгейін

қамтамасыз ету қабілеті

IV

деңгей

Елдің

бәсекеге

қабілеттілігі

Экономикалық, әлеуметтік, саяси факторлармен

шартталған оның жағдайы мен динамикасын

адекватты түрде сипаттайтын көрсеткіштер арқылы

көрініс табатын елдің ішкі және сыртқы нарықтардағы

жағдайы

Елдің бәсекеге

қабілеттілігін

сипаттайтын

алғышарттар

Аймақтың

бәсекеге

қабілеттілігінің

алғышарттары

Кәсіпорын

бәсекеге

қабілеттілігінің

алғышарттары

Өнімнің

бәсекеге

қабілеттілігінің

алғышарттары

18

АӨК деңгейіндегі даму динамикасын талдауда 2014-2015 жж. ҒБИ республика

2-кезеңнен (тиімді даму) 3-кезеңге (инновациялық даму) өтуде тұр.

Бәсекеге қабілеттілік пен сапа – өндіру, өткізудегі барлық мүмкіндіктері

мен қабілеттерінің жиынтық көрінісі. Сондықтан да, іс-жүзінде және теориялық

дәлелдемелерде сапа мен бәсекеге қабілеттілік арасына теңдестірулер көп

жасалады немесе олардың арасында айырмашықтар бар деп айтылмайды, кейде

тіпті екі түсініктің қайсысы кең деген пікір таластар да жүргізіледі. Сапа

тұрғысынан біртектес тауарларды ғана салыстыруға болады.

Өнімдер негізгі қолдану аумағын сипаттайтын көрсеткіштер бойынша

емес, конструкторлық және технологиялық ерекшеліктері бойынша да

ажыратылады [35]. Ал, бәсекеге қабілеттілікті бағалау тұрғысынан салыстыру

базасы есебінде нақты қажеттілік алынып, сол қажеттілікті қанағаттандыратын

біртекті емес тауарлар өзара салыстырылуы мүмкін.

Кесте 1 - Сапа түсінігінің тарихи даму эволюциясы

Түсінік берушінің

авторы Сапа түсініктемелері

Аристотель

(IIIғ. б.э.дейін)

Заттар арасындағы айырмашылықтар. «Жақсы - Жаман» деп ажырату

Гегель (XIXғ. б.э.) Сапа ең біріншіден, бармен барабар анықтылық, бір нәрсе сападан

айырылса, өзі не боп табылса сонысынан айрылады

Қытай нұсқасы Сапаны білдіретін иероглиф екі элементтерн тұрады – «тепе-теңдік» және

«ақша» (сапа=тепе-теңдік+ақша), демек, сапа «қымбат» деген түсінікпен тең

У.Шухарт (1931ж.) Сапа екі аспектіге ие. Объективті физикалық қасиеттері және субъективті

жағы: қаншалықты зат «жақсы»

К.Исикава (1950ж.) Сапа шын мәнінде тұтынушыларды қанағаттандырады

Дж.М.Джуран

(1974ж.)

Қолдануға іске асатындық немесе жарамдылық. Тұтынушыларды

қанағаттандыру деңгейі. Сапаны жүзеге асыру үшін өндіруші тұтынушы

талаптарын біліп, өз өнімін осы талаптарға сай келетіндей жасауы тиіс

МЕМСТ Өнім сапасы – өнімнің оның тағайындалғанына қарай, белгілі

қажеттіліктерді қанағаттандыруға жарамдылығын анықтайтын қасиеттер

жиынтығы

Халықаралық ISO

стандарты

Сапа – шартталған немесе болжамдалған қажеттіліктерді қанағаттандыру

қабілетін беретін өнімдер мен қызмет көрсетулердің қасиеттер жиынтығы

Тауардың сапасы оның бәсекеге қабілеттілігінің анықтайтын, жалпымен

мақұлданған негізгі құрамдасы. Тауардың бәсекеге қабілеттілігі – нарықтың ең

бір маңызды қасиетін – бәсекені – көрсететін нарықтық санат, ал сапа тек

нарықтық экономикаға қатысты емес. Өнім сапасын арттыру өнімнің бәсекеге

қабілеттілігін қамтамасыз ету, өндіруші мен өнім тұтынушысы арасында жаңа

қатынастар орнату, қоғамның әлеуметтік қызығушылықтары мен рухани

тілектерін, материалды қажеттіліктерін қанағаттандыру кезінде маңызды.

Жапония, АҚШ, Германия, Оңтүстік Корея т.б. сапаны арттыру -

экономикадағы дағдарыстарды жеңіп, әлемдік нарықтарда мықты позицияларға

ие болудың негізгі тетіктерінің бірі болды. XX ғасырдың 50-ші жылдарын

қалыптасқан Жапониялық сапа тұжырымдамаға сай, сапа деңгейлері төртке

бөлінеді. 1) «стандартқа сай болу»; 2) «қолдануға сай болу»: өнім тек

стандартқа сай болып қана қоймай, оны жүзеге асыру бойынша талап-

тілектерді қанағаттандыратын болуы керек; 3) «нарықтың нақты талаптарына

19

сай болу»: төмен бағамен жоғары сапаны қамтамасыз ету; 4) «жасырулы

қажеттіліктерге сай болу» [36].

Тиімді бәсекелік саясат тек тауар өндіріп, бағаны мақсатты

тұтынушыларға қол жетімді ету емес. Бәсекелік саясатының коммуникациялық

құрамдасы тауарды жеткізу әдістерін таңдау және т.б. бәсекелеске қарағанда

сапалы орындалуын қамтамасыз етеді. Маркетингік саясатты әзірлеуде

коммуникация үрдісінің барлық құрамдастарына мән берілуі қажет [37].

Ауыл шаруашылығында өнім дифференциациясын жүзеге асыру күрделі.

Өндіріс ауқымдарының өсуі үшін шығындарды төмендетіп, басқару жүйесін

реформалауға мүмкін беретін интеграциялық үрдістерді ынталандыру қажет.

Дифференциация стратегиясын тек а/ш өнімді өңдеу саласында қалып-

тастыруға болады, а/ш өндіріс үшін әртараптандыру стратегиясы лайық [39].

Қазіргі уақытта Қазақстанда экономиканы реформалау үрдісі белсенді

түрде жүргізіліп, шетелдік инвестициялар тартылып, отандық кәсіпорындарда

тауардың бәсекеге қабілеттілігіне, оның сапасына тәуелді екендігін түбегейлі

түсінетін болды [39, б. 5]. Қазақстан Қытай, Ресей, Орталық және Таяу Шығыс

Еуропа секілді азық-түлік тұтыну нарықтарының ортасында орналасқандықтан,

өнім мен азық-түлік сапасын арттыру ұлттық саясат пен ұзақ мерзімді шаралар

бағдарламасын әзірлеуді қажет ететін стратегиялық міндет [40].

МЕМЛЕКЕТ

ИНФРАҚҰРЫЛЫМ

Сурет 4 – Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару жүйесі

Қазақстанда бизнес пен мемлекеттік құрылымдар назарын сапа мәселесіне

тарту негізінде отандық кәсіпорындардан ең таңдаулыларын іріктеп,

Жалпы шараларДаму стратегияларын болжау және жоспарлау

Ішкі нарықта жылжыту шараларыКәсіпорынның бәсекелік саясатының

мақсаты мен міндетін айқындау

Нарық конъюктурасы мен бәсекелік ортаны талдау

Кәсіпорын мен өнімнің бәсекеге қабілеттілігі деңгейін бағалау

Кәсіпорынның бәсекелік саясатын даярлау және оны жүзеге асыру

Тауар саясаты

Баға саясаты

Өткізу саясаты

Коммуникация

саясаты

ӘРТАРАПТАНДЫРУ СТРАТЕГИЯСЫ

Кластерлік даму саясаты

Өнімді әртараптандыру

Конгломератты

әртараптандыру

Концентрлік

әртараптандыру Кәс

іпо

ры

нн

ың

мар

кет

ин

гтік

саяса

ты

20

марапаттау арқылы қазақстандық тауарлардың әлемдік нарықтарға жылжуын

ынталандыру мақсатында 2001 ж. «Алтын сапа» сыйлығы мен «Қазақстанның

үздік тауарлары» республикалық байқау-көрме өткізіледі [41].

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару – қазіргі уақыттағы және

келешектегі нарықтағы жайсыз конъюктуралық өзгерістерге сәтті және тиімді

қарсы тұруы үшін кәсіпорынның өткізушілік әрекетін ретке келтіруге

мүмкіндік беретін ішкі және сыртқы ықпалдар, шаралар, әдістердің жүйесі [42].

1.3 Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудағы әдістемелік ықпалдар

Шаруашылық етуші субъектінің бәсекеге қабілеттілігін бағалау

жіберілетін нүкте, яғни бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдарын анықтаудың

әдістемелік негізі болып табылады. Біздің ойымызша, бәсекеге қабілеттілік

әдістемесі талдау жүргізілетін зерттеу объектісі мен деңгейін таңдаудан,

сонымен қатар, әрбір нақты жағдайда зерттеуші қолдағы бар бастапқы ақпарат

пен бизнес ерекшелігіне қарай өз әдіснемесін әзірлейді. Бір кәсіпорынның

әртүрлі әдіснемелермен алынған нәтижелері едеуір көлемде ерекшеленіп, тіпті

бір-біріне қарама қайшы келулері де мүмкін - бұл тиімді басқару шешімдерін

қабылдауға ықпал етпейді. Кейбір ғалымдар едеуір өзгерістер енгізбей,

экономиканың барлық салалары кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін

бағалаудың бірегей әдіснемесін әзірлеу қажеттігін айтады. Біз бәсекеге

қабілеттілікті бағалаудағы әдістерді келесідей 9 топқа бөліп қарастырдық:

1) Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың классикалық ықпалы салыстырмалы

артықшылықтар идеясын алға тартады. Ел қандай өнім өндірісінде мамандануы

керек деген сұраққа А.Смит нарық жауап береді есептеп, елдің табиғи (natural

advantage – климаттық жағдайлар мен табиғи ресурстар) және қалыптасқан

артықшылықтарын (acquired advantage – өндіріс технологиясымен байланысты)

Д. Рикардо нарықтық күштер өздері елдің ресурстарын барынша өнімді

қолданылатын жаққа бағыттайтын салыстырмалы артықшылық

тұжырымдамасы түрінде бұл ойды жетілдірді [43]. Елдердің өнеркәсіптік

тауарлар экспорты құрылымы негізінде (әлемдік тауарайналымның шамамен

75% өнеркәсіптік дайын өнімдерге тиесілі және шикізат саудасы, көп

жағдайда, квота, субсидия, тарифтік және тарифтік емес шектеулермен

реттелетін болғандықтан) салыстырмалы артықшылықтарын анықтайтын

белгілі ең формулалардың бірі 1965 ж. Б.Баласса әзірлеген «Баласса индексі» -

зерттелетін елдің жалпы тауар экпорты көлеміндегі белгілі бір тауар экспорты

үлестерінің осы тауардың елдер тобының тауарлар экспортына немесе әлемдік

экспортқа қатынасын өлшеуді қарастырады [44]:

Есептеу берілген елдің немесе елдер тобының тауарлары экспорты туралы

қолда бар мәліметтер негізінде жасалатын болғандықтан, индекс «Анықталған

салыстырмалы артықшылық» (Revealed comparative advantage - RCA) атына ие

болды. Бұл теорияның кемшілігі - өндіріс технологиясы барлық жерде бірдей

деп, кәсіби білікті күш пен капиталдың бір елден бір елге өту мүмкіндігін

жоққа шығарып, нақты бәсекеден басқаша: барлық елдерде өндірілген еңбек

пен капиталды бірдей, өндіріс үрдісі мен өнімділікті тұрақты деп қарастырады.

21

2) Жекелей топты өндіріс факторлары теориясы мен А.Маршалдың

шаруашылықтар мен салалар теңдестігі теориясына негізделген бағалау

әдістері құрайды [45]. Өндірушінің тепе-теңдігі жағдайында - өнім өндіру мен

өткізудің максималды мүмкін көлеміне қол жеткен кезде – өндірістің әрбір

факторы бірдей және бір мезетте барынша жоғары өнімділікпен қолданылады,

демек саладағы өндірушілер жоғары пайда алмайтындықтан да, салаға жаңадан

бәсекелестердің кіру қаупі де болмайды. Бұл ықпал бойынша бәсекеге қабілет-

тілікті бағалаудың алғышарты - өндіріс факторларының бар болуы. Бірақ, ол

сала өзінің дамуында теңдік жай-күйіне өзі келуі керек деген теория негізінде

құрылып, жетілген бәсеке жағдайындағы саланың даму үрдістерін зерттеу үшін

әзірленгендіктен, дамыған ҒТП жағдайында теңдік теориясына негізделетін

кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдісі шектеулі.

3) Американдық экономист Дж.Б.Кларк ұсынған тиімді бәсеке теориясына

негізделген әдістер кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін белгілі бір уақыт

аралығымен байланыстырады. Ол нақты нарықтық үрдістердің динамикасын

қарастыруға мүмкіндік беріп, қажетті алғышарттарды 4 топқа бөледі: 1) өндіріс

шығындары тиімділігі, өндіріс пайдалылығы, тиімді басқаруды сипаттайтын

көрсеткіштер. 2) айналым құралдарын басқару тиімділігі, қаржылық міндет-

темелерін орындау қабілетін көрсететін көрсеткіштер. 3) тауар өткізу мен

жылжытуды тиімді басқару туралы ақпарат алуға мүмкіндік беретін

көрсеткіштер. 4) тауар сапасы мен бағасы. Тиімді бәсеке теориясына

негізделген әдістер АҚШ, Батыс еуропа елдерінде кеңінен таралған.

4) Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалауға негізделген әдістер тобы

кәсіпорын бәсекеге қабілеттілігі қаншалықты жоғары болса, ол да соншалықты

жоғары болады деген пікірге негізделеді. Тауардың тұтыну құндылығы мен

бағасы арасында айырмашылық қаншалықты жоғары болса, тауардың бәсекеге

қабілеттілігіндегі тұтынушы үлесі де соншалықты жоғары [46].

5) Динамикадағы бәсеке үрдістерін қарастыратын матрицалық әдістер

маркетингтік бағалауға негізделеді. Бостон консалтинг тобының негізін

қалаушы Брюс Д.Хендерсен ұсынған матрица (Boston Consalting Group) - «өсу-

нарықтағы үлес» және «GE/McKinsey» - «нарық тартымдылығы - кәсіпорынның

бәсекелік орнығуы», ADL - «өмірлік цикл-нарықтағы позиция» саналады.

Матрицалық әдістер бағалаудың нақты нәтижелерін көрсеткенімен, олар

объектінің бәсекеге қабілеттілігін тек саланың нақты шекарасы аумағында

көрсетуі, әрі нарықтың тартымдылығы (BCG) бойынша тек оның өсу

қарқынымен, ал компания сәттілігін нарықтағы үлесімен анықтауы, әрі

кәсіпорынның жаңа бәсекелік статусқа қол жеткізуі бойынша ұсыныстар

бермеуі де матрицалық әдістердің кемшілігі. Барынша дәл бағалауға

тартымдылық пен бәсекелік артықшылыққа ықпал ететін параметрлер санын

көп болғанда қол жеткізуге болады [47].

6) Кәсіпорынның стратегиялық әлеуеті тұрғысынан бәсекеге қабілеттілікті

анықтау әдістері. Оған М.Портердің «Бәсекенің 5 күші», «4P» «SWOT талдау»

әдістерін жатқызады. Портер тұжырымдамасы негізінде бәсекенің 5 күші

үлгісінің элементтері, кәсіпорындар бойынша рейтинг пен баллдар (5 баллдық

шкала) көрсетілетін кесте жасалады. Рейтинг мәндері қосылып, максималды

22

мүмкін рейтинг сомасының мәніндегі кәсіпорын бәсекеге қабілеттілігі

рейтингісінің нормаланған индексі (%) анықталады.

7) Есептік және есепті-графикалық әдістер кезінде әртүрлі бағалау

алғышарттары қолданылатындықтан, барынша объективті болып табылады.

Олардың негізінде бәсекеге қабілеттіліктің бірегей, топтық және интегралды

көрсеткіштері шығарылады. Алынған нәтижелерді сипаттап, кейінгі талдауды

жеңілдету үшін график сызылады. Объективті әдістер белгілі бір ақпараттың

бар болуын талап етіп, көп еңбекті қажет еткенімен, алынатын нәтижелер дәл

болатындықтан, объектілердің бәсекеге қабілеттілігін бағалауда қолданған жөн.

8) Жуық бағалаулар, «сараптамалық әдістер»-ге субъективтілік пен

шарттылық тән. Бұндай бағалауларды негізгі әдіс ретінде пайдалану бастапқы

факторлар мен бағаланатын бәсекеге қабілеттілік көрсеткішінің математикалық

байланысының әлсіз болуына алып келгенімен, оларды мүлдем қолданбау

мүмкін емес. Сараптамалық әдістердің басты артықшылығы –сарапшы топтың

көмегімен барынша жылдам және қарапайым түрде қандай да бір

кәсіпорынның жағдайы туралы ақпаратқа қол жеткізуге болады.

9) Бағалаудың интегралды әдісіне тұтынушы қажеттіліктерін

қанағаттандыру деңгейін көрсететін алғышарт және өндіріс тиімділігінің

алғышарты (активтер пайдалылығы, өзіндік капитал пайдалылығы немесе

белгілі бір кезең үшін орташа пайдалылық нормасы) жатады. Егер интегралды

көрсеткіш 1-ге тең болса, бәсекеге қабілеттілігі деңгейі кәсіпорын-

бәсекелестікімен тең; егер интегралды көрсеткіш – 1-ден төмен болса, зертеліп

отырған көрсеткіш мейілінше бәсекеге қабілетсіз; егер -1-ден жоғары болса,

бәсекелеске қарағанда бәсекелік әлеуеті жоғары. Әдістің қарапайым болғаны-

мен, іс жүзінде өнім түрлері мен құрылым бойынша бірегей екі не одан көп

бәсекелес-кәсіпорын табу мүмкін емес, әрі бұл әдісті әртараптандырылған

кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін бағалауда қолдану мүмкін емес.

Бәсекеге қабілеттілік түсінігіне тән жоғарыда келтірілген заңдылықтардан

шыға отырып, бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың келесідей негізгі

қағидаттарын ажыратуға болады: 1) зерттеу объектісін, яғни қандай объектінің

бәсекеге қабілеттілігі зерттелетіндігін нақты елестету керек; 2) зерттеу

жүргізілетін деңгейді таңдау қажет [48]. Қандайда бір кәсіпорынның бәсекеге

қабілеттілігін бағалау әдісін таңдау функционалды толықтық пен бағалау

сенімділігін қанағатандыруы тиіс. Тауардың бәсекеге қабілеттілігін бағаламай

тұрып, назарға алатын жайт: өнімнің бәсекеге қабілеттілігін берілген

техникалық деңгейде арттыру не одан жоғары техникалық деңгейде арттыру.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалауда, ең алдымен, мақсат анықталады.

Зерттеу мақсаты қандай болмасын бәсекеге қабілеттілікті зерттеудің негізі

болып нарықты кешенді зерттеу болып табылады. Әрбір нарық үшін тұтынушы

ие болғысы келген идеалды өніммен салыстырғанда бәсекелес тауарлардың

нарық талаптарын қаншалықты қанағаттандыратынын анықтау қажет.

2 кезең. Салыстыру базасы – үлгі тауарды таңдауға бәсекеге қабілеттілікті

бағалаудың дұрыстығы және қабылданатын шешімдер тәуелді.

3 кезең. Міндетті түрде нормативті параметрлерді талдау. Аграрлық

нарықтың нақты бір сегментінде өнімді өткізу перспективасын бағалау үшін

23

тауарөндірушінің болашақта нарыққа шығу әдістері және де елдегі жұмыс істеп

тұрған стандарттар мен заңдардағы өзгерістер туралы ақпаратты қолдану керек.

Стандарттарда өнім сапасын қалыптастыруға қажетті ықпалдарды міндетті

және ұсынылатын деп ажыратады [49]. Тамақ өнімдері сертификациясын

реттейтін негізгі құжат «Азық-түлік өнімдері мен өнеркәсіптік шикізатты

сертификациясының ережелері». Сертификаттың бар болуы жоғары сапаның

кепілі емес, ол тек кәсіпорынның тұтынушының қанағаттануына қол

жеткізілетін сападағы өнім түрін өндіру үшін бақыланатын шарттардың бар

екендігінің белгісі [50]. Әртүрлі сапа классы тауарлары әртүрлі сегмент

тұтынушыларының қанағаттануын қамтамасыз ете алады. АӨК-де ұйымдардың

ISO НАССР 22000 және ISO 9001:2001 сериялы стандарттарға сәйкес

халықаралық сапа менеджменті жүйесіне жедел өту және стандарттау жөніндегі

жаңа техникалық комитеттер құру және олардың Халықаралық стандарттау

ұйымы (ISO), Халықаралық электротехникалық комиссия (IEC) мен Еуропалық

стандарттау комитеті (CEH) халықаралық техникалық комитет жұмысына

қатысуын қамтамасыз ету бойынша үрдістер белсендендірілуде [51].

4 кезең. Өз кезегінде, ең алдымен, тұтынушылық және экономикалық деп

ажыратылатын салыстыралатын параметрлер жиынтығын анықтау. Бәсеке

құралы болып табылатын, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі – объектілердің белгілі

мақсатқа қол жеткізу жарыстастығында көрініс табатын қоғамдық даму

категориясы, яғни ол техникалық және экономикалық көрсеткіштер, факторлар,

шарттар жиынтығымен бағаланатын техника-экономикалық категория. Бағалау

кезінде дифференциалды және кешенді бағалау әдістері қолданылады.

5 кезең. Тауардың бәсекеге қабілеттілігінің туынды индекстерін есептеу.

6 кезең. Бәсекеге қабілеттілік туралы шешім шығару.

7 кезең. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру мен шығындарды оптималдау

бойынша шаралар кешенін даярлау.

Агроқұрылымдардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау күрделі жұмыс:

даладан тұтынушыға дейінгі барлық өмірлік циклі бойынша барлық сапа

көрсеткіштері мен барлық персонал жұмысының ресурсыймдылығы есепке

алынуы керек, оны, іс жүзінде ұйымдастыру, әсіресе шағын кәсіпорындарда

қиын; агроқұрылымдардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау бойынша,

халықаралық нормалар мен құжаттар жоқ; техникалық, кадрлық, әлеуметтік

саясат бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етумен кешенді айналыспайды [58].

Қорыта айтқанда, бәсеке – өндірушінің нарықтың қол жетімді, белгілі бір

сегментін жаулап алу күресінде тұтынушының ҒТП ықпалында үнемі өсіп

отыратын қажеттіліктерін (төлемқабілетті сұранысты) қанағаттандыру үрдісі.

«Бәсекеге қабілеттілік» кәсіпорынға қатысты: еркін бәсекелік нарық

жағдайында, тиімді шаруашылық ету негізінде, нарықтың нақты сегментінде,

белгілі бір мерзім аралығында аналогтардан сапалық-бағалық параметрлері

бойынша тұтынушылардың басымды сұранысына ие өнімді өндіру, табысты

өткізу бойынша нақты және әлеуетті қабілеті. Кәсіпорын бәсекеге қабілеттілігін

бағалау әдістерін талдау барысында олардың қолдану мүмкіндігі төмен екендігі

анықталды: жүйе ашық, оған ықпал ететін факторларды тізіп айту мүмкін емес.

24

2 АГРАРЛЫҚ НАРЫҚТЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ

ЗАМАНАУИ ЖАҒДАЙЫН ЖҮЙЕЛІ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ

«Агроөнеркәсіптік кешен» термині 60-жылдардың соңында пайда болды.

АӨК а/ш өнім өндірісі, өңдеу және сақтауға мамандандырылған әлеуметтік-

экономикалық, өндірістік байланыстарға ие салаларды қамтиды.

XXI ғасырда әлемнің азық-түлік мәселесінің өткірлене түсуі азық-түлік

өнімдері өндірісі өсімі үшін қажетті негізгі ресурстардың жылдам қысқару

қарқынымен салыстырғанда адамзат даму қарқындарымен байланысты. Бұндай

жағдайларда, ауыл шаруашылығы объективті түрде экономиканың шешуші

саласы болып, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету сұрақтарын шешу үшін

негіз ғана емес, елге валюта құралдары ағылуының болашағы жарқын көзі

болып табылады. Әрі, ауыл шаруашылығының тиімді дамуы экономиканың

қоғамдық-саяси тұрықтылығын анықтайтын, ұлттық қауіпсіздіктің шешуші

факторы [52]. Соңғы уақытта дамыған елдерде бұл саланың экономикалық

маңызы төмендеп отырғанымен, ғаламдық көзқарас: ол - бұрынғыша ең ірі

индустрия және алдағы жүзжылдықта да сондай болып қала береді.

2.1 Қазақстан Республикасының ауылшаруашылық өндірісін талдау

ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің халыққа Жолдауында «...елдің азық-

түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге тиіс» [53] деген болатын.

1999 ж. бері елдің ЖІӨ 16 есеге жуық өскендігіне және ауыл

шаруашылығының даму қарқыны тұрақтанғандығына қарамастан, ұлттық

экономика құрылымында қазып шығаратын салалар мен өнеркәсіптердің

жоғары экономикалық өсулерінің жанында саланың үлесі төмендеп, 2015 ж. 3.3

трлн теңге немесе 4.8% құрады (1990 ж. – 29.5%, 1993 – 20.5%, 2000 ж.– 15.5%,

2005 ж. – 9.8%, 2011 ж. – 8.2%, 2013 ж.- 4.5%, 2014 ж.- 6.5%) - соңғы 10 жылда

ЖІӨ құрылымында - орташа есеппен 7.6%.

Кесте 2 - ЖІӨ мен ауыл шаруашылығының жалпы шығарылымы, млн теңге

Көрсеткіштер 2010 2014 2015 2015/2014 2015/2010

Жалпы ішкі өнім 21 815 517 38 711 900 40 884 133 105.6 187.4

Жан басына шаққандағы

ЖІӨ, мың теңге 1 336. 6 2 239.1 2 330.4 104.1 174.3

Ауыл шаруашылығы 1 442 630 2 527 890.3 3 307 009.6 130.8 229.3

өсімдік шаруашылығы 662 653 1 327 855.2 1 825 236.7 137.4 235.8

мал шаруашылығы 774 105 1 189 555.4 1 469 923.1 123.6 189.9

ауыл шаруашылығы

саласындағы қызметтер 5 872 10 479.4 11 849.8 113.1 201.8

Өнеркәсіп 12 105 526 18 531 774 14 925 230 80.5 123.9

тамақ өнімдерін өндіру 695 245 1 103 491 1 123 041 101.8 161.5

Ескерту – [54] негізінде дайындалған

2015 ж. өндірілген өнімнің негізгі көлемі 79.5% - ұсақ тауарлы

шаруашылықтарға: шаруа (фермер) қожалықтарына (бұдан әрі – ШФҚ) мен

жұртшылық шаруашылықтарына (бұдан әрі – ЖШ) тиесілі (сурет 5).

25

Сурет 5 - Жалпы а/ш шығарылымның шаруашылық санаттары бойынша

құрылымы (агроқұрылымдар бойынша)

Ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің құрылымында негізінен мал

шаруашылығы бойынша маманданған ЖШ-ның үлесі жоғары (63.4%).

Мемлекеттік және мемлекеттік емес а/ш кәсіпорын мен ШФҚ негізінен өсімдік

шаруашылығы бойынша маманданғандықтан, оның үлесі жоғары.

Ауылшаруашылық кәсіпорындар Шаруа (фермер) қожалықтары

Жұртшылық шаруашылықтары

Сурет 6 - Шаруашылық санаттары бойынша ауыл шаруашылығының

жалпы өнім құрылымы (ауыл шаруашылығы салалары бойынша)

ТМД елдерінде қазіргі уақытта өндірушілердің екі түрін көрсететін екі

ауыл шаруашылығының ұйымдық құрылым құрылған: корпоративті (а/ш

кәсіпорын) және жеке (ШФҚ мен ЖШ) [55]. 2015 ж. соңына елде негізінен

экономикалық қызмет түрі «Өсімдік және мал шаруашылығы, аңшылық және

осы салаларда қызметтер ұсыну» бойынша жұмыс істейтін – 13.1 заңды

тұлғалар тіркелген. Оның ішінде, белсенді өндірістік кооперативтер, әртүрлі

типтегі шаруашылық серіктестіктер мен АҚ, ҒЗИ, тәжірбиелік

шаруашылықтарынан тұратын – жұмыс істеп тұрған 8.0 мемлекеттік а/ш

кәсіпорын бар. Тіркелген 184.6 мың ШФҚ-ның 177.5, яғни 96.1% жұмыс

істейді. ЖШ саны 1.6 млн (кесте 3).

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, әртүрлі шаруашылық етуші

нысандардың интегрирленген ынтымақтастығы ірі, сонымен қатар, отбасылық

шаруашылықтардың да жоғары тиімділігін қамтамасыз етеді. Әрине, ҒТП және

қоғамның инстутуционалдық дамуы ықпалымен шаруашылықтардың

71,9

20,9 19,2 29,4 19,8 24 23,2 20,5

19 2425,7

27,5 30,8 31,2 27,3

28,160,1 56,8 45 52,7 45,2 45,6 52,2

1990 2000 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Жұртшылық

шаруашылықтары

Шаруа (фермер)

қожалықтары

Ауыл шаруашылық

кәсіпорындары

85 83,5 70,2 85,9 72,8 77,5 71,8 73,7

15 16,5 27,613,1

25,721 27,1 26,3

2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015

89 86 80 83,7 78 80 71,2 76,6

11 14 20 16,3 22 20 28,8 23,4

2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015

28 25,1 23,3 26,2 25,1 25,7 26,2 36,6

72 74,9 76,7 73,8 74,9 74,3 73,8 63,4

2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Мал

шаруашылығы

Өсімдік

шаруашылығы

26

қалыптасқан типтері арасында сандық қатынас өзгереді. Ірі кооперативтер мен

шаруашылық серіктестіктер бөлініп, ШФҚ саны көбеюуі де мүмкін.

Кесте 3 - Барлық шаруашылық ету түріндегі агроқұрылымдардың саны, бірлік

Жыл-

дар

Аграрлық

құрылымдар,

барлығы

Жұмыс істеп

тұрғандар,

барлығы

мемлекеттік а/ш

кәсіпорын ШФҚ

ЖШ белсенді тіркелген белсенді тіркелген

1990 ... 4918 2 223 ... 324 ... ...

2000 111 899 81 078 4 705 ... 76 373 ... 2 182

2010 197 033 176 822 6 493 6493 170 329 ... ...

2011 214 008 188 616 6 197 6197 182419 ... ...

2012 197 431 172 821 7 965 7965 164856 ... ...

2013 ... 189 930 7 189 13035 182 741 187 630 1 632 772

2014 ... 191 524 7 991 12 993 183 533 189 038 1 604 067

2015 ... 185 665 8 089 13 186 177 576 184 608 1 608 754

Ескерту – [54] негізінде дайындалған

Бұл үрдістердің динамикасы салық салу саласындағы мемлекеттік саясат

пен мемлекеттік қаржылық қолдау деңгейі мен оның бағыттарына; әртүрлі

шаруашылықтардың бәсекеге қабілеттілігіне; а/ш және өнеркәсіптік тауарлар

нарығындағы конънктуралық пропорцияларға байланысты болады.

Шаруашылық етуші субъектілердің жаңа құрылымын қалыптастыру әртүрлі

аймақтарда а/ш өндірістің мамандануын, табиғи-климаттық жағдайларды,

тұрғындардың менталитетін есепке ала отырып жүзеге асты.

Оңтүстік облыстарда дамудың неғұрлым жоғары деңгейіне ШФҚ,

солтүстікте – өндірістік кооперативтер, АҚ және басқа ірі мемлекеттік емес

құрылымдар пайда болды. Оңтүстік облыстарда (Алматы, Жамбыл, Қызылорда,

ОҚО, ШҚО обл.) барлық агроқұрылымдардың 81% шоғырланған, оның ішінде

елдегі барлық ШФҚ-ның 41% тек Оңтүстік Қазақстан облысында. Қазіргі күнде

Қазақстанның а/ш өндірісі 100% дерлік жеке (мемлекеттік емес) бизнес [56].

2.1.1 Ауыл шаруашылығының негізгі өндіріс құралы – жер

Жер – ауыл шаруашылығындағы негізгі өндіріс құралы. Жермен

байланысты қайта жасауларды жүзеге асыруда инвестиция, салық жүйесін

қалыптастыру, республика өңірлерін басқару бойынша шешімдер қабылдауға

негіз болатын жер туралы ақпараттарға деген қажеттілік үнемі өсуде [57].

Қазақстан – әлемдегі жермен қамтамасыздандырылған елдердің бірі, жер

аумағы бойынша 9 орынды иеленеді. Қазақстан Австралия, Канадамен қатар

адам басына шаққандағы егістік көлемі бойынша екінші орынға ие (1.5 га) [58].

ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің мәліметтеріне сай, Қазақстанның жалпы

жер көлемінде а/ш алқаптардың үлесі 80.6% құрайды, оның ішінде,

жайылымдар 69.2% құрайды – ол әлемдік ресурстардың 4% астамын құрайды.

2000 ж. пайдаланылатын барлық а/ш жерлер (86 378.9 га) 1990 ж.

салыстырғанда 2.2 есеге қысқарған (197 579.5 га). 1990-2014 жж. аралығында

екі санат бойынша да құлдыраулар орын алды: егістік жерлер 31.7%,

шабындықтар мен жайылымдар 57.8% қысқарып, мемлекетттік қордағы жер

27

көлемі 6 есеге өсті. Дегенмен, а/ш жерлердің көлемі де жылдан жылға өсіп,

2014 ж. 92530.7 га жетті [59].

Пайдаланылатын а/ш жерлердің құрылымында 1990 ж. егістік жерлер 18%

(35 502.3 га 197 579.5 га) 2014 ж. 26.2% (24 247.0 га 92 530.7 га), шабындық пен

жайылым, сәйкесінше, 81.9% болған болса (161 739.0 га 197 579.5 га), 2014 ж.

73.8% (68 283.7 га 92 530.7 га). 2014 ж. 2000 ж. салыстырғанда а/ш кәсіпорын

пайдаланатын жерлер 32.7% қысқарған, оның ішінде шабындықтар мен

жайылымдар 44.4%, сәйкесінше, 2013 ж. қарағанда 4.3%, 1.8% (кесте 4).

Кесте 4 - Жерді пайдаланушылар арасында а/ш жерлердің бөлінуі

Жылдар

Жерді

пайдаланушылар

пайдаланатын

а/ш жерлер

оның ішінде

мемлекеттік және

мемлекеттік емес

а/ш кәсіпорындар

шаруа (фермер)

қожалықтары

азаматтардың

жеке

пайдалануында

мың гектар мың гектар % мың гектар % мың гектар %

Барлық ауылшаруашылық жерлер

1990 197 579.5 197 215.4 99.8 102.3 0.05 261.8 0.1

2000 86 378.9 57 127.1 66.1 28 904.7 33.5 347.1 0.4

2010 89 802.2 42 815.1 47.7 46 685.7 52.0 301.4 0.3

2011 90 199.1 42 321.1 46.9 47 576.6 52.7 301.4 0.3

2012 90 341.9 40 244.8 44.5 49 793.4 55.1 303.7 0,3

2013 93 099.0 40 084.9 43.1 52 773.2 56.7 240.9 0,3

2014 92 530.7 38 443.3 41.5 54 087.4 58.4 ... ...

Егістік жерлер

1990 35 502.3 35 325.1 99.5 9.7 0.03 167.5 0.5

2000 19 379.8 13 077.7 67.5 6 050.2 31.2 251.9 1.3

2010 23 583.9 14 504.0 61.5 8 861.8 37.6 218.1 0.9

2011 24 033.6 14 752.7 61.4 9 061.9 37.7 219.0 0.9

2012 24 403.4 14 956.5 61.3 9 224.9 37.8 222.0 0.9

2013 24 319.0 15 016.6 61.7 9 153.0 37.6 149.4 0.6

2014 24 247.0 15 038.1 62.0 9 208.9 38.0 ... ...

Шабындықтар мен жайылымдар

1990 161 739.0 161 634.0 99.9 92.6 0.06 12.4 0.01

2000 63 342.4 42 096.1 66.5 21 215.5 33.3 30.8 0.05

2010 63 074.6 26 959.1 42.7 36 083.2 57.2 32.3 0.05

2011 63 257.4 26 320.5 41.6 36 904.4 58.3 32.5 0.05

2012 63 164.0 24 108.6 38.2 39 023.5 61.8 31.9 0.05

2013 65 986.3 23 824.7 36.1 42 125.1 63.8 36.5 0.05

2014 68 283.7 23 405.2 34.3 44 878.5 65.7 ... ...

Ескерту – [54] деректері негізінде құрастырылған

Шаруашылық етуші субъектілер кұрамының өзгерісі мемлекеттік және

мемлекеттік емес жерді пайдаланушылар арасында а/ш жерлердің бөлінуін де

өзгертті [60]. Барлық а/ш жерлер бойынша 2014 ж. ШФҚ а/ш жерлердің 58.5%

пайдаланады, ал а/ш кәсіпорын (мемлекеттік а/ш кәсіпорын) 38 443.3 га (41.5%)

алқапта жұмыс істейді. Соңғы жылдары а/ш кәсіпорындарға егістік жерлердің

62.0% жер тиесілі болса, шабындықтар мен жайылымдардың 65.7% ШФҚ-на

тиесілі (44 878.5 га жұмыс істейтін 183 533 субъект) (кесте 3 және 4).

28

А/ш алқаптардың ең құндысы – егістік (шамамен 25 млн га). Облыстар

бойынша егістік алқаптары, астық егетін солтүстік аймақтарда өсуде (Кесте 5).

Топырақтардың бонитет баллы жоғары егістіктер, негізінен, астық

өндіретін аудандарда – Қостанай (5.9 млн га), Ақмола (5.3 млн га) және СҚО

(4.9 млн га) обл. шоғырланған. Жайылымдық алқаптар – Қарағанды (9.7 млн

га,), ШҚО (8.2 млн га), Маңғыстау (6.8 млн га), Ақтөбе (6.8 млн га), Алматы

(6.3 млн га) обл.; тыңайған жерлер – БҚО (580.7 мың га), Ақмола (583.0 мың

га), Павлодар (486.6 мың га), Қарағанды (239.6 мың га), Ақтөбе (325.1 мың га)

обл. шоғырланған; шабындықтар 50% жуығы үш облыста: ШҚО (448.2 мың га),

БҚО (312 мың га), Алматы (220.9 мың га) облыстарында. Суарылатын

жерлердің ірі алқаптары Алматы (572.2 мың га), ОҚО (527.2 мың га), Жамбыл

(229.6 мың га), Қызылорда (226.8 мың га), ШҚО (205.5 мың га) обл.

ШФҚ егістіктерінің орташа көлемдері 260 га, АҚ мен ЖШС – 5 575 га, а/ш

кәсіпорын – 1 714 га, мемлекеттік а/ш кәсіпорын – 1 525 га, мемлекеттік емес

а/ш кәсіпорын – 475 га. ШФҚ алқап көлемдері ОҚО – 25 га, Алматы облысында

86.5 га, Қостанай облысында – 716 га, Қарағанды облысында – 1 520 га. А/ш

кәсіпорын алқаптары – 500-ден 20 мың га аумағында өзгереді [61].

2013 ж. ҚР АШМ жүргізген агрохимиялық тексеру кезінде жыртылған

жерлерде қарашірікпен қамтамасыз етілген топырақтардың аздығы (қарашірігі

орташа жерлер – 34% және жоғары – 2% құрайды) анықталған [62].

«МемҒӨОжер» РМК мәліметтері бойынша елдегі 66% алқаптар шөлейттенген,

барлық суғармалы жерлердің 31.3% топырағы сортаңдалған. Шаруашылық

етудің жаңа шарттарына өту кезінде егістіктердің өнімділігі төмендеп,

нәтижесінде пайдаланылмайтын жерлер көбейген. Қазіргі уақытта жатып

қалған жерлерді егіске игеру бойынша тұрақты беталыс сақталып, соңғы 4

жылда егістік жерлер 0.2 млн га ұлғайған (Кесте 5). ҚР АШМ мәліметтеріне

сай, жыл сайын орташа алғанда 0.8% а/ш айналымға енгізіледі.

Кесте 5 – Облыстар бойынша егістік алқаптары динамикасы, 1991-2014жж.

Облыстар 1991 2000 2013 2014 Өзгерістер (+, -), га

2014/1991 2014/2013

Ақмола 6 383.2 4 531.9 5488.8 5566.0 -817.2 +77.2

Ақтөбе 2 126.8 662.8 741.9 652.6 -1474.2 -89.3

Алматы 1 708.3 1 100.5 1096.7 1093.7 -614.6 -3.0

Атырау 31.2 2.1 2.9 4.4 -26.8 +1.5

ШҚО 2 686.6 860.9 1398.6 1456.1 -1230.5 +57.5

Жамбыл 1 022.8 851.7 840.0 837.4 -185.4 -2.6

БҚО 2 021.6 407.0 553.1 515.9 -1505.7 -37.2

Қарағанды 2 291.9 1 062.2 1137.8 1138.2 -1153.7 +0.4

Қызылорда 258.0 124.0 144.0 154.9 -103.1 +10.9

Қостанай 6 719.1 5 605.0 61369.1 6036.9 -682.2 -99.2

Маңғыстау 0.7 0.7 0.5 0.5 -0.2 -

Павлодар 3 510.7 1 302.2 1609.6 1598.2 -1912.5 -11.4

СҚО 5 459.8 4 060.7 4942.4 4881.7 -578.1 -60.7

ОҚО 1 189.9 786.3 920.1 936.7 -253.2 +16.6

Алматы қ. 2.3 2.0 1.1 1.9 -0.4 +0.8

Астана қ. - 9.8 2.3 1.8 +1.8 -0.5

29

Ауылшаруашылық алқаптардың сапасы туралы шынайы ақпараттарға қол

жеткізу үшін ірі ауқымды топырақ пен геоботаникалық зерттеулер мен топырақ

бонитировкаларын кемінде 66 млн га алқапта жүргізу қажет. ҚР Үкіметі 2021

жылға дейін 33 млн га алқапта жүгізуді жоспарлап отыр.

ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің мәліметтеріне сай, 01.01.2015ж.

алқаптардың жалпы көлемі 261 млн га, оның 88 млн га эрозияға ұшыраған, 38

млн га тұздалған, 26 млн га жер тозған. Соңғы 20 жыл ішінде қарашірік

төмендеуі және эрозиясынан егістік жерлердің құнарлығы 20-30% төмендеді,

суғармалы жерлердің көлемдері 2.5 млн га-дан 1.1 млн га-ға қысқарды. Бұл

жер-лерді шартты түрде алқапқа айналдыратын болсақ, 7.0-8.0 млн гектар жер

айналымынан шыққанын көрсетеді. Ал егер де ең кем дегенде 1 га суғармалы

жерден 15 ц өнім (астық) алатын болсақ, жыл сайын 1 млн тоннадан астам

астық алынбайды деген сөз. Тозған жайылым көлемдері жалпы алқаптардың

50% құрайды. Жерлердің шамамен 8% өнеркәсіптік қалдықтармен ластанған,

сондықтан топырақ құнарлығын сақтаудың экологиялық мәселелері өзекті.

Салыстыру үшін АҚШ егістік көлемі – 172 млн га, Қытайда – 110 млн га,

Ресейде – 77 млн га, Францияда – 18.4 млн га, Канадада – 15.9 млн га,

Германияда – 11.9 млн га [63]. Елдің 261 млн га жерінің 215 млн га (82%) – а/ш

мақсатындағы жерлер. Ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамды

алқаптардың едеуір резервтері сақталғанымен, жерлердің жартысына жуығы

игерілмеген. Бүгінгі күні жер иеленушілердің меншігіндегі 18 мыңнан астам

жер учаскелері, жалпы көлемі 7.4 млн га құрайтын а/ш жерлер: 0.9 млн га

егістік, 0.08 млн га шабындық, 5.2 млн га жайылым айналымнан шыққан.

Қазіргі таңда а/ш жерлердің шөлейттену және тозу үдересі орын алуда.

БҰҰ Қоршаған орта жөніндегі бағдарлама деректері бойынша жыртылған

жерлердің 1/3 тозған, бұл 100-ден астам елдегі 1 млрд астам адамның өмір

сүруіне кері әсерін тигізеді.

Қазақстан территориясы жеткіліксіз суландырылған аймаққа жатады, ал

орталық және оңтүстік аймақтар қуаң аймаққа жатады. Осыдан, республикада

суғарылатын аймақтарды ұлғайтуға көңіл бөлінеді, себебі оларды дұрыс

игеретін болса, табиғи жағдайларға қарамастан жоғары дақылдардан түсім

алуға мүмкіндік береді. Суғармалы егіс алаңын 5 жыл ішінде 40%-ға кеңейтіп,

2 миллион гектарға жеткізу міндеті қойылған [64].

2014 ж. қордағы жерлерді игеру есебінен суландырылатын алқаптар

аумағы ауыл шаруашылығында 6.0 мың га, ал тұрғылықты жерлердің

алқаптары 6.7 мың га ұлғайды. Суғармалы егіншілік экономикалық

көрсеткіштер мен а/ш өнімнің физикалық көлемі индексіне оң ықпал етіп,

қалалар мен аудандар бюджетінің табысты бөлігіне қосымша құралдардың

түсуіне септігін тигізетін, а/ш дақылдардың түсімділігін өсіруге үлкен үлес

қосатын маңызды сала.

Сонымен қатар, Қазақстанда су ресурстарының жеткіліксіздігі байқалады,

ал таза және тұщы судың дефициті өзекті экологиялық мәселе. Қазақстанның

оңтүстігіндегі күріш, мақта, көкөніс өсіретін суарылатын егістік жерлердің

азуы байқалады (негізінен топырақты жоғары қабатының тұздануымен

байланысты). 2020 жылға дейін бұл аудандарда көкөністер өсіруде 100%

30

ылғалсақтағыш технологияларды қолдануға, егістік топырақтарын 2030 ж.

дейін 325.0 мың гектарын химия-биологиялық мелиорациясын жүргізуге өту

жоспарланған [65].

Ғаламдық дағдарысқа қарсы тұру және ұлттың дамыған мемлекеттердің

отыздығына кіруі жөніндегі жоспары деп танылған «100 нақты қадам»

құжатында: жерлерді тиімді пайдалану мақсатымен оларды нарықтық айналым-

ға енгізу; жер телімдерін мақсатты пайдалану түрін өзгертуге рұқсат алу

ресімдерін жеңілдету; жерлерді пайдалануға тұрақты түрде мониторинг

жүргізу; барлық пайдаланылмай жатқан жерді алдағы уақытта жекешелендіру

үшін мемлекеттік қорға беру тапсырылған.

Аграрлық саясатты әзірлеу кезінде басты назарды мемлекеттік

дотациялардан өндіргіштікті арттыруға, ресурстарды ұтымды пайдалануға

арналған инвестицияларға ауыстыру ұсынылады. Жерлерді инвестициялар

тарту және озық технологиялар енгізумен жалға беру ғана бәсекені арттырады.

Жерді тиімді пайдаланудағы барлық кедергілерді жою керек [61, б. 168].

Жер кодексіне енгізілген нормалардың басты мақсаты – жекешелендіріп

немесе жалға беру арқылы пайдаланылмай жатқан алқаптарды нарық

айналымына қосу - ауыл шаруашылығының тиімділігін арттыру деген сөз.

Шетелдің тәжірибесіне сай, жер қатынастарын реттеу - жерді тиімсіз

пайдаланушыларға бағытталған. Германия, Ұлыбритания, Грецияда мемлекет

алқаптарды жалға алу қатынастарын реттеуге көп араласпайды, ал Франция,

Испания, Италия, Португалия, Нидеранды елдерінде алқаптар негізінен жалға

берілетіндіктен басты назарда. Мысалы, АҚШ-та а/ш жерлердің - 40%,

Еуроодақта – 48%, оның ішінде Бельгия, ГФР және Францияда – 60%,

Люксембургта – 53%, Швецияда – 45.2% жалға беріледі. Ресейде жалға беру

мерзімі - 49 жыл, БАЭ – 99 жыл, Италияда – 15 жыл, Нидерландыда – 6-12 жыл,

Люксембургта – 9 жылға дейін, Португалияда – 10 жылға дейін және т.б., яғни

а/ш жерлерді жалға беру мерзімі әртүрлі екендігін көруге болады [66].

Шетел азаматтарына және жарғылық капитал құрылымында шетелдік

азаматтардың үлесі 50% астам құрайтын компанияларға жер сатылмайды

(байқау негізінде жалға беріледі). Егер 2001 жылдан бері шетелдіктерге 10

жылға жалға берген болса, 01.01.2015 ж. бастап мерзім 25 жылға ұзартылды.

Қазақстанның топырақ-климаттық жағдайлары мен а/ш жерлердің

құнарлығы едеуір төмен болғандықтан (дақылдардың түсімділігі бұл елдерге

қарағанда 2-3 есе, ал кейбір жылдары 5 есеге дейін төмен), жерлерді жалға беру

қатынастарында анықталған 25 жыл ішінде ғана салынған инвестиция қайта-

рым алып келеді деп есептелген. Бүгінде жеке меншікте – 1.3 млн га (1.3 %), 49

жылға дейін жалға берілген – 99.5 млн га (98.7 %) [67].

Бұл жерлердің 68.4 млн га – жайылым. Жалға берілген 99.5 млн га жердің

65 мың га немесе 0.06% оның ішінде 45.0 мың га қазақстандықтармен бірлескен

шетел кәсіпорындарына жалға берілген. Жерлерді жаппай сату – пайда табу

мақсатында анықтап отырған мақсат емес. Жерлерді тек ауыл

шаруашылығында қажетті білім мен тәжірибеге ғана ие емес, қажетті қаражаты

мен мүлігі бар, а/ш өндіріспен айналысуға ынтасы зор адам ғана жекеше-

лендіруі керек. Жерді сатып алған адам, ол өзінің жеке «мүлкі» болғандықтан,

31

оған барынша жауапкершілікпен қарап, оны өзінің ұрпағына мирас етіп

қалдыруға ынталы болады. Күтіммен қаралған жерде дақылдар өсіп, малдардың

өнімділігі артып, өңделген өнімдердің шикізаты көбейіп, халық тұтынатын

азық-түлік арзандайды.

А/ш алқаптардың оңтайлы пайдаланылмауы – тыйым салынған гербицид,

пестицидтерді пайдаланумен байланысты жерлердің тозуына алып келеді [68].

Жалға алатын ірі жер пайдаланушылар, көп жағдайда, топырақ

құнарлығын сақтауды назарға алмайды. Барлық жер пайдаланушыларға жердің

топырақ құнарлығын арттыруға бағытталған агротехникалық ережелерді сақтау

қатаң талап етілуі қажет: Tengrinews.kz сайтының мәліметтеріне сай, 2015 ж.

187 жер иегерлері мен жер пайдаланушалырға жер заңнамасын бұзғандығы

туралы хаттамалар толтырылған, оның ішінде 171 субъектіге 169.5 млн теңге

көлемінде айыппұл салынған.

Барлық ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердің 263.9 мың га дұрыс

пайдаланылмайтындығы анықталған. Соған сәйкес:

1) Жалға алынған жерді айналымға енгізбегені үшін жазаны қатайту;

2) Мониторинг жүргізу талаптары барлық а/ш тауарөндірушілерге

түсінікті тілде әзірлеу;

3) сауатты, кәсіби біліктілігі жоғары мамандарды тарту негізінде жер

инспекциясының қызметін жетілдіру қажет.

Шаруалардың жер өңдеу мәдениетін өзгерту, а/ш өндіріске жаңа ғылыми,

технологиялық жетістіктерді енгізу, жалпы мал шаруашылығындағы

дәстүрлерді жаңғырту қажет.

2.1.2 Ауыл шаруашылық өндірістің заманауи жағдайларын талдау

Өсімдік шаруашылығы өнімі өндірісі. Өсімдік шаруашылығының жалпы

өнімі 2015 ж. 1 825.2 млрд теңгені құрады. Ол жалпы ауыл шаруашылығы

шығарылымының 55.2% құрайды (Қосымша A).

2015 ж. а/ш дақылдардың егістік алқаптары 21.1 млн га шамасында. Астық

дақылдары - 14.8 млн га, оның ішінде бидай – 11.7 млн га; майлы дақылдар 2.0

млн га, мақта – 99.3 мың га, картоп пен көкөніс-бақша дақылдары – 424.8 мың

га, мал азықтық дақылдар – 3.4 млн га. 2014 ж. тұтынушылық сұраныс пен өнім

өткізу нарықтары ықпалында агроқұрылымдардағы дақылдар алқабы – 1.7

есеге қысқарып, 2000 ж. қарағанда 1.3 есе ұлғайған (2015 ж. алдыңғы жылмен

салыстырғанда (-0.1%) қысқарды. 2015 ж. 1990 ж. салыстырғанда техникалық,

оның ішінде майлы дақылдар – 7.5 есе, көкөністер–2.0 есеге ұлғайған.

Құрылымдар бойынша ажырататын болсақ, егістік алқаптары а/ш

кәсіпорында 36.4% қысқарып, ЖШ-да – 1.3 есе, ал ШФҚ-да - 578 есеге артқан

Егер егістік құрылымында 1990 ШФҚ-ның үлесі ж. 0.04% болса, 2015 ж. –

38.2%. А/ш кәсіпорын мен ШФҚ-да дәнді, дәнді-бұршақты дақылдар (67-77%),

ал картоп (52%), көкөністер (29%) ЖШ-да өндіріледі (кесте 6).

32

Кесте 6 - Негізгі ауылшаруашылық дақылдардың егістік алқабы

Көрсеткіштер

1990 жыл 2010 жыл

егістік алқабы (A) жиналған

алқабы (B) B/A егістік алқабы (A)

жиналған

алқабы (B) B/A

мың гектар % мың гектар % мың гектар % мың гектар %

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Шаруашылықтардың барлық санаттарында

Барлық егістік

алқабы 35 182.1 100 30 370.1 -13.7 21 438.7 100 19 237.5 -10.3

дәнді дақылдар 23355.9 66.4 22 479.8 -3.8 16 619.1 77.5 15 155.9 -8.8

майлы дақылдар 266.5 0.8 241.1 -9.5 1748,1 8,1 1553.2 -11.1

картоп 205.9 0.6 202.9 -1.4 179.5 0.8 178.4 -0.6

қант қызылшасы 43.6 0.1 .... ... 11.2 0.05 8.7 -22.3

көкөністер 70.8 0.2 66.0 -6.7 120.3 0.6 119.4 -0.7

бақша дақылдары 35.8 0.10 30.4 -15.1 63.3 0.3 63.2 -0.2

Ауылшаруашылық кәсіпорындарда

Барлық егістік

алқабы 35 011.5 100 30 370.2 -13.2 13 105.3 100 12 868.8 -1.8

дәнді дақылдар 23 346.8 66.7 22470.8 -3.7 10 704.1 81.7 9 905.8 -7.4

майлы дақылдар 264.7 0.8 239.2 -9.6 960.7 7.3 873.9 -9.0

картоп 102.0 0.3 98.9 -3.0 10.6 0.08 10.2 -3.8

қант қызылшасы ... ... ... ... 2.7 0.02 2.2 -18.8

көкөністер 48.3 0.1 43.5 -9.9 6.6 0.05 6.4 -3.0

бақша дақылдары 30.2 0.1 24.6 -18.5 4.8 0.04 4.8 0

Шаруа (фермер) қожалықтарында

Барлық егістік

алқабы 13.9 100 5.9 -57.6 8 075.4 100 7 132.8 -11.7

дәнді дақылдар 4.8 34.5 4.9 +2.0 5 901.9 73.1 5 237.0 -11.3

майлы дақылдар - - - 783.3 9.7 675.2 -13.8

картоп 0.1 0.7 - - 38.9 0.5 38.3 -1.5

қант қызылшасы ... ... 8.3 0.10 6.4 -23.6

көкөністер 0.0 - - - 48.7 0.6 48.3 -0.8

бақша дақылдары - - - - 46.8 0.6 46.7 -0.2

Жұртшылық шаруашылықтарында

Барлық егістік

алқабы: 156.7 100 156.6 -0.06 258.0 100 252.6 -2.0

дәнді дақылдар 4.3 2.7 4.1 -4.6 13.1 5.1 13.1 0

майлы дақылдар 1.8 1.1 1.9 +5.6 4.1 1.6 4.1 0

картоп 103.8 66.2 104.0 +0.1 130.0 50.4 129.9 -0.07

қант қызылшасы ... ... ... ... 0.0 0.02 0.0 0

көкөністер 22.5 14.4 22.5 0 65.0 25.2 64.7 -0.5

бақша дақылдары 5.6 3.6 5.8 3.5 11.7 4.5 11.7 0

Көрсеткіштер

2014 жыл 2015 жыл

егістік алқабы (A) жиналған

алқабы (B) B/A егістік алқабы (A)

жиналған

алқабы (B) B/A

мың

гектар % мың гектар % мың гектар % мың гектар %

Шаруашылықтардың барлық санаттарында

Барлық егістік

алқабы 21 244.6 100 19 776.2 -6.9 21 022.9 100 - -

дәнді дақылдар 15 291.5 72.0 14 654.5 -4.2 14 982.2 71.3 14 658.1 -2.1

майлы дақылдар 2 299.5 10.8 1 981.8 -13.8 2 009.8 9.5 1 918.7 -4.5

картоп 186.8 0.9 185.1 -0.9 190.6 0.9 189.8 -0.4

33

6-кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9

қант қызылшасы 1.2 0.0 1.0 -16.8 9.2 0.04 7.5 -18.5

көкөністер 137.7 0.6 136.5 -0.8 139.5 0.7 139.1 -0.2

бақша дақылдары 89.8 0.4 88.8 -1.1 94.7 0.5 94.4 -0.3

Ауылшаруашылық кәсіпорындарда

Барлық егістік

алқабы: 12 826.2 100 11 729.7 -8.5 12 771.7 100 - -

дәнді дақылдар 9 860.0 76.9 9 411.8 -4.5 9 808.1 76.8 9 612.2 -2.0

майлы дақылдар 1 341.0 10.4 1 097.9 -18.1 1 133.9 8.7 1 078.4 -4.8

картоп 15.0 0.1 14.1 -6.0 16.0 0.1 15.8 -1.3

қант қызылшасы 0.5 0.0 0.3 -39.0 1.2 0.0 1.0 -16.7

көкөністер 8.0 0.06 7.6 -5.0 8.4 0.06 8.2 -2.3

бақша дақылдары 8.1 7.8 -3.7 8.9 0.06 8.8 -1.1

Шаруа (фермер) қожалықтарында

Барлық егістік

алқабы: 8 196.8 100 7 826.5 -4.5 8 039.4 100 - -

дәнді дақылдар 5 424.6 66.2 5 235.8 -3.4 5 167.6 64.3 5 039.4 -2.5

майлы дақылдар 957.0 11.7 882.5 -7.8 874.9 10.9 839.4 -4.0

картоп 56.4 0.7 55.9 -0.8 61.7 0.8 61.3 -0.6

қант қызылшасы 0.7 0.0 0.7 7.9 0.09 6.4 -19.0

көкөністер 65.5 0.8 65.1 -0.6 68.0 0.8 67.7 -0.4

бақша дақылдары 70.7 0.9 70.6 -0.1 75.8 0.9 75.6 -0.2

Жұртшылық шаруашылықтарында

Барлық егістік

алқабы: 221.6 100 220.0 -0.7 211.8 100 - -

дәнді дақылдар 6.9 3.1 6.9 0 6.6 3.1 6.6 0

майлы дақылдар 1.4 0.6 1.4 0 0.9 0.4 0.9 0

картоп 115.4 52.1 115.1 -0.2 112.8 53.2 112.8 0

қант қызылшасы 0.0 0.0 0.0 0 0.1 0.04 0.0 0

көкөністер 64.2 29.0 63.8 -0.6 63.1 29.8 63.1 0

бақша дақылдары 11.0 5.0 10.4 -5.5 10.0 4.7 10.0 0

Ескерту – [54] деректері негізінде құрастырылған

Өсімдік шаруашылығының тауарлық өнімі құрылымында негізгі үлес

дәнді және дәнді-бұршақты дақылдарға тиесілі. Астық өндірісі құрылымында

бидайдың үлесі жоғары да, азықтық астық үлесі төмендеуде. Фураждық астық –

арпаның үлес салмағы 2014 ж. тек 11.3% құрады (1991 ж. – 28%). Дәнді

дақылдардың 80% өсірілетін а/ш кәсіпорындардың егістік құрылымында егер

2000 ж. күздік, жаздық арпаның үлесі жоғары (10.6%) болса, ал 2015 ж. күздік,

жаздық бидайдың үлесі өсіп отыр (63.4%) (кесте 7).

Өсімдік шаруашылығындағы өзекті мәселе – егістік алқаптарын оңтайлы

пайдаланбау. Құрылымдар негізінен өсімдік шаруашылығы бойынша

маманданған: а/ш кәсіпорында дәнді дақылдарға - 80%, ШФҚ-да – 70% тиесілі.

Негiзгi экспорттық дақыл - күздік және жаздық бидай шоғырланған

солтүстік аймақтарда а/ш кәсіпорындағы егістік құрылымында 86.4%. Бірақ,

Қазақстанда ауа-райы жағдайларының бұл дақылдарды өсіруге қолайлы

болуына қарамастан, тұрғындардың қара нан, қарақұмық жармасы, тарыға

деген қажеттіліктерін өзіндік өндіріс қанағаттандырмайды.

34

Дәнді дақылдардың 80% өсірілетін а/ш кәсіпорындардың егістік

құрылымында егер 2000 ж. күздік, жаздық арпаның үлесі жоғары (10.6%) болса,

ал 2015 ж. күздік, жаздық бидайдың үлесі өсіп отыр (63.4%) (кесте 7).

Кесте 7 - Ауылшаруашылық кәсіпорындардағы дәнді және дәнді-бұршақты

дақылдардың егістік алқаптарының құрылымы, %

Дақылдар 2000 2005 2010 2015

мың га % мың га % мың га % мың га %

Егістік алқабы 16195.3 18445.2 13105.3 12 771.7

Дәнді-бұршақты

дақылдар

12438.2 76.8 14841.9 80.5 10704.1 81.7 9808.1 76.8

күздік және

жаздық бидай

10113.3 8.1 12647.9 85.2 9504.0 88.9 8102.5 63.4

қара бидай ... … ... … 30.3 0.3 19.1 0.2

күздік және

жаздық арпа

1710.7 10.6 1577.2 10.6 783.4 7.3 1105.5 8.7

дәндік жүгері 79.4 0.5 104.4 0.7 15.0 0.1 26.5 0.2

сұлы 192.9 1.6 143.9 10.0 95.3 0.9 127.4 1.0

тары 137.9 1.1 85.2 0.6 26.0 0.2 19.4 0.2

қарақұмық 52.0 0.4 83.0 0.6 33.1 0.3 27.3 0.2

бұршақтылар 21.0 0.2 32.0 0.2 80.0 0.7 83.3 0.7

күріш 77.6 0.6 85.7 0.6 64.9 0.6 49.6 0.4

Ескерту – [54] деректері негізінде құрастырылған

Өсімдік шаруашылығындағы өзекті мәселе – егістік алқаптарын оңтайлы

пайдаланбау. Құрылымдар негізінен өсімдік шаруашылығы бойынша

маманданған: а/ш кәсіпорында дәнді дақылдарға - 80%, ШФҚ-да – 70% тиесілі.

Негiзгi экспорттық дақыл - күздік және жаздық бидай шоғырланған

солтүстік аймақтарда а/ш кәсіпорындағы егістік құрылымында 86.4%. Бірақ,

Қазақстанда ауа-райы жағдайларының бұл дақылдарды өсіруге қолайлы

болуына қарамастан, тұрғындардың қара нан, қарақұмық жармасы, тарыға

деген қажеттіліктерін өзіндік өндіріс қанағаттандырмайды.

«Қазақстан-2050» Стратегиясына сай, әлемдік азық-түлік нарығының

көшбасшысына айналу үшін инновациялық, ылғалүнемдеуші технологияларды

қолдану арқылы түсімділікті арттыру үшін пайдаланылатын егістік алқаптарын

ұлғайту қажет. Бұндай мүмкіндікке кез келген ие емес. Сондықтан, етті және

сүтті бағыттағы мал шаруашылығы дамыған шақта, егіс құрылымын қайта

қарау, суды көп қажет ететін тиімділігі төмен дақыл көлемдерін қысқарту,

оларды көкөніс, майлы, азықтық өнімдермен алмастыру, жайылымдарды

суландыру - жолына бет бұру керек. Агрохимикаттарды тиімді тұтынудың,

қуаң жерлерде топырақты нөлдік өңдеудің заманауи технологиялары және т.б.

инновацияларды қолдануды кеңейтудің кешенді шаралары қажет.

Қазақстанда қант қызылшасының егістік алқаптары 2014 ж. 1.2 мың га

алқапқа егіліп, ол 1991 ж. салыстырғанда 77.1% (17 есе) қысқарғанымен,

мемлекет тауарөндірушілерге субсидиялар түрінде материалдық қолдау

көрсетеді (өнім өңдеу кәсіпорындарына өткізілетін болса), соның нәтижесінде

қанты қызылшасының түсімділігі 200 ц/га асқанымен, техника жеткілік-

35

сіздігінен егістік алқабы қысқарды. Бірақ қант қызылшасын жалпы жинау 2015

ж. 2014 ж. қарағанда 7.2 есеге артты. Бұл жерде ол тек егіс алқаптарының

ұлғаюымен байланысты. 2015 ж. егістік алқабы 2014 ж. салыстырғанда 7.7

есеге артқан, оның 86% ШФҚ өндірген (2015 ж. 1990 ж. салыстырғанда 4.7 есе

қысқарғанымен, алдыңғы жылмен салыстырғанда 7.5 есе ұлғайған).

Картоп 2015 ж. 190.5 мың га егістікке отырғызылған, ол 1990 ж. салыстыр-

ғанда 7.4% төмен. Көкөніс-бақша дақылдары өндірісі ішкі нарық қажеттіктерін

толық қанағаттандырады: егістік алқаптары соңғы 5 жылда 2004-2008 жж.

салыстырғанда 26.5% өсті және 2014 ж. 227.5 мың га жетті, ол 1990 ж.

көрсеткішінен 2.1 есе жоғары. Нарықтың толық қаныққандығына қарамастан,

бақша дақылдарының егістік алқаптары жоғары қарқындармен дамуда және

егістерінің тұрақтануы байқалмайды. Қазақстанның оңтүстік аймақтарына –

70.6% тиесілі, олардың егіс алқаптары көлемі – 97.0 мың га, ал солтүстік

аймақтарда – 18.0 мың га. Алқаптарды әртараптандыру мақсатында 2015 ж.

бидай егістері 2010 ж. қарағанда 2 490.6 мың га, мақта – 37.9 мың га қысқарды.

2009 ж. ең жоғары көрсеткішпен (17.2 млн га) салыстырғанда бидай алқаптары

5.3 млн га қысқарған (бірақ соңғы 5 жылдағы жалпы жинау 18.8 млн тонна, ол

2006-2010 ж. көрсеткіштен 10.1% жоғары түсімділік 12.3 ц/га құраған (10.45

жоғары). Майлы дақылдар 2014 ж. 2013 ж. көрсеткішке қарағанда 318.9 мың га

ұлғайып, 2.0 млн га көрсеткішінен асты. Мал азықтық дақылдар 2015 ж. 2014 ж.

қарағанда 387.1 мың га ұлғайған (ҚР АШМ оны 2020 жылға 3 есеге ұлғайтуды

жоспарлауда) (2014 ж. майлы дақылдардың көп алқаптары жиналмаған),

көкөніс-бақша дақылдарының алқаптары – 11.7 мың га ұлғайған. Алайда, ҚР

АШМ, облыс әкімдіктері, «ҚазАгро» ҰБХ» АҚ арасында келісілген 2012-2016

жылдарға арналған дақылдардың егіс алқаптарын әртараптандыру бойынша

Меморандумның индикативті көрсеткіштерінің орындамалмауына байланысты

21.5 млн га құраған (жоспарда 21.8 млн га), дақылдардың егіс алқаптарын

кеңейте алмады. Ақмола обл. - 100.2 мың га, БҚО - 149.3 мың га және

Қызылорда обл. - 2.5 мың га артта қалушылық байқалады [69].

Егіс алқаптарындағы өзгерістер дақылдардың түсімділігі, оларды жалпы

жинау көлемі мен құрылымында көрініс тапты. 1990 ж. салыстырғанда жалпы

жинау төмен болғанымен, 2000 ж. салыстырғанда барлық негізгі дақыл түрлері

бойынша бірқалыпты өсуде. Әсіресе, 2015 ж. 2014 ж. салыстырғанда дәнді-

бұршақты дақылдар - 8.7%, күріш – 11.9%, қант қызылшасы – 7.2 есеге артты.

(Қосымша B). Картоптың 60% өсірілетін ЖШ-нда 2000 ж. салыстырғанда -

44.4% өсіп отыр. 2000 ж. картоп 134.4 мың га алқапта, ал 2015 ж. 190.5 мың га

алқапта жалпы жинау көлемінің өсуінің негізін қарқыны егістік алқабының

өсімін көптеген есе басып озып отырған түсімділік құрайды (2000 ж.

салыстырғанда 71.4%, 2010 ж. салыстырғанда 30.3% өсті) (Қосымша C).

Демек, картоп өндірісінің біртіндеп интенсивтендіру жүзеге асуда. Өндіріс

өсімінің жоғары қарқындары тұрғындардың төлемқабілетті сұранысымен

ресурстардың едеуір артуына алып келді. Көкөністердің көпшілігі ШФҚ

өсіріледі (51%). 2015 ж. 2010 ж. салыстырғанда 66.6%, ал алдыңғы жылмен

салыстырғанда 5.5% өскен. Дегенмен, өндірістің ұлғаюы егіс алқаптары

көлемінің ұлғаюы нәтижесінде болып отыр. Көкөністердің өндіріс қарқыны

36

төмен екендігін көруге болады, шамамен 6-7% шамасында, яғни елде негізінен,

қол еңбегі пайдаланылатын экстенсивті даму жолында екендігін көруге болады.

Жалпы өсімдік шаруашылығында өндіріс ұлғаюының негізін түсімділік

құрайды. 2010-2015 жж. дәнді дақылдардың орташа түсімділігі 11.5 ц/га, қант

қызылшасы – 217.6 ц/га, күнбағыс – 6.1 ц/га, картоп – 171.2 ц/га, көкөністер –

233.1 ц/га. Соңғы жылы түсімділік деңгейі көтерілген: салыстыру үшін соңғы

10 жылда бидайдың орташа түсімділігі Ұлыбританияда – 80 ц/га, Германияда –

73 ц/га, Финляндияда - 72 ц/га, АҚШ - 28 ц/га, Қазақстанда – 10 ц/га [70].

Қант қызылшасы түсімділігінің 56.4% өсу динамикасы байқалады (2000 ж.

154 ц/га болса, 2014 ж. 241 ц/га), бірақ 2015 ж. 2014 ж. салыстырғанда 3.7%

төмен. Көкөністердің орташа түсімділігі 2010 ж. салыстырғанда 13.3%,

алдыңғы жылмен салыстырғанда 1.8% өскен. Көкөністердің түсімділігі ШФҚ

а/ш кәсіпорындарға қарағанда 11.5% жоғары.

А/ш дақылдардың түсімділігін талдау төмен екендігін көрсетеді. Меншік

нысандарын өзгерту кезеңінде ауыл шаруашылығына келген дағдарыс 1998 ж.

астық өндірісі деңгейін 6.4 млн тоннаға дейін төмендетті. Реформаның

бастапқы кезеңдерінде(1993-1998жж.) астық дақылдары 5-9 ц/га, күнбағыс

тұқымдары 2-3 ц/га, мақта 14-19 ц-га, қант қызылшасы 77-116 ц/га , көкністер

96-106 ц/га. Шаруашылық етудің жаңа нысандарының пайда болып, нарықтық

шарттарға бейімделуі, мемлекеттік қолдау саланың тұрақтануына алып

келгенімен (1999 ж. бастап астық өндірісі жылына 11 млн тоннадан асады),

дәнді дақылдардың түсімділігі табиғи жағдайларға тәуелділігі сақталуда.

Тұрақты түсімділік өсімі кезінде 2010 және 2012 жылдары ол 8.0 және 8.6

ц/га деңгейінде сақталды. 90-шы жылдармен 2015 ж. дейінгі кезеңде түсімділік

бойынша рекордтты (16.9) болып ылғалдылық бойынша қолайлы 2011 ж.

болған. Бірақ, 1999 ж. кейін де астық өндірісі тұрақсыздықпен сипатталады:

ауа-райы жағдайларына үлкен тәуелділікті тұдырған өндірістің қарапайым

технологияларымен байланысты жалпы жинау мен түсімділік тербелістері өте

жоғары (қолайсыз жылдары 5 ц/га түскен).

Мал шаруашылығы өнімі өндірісі. Аграрлық қайтақұрулар нәтижесінде

малшаруашылық өнім өндірісінде өзгерістер орын алды. Саланың жалпы өнімі

2015 ж. 1 469.9 млрд теңге (ауыл шаруашылығы ЖІӨ-нің 4.4%) құрады. Сала

дамуының негізгі көрсеткіштері өндірістің тұрақтанғанын, мал мен құс басын

саны мен өнім өндірісі көлемі жылдан жылға жоғарғы қарқынмен өсіп

отырғанын көрсетеді. 2015 ж. саланың жалпы өнімінде алдыңғы жылмен

салыстырғанда ІҚМ өсіру өнімі 34.3%, жылқылар – 9.4%, қой мен ешкі – 5.0%,

құстар – 10.0% өсті, тек шошқа өсіру (-5.4%) азайды (Қосымша A).

Ауыл шаруашылығын реформалау кезінде мал шаруашылығы күрделі

трансформациялық өзгерістерге ұшырады [71]. Шаруашылықтардың барлық

санаттарында ІҚМ басы саны – 36.6%, қой мен ешкі – 49.5%, шошқа - 72.4%,

құс – 40.5% қысқарды. Дегенмен, соңғы 15 жылда шаруашылықтардың барлық

санаттарында мал басы саны өскенін байқауға болады. Мал басы санының

орташа жылдық қарқыны шамамен 2.5-5% құрайды. 2000 ж. салыстырғанда

ІҚМ басы саны шамамен 50.4%, қой мен ешкі – 80.5%, құс 80.8% ұлғайған

(Кесте 8). 2015 ж. а/ш кәсіпорындарда ІҚМ-дың тек 8.2%, қой мен ешкінің

37

4.2%, жылқының 6.0%; ШФҚ-да, сәйкесінше, 28.9, 35.4% және 42.4%;

керісінше, мал басы саны саны ЖШ-да шоғырланды: 62.8%, 60.4% және 51.6%.

Жеке шаруашылықтарда мал басы саны көп болмайды, шамамен 80%

ШФҚ-нда 15-18 бас ІҚМ (4-6 сиыр) және 100 басқа дейін қой. Бұндай

ұсақтауарлы, бөлшектенген шаруашылықтар селекция нәтижелерін, малдарды

ұстау мен азықтандырудың жетекші технологияларын пайдалану, жоғары

өнімділікке қол жеткізіп, өнім өндірісін ұлғайту және елдің азық-түлік

қауіпсіздігін қамтамасыз ету секілді шарттарды орындай алмайды, өйткені

ШФҚ мен ЖШ ҒТП жетістіктерін меңгеретін, әлемдік сапа стандарттарына

жауап беретін, бәсекеге қабілетті өнім шығаратын жағдайда емес.

Кесте 8 - Мал мен құс басы саны, жыл соңына, мың бас, жылдар бойынша

Малдар 1990 2000 2010 2013 2014 2015 2015/2010

Барлық шаруашылық санаттары

Ірі қара мал 9 757.2 4106.6 6 175.3 5 851.2 6 032.7 6 183.8 100.1

Сиыр 3 363.0 2 014.7 2 751.3 2 734.8 2 835.2 2 999.3 109.0

Қой мен ешкі 35 660.5 9981.1 17 988.1 17 560.6 17 914.6 18 015.5 100.1

Жылқы 1 626.3 976.0 1 528.3 1 784.5 1 937.9 2 070.2 135.4

Шошқа 3 223.8 1076.0 1 344.0 922.3 884.7 887.6 66.0

Құс 59 900.0 19 705.7 32 780.6 34 173.1 35 020.0 35 632.8 108.7

Түйе 143.2 98.2 169.6 160.9 165.9 170.5 100.5

Ауылшаруашылық кәсіпорындар

Ірі қара мал 6 739.6 344.4 312.1 423.1 459.3 507.4 162.6

Сиыр 1 788.4 118.0 108.5 160.2 173.5 200.7 184.9

Қой мен ешкі 29 249.4 949.8 888.9 804.5 777.2 764.0 85.9

Жылқы 1 115.3 72.7 90.2 110.8 118.7 125.3 138.9

Шошқа 2 559.3 103.0 235.5 252.6 262.0 273.5 116.1

Құс 39 900.0 9 606.6 18 139.6 21 419.5 22 821.8 23 501.0 129.5

Түйе 90.0 14.7 15.1 15.4 15.6 14.7 97.4

Шаруа (фермер) қожалықтары

Ірі қара мал 5.0 209.5 877.6 1 393.6 1 656.9 1 790.2 2 есе

Сиыр 1.7 93.9 365.6 676.1 828.3 950.2 2 есе

Қой мен ешкі 51.1 840.4 4 813.5 5 760.0 6 253.8 6 392.4 132.8

Жылқы 0.9 78.8 421.1 678.7 779.3 878.5 2 есе

Шошқа 0.8 31.7 95.9 107.3 101.7 106.0 110.5

Құс … 165.9 299.7 353.5 448.2 435.2 145.5

Түйе 2.9 8.7 43.3 53.8 59.3 64.2 148.3

Жұртшылық шаруашылықтары

Ірі қара мал 3 012.6 3552.7 4 985.6 4 034.5 3 916.5 3 886.1 77.9

Сиыр 1 577.9 1 802.8 2 277.2 1 898.5 1 833.4 1 848.4 81.2

Қой мен ешкі 6 360.0 8190.9 12 285.7 10 996.1 10 883.5 10 859.0 88.4

Жылқы 510.1 824.5 1 017.0 995.0 1 040.0 1 066.6 104.9

Шошқа 663.7 941.3 1 012.6 562.4 521.1 508.0 50.2

Құс 20 000.0 9933.2 14 341.3 12 400.1 11 750.1 11 696.4 81.6

Түйе 53.0 74.8 111.2 91.7 91.0 91.5 82.3

Ескерту – [54] деректері негізінде құрастырылған

ШФҚ-нда 2000 ж. салыстырғанда ІҚМ басы саны 2015 ж. 8.5 есе, қой мен

ешкі 7.6 есе, жылқы 11.1 есе, шошқа 3.3 есе, құс 2 есе, түйе 3 есе өсті. Соңғы 3

38

жылдың өзінде алдыңғы 3 жылмен салыстырғанда ІҚМ басы саны 1.5 есе

өскен. ЖШ-нда да барлық мал басы саны өсуде. ІҚМ 1.1 есе, қой мен ешкі 1.3

есеге, жылқы 1.3 есе, құс 1.2 есе, түйе 1.2 есеге өсті.

Шошқалар ЖШ-да шоғырланғанымен (59%), ШФҚ-нда өнімділік 11%

жоғары. Қазіргі мал бас санын ұстау мен азықтандырудың қажетті шарттарын

сақтау барлық мал өнімдері өндірісін ұлғайтуға мүмкіндік береді. 2000 ж. бір

сиырға есептегендегі орташа жылдық сауым 1969 кг болса, 2014 ж. – 2275 кг,

немесе 16 жыл ішінде 15.5% немесе 306 кг өскен. 2015 ж. мал мен құстың

өнімділігі 1990 ж. салыстырғанда төмен. Бұл кезеңде етке өткізілген бір бас

малдың орташа салмағы 4.6%, бір қойдан қырқылған орташа жүн қырқымы

16.7% төмендеді. Дегенмен, 2015 ж. деңгейі 1990 ж. деңгейіне жеткендігі,

кейбір көрсеткіштер бойынша басып отырғандығы байқалады.

Жалпы мал басы санындағы асыл тұқымды малдардың үлес салмағы өте

төмен, бірақ 2015 ж. едеуір өсті: ІҚМ – 10.6%, қой – 15.1%, шошқа – 19.9%,

жылқы – 7.9%, түйе – 13.1% - ол тұқымы нашар, төмен өнімді мал өндірілетін

өнімдің жоғары құны мен төмен бәсекеге қабілеттілігін анықтайды. Мал мен

құстың жоғары өнімділігі барынша жоғары материалды-техникалық, мықты

азықтық базаға ие, бірақ ІҚМ-дың тек 7.6% шоғырланған а/ш кәсіпорынға тән

(379 кг), ал 69% мал басына ие ЖШ-ның өнімділігі 18% төмен.

Кесте 9 - Асыл тұқымды малдардың үлес салмағы, %

Жылдар ІҚМ Қой мен ешкі Жылқы Шошқа Құс, млн бас Түйе

2011 7 12.7 13 7 10 12.1

2012 8.2 14 19.1 6.8 10.6 11.8

2013 8.8 14 16.3 7.1 12.5 8.7

2014 9.7 14.4 20.2 7.6 12.2 10.1

2015 10.6 15.1 19.9 7.9 13.1 17.1

Ескерту – [54] деректері негізінде құрастырылған

Бұндай шаруашылықтарда етті және асыл тұқымды ІҚМ-ды 450-500 кг тірі

салмақта өсіруге болады. Бір сауылатын сиырға келетін орташа сут сауымы а/ш

кәсіпорында ШФҚ қарағанда өнімділік 51% жоғары.

Республикада мал мен құстың жалпы өлім-жітім деңгейі төмендеп, 100

аналыққа есептегендегі төл алу деңгейі тұрақты түрде жылдан жылға өсіп

отырғанымен, көрсеткіш жоғары емес. Бірақ, 2000 ж. салыстырғанда 2014ж.

бұзаулар 34.6%, қозылар мен лақтар 71.4%, құлындар 78.1%, ал 2009 ж.

салыстырғанда, сәйкесінше, (-3.6%), 1.8%, 21.9% көрсетіп отыр (сурет 7).

Сурет 7 – Алынған төл

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Құлын

Бота

Торай

Қозы мен лақ

Бұзау

39

2000 ж. бастап малшаруашылық өнімнің барлық түрлері интенсивті

өндірілді: тірі салмақтағы ет 2015 ж. 2000 ж. қарағанда 597.0 мың тонна

(56.6%), сойыс салмақтағы ет 308.4 мың тонна (49.5%), сүт 1 452.2 мың тонна

(38.9%), жұмыртқа 2 774.7 млн дана (2.4 есе) өсті, бірақ 2010 ж. салыстырғанда

көрсеткіштер айтарлықтай жоғары емес. 2010 ж. өлім-жітім жоғары

болғанымен, ЖШ-да малдың негізгі түрлерін өндіру бойынша көрсеткіштер

2015 ж. қарағанда жоғары. Ол құрылымдағы мал басы саны да 2010 ж. 2015 ж.

салыстырғанда жоғары (27.3%). Ауыл тұрғындардың өнімдерге деген

қажеттіліктері де, жеке қосалқы шаруашылықтар есебінен қанағатандырылады:

2015 ж. ет 62.2, сүт 79.6%, жүн 61%, қаракөл 78% өндірілген. Ұдайы өндіріс

үшін малдарды рационалды азықтандыру, жалпы табын жағдайына сай өгізді

дұрыс таңдау, санитарлық, ветеринарлық шараларды жүргізу қажет [72].

Кесте 10 - Негізгі мал шаруашылығы өнім түрлерін өндіру, мың тонна, жылдар

Көрсеткіштер 1990 2000 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Барлық шаруашылық санаттарында

Ет (тірі салмақ) 2 633.7 1 054.1 1 501.2 1 511.5 1 509.4 1 548.7 1 602.5 1 651.1

Ет (сойыс салмақ) 1 559.6 622.6 834.4 838.1 844.7 871,0 900.1 931.0

Сүт 5 641.6 3 730.2 5 381.2 5 232.5 4 851.6 4 930.3 5 067.9 5 182.4

Жұмыртқа, млн

дана

4 185.1 1 962.2 3 720.3 3 718.5 3 673.4 3 896.0 4 291.2 4 736.9

Жүн 107.9 22.9 37.6 38.5 38.4 37.6 37.8 38.0

Ауылшаруашылық кәсіпорындарда

Ет (тірі салмақ) … … 180.3 187.6 217.7 246.2 273.2 288.0

Ет (сойыс салмақ) 1039.3 40.3 128.4 132.0 154.3 176.1 191.6 205.2

Сүт 3063.7 186.0 181.4 185.4 200.7 222.0 244.6 265.8

Жұмыртқа, млн

дана

2864.7 850.0 2 358.7 2 371.8 2 356.0 2 576.3 3 026.1 3 477.9

Жүн 78.4 2.5 2.0 1.8 1.8 1.8 1.7 1.7

Шаруа (фермер) қожалықтарында

Ет (тірі салмақ) … … 171.7 185.7 198.4 218.7 253.3 286.5

Ет (сойыс салмақ) 0.5 39.3 88.9 96.2 102.6 113.6 132.3 149.4

Сүт - 155.0 382.0 434.3 509.7 579.0 674.4 790.6

Жұмыртқа, млн

дана

- 11.9 13.6 11.7 15.0 17.0 18.9 23.3

Жүн 1.7 1.9 10.0 10.4 11.1 12.0 13.0 13.2

Жұртшылық шаруашылықтарында

Ет (тірі салмақ) … … 1 149.2 1 138.2 1 093.3 1 083.8 1 075.9 1 076.6

Ет (сойыс салмақ) 519.8 543.0 617.1 609.9 587.8 581.3 576.3 576.3

Сүт 2 577.9 3 389.2 4 817.8 4612.8 4141.2 4 129.3 4 148.9 4 125.9

Жұмыртқа, млн

дана

1 320.4 830.3 1 348.0 1 335.0 1 302.4 1 302.6 1 246,2 1 235.6

Жүн 29.5 18.5 25.6 26.2 25.5 23.8 23.1 23.1

Ескерту – [54] деректері негізінде құрастырылған

1990-2001 жж аралығында ет өндірісі (тірі салмақтағы) 2633.7-ден 1054.2

мың т.-ға азайды, немесе 2.5 есеге, жекелеген жылдары ет өндірісі индекстері

15.6% (1995ж.) төмендеген. 2001 ж. бастап саладағы жағдай тұрақталып, өсу

индекстері 4-6% аумағында сақталды. 2009 жылдан өндіріс қарқындары

бәсеңдеп, 1-3% құрады. 2015 ж. ет өндірісі 1990 ж. 62.7% құрады. (кесте 11).

40

Кесте 11 – 2010-2015 жж. мал мен құс еті өндірісі, сойыс салмақта, мың тонна

Көрсеткіштер 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2015/2010, %

Шаруашылықта

сойылған немесе союға

өткізілген мал мен құс 834.4 838.1 844.7 871.0 900.2 931.0 111.5

ірі қара мал 406.8 392.8 373.5 383.5 405.4 416.8 102.4

қой мен ешкі 142.9 149.5 153.8 156.4 161.9 165.0 115.4

жылқы 73.1 75.6 85.1 89.4 92.3 101.4 138.7

шошқа 103.0 112.4 103.3 99.9 99.8 95.2 92.4

түйе 5.5 5.7 5.7 5.9 6.3 6.1 110.9

құс 103.0 102.0 123.1 135.8 134.2 146.1 141.8

Ескерту – [54] деректері негізінде құрастырылған

Сүт өндірісінде де осындай жағдай қалыптасқанымен, ұзақ уақытқа

созылған жоқ. 1997 ж. дейін сүт өндірісі 1.7 есе қысқарды (ет өндірісі 2.5 есе),

1998-2006жж. аралығында өсім 5% төмен емес, 2012, 2013 жж. аздап баяулады.

Ет нарығының дамуы өзіндік ерекшеліктер тән. 2015 ж. республикадағы ет

өндірісі 2010 ж. салыстырғанда 11.5%, оның ішінде, а/ш кәсіпорындарда 55.4%

өскен. Үй шаруашылықтарында, керісінше, мал басы қысқарғандықтан, ет

өндіріс де 6.6% қысқарды. Республикада 2015 ж. 416.8 мың тонна сиыр еті,

165.0 мың тонна қой еті, 95.2 мың тонна шошқа еті, 101.4 мың тонна жылқы еті,

146.1 мың тонна құс еті өндірілген (кесте 11). 2015 ж. 2010 ж. салыстырғанда

қой еті өндірісі 15.9%, жылқы еті 25.2%, түйе еті 11.3%, құс еті 71.0% өскен.

Қазақстан өңірлерінің табиғи-климаттық ерекшеліктеріне сай, ет

ассортиментінің кеңдігі байқалады: 1990 ж. секілді 2014 ж. ет өндірісі

құрылымында сиыр еті өндірісінің үлес салмағы жоғары. Егер 90-шы жылдары

2 орында қой еті 27% болса, бүгінде 18% ие. Жергілікті халықтың дәстүріне

сай, тұрғандардың тамақтануында қой мен ешкі еті ерекше орынға ие. Шошқа

еті өндірісі жылдан жылға төмендеп бара жатқандығын байқауға болады.

Сурет 8 - Барлық шаруашылық санаттарындағы ет өндірісі құрылымы, %

Қазіргі таңда мал шаруашылығының алдына қойылған міндеттерден шыға

отырып, заманауи жағдайларда мал шаруашылығы өнімі өндіріс мен оны өткізу

Стратегиясын әзірлеудің қажеттілігі туындап отыр.

2.2 Ауылшаруашылық өнімдерді өңдеу саласының заманауи

жағдайын талдау

Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың «Қазақстанның үшінші жаңғыруы:

жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Қазақстан халқына жолдауында атап

көрсеткендей «Көптеген позициялар бойынша біз әлемде ірі аграрлық

1990 1995 2000 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Малдың өзге де түрлерінің

етіҚұс еті

Шошқа еті

Қой және ешкі еті

Сиыр және бұзау еті

41

экспорттық өнім өндірушілердің бірі бола аламыз. Шикізат өндірісінен сапалы

өңделген өнім шығаруға көшу қажет. Тек сонда ғана біз халықаралық

нарықтарда бәсекеге қабілетті бола аламыз» [64]. Сонда отандық агробизнес

ұлттық экономиканың, әсіресе Қазақстан халқының әл-ауқатының 44% артуына

жағдай жасай алады, жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін отандық а/ш шикізатпен

қамтамасыз ету көлемі мен сапасы ұлғайтып, экономиканың шикізаттық

бағытын жойып, азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Аграрлық кешен ЖІӨ-ге едеуір үлес қосып отырғандығына қарамастан,

нарықтық қатынастар жағдайында өздігінен өндіріс тиімділігі өсуін қамтамасыз

ете алатын сала емес. А/ш өнімдерді өңдеу - АӨК маңызды құрамдасы, өйткені

өңдеу өнеркәсібі дамымай, саланың дамуы мүмкін емес. Сондықтан, өңдеу

саласының бағыттары «Агробизнес-2020» бағдарламасында анықталған [73].

2015 ж. тамақ өнімдері өндірісінің жалпы көлемі 1.1 трлн теңге құрады, ол

2011 ж. салыстырғада 12.5% төмен. Тамақ және өңдеу өнеркәсібі саласында

жұмыс істейтін кәсіпорындардың саны шамамен 3 мың, олардың 1 776 жұмыс

істеп тұрғандары (60- ірі). Оларда 72 мың адам қызмет етеді (жалпы

өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің 10.5%). 2015 ж. 2010 салыстырғанда

шамамен 24% (2014 ж. – 100.9%) (ет және ет өнімдерін өндіретін кәсіпорындар

– 12.1% (91.01%), жеміс-көкөніс – 17.8% (121.0%), сүт өнімдері – 14.9%

(105.4%), нан және нан-тоқаш – 54.6% (103.7%), ұн тарту – 0.4% (106.6%), май

өндірісі – 11.1% (109.8%), дайын азықтар – 55.7% (129.6%) қысқарған.

Кесте 12 – Азық-түлік өнімдерін өндіретін кәсіпорындар саны, 2010-2015 жж.

Кәсіпорындар 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Жалпы азық-түлік өнімдері 2326 2263 2219 2180 1760 1 776

ет пен ет өнімдері 542 523 489 468 523 476

балық және балық өнімдері 57 59 63 64 58 61

жемістер мен көкөністер 56 50 46 43 38 46

өсімдік, мал майы және тоң май 63 62 59 61 51 56

сүт өнімдері 207 183 194 191 167 176

ұн тарту 476 459 450 440 471 474

нан мен нан-тоқаш өнімдері 732 718 694 694 320 332

басқа азық-түлік өнімдері 114 132 145 134 105 120

малдарға дайын азықтар 79 77 79 85 27 35

Ескерту – [74] деректері негізінде құрастырылған

2015 ж. тамақ өнеркәсібіндегі өндіріс көлемдері барлық өнім көрсеткіштері

(өсімдік майы мен макарон өнімдерін қоспағанда) 1990 ж. салыстырғанда

әлдеқайда төмен. 2014 ж. 2010 ж. салыстырғанда макарон - 19.4%, шұжықтар –

17.6%, балық өнімдері – 30.3%, қант – 22.0% төмен. 2014 ж. салыстырғанда ет

және ет өнімдері – 4.3%, ет консервілері – 9.2%, балық өнімдері – 3.7%, құрғақ

сүт – 13.3%, балмұздақ – 6.8%, майонез – 0.6% өскен. (кесте 13).

Азық-түлік өнімдері өндірісі құрылымында ұн тарту өнеркәсібіне – 22.3%,

нан, нан-тоқаш өнімдері өндірісіне – 15.0%, сүт өнімдеріне – 16.7%, ет өнім-

деріне – 13.6%, өсімдік пен малдардың майларына – 7.9%, жеміс-көкөніске -

7.6%, дайын мал азықтарына – 0.2% тиесілі. Өндіріс орындарында шикізат

42

өңдеудің тиімділігі тамақ өнеркәсібінің мамандандырылған кәсіпорындарына

қарағанда төмен. Мысалы, а/ш кәсіпорындарда күнбағыс майын өндіру 25-30%,

ал зауыттарда 38-40%, алма шырыны, сәйкесінше, 56-60% және 90%. 2013 ж.

сүттің – 83.7% және еттің – 66.7% ЖШ өңделген, нәтижесінде төменөнімді

малдан, қолмен сауудан, суытатын құрал-жабдық пен тасымалдау тараларының

жоқтығынан өндіріс көлем-дері мен өнім сапасы төмен [75].

Кесте 13 - Қазақстандағы өнеркәсіп өнімдері өндірісі, мың тонна

Өнім түрі 1990 2010 2013 2014 2015 2015/

1990

2015/

2010

2015/

2014

Ұн ... 3753.8 3880.5 3883.0 3741.2 - 99.7 96.3

Жарма ... 50.1 49.2 60.1 50.1 - 100.0 83.4

Макарон 132.5 124.0 147.1 152.4 146.2 110.4 80.6 95.9

Ет және ет өнімдері 898.6 157.1 210.2 218.8 228.3 25.4 145.3 104.3

Ет консервілері 154.0 7.0 9.0 8.7 9.5 6.1 135.7 109.2

Ет пен мал қанынан

дайынд. өнімдер

75.7 51.1 60.0 59.6 58.0 76.6 113.5 97.3

Шұжықтар 154.9 35.3 41.9 41.9 40.2 25.9 82.4 95.9

Балық өнімдері 86.1 48.8 28.0 32.8 34.0 39.5 69.7 103.7

Өңделген сұйық сүт және

кілегей

1469.

6

294.9 440.3 472.8 453.6 30.9 153.8 95.9

Қатты түрдегі сүт ... 2.6 2.4 3.0 3.4 - 130.8 113.3

Сары май ... 14.0 14.0 18.7 16.6 - 118.6 88.8

Күнбағыс майы 95.0 162.5 206.1 236.5 225.8 237.6 138.9 95.5

Маргарин 71.4 46.0 56.6 57.9 57.7 80.8 125.4 99.6

Құрғақ немесе қызылша

шикі қанты

433.9 363.8 356.8 374.7 283.8 65.4 78.0 75.7

Дайын мал азықтары … 397.7 663.7 733.2 723.6 - 181.9 98.7

Ескерту – [74] деректері негізінде құрастырылған

2015 ж. мамандандырылмаған қуаттарда ет консервілері – 39.1%, тауық еті

– 87.3%, картоп – 75.1%, көкөністер – 98.8%, қызанақ консервілері – 99.7%,

сұйық сүт – 95.3%, сары май – 91.8% төмен. Мамандандырылған қуаттарда

өнім өндірісі 2015ж. 2013ж. қарағанда – өскенімен, 2014 ж. салыстырғанда

қысқарған. Мысалы шырындар 20%, қызанақ консервілері – 21%, сары май –

7,3%, жас немесе тоңызытылған ет, тауық еті, ет консервілері көлемдері өсуде

(1.1%, 7.7%, 6.6%). Мамандандырылмаған қуаттарда өндіріс көлемдерді

жылдан жылға өсуде. Егер 2014 ж. өңірлер бойынша тамақ өнеркәсібі

құрылымында жас, тоңазытылған ет (барлық мал) - Ақмола обл. (26%), сүт –

СҚО (25%), шұжық – БҚО (29%), шырын – Алматы обл. (36%), сары май (57%),

тауық еті (78%) – Алматы қ., жарма – Астана қ. (62%), күнбағыс майы - ШҚО

(84%), тері, былғары – Жамбыл обл. (32%), макарон – ОҚО (23%).

Республиканың көптеген азық-түлік өнімдері өндірісінде қуаттарды

пайдалану коэффициенті жоғары деңгейде емес. Өңдеу өнеркәсіптеріндегі

негізгі қорлардың үлесі салыстырмалы түрде жоғары. Негізгі қорлар құрылымы

өнеркәсіптің әрбір саласының ерекшеліктерін, ҒТП, өндірісті жылдам

әртараптандыру мүмкіншіліктерін есепке ала отырып, оптималды болғаны жөн.

43

Кесте 14 - Ауылшаруашылық шикізаттарды өңдейтін кәсіпорындардағы

қуаттар өндірісі (өндірілген өнім), тонна

Көрсеткіштер

2013 жыл 2014 жыл 2015 жыл

Мамандан-

дырылған

қуаттарда

Мамандан-

дырыл-

маған

қуаттарда

Мамандан-

дырылған

қуаттарда

Мамандан-

дырыл-

маған

қуаттарда

Мамандан-

дырылған

қуаттарда

Мамандан-

дырылмаған

қуаттарда

Жас немесе

тоңазытылған ет

27 764 13 637 31 456 20 495 31 806 19 351

Тауық еті 18 387 6716 39 604 5 082 42 667 5 401

Ет консервілері 9 055 159 8687 61 9 262 237

Картоп 359 90 441 41 399 99

Шырындар 156 606 16 896 146 476 19 190 117 648 17 167

Көкөністер 12 338 2 370 15 160 660 14 541 167

Қызанақ консервілер 9758 572 11862 119 9 457 221

Тазартылмаған

өсімдік майы

89 562 27 923 116 263 39 049 114 210 18 149

Өңделген суйық сүт 398 338 9093 410 247 27 615 402 294 19 001

Сары май 11 610 961 14 930 2 320 13 828 1 136

Ескерту – [74] деректері негізінде құрастырылған

Кесте 15 - Заттай көріністегі өнім көлемі, тонна

Өнімдер

2013 жыл 2014 жыл 2015 жыл

өнді-

рілген

жөнел-

тілген

ішкі

зауыт.

айна-

лым

өнді-

рілген

жөнел-

тілген

ішкі

зауыт.

айналым

өнді-

рілген

жөнел-

тілген

ішкі

зауыт.

айналым

Жас,

тоңаз.ет

7 352 5 975 1 384 7 649 6 219 1 410 7 089 5 911 1 204

Балық 2 355 2 286 - 4 950 4 930 - 4 879 4 825 -

Шұжық 26 641 26625 - 28 219 28 223 - 28 261 28289 -

Шырын 170 301 172431 - 156 246 155 300 3.7 131 576 133 609 -

Жарма 14 406 5 112 9 451 21 291 8 241 13 207 24 262 11 515 12 510

Тазартылма

-ған өсімдік

майы

70391 24643 43 274 82 527 33 175 48 578 92 932 22 300 70 459

Өңделген

суйық сүт

353 500 351 250 3 143 366 118 363 968 2 609 349 749 341 147 3 097

Сары май 9 962 9 652 315 11 695 11 195 294 11 866 11 469 312

Макарон 131 442 132 046 - 134 860 136 076 - 135 271 135 509 -

Ескерту – [76] деректері негізінде құрастырылған

Себебі негізгі қорларының оптималды құрылымына қол жеткізу – өңдеу

кәсіпорындары тиімді қызмет етуінің негізі. 2015 ж. шоколад пен кондитер

өнімдері 51.9%, маргарин – 50.9%, макарон – 42.9%, өңделген сүт – 42.0%,

жарма – 38.0%, сары май – 35.4%, тазартылмаған өсімдік майы – 34.1%, шұжық

– 28.7% (кесте 16). Қуаттарды пайдалану 2015 ж. алдыңғы жылмен

салыстырғанда барлық көрсеткіштер бойынша төмендеп отыр.

Өңдеу кәсіпорындардағы технологиялық құрал-жабдықтың ескіру

дәрежесі 50% жоғары. Ғалымдардың пікірі бойынша, жыл сайынғы жаңару

қарқыны орташа есеппен 10%-дан төмен болмай, ал технологиялық құрал-

44

жабдықтар - 20% жоғары болуы керек. Іс-жүзінде негізгі қорлардың ұдайы

өндірісі қызмет етіп тұрғандарды жаңартып, жаңа кәсіпорын салумен жүзеге

асады. Бұл жерде, технологиялық «салманы» ҒТП пен өндірістің

әртараптандырылу талаптарына сай өзгерткен дұрыс деп есептелінеді [77].

Кесте 16 - Өнімдердің орташа жылдық қуаттарын пайдалану, жылдар, %

Өнімдер 1999 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Шұжықтар 15.0 31.8 28.4 28.0 31.2 30.9 28.7

Тазартылмаған өсімдік майы ... 34.0 26.4 38.6 29.4 39.1 34.1

Тазартылған өсімдік майы ... 25.7 21.7 26.1 22.8 25.9 33.6

Мақта майы ... 30.1 26.4 28.6 26.6 20.7 20.1

Маргарин 7.9 61.5 46.1 46.9 48.7 50.4 50.9

Өңделген сұйық сүт және

кілегей 11.4 49.3 46.8 45.1 45.7 45.0 42.0

Сары май 8.3 37.7 38.2 31.5 36.1 42.3 35.4

Ірімшік 29.5 25.5 17.4 17.8 17.8 28.1 21.6

Майда тартылған бидай ұны 35,.1 41.4 36.8 36.9 33.8 - -

Жарма, ірі тартылған ұн,

дәнді дақылдар өнімдері 8.1 30.8 22.0 21.6 24.4 29.0 21.9

Жаңа піскен нан 28.2 40.0 42.7 41.7 42.6 40.6 38.0

Макарондар 15.4 49.9 51.2 48.9 48.2 46.4 42.9

Ескерту – [74] деректері негізінде құрастырылған

Қуаттар жүктелуінің төмен болуы құрал-жабдықтардың тозғандығына,

технологияларың ескіргендігіне байланысты, ол - өндіріс тиімсіздігіне алып

келді [78]. Тамақ өнеркәсібінің тиімділік деңгейін өндірістік шикізатты

орналастыру анықтайды. Бұл аймақтың шаруашылықтары дақылдарды егу мен

мал басы санының рационалды құрылымына ие болып, өңдеушілердің шикізат

қажеттіліктерін толық қанағаттандыруы керек. А/ш өнімдердің басым бөлігі

(жылдам бұзылатындары) шаруашылық цехтарында өңделеді. Цехтар жоқ

жерлерде көп бөлігі бұзылып, өндіріс шығындарын жаппайтын бағалармен

сатылады не малға беріледі. Ірі емес өңдеу цехтарын салу көп қаражатты қажет

етеді, оларда шикізат қажетті деңгейде терең өңделмейді. Қант, сүт, ет өнімдері

өндірісінде жергілікті кәсіпорындар шетелдік «ингредиенттермен» жұмыс

істейді. Алдыңғы жылы шикізаттық бағыттағы импорттық өнім 2 млрд доллар

асып, елдің аграрлық нарығына оң әсер етпеді.

Кесте 17 – Ауылшаруашылық өнімдердің жекелеген түрлерінің өндірісі, жан

басына шаққанда

Өнім түрлері 2011 2012 2013 2014 2015 2015/2011, %

Дәнді (күрішті қоса есептегенде)

және бұршақты дақылдары 1 628 766 1 070 993 1 064 65.3

Картоп 186 186 196 197 201 108.1

Көкөністер 174 182 190 201 203 116.7

Бақща дақылдары 75 98 101 112 119 158.7

Сойыс салмағындағы сойылған мал 51 50 51 52 53 103.9

Сүт 316 289 289 293 295 93.4

Жұмыртқа 225 219 229 248 270 120.0

Ескерту – [74] деректері негізінде құрастырылған

45

Тамақ өнеркәсібі өндірісі көлемі 2015 ж. 1 123.0 млрд теңге немесе 2010 ж.

көрсеткішінен 61.5% артық (695.2 млрд тенге). Тамақ өнеркәсібінің өңдеу

өнеркәсібіндегі үлесі 18.8%, экономиканың бұл саласына 42.6 млрд теңге

инвестиция тартылды, ол 2010 ж. көрсеткіштен 7.3% артық. Ауыл

тұрғындарына қатысты мемлекеттік жаңа әлеуметтік саясат экономиканың

аграрлық секторының дамуына жаңа дем берді.

Ет пен ет өнімдері Қазақстанның стратегиялық азық-түлік қауіпсіздігі

құрылымының ажырамас құрамдасы болып табылады. Бірақ Қазақстанда ірі

тауарлық ет өндірістер жоқ: егер 1991 ж. ет өндіру және өңдеумен шамамен 1.4

мың кәсіпорын айналысса, қазіргі уақытта олардың саны – 476. Қазақстанның

табиғи-климаттық жағдайларының әрқилылығы мал басы саны мен етті өңдеуді

аймақтарға байланысты шоғырландыруды қажет етеді.

Сурет 9 - Ет өнімдерін өндіру және оның тұтынылуы, 2010-2015 жж.

Оңтүстік және батыс өңірлердегі кәсіпорындар мүлдем жұмыстарын

тоқтатты. ОҚО-нда 4 ірі ет комбинаты тоқтап тұр. Атырау, Маңғыстау обл.-ның

өнеркәсіптік өңдеу үлестері төмен, ал Қызылорда мен Жамбыл обл.-да тек орта

қуатты бірнеше кәсіпорын жұмыс істейді. Семей, Қарағанды, Петропавлдың ірі

ет комбинаттары жаңа жағдайларда тиімсіз болып, барлығы банкротқа

ұшырады. Ет өндірісінде ең көп өсімді Алматы (21.2%), ШҚО (14.9%) және

ОҚО (11.4%) облыстары құрады. ҚР нарығындағы ет пен ет өнімдерінің

жеткіліксіздігі 2014 ж. 182.2 мың тонна құрады [79]. Дегенмен, соңғы жылдары

ет өнімдері өндірісінде де алға жылжулар орын алуда.

2015 ж. өңдеу көрсеткіштері жоғары емес, ол - өңдеу қуаттары жеткілікті

жүктелмеуінің көрсеткіш. Ішкі нарық ет өнімдерімен толық қамтамасыз

етілгендігіне қарамастан, оны экспорт көлемі жоғары емес. 2015 ж. тұтыну

құрылымында жұмыртқа өндірісі ішкі нарық қажеттіліктерін толық жабады.

Тауарлық жұмыртқа экспорты жалпы өндірістің 25% құрайды (кесте 26). Сиыр

еті импорты – 3.7%, шошқа еті – 3.9%, жылқы еті – 3.0%, қой еті – 0.01%. Құс

еті өндірісі өскенімен, импорт көлемі жоғары - 54%. Қазіргі уақытта Қазақстан

130 мың тонна құс етін тұтынады (2014 ж. өндірілген құс еті 134.2 мың тонна,

Қазақстан 2014 жылдың 8 айында 88.3 мың тонна импорттаған, оның ішінде

76 329 тонна құс еті (86%) (оның ішінде 68% - АҚШ, 15 – Ресейге, 12 –

Украинаға тиесілі (2012 ж. 192 мың тонна импорттаған).

Қазіргі уакытта ішкі нарықтағы құс етіне сұраныстың жоғарылығынан, әрі

елге кіргізудің жеңілдетілгенінен, қазақстандық нарық барынша тартымды.

Отандық құс етімен қамсыздандырылу 35%, ет және ет консервілері -26%,

шұжық өнімдері нарығында отандық өнім 72%. Бұл жерде айтатын жайт, етті-

2011 2012 2013 2014 2015

Сиыр еті Шошқа еті Қой еті Жылқы еті Құс еті

2011 2012 2013 2014 2015

Сиыр еті Шошқа еті Қой еті Жылқы еті Құс еті

46

сүтті кәсіпорындарда емізулі баладан мектеп жасындағы балаларға дейін

балалар өнімін өндіру жүзеге аспайды. Қазақстан 1986 ж. Австралия елінде

құрылған, «Керн тобы» а/ш өнімдерді экспорттаушы-елдердің халықаралық

ассоциациясына кіруді жоспарлауда. Ресейлік нарық сиыр етімен өз-өзін тек

66%-ға қамтиды. Еуропа елдерінің сиыр етіне деген сұранысы барынша не

мейілінше тұрақты және жоғары импорттық кедергілерге ие. Таяу Шығыс пен

өскелең Қытайлық экономика ет өнімдеріне деген сұранысты да өсіреді.

Сүт және сүт өнімдері. Қазіргі уақытта сүт өндірісі тұрақтанып, сүт және

сүт өнімдері өнеркәсібі оң беталысқа ие [80] (жылдық орташа өсім - 4.95%).

2015 ж. 5182.4 мың тн. өндірілген, ол 2010 ж. көрсеткішінен 198.8 мың тн.

төмен (3.6%) (2014 ж. - 323.3 мың тн.). ШҚО, ОҚО, Алматы обл.-нда

сиырлардың 41.3% шоғырланғандықтан, олар сүт өндірісінде жетекші. Сүт

өндірісінде ЖШ үлесі – 79.6%, яғни өндірілетін сүттің 82% - қазақстандық

сүтзауыттары үшін тұрақсыз шикізат көзі - жеке қожалықтардың өнімі.

Ауыл шаруашылығы құрылымында 2 млн-ға жуық үй

шаруашылықтарында өндірілетін сүт көптеген себептерге байланысты сапа

стандарттарына жауап бермейді. Қосалқы шаруашылықтардағы мал азығының

жеткіліксіздігі (2014 ж. 1991 ж. салыстырғанда 3.7 есеге қысқарған), сүтті

сақтау мен желдету жүйесінің болмауы, асыл тұқымды мал үлесінің, өнімділік

деңгейінің (республика бойынша орташа сою салмағындағы ІҚМ еті 154 кг

құрайды) төмендігі, қаржылық жағдайы теңдестірілген рационды, қажетті

ветеринарлық талаптардың сақталуын қамтамасыз ете алмайды.

Сүт өндірісі сиырлардың өнімділігінің арттырумен байланысты, ал ол

көптеген факторларға тәуелді: селекциондық-асылдандыру жұмысына,

азықтандырудың толық-қандылығына (60%), малды ұстаудың зоогигиеналық

жағдайларына, сауу технологияларына және т.б. Бұл жерде ірі фермерлік

шаруашылықтарда мал өнімділігін арттыру шараларын жүзеге асыру жеңіл

екендігін айту қажет. Орташастатистикалық қазақстандық сиырдан жыл сайын

2 233 литр сүт алуға болады, ал Ресейде - 3 500, Беларусьте – 3 000, Германияда

– 6 923, Канадада – 7 962, АҚШ-да – 9 219 [81]. Негізгі сүт өндіретін өңірлер

Алматы, СҚО, ОҚО (43%), ал а/ш кәсіпорындар мен ШФҚ-дағы өңделген сүт

пен кілегей өндірісіне Ақмола (өсім 455%) СҚО (өсім 325%), Қостанай (өсім

228%) облыстарындағы өндіріс өсімі себепкер. Аталған облыстар және Алматы

обл. өңделген сүт пен кілейдің 73% өндірісін қамтамасыз етеді.

Кесте 18 – Сүт өнімдері өндіру көлемі, 2010-2015 жж., тонна

Көрсеткіштер 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2015/

2010

2015/

2014

Өңделген сұйық сүт 294957 338505 372500 440347 472866 453646 153.8 95.9

Қатты түрдегі сүт 2612 2880 1794 2402 3080 3425 131.1 111.2

Сары май 14000 14577 12245 14075 18794 16564 118.3 88.1

Ірімшік және сүзбе 16342 17 595 19 177 22120 22211 30104 185.3 135.5

Йогурт, кілегей 115676 135744 156288 180189 179790 185519 160.4 103.2

Ескерту – [74] деректері негізінде құрастырылған

Кесте 19 - Тамақ өнімдерінің импорт пен экспорт көрсеткіштері, 2010-2014 жж., мың тонна

Өнімдер

2011 2012 2013 2014 2015

импорт экспорт

ішкі

нарықтың

қам-з

етілуі, %

импорт экспорт

ішкі

нарықтың

қам-з

етілуі, %

импорт экспорт

ішкі

нарықтың

қам-з

етілуі, %

импорт экспорт

ішкі

нарықтың

қам-з

етілуі, %

импорт экспорт

ішкі

нарықтың

қам-з

етілуі, %

Шұжық

өнімдері

31.6 0.0001 53.0 34.7 0.0147 53.2 36.0 0.03 53.7 33.7 0.3 55.6 33.2 0.4 55.0

Еттен

жасалған

көнсервілер

5.3 0.6 62.4 6.7 1.5 67.0 6.2 0.8 65.8 5.8 1.5 69.5 4.8 0.9 72.7

Өңделген

сүт

40.2 0.5 89.5 37.2 1.6 91.3 41.0 18.9 95.2 42.2 20.9 95.7 46.3 7.6 92.1

Қышқыл

сүтті

өнімдер

31.2 1.6 82.1 33.1 2.1 83.4 36.6 3.9 84.6 32.9 6.3 87.1 32.4 4.4 86.9

Күнбағыс

майы

156.6 21.1 60.0 94.7 35.2 75.5 116.8 34.0 70.6 118.9 48.4 73.5 166.4 43.7 63.6

Жеміс-

көкөніс

консервілері

82.6 1.7 17.6 51.3 1.1 24.4 110.2 1.0 22.2 114.4 0.8 15.5 98.7 1.2 17.3

Сары май 7.3 0.0121 66.4 8.1 0.0279 60.0 8.8 0.24 62.1 10.3 0.1 64.6 7.6 3.1 78.7

Ірімшік пен

сүзбе

22.8 0.6 44.2 22.4 0.7 46.8 22.6 0.5 50.0 22.3 0.7 50.7 21.0 1.5 60.7

Маргарин 27.1 6.9 27.3 7.0 27.9 7.1 29.6 6.8

Макарон

өнімдері

25.0 12.5 92.1 25.6 23.5 99.0 27.7 23.9 97.5 28.7 20.5 94.5 31.1 15.5 91.4

Ұн 7.3 1901.9 197.0 2.5 2218.9 223.6 1.4 1875.8 193.4 2.6 1844.8 190.3 5.9 1822.7 194.4

Жарма 23.4 66.7 150.0 34.2 49.7 111.4 26.9 59.4 120.5 34.7 58.1 112.7 32.8 71.8 122.5

Қант 183.7 6.6 57.1 267.0 2.2 35.5 107.8 14.3 75.5 164.8 2.5 68.0 185.2 0.6 56.4

Ескерту – [82] деректері негізінде құрастырылған

48

Құрғақ сүт өндірісі көлемі 2015 ж. 2014 ж. салыстырғанда 19 220 тонна, (-

4.0%), сары май өндірісі - 2 230 тонна кем (-11.9%). 2010ж. салыстырғанда

барлық көрсеткіштер бойынша өнім көлемдері өскен (кесте 19). Қазақстанда

жалпы қуаттылығы жылына 3.5 млн тонна сүт құрайтын шамамен 183

сүтөңдеуші кәсіпорын сүт өнімдерін шығарады (оның ішінде ірі және орталары

– 25), олардың 66% модернизациаланған. Бұл қуаттар қосымша 1 млн тонна сүт

өндіруге жеткілікті, олардың толық жүктелмеуінің негізгі себебі сапалы

шикізаттың болмауы болып отыр. Бұл жерде, Қазақстанның ДСҰ-на кіруіне

байланысты сүт және сүт өнімдерін тұтыну деңгейінің күтілетін төмендеуі,

Ресей, Беларусь, Қырғызстан және т.б. ел кәсіпорындары тарапынан төнген

бәсеке жағдайында фермерлерді қолдау қажет.

1990 жылдарда сүт өндiрiсiнiң жалпы көлемiнiң 61% және ет өндiрiсiнiң

жалпы көлемiнiң 71% өңделдi. Қазақстан сүт Одағының мәліметтері бойынша

өндірілген шикізаттың тек 1/3 бөлігі өнеркәсіптік өңдеуден өткізіледі. Өңдеу

деңгейiнiң төмендеуiне байланысты фермерлер сүттiң - 92% және еттiң - 85%

дейiн алқашқы өңдеусiз сатуға мәжбүр. Отандық кәсіпорындар оралған сүт

өнімдерімен тұтынушы қажеттіліктерінің тек 27% қамтамасыз етеді. Елде

өндірілетін тамақ өнімдерінен отандық сүт өнеркәсібіне 17% үлес тиесілі [83].

Кесте 20 - 2015 жылдағы а/ш өндірістегі өндіріс пен өңдеу көрсеткішері

Көрсеткіштер Өндіріс, мың тонна Өңдеу үлесі, % Ішкі нарықтың

қамтамасыз етілуі

ІҚМ еті 416.8 31 97.9

Қой еті 165.0 31 100.0

Жылқы еті 101.4 31 96.9

Шошқа еті 95.2 31 98.4

Түйе еті 6127 31 -

Құс еті 146.1 31 48.8

Сүт 5182.4 28 100

Жұмыртқа 4736.9 - 101.7

Бидай 12 746.9 25.1 237.6

Жүгері 737.0 98.4 97.7

Арпа 2675,4 66.1 80.1

Қарабидай 2 956.0 83.4 105.4

Қарақұмық 45,4 85.5 90.4

Күріш 422.2 78.1 134.5

Картоп 3521.0 0.05 146

Майлы дақылдар 1547.6 51 -

Қант қызылшасы 174.1 - 8

Көкөністер 3564,9 2.2 139

Бақша дақылдары 2087.5 - 120.6

Ескерту – ҚР АШМ және ҚР ҰЭМ ресми сайттары деректері негізінде құрастырылған

Құрғақ сүттің негізгі импорттаушылары – Ресей (18%) мен Беларусь (16%).

2015 ж. қаңтар – сәуірінде бұл көлем, сәйкесінше 2236.5 тонна және 1948.4

тоннаҚатты түрдегі қоюландырылған сүттің үлесі 2000 ж. салыстырғанда 61%-

дан 2014 ж. 96%-ға өсті. Ірімшік пен сүзбе 2.4 есе өсіп, 50%-дан асты. Ал сары

майдың үлесі 63.3%-дан 28.5%-ға, қоюландырылған сүт, сәйкесінше, 98.5%-

49

78.8%, балмұздақ 67.3%-23.6% қысқарған. 2014 ж. 2013 ж. салыстырғанда

тамақ өнімдері саласының өсу қарқындары 2 есе баяулады.

Қазақстанның КО мен ДСҰ енуінен азық-түлік өнімдері импорты өсті:

2010-2011 жж. КО елдерімен импорт 14-41%, ал экспорт – 4-7% өссе, 2012ж.

импорт 2.5%, ал экспорт 25.8% өсті. Импортқа тәуелділік

жоғарытехнологиялық өнімдер бойынша сақтауда. Соңғы 5 жылда орташа

алғанда жоғары үлес жеміс-көкөніс консервілері - 42%, ірімшік пен сүзбе -

51%, шұжық өнімдері - 46%, қант - 42%, ет консервілері - 40% және сары майға

– 36.4% тиесілі. Отандық өңдеу өнеркәсібі дамымағандықтан, жыл сайын терең

өңделген өнімдер импортына 1.9 млрд долл. шамасында қаражат жұмсалады.

Ел Үкіметі барлық мүмкіндіктерді бағалап, теңгенің еркін айырбас бағамын

енгізіп, инфляциялық таргеттеуге көшті. Импорт өсімі тамақ өнімдері бойынша

сауда балансының тұрақты кері сальдоны қалыптастырды. 2015 ж. а/ш шикізат

пен тамақ өнеркәсібі өнімдері экспорты көлемі 6.5% (0.9 млрд АҚШ долл.),

импорт көлемі 21.6% қысқарып, 2.3 млрд АҚШ долл. құрады. Тамақ

өнімдерінің сыртқы саудасында ТМД елдеріне – импорт бойынша 59%, экспорт

бойынша - 61%, оның ішінде жалпы импортталатын өнімдер көлемінде РФ-

75% тиесілі. Ел астыққа деген қажеттіліктерін толық қанағатандырады

(жекелеген жылдары экспортқа 5-10 млн тн. астық шығарды). Импорттаушы –

елдермен тұрақты байланыс - ұн үгу өнеркәсібін дамытуға мүмкіндік береді.

2015 ж. ішкі нарықтың отандық өнімдермен қамтамасыз етілу

көрсеткіштерінде импорт үлесінің жоғары екендігін көруге болады.

Көкөністер мен бақша дақылдарын өңдеу де Қазақстандағы басымды

бағыттардың бірі болып табылады. Ел қоңыржай – шұғыл континенттік

климаттық жағдайларда орналасқандықтан, ашық топырақта балғын жемістерді

өсіруге кері ықпал етеді. Жеміс-көкөніс өнімдері өндірісіне маусымдылық тән,

сондықтан тұрғындарды жыл бойы толық қамсыздандыру импорт немесе елде

дұрыс жолға қойылмаған жылыжай шаруашылықтары есебінен жүзеге асады.

Отандық консерві өнеркәсібінің жеткілікті дамымағандығынан, ел

консервіленген, мұздатылған, кептірілген көкөністерді импорттайды. Өткен

ғасырда қуатты болған сала 90-жылдардың ортасында тар ассортиментті

бойынша өнім шығаратын ұсақ өндіруші цехтар деңгейіне түсіп, өз жұмысын

тоқтатты. Көкөніс өндірісінің негізгі көлемдері климаттық және географиялық

жағдайлары көкөніс өсіруге қолайлы Алматы, Жамбыл, ОҚО және ШҚО-да

шоғырланған. ОҚО-дағы көкөнiс, жемiс-жидек өңдейтiн, технологиялық

жағынан германиялық құрал-жабдықпен жарақтандырылған қуаттар (жылына

90 мың тонна) кәсiпорындарда шикiзат сатып алатын айналым қаражатының

жоқтығынан 5-10% пайдаланылады [84]. Көкөніс-жемістерді өңдеу өнеркәсібін

талдау жыл сайын 85.0 млн тг.-ден астам өңделетіндігін көрсетті [85].

Бүгінде бұл салада 46 кәсіпорын бар (2010 ж. салыстырғанда 17.9%

қысқарды. Республикалық өңдеу өнеркәсібіндегі үлесі - 0.5%, ол - өңдеу

деңгейінің төмендігін көрсетеді. 2014 ж. көкөніс-жеміс өнімдері импорты

(Өзбекстан, Қытай, Қырғызстан, Тәжікстанға 80-85% үлес тиесілі) 500.7 мың

тн. құрады, ақшалай нысанда 246 млн АҚШ долл., экспорт 13 млн АҚШ долл.

құрады. Республикадағы көкөніс қоймаларының жалпы көлемі 700 мың тонна,

50

олардың 600 мыңы кеңестік кезеңнен қалған қоймалар. Сондықтан да, картоп

өнімдері шығындары 20%. Картоп және көкөніс шаруашылығы ҚазҒЗИ

мамандарының мәліметтеріне сай, картоп өсірумен айналысатын фермер

қоймалары болмағандықтан, олар өнімдерін асығыс сатып (экспортың 70%

үлесі тиесілі Ресей мен Өзбекстанға 2014 ж. 6.7 мың тонна сатылған), ал көктем

кезінде қайтадан импорттауға мәжбүр. Мамандардың пікірінше, елде 2.0 млн

тонна көлемге ие көкөніс қоймаларын салу қажет. Қырғызстан (49%) мен

Пәкістан (28%) елге импортталатын картоптың негізі жеткізушілері.

Кесте 21 - Көкөніс өнімдерін өңдеудің негізгі көрсеткіштері, 2010-2015 жж.

Көрсеткіштер 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2015/

2014

Қызмет ететін кәсіп-

орындар, бірлік 56 50 46 43 38 46 121.0

Жеміс пен көкөніс

шырындары, мың тонна 180.1 223.8 188.2 173.5 166.5 135.7 81.3

Көкөніс консервілері, тн 3168 8900 5733 4063 3384 5186 153.2

Жеміс консервілері, тн 860 1777 1356 1616 295 2013 6.8 есе

Қызанақ консервілері, тн 12820 10395 10402 10331 11981 9957 83.1

Өнеркәсіптік өнім көлемі,

млн теңге 68261 87580 79788 82106 80367 85579 106.5

Ескерту – [74] деректері негізінде құрастырылған

Зерттеу нәтижелеріне сай, өңдеу өнеркәсібі дамуының негізгі үш кри-

терийін - нарықтағы импорт үлесі, экспорт үлесі, шикізаттың болуы – ескерсек,

отандық тамақ өнеркәсібі табиғи шикізаттан даярланған өнім өндіру тәжіри-

бесіне ие болғандықтан, тұрғындарды тамақтанудың ғылыми-негізделген

нормалары бойынша өзіндік азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етіп және

экспортқа шығаруға қажетті тарихи және табиғи факторларға негізделген

өндірістік әлеуетке ие. Қазақстан табиғи, экологиялық таза шикізаттан

өндірілген өнім сыртқы нарықтарға шығуда артықшылықтарға ие болады.

Көптеген а/ш өнімдерді өндіру залалды болып отырған шақта, нарықта

қалыптасқан бағалар тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының рентабельді қызметін

кепілдендіргенімен, өңдеу саласының жағдайы да жақсы емес, қол жеткізілген

рентабельділік деңгейі кеңейтілген ұдайы өндіріс жүргізуге мүмкіншілік

бермейді. Қазақстанның тамақ өнеркәсібі саласының дамуына жасалған талдау

олардың дамуын тежеуші келесі кедергілерді анықтады:

- негізгі мал басы жұртшылық шаруашылықтарында шоғырланғандықтан,

мал өнімділігі төмен, табиғи жайылым мен көгалдар тиімді пайдаланылмайды;

- елде шикізаттың бар болғандығына (қалыптасқан шикізаттық аймақтар

бұзылған) қарамастан, сапасы төмен, шикізатты дайындау, тасымалдау және

сақтау логистикасының дамымағандығын. Өңдеушілер импорттық шикізатпен

жұмыс істейд (зауыттар өңдеуге қажетті шикізатты Ресей, Беларусь,

Қырғыстаннан сатып алады), қуаттар толық жүктелмеген.

- мемлекеттік қолдау механизмі негізінен ірі кәсіпорындарға

бағдарланғандықтан, шағын және орта шаруашылықтар қолдау шаралары

51

жетілдірілмеген (энергиятасымалдаушылар мен теміржол тасымалдау

тарифтары үнемі көтеріледі; айналым құралдарына қолжетімділік төмен);

- сауда-логистикалық инфрақұрылымның дамымағандығы - азық-түлік

нарығында өнімнің негізсіз қымбаттауына әкеледі;

- АӨК кәсіпорындары арасындағы өзараесеп айырысу жүйесі жетілмеген

(ұсақ шаруашылықтардың саланы инновациялық негізде дамыта алатын ірі

кәсіпорындармен кооперациясы іске аспайды);

- кәсіби білікті кадрлар жеткіліксіз;

- ғылыми және ақпараттық қамтамасыз ету жүйе жоқ;

- кейбір ауыл шаруашылығы басқармаларының орнатқан шектеулері

нәтижесінде мемлекеттік субсидиялауға қол жетімділік деңгейі де төмен.

Шаруашылық қызметтің әртүрлі кезеңдерінде уақытылы назарға

алынбаған тәуекелдер кері салдарларға алып келіп, рентабельділікті

төмендетеді. Бұл жерде мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру бәсекеге

қабілетті өнімі өндірісі артып, ол өз кезегінде, терең өңделген а/ш өнімдерге

деген импорттық тәуелділікті жояды, а/ш өнім өндірісі көлемі 1.5 есе, АӨК

өнімін өткізуден экспорттық түсім 20% өсіріп, негізгі азық-түлік өнімдері

бойынша ішкі нарықтың 80% деңгейінде болады [86].

Тамақ және өңдеу өнеркәсібінің алдында тұрған негізгі міндет - өндірістің

өзіндік құнын төмендетудегі басымды даму бағыттары:

1) Өңдеу өнеркәсіптерін шикізатпен қамтамасыз ету мақсатында а/ш

өндіріс көлемдерін арттыру, ол үшін өңдеу кәсіпорындарын жаңарту, қайта

құрылымдау, жаңа кәсіпорындар салуды қамтамасыз ету;

2) Тамақ өнімдері сапасын жақсартып, ассортиментін кеңейтуге, еңбек

өнімділігін жедел арттыруға, өнім дайындаудың материалсыйымдылығы мен

энергиясыйымдылығын төмендетуге мүмкіндік беретін ілгері,

ресурсүнемдеуші, инновациялық технологияларды ендіру және алдыңғы

қатарлы техниканы қолдану арқылы өндірісті әртараптандыру;

3) Өнім өткізудің тиімді арналарын қалыптастыру;

4) Аралас а/ш өндірістердің қызметтерін біріктіру негізінде тік және

көлденең интеграция орнату, яғни жақын орналасқан өздерінің өндірістеріне

маманданған агроқұрылымдармен кооперациялану бойынша тиімді шаралар

кешенін әзірлеу, оның ішінде жеке қосалқы шаруашылық пен өңдеуші салалар

кооператив құруда бірдей көзқарас танытуға бағыттау;

5) Менеджерлердің, технологтар мен жұмысшы-операторлардың кәсіби

біліктілігін арттыру мен оларды қайта оқыту бойынша жүйе дайындау.

2.3 ҚР АӨК қызмет ететін нарықтардың заманауи жағдайын талдау

Агроқұрылымдардың инновациялық технологияларды қабылдауы, сол

арқылы кәсіпорынның нарықтық мүмкіншіліктерін, тұрақты және тиімді

қызмет етуін, яғни бәсекеге қабілеттілік әлеуеті ауыл шаруашылығына қызмет

ететін салалардың қызмет көрсету сферасының дамуы маңызды (сурет 11).

Ауылшаруашылық машиналар мен механизмдер нарығы. Қазақстандық

авторлар, атап айтқанда, Т.И.Есполов, Р.Ю.Куватов, У.К.Керимованың

пікірінше, АӨК мемлекеттік реттеу – а/ш өнімді, азық-түлікті, шикізаттық

52

тауарларды өндіру, өңдеу, және өткізу, өндірістік-техникалық қызмет көрсету

және материалдық-техникалық жарақтандыру болып табылады [25, б. 136].

А/ш өндірісті табысты жүргізудің шарты - теңдестірілген, қажетті

талаптарға жауап беретін, бірақ отандық экономиканың нарықтық қайта

құруларының соңғы 25 жыл ішінде тым нашарлап кеткен МТП бар болуы.

Бүгінде ауыл шаруашылығына мемлекеттік бюджеттен субсидиядар мен

дотациялар бөлініп, салық жүктемесі жеңілдетіліп, шетелдік инвесторлар

тартылып жатқандығына қарамастан, шешімін таппаған мәселелер бар.

Сурет 10 - Ауыл шаруашылығында қызмет ететін нарық түрлері

А/ш техникалар паркының жарақталу деңгейін зерттеу МТП өзінің

құрылымы мен құрамы бойынша қажетті өнім көлемі өндірісі үшін трактор,

комбайн және жекелеген жұмыс машиналарының жеткіліксіздігі а/ш

жұмыстарды оңтайлы агротехникалық мерзімдерде жүргізуге мүмкіндік

бермейтіндігін көрсетті. 90-шы жылдардың басында республика

кәсіпорындарында жалпы қажеттілікті 27% қамтамасыз ететін а/ш техника

түрлері шығарылған. Республиканың тәуелсіздік жылдары тракторлар саны

Қызмет көрсету

нарығы

Мелиоративтік қызметтер

Ауыл

шаруашылығына

қажетті

материалды

техникалық

ресурстар нарығы

Сауда саласы

нарығы

Ауылшаруашылық нарық

Ауылшаруашылық машиналар мен механизмдер нарығы

Материалды-өндірістік қорлар (жанар-жағар май, энергия,

өнеркәсіптік шикізат пен материалдар)

Минералды тыңайтқыштар нарығы

Мал шаруашылығы үшін мал азығы нарығы

Ақпараттық (байланыс қызметтерін қоса алғанда) қызметтер

Консалтинг

Ғылыми-техникалық қызметтер

(элиталық тұқым шаруашылығын қоса алғанда)

Техникалық (егер ауылшаруашылық кәсіпорын мамандандырылған

кәсіпорындардың қуаттарын пайдаланатын болса)

Ветеринарлық қызметтер

Жерге орналастыру

Дилерлік және дистрибьюторлық ұйымдардың қызметі

Көтерме және бөлшек сауда кәсіпорындарын қызметі

Қоғамдық тамақтану кәсіпорындары қызметі

Қайта өңдеу кәсіпорындары қызметтері

53

30%, астық комбайндар 44.5% қысқарып кетті, а/ш техниканың ескіруі 80%

құрады. Техника бірлігіне жүктеме нормативтен 1.6 есе артық, нәтижесінде

еңбек өнімділігі АҚШ салыстырғанда 90-ж. 5-6 есе болса, қазір 12-15 есе артта.

Фермерлердің өндіріс құралдары ретінде табиғи ресурстарды қолдану-

ының өзі жоғары рентабельді, тиімді өндірісті қарастырады. АӨК материалды-

техникалық ресурстарын барынша тиімді пайдаланып, олардың уақытылы

ұдайы өндірісі арқылы залалды кәсіпорындар санын қысқартуға болады [87].

АӨК жағдайды қалпына келтіру үшін ғылым мен техниканың жаңа

жетістіктерін пайдалану деңгейін арттыру кезінде ғана мүмкін балады.

Отандық а/ш машина құрастыруды қалпына келтіру және заманауи а/ш

техниканы меңгеру тауарөндірушілерді кем дегенде 50% қамсыздандыруға

мүмкіндік береді. Ол өз кезегінде, 1990 ж. деңгейімен салыстыруға болатын

тиімді қызмет ететін МТП құрастыруға мүмкіндік береді.

А/ш техникаларының отандық өндірісі - жетекші өндірушілердің («Минск

трактор зауыты», Гомсельмаш», Ростсельмаш») құрастыру өндірісі:

«Агромашхолдинг» АҚ, «Агротехмаш» ЖШС, «СемАЗ» ЖШС, «Вектор»

Комбайн зауыты, «ДонМар» ЖШС, «Казтехмаш» Машинақұрастыру зауыты,

«Харвест» Агрофирмасы және т.б. Қазақстанда 3 облыста комбайн өндіріледі,

оның ішінде, Қостанай дизель зауыты базасындағы «АгромашХолдинг» АҚ

астық комбайын өндіріс басқа облыстармен салыстырғанда тұрақты - жалпы

өндірістің 82% құрайды. Өндірістік қуаттылығы жылына 800 комбайн. 2014 ж.

шығарылған жалпы машиналар көлемі 400 бірлік құрады. Белорус зауытымен

орнатқан ынтымақтастық негізінде 2 000 астам комбайн өндірілген.

Республиканың 5 облысында тракторлар өндірісі бар – елдегі трактор

өндірісінің 92% - ШҚО-на тиесілі (тракторлар 2014 ж. тек осы облыста

өндірілді). ШҚО тракторлар өндірісі «СемАз» кәсіпорыны базасында «Беларус»

маркасының тракторларын құрастыруға негізделген. Дән сепкіштер мен егіс

кешендері «ДонМар» кәсіпорында жүзеге асады (Қостанай обл.).

Астық комбайн жақталары Қостанай, Қызылорда, СҚО, өндіріледі. А/ш

техника мен бөлшек құралдар шығаруға бағдарланған 150 зауыт пен жөндеу-

қалпына келтіру кәсіпорын қызмет етеді. Бұл зауыттар 390 а/ш мақсаттағы өнім

түрлерін шығарады. Отандық тауарөндірушілер а/ш машиналары сегментінде

(сауу кешендері, а/ш өнімдерді өңдеуге арналған машиналар және т.б.),

«қосалқы бөлшектер мен компоненттер» - 50% астам үлеске, комбайндар мен

ілулі құрал-жабдықтар сегментінде ең аз үлеске ие.

Кесте 22 - ҚР ауылшаруашылық машиналардың саны, жыл басына

Техника түрлері 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Тракторлар 156 037 156 656 155 580 153 815 152 800 153 100 152 000

Комбайндар 48 032 49 503 46 997 46 610 45 600 45 300 42 000

Тұқымсепкіштер 91 599 90 960 77 187 89 233 89 700 90 000 86 100

Егіс кешендері 1 995 2 408 2 651 2 788 3 030 3 124 3 500

Дестелегіштер 15 439 15 200 15 233 14 955 16 100 15 000 15 600

Ескерту – ҚР АШМ ресми сайтының деректері негізінде құрастырылған

54

ҚР АШМ мәліметтеріне сай, 2009-2015 жж. аралығында тракторлардың

саны – 4 037 бірл., комбайндар – 6 032 бірл., тұқымсепкіштер – 5 499 бірл.,

дестелегіштер - 161 бірл. қысқарып, егіс кешендері ғана 1 505 бірл. көбейіп

отыр, оның ішінде, 2014 ж. Ақмола обл. комбайындардың жалпы саны 9554

бірл., Қостанай обл. - 11 550 бірл., СҚО - 9 775 бірл.

Ел экономикасына машина құрастыру саласының ықпалы зор: а/ш

машиналарды құрастыру өндіріс көлемдерінің өсуі болат, резина, пластик,

құрал-жабдықтар мен химия өнімдері өнірісін ұлғайтады, жүйелі компоненттер,

интегрирленген инженерия қызметтерінің, шағын және орта инженерия,

бағдарламалық қамсыздандыру жеткізушілерінің өзара байланысы артады.

Қазақстан да жыл сайын шамамен 16 млн га егіс алқаптары өңделеді. Егін-

жинау жұмыстарын өткізуге 150 мыңнан астам трактор, 90 мыңнан астам

тұқымсепкіштер, 340 мың топырақ өңдейтін техника түрлері, 44 мың астық

комбайындар жұмысқа тартылады. Олардың маусымдық жұмыстарды орын-

дауға дайындық коэффициенті 0.8-0.98 аралығында [88].

Қазіргі күнде фермердің қолындағы машиналар мен құрал-жабдықтардың

абсолютті көлемі өсіп отырғанымен, а/ш техникалар паркы қатты ескірген: 82%

астам астық комбайындар мен тракторлардың орташа жасы 10-ж. астам, 50% -

15 ж. астам, ал пайдаланудың нормативті мерзімі 8-10 ж.

Сурет 11 – ҚР МТП пайдалану мерзімдері бойынша құрылымы, %

ҚР АШМ мәліметтеріне сай, Қазақстандағы барлық пайдаланатын астық

комбайндардың 17.9% және тракторлардың 10.9%, соқалардың 9.1%, тұқым

сепкіштердің 8.7% пайдаланудың амортизациялық мерзіміне дейінгі кезеңде.

Барлық негізгі өндірістік қорлардың 82-93% ескіргендігі дәрежесі бойынша

алмастыруды талап етеді, есептен шығаруға жатады; қосалқы бөлшектер мен

құрамдастардың сапасы едеуір төмендеп кетті; техникаларды жөндеу қазіргі

уақытта ауылшаруашылық кәсіпорындардың шеберханаларында іске асады.

Кесте 23 – Ауылшаруашылық техникасын сатып алу, бірлік

Техника атауы 2005 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Жалпы

Тракторлар 1 302 1 914 950 845 1 382 1 856 1 874 1 780 11 903

Комбайндар 1 461 1 785 1 150 630 1 157 1 059 1 070 1 100 9 412

Жатқалар 376 251 172 214 231 310 290 305 2 114

Дәнсепкіштер 1 362 717 430 242 433 464 340 270 4 258

Егістік кешендер 417 498 334 92 99 203 205 120 1 968

Барлығы 4 918 5 165 3 036 2 023 4 046 3 892 3 779 3 575 29 434

Ескерту – ҚР АШМ ресми сайтының деректері негізінде құрастырылған

Амортизация мерзімдерінен ұзақ пайдалану оларды жұмыс жағдайында

ұстап тұру үшін негізсіз жоғары ағымдық шығындарға алып келеді, ол өз кезе-

0,5 2,4 0,2 1,11,1 3,8 0,7 1,29,3 11,7 8,2 6,489,1 82,1 90,9 91,3

Тракторлар Астық жинайтын

комбайндар

Соқалар Дәнсепкіштер

4 жылға дейін 4 пен 7 жылы арасы 7 мен 10 жыл арасы 10 жылдан астам

55

гінде өндірілетін өнімнің өзіндік құнын өсіріп, сала табыстылығын төмендетеді.

Соңғы 6 жылда тракторлар жылына орташа алғанда 1.45 мың бірл., астық

комбайндар – 1.03 мың бірл., жатқалар – 254 бірл., дәнсепкіштер – 365 бірл.,

егіс кешендері – 180 бірл. (2000 ж. салыстырғанда 3-5 есе жоғары) дегенмен,

а/ш техникасының істен шығуы оны енгізуге қарағанда 7-8 есе жоғарылығынан,

материалды-техникалық базаның жай-күйіне едеуір ықпал етіп отырған жоқ.

МТП орташа жаңару үлесі 10 жылда тракторлар – 9.3%, астық

комбайындар – 27.8%, жатқалар – 18.5%, дәнсепкіштер – 8.5%. 2014 ж. берілуі

қажетті субсидиялар толық көлемде берілмегендіктен, трактор, егу кешендерін,

дән сепкіштерді жаңарту орындалмаған (астық комбайындар 66.6% көлемінде

жаңартылған). ҚР АШМ деректері сай, қажеттітехнологиялық деңгейдегі

негізгі а/ш техникаларының (егіс кешендерінен басқасы) жаңару қарқындары

жылына 10-12.5%: тракторлардың жаңару деңгейі 1.2%, мал азығы

комбайндары - 1.9%, астық комбайндар – 2.8%, егістік кешендер – 0.6%,

жатқалар – 1.6%, дәнсепкіштер – 0.4%; ал облыстар бойынша тракторлар мен

астық комбайндардың жаңару деңгейі, сәйкесінше, БҚО (0.8%, 0.1%),

Қарағанды (13%, 1.7%), Қостанай облыстары (0.7%, 1.7%) бойынша бұл

көрсеткіш төмен. Соңғы 5 жыл ішінде Алматы (1470), ОҚО (1264.), Қостанай

(1000), СҚО (982), Ақмола (910) обл.-нда тракторлар барынша жаңартылған.

Астық комбайндар мен егіс кешендерін сатып алу бойынша жетекші

орындарға, сәйкесінше, Ақмола (1293; 235), СҚО (1206; 302), Қостанай (1189;

120) облыстары ие. ОҚО (47) мен Қызылорда (43) облыстары ғана мақта мен

күріш комбайндарын сатып алады.

МТП жаңарудың баяулығы, ең алдымен, техниканың қымбаттығы және

ақша қаражатарының жеткіліксіздіге байланысты. Тауарөндірушілердің

табыстарының 58% банктер алдындағы міндеттемелерді төлеуге жұмсайды.

Шаруашылықтардың техникалық жарақталғандығы сұрақтарын шешу

кезінде машиналар паркын құрастырғанда бір технологиялық операцияны

орындайтын 1-2 марканы таңдаған жөн. Шаруашылықта бір марканың

техникасының болуы механизаторлар үшін де, инженерлер үшін де қолайлы.

Техникаларды жеткізетін компанияларды таңдаған кезде дилерлік ұйымдардың

техникалық сервиске кепілдігі маңызды. Дегенмен, техникамен жарақталудың

сандық көрсеткіштері төмендегендігіне қарамастан, а/ш өндірісте энергиялық

қамсыздандырылу деңгейінің тым төмендеуі байқалмайды. Соңғы жылдары

отандық тауарөндірушілер әлемдік тауарөндірушілердің барынша

жоғарыөнімділікті техникасын сатып алуда (97% а/ш техникасы импортты).

Нәтижесінде а/ш өндірістің энергиямен қамтамасыз етілуі 2002 ж.

салыстырғанда 19.5% өсіп, 165 ат күші немесе 100 га егістікке 123 кВт құраған.

Салыстыру үшін Ресейде а/ш өндірістің энергиямен қамсыздандырылуы 259

кВт, Германия, Голландия, Италияда - 350 кВт, Францияда - 364 кВт,

Ұлыбританияда - 404 кВт, АҚШ – да - 405 кВт. Бұл жерде, жалпы санда

«Horsch», «John Deere», «Case», «Morris» жоғары өнімділікті егін кешендері

4.9% құрайды, олар 35.2% егіс алқаптарын себеді [86].

Жоғарыөнімділікті астық импорттық техникамен қатар, едеуір үлкен үлес,

75% Кеңес Одағынан келе жатқан, өзінің амортизациялық қызмет ету

56

мерзімдерін атқарып болған, «Енисей», «Нива» және «Эффект» комбайндарына

тиесілі. Сонымен қатар, К-744P, ХТЗ-181, ХТЗ-17221, Беларус-121, Беларус-

1523 тракторлары басқа да ТМД елдерінің жаңа модельдері сатып алынады.

Орташа алғанда, бір жинайтын техникаға 340 га егіс алқабынан келеді, ол 80-ші

жылдардың нормативі 250 га-дан 1.4 есе артық. Негізгі өнеркәсіптік-өндірістік

қорлардың тозуы 43-80%, ал машиналар мен жабдықтар - 40%. Бірақ 1 трактор

мен 1 астық комбайнға түсетін жүктеме шетелдерге қарағанда анағұрлым

жоғары болғандықтан, а/ш техниканың істен шығуы да жылдам болып отыр.

Қазіргі уақытта Қазақстанда 1000 га дәнді дақылдарға 4 комбайннан келеді, ал

Канадада – 9, Италияда – 17, Германия - 20. Машиналармен жеткіліксіз

жарақталу агротехникалық операцияларды орындау мерзімінің ұлғайуына

өсуіне, нәтижесінде астық сапасының төмендеуіне алып келеді [89].

А/ш өндірісте қуатты техниканы қолдану және заманауи ілгері

технологияларға жедел өту а/ш өндірістің сапалық деңгейін арттыруға, яғни

агротехникалық шаралардың талаптары мен мерзімдерін сақтауға мүмкіндік

береді, жерді жырту тереңдігі сақталады, жинау кезінде шығындар азаяды, ол

өз кезегінде өзіндік құнның, қосымша шығындардың төмендеуіне, жалпы өнім

жинау көлемінің артуына алып келеді. Сондықтан да, келешекте жаңа

жоғарытиімді баламалар есебінен а/ш техникасын қайта жарақтау қажет,

тракторлар паркы құрылымында жоғары тарту классының заманауи

тракторлардың үлесі 9% аспайды: атап айтқанда: «Катерпиллер» типінің

қуаттылығы 180-220 л. әмбебап шынжыр табанды тракторлары; жетекші

әлемдік фирмалардың («Fendt», «New Holland» және т.б.) қуаттылығы 150-160

л. 180-220 л. доңғалақты тракторлары; «Cleine», «Lemken», РАУ, «Конкорд»,

«Amazonen-Werke» типінің құрамдастырылған топырақ өңдейтін және егін

егетін жоғарыөнімділікті агрегаттары; жоғарыөнімділікті астық комбайндар

(«Claas», МДВ «John Deere», «New Holland», «Case»); мал азығын жинайтын

машиналар («Claas», «Moro»); егін жинағаннан кейін қолданылатын, астықты

тасымалдау, сақтау машиналары мен құрал-жабдықтар [90].

Сурет 17 2015 ж. 3 және 4 тарту классының тракторлары 1990 ж.

салыстырғанда 75% ұлғайған, ал 5 тарту классының тракторлары 13%

қысқарған. Сонымен қатар, механизатор кадрлардың дефициті кезінде ірі

кәсіпорындарда пайдалану үшін қолайлы 6 және 8 тарту классының қуатты

тракторлары өндіріске енгізілген және олардың үлесі 6% құрайды [104].

Сурет 12 –Қазақстандағы тракторлар құрылымы, тарту классы бойынша

Күрделі а/ш техникалардың амортизациясының нормативті мерзімінен (10

жыл) шыға отырып, тауарөндірушілердің жыл сайынғы қажеттілігі қолдағы

парктің 10% құрайды. Мысалы, 45 мың бірл. астық комбайндардың 4.5 мың

бірл. жаңартуға жатады. Дегенмен, заманауи техника қуаттылығы мен

өнімділігі бойынша екі техникадан әлдеқайда басып озатындықтан, түзету

53,7 46,360,9

33,24,8 2,8

3-4 тарту класс 5 тарту класс 6 тарту класс 8 тарту класс

1990

2015

57

коэффициентін енгізу қажет. Астық комбайндар үшін 1:3, сонда жылдық астық

комбайндарға деген қажеттілік 1.4-1.5 мың бірлікке төмендейді. Дегенмен, іс

жүзінде комбайндар 20-30 жыл жұмыс істейтіндіктен, әрір тұтынушы өзі

шешеді техниканы жаңарту қажеттігін [90]. Қазіргі уақытта негізгі техникалық

құралдар мен а/ш машиналардың, яғни өсімдік шаруашылығында шынжыр

табанды және доңғалақты трактор, астық комбайндары, егіс кешендері,

сонымен қатар, мал шаруашылығына арналған және өнім өңдеудің арнайы

мамандандырылған машиналар мен технологиялық құрал-жабдықтың дамыған

отандық өндірісінің болмауынан, саладағы техникалық қайта жарақтандыру

импорт есебінен қамтамасыз етіледі (97% астам техника шетелден сатып

алынады) [91]. А/ш техникасын жыл сайынғы орташа сатып алу көлемі 80 млрд

теңге құрайды, оның 20.5 млрд теңгесін отандық өндіріс өнімдері құрайды.

2015 ж. қорытындылар бойынша отандық құрастыру кәсіпорындарының

үлесіне орташа алғанда 30% сатып алынған а/ш техникасы тиесілі:

комбайндардың 49.5%, тракторлардың 34.8%, басқа техниканың - 20%. А/ш

техникасына деген қалған сұранысты импорттық өнімдер қанағаттандырады.

ҚР Кеден комитетінің деректері бойынша 2008-2014 жж. аралығындағы

негізгі а/ш техникалардың ҚР импорты кесте 24 келтірілген (импорттық

техниканың құны құны бойынша отандық баламалардан 1.5-3 есе асып түседі).

Кесте 24 –Негізгі ауылшаруашылық техникалардың импорты

Көрсеткіштер 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Жалпы

Трактор 3 740 2 339 2 057 2 465 3 090 1 292 884 15 786

Комбайн 1 996 1 369 968 977 1 040 189 181 6 720

Соқа 435 523 3 530 1 457 604 1 326 1 578 9 453

Қопсытқыш,

культиватор

674 838 1 647 7 984 7 724 9 765 4 932 33 564

Дәнсепкіш 2 016 1 176 585 800 1 443 687 598 7 305

Ескерту – [110] деректері негізінде құрастырылған

Комбайндар 2012 ж. – 1032, 2013 ж. – 749, 2014 ж. – 463. 2011-2014 жж.

аралығында комбайндар, негізінен, Германия, Италия, АҚШ елдерінен импорт-

талады. Елде тұрақты түрде а/ш техникасы мен құрама бөлшектерін жеткізуші

33 компания бар [92]. Соңғы 3 жыл ішінде трактор импорты 3 есе артық өсті.

Кесте 25 – Импортталатын тракторлардың саны мен құны, доллар

Атауы 2011 2012 2013 2014

дана құны дана құны дана құны дана құны

Нидерланды 161 10 835.1 611 45 635.4 750 49 857 498 30 871

Ресей 566 20932 803 32830 621 24 878 2 586 60 043.9

Германия 145 11 553.0 321 23 005.4 339 22 461 373 23 049.7

Швеция 67 4 105.0 130 8 398.2 306 17 830 427 24 373.6

Қытай 234 9 713,4 393 14 615.0 304 10 942 682 15 367.5

Бельгия 35 3 217.0 100 8 389.0 117 9 730 65 5 690.1

Беларусь 115 5 610 207 9 608 144 6 378 3 767 66 458.6

Франция 41 3 321.8 42 3 485.3 29 1 871 95 9 301.7

АҚШ 11 1 285.8 9 774.2 13 1 158 112 25 415.5

Ескерту – [93] деректері негізінде құрастырылған

58

1991 жылдан бері республикада жалпы а/ш техникаларды сынақтан

өткізуге жоспарлы жеткізілімдер қысқарып, 1993 ж. мүлдем тоқталған.

Дегенмен, бүгінгі тағда 66 зертхана жұмыс істейді. Оларға жүргізілген талдау

нәтижесінде елге кіргізілетін техниканың 50% стандарттарға сәйкес келмейді

және Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайларына бейімделмеген.

Импорттық техника толық мемлекеттік сынықтан өтпейді, көптеген шетелдік

компаниялар техникаларын республиканың топырақ-климаттық жағдайларына

сәйкестігін тексерістен өткізбей, шаруашылықтарға сынақсыз сатуда.

Елдің әртүрлі топырақ-климаттық факторларды, лайықты сервистік қызмет

көрсетуді есепке алмайтын және мемлекет тарапынан реттелмейтін а/ш техника

мен технологиялық құрал-жабдық импорты бұл саладағы мәселелерді

тереңдетіп, оны аймақтық белбеу шарттарында дақылдарды өсірудің агро-

техникалық талаптарын сақтауға бейімдеу қажеттігін көрсетті. Олардың

эксплуатациялық көрсеткіштерін есепке алмағанның өзіне, жөндеуге

жарамдылық деген де түсінік бар. Тракторлардың (шамамен 20 фирманың 30

маркасы), комбайндардың (15 фирманың шамамен 20 маркасы), егіс

кешендірінің (20 фирманың шамамен 25 маркасы) және басқа машиналардың

көпмаркалылығы олардың сервисін ұйымдастырып, қосалқы бөлшектермен

қамтамасыз етуде қиындықтар тұғызады [90, б. 186].

Ауылшаруашылық техникасы – өндірістік құрал-жабдыққа жатады,

сәйкесінше, оның құны да жоғары болады (автокөлікпен салыстырғанда). Оның

маусымдық қолданылуын назарға алғанда, оның қызмет ету мерзімі де ұзақ. Ал

техниканы жұмысқабілетті жағдайда ұстап тұру нарықтық қатынастармен

байланысты техникалық, экономикалық мәселелермен байланысты. Жөндеу

қызметімен байланысты әзірлемелер, Қазақстандағы бар құрал-жабдықтар

барлығы негізінен ірі шаруашылықтардың шеберханаларына және техникалық

сервис кәсіпорындарының мамандандырылған бөлімдеріне арналған. Ал ШФҚ

үшін әмбебап, кең функционалдық, эксплуатациялық мүмкіндіктерге, кіші

габариттік өлшемдер мен салмаққа ие құрал-жабдық қажет [90, б. 222].

Өзінің МТП бар фермер өз техникасын өздері жөндеп үйреніп

қалғандықтан, импорттық техниканы жөнге келтіру үшін бағысы қымбат

құрама бөлшектерді сатып алуына тура келеді. Сондықтан да, тұтынушы өзіне

қажетті техниканы сатып алмас бұрын, тексерілгенін сатып алғаны жөн. Себебі,

Қазақстан өңірлерінің қазіргі экономикалық жағдайларында компьютерлік

жүйемен толықтырылған техника фермерді шығынға батырады. Технологиялық

ҒЗИ шетелдік техниканы пайдаланған кезде елдің әртүрлі топырақ-климаттық

және шаруашылық жағдайларын, агротехникалық және экологиялық

ықпалдарын, топырықты қорғау, топыраққа жалпы қысым деңгейі секілді

факторларды назарға алу қажеттігін айтады. Ғалымдар республикада

машиналарды тексеру желілерін құру арқылы машиналарды ендірудің ғылыми-

негізделген ережелері мен нормаларын әзірлеу қажеттігін ұсынады [93].

Бұл жерде көптеген техника түрлері маусым кезінде ғана пайдаланылады;

әрбір шаруашылықта жеткілікті машиналар паркі және өздерінің жөндеу-

қызмет көрсету базасын құруы мүмкін де, мақсатқа сай да емес, өйткені

техниканың жұмыс қабілеттілігін мамандандырылған кәсіпорындар МТС ұстап

59

тұруы тиіс. Қазақстан 1993 ж. дейін мықты жөндеу-қызмет көрсету базасына ие

болған, оған 44 жөндеу зауыттары, аудандық деңгейдегі 100 астам жөндеу-

қызмет көрсету кәсіпорындары, 3000 шебер шаруашылықтар жұмыс істеген

[94]. Қазіргі таңда республиканың жөндеу-қызмет көрсету базасына 2 500

шебер шаруашылықтар, 24 жөндеу кәсіпорындары және аудандық деңгейдегі

және құрама бөлшектер дайындау мен машиналардың жекелеген буындарды

мен агрегаттарын жөндеу ге учаскелері бар жекелеген өнеркәсіптік

кәсіпорындардың 80 астам әртүрлі шеберханалар кіреді (кесте 26). Бірақ,

сервис орталықтары мен МТС техника, құрал-жабдықтармен толық

жарақталмағандықтан, олар көрсететiн қызметтердiң деңгейi төмен.

Кесте 26 – Жөндеу зауыттарының базасында құрылған а/ш техникаларын

жөндеумен айналысатын кәсіпорындар, өңірлер бойынша

Өңір Кәсіпорын

Оңтүстік «Түрген жөндеу-механикалық зауыты» (Алматы обл.)

«АгроРемМаш» (Қызылорда обл.)

«Аса-АгроПромТехника» (Жамбыл обл.)

Орталық «Агробизнес» (Қарағанды обл.)

Батыс «УральскАгроРемМаш» (БҚО)

Солтүстік «АгроРемонт», «АгроПромТехника», «ЩучинскАгроРемМаш»

(Ақмола облысы); «Тобольский РМЗ», «АгроТехМаш» (Қостанай

обл.)

«Песчанский РМЗ» (Павлодар обл.)

«Дизель», «Петропавловский РМЗ», «АгроРемМаш», «Яснополянский

РМЗ», «Летовочный РМЗ», «Жөндеуші РМЗ», «Агрореммаш»,

«Володаровский РМЗ», «ТуркестанАргоРемМаш», «Сайрам» (СҚО)

Ескерту – ҚР АШМ ресми сайтының деректері негізінде құрастырылған

Қазіргі таңда белгілі сауда маркаларының а/ш техникасын сату, лизингке

беру, сервис жекелей монополиялғандықтан, асыра пайдаланушылықтарға жол

берілуде. Жөндеу-қызмет көрсету қызметтері уақытылы емес, сапасыз эксплу-

тациялық материалдар жеткізіліп, құрама бөлшектерді жеткізу кешіктіріледі.

Әрі, МТС көрсететін қызмет құны өте жоғары, әрі олардың а/ш өндіріс

нәтижелеріне деген қызығушылықтары жоқ болғандықтан, шаруашылықтар өз

күштеріне жүгінеді. А/ш кәсіпорындардың 20% шеберханалары мен техника-

ларға қызмет көрсету пунктері бар. ШФҚ-дың 1% жеке жөндеу базасы бар.

Кесте 27 – 100 га егістіктегі техника саны, бірлік

Көрсеткіштер 1991 2005 2010 2015

Тракторлар 0.69 0.56 0.6 0.2

Астық комбайындар 0.72 0.29 0.3 0.2

Жатқалар 0.18 0.1 0.09 0.9

Дәнсепкіштер 0.42 0.59 0.55 0.56

Егіс кешендері … 0.005 0.02 0.2

Ескерту – ҚР АШМ ресми сайтының деректері негізінде құрастырылған

Негізі сервистік жұмыстарды қарапайым слесарлық құралмен де істеуге

болады, бірақ ондай жұмыстар үлкен шығындарға алып келеді, сонымен қатар

60

бөлшектенетін құралдарды құртып алу тәуекелі жоғары болады. Жөндеу

құралдарын әзірлеуге кедергі тұдырып отырған факторлар қатарына, ауылдық

жерлердегі еңбек ақы мен техникалық сервис жүктелуінің төмендігі жатады.

Қазақстандағы машинажасау өнімдеріне деген қажеттілік импорт есебінен

қамтамасыз етілетінін ескерсек, отандық өндірушілер жалпы қажеттіліктің 15%

артық емесін ғана қанағаттандырады [90, б. 168]. АӨК замануи а/ш

техникасымен жарақталуы еңбек өнімділігін арттырып, а/ш жұмыстарды

жүзеге асыру агромерзімдерін қысқартуға мүмкіндік береді. А/ш өндірістің

механизациялысы деңгейін арттыру дақылдарды өңдеудің ілгері

технологияларын қолданып, жұмыс сапасын арттыруға мүмкіндік береді.

Төменде агроқұрылымдардың а/ш техникасымен жарақталу деңгейі келтірілген.

Қазіргі таңда агроқұрылымдардың техникамен жарақталуында үлкен ерек-

шеліктер байқалады. Солтүстік өңірдің АШК тракторлармен қамсыздандырылу

деңгейі ең төмен, ол жоғары өн.імділікті а/ш техникасын пайдалануға қолайлы

шарттардың (кең тегіс алқаптар, ірі көлемді егістіктер, шаруашылықтардың

астықтық әлеуетінің жоғарылы және т.б. ) бар екендігін көрсетеді. Оңтүстік

өңірлердегі егістіктердегі тракторға келетін жүктеменің төмендігі а/ш

алқаптардағы егістіктің үлес салмағының төмендігін көрсетеді.

Кесте 28 – Тракторлар мен астық комбайндардың жүктемесі

Көрсеткіштер 1 тракторға келетін жүктеме 1 астық комбайнға келетін жүктеме

1991 2014 1991 2014

Солтүстік өңір 368.1 494.6 547.8 416.6

Орталық өңір 286.5 1 102.8 340.5 266.4

Шығыс өңір 383.8 667.1 356.5 178.7

Оңтүстік өңір 597 449.2 176.1 220.3

Батыс өңір 697 1 137.2 123.5 248.2

Барлығы 505.8 624.7 289.3 358.4

Ескерту – ҚР АШМ ресми сайтының деректері негізінде құрастырылған

Батыс өңір агроқұрылымдары тракторларға келетін жүктеме жоғары, ал

астық комбайндары бойынша солтүстік өңір шаруашылықтарының жүктемесі

жоғары. Ал Солтүстік өңірдің климаттық және экономикалық ерекшеліктері

(егіс пен астықты жинау кезіндегі жауын мен қар егіс-жинау жұмыстарын

қысқартуы, жұмыс күшімен қамтамысз етілудің төмендігі және т.б.) егіс жәіне

жинау техникаларымен барынша жоғары қамсыздандыруды қажет етеді.

Республиканың а/ш машина құрастыру кәсіпорындары ішкі нарықты

қажетті техника және қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етпейді. Көптеген

кәсіпорындар тоқтап тұр немесе бірегей тапсырыстар бойынша ғана жұмыс

істеуде. Көп кәсіпорындардың қуаттылығы 10-15% ғана жүктелген. Саладағы

негізгі қорлардың жаңару коэффициенті де салыстырмалы түрде төмен,

өндірістік құрал-жабдықтардың тозуы оның жаңаруынан жылдам жүруде,

қолданыстағы қорлар тиімсіз пайдаланатындықтан, кәсіпорындар жоғары

шығындар көтеріп, олардың бәсекеге қабілеттіліктері де жоғары емес.

Қазіргі уақытта банктік несиелердің негізгі көлемі өзіндік және лизингтік

фирмалар мен коммерциялық банктердің қарыз құралдары деңгейінде жүзеге

61

асуда. Несие мен лизингтің орташа банктік мөлшерлемесі 12-15% негізделе

отырып, фермер 10 жыл ішінде құрал-жабдық пен техниканың екі есе бағасын

төлейтіндіктен, АӨК субъектілері бәсекеге қабілетсіз болып отыр [93, б. 35].

Қазақстан аграрлық өнім өндірісінде маманданады және оның дамуының

тұрақтылығы а/ш техникасы импортына тәуелді болмауы керек. Көптеген

тауарөндірушілердің қаржы ресурстарының дефициті, қарызға алынатын

капиталдың жоғары құны және саладағы қолайсыз инвестициялық климат

өндірістік-қаржылық тәуекелдерді назарға ала отырып, МТП қалыптастыру

және жетілдірудегі инвестицияларға терең экономикалық талдау жасап,

тиімділігін бағалауды қажет етеді. Көптеген тауарөндірушілердің қазіргі

жағдайы өзіндік құралдары есебінен техниканы жаңартуға мүмкіндік бермейді.

Қалыптасқан жағдайлардың шешімі ретінде МТП заманауи жоғарыөнімділікті

техниканы лизинг жағдайларында сатып алу есебінен жаңартуға болады [95].

Ауыл шаруашылығындағы лизингті талдауға Қазақстанның астық егуші

өңірлері бойынша «ҚазАгроҚаржы» АҚ 2014 жылғы деректері берілген.

Ақмола облысында 2014 ж. сатып алынған техниканың жалпы көлемі

құрылымында лизинг үлесі: комбайндар - 4 489 777 936 (54%); тракторлар - 2

157 446 661 (26%); дәнсепкіштер - 516 523 541 (3%); жатқалар - 260 106 247

(3%) және басқа құрал-жабдықтар - 851 145 615 (14%). Лизингке алынған

комбайындардың 79% - отандық өндіріс, ал трак-торлардың 93% импорт , егіс

кешендерінің 76% - отандық өндіріс. Қостанай облысында комбайндар - 2 498

685 488 (52%); тракторлар - 1 150 331 717 (24%); дәнсепкіштер - 118 680 357

(3%); жатқалар - 81 588 336 (2%); басқалар - 922 770 799 (19%). Лизингке сатып

алынған отандық немесе ТМД елдерінде өндірілген комбайындардың үлесі -

87%, тракторлардың - 48%. Егіс кешендері 2014 ж. лизингке алынған

техникалардың тек 2% құрайды. СҚО комбайндар - 5 113 234 990 (42%);

тракторлар - 1 760 387 948 (24%); дәнсепкіштер - 421 211 804 (4%); жатқалар -

406 568 503 (11%); басқалар - 1 351 306 866 (19%). Лизингке алынған

комбайындардың 58%, тракторлардың - 65% - импорттық.

Шетелдік тәжірибе, ғылыми зерттеулер және отандық тәжірибе ауыл

шаруашылығындағы лизингтік қатынастардың тауарөндірушілерді а/ш техника

мен құрал-жабдықтардың негізгі түрлерімен тиімді жабдықтаудың мейілінше

шығынды әдісі екендігін көрсетті. Осыған байланысты а/ш техника паркін

жаңарту және кеңейту мақсатында лизингті қолдау, инвестициялық несиелер

бойынша пайыздық үстемелер бөлігін субсидиялау бойынша қаржылық

кепілдемелер ұсыну арқылы қаржы-несие құрылымдары және басқа да

инвесторлардың тиімді агроөнеркәсіптік жобаларға салым салуға

қызығушылықтарын арттыру бойынша жұмысты жалғастыру қажет [96]. Әрі,

техника, мал бастары лизингісін несиелеуді қолдауға бөлінген республикалық

ресурстарды тиімді пайдалану, өндірістік ресурстар кепілімен фермерлерді ұзақ

мерзімді несиелеуді енгізу бойынша шараларды жүзеге асыру керек.

АӨК мемлекеттік техникалық саясатты жүзеге асырған кезде өсімдік және

мал шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу және сақтау кезінде Қазақстанның

АӨК-не а/ш машиналар мен құрал-жабдықтардың 1 200 модельі мен

модификациясына ие болу керек екендігін, және олардың әрқайсысы бойынша

62

қажеттілік мыңдап және онмыңдап есептелетінін назарға алу керек [91, с. 25].

Егер заманауи комбайндарға маусымдық норманың 300 га екенін ескерсек,

астық жинауды оңтайлы агротехникалық мерзімдерде жүзеге асыру үшін

республикада 53.3 мың астық комбайн қажет, яғни 4.8 мың жетіспейді.

Жалпы ҚР АӨК техникалық қамсыздандырудың мәселелеріне: машиналар

паркы тозғандығының жоғарылығы, «жасы үлкен» техниканы жұмысқа

қабілетті жағдайда ұстап тұрудың үлкен шығындары, тауарөндірушілердің

жоғары өнімділікті техниканы сатып алуға қаражаттарының жоқтығы;

механизатор кадрлардың дефициті; республиканың табиғи-климаттық

жағдайларына бейімделмеген шетелдік машиналарды пайдалану; шетелден

әртүрлі көптеген маркалы а/ш техникалар кіргізілетіндіктен, олардың сервисін

ұйымдастырудың қиындығы бәсекеге қабілетті өнім өндірісі меңгеру

мүмкіншіліктерін тежеуде. Әлемдік әкономиканың ғаламдану жағдайында

номенклатура бойынша барлығын өндіріп, елдің ішкі нарығын қанағаттандыру

мүмкін емес, сондықтан тек ішкі сұранысқа ие өнімдерді емес, едеуір

экспорттық әлеуеті бар өндіріске маманданған жөн.

Қазақстандағы машинажасауға шетелдік фирмаларды тарту және оларды

экономикалық ынталандыру шаралары кешенін әзірлеуде Қытай, Түркия,

Оңтүстік Корея және т.б. елдердің сәтті тәжірибелері ретінде арнайы экономи-

калық аймақтарды ұйымдастыру, инвесторларға инвестициялық

преференциялар ұсыну, даму институтаттарымен Қазақстан және оның

шекарасынан тыс инвестор өнімдерін өткізу бойынша қаржылық лизингтің

ұзақмерзімді келісім-шарттарды құруды алуға болады [97]. Қазақстан АӨК

дамыту және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында елге шетелдік

капитал мен мемлекеттік холдинг «ҚазАгро» АҚ қатысуымен ірі әлемдік

трендтерді тартудың өзіндік а/ш машиналар мен құрал-жабдықтарды жасау

стратегиясын әзірлеудің қажеттілігі туды. Сараптаушылардың пікірінше,

келешек өндірушілер мен әлеуетті инвесторларды іріктеу критерийлері: 1) 5

жыл бойы өндірісте қазақстандық мазмұндағы үлес 50% кем болмауы керек; 2)

өндіріс берілген өндірушінің 50 бірлік техникасы бар республиканың барлық

өңірлерінде сервистік орталықтар мен қосалқы бөлшектердің қоймаларымен

қамсыздандырылуы керек; 3) ҚР өндірілетін өнімнің 20% экспортқа шығару

қажет. Мамандар Қазақстандағы а/ш машинажасаудың басымды бағыттарына

интенсивті егін шаруашылығы үшін энергия- және ресурсүнемдеуші

технологиялар қолданылатын машиналар жүйесін енгізуді атайды [90, б.89].

Сонымен қатар, отандық а/ш машина жасау нарығына дамуды қамтамасыз

етуге бағдарланған ғылымды қажетсінетін бәсекеге қабілетті өнімді құру,

өндіру және жеткізу стратегиясының негізгі бағыттарына жалпы корпоративті

әртараптандырылған жалпы бизнесті атайды. Бәсекеге қабілетті өнім

өндірісінің негізіне бірегей, уақыт пен кеңістік аралығында кәсіпорындарды

«әзірлеме – өндіріс – өткізу» үдересіндегі бүтіндей басқаруды қамтамасыз

ететін корпоративтік қағидат алынуы қажет [90, б.102].

Жалпы алғанда, аграршылардың ауа-райы жағдайларына тәуелділіктерінің

алдын алуға мүмкін беретін, МТП жаңа жоғарыөнімділікті техникамен жаңарту

бойынша жұмысты жандандыру қажет. Бұл жерде айтатын жайт, ел нөлдік

63

технологияны енгізген алғашқылардың бірі болғандығына қарамастан, а/ш

дақылдарды өңдеудің нөлдік және минималдық технологияларын қолданытын

топырақ өңдеуші егіс кешендер - импорттық. Нөлдік технология тек 2.7 млн га

немесе 17%, жекелеген өңірлерде Ақтөбе обл.- дәнді дақылдардың тек – 8%,

Павлодар обл. - 6% қолданылған. Сондықтан да, топырақ өңдеуші егіс

кешендердің отандық өндірісін дамыту бойынша шараларды әзірлеу қажет.

Қазіргі уақытта материалды-техникалық ресурстардың бағалары а/ш өнім

өндіру шығындарының негізгі бөлігін құрайды. Оларға оның өзіндік құнының

жартысы тиесілі. А/ш техника мен өндіріс құралдарын өндіретін барлық

өндірушілер монополистер болып табылатындықтан, олар еркін баға құру

жағдайында жоғары бағаларды қояды. Нарық бәсекесіз мүмкін болмайды,

сондықтан, нарық пен нарықтық қатынастарды демонополизациялау керек.

Жапонияда мемлекет жүргізіп отырған саясат нәтижесінде а/ш өнім

бағаларының өсу қарқыны өнеркәсіптік тауар бағаларына 1.5 есеге жоғары,

яғни ауыл шаруашылығы үшін бағалардың асапариттетілігі іске асуда [96].

Сондықтан, мемлекет а/ш субъектілері қызығушылықтарын қорғау мақсатында,

ең алдымен, ауылға арналған өнеркәсіптік тауарлардың бағаларына қатаң

шектеулер орнатпай, бірінші кезеңде олардың өсімдерін тежеп, сосын жайлап

а/ш өнім, өнеркәсіптік тауар бағаларының қолайлы және жеткілікті паритеті

деңгейін орнатуы керек. Ол үшін бірнеше ықпалдар қолданылуы мүмкін:

1. Негізгі материалды-техникалық ресурстарды мемлекеттік реттеу

(энергия тасымалдағыштар мен АӨК қолданылатын барынша маңызды

өнеркәсіптік өнемдерге шекті бағалар енгізу). Ондай бағаларды инфляцияға

байланысты индекстеп, шекті бағаларды енгізумен байланысты, олардың

деңгейін көтергені үшін экономикалық санкциялар орнатып, төмендеткені үшін

ынталандырулар енгізген жөн. Оның ішінде, бұл бағаларды көтеруден алынған

пайда немесе табыстың шекті үлесін тұтынушыларға қайтарып беру үшін алып

тастап, сондай көлемде штрафтарды бюджетке төлету керек.

2. Сауда-делдал ұйымдарының үстемелері өндіріс құралдарын 25-50%

дейін қымбаттататын болғандықтан, үстемелердің шекті деңгейлерін орнатып

(олардан ҚҚС алып тастап), тауарлардың нақты айналым шығындарынан шыға

отырып үстемелерді дифференцирлеу керек.

Мамандардың пікірінше, АӨК техникалық қамсыздандыру аумағындағы

ҚР АШМ саясатының міндеттері болып:

- нақты жағдайға баға беру, өндірістің қабылданған технологиясы мен

АӨК даму стратегиясына шыға отырып, саланың техникалық құралдарға деген

қажеттіліктерін қысқа мерзімді және ұзақмерзімді болжау;

- ел өңірлерінің топырақ-климаттық жағдайларын есепке ала отырып,

а/ш өндірістің технологиялық үдерістерін орындауға ғылыми-негізделген

агрозоотехникалы талаптарды әзірлеумен байланысты АӨК механизациялау

мен электрлендіруді ғылыми қамсыздандыру;

- а/штехникасын сатып алу олардың лицензиялары мен сервистік қызмет

көрсету құқықтарын да бірге сатып алуды қарастыратын, елге кіргізілетін

шетелдік техниканы реттейтін офсеттік саясатты жүзеге асыру.

64

- Қазақстандағы а/ш машиналар өндірісінің критерийлерін анықтау

(инвестициялардың бар болуы, елдегі және оның сыртындағы өткізу

нарықтары, өндірістегі қазақстандық мазмұнның үлесі, инновациялық және

ғылыми қолдау, жеңілдіктер мен қаржыландыру көлемдері, шикізаттық

ресурстармен қамсыздандыру және т.б.);

- отандық өндірістің а/ш машиналар мен құрал-жабдықтарын «ҚазАгро»

АҚ арқылы лизингке алуды ынталандыру шараларын әзірлеу (алдын-ала

төлемсіз лизинг, ұзақмерзімдік қаржыландыру, жеңілдетілген пайыздар);

- АӨК-дегі техникалық қызметтің нормативті құқықтық базасын

жетілдіру, а/ш техникалардың техникалық регламентін әзірлеу [91, б. 25].

Қорыта айтқанда, Қазақстандағы еңбек өнімділігі ЕО елдерімен

салыстырғанда 8-10 есе төмен, ал энергия-, және бт.б. материалды ресурс

шығындары 3-5 есе жоғары. Елдің МТП жаңартуды талап етуде: техника

паркының 875 тозған, 90% - ескірген. Алып тастауға комбайндардың – 71%,

жатқалардың – 83%, тракторлардың – 92% жатады. 1990-2014 жж. аралығында

тракторлар саны – 1.6 есе, астық комбайндар – 2 есе, дәнсепкіштер – 2 есе,

жатқалар саны – 2.8 есе қысқарды. Орташа жаңару үлесі трактор – 0.9%, астық

комбайн – 2.8%, жатқа – 1.8%, дәнсепкіш 0.8%. АӨК салаларындағы бірегей

техникалық саясат техникалық қамсыздандыруды миллиардтаған капитал

салымдарын қажет ететін және мыңдаған кәсіби білікті жұмыскерлердің қайта

келуін қамтамасыз ететін, ғылымды қажетсінетін сала ретінде анықтайды.

Фитосанитарлық жағдай мен органикалық өнім өндірісі. Қазақстан

топырақтары өзінің табиғи жағдайында төмен өнімділік көрсеткіштерге ие

және үнемі жақсартуды қажет етеді. Қандай статистикалық ақпарат болмасын,

барлық өңірлердің егіс алқаптарында жылдан жылға құнарлы заттардың кері

балансы байқалатындығын, яғни топыраққа тыңайтқыштарды енгізуге

қарағанда одан құнарлы элементтердің шығуы асып түсетіндігін көрсетеді.

Егістік түсімділігін қалыптастыруда тыңайтқыштар жүйесі ауа-райы

жағдайларынан кейінгі негізгі фактор. Қарашірікті ұстап тұру үшін

органикалық және минералды тыңайтқыштарды жүйелі түрде енгізетін болса,

топырақ құнарлығы қалыпты деңгейде сақталып, дақылдардан жоспарланған

өнімін алуға мүмкіндік береді. Топырақтардың заманауи жай-күйіне жасалған

мамандардың талдауы жүйелі түрде тыңайту тоқтатылған кезде, олардың

қалыптасқан құнарлығы жылдам жойылатынын көрсеткен. Сондықтан,

агрономның басты міндеті – құнарлықты тоздырмай, қарашірік пен

топырақтардың экологиялық тұрақтылығын сақтай отырып, тұрақты өнім алуға

мүмкіндік беретін құрамдастарды толық пайдалану.

Қолдағы бар мал басы саны жерлердің сапасын жақсарту үшін

органикалық тыңайтқыштардың қажетті көлемін өндіруге мүмкіндік береді.

Шаруашылық етудің нарықтық шарттарына өтумен байланысты тыңайтқыштар

нарығы құлдырай бастады – жалпы а/ш өндіріс үшін стратегиялық маңызды

бұл саланы мемлекеттік қолдау тоқтатылып, минералды тыңайтқыштарға деген

сұраныс, бар болғанымен, ол екі фактормен анықталды: а/ш кәсіпорындағы

айналым құралдарынының жоқтығы және тыңайтқыштарды пайлаланбаған

65

кезде топырақтың бұзылуы жылдам емес, бірнеше өндірістік кезеңдерден кейін

орын алатындықтан, сұраныс кейінге қалдырылғандығы.

Химиялау қызмет мәліметтеріне сай, қазақстандық егістік жыл сайын

қайтарымсыз 2.5 млн тонна құнарлы заттардан айырылуда, ал топырақты

қалпына келтіру үшін жерге 1.8 млн тонна фосфор, 1.1 млн азот, 0.4 млн тонна

калий тыңайтқыштары қажет. Қалыптасқан бұндай көрсеткіштермен қазіргі

уақытта Еуропа мен а/ш кәсіпорындарда мықтап қолға алынған (экологиялық

таза өнімдерді өсіру мен тұтыну мақсатында) баламалы органикалық

егіншілікке өту мүмкін емес. Бұл жерде сөз, тұтынылатын өнімдердегі қажетсіз

нитраттар көлемінің азаюуы емес, зиянкестердан жапа шегіп отырған

түсімділік деңгейінің төмендеуі туралы. Бұл жерде, тек шегіртке

шабуылдарында уақытылы химиялық өңдеу жасалмағандықтың салдарынан

жыл сайын 1 гектар жерден жоғалатын 3-4 ц. астықтың көлемін айтуға болады.

Республикада а/ш дақылдарға 50-ге тарта түрдегi қорек талғамайтын және

бейiмделген ерекше зиянкестердiң 100-ден аса түрi, аурудың 70-тен аса түрлерi

және 120-ға жуық арамшөп түрлерi залал келтiруде. Шегiртке зиянкестерiн

қоспағанда аса қауiптi зиянкестер мен аурулардың таралуы бойынша

фитосанитариялық жағдай күрделi деп бағаланады. Заманауи ауыл

шаруашылығының пестицидтерді пайдаланбай дамуы мүмкін еместігінен,

әлемде 900 млн тонна улыхимикаттар өндіріледі. Әлемдік пестицидтер

ассортиментінің саны шамамен 700 атаудан тұратын химиялық қосылыстардан

12 мыңға жуық препараттар өндіріледі. ҚР рұқсат етілген пестицидтер 202

белсенді заттардан тұрады, олардың негізінде750 препарат қолданылады және

бұл тізім жыл сайын 20-30 препаратқа толықтырылып отырады.

Қазақстанда жыл сайын шамамен 3.5 мың тонна пестицид өндіріледі, бұл

ретте шамамен 17.5 мың тонна импортталады. Пестицидтерді тұтынудың ішкі

нарық көлемі жыл сайын 21 мың тоннаға жуық құрайды және жылына 10-12%

өсу үрдісіне ие. Пестицидтерді формуляциялауды республикада шамамен 6

жергілікті кәсіпорын жүзеге асырады. Қазіргі бар проблемаларды шешу

мақсатында минералды тыңайтқыштар құнын, сондай-ақ а/ш дақылдарды

гербицидтермен өңдеуге жұмсалатын шығындарды арзандату бойынша

мемлекеттік қолдау шараларын жалғастыру қажет [99]. Жалпы 82.4 млн га

аумағында (жоспар бойынша 75.4 млн га) аса қауіпті денелерге қарсы – 62.8

млн га, қауіпті денелерге қарсы – 9.2 млн га, карантинді нысандар – 10.4 млн га

маршрутты зерттеулер жүргізілді [80, б. 375]. Адам баласына зияны жоқ

пестицид болмайтындығын ескеретін болсақ, қолданылатын препараттардың

30-70% өзендер мен көлдерге түседі. Сондықтан да, оларды өсімдіктерді

қорғаудың биологиялық құралдарымен алмастыру маңызға ие.

Экологиялық таза өнім өндіру үшін шетелдерде жүзеге асатын,

техногендік үрдістерді экологиялық қауіпсіз деңгейге дейін биологизациялауды

мақсат тұтатын интегралды жер өңдеу әдістеріне өту қажет. Қазақстан - ТМД

елдері арасында алғашқылардың бірі болып тауардың табиғи таза қалыбын

сақтау ісін қолға алып, экологиялық кодекске тиісті міндеттемелер енгізді.

Бірақ, органикалық ауыл шаруашылығының дамуы негізінде экологиялық таза

өнім өндірісін жандандыруға мүмкіндік болғанымен, интенсивті әдістер

66

жетілмеген (тыңайтқыштар есебінде синтетикалық қосымшаларды пайдалануы

тауарлардың сапасы мен құнарлығының төмендеуіне алып келеді) [38, б. 393].

Органикалық жер өңдеудегі өнім сапасы қарапайым а/ш өнім сапасынан

ерекшеленеді: өсімдіктердің қандай әдіспен өсірілгендігі, малдардың қалай

ұсталатындығы, алынған биоөнімдердің қалай өңделетіндігі, қоймаланып,

тұтыушыға жеткізілетіндігін толық қамтиды. Заманауи ғылыми тәжірибеде а/ш

өнімдер мен биоөнімдердің сапасын ажырататын нақты ықпалдар жоқ.

Кесте 29 – Quality and Safety of Organic products әзірлеген ауылшаруашылық

өнімдердің салыстырмалы құрамы

Материал Өнім Дәстүрлі әдіспен салыстырғандағы

құрамы

Ақуыздар астық 10-15% төмен

Амин қышқылдары астық Жақсы балансталған құрам

Пайдалы май

қышқылдары

сүт, ірімшік, ет 10-60% жоғары

С Витамині сүт, көкөніс, жеміс 5-90% жоғары

Өсімдіктердің 2-

метаболиттері

көкөніс, жеміс, жүгері,

жүзім

10-50% жоғары

Пестицид

қалдықтары

жемістер, көкөністер Жемістер – орташа алғанда 550 есе

төмен; көкөністер – орташа 700 есе төмен

Микотоксиндер бидай, арпа, жүгері,

күріш, алма

Өсімдік шаруашылығы жүйесі

микотоксиндер құрамына әсер етпейді%

Нитраттар Көкөністер 10-40% аз

Ескерту [99] негізінде құрастырылған

Жер өңдеушінің барлық іс-әрекеттерін табиғи жүйемен үйлесімді болуын

мақсат ететін органикалық жер өңдеу Орталық және Батыс Еуропа елдерінде

Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды. Қазіргі уақытта ол әлемнің

170 елінде қолданылады және оның алқаптары үздіксіз өсуде. Мәліметтерге

сай, а/ш алқаптардың 1% биоорганикалық өнім өндірісіне арналған: 31 мл га-

дан көп алқапта қолданылады (ең үлкен алқаптарға Австралия (12.1 млн га),

Қытай (3.5 млн га), және Аргентина (2.8 млн га) ие) [99].

Әлемде органикалық жер өңдеу бірнеше жылдар бойы дамыған. Әлемнің

84 елінде өзіндік заңнамалары бар, мысалы, органикалық жер өңдеу өнімдері

ретінде анықталған тауарларға, Еуропалық заңнама «эко» немесе «био» деген

атаулары бар өнімдердің тек экологиялық таза ауыл шаруашылығы аумағында

өндірілген өнімдерге қатысты қолданылғандығын анықтайды [100]. 2015

жылдың қарашасында «Органикалық өнім өндірісі туралы» ҚР Заңы

қабылданып, бүгінде ғалымдар экологиялық таза өнім өндірісін жандандыру

мақсатында зерттеулер жүргізуде. Қазақстанда органикалық өндіріс аумағында

300 мың га-дан астам алқапты пайдаланатын 30 компания жұмыс істейді.

ҚазЕӨШ ҒЗИ мәліметтеріне сай, елдің 50% жерлерінің жағдайы органикалық

өндіріске ыңғайлы. Бірақ 2007 ж. қабылданған экологиялық сандарт

органикалық өндірістің халықаралық талаптарына сай келмейді. 2015 ж. а/ш

кәсіпорындардың егістік алқаптары - 12.8 млн га құраса, оның 1.1 млн га

минералды, 0.03 млн га органикалық тыңайтқыштар енгізілген.

67

Бұл Қазақстанның а/ш алқаптарының аз көлемінің пестицидтермен

өңделіп, аз көлеміне минералды тыңайтқыштар енгізілетіндігін белгісі. Бұл

елде өндірілетін өнім серфикациясының жоқтығынан, тек ішкі нарықта

өткізілетін өнімнің биоорганикалық таза өнім екендігін көрсетеді. Қазіргі таңда

биоорганикалық өнім ретінде негізінен ұсақ және орта қожалықтар мен үй

шаруашылықтары (29 шаруашылық) экспортайды. Қазақстан құрамында азот

және фосфоры бар тыңайтқыштарды тұтыну тең көлемде өндіреді

(«Қазфосфат» ЖШС, «ҚазАзот» ЖШС), алайда, тыңайтқыштардың көп бөлігі

экспортталады (сұраныс импорт есебінен қанағаттандырылады).

Кесте 30 - Ауылшаруашылық кәсіпорындарда минералды және органикалық

тыңайтқыштарды қолдану

2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2015/2014

Минералды және органикалық тыңайтқыштармен тыңайтылған алқаптар, мың га

Минералды тыңайтқыштар

86 654 520.3 677.3 1 135.1 1 067.2 1 244.5 1 149.8 92.4

Органикалық тыңайтқыштар

6 6 37.2 29.7 55.7 39.5 23.2 35.1 151.3

Дақылдарға себілген минералды және органикалық тыңайтқыштар,

коректі заттардың 100% қайта есептегенде, мың тонна

Минералды тыңайтқыштар

114.9 374.8 37.7 41.5 102.2 48.4 60.1 60.2 100.1

Органикалық тыңайтқыштар

175.7 127.0 184.3 143.9 236.5 132.7 145.2 176.2 121.4

Ескерту – [54] деректері негізінде құрастырылған

2015 ж. азотты тыңайтқыштарды тұтыну 419.7 мың тонна құраған, оның

184.7 мың тоннасы (44% импорт). Фосфорлық тыңайтқыштар 311.1 мың тонна

көлемінде өндірілген (тұтыну – 84.6 мың тонна, оның 0.15% - импортқа

тиесілі). Тұтынылатын калийлі тыңайтқыштар толығымен импортталады (2015

ж. тұтыну – 9.7 мың тонна құраған), себебі өндіріс жоқ, бірақ батыс өңірде

калийлі шикізаттың орнын анықтау бойынша жұмыстар жүргізілуде.

Биологиялық тыңайтқыштар да жеткіліксіз пайдаланылады [99]. Отандық

өндірістің минералды тыңайтқыштармен қамтамасыз етілу деңгейі ғылыми-

негізделген нормадан 35% құрайды. Соңғы 5 жылда жыл сайын орташа алғанда

288 мың тн. әртүрлі минералды тыңайтқыштар кіргізілгенімен, экспорт көлемі

де жоғары – жылына орташа 190.0 мың тонна.

Қаржыландырудың жеткіліксіздігі тыңайтқыштарды пайдаланудың және

сапалы тұқымдары қолданудың әртүрлі әдістеріне кері әсер етеді. Қазақстандық

шаруашылықтар 1 га жерге шамамен 10 кг тыңайтқыш қолданады, ол Ресейде –

45 кг/га, АҚШ – 145 кг/га. Дегенмен, егер 1990 ж. барлық а/ш дақылдарға 22.4

млн тонна енгізілген болса, 1997 ж. 57 мың тонна [101]. Қазақстанда жыл сайын

87.4 мың т. минералды тыңайтқыш пайдаланылады, осының негізінде

тыңайтқыштарға қажеттілік жылына 1.8 млн тоннаға бағаланады. Минералдық

тыңайтқыштарды енгiзудiң жеткiлiксiздiгi топырақтағы қара шiрiктiң күрт

кемуі, сонымен қатар, сапасыз тұқымдарды пайдалану өсiмдiктердiң, әсiресе,

68

дәндi дақылдар түсiмдiлiгiнiң ықтимал мүмкiндiгiн 1.5-2 есе төмендетiп,

өндiрiлетiн астық сапасының төмендеуіне алып келеді.

Сол уақытта ҚР АШМ Мемлекеттік инспекция комитетінің облыстық

аумақтық инспекцияларының деректері бойынша гербицидтер жеткіліксіз

қолданылады - жылына 30 млн литр қажеттілігі кезінде бар болғаны 8-10 млн

литр. Гербицидтерді енгізудің тиімділігі, оларды оңтайлы және қауіпсіз

қолдану, көп жағдайда, енгізу әдісіне, препараттар мен сұйықтықтың жұмсау

нормасына, сонымен қатар, техниканың нақты және дәл жұмысына, барлық

технологиялық операциялардың қатаң сақталуына тәуелді [102].

Кесте 31 - Негізгі ауылшаруашылық дақылдарға тыңайтқыштарды себу

Көрсеткіштер 2010 2011 2012 2013 2014 2014/2010

Органикалық тыңайтқыш 184.3 143.9 236.5 132.7 145.2 37.3

Минералды тыңайтқыштарды

шашу

37.7 41.5 102.2 48.4 60.1 159.4

дәнді дақылдарға 22.8 23.3 47.9 40.9 44.1 193.4

қант қызылшасына 0.3 0.3 0.1 0.0 0.1 33.3

күнбағыс тұқымдарына 0.1 0.4 0.4 0.7 2.4 24 есе

көкөністер мен бақша

дақылдарына

1.1 1.7 4.8 1.0 1.6 145.5

картопқа 0.8 1.9 2.1 0.9 1.7 2.1 есе

мал-азықтық дақылдарға 0.4 0.4 1.7 0.4 1.7 4.2 есе

Ескерту – ҚР АШМ ресми сайтының материалдары негізінде құрастырылғанг

2003 ж. бері минералды тыңайтқыштардың қолжетімділігін қамтамасыз

ету мақсатында шаруалардың минералдық тыңайтқыштар, дәрілеуiштер мен

гербицидтер сатып алуына жұмсалған шығындарының бiр бөлiгiн

субсидиялайды. 2007-2008 жж. 1 га-ға басымды а/ш дақылдар өндірісі

шығындары жабуды субсидиялау бойынша бағдарламалар аясында

субсидиялау жүзеге асты. Бірақ, фермерлер, минералды тыңайтқыштарды

қалдықтар қағидаты бойынша алғандықтан, минералды тыңайтқыштарды

енгізу алқаптарын кеңейту, түсімділік пен өндірілетін а/ш дақылдар сапасын

арттыру мақсатында сатып алынатын минералды тыңайтқыштар құнын 50%

арзандату бойынша 2009 ж. бері жаңа бюджеттік бағдарлама енгізілген.

ҚР АШМ мәліметтеріне сай, 2014 ж. егістік жерлерді 3.5 млн га

жоспарында агрохимиялық зерттеу 3.59 млн га аумағында жүргізілген.

Зерттелген егістікте қарашірік, макро және микроэлементтердің 75.54 мың жер

үлгілері алынған. Жерді пайдаланушыларға топырақтың құнарлығын сақтау

мен тыңайтқыштарды себу бойынша 604 ұсыныс берілген.

Қазіргі таңда эрозияға ұшыраған жерлердің санын анықтау үшін а/ш

мақсаттағы жерлерге мониторинг жүргізу, соның негізінде органикалық өнім

өндірісінде маманданатын экологиялық аудандарды анықтау,

биопрепараттарды, тыңайтқыштардың белсенді түрдерін өндіретін, а/ш

қалдықтарды өңдейтін микробиологиялық өнеркәсіп жұмысын жандандыру

бәсекеге қабілетті өнім өндірісіне ықпал ететін болады.

69

Тұқым өндірушілерді а/ш өсімдіктердің түпнұсқалы, элиталық

тұқымдарының қажетті санымен қамтамасыз етуде 42 түпнұсқалы тұқым

өндірушілер және 102 элиталық-тұқым өсіретін шаруашылық жұмыс істейді.

Бірақ тұқымдарды жаппай көбейтетiн тұқым шаруашылықтары желiлерiнiң

болмауы, әрі ол шаруашылықтарында тұқым тазартқыш техниканың тозуы,

сонымен қатар, элиталық тұқым шаруашылығын мемлекеттік қолдау

жеткіліксіздігінен себілетін тұқымдардың сапасы талаптарға сай емес.

Түпнұсқалы және элиталық тұқым шаруашылығы бидай, арпа, күрiш

сияқты дақылдар бойынша жұмыс жасай беретін болса, дәндi бұршақ, жарма,

жемшөп, қант қызылшасы, қоза, картоп, көкөнiстер бойынша тұқым

шаруашылығы жұмысы iс-жүзiнде тоқтағандығы, жалпы тұқым

шаруашылығының дамуына және элиталық тұқым шаруашылықтарының

қалыптасуына ықпал етпейтін болады. Қолайсыз табиғат құбылыстары мен

төтенше жағдайларда шаруаларға қолдау көрсетіп, тұқымдық материалмен

қамтамасыз ету үшін 100 мың тоннадай тұқымның мемлекеттік қоры құрылды.

Сорт алмастыру және сорт жаңарту мақсатында өсірілетін элиталық тұқым

өндіру және сату көлемі республика бойынша жылына 54-58 мың тонна

деңгейінде тұрақтандырылды, бұл барлық қажеттілікті толық қамтиды.

Жыл сайын пайдаланылатын а/ш дақылдардың 800-1100 сорттары мен

гибридтері сынақтан өткізіледі. 2014 ж. ҚР АШМ а/ш дақылдарды сорттық

сынау бойынша мемлекеттік комиссиясы а/ш дақылдардың 1339 ұрығына

сорттық сынау жүргізген. Республикада а/ш дақыл тұқымын өндіру, өткізу

бойынша 362 аттестацияланған өндірушілер жұмыс жасайды, олардың

көпшілігі (74%) астық дақылдарының, 66 субъект - майлы дақылдармен, 55 –

азықтық шөптермен, 9 – жүгерімен, 2 – қант қызылшасы тұқымын өсірумен

айналысады. Бұл өндірушілер өндірген тұқымдар қажеттілікті толық

жаппайтындықтан, тұқым импортталады.

FAO өсімдік шаруашылығымен өсімдіктерді қорғау бөлімінің директоры

Ш.Пандей пікірінше, «тұқым өндірісі бойынша кәсіпорындар құру соншалықты

қиын емес, егер оған жергілікті шаруалар ұйымдары тартылатын болса, бұндай

кәсіпорындар азық-түлік түсімдерінің жақсарту бойынша жоғары тиімді бола

алады». Ол үшін тұқым өсіру бойынша шағын кәсіпорындар дамуы үшін

қолайлы жағдайлар жасап, сапаны тиімді бақылауды, сертификация жүйесін,

жеке секторды қорғау қажет. Дәндi дақыл егiстiктерiнiң ақ дақпен және өсiмдiк

татымен залалдануы 1 млн га-дан астам алқапта байқалды, залалдану деңгейi

30-40%, ал фунгицидтер қолданудың көлемi - 5%-дан 20% жеттi [103].

Соңғы жылдары тұқымдық материалдарға деген қажеттіліктер (2.0 млн

тонна) толық қамтамасыз етілгенімен, тауарлы егістердегі тұқымдарды жаңарту

мәселесі бар. Өндірілетін элиталық тұқымдардың 1-3 репродукциясы үшін

көбейтілуге тек 15% жібереледі. Шаруалардың орташа жылдық санының тек

926 бірлігі немесе 0.75% тұқым шаруашылығын қолдау субсидияларына ие

болған. Шаралар 73.6 мың элиталық тұқым өсіру құнын 40% арзандатуға

мүмкіндік берді. 2014 ж. бастап элиталық тұқымдарды субсидиялау

тоқтатылып, тек минималды нормалар бойынша 1-репродукцияның тұқымдары

мен 1-буын гибридтері субсидияланады. Нәтижесінде элиталық тұқымдармен

70

себілген алқаптар көлемі қысқарды. Мысалы, 2011 ж. бұл көрсеткіш 4.4%, ал

2014 ж. – 6.3%, 2015 ж. – 3.4% құраған. Бірақ жаңа қабылдаған бағдарламада

элиталық және түпнұсқалық тұқымдарды өсіруге үлкен мән берілген [104].

Мамандардың пікірінше, өсiп-өнуi жоғары тұқымдарды жаппай көбейтетiн

тұқым шаруашылықтары жүйесiн қалпына келтiру үшін заманауи зертханалар,

селекциялық жылыжай (отандық сорттарды құру мерзімдерін 2-3 есеге

жылдамдататын), тәжірибелік-кұрастыру бюроларды құру; түпнұсқалы және

элиталық тұқымдарды, сондай-ақ пайдалылығы жоғары дақылдардың бастапқы

өсiп-өнуi тұқымдарын өндiрудi мемлекеттiк қолдау маңызды.

Жем-шөп өндірісі. Мал шаруашылығының тиімділігі толыққанды және

әртүрлі азықтардың – жасыл және көгалды шөптердің, жазғы, жайылымдық

мерзімде – құнарландырылған азықтардың, қысқы қорада тұратын кезде -

құнарлы, шырынды азықтардың болуына байланысты. Азықтандыру

малдардың табиғи қалауларына сай болып, оның құрамы құнарлы азықтарға

деген қажетіліктерін қанағаттандырып, әрі экологиялық тұрғыдан үйлесімді,

экономикалық тұрғыдан қымбат болмауы тиіс. Бұның барлығы азықтардың

құнарлығы мен малдардың қажетіліктері бойынша білімдерді қажет етеді [105].

Мал азықтық дақылдардың егістік және жиналған алқаптарына жасалған талдау

көрсеткендей, жылдан жылға жиналмай қалатын алқаптар көлемі қысқаруда.

Мал азықтық дақылдар құрылымында көп жылдық шөптердің үлесі жоғары.

А/ш кәсіпорындарға қарағанда, қожалықтар мен жұртшылық

шаруашылықтарында жиналмай қалған алқап көрсеткіштері едеуір төмен.

Тұрғындардың қосалқы шаруашылықтарында 2010 ж. салыстырғанда 2014 ж.

мал азықтық дақылдар 100% толық жиналған (Қосымша D).

1990 ж. көрсеткіштеріне қарағанда мал азықтық дақылдарды себу және

жинау көрсеткіштерінің төмендегіне қарамастан, 2020 жылға олардың егістік

көлемін 10.2 млн га ұлғайту жоспарланған. Заманауи жағдайларда жем-шөп

өндірісі мен азықтандыруды рационалды ұйымдастыру технологиялық,

әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шешілуіне байланысты.

Олардың маңыздылығы мен жылдам шешудің қажеттілігі мал

шаруашылығындағы қолдағы бар азықтар және оған қажеттілік арасында

теңсіздіктерден туындайды [106].

Қазіргі уақытта бір шартты басқа 14 центнер азықтық бірліктен келеді, ол

зоотехникалық нормадан 2 есе төмен. 2015 ж. құнарлы азықтар өндірісі 1.2 млн

тн. құрады (кәсіпорындардың жиынтық қуаттылығы 2.5 млн тн.). Егістікте мал-

азықтық дақылдарды отырғызу көлемі 11.0 млн гектардан (1990 ж.) 3.1 млн га

қысқарды. Егістік құрылымындағы үлесі 31.5%-дан 14.6%-ға қысқарды. Бұл

жағдай нарықтық қатынастарға өту кезінде жалпы мал мен құс басы санының

қысқаруы және басқа да әлеуметтік және экономикалық себептерге байланысты

орын алды. 2014 ж. мал азықтық дақылдар 3.1 млн га алқапта отырғызылып,

2013 ж. деңгейінен 2 866.8 мың га немесе 8% артып отыр.

Бұл ретте сүрлемдік азықтар 82.2 мың га, біржылдық өсімдіктер – 571 мың

га және көп жылдық өсімдіктер былтырғы жылғы егістерді ескере отырып, 2.4

млн га отырғызылды. Егер а/ш кәсіпорындардың малдарды қажетті азықтармен

қамтамасыз етуге жеткілікті ресурстарға (жайылым, себілетін шабындықтар,

71

мал азықтық дақылдардың егістіктері, кадрлық әлеует) ие болатын болса,

шағын шаруашылық иелері қолдарындағы ресурстарды (тұрғылықты жерлеріне

жақын табиғи шабындықтар мен жайылымдар) максималды пайдаланады.

Мал өнімділігінің өсімі барынша жоғары материалды-техникалық және

тұрақты жем-шөптік базаға ие а/ш кәсіпорындарда байқалады. Бұндай

шаруашылықтарда етті және құрамдастырылған тұқымдардың ІҚМ-дарын 450-

500 кг тірі салмақта өсіруге болады. Көптеген мал шаруашылықтарында азық-

түлік және шикізаттық дақылдар, атап айтқанда, көмірсуға бай жүгері, тары,

арпа мен сұлы өсіріледі. Ұн өндірісі мен элеваторларда пайдаланылатын астық

қалдықтары үлкен мәнге ие, мысалы, құс шаруашылығында, ІҚМ мен шошқа

шаруашылығында кебектер көптеп пайдаланылады. Сондықтан, өсімдік

шаруашылығы мен өнеркәсіп қалдықтарын пайдалану үлкен мәнге ие. Бұрынғы

колхоздар мен совхоздарда көгалды жайылымдардан алынатын, шөп, сүрлем,

пішендеме және жасыл шөптер барлық азықтардың 30% құрайтын.

Бұндай дәстүрлі азық дақылдарын пайдалану, бұл үшін табиғи жағдайлары

қолайлы аудандарға ғана тән. Дегенмен, жем-шөпке деген қажеттілікті,

энергиялық, экономикалық тұрғыдан да тиімді болғандықтан, көп жылдық

шөптер есебінен қанағаттандыру қажет. Пішендемелік азықтандыру малдардың

құнарлы рационын арттырып, өзіндік құнын төмендететіндіктен, оны көп

жылдық шөп алқаптарын кеңейту және олардың түсімділігін арттырумен

байланыстырады. Азықтық ақуыздың жеткіліксіздігін толықтырудың маңызды

көзі - жоңышқа, беде, басқа да көгалды шөптерден алынатын шөп ұны.

Шөптерді қолдан кептіру биологиялық толыққанды азықты 1.5-2 есе сақтауға,

шөптерді консервілеудің басқа тәселдеріне қарағанда азықтық алқаптардың

әрбір гектарынан шығатын протеиннің шығымын ұлғайтуға мүмкіндік береді.

Құрама азықтардағы астықтық әрбір центнері малға қарапайым түрде бере

салғаннан көрі 1.8-2 есе тиімді пайдаланылады. Сонымен қатар, құрама

азықтарда азықтар құрамында жетіспейтін витаминдер, микроэлементтер және

т.б. премикстер ретіндегі әртүрлі химиялық заттар пайдаланылады. Негізгі азық

сапасының төмен болуы дәнді дақылдарды арттыру арқылы рационның

теңдестірімеуіне алып келеді, ол болса, малдардың ацидозбен ауруына алып

келеді, ұдайы өндіріске қиындықтар тұғызатындықтан, рационның қымбат түрі

- құнарландырылған азықтарды арттыру қажет [107].

Ғылыми негізделген ауыспалы егіс ұстанымы бойынша егістегі мал

азықтық дақылдардың үлесі 30% дейін болуы керек. 1991 ж. салыстырғанда

көпжылдық шөптердің егіс көлемі 2.4 есе, біржылдық – 14.6, сүрлемдік жүгері

– 27, жемдік дақылдар – 3.9 есеге қысқарған [108].

Мал азықтарының қымбаттығы – отандық мал шаруашылығы саласының

тағы бір басты мәселесі. Тауарөндірушілердің құрама азықтарды нарықтық

бағалар бойынша сатып алуға мүмкіндіктері болмағандықтан, оларды

пайдалану көлемдері қысқарды. Қазақстанда 1991 ж. дейін құрама азықтардың

орташа өндірісі 4 млн тонна, 2014 ж. олардың көлемі 5.8 есеге қысқарып, 685

мың тонна құраған. Дегенмен, соңғы 3 жылда мал азығы өндірісінде оң

динамика байқалады 53.8%) (445 мың т.-дан 685 мың т.-ға көтерген). Бүгінде

а/ш мамандар жем-шөп өндірісін жоспарлауды қойған, ол өз кезегінде

72

азықтардың түрлер бойынша құрылымын бұзып, құнарлы заттар бойынша

теңгерімді болмауына, мал өнімділігінің күрт төмендеуіне алып келді.

Дегенмен, 2014 ж. 2012 ж. қарағанда мал азықтары 7.0% артқан (кесте 32).

Кесте 32 - Жем-шөптің шығысы, центнер (а.ө.)

Жыл-

дар

Барлық

жем-шөп

түрлері

оның ішінде

байытыл-

ған мал

азығы

құрама

мал

азығы

шөп сүрлем пішен-де көк

азық

басқа

азықтар

Агроқұрылымдар

2012 26807754 6147436 4130203 5308260 1282572 1359559 5802554 2777170

2013 28266093 6709020 4163842 6618057 1498304 1388271 4688814 2592765

2014 28703739 7458063 4751058 6614871 1544965 1511603 4073502 2749677

Ауылшаруашылық кәсіпорындар

2012 21869180 5791106 3989807 3851302 1100185 1284339 3461034 2391407

2013 23617690 6303284 4069669 4748127 1290815 1324316 2972737 2908742

2014 24464586 7047296 4627347 4774408 1447690 1466214 2620371 2481260

Шаруа (фермер) қожалықтары

2012 4938574 356330 140396 1456958 182387 75220 2341519 385764

2013 4648403 405736 94173 1869930 207489 63956 1696077 311042

2014 4239153 410766 123711 1840463 97275 45389 1453131 2684418

Ескерту – ҚР АШМ мәліметтері негізінде құрастырылған

Теңдестірілмеген, бірақ көп азықтандырғанға қарағанда, теңдестірілген

азық берген кезде 1.5 есе артық өнім алуға болады. Мал шаруашылығы өнімінің

өзіндік құнында азықтардың шығыны 30-45% құрайтындықтан, мал

өнімділігінен өзге, берілетін азықтардың көлемі мен құны малшаруашылық

өнімнің экономикалық тиімділігіне, оның ішінде, өзіндік құнына ықпал етеді.

Дұрыс ұйымдастырылған, тұрақты мал азығы базасы мал шаруашылығы

дамуының басты шарты, оның өнімділігі мен өнімі сапасын артырудың негізі.

2014 ж. ІҚМ-дың тек 7.6%, қой мен ешкінің 4.4%, жылқының 6.1%; ШФҚ-нда,

сәйкесінше, 27.4%, 35.6% және 40.2%; керісінше, мал басы саны ұсақ

шаруашылықтар – ЖШ-да шоғырланды: 64.9%, 62.0% және 53.7%. Жалпы мал

мен құс басы санының қысқаруы құрама жемдерге деген сұраныстың күрт

төмендеуіне алып келді. Ұсақ шаруашылықтар балауса жем-шөп, оның ішінде,

сүрлемді дайындаудың технологиялық циклы іске аспайтындықтан, ІҚМ-дың

мәйекті жем-шөппен толық қамтамасыз етілмеген [108].

Қазіргі таңда бір шартты басқа 14 центнер азықтық бірлік өндіріледі, ол

зоотехникалық нормадан 2 есе төмен. Құрама жем өндіруші зауыттардың

қуаттылықтары жеткіліксіз қолданылады – 14%. 2015 ж. құнарлы азықтар

өндірісі 1.2 млн тонна құраған, ал кәсіпорындардың жиынтық қуаттылығы 2.5

млн тонна. Бұл сұрақтың шешімін жүйелі түрде шешу үшін қазіргі жұмыс істеп

тұрған құрама жем өндіруші зауыттарды жеңілдетілген несиелендіру және

инвестициялық субсидиялау есебінен модернизациялау қажет.

Қазіргі уақытта құрама азық өндісімен айналысатын кәсіпорындарды

қолдау мақсатында құрама азықтар құнының бөлігін төлеу арқылы субсидиялау

жүзеге асқанымен, олар төмен. Құрама азық кәсіпорындарының 1.9 млн тонна

өнім өндіруге қуаттары жеткенімен, олар 30-40% жүктелген [74].

73

ЖШ-нда ет пен сүттің 70% астамы өндірілетіндіктер, оларда мал азығын

дайындауға ерекше көңіл бөлу қажет. Мал азығын өндіру, өңдеу және сату

бойынша қызмет көрсететін және арнайы техниканы, ауыл тұрғындарының жер

телімдерін тиімді қолдануды бақылайтын арнайы құрылымдар құру қажет. Мал

азықтық дақыл тұқымын өндіруді арттыру қажеттігі өткір.

Қазақстанда мал азықтық дақылдардың тұқымын 33 кәсіпорын өндіреді.

Қолдағы бар материалды-техникалық және табиғи климаттық ресурстарды

оңтайлы пайдаланып, аймақтың табиғи-климаттық жағдайларына ыңғайланып,

әрі ауыл шаруашылығын жүргізудің бейімделген ландшафты жүйесіне өтетін

болса жем-шөп өндірісі міндеттерін шешуге болады. Ол жүйеде 60-65% а/ш

жерлер қолданылатын болатындықтан, жалпы сала өнімділігін арттыру,

тұрақты аграрлық-ладшафты экожүйелерді құрастыру, топырақ құнарлығын

сақтап қалу мен қайта қалпына келтіруде шешуші рөл беріледі [109].

Ауыл шаруашылығын басқарудағы замануи интенсивті әдістер

рентабельділікті арттыруға бағытталғанмен, ұзақмерзімдік перспективада олар

тұрақтылық және қоршаған ортамен байланысты туындайтын проблемаларға

алып келеді. Қарапайым егістіктерге қарағанда органикалық егістіктердегі

көгалдық дақылдар түсімдігі төмендеуін көптеген зерттеулер көрсетті [110].

Сондықтан, етті, сүтті бағыттағы мал шаруашылығы дамып отырған шақта

егістік алқаптары құрылымын қайта қарау, ондағы мал азықтық дақылдар

өндірісін дамыту, жайылымдарды суландыру мал шаруашылығының негізгі

мақсаты. Заманауи экономикалық тәсiлдер арқылы тауарөндірушілерді озық

агротехнологияларды енгізу арқылы өнімділікті үздіксіз арттыруға

ынталандырып, мемлекет тарапынан қолдау көрсетілгені жөн.

Әдетте, ауыл шаруашылығы мақсатына жерлердің жарамдылығы алқап

әлеуеттерінің биофизикалық және экологиялық сипаттамаларын қамтиды. Ол

дақылдардың салыстырмалы топырақ-экологиялық талаптарының нақты бір

жердің кеңістіктік топырақ-экологиялық жағдайымен бағалауды қамтиды [111].

Жерлердің жарамдылығын бағалау [112] жайылым алаңдарын орналастыру

сұрақтары нақты табиғи және экономикалық шарттарын, жайлымдардың

рельеф бойынша орналасуын есепке алып, сараланған түрде шешілуі керек.

Суғармалы жерлері шағын шаруашылықтарда мал азықтық дақылдарды

өсіру мақсатқа сай келеді. Жалпы егістік көлемінің 15% суғармалы алқаптар

құрайтын көпсалалы шаруашылықтарда суғармалы жерлердің 70%, ал суару

жүйесі дамыған шаруашылықтарда 35-45% жерлерді мал азықтық дақылдарға

бөлген жөн. Ал тауарлы және азықтық астық өндірісінде маман-данатын

шаруашылықтарда суғармалы жерлердің 20-30%-дан 55-75% дейін берілуі тиіс.

Соңғы он жылдықта қолайсыз табиғи-климаттық шарттарға ие жерлерде

дәстүрлі азық өндіру едеуір өсті. Төменөнімді жерлер жоғары өнімділік бере

алмайтындықтан, табиғи жайылымдардан азық алу көлемі төмен.

Жайылымдарды үздіксіз пайдаланған кезде шөп қалыңдығының ботаникалық

құрамы бұзылып, оның түсімділігі төмендейді, әрі оларды жыл сайын ерте

пайдалана беретін болса, көптеген бағалы азықтық дақылдардың тұқымдық

жаңғыруы болмайды. Жайылым территорияларын орналастыру нақты табиғи

және экономикалық шарттарын, жайлымдардың түрлерін, олардың рельеф

74

бойынша орналасуын есепке ала отырып, сараланған түрде шешілуі керек.

Жайылымдық шөптің жоғары және тұрақты өсімдеріне тек жайылымды жүйелі

бағып-қаққан кезде ғана қол жеткізуге болады. Жақсартылған шабындық пен

жайылымдарда түсімділігі табиғи жерлерге қарағанда 2-3 есе жоғары болады.

Ел бойынша көлдетіп суғару 848.5 мың га жерді құрайды (негізінен

шабындық -714.0 мың га және жайылым -129.8 мың га). Көлдетіп суғару

алқаптарын пайдалану деңгейі өте төмен [65]. Суғармалы алқаптар

қысқаруының негізгі себептері: дренаждық және суғармалы жүйені қалпына

келтіру және оның құрылысына инвестиция тартудың төмендігі, ылғал

үнемдеу технологияларын енгізбеуі, профилактикалық-мелиоративтік

жұмыстарды қолға алмауы. Қазақстан территориясы ашық су көздерімен

суландырылуы жеткіліксіз.

Қазақ су шаруашылығы ҒЗИ мәліметтері бойынша ашық су көздері

жайылым территориясының 40% астамын ғана қамтамасыз етеді. Қалған

жайылымдар жер асты суларын пайлалану арқылы суландырылуы қажет. Бірақ

Қазақстанның табиғи ерекшеліктерін, оның ішінде, оның шөлді және жартылай

шөлді жерлері (126 млн га) ерекшеліктерін назарға алып, әрбір маусымда су

көздерін орналастырудың ғылыми негізделген нормалары қатаң сақталуы

қажет. Шаруалардың жайылымдарды суландыру шығындары 80% мемлекетпен

субсидияланады, қалған 20% фермер 3-4 жылға бөліп төлейді. Жайылымды

сумен қамтамасыз ету үшін су көздерін, су ішетін орындардың, сонымен қатар,

олардың құрылғыларын зерттеу материалдарына ие болу керек.

Жер нарығын құру саясаты негізінде әрбір үй шауашылығының қосалқы

учаскесінде – бақша, бақтан өзге, алшақ орналасқан, отардағы жайылым,

шабындықтарды қамтитын далалық жер қоры болуы қажет. Сондықтан да,

экологиялық, экономикалық тұрақтылық, аз қамтылған тұрғындардың

артықшылықтарын қамтамасыз етіп, жерлерді тиімсіз пайдалануды ретке

келтіретін «Жайылымдар туралы» заң қабылданды. Жайылым жерлерді

сауатты, ғылыми-негіздей отырып, пайдалану алқап бірлігіне мал жүктемесінің

экологиялық қауіпсіз нормаларын қолдану, жаю мерзімдерін анықтау,

маусымдық жаю және жайылым айналымын сақтауға негізделеді.

Ветеринарлық қауіпсіздік жүйесі. Ветеринария ауыл шаруашылығындағы

ғылым мен тәжірибенің негізгі салаларының бірі ретінде мал ауруларын

зерттеу, алдын алу, диагностикалау, емдеу, тұрғындарды зооантропооноздық

аурулардан сақтау және қауіпсіз малшаруашылық өнімдермен қамтамасыз

етуге бағытталған. Эпизоотиялық жағдай тұрақсыз болса елдің АӨК саласына

қауіп төнеді (әсіресе елдің шекаралас аудандары ауруларға бейім болады).

Елдегі ветеринарлық қызмет көрсету деңгейінің төмендігінен мал мен

құстың өлім-жітімі әлі де жоғары. Дегенмен, 2014 ж. республика бойынша

ІҚМ-дың өлім-жітім динамикасы 2000 ж. салыстырғанда 43.3%, ҰҚМ 36.7%

төмендеген. 2012 ж. ҚР Үкіметі мен ХЭБ арасында орнаған келісім

ветеринарлық заңнаманың жақсаруына ықпал етті. Ветеринария жүйесінің

халықаралық деңгейге өтуі қауіпсіз өнім өндіріп, экспорттауға мүмкіндіктер

тұғызады. 2010ж. КО ашылуымен мемлекеттік ветеринарлық қызметтің ролі

артып, а/ш жануарларын идентификациялау міндеттелді.

75

Сурет 13 - Мал мен құстың өлім-жітімі динамикасы, мың бас

ДСҰ мүше болу тауарөндірушілерден тамақ қауіпсіздігінің Халықаралық

стандарттарына сапалы және қауіпсіз өнім жеткізуді талап етеді. Малдардың

аса қауіпті аурулары бойынша эпизоотиялық жағдай республикада 2014 ж.

бірнеше қауіпті және созылмалы инфекция тарауларын ескермегенде тұрақты

болған. 2014 ж. мал және құс аурулары бойынша 46.9 млн диагностикалық

зерттеулер, оның ішінде: 46.8 серологиялық зерттеулер, 0.04 млн

бактериологиялық, 0.05 млн вирустық, 1010 паразиттік зерттеулер, сондай-ақ,

GMP стандарты арқылы сертификатталған өндірісте ветеринарлық дәрі-

дәрмектерді қолдану арқылы 1.7 млн зерттеу жүргізілген. 2015 ж. өткір

инфекциялық аурулардың 248 ошағы тіркелгендіктен, Қазақстаның бірқатар

облыстарында малшаруашылық өнімдердің экспортына тыйым салынды.

Сурет 14 – Аса қаупті аурулар бойынша эпизоотиялық жағдай

Ветеринария және тамақ қауіпсіздігі жүйесінің дамуы: ветеринарлық

бақылау орнатудағы қиындықтар; жалпы мал шаруашылығын жүргізу

мәдениетінің төмендігі; ақпараттық жүйелер «фермадан үстелге дейінгі» өнімді

бақылауды қамтамасыз етпейді және эпизоотиялық қадағалау, малды

бірдейлендіру рәсімі орталықтандырылмаған сатып алу, сырғаларды қайталау,

жоғалту, сырға құнын қайтармауы және т.б. мәселелермен қиындатылған;

қолданыстағы инфрақұрылым ветеринарлық қауіпсіздіктің тиісті деңгейін

қамтамасыз етпейді, халықаралық стандарттарға сай келу мен халықаралық

мекемелермен ынтымақтастықтың төмендігі.

Малдың басым бөлігі ЖШ-да шоғырланған, бұл жерде мәселе тек

малдардың саулығы емес, оларды өсіріп, бағатын, соятын адамдардың

денсаулықтарын сақтау маңызды. Дегенмен, елдегі эпизоотиялық жағдайды

тұрақтандыру мақсатында 2013 ж. ХЭБ мақұлдаған ветеринарлық қызметті

дамытудың ұзақмерзімді стратегиясы қабылданды, сонымен қатар,

қолданылатын ветеринарлық препараттардың сапасына қойылатын талаптар

күшейтілді; биологиялық қалдықтарды жоюдың халықаралық тәжірибесі

енгізілді; 2015 ж. Қазақстан ХЭБ аусылдан таза ел деген мәртебесін алып, ЕО

пен ДСҰ елдеріне өнімдерді кедергісіз экспорттауға мүмкіншіліктер берілді.

2000 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Ірі қара мал

Қой мен ешкі

Шошқа

Жылқы

2011 2012 2013 2014 2015

Тіркелген

ошақтар

Жойылған

ошақтар

Өтпелі

ошақтар

76

Қорыта айтқанда, аса қауіпті аурулар бойынша әлемдегі эпизоотиялық

жағдай тұрғындарға, мал мен құс шаруашылығына үнемі қауіп төндіруде.

Сондықтан, ветеринарлық мекемелерді материалды - техникалық жарақтан-

дыруды айтпағанда: «Ветеринария туралы» Заңда жеке ауларларда мал союға

тыйым салынбағандықтан, жеке аулаларда мал союға мүлдем тыйым салу; ХЭБ

ұсыныстарын есепке ала отырып, ветеринарлық шараларды жүзеге асыруды

жетілдіру; қызығушылық танытқан мемлекеттік органдар, халық-аралық

ұйымдар арасындағы қызметтерді үйлестіру; а/ш малдарды бірдей-лендіру

бойынша мәліметтер базасының қалыпты жұмыс істеуі үшін құрылған

ветеринарлық мекемелерді интернет желісімен қамтамасыз ету; ветеринарлық

қызмет мамандарының кәсіби біліктілігін арттыру маңызды.

2.4 Аграрлық нарық дамуының экономикалық көрсеткіштерін талдау

2011-2015 жж. аралығында орташа алғанда дәнді және бұршақты дақылдар

бойынша тауарлылық – 68.9%, онің ішінде бидай – 70.6%, күріш – 30.0%.

Тауарлылық мақта – 97.1%, қант қызылшасы– 94.5%, бақша дақылдары –

82.3%, ал төмен деңгейі: картоп – 20.8% бойынша жоғары. Мал

шаруашылығында тауарлылық деңгейі өте төмен: ең жоғары көрсеткіш құс еті

бойынша – 86.1% болғанымен, ең төменгі көрсеткіш жұмыртқа өндірісі – 6.4%.

Кесте 33 –Агроқұрылымдардағы а/ш өнімдердің тауарлылығы; 2011-2015жж.

Көрсеткіштер Өндірілген,

мың тонна

Өткізілген,

мың тонна

Тауарлылық

деңгейі, %

Өсімдік шаруашылығы

Дәнді және бұршақ дақылдары 92 051.0 63 388.4 68.9

бидай 72 986.3 51 556.1 70.6

жүгері 2 969.5 2 332.8 78.5

арпа 11 990.7* 7 421.8 61.9

Бұршақты дақылдар 336.4 141.6 42.1

Майлы дақылдар 6 711.9 4 665.7 69.5

күнбағыс тұқымдары 1 894.9 1 369.4 72.3

Күріш 4 570.4 1 369.4 30.0

Көкөністер 16 215.5 7 482.8 46.1

Бақша дақылдары 8 726.4 7 186.5 82.3

Картоп 16 477.6 3 303.8* 20.8

Мақта 1 707.0 1 659.1 97.1

Мал шаруашылығы

Мал мен құстың союға өткізілгені 8 094.6 1 967.8 24.3

Ірі қара мал 3 740.9 661.2 17.7

Қой мен ешкі 1 615.6 263.2 16.2

Шошқа 1 011.1 205.9 20.3

Жылқы 846.0 150.5 17.7

Құс 822.9 708.6 86.1

Сүт 25 364.7 2 267.6 8.9

Жұмыртқа 20 316.0 1 313.3 6.4

Ескерту – [66] деректері негізінде құрастырылған

77

Кесте 34 – Өсімдік шаруашылығымен айналысатын ауылшарушылық кәсіпорындардың негізгі экономикалық

көрсеткіштері, 2011-2015 жж.

Өнімдер Түсім, млн

тг.

Өткізілген

өнімнің

өзіндік құны,

млн тг.

Пайда (+),

залал (-),

млн тг.

Рента-

бельділік,

%

Өнімнің 1 центнеріне

жұмсалған шығын, тг.

Өнімнің 1 центнерінің

өзіндік құны, тг.

Өткізілген өнімнің 1

центнерінің құны, тг.

2011-2015 2015/2014 2011-2015 2015/2014 2011-2015 2015/2014

Дәнді және

бұршақ

дақылдары 260 973 480 816 684 368 -555 710 888 31.9 1760 61.8 2141 98.7 2710 99.0

бидай 242 301 030 732 571 003 -490 269 973 33.0 2210 61.5 2201 100.4 2803 100.7

жүгері 1 210 541 6 887 269 -5 676 728 17.6 2133 133.1 2355 102.7 2650 126.7

арпа 13 49 464 59 956 888 -58 607 424 2.2 1776 70.4 1728 129.4 2156 104.5

Майлы

дақылдар 31 217 789 102 498 169 -71 280 380 30.4 4423 65.1 4398 111.8 5618 124.8

күнбағыс

тұқымдары 9 853 854 22 150 057 -12 296 203 44.4 4021 62.4 4031 116.8 5551 152.8

Күріш 1 647 773 27 897 663 -26 249 890 5.9 3244 133.5 3746 102.8 3877 118.3

Көкөністер 3 262 816 34 098 480 -30 935 664 9.5 3249 165.3 4529 87.5 5033 89.1

Бақша

дақылдары 842 978 4 521 050 -3 678 072 18.6 780 2.6 есе 974 106.1 1134 103.8

Картоп 4 578 402 17 144 885 -12 566 483 26.7 2596 78.8 3383 79.6 3850 82.7

Қант

қызылшасы 11 441 982 092 -970 651 1.1 1117 - 854 - 1210 -

Мақта 604 539 4 433 062 -3 828 523 13.6 6401 2.0 есе 7061 112.7 8008 115.3

Мал

азықтық

дақылдар 3 146 875 18 187 535 -15 040 478 17.3 562 - 589 - 589 -

Ескерту – ҚР ҰЭМ Статистика комитеті ресми сайтының деректері негізінде құрастырылған

78

2011-2015 жж. рентабельділік деңгейі - 44%. Темекі – 126.5%, күнбағыс

тұқымдары – 44.4%, бидай – 33.0%, картоп – 26.7%. Соңғы 5 жылда арпа

(2.2%), қант қызылшасы (1.1%) рентабельділігі төмен. 2015 ж. алдыңғы жылға

қарағанда 1 ц. өнімнің шығындары өсті: темекі – 5.6 есе, бақша дақылдары – 2.6

есе, мақта – 2.0 есе, көкөністер – 165.3%, күріш – 133.5%, жүгері – 133.1%

өскен. Өткізілген өнімнің 1 ц. құны: жүгері - 126.7%, майлы дақылдар - 124.8%

(күнбағыс тұқымдары – 152.8%), күріш – 118.3%, 115.3%. 2014 ж.

салыстырғанда көкөніс, картоп, темекінің 1ц құны төмендеген (кесте 34).

Шығын құрылымында материалдық шығындар – 60.7%, еңбек ақы төлеу -

19.5%, негізгі құралдарды ұстау - 8.4% құрады (2014 ж. сәйкесінше, 60.5%,

20.2%, 7.7%), а/ш кәсіпорындарда сәйкесінше, 55.9%, 13.3%, 13.5% (кесте 35).

Материалдық шығындар құрылымында тұқымдық (көшеттік) материалдар

28.8%, отын – 25.5%, қосалқы бөлшектер – 18.2, тараптық ұйым қызметтері –

13.3%, минералдық тыңайтқыштар – 10.7%.

Кесте 35 – Өсімдік шаруашылығы өндірісінің материалдық шығындар

құрылымы, а/ш кәсіпорындар бойынша, 2015 жыл, %

Көрсеткіштер Тұқым,

көшет

Минер.

тыңайтқы

штар

Отын

Электр

-

энерги

ясы

Суға

жұмс.

шығынд

ар

Қосал-

қы

бөл-

шектер

Тұты-

нылған

қызмет-

тер

Өсімдік

шаруашылығы өнімі

28.8 10.7 25.5 2.1 1.1 18.2 13.3

Дәнді және бұршақ

дақылдары

31.2 8.6 26.1 2.3 0.2 18.5 13.6

бидай 31.5 8.7 25.7 1.5 0.1 18.9 13.5

жүгері 16.8 15.9 18.8 3.5 6.2 3.4 35.3

арпа 32.5 7.0 28.5 0.1 0.3 16.1 13.5

Майлы дақылдар 21.8 18.5 23.2 1.3 1.6 22.9 10.5

Күріш 21.8 29.6 19.6 0.9 7.5 14.1 6.2

Көкөністер 22.1 17.9 16.2 18.9 5.5 4.1 15.1

Бақша дақылдары 15.8 8.6 14.5 0.9 6.3 1.3 52.4

Картоп 43.0 19.9 11.6 3.8 4.3 10.3 10.8

Қант қызылшасы 20.6 2.2 23.8 0.5 3.6 6.1 21.6

Мақта 5.9 12.2 12.8 1.2 9.8 17.0 40.2

Мал азықтық

дақылдар

18.8 4.9 41.4 2.1 2.7 16.7 13.4

Ескерту – ҚР ҰЭМ Статистика комитеті сайтының деректері негізінде құрастырылған

Республиканың мал шаруашылығы өнімін өткізу нәтижелері бойынша

2015 ж. а/ш кәсіпорындар 12 802.9 млн теңге жалпы табыс алған.

Саланың негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдауда сңғы 5 ішінде тірі

салмақтағы ІҚМ өткізу рентабельділігі – 9.0%, шошқа – 10.6%, жылқы – 2.8%,

құс – 2.0%, сүт – 3.7% құрады. Жалпы, а/ш кәсіпорындарда мал шаруашылық

өнімдерді өндіру табысты, ал ЖШ қызмет малдарды өсіру экстенсивті әдісіне

алып келетіндіктен, өнімділікті арттыру қажет. Мал шаруашылығы өнімін

өткізу нәтижелері шағын, орта кәсіпорындарға қарағанда ірі а/ш

79

кәсіпорындардың, мемлекеттік кәсіпорындарға қарағанда жеке бизнес

қызметінің тиімділігін көрсетуде.

Кесте 36 – А/ш кәсіпорындарындағы мал шаруашылығы өнімі өндірісі мен

өткізудің негізгі экономикалық көрсеткіштері, 2011-2015 жж. орташа алғанда

Өнімдер 1 ц. өнімнің өзіндік

құны, теңге

1 ц. өнімнің

өткізу құны,

теңге

1 ц. өнімнен

пайда, теңге

Рентабель-

ділік, %

Союға өткізілгені

(тірідей салмақта) 28 449 31 324 2 577 9.0

Ірі қара мал 40 787 43 954 3 049 7.4

Қой мен ешкі 35 950 41 884 5 393 15.0

Шошқа 29 067 30 945 3 107 10.6

Жылқы 55 159 61 328 1 145 2.8

Құс 24 085 26 854 493 2.0

Сүт 6 218 8 146 321 3.7

Ескерту – ҚР ҰЭМ Статистика комитеті сайтының деректері негізінде құрастырылған

2015 ж. өндіріс шығындары құрылымында материалдық шығындар –

67.9%, жалақы қоры – 18.8%, негізгі қорларды ұстау – 7.6% ие. Материалдық

шығындар құрылымында 2011-2015 жж. аралығында мал азығының – 75.7-

80.5%, қосалқы бөлшектер – 5.1-6.9%, отын – 3.8-6.0%, электр энергиясы -3.6-

4.5%, ұйым қызметтері – 5.1-8.3% (кесте 37).

Кесте 37 – ҚР мал шаруашылығы өнімі өндірісінің материалдық шығындары

құрылымы, 2011-2015 жж., %

Жылдар Мал

азығы Отын

Электр

энергиясы

Суға

жұмсалған

шығындар

Қосалқы

бөлшек-

тер

Тараптық ұйымдар

орындаған

қызметтер

2011 76.7 4.2 4.5 0.6 5.3 8.3

2012 78.7 5.6 3.7 0.6 5.1 6.3

2013 75.7 6.0 4.1 0.6 7.0 6.3

2014 76.6 4.9 3.9 0.5 6.9 6.9

2015 80.5 3.8 3.6 0.5 6.2 5.1

Ескерту – ҚР ҰЭМ Статистика комитеті сайтының деректері негізінде құрастырылған

Егер, шығындар құрылымындағы жалақы төлеудің артуы жақсы беталыс

боп табылса, қосалқы бөлшектер мен құрылыс материалдары бағасының артуы

кері фактор болып табылады.

Қорыта айтқанда, 1991-1995 жж. жүзеге асқан қайта ұйымдастырулар

шаруашылықтардың заңды, ұйымдастырушылық нысанындағы өзгерістерін

анықтап, жаңа құрылым: бір жағынан, корпоративті типтегі, ірі а/ш

кәсіпорындан, екінші жағынан – ұсақ шаруа және отбасы шаруашылықтарынан

тұратын тұрақты екіқырлы агроқұрылым қалыптасты. Корпоративтік

нысандағы кәсіпорындардың ешбірі микроотбасылық өндіріске балама ретінде

шыға алмауда.

80

3 ЭКОНОМИКА-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕР НЕГІЗІНДЕ

БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ

3.1 Өндірістік көрсеткіштердің перспективті параметрлерін болжау

Қазіргі таңда экономика-математикалық модельдеу экономикалық талдау -

әлеуметтік-экономикалық үдеріс заңдылықтарын зерттеудің маңызды бағыты

болып табылады. Зерттеуді болжаудың арнайы әдістерін қолданып жүзеге

асыруға болады. Егер нақты және болжам мәндер берілген ықтималдылықпен

анықталған болжамның сенімді интервалына жататын болса, болжам

абсолютты сенімді деп есептелінеді. Болжам ықтималдылығының шекарасы

0.7-0.95. Бұл аралық біздің болжамның жоғары және төменгі шектерін

анықтауда есепке алынды. Сапалы болжам жасау үшін алғашқы мәліметтердің

сапасын тексеру, динамикалық қатардың тербелістеріне талдау жасалып,

олардың нәтижелері бойынша болжам әдістемесі таңдалады.

3.1.1 Алғашқы мәліметтер сапасын тексеру

90-шы жылдардың басында, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін

Қазақстанның ауыл шаруашылығы дағдарыстық кезеңдерден өтіп, барлық

баптар бойынша көрсеткіштер 1997-1999 жж. дейін төмендеді, бұл

көрсеткіштерді пайдалану ауыл шаруашылығының қазіргі таңдағы нақты жай-

күйін көрсетпейтіндіктен, деректер 2000 ж. бастап жиналды.

Кесте 38 – Жекелеген дақылдардың түсімділігі, ц/га

Жылдар Бидай Жүгері Картоп Көкөністер

2000 9.0 33.3 106.0 153.0

2001 11.8 37.1 133.0 166.0

2002 10.9 41.4 139.0 172.0

2003 10.3 43.2 139.0 177.0

2004 8.4 44.6 134.0 186.0

2005 9.5 41.6 150.0 196.0

2006 11.3 46.3 153.6 201.0

2007 13.0 45.8 155.8 211.0

2008 9.7 44.0 143.7 204.0

2009 11.9 47.2 160.0 218.7

2010 7.3 48.3 143.0 214.4

2011 16.6 49.9 167.2 222.9

2012 7.9 51.9 165.9 234.0

2013 10.8 52.8 181.5 238.7

2014 10.9 52.8 184.3 243.0

Статистикалық көрсеткіштер

n 15 15 15 15

Хср 10.62 45.35 150.40 202.51

m 0.59 1.44 5.20 7.08

СКО 2.29 5.59 20.13 27.41

V.% 21.54 12.33 13.38 13.53

Хmin 7.3 33.3 106.0 153.0

Хmax 16.6 52.8 184.3 243.0

81

Кесте 39 – Жекелеген ауылшарушалық дақылдарды жалпы жинау, мың тонна

Жылдар Бидай Жүгері Картоп Көкөністер

2000 9073.5 249.0 1 692.6 1 543.6

2001 12706.8 320.4 2 184.8 1 782.0

2002 12700.0 435.2 2 268.8 1 857.0

2003 11537.4 437.6 2 308.3 1 938.3

2004 9937.0 457.8 2 260.7 2 059.3

2005 11198.4 432.1 2 520.8 2 168.7

2006 13460.5 413.6 2 361.6 2 059.2

2007 16466.9 421.2 2 414.8 2 196.4

2008 12538.2 420.2 2 354.4 2 280.0

2009 17052.0 471.2 2 755.6 2 457.2

2010 9638.4 462.0 2 554.6 2 576.9

2011 22732.1 482.0 3 076.1 2 877.7

2012 9841.1 520.4 3 126.4 3 061.5

2013 13940.8 569.2 3 343.6 3 241.5

2014 12996.8 663.9 3410.5 3469.9

Статистикалық көрсеткіштер

n 15 15 15 15

Хср 13054.66 450.39 2575.57 2371.28

m 915.62 24.64 123.33 146.48

σ 3546.19 95.44 477.67 567.31

V.% 27.16 21.19 18.55 23.92

Хmin 9073.50 249.00 1692.60 1543.60

Хmax 22732.10 663.90 3410.50 3469.90

Кесте 40 – Қазақстандағы мал шаруашылығы саласының негізгі көрсеткішері

Жылдар ІҚМ оның ішінде

сиырлар

Қойлар мен

ешкілер Жылқы Құс

1 2 3 4 5 6

2000 4106.6 2014.7 9981.1 976.0 19705.7

2001 4293.5 2077.2 10478.6 989.5 21130.2

2002 4559.5 2171.4 11273.0 1019.3 23790.6

2003 4871.0 2267.3 12247.1 1064.3 24823.1

2004 5203.9 2376.2 13409.1 1120.4 25606.1

2005 5457.4 2442.6 14334.5 1163.5 26215.5

2006 5660.4 2569.0 15350.3 1235.6 28239.3

2007 5840.9 2605.6 16080.0 1291.1 29506.8

2008 5991.6 2675.4 16770.4 1370.5 30148.4

2009 6095.2 2717.3 17369.7 1438.7 32686.5

2010 6175.3 2751.3 17988.1 1528.3 32780.6

2011 5702.4 2502.8 18091.9 1607.4 32900.0

2012 5690.0 2580.1 17633.3 1686.2 33500.0

2013 5851.2 2734.8 17560.6 1784.5 34200.0

2014 6032.7 2835.2 17914.6 1937.9 35000.0

Статистикалық көрсеткіштер

n 15 15 15 15 15

Хср 5435.44 2488.06 15098.80 1347.55 28682.2

82

40-кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6

m 174.34 66.33 757.32 79.24 1270.91

σ 675.20 256.88 2933.09 306.89 4922.23

v. % 12.42 10.32 19.43 22.77 17.16

Xmin 4106.6 2014.7 9981.1 976.0 19705.7

Xmax 6175.3 2835.2 18091.9 1937.9 35000.0

Кесте 41 – Мал шаруашылығы өнімділігінің негізгі көрсеткіштері

Жылдар Сойыс салмағындағы

ет, мың тонна Сүт, мың тонна

Жұмыртқа,

млн дана

Жүн, мың

тонна

2000 569.4 3730.2 1692.2 22.9

2001 585.1 3922.9 1855.3 23.6

2002 595.8 4109.8 2102.1 24.8

2003 613.7 4316.7 2276.7 26.8

2004 654.3 4556.8 2316.8 28.5

2005 675.9 4749.2 2514.0 30.4

2006 724.5 4926.0 2494.7 32.4

2007 752.0 5073.2 2664.2 34.2

2008 778.5 5198.0 2989.1 35.2

2009 794.1 5303.9 3306.4 36.4

2010 834.4 5381.2 3720.3 37.6

2011 838.1 5232.5 3718.5 38.5

2012 844.7 4851.6 3673.4 38.4

2013 871.0 4930.3 3896.0 37.6

2014 900.2 5067.9 4291.2 37.8

Статистикалық көрсеткіштер

n 15 15 15 15

Хср 735.45 4756.68 2900.73 32.34

m 29.12 134.10 210.73 1.48

СКО 112.79 519.37 816.17 5.73

V.% 15.34 10.92 28.14 17.72

Хmin 569.4 3730.2 1692.2 22.9

Хmax 900.2 5381.2 4291.2 38.5

Кездейсоқ шаманың негізгі сандық сипаттамаларын есептеу үшін Excel

бағдарламасының функциялары қолданылды (кесте 42).

Классикалық статистикада алғашқы мәліметтер көбіне қалыпты болатын

белгілі түрді ықтималды таратудан іріктеу деп қарастырылады, оның

параметрлері ғана белгісіз. Бұл жерде бағалау оптималдылығының табиғи

критерийі – дисперсия минимумы қолданылады. Дегенмен, көптеген

тәжірибелік міндеттер үшін классикалық әдістер тиімсіз, ал модельден ауытқу

оптималды бағалау қасиеттеріне өте қатты әсер етеді, яғни алынған нәтижелер

едеуір бұрмалануы мүмкін. Бірақ, ақпараттар көлемінің аз болуы, оны тарату

заңын дұрыс анықтауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан, заманауи қолданбалы

статистикада рабастық ықпал дамуда. Ол жерде ықтималдылық моделі оны

тарату заңының қатты ықпалында болмайды, жекелеген ірі кездейсоқ

ауытқуларға қатты назар аудармайды.

83

Кесте 42– Excel бағдарламасының функциялары

Бағалау Excel функциясы

Таңдамалық орташа, х СРЗНАЧ( )

Стандартты қате, m n

Медиана, Ме МЕДИАНА( )

Стандартты ауытқу, σ СТАНДОТКЛОН( )

Іріктеу дисперсиясы, σ2 ДИСП( )

Вариация коэффициенті v, % 100x

Іріктеу дәлдігі q, % 100m x

Минимум, minх МИН( )

Максимум, maxx МАКС( )

Сома, ∑ СУММ( )

Есеп, n СЧЕТ( )

Біз бұндай қателерді анықтау және олармен «күресу» тәсілдерін

көрсетеміз. Экономикалық ақпаратты әлеуетті «ластанған» (қателерге ие) деп

қарастырып, «барынша күдікті» мәліметтерді «кейіннен шынайы болуы

мүмкін» деп анықтаймыз. Бұндай өңдеудің мүмкін схемасы келесідей: егер

сараланған вариациялық қатарда максималды және минималды варианттар

қатарлас сандармен салыстырғанда ерекше жоғары немесе төмен болса, бұндай

тым ауытқып тұрған варанттардың осы жиынтыққа жататындығын не

жатпайтындығын тексеру қажет. Өрескел қателерді анықтаудың статистикалық

тәселдерін тек өлшеулердің сапасы туралы қосымша ақпараттар толық емес

немесе сенімсіз болған кезде қолданған жөн. Минималды (бірнеше минималды)

немесе максималды (бірнеше максималды) бақылау нәтижелерінің шамасы

күдікті болып көрінетін бір немесе бірнеше өрескел қателерді анықтаудың

статистикалық әдістерін қарастырамыз. Тым бөлініп тұрған бақылауларды

анықтау мен жою процедурасын құрған кезде статистикалық гипотезаларды

тексеру теориясының аппараты пайдаланылады. мәнділігінің берілген

деңгейіне критерий құрастыралады – шешуші қадам, оның шамасы бақылау

жиынтығының біртектілігі туралы гипотезаны қабылдау немес қабылдамау

туралы мәлімет береді. Бір немесе бірнеше бақылауларды жоюдың (отбраковка)

критерийлері ұсынылған. Біз барынша табиғи және теориялық негізделген

бірнеше критерийлерді таңдап алдық.

. белгіздігі кезіндегі жою әдісі. Максималды вариант үшін қалыпты

немесе оған жақын варианттарды бөлуде келесі формула қолданылады:

1

2

,n nn

n

x x

x x

(5.1)

мұнда, n максималды варианттың жиынтыққа кіруінің критерийі;

nx максималды вариант;

1nx шамасы бойынша максималды варианттан кейінгі вариант;

84

2x сараланған қатарда минималдының қасында тұрған вариант.

Минималды вариант бөлу кезінде қалыпты, өте қатты ауытқымайтын үшін

келесі формула қолданылады:

2 11

1 1

,n

x x

x x

(5.2)

мұнда, 1 1x минималды варианттың жиынтыққа кіруінің критерийі;

2x минималдымен қатар тұрған вариант;

1nx максималдыдан кейінгі мәні бойынша екінші вариант.

Егер есептелген мәндер n немесе 1 кестеліктерден артық болса,

варианттар лақтырылады. Егер шамасы бойынша тек шекті варианттар ғана

емес, олармен қатар тұрғандар да тым ауытқып тұратын болса, бұл жиынтыққа

жататындығы жоғарыда келтірілген формулалармен бағаланады (5.1, 5.2).

. белгілі болғандағы жою әдісі. Қалыпты бөлінген жиынтықтың орташа

квадраттық ауытқуы белгілі болса, максималды және минималды

варианттардың ауытқуын бағалауды келесі формулалардың көмегімен

орындауға болады:

1 ,n nn

x x

(5.3)

2 11 ,

x x

(5.4)

мұнда, орташа квадраттық ауытқу;

басқа мәндер жоғарыда келтірілген формулаларға сай (3.1, 3.2) болады.

Егер n немес 1 есептелген мәндер кестеліктен артық болса, варианттар

лақтырылады. Егер вариант келтірілген әдістерден кейін лақтырылып тасталса,

онда есептеуі жаңа қысқартылған іріктеуге қайтадап орындау қажет.

Смирнов – Граббс критерийі. 1 2, ,..., nx x x вариациялық (өсім бойынша

сараланған) бақылау қатарлары: 1 2 ... .nx x x Т-критерийі есептеледі

,nn

x xT

(5.5)

мұнда, 1

n

i

i

x

xn

– іріктемелі орташа;

2

2 1

n

i

i

x x

n

– іріктемелі дисперсия;

n іріктеу көлемі.

Tnф нақты мәндері Ткр = Тα,n шектілермен салыстырылады. Егер ,nф крT T

онда тексерілетін мәндерін өрескел қателер қатарына қосуға болады және

85

аномалы бақылау ретінде іріктеуден алып тастауға болады, егер ,nф крT T онда

берілген мәндер бағаланатын параметрлердің тым бұрмалануына алып

келмейтіндігі туралы гипотеза қабылданады.

Смирнов-Граббс критерийін «өрескелділік» пен вариациялық қатардың

минималды мәнін бағалауға қолдануға болады. Бұл жағдайда оның нақты мәні

келесі формула бойынша есептелінеді:

1n

x xT

(5.6)

Қарастырылатын критерийдің жеткіліксіз дәлдігін, сонымен қатар оның

жақын топтастырылған және негізгі топтан алшақ вариант алып тастайтындарға

«сезімтал еместігін» назарда ұстау қажет. Келтірілген формулалар бойынша

критерийлердің нақты мәндерін α мәнділігінің берілген деңгейінде сәйкес шекті

мәндермен салыстырады. Егер нақты мәндер шектілерден төмен болса, сәйкес

өрескел қателердің бар екендігі мойындалады, егер көп болса, өрескел

қателердің бар екендігі туралы гипотеза қабылданбайды.

Бағалау теориясында қалыпты бөлу моделі үлкен мәнге ие, бірінші

дәрежелі деп айтуға болады. Мысал ретінде мейілінше төмен квадраттар әдісін

алуға болады. Ол кездейсоқ қалдықтар қалыпты түрде бөлінген деген болжам

кезінде терең статистикалық нәтижелер алуға мүмкіндік береді. Бұл жерде

сәттіліктің басты себебі – қалыпты бөлудің сфералық симметриясымен

түсіндіріледі. Дегенмен, экспериманталды мәліметтерді қарастыру кезінде

қалыпты немесе оған жақын бөлулер өте сирек кездеседі және К. Пирсонның

сөзіне сай, «қалыпты бөлу – әлемдегі ең қалыпты емес құбылыс болып

табылады». Осыған сай, келесі сұрақтар туындайды: қалыпты бөлуді қалыпты

бөлусіз бас жиынтықтың бақылауларына және гипотезаларды тексеру кезінде

қолдануға болады ма, критерий қалыптыдан ауытқуға қаншалықты сезімтал?

Зерттеулер көрсетіп отырғандай, қалыпты бөлудегі орташа айырмалары

қалыптыдан ауытқуға едеуір дәрежеде сезімтал болмайды. Дисперсиялар, екі

іріктеу үшін дисперсиялар қатынастары бұндай ауытқуларға өте сезімтал.

Бұдан, орташалар үшін критерийлер қалыптыдан ауытқуға тұрақты, ал

дисперсиялар үшін – тұрақсыз екендігі туралы қорытынды шығаруға болады.

Параметрикалық емес статистикалар үшін асимптотикалық қалыптылықты атап

өту қажет, яғни іріктеудің көлемін шектеусіз ұлғайта берген кездегі

қалыптылық бағалаудың статистикалық талдауын жеңілдетеді. Алып

тастайтындарды бағалаудағы қарапайым, бірақ тиімді ықпалдарды келтіреміз:

Функцияның синтаксисі:

=КВАРТИЛЬ (Массив;Бөлік) (5.7)

Бөлік аргументі 0 ден 4 дейінгі бүтін сандық мәнге ие болады:

0 – іріктеудегі минмималды мән;

1 - квартиль ε0,25;

2 - квартиль ε0,5 – медиана;

3 - квартиль ε0,75;

86

4 – іріктеудегі максималды мән.

Анықтаймыз: медиананы – Ме; төменгі, жоғарғы квартильдерді және

квартиль аралық ауқымды. Төменгі квартиль - бұл барлық қатарды қоса

алғандағы медианаға дейінгі 1-бақылаудың вариациялық қатар медианасы - С1;

Жоғарғы квартиль – бұл максималды қатарды қоса алғандағы барлық қатар

медианасынан алғандағы қатар медианасы - С2; төменгі квартильдан жоғарғыға

дейінгі қашықтық квартиль аралық ауқымына тең - ∆С = С2 – С1.

Іріктемелі мәндер, аз (Ме – 1,5*∆С) және үлкен (Ме + 1,5*∆С), күдікті

алып тастайтындар деп аталады. Бұл әдістемені қолдана отырып, жүгерінің

түсімділігі бойынша алып тастайтындардың бар-жоғына тексеру жасаймыз.

Зерттеліп отырған вариациялық қатарда алып тастауларға түсімділіктің ең

төменгі және барынша үлкен мәндерін тексереміз. Бұл варианттардың берілген

жиынтыққа қатыстылығы туралы Н0 гипотезасын тексереміз. Бұл есепті Excel

КВАРТИЛЬ функциясы көмегімен есептеп шығарамыз.

Сурет 15 – Бастапқы мәліметтердің сапасын басқару бойынша есеп

нәтижелері

F2 уяшығында квартильаралық ауқым есептелген, ал F4 уяшығында

іріктеудің максималды мәні – одан жоғары болса алып тастайтын болып

табылады. F5 уяшығында тексеру формуласы енгізілген =ЕСЛИ(F22>=F4;

«алып тастау»; «алып тастамау»). Xmax = 51,9 < (Ме +1,5*∆С) =55,85, ал Xmin

= 33.3 < (Ме -1,5*∆С) =35,75 болса, іріктеулің бұл мәндерін алып тастамаймыз.

Бізді жүгері түсімділігінің күдікті ретінде сараланған бастапқы және соңғы

мәндері қызықтыратын болғандықтан, оларды алып тастауға тексереміз. Бұл

үшін жоғарыда келтірлген формулаларды қолданамыз (5.1) және (5.2). G

бағанында жоғарыда келтірілген формула бойынша есептелген есептік мәні, ал

F бағаныныда ts кестелік мәні келтірілген. Кестелік мәндерді іздеуді жеңілдету

үшін біз n іріктеудің көлеміне байланысты ts функциясын ұсындық.

=ДӨҢГЕЛ((0,176605 + 3,09562/n);2).

87

Бұл формула бойынша есептелген ts мәні F8 уяшығында келтірілген.

Кестелік мәндерді есептік мәндермен салыстыру оның бұдан кейінгі

талдауларға қатыспайтындығы туралы қорытындыны дәлелдейді. Бұл жағдайда

В13 уяшығындағы іріктеме мәні жіберілген, болжау жасау үшін В13

уяшығындағы мәнді қалпына келтіру қажет. Іс жүзінде эксперименталды

статистикалық мәліметтердің жартысы әртүрлі объективті немесе субъективті

себептерге байланысты жоғалтылған жағдайлар туындайды. Қандайда да бір

жолмен жіберілген мәндерді өңдеуге, қайтаруға және жоғалтылған мәндерді

талдаудың келесі үрдістеріне қосуға мүмкіндік беретін әдістер бар. Кейбір

авторлар ұсынып отырған және бастапқы мәліметтер мен жіберілгендер

матрицасын қатар талдауды қарастыратын ықпал сенімсіз, себебі зерттелетін

үрдіс пен жіберілгендердің болу себептерінің өзара байланысын қарастырады.

Біз бұл құбылыстар өзара байланысты емес, тәуелсіз деп есептейміз.

Жіберілгендерге мән бермеу. Бұл әдіс мәліметтердің тек бір бағанымен

жұмыс істейді, уяшықтарды жоғары немесе төмен жылжыту арқылы, солай

барлық жіберілген мәндерді толтырады. Өңдеу нәтижесінде, жіберілген

уяшықтар санына сәйкес іріктеу саны азаяды. Бұл әдісті жіберілгендердің аз

санына ие үлкен емес іріктемелерге қолдаған тиімді.

Орташа мәнмен толтыру. Жіберілген мәндерді кейбір жарамды мәндермен

толтыру оларды қалпына келтірудің кең таралған тәсілі. Жарамды мән ретінде,

келесі формуламен есептелетін іріктемелі орташа мән таңдалады:

1

1,

n

i

i

x xn

(5.8)

мұнда, xi – іріктеудің бар варианттары,

n – іріктеу саны мен жіберілген мәндер саны аралығындағы айырма.

Әдісті пайдалану нәтижесінде маңызды статистикалық шамасы, атап

айтқанда орташа мәні толтырылған жіберілген мәндері бар іріктеу үшін есеп-

телген орташа мәнмен салыстырғанда өзгеріске ұшырамайтындықтан, қолайлы.

Дегенмен, бастапқы дисперсияға қатысты толтырылған мәндері бар диспер-

сияның төмендетілген іріктемелі бағалауына алып келеді. Орташа мәнмен

толтыру әдісін жіберілгендер саны аз үлкен іріктемелер үшін қолдану

ұсынылады. Іріктеу сандық шкалаға жатуы керек. Берілген әдіс регрессиондық

мәндермен толтырудың жекелеген жағдайын көрсетеді.

Фактордың жіберілген мәндерін қалпына келтірудің ең қарапайым әдісі –

жоқ мәндерді бұл фактордың қатар тұратын мәндерінің орташа арифметикалық

мәндерімен ауыстыру. Мысалы, Х факторының i-лік xi мәні жоқ болса, онда xi =

(xi-1+ xi+1)/2 қабылданады. Қалпына келтіру тәсілі көптеген кемшіліктерге ие: 1)

егер фактордың бірнеше мәндері қатарынан жоқ болса, жұмыс істемейді; 2)

егер мәліметтер уақыт бойынша реттелген болса, бұл фактордың уақытқа

тізбектік тәуелділігі нақты көрсетілмейтіндіктен, ол шынайы жағдайға сай

келмейді; 3) егер фактордың уақытқа тізбектік тәуелділігі қарастырылса,

қарапайым орташа арифметикалық жақын мәндер аппроксимацияның барынша

дәл емес әдісі болып табылады; 4) оның болжау функциясының есептелетін

88

параметрлерінің статистикалық сипаттамаларын жақсартуға қабілетсіздігі

теориялық тұрғыдан дәлелденген.

3.1.2 Динамикалық қатар деңгейлерінің тербелесін талдау

А/ш өндіріске маусымдық тербелістермен қатар, әртүрлі жылдардағы

түсімділік пен жалпы жинау деңгейлерінің тербелістері де тән. Астық (түсім)

табиғи және экономикалық факторлардың өзара әрекеттесуі нәтижесінде

алынған күрделі өнім. Қандайда бір маңызды тербелістегі көрсеткіш

динамикасын талдау, статистикалық сипаттау оның тредінің нысанын анықтап,

бұдан кейін тренд параметрлерін статистикалық бағалайды. Модельдің қатесі:

2

2

1 1 ,i

n n

i p i

i i

y y e

Еn k n k

(5.9)

мұнда, 2

2

ii p iy y e модель қалдықтары – есептелмеген факторлардың

ықпалын көрсетеді;

n – іріктеу көлемі;

k – бос мүшені қоса есептегенде, модель параметрлерінің саны.

Е моделінің стандартты қатесі у өлшем бірлігіне тәуелді, басқа модел-

дердің стандартты қателерімен салыстыруға бомайды. у орташа мәніне пайыз

түрінде келтірілген модельдің стандартты қатесінің бұндай кемшілігі жоқ. Е% –

у орташа мәніне пайыз түрінде келтірілген моделдің стандартты қатесі:

% 100%.E

Ey

(5.10)

Экономикалық зерттеулерде Е% моделінің қатесі 15% аспаса, модель

жақсы деп түсіну қабылданған, егер Е% 5% төмен болса, модель өте жақсы,

егер Е% 20% үлкен болса, модель жаман деп түсініледі.

Жалпы дисперсия:

2

2 1

1

n

i

iобщ

y y

Sn

(5.11)

Қалдық дисперсия:

2

2 1i

n

i p

iост

y y

Sn k

(5.12)

Тербелестің абсолютті көрсеткіші:

2

1 ,

n

i

i

y t

e

Sn k

(5.13)

яғни, модель қатесімен ұқсас (1).

Салыстырмалы көрсеткіш – тебелес коэффициенті:

89

100%.

y t

y t

p

SV

y (5.14)

Түсімділікке қатысты әртүрлі дақылдар мен аймақтар бойынша

тербелестерді ауқымды өлшеу тәжірибесі негізінде:

- 𝑉𝑦(𝑡) < 0.1 - кезінде тербелісті әлсіз;

- 0.1 < 𝑉𝑦(𝑡) ≤ 0.2 - қалыпты;

- 0.2 < 𝑉𝑦(𝑡) ≤ 0.4 - күшті;

- 𝑉𝑦(𝑡) > 0.4 - өте күшті деп деп сипаттауға болады.

Детерминация коэффициенті келесі формула бойынша есептеледі:

𝑅2 = 1 −𝑆қалд

2

𝑆жалп2 (5.15)

Кездейсоқ тербеліс коэффициенті келесі формула бойынша анықталады:

𝑑 =𝑆қалд

2

𝑆жалп2 (5.16)

Мысал ретінде 2000-2014 жж. аралығындағы Қазақстандағы дәнді жүгері

түсімділігі тербелесі динамикасын қарастырамыз. Болжамды есептер негізінде

басқару шешімдерін қабылдау үшін барлық есептерді беделді кәсіби

статистикалық пакеттерді (Stadia) қолданып орындаған жөн (тізбекті,

параболикалық, логарифметикалық, дәрежелі, гиперболикалық және оптимум).

Басқамен салыстырғанда көрсеткіштері барынша дұрыс функция (сурет 20):

2,

0,002854 0,02521 0,0004454р

tу

t t

(5.17)

келесі көрсеткіштермен:

корреляциялық қатынас η = 0,998;

Фишер критерийінің есептік мәні F = 1778;

регрессия параметрлері сенімді;

вариация коэфф. ν = 12.33%. ν ≤ 33% болса - жиынтық біртекті.

Модель: оптимум Y = x/(a0+a1*x+a2*x^2)

Коэфф. a0 a1 a2

Мәні 0.002854 0.02521-0.0004454

Ст.қате 0.004539 0.001306 7.935E-5

Мәнд. 0.5472 8.25E-70.0002499

Көзі Квадр сома Дәреж Орт.квадр.

Регресс. 0.09237 2 0.04619

Қалдықты 0.0003117 12 2.597E-5

Барлығы 0.09268 14

Көпш R R^2 R^2 Ст.қате F Маңызд.

0.99832 0.99664 0.99608 0.0050963 1778 1.455E-7

Гипотеза 1: <Регрессиондық модель эксперименталды мәліметтерге сай

келеді (адекватты)>

90

Xэкcп Yэксп Yрегр Қалдық Ст.қалд. Ст.қате Сенім. инт

1 33.3 36.21 -2.909 -1.775 1.917 4.131

2 37.1 38.84 -1.743 -1.043 1.881 4.053

3 41.4 40.28 1.116 0.7522 1.85 3.986

4 43.2 41.42 1.776 1.166 1.824 3.93

5 44.6 42.46 2.141 1.396 1.803 3.886

6 41.6 43.46 -1.856 -1.114 1.789 3.854

7 46.3 44.45 1.853 1.215 1.78 3.835

8 45.8 45.45 0.3498 0.2712 1.777 3.829

9 44 46.47 -2.475 -1.502 1.78 3.835

10 47.2 47.53 -0.3285 -0.1547 1.789 3.854

11 48.3 48.62 -0.3175 -0.1478 1.803 3.886

12 49.9 49.75 0.153 0.1476 1.824 3.93

13 51.9 50.92 0.9784 0.6659 1.85 3.986

14 52.8 52.15 0.6542 0.4623 1.881 4.053

15 52.8 53.42 -0.6244 -0.3405 1.917 4.131

Xболж Yболж Ст.қате Сенім. инт.

16 54.76 1.881 4.054

17 56.16 1.925 4.147

18 57.64 1.972 4.25

Сурет 16 – STADIA бағдарламасы бойынша есеп нәтижелері

Төменде оптимум моделінің теориялық тізбегі мен сенімді интервалдары

(алдыдағы үш қадамға болжам мәндері )келтірілген.

Сурет 17 – Тізбекті емес (нелинейная) модельдің теориялық тізбегі және

сенімді интервалдары

Негізгі көрсеткіштердің есептік мәндері сурет 19 келтірілген.

Есептеулер модельдің қатесі 3.80% құрайтындығына көрсетіп отыр, яғни

модель өте жақсы; түсімділіктің тербелесі әлсіз және орташа көпжылдық

деңгейдің 3.79% құрайды. Бұл Қазақстандағы жүгері түсімділігі жыл сайын

көпжылдық деңгейден орташа 3.79% ауытқып отырған.

Тұрақтылық коэффициенті

1y t y t

U V = 1 – 0.0379 = =0.9621 = 96.21%.

Жалпы дисперсия 𝑆жалп2 = 31.27 апатты метеорологиялық факторлармен қатар,

басқару факторларымен анықталған түсімділіктің жалпы тербелесін

сипаттайды. Қалдық (кездейсоқ) дисперсия 𝑆қалд2 = 2.97 негізінен адамның іс-

әрекетінен тәуелсіз, метеорологиялық фактормен байланысты нақты

91

түсімділіктің теориялықтан ауытқыларын жалпылайды. 𝑑 = 9.49% кездейсоқ

тербелесінің коэффициенті жалпы түсімділік тербелесіндегі кездейсоқ

факторлардың рөлін сипаттайды. Көрсеткіш төмен болған сайын түсімділік

метеофакторларға соншалықты тәуелді болады. Демек, 2000-2014 жж.

аралығында дәнді жүгері түсімдігінің жыл сайынғы тербелісі адамның іс-

әрекетінен тәуелсіз кездейсоқ факторлардың рөлі 9.49% деп өлшенді.

Сурет 18 – Негізгі көрсеткіштердің есептік мәндері

Детерминация коэффициент 𝑅2 = 90.51% факторлық дисперсияның

жалпы дисперсияға ықпалын сипаттайды. Бұл жоғары болған сайын түсімділік

агротехникалық шараларға және басқару факторларына соншалықты

тәуелді/тәуелсіз. Сәйкесінше, 2000-2014 жж. аралығында Қазақстандағы дәндік

жүгері түсімділігінің тербелісінде басқару факторларының рөлі 90.51%.

Республикадағы мал басы санын болжауда да жоғарыда келтірілген

технология қолданылды. 2000-2014 жж. аралығындағы бастапқы мәліметтер

сапасын тексеру нәтижелері сурет 19 келтірілген.

92

Сурет 19 – Қазақстандағы мал басы саны бойынша бастапқы мәліметтердің

сапасын тексеру нәтижелері, 2000-2014 жж.

Барынша адекватты функция – дәрежелі модель таңдалған (сурет 25.)

Модель: дәрежелі Y = a0+a1*x^a2

Коэфф. a0 a1 a2

Мәні -8.1958E7 8.1962E7 9.9149E-6

Ст.қате 8.5564E9 8.5564E9 0.001035

Маңызд. 0.98886 0.98886 0.98886

Көзі квадр.сома Дәреж Орташ.квадр.

Регресс. 5.6538E6 2 2.8269E6

Қалдықты 7.2869E5 12 60724

Барлығы 6.3824E6 14

Көпш.R R^2 R^2 Ст.қате F Маңызды

0,94119 0.88583 0.8668 246.42 46.5532.4667E-5

Гипотеза 1: <Регрессиондық модель эксперименталдық мәліметтерге

мәліметтерге адекватты>

Xэкcп Yэксп Yрегр Қалдық Ст.қалд. Ст.қате Сенім. инт.

1 4106,6 3923.8 182.76 0.77421 263.71 563.36

2 4293.5 4484.8 -191.35 -0.86626 258.73 552.73

3 4559.5 4813 -253.52 -1.1389 254.45 543.57

4 4871 5045.9 -174.86 -0.79398 250.88 535.96

5 5203.9 5226.5 -22.572 -0.12618 248.08 529.96

6 5457.4 5374 83.361 0.33832 246.05 525.64

7 5660.4 5498.8 161.59 0.68137 244.83 523.03

8 5840.9 5606.9 234.02 0.99894 244.42 522.16

9 5991.6 5702.2 289.38 1.2417 244.83 523.03

10 6095.2 5787.5 307.71 1.3221 246.05 525.64

11 6175.3 5864.6 310.66 1.335 248.08 529.96

93

12 5702.4 5935.1 -232.66 -1.0474 250.88 535.96

13 5690 5999.8 -309.85 -1.3859 254.45 543.57

14 5851.2 6059.8 -208.63 -0.94204 258.73 552.73

15 6032.7 6115.7 -82.972 -0.39104 263.71 563.36

Xболж. Yболж. Ст.қате Сенім. инт.

16 6167.9 269.34 575.39

17 6217 275.58 588.72

18 6263.2 282.39 603.27

Сурет 20 –Stadia бағдарламасы бойынша есеп нәтижелері

Дәрежелі модельдің теориялық тізбек пен сенімді интервалдары

келтірілген. Төмендегі сүретте алдағы үш қадамға болжау мәндері келтірілген.

Сурет 21 – Теориялық тізбек пен сенімді интервалдар

Төмендегі суретте 22 негізгі көрсеткіштердің есептеу мәндері келтерілген.

Сурет 22 – Негізгі көрсеткіштердің есептеу мәндері

94

3.2 Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін қабылдау

(бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету бойынша)

Талдау нәтижелері бойынша тұжырымдамалар мен ұсыныстар зерттелетін

көрсеткіштерді болжаудың дәлдігі факторлар ықпалын зерттеудің тереңдігі,

кешенділігіне байланысты [113]. Зерттелетін көрсеткіштердің деңгейіне жүйелі

түрде ықпал ететін негізгі қозғаушы күштерді көрсетуге арналған

детерминделген және стохастикалық факторлық модельдерді құру сапасымен

анықталады. Бұл модельдер формалды әдістермен құрылатындықтан, көптеген

факторлар экономикалық тұрғыдан түсінілмейді, ал модельдер – тәжірибеде

қолданылмайды. Модельдерді құрастыруда жүйелілік ықпал қамтамасыз

етілмейді, әрбір фактордың ықпалы бір-біріне байланыстырылмай, жеке

қарастырылады. Кәсіпорынның экономикалық жүйесі барлық элементтердің

өзара тиімді қатынасы кезінде ғана тиімді қызмет етуі мүмкін. Сондықтан,

басқару шешімдерін негіздеуде залалсыздық пен түсімге ықпал факторларды

зерттейтін маржиналды талдау ең қолайлы құрал.

3.2.1 Маржиналдық талдаудың әдістемелік негіздері және оларды

жүзеге асыру

Маржиналды талдау (залалсыздықты талдау) нарықтық экономикалы

елдерде кең қолданылады. Талдаудың әдістемесі - «шығындар- өндіріс көлемі-

пайда» (Сost-Volume-Profit - CVP) - үш маңызды экономикалық көрсеткіштер

тобы арасындағы қатынасты зерттеуге және басқалардың берілген мәндері

кезіндегі осы әрбір көрсеткіш көлемін болжауға арналған. Ол өндірістік және

өткізу шығындарын кәсіпорын қызметі көлемі өзгерісіне байланысты оларды

айнымалы (пропорционалды) және тұрақты (пропорционалды емес) деп

ажыратуға және маржиналды пайда көрсеткішін пайдалануға негізделген.

Өзіндік құн көрсеткіштерін факторлық талдау. Өнімнің өзіндік құны

өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызды көрсеткіші, онда өндірістік-

қаржылық қызметтің барлық қырлары синтезделіп, кәсіпорынның өндірістік

әлеуетін қолдану нәтижелері шоғырланады.

Шығындарды өнім бірлігінің өзіндік құнына есептеудің екі негізгі әдісі

бар. 1) Шығындар тікелей және жанама (қосымша шығындар) деп бөлініп, олар

қосылып, шығырылатын әрбір өнімнің немесе көрсетілетін қызметтің толық

өзіндік құны – тікелей және жанама шығындар қосындысы анықталады [114].

2) Шығындарды айнымалы және тұрақты деп бөлу өнім өндірісі (өткізуі)

көлемінің өзгерісінде олардың қатысуына қарай орындалады және ол «Direct

Costing» жүйесінің мәні боп табылады. Көптеген шығындар жартылай

айнымалы (жартылай тұрақты) сипатта болып келеді.

Кәсіпорын пайдасы қолда бар өндірістік қуаттармен өнім өндірісі мен

өткізудің максимум көлеміне тиесілі өнім бірлігіне тұрақты шығындардың

көлемі аз болғанда жоғары болады. Егер шығындар құрылымы және өнім өткізу

құрылымы белгілі болса, сатылымның минималды көлемін анықтауға болады.

Түсім өнім көлемін (q) өнім бірлігі бағасына (p) көбейткенде алынады:

𝑁 = 𝑞 ∗ 𝑝 (5.18)

95

мұнда, q – өнім өндірісі көлемі,

𝑝 - өнім бірлігінің бағасы;

Тұрақты және айнымалы шығындардың ара-қатынасын бірінші дәрежелі

теңдеумен көрсетуге болады:

𝑆 = 𝑆тұр + 𝑆айн ∙ 𝑞 (5.19)

мұнда, S – өнім өндірісі шығындарының қосындысы;

𝑆тұр – есепті кезеңдегі тұрақты шығындардың абсолютті қосындысы;

𝑆айн – өнім бірлігінің айнымалы шығындары мөлшерлемесі.

Формула (3.17) тұрақты шығындар қосындысы жалпы өндіріс көлемі үшін

тиянақталғандығын көрсетеді. Оның абсолютті көлемі өнім өндірісі көлемі

өзгерісімен өзгермейді, дегенмен, өнім бірлігінің айнымалы шығындары өндіріс

көлемінің өсіміне пропорционал өседі. Жалпы шығарылымдағы өзіндік құнның

айнымалы шығындары өндіріс көлемі өзгерісіне пропорционал түрде өседі, ал

өнім бірлігінің өзіндік құнында олар тұрақты:

Ө =𝑆тұр+𝑆айн∙𝑞

𝑞=

𝑆тұр

𝑞+

𝑆айн∙𝑞

𝑞=

𝑆тұр

𝑞+ 𝑆айн (5.20)

Шығындардың жалпы қосындысының өндіріс көлеміне тәуелділігі сурет

27 келтірілген. Абсцисса осьінде өнім өндірісі көлемі, ордината осьінде –

тұрақты және айнымалы шығындар қосындысы келтірілген.

Сүреттен көріп отырғандай, өндіріс көлемі өткен сайын айнымалы

шығындар қосындысы өседі, өндіріс құлдырығанда – тұрақты шығындар

деңгейіне жақындап, қысқарады. Бұл тәуелділікті түсіну – шығындарды

басарудағы бірінші маңызды қадам.

Шығындар сомасы Прогрессивті Пропорционалды

шығындар шығындар

Дегрессивті

шығындар

Тұрақты шығындар

Сандық көріністегі өнім көлемі

Сурет 23 – Шығын түрлерінің өнім көлемі өзгерісіне тәуелділігі сызбасы

Дәстүрлі түрде қолданылатын өзіндік құнды алдау әдістемесі бойынша

өнім өндірісі мен өткізу шығындарының жалпы қосындысы өнім шығару

көлемінің өзгерісі функциясы (𝑉ӨӨжалп), оның құрылымы (Үс𝑖) және

өнімдердің өзіндік құны деңгейі (Ө𝑖) өзгерісі функциясы ретінде

қарастырылады:

96

𝑆 = ∑(𝑉ӨӨжалп ∙ Үс𝑖 ∙ Ө) = ∑(𝑉ӨӨ𝑖 ∙ Ө𝑖) (5.21)

Бұл модельге сай, барлық шығындар өнім шығару көлеміне пропорционал

түрде өзгереді, нәтижесінде шығындардың жалпы қосындысына, өнімнің

шығын сыйымдылығына, жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына факторлар

ықпалын есептеуде дөрекі қателерге жол беріледі. Шығындарды маржиналды

талдау әдіснемесі шығындардың жалпы қосындысына факторлар ықпалын

және одан шығатын барлық көрсеткіштерді барынша дәл есептеуге мүмкіндік

беретіндігіне, яғни оның артықшылықтарына қарамастан, әдебиет көздерінде

әлі күнге дейін берілген көрсеткіштерді талдаудың ескірген әдістемелер

жарияланады. Өзіндік құн өзгерісінің себептерін барынша терең зерттеу үшін

жекелеген өнімдер бойынша есептік калькуляцияларды талдайды, өнім бірлігі

шығындарының нақты деңгейін жоспарлы және өткен кезеңдердің, басқа

кәсіпорындардың шығын баптары бойынша мәліметтерімен салыстырады.

Кесте 43 - Өнімнің өзіндік құнын факторлық талдау әдіснемесі

Факторлық үлгі

Шығындарды тұрақты және

айнымалы деп бөлмеу кезінде

Шығындарды тұрақты және айнымалы

деп бөлу кезінде

Шы

ғын

дар

ды

ң

жал

пы

қосы

нд

ысы

𝑆 = ∑(𝑉ӨӨ𝑖 ∗ Ө𝑖), (5.22)

Кемшілігі: барлық шығындар

өндіріс көлеміне пропорционалды

түрде өзгереді, нәтижесінде

берілген фактордан операциялық

шығындардың өзгеру деңгейі өсетін

болады.

𝑆 = ∑(𝑉ӨӨ𝑖 ∗ 𝑆айн𝑖) + 𝑆тұр, (5.23)

Артықшылығы: өнім шығару көлеміне

шығындардың тек айнымалы бөлігі ғана

өзгеретін болғандықтан, өнім шығару

көлемінің шығындардың жалпы

қосындысына ықпалын барынша дәл

есептеуге мүмкіндік береді.

Өн

імн

ің

шы

ғын

сый

-

ым

ды

лы

ғы

ШС =𝑆жалп

ӨӨ=

∑(𝑉ӨШ𝑖∗Ө𝑖)

∑(𝑉ӨШ𝑖∗𝑝𝑖) , (5.24)

Кемшілігі: алымы мен бөлімі өнім

өндірісі көлеміне тең

өзгеретіндіктен, өндіріс көлемі

өнімнің шығын сыйымдылығына

ықпал етпейді.

ШС =𝑆жалп

ӨӨ=

∑(𝑉ӨӨ𝑖∗𝑆айн𝑖)+𝑆тұр

∑(𝑉ӨӨ𝑖∗𝑝𝑖), (5.25)

Артықшылығы: өнім өндірісі көлемінің

өнімнің шығын сыйымдылығы өзгерісіне

ықпалын анықтауға мүмкіндік береді.

Жек

елег

ен

өн

імд

ерд

ің

өзі

ндік

құн

ы

Ө𝑖 =𝑆𝑖

𝑉ӨӨ𝑖, (5.26)

Кемшілігі: өнім бірлігіне кететін

барлық шығындар оның өндірісіне

пропорционалды түрде қысқарады

(өседі).

Ө𝑖 =𝑆тұр𝑖

𝑉ӨӨ𝑖+ 𝑆айн𝑖

, (5.27)

Артықшылығы: өнім бірлігіне кететін тек

тұрақты шығындар ғана өндіріс көлеміне

кері пропорционал. Айнымалы

шығындар қысқамерзімдегі оның өндіріс

көлеміне тәуелді болмайды.

Өнімнің өзіндік құны өзгерісіне факторлар ықпалын келесі факторлық

модель көмегімен зерттейді:

Ө𝑖 =𝑆𝑖

𝑉ӨӨ𝑖 (5.28)

мұнда, 𝑆𝑖 –i-ші өнім түрі өндірісінің шығындары.

Бұл әдістеменің кемшілігі – бұл модельдің факторлары жекелей

қарастырылады, олардың арасындағы байланыс назарға алынбайды. Өнім

97

бірлігінің шығындары өндіріс көлемі өскен сайын қысқарады деп түсініледі.

Шындығында өнімнің өзіндік құнындағы айнымалы шығындар өзгеріске

ұшырамайды, ал тұрақты шығындар өндіріс көлемінің өсуімен байланысты

айнымалы шығындар сызығына жақындайды, ал өндіріс құлдырағанда – өседі.

Бұл тәуелділікті келесі факторлық модель үлгісінде көрсетуге болады:

Өбірл =𝑆

𝑞=

𝑆тұр+𝑆айн∙𝑥

𝑞=

𝑆тұр

𝑞+

𝑆айн∙𝑥

𝑞=

𝑆тұр

𝑞+ 𝑆айн (5.29)

мұнда, Өбірл – өнім бірлігінің өзіндік құны;

Осы модельді өзіндік құн деңгейін болжауға да пайдаланады. Кейіннен

шығындардың әрбір бабы бойынша өнімнің өзіндік құнын зерттейді [115].

Өнім өндірісі шығындарының жалпы қосындысын талдауды үлестік

айнымалы шығындарды (𝑆айн𝑖

′ ) және тұрақты шығындар қосындысын факторлық

бөлу есебінен күрделендіруге болады (сурет 29). Бұл тәуелділікті

математикалық тұрғыдан келесідей көрсетуге болады:

𝑆жалп = ∑(𝑉ӨӨ𝑖 ∙ 𝑆айн𝑖

′ ) + 𝑆тұр = [(∑(𝑉ӨӨ𝑖 ∙ РС𝑖 ∙ 𝑝𝑖с) + (С𝑖

с ∙ 𝑝𝑖с))] (5.30)

Шығындардың кез келген түрін екі факторлар туындысы ретінде көрсетуге

болады: тұтынылған ресурстар мен қызметтердің (шикізат, материал, ЖЖМ,

энергия, адамсағат, машинасағат, несиелер және т.б.) саны және бағалары.

Сурет 24 – Өнім өндірісі шығындарының жалпы қосындысының

құрылымдық-логикалық факторлық модельі

Бұл факторлардың есебінен шығындар қаншалықты өзгергендігін анықтау

үшін өнімнің нақты шығарылым шығындары туралы мәліметтер болуы тиіс:

- шығынның жоспарлы нормалары және ресурстардың жоспарлы

бағалары бойынша:

𝑆жалп = ∑(𝑉ӨӨ𝑖1∙ РС𝑖0

∙ 𝑝𝑖0

с ) + (∑ С𝑖0

с ∙ 𝑝𝑖0

с ) (5.31)

Өнім өндірісі шығындарының жалпы қосындысы

Өнім өндірісі

көлемінің

өзгерісі

(𝑉ӨӨжалп)

Өнім

құрылымының

өзгерісі

(Үс𝑖)

Үлестік айнымалы

шығындар

деңгейінің өзгерісі

𝑆айн𝑖

′

ib

Тұрақты шығындар

қосындысының

өзгерісі

𝑆тұр𝑖

A

Өнімнің

ресурс-

сыйымды-

лығының

өзгерісі

(РС𝑖)

Тұтынылған

ресурстарме

н қызметтер

бағаларының

өзгерісі

(𝑝𝑖с)

Тұтынылған

ресурстар

мен

қызметтердің

саны өзгеруі

(С𝑖с)

Тұтынылған

ресурстар мен

қызметтер

бағаларының

өзгеруі

(𝑝𝑖с)

98

- ресурстардың нақты шығыны және жоспарлы бағалары бойынша:

𝑆жалп = [(∑ 𝑉ӨӨ𝑖1∙ РС𝑖1

∙ 𝑝𝑖0

с ) + (∑ С𝑖1

с ∙ 𝑝𝑖0

с )] (5.32)

- ресурстардың нақты шығындары және нақты бағалары бойынша:

𝑆жалп = [(∑ 𝑉ӨӨ𝑖1∙ РС𝑖1

∙ 𝑝𝑖1

с ) + (∑ С𝑖1

с ∙ 𝑝𝑖1

с )] (5.33)

Берілген факторлардың шығындардың жалпы қосындысы өзгерісіне,

өнімнің шығын сыйымдылығына ықпалын анықтау формуласы:

ИЕ =𝑆жалп

ӨӨ=

∑((𝑉ӨӨ𝑖∙𝑏𝑖)+𝐴)

(𝑉ӨӨ𝑖∙𝑝𝑖)=

[∑ 𝑉ӨӨжалп∙Үс𝑖∙РС𝑖∙𝑝𝑖с]+(∑ С𝑖

с∙𝑝𝑖с)

∑(∑ 𝑉ӨӨжалп∙Үс𝑖∙𝑝𝑖) (5.34)

Өнімнің шығын сыйымдылығын маржиналды талдау әдістемесі

дәстүрлімен салыстырғанда өнім өндірісі көлеміне ықпалын нақтырақ

есептеуге мүмкіндік береді.

Операциялық қызметтің нәтижелілігін факторлық талдау. Өндіріс пен өнім

өткізудің нәтижелілігіне нақты кәсіпорын қызметіне тән ерекше факторлар

ықпал ететіндіктен, оларды талдау әдістемелері де ерекшеленіп, нақты бір

басқару міндетін шешу үшін құрылады. Объективті факторлар ықпалында

шығындардың абсолютті шамасы өндіріс көлемдері, инфляциялық процесстер,

өнім жарнамасы, жаңа өнім түрлерін меңгеру және т.б. шығындар өскен кезде

ұлғаяды. Бұның барлығы бизнестің шығынды құрамдасының жедел өсуіне

алып келуі мүмкін, бірақ бұндай өсімнің қаншалықты лайықты екендігін

анықтауға факторлық талдаудың бірінші әдістемесі өнім өндірісі мен өткізу

үшін шығындар қаншалықты негізделгендігін анықтауға мүмкіндік береді.

Шығындардың негізделгендігін дәлелдеуде олардың және түсімнің өсу

қарқыны қатынасынан шығу қажет, шығындар табыспен жабылатындықтан

(капиталдық шығындарды есепке алмағанда), соңғысы алда болуы қажет.

Бұл жағдайда нарықтық сұраныс, бағалар, өндірілетін өнім ассортименті,

шығындар құрылымы және т.б. тербелістері өте жоғары емес салыстырмалы

тұрақты жағдайларда талдау орындаймыз. Бұл жағдай үшін факторлар ықпалын

бағалаудағы нәтижелі көрсеткіш - өнім өндірісі пен өткізудің шығындар

сыймдылығын (𝑑𝑆жалп) анықтау үшін келесі формуланы пайдаланамыз:

𝑑𝑆жалп=

Тұрақты және айнымалы шығындардың шығындар шамасы

Сатылымдардан түсім шамасы (3.35)

Алғышқы факторлық үлгіні модельдеу әдістемесін пайдалана отырып,

жоғарыда келтірілген формуланы аралас типтегі көпфакторлы модельге

айналдырамыз:

𝑑𝑆жалп=

𝑆жалп

𝑁=

𝑞жалп∙𝑆айн+𝑆тұр

𝑞жалп∙𝑝∙ (3.36)

мұнда, Sжалп – тұрақты және айнымалы шығындардың жалпы шамасы

(қарапайым қызмет түрлері бойынша шығындардың);

99

Қаржылық тетіктің ықпал еті күшін анықтау. Қаржылық тетікте

(леверидж) (Degree of financial leverage – DFL) қарыз құралдарын қолданатын

кәсіпорын өзіндік құралдардың таза рентабельділігі мен дивиденттік

мүмкіншіліктерін өзгертеді. Оның әсері кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін

көрсетеді. Несиелер үшін пайыздар тұрақты шығындарға жатқызы-

латындықтан, қарыз құралдары бойынша қаржы шығындарының өсуі

операциялық тетік күшінің өсуіне және тәуекелділіктің артуына алып келеді.

Қаржылық тетік (қарыз капиталдың өзіндікке қатынасы) қаржылық

тұрақтылықтың индикаторы ғана емес, ол таза табыс шамасы мен кәсіпорының

өзіндік капиталы рентабельділігінің ұлғаюы немесе қысқаруына едеуір ықпал

етеді. Оның таза пайда өзгерісіне ықпалының дәрежесі таза табыс өсімі

қарқындарының (∆ТП%) пайыздар мен салықтарды төлеуге дейінгі брутто-

пайда өсімі қарқындарына %ЕВIТ қатынасымен өлшенеді:

𝐷𝐹𝐿 =∆ТП%

%ЕВIТ (5.37)

Бұл қатынас таза пайданың өсімі қарқындары пайыздар мен салықтарды

төлегенге дейінгі пайда өсімі қарқындарынан қанша есе жоғары екендігін

көрсетеді. Жоғары болу қаржылық тетік эффектісімен қамтамасыз етіледі.

Қаржылық тетікті ойға сыйымды шектерде және жиынтық активтердің

рентабельділігі (пайыз бен салықтарды төлегенге дейінгі пайданың активтердің

орташа шамасына қатынасы) қарыз құралдардың орташа есептелген бағасынан

жоғары болғанда ұлғайтуға болады. Жоғары қаржылық тетік жағдайындағы

брутто-пайда мен жиынтық капитал рентабельділігің елеусіз өзгерісі таза

табыстың едеуір өзгерісіне алып келуі мүмкін, ол өндіріс құлдырауы кезінде

қауіпті. Операциялық-қаржылық тетік деңгейі маңызды жалпылаушы

көрсеткіш болып табылады. Операциялық және қаржылық тетіктердің

ұштастырылған эффектісі келесі жолмен анықталады:

;DOFL DOL DFL (5.38)

Берілген формуланың қайта құрылған нұсқасы:

p p

МП EBIT МП МПDOFL DOL DFL

EBIT EBIT I EBIT I ЕВТ

(5.39)

Операциялық, қаржылық тетіктердің мультипликациялық эффектісі

кәсіпорын үшін қауіпті болғандықтан, оларды мүмкіндігінше төмендету қажет.

Пайда мен рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау. Өнімді

өткізуден түскен пайданы факторлық талдауда әдетте келесі үлгі қолданылады:

𝑃 = 𝑉ӨС ∙ (𝑝 − Ө) (3.40)

мұнда, 𝑉ӨС – өнім өткізудің (сатудың)жалпы көлемі;

Барлық келтірілген факторлар бір-біріне тәуелсіз өзгереді деп есептелінеді

және өнім өндірісі көлемі мен оның өзіндік құны арасындағы байланысты

есепке алмайды. Шетелдерде өнімнің жекелеген түрлерін өткізуден пайда

100

өзгерістерінің факторларын зерттеу және оның шамасын болжауда жүйелілікті

қамтамасыз ету үшін келесі модельді қолданады:

𝑃 = 𝑉ӨС ∙ (𝑝 − 𝑆айн′ ) − 𝑆тұр (5.41)

Берілген үлгі бойынша сатылымдар көлемінің қаржылық нәтиже өзгерісіне

тікелей және жанама ықпалы да есепке алынады. Демек, әдістеме пайда

шамасы өзгерісіне сатылымдар көлемінің мультипликативті ықпалын есепке

алатындықтан, пайда қосындысы өзгерісіне факторлар ықпалын барынша

дұрыс есептеуге мүмкіндік береді. Пайданы талдау әдістемесі көпөнімді өндіріс

жағдайынды қиындатылады, өйткені қарастырылған факторлардан өзге

өткізілген өнім құырылымының ықпалын да есепке алу қажет болады. Жалпы

кәсіпорын бойынша өнім өткізуден түскен пайда қосындысы өзгерісіне

факторлар ықпалын зерттеу үшін келесі модельді қолдануға болады:

𝑃 = ∑[𝑉ӨС ∙ Үс𝑖 ∙ (𝑝𝑖 − 𝑆айн′ )] − 𝑆тұр (5.42)

мұнда, Үс𝑖– сатылымдардың жалпы көлеміндегі жеке өнім түрлері үлесі.

Осылай, пайда факторлық талдаудың әртүрлі әдістемелерін саыстырмалы

талдау тек тікелей емес, сонымен қатар, арадағы байланыстар мен

тәуелділіктерді де зерттеп, сандық өлшеуге мүмкіндік беретін маржиналдық

талдаудың артықшылығын көрсетеді. Бұл әдісті отандық кәсіпорындардың

қаржылық менеджментінде пайдалану қаржылық нәтижелерді тиімді басқаруға

мүкіндік береді. Жалпы жоспарланған кезеңдегі пайданың шығындарға

қатынасы - жалпы операциялық (ағымдағы) шығындар қайтарымдылығын

болжау қажет болғанда келесі әдістеменің маңызы зор.

Пайданың берілген сомасынан шыға отырып, белгілі баға, тұрақты шығын

және үлестік айнымалы шығындардағы қажетті өнім сатылымдары көлемі

анықталады. Өнім санын есептеуде келесі формула қолданылады:

𝑞есепт=

Қажетті маржиналды пайданың жалпы шамасы

Өнім бірлігіне есептегендегі үлесті маржиналды пайда=

𝑆тұр+Сболж

𝑝−𝑆айн′

(5.43)

мұнда, Сболж – берілген (болжамды) шама;

𝑞есепт– сандық көріністегі сатылымдардың есептік қажетті көлемі,

Жиынтық тұрақты және айнымалы шығындарды жабу және анықталған

пайда деңгейіне қол жеткізу үшін қажетті құндылық нысандағы

сатылымдардың есептік көлемі келесідей есептеледі:

𝑁есепт = 𝑞есепт ∙ 𝑝 (5.44)

мұнда, 𝑁есепт– құндылық көріністегі сатылымдардың есептік көлемі;

𝑞есепт - сандық көріністегі сатылымдардың есептік қажетті көлемі;

Өнім сатылымдарының шекті көлемін факторлық талдау. Маржиналдық

талдаудағы маңызды кезең - факторлардың (тұрақты және айнымалы шығындар

және бағалар) сатылымдардың шекті көлеміне ықпалын зерттеу. Оны есептеу

үшін сандық нысандағы заласыздық нүктесі (𝑞шект) формуласын пайдаланамыз:

101

𝑞шект =𝑆тұр

𝑝−𝑆айн.шект′ (5.45)

Алдыңғы кезеңмен (немесе жоспарлы көрсеткіштермен) салыстырғанда

әрбір фактордың есепті кезеңдегі өнімнің шекті көлеміне ықпалын тізбекті әдіс

көмегімен келісідей анықтауға болады («есепт» – есепті кезең көрсеткштері,

«алд.» – алдыңғы кезең көрсеткіштері):

𝑞шект – ге (Sтұр) тұрақты шығындардың өзгерісі ықпалын есептеу:

∆𝑞шект

𝑆тұр =∆𝑆тұр

𝑃алд.−𝑆айн.алд′ (5.46)

𝑞шект .–ге (Sайн) айнымалы шығындардың өзгерісі ықпалын есептеу:

∆𝑞шект𝑆айн = 𝑆тұр.есепт (

1

𝑃алд.−𝑆айн.есепт−

1

𝑃алд.−𝑆айн.алд′ ) (5.47)

qкр. –ге (р) баға өзгерісі ықпалын есептеу:

∆𝑞шект𝑝

= 𝑆тұр.есепт (1

𝑃есепт−𝑆айн.есепт′ −

1

𝑃алд.−𝑆айн.есепт′ ) (5.48)

Содан кейін факторлардың ықпалы есептеулері тексеріледі:

∆𝑞шект = ∆𝑞шект

𝑆тұр+ ∆𝑞шект

𝑆айн + ∆𝑞шект𝑝

(5.49)

Мұндай есептеу алгоритмдерін болжау мақсатында да, оның ішінде баға

саясатын анықтауда да пайдалануға болады. Тұтынылатын шикізат бағалары,

еңбек ақы тарифтары, жалға алу мөлшерлемелерінің өсу жағдайында залал-

сыздық нүктесі ұлғаймас үшін өткізілетін өнім бағасының қандай өсімі кері

факторлардың ықпалын өтейтінін қарастыру қажет. Құндылық нысандағы

сатылымдардың залалсыз көлемін (шекті түсім, 𝑁шект) анықтау үшін тұрақты

шығындары қосындысын түсімдегі жабу маржасы үлесіне бөлу қажет:

𝑁шект =𝑆тұр

ҮЖМ=

𝑆тұр

ЖМ𝑁ӨС

⁄=

𝑆тұр

(𝑁ӨС−𝑆ӨСайн)

𝑁ӨС⁄

(5.50)

мұнда, 𝑆тұр – өнім өндірісі көлемі динамикасына тәуелді емес, есептік

кезеңдегі тұрақты шығындар қосындысы;

ҮЖМ – түсімдегі жабу маржасының үлесі;

ЖМ – жабу маржасының қосындысы – өнім өткізуден (𝑁ӨС) түсім

(нетто) мен өнім өндірісімен өткізудің айнымалы шығындары қосындысы

(𝑆ӨСайн) арасындағы айырма.

Маржиналды пайда түсінігі. Жабу маржасының көлемі қаншалықты үлкен

болса, тұрақты шығындарды жабу, сәйкесінше өндірістік қызметтен алынатын

табыстың да көлемі өсу ықтималдығы жоғары болады. Оның көмегімен өнімнің

жекелеген түрлерін және кәсіпорынның жекелеген сегменттерін рентабельділік

бойынша дұрыс жіктеуге болады. Ол өнім және кәсіпорын бойынша

сатылымдардың залалсыз көлемін анықтауға негіз болады.

102

Түсім = Тұрақты шығындар + Айнымалы шығындар + Пайда (5.51)

формулдан (3.20) келесіні көруге болады:

Маржиналды пайда = Түсім − Айнымалы шығындар = Тұрақты шығындар + +Пайда (5.52)

Өнім бірлігінің жабу маржасы тұрақты шығындарды жабудың және

пайданы бөлудің негізгі көзі болып табылатын, әрбір қосымша өндірілген

өнімнің жалпы маржиналды пайда көлеміндегі үлесін көрсетеді. Маржиналды

пайданы ұйымның тұрақты шығындар сомасымен салыстыру операциялық

қызметтің қаржылық нәтижесін көрсетеді. Оның көлемі өзгерісін факторлық

талдау үшін келесі модельдерді пайдалануға болады:

- өнім бірлігіне (үлесті маржиналды пайда)

𝑃маржбірл= 𝑝𝑖 − 𝑆айн𝑖

(5.53)

- өнімнің i-ші түрінің барлық сатылым көлеміне

𝑃марж𝑖= МӨС𝑖 ∙ (𝑝𝑖 − 𝑆айн𝑖

) (5.54)

- жалпы кәсіпорын бойынша

𝑃маржжалп= ∑ 𝑉СӨ𝑖 ∙ (𝑝𝑖 − 𝑆айн𝑖

) = ∑ 𝑉СӨжалп ∙ Үс𝑖 ∙ (𝑝𝑖 − 𝑆айн𝑖) (5.55)

мұнда, 𝑃марж– жабу маржасының қосындысы.

Бұл факторлардың ықпалын есептеу олардың әрқайсысының есепті

кезеңдегі жабу маржасының жалпы қосындысының қалыптасуына қосатын

үлесін көрсетеді. Оның шамасының болжанатын кезеңдегі сәйкес

факторлардың өзгерісіне сезімталдығы дәрежесін бағалауға болады.

Шығындардың айнымалылары және әрбір өнімнің жабу маржасы бойынша

қысқартылған өзіндік құнды анықтау әрбір өнімнің табыстылығын және

өнімнің толық өзіндік құнынын есептеудің дәстүрлі әдісімен салыстырғанда

оның жалпы жабу маржасының қалыптасуына және оның кәсіпорын пайдасына

қосатын үлесін барынша дұрыс анықтауға мүмкіндік береді. Егер кәсіпорын

өнім сатылымдарын жабу маржасының түсімділікке пайыз түріндегі

көрсеткішінің (маржиналды рентабельділік) барынша жоғары мәндерімен

өсіретін болса, оның табысы жоғары болады. Сондықтан, өндіріс пен өткізуді

жоспарлау оптималды қаржылық нәтижеге қол жеткізу мақсатында осы

критерийге бағдарлануы керек. Үлесті маржиналды пайданың операциялық

пайдаға ықпал ету деңгейін (РN) келесідей көрсетуге болады:

𝑃𝑁 = 𝑁 − 𝑆айн (5.56)

= ∑ (𝑞𝑖 ∙ 𝑝𝑖) − ∑ (𝑞𝑖 ∙ 𝑆айн𝑖) −𝑛

𝑖=1𝑛𝑖=1 𝑆тұр (5.57)

∑ 𝑞𝑖(𝑝𝑖 ∙ 𝑆айн𝑖) −𝑛

𝑖=1 ∑ 𝑞𝑖 ∙ 𝑃марж𝑖− 𝑆тұр′

𝑛𝑖=1 (3.58)

мұнда, Рмаржi –i-ші түр өнім бірлігіне есептегендегі үлесті маржиналды пайда;

103

n – өнім түрлері саны.

Көріп отырғандай, үлесті маржиналды пайда көрсеткіші – өнім саны

өзгерісінің пайдаға ықпалын көрсететін коэффициент. Егер көрсеткіш теріс

болса, өнім өткізуден түсім айнымалы шығындарды да жаппайтындығын

көрсетеді. Берілген өнімнің әрбір келесі өндірілген бірлігі кәсіпорынның жалпы

залалын өсіреді. Егер айнымалы шығындарды барынша төмендету

мүмкіндіктері қатты шектеулі болса, менеджер кәсіпорын ұсынатын

ассортименттен берілген тауарды шығару туралы сұрақты қарастыруы керек.

Рентабельділік көрсеткіштерін маржиналдық талдау әдістемесі. Көптеген

кәсіпорындарда қолданылатын рентабельділікті талдау әдістемесі «шағындар –

көлем – пайда» ара-қатынасын пайдаланбайды. Бұл әдістеме бойынша

рентабельділік деңгейі сатылымдар көлеміне тәуелді емес, себебі соңғылар

өзгеріске ұшыраған кезде пайда мен шығындар қосындысы теңдей өседі.

Шындығында пайда да, кәсіпорын шығындары да өнім өткізу көлеміне

пропорционал түрде өзгермейді, нәтижесінде рентабельділік өзгерісі берілген

фактор ықпалында өзгереді. Өнім рентабельділігін талдау үшін келесі

факторлық модельді қолданамыз:

𝑅 =𝑃

𝑆=

𝑉ӨСжалп∙Үс𝑖∙(𝑝𝑖−𝑆айн𝑖′ )

∑(С𝑛жалп ∙Үс𝑖∙𝑆айн𝑖′ )+𝑆тұр

(5.59)

мұнда, R – өнім рентабельділігі.

Сатылымдар рентабельділігі де осы жолмен есептеледі, ол үшін келесі

модельді қолдануға болады:

𝑅жалп =𝑃

𝑁=

∑[𝑉ӨСжалп∙Үс𝑖∙(𝑝𝑖−𝑆айн′ )]−𝑆тұр

∑(С𝑛жалп∙Үс𝑖∙𝑝𝑖) (5.60)

мұнда, 𝑅жалп – өнім айналымы рентабельділігі.

Бұл үлгінің көмегімен шығындар рентабельдігі сатылым құрылымы,

жіберу бағалары, өткізілген өнімнің өзіндік құны есебінен қалай өзгергендігін

анықтауға болады. Өндіріс тиімділігін бағалауда жабу маржасының түсімге

қатынасымен есептелетін маржиналды рентабельділік көрсеткішінің (MR)

маңызы зор. Оны факторлық талдауда келесі модельдер қолданылады:

- жалпы кәсіпорын бойынша

𝑀𝑅 =МП

𝑁=

∑[С𝑛жалп∙Үс𝑖∙(𝑝𝑖−𝑆айн𝑖′ )]

∑(С𝑛жалп∙Үс𝑖∙𝑝𝑖) (5.61)

- жеке өнім түрі бойынша

𝑀𝑅𝑖 =МП𝑖

𝑁𝑖=

С𝑛жалп ∙(𝑝𝑖−𝑆айн𝑖′ )

∑(С𝑛жалп ∙𝑝𝑖)=

𝑝𝑖−𝑆айн𝑖′

𝑝𝑖 (5.62)

Операциялық капиталдың рентабельділігін талдау келесі факторлық

модель бойынша іске асады:

104

𝑅 =𝑃ӨС

𝐾𝐿=

𝑃ӨС𝑁

𝐾жалп⁄

=∑[С𝑛жалп ∙Үс𝑖∙(𝑝𝑖−𝑆айн

′ )]−𝑆тұр

∑(С𝑛жалп ∙Үс𝑖∙𝑝𝑖)/𝐾жалп (5.63)

мұнда, KL – операциялық капиталдың орташа сомасы;

Кжалп. – капитал айналымы коэффициенті.

Дәстүрлі модельдердің кемшілігі өзіндік құн мен бағалар өнім өткізу

көлемінен тәуелсіз өзгеретіндігін жүйелі зерттемейді. Өзара байланыс есепке

алынбайтындықтан, рентабельділік деңгейі сатылым көлеміне байланыссыз,

себебі соңғысының өзгерісімен пайда мен шығындар қосындысы теңдей өседі.

Бұл кемшіліктердің алдын алу, өнім рентабельділігі өзгерістері факторларын

зерттеп, оның шамасын болжауда келесі модельдерді пайдаланған жөн.

Кесте 44 - Шығындар мен сатылымдардың рентабельдігінің факторлық

модельдері

Рентабельділік

көрсеткіштері

Факторлық модельдер

Дәстүрлі Маржиналды талдауда

қолданылатындар

i-ші өнім түрінің

шығындарының

рентабельділігі (𝑅𝑆𝑖)

𝑅𝑆𝑖 =𝑃

𝑆=

𝑉ӨӨ𝑖(𝑝−Ө𝑖)

𝑉ӨӨ𝑖∗Ө𝑖=

𝑝𝑖−Ө𝑖

Ө𝑖,

(5.64)

𝑅𝑆𝑖 =𝑉ӨӨ𝑖(𝑝𝑖−𝑆айн𝑖)−𝑆тұр𝑖

(𝑉ӨӨ𝑖∗𝑆айн𝑖)+𝑆тұр𝑖

, (5.65)

Жалпы кәсіпорын

бойынша

операциялық

шығындар

рентабельділігі (𝑅𝑆)

𝑅𝑆 =∑ 𝑉ӨӨжалп∗Үс𝑖(𝑝𝑖−Ө𝑖)

∑ 𝑉ӨӨжалп∗Үс𝑖∗Ө𝑖, (5.66) 𝑅𝑆 =

∑[𝑉ӨӨжалп∗Үс𝑖(𝑝𝑖−𝑆айн𝑖)]−𝑆тұр

∑ 𝑉ӨӨЖАЛП∗Үс𝑖∗𝑏𝑖+𝐴, (5.67)

i-ші өнім түрінің

айналымының

рентабельділігі

(𝑅жалп𝑖)

𝑅жалп𝑖 =𝑃

𝑆=

𝑉ӨӨ𝑖(𝑝𝑖−Ө𝑖)

𝑉ӨӨ𝑖∗𝑝𝑖=

𝑝𝑖−Ө𝑖

𝑝𝑖, (5.68)

𝑅жалп𝑖 =𝑉ӨӨ𝑖(𝑝𝑖−𝑆айн𝑖)]−𝑆тұр𝑖

𝑉ӨӨ𝑖∗𝑝𝑖 , (5.69)

Жалпы айналым

рентабельділігі (Rж) 𝑅жалп =

∑ 𝑉ӨӨжалп∗Үс𝑖(𝑝𝑖−Ө𝑖)

∑ 𝑉ӨӨжалп∗Үс𝑖∗𝑝𝑖,

(5.70)

𝑅жалп =∑[𝑉ӨӨЖАЛП∗Үс𝑖(𝑝𝑖−𝑆айн𝑖)]−𝑆тұр

∑ 𝑉ӨӨЖАЛП∗Үс𝑖∗𝑝𝑖+𝐴,

(5.71)

Бұл модельдерде сатылымдар көлемі динамикасына байланысты емес

тұрақты шығындарды бөліп көрсету рентабельділік деңгейі өзгерісіне тек

сатылымдар құрылымы, баға, өнімнің өзіндік құнының ғана емес, өткізілген

өнім санының да ықпалын анықтауға мүмкіндік береді.

Маржиналдық талдау негізінде басқару шешімдерін қабылдау. Ғылыми-

негізделген басқару шешімдерін қабылдауға мүмкіндік беретін заманауи

әдістер - залалсыздық тұжырымдамасына негізделген. Кәсіпорын заласыздығын

талдау теңдік немесе залалсыздық нүктесін, яғни сатылымдардың шекті көлемі,

рентабельділіктің шегін – түсімнің жалпы қосындысы жалпы шығындарға тең

болатын нүктені табуға мүмкіндік береді. Маржиналды пайданы есептеу

кәсіпорын пайда таба бастайтын өнімді өткізуден алынған пайдаға өндіріс пен

өткізу көлемінің ықпалын анықтауға мүмкіндік береді, яғни шекті нүкте

шамасы шығындарды жабу үшін сатылуға қажетті өнімнің заттай шамаларында

көрініс табуы мүмкін, одан кейін өнімнің сатылған әрбір қосымша бірлігі

кәсіпорынға пайда әкелетін болады. Өткізілген өнімнің нақты саны мен өнім

105

сатылымының залалсыз көлемі арасындағы айырма қанша пайызға нақты түсім

шектіден көп немесе аз екендігін көрсететін – қауіпсіздік аймағы.

Рентабельділік шегін модельдеуде теңдеулер және сызбалық әдіс

қолданылады. Сызбалық әдісте залалсыздық нүктесінің координаталарын

анықтауда: координаттық жазықтықта (абсцисса осі – сандық көріністегі өнім

көлемі, ордината осьі – түсім, шығын, пайда көрсеткіштерінің құндылық

өзгерістері) горизонтал – тұрақты шығындарды көрсететін график сызылады.

N, теңге Түсім Пайда

Залалсыздық

нүктесі Жиынтық шығындар

Айнымалы

Тұрақты шығындар

Nкр Маржи- нығындар

налды

пайда Тұрақты шығындар

Жиынтық

айнымалы

шығындар

qкр q, бірл.

Сурет 25 – Тиімділік шегін сызбалық көрсету

Тұрақты шығындар сызбасы тұрақты шығындар қосындысына сай келетін

деңгейдегі вертикалды құндылық осьінен басталады. Содан кейін түсім

сызбасы құрылады – координаталардың нөлдік нүктесінде басы, соңы –

абсцисса осьінде – жалпы өнім санына, ордината осьінде сатылымдардың

ақшалай көрінісіндегі (Өнім сапасы. Өнім бірлігінің бағасы) координаталарға

сай келетін нүктеде аяқталады. Жиынтық шығындар сызбасы тұрақты

шығындардың қосындысына сай келетін жердегі ордината осьінен басталып,

асбцисса осьінде – өнімнің жалпы көлемі және ордината осьін бойынша –

тұрақты/айнымалы шығындардың ақшалай нысанын коорди-наталарындағы

нүктемен аяқталатын тік сызық. Рентабальділік шегі түсімділік пен өзіндік құн

қиылысатын нүкте координаталарымен анықталады

Рентабельділік шегін жеңген соң түсімділік сызбасы жиынтық шығындар

сызбасынан жоғары орналасады. Тұрақты шығындар толық өтеледі, ал әрбір

қосымша сатылған өнім бірлігі, егер өткізудегі баға өнім бірлігіне келетін

айнымалы шығындардан қосындысынан жоғары болса, пайда алып келеді.

Сатылымдардың заласыздық көлемі мен кәсіпорынның қауіпсіздік

аймағын сызбалық әдіспен табуға болады (сурет 27).

Горизонтал бойынша кәсіпорынның өндірістік қуаттылығына пайыз

түрінде немесе нақты бірліктерде (бір ғана өнім түрі өндірілетін болса), немесе

ақшалай нысанда (сызба бірнеше өнім түріне құрылатын болса) өнім өндірісі

көлемі, вертикал бойынша – жиынтығында түсімді құрайтын сатылған өнімнің

өзіндік құны және пайда. Сызба бойынша өткізудің қандай көлемінде

кәсіпорын пайда алатындығын, ал қандай көлемінде пайда алмайтындығын

106

анықтауға болады. Шығындар түсімге тең болатын В нүктесі өнім өткізудің

заласыздық көлемі нүктесі деген атқа ие, немесе рентабельділік шегі, немесе

шығындардың өтелі нүктесі – одан төмен өндіріс залалды болады. Ол екі

қызмет аумағын бөледі – залалды және рентабельді. Залалдар амағында

төлемқабілеттіліктен айрылу қаупі (Б нүктесінде) және банкрот болу қаупі (А

нүктесі) туындайды.

Д Пайда

Г

Айнымалы

В шығындар

Б

Тұрақты

А шығындар

*

крV крV

Залалдық аймағы Рентабельді қызмет аймағы

Өзіндік Түсім Пайданың Пайданың

капитал есеп экономикалық нарықтан тыс Шығын түрлері

сомасы сомасы сомасы сомасы

Апатты Шекті Жіберуге мүмкін Тәуекелсіз Тәуекел

тәуекел тәуекел тәуекел аймақ дәрежесі

аймағы аймағы аймағы

Сурет 26 – Сатылымдардың заласыз көлемін және тәуекел аймағын анықтау

Табыссыздық нүктесінде (Б) түсім тұрақты шығындарға тең, ал өнім

өндірісінің нақты көлемі келесі формуламен анықталады:

𝑉шект∗ =

𝑆тұр

𝑝 (5.72)

Табыссыздық аймағы сатылымдардың залалсыз көлемі мен

сатылымдардың табыссыз көлемі аралығында орналасады:

∆𝑉 = 𝑉шект − 𝑉шект∗ =

𝑆тұр

𝑝−𝑆айн−

𝑆тұр

𝑝 (5.73)

Түсім тек тұрақты шығынды жабатындықтан, кәсіпорын айнымалы

шығындар түрінде залал көтереді. Егер сатылымдар көлемі табыссыздық

нүктесінен төмен түссе, банкротқа ұшырауы мүмкін. Г нүктесінде

(экономикалық теңдік нүктесі) салынған капиталға орташа нарықтық

107

табыстылық нормасы деңгейіндегі қалыпты табыс қамтамасыз етіледі, оны

жоғалту жіберуге мүмкін тәуекел деңгейінде орналасады. Бұл нүктеге қол

жетпеген және қалыпты кәсіпкерлік табысты қамтамасыз етпейтін кәсіпорын

қалыптасқан нарық конъюнктурасында тиімсіз қызмет етеді. Қол жетпеу

немесе пайданың нарықтан жоғары нормасын жоғалту тәуекел дәрежесі

бойынша тәуекелділік жоқ аймаққа жатады. Демек, табыссыздық,

экономикалық теңдік нүктесі қауіпсіз аймақ - басқару шешімдерін негіздеуде,

залал қаупін бағалау мен болжау кезінде негізін қалаушы көрсеткіштер.

Залалсыздық нүктесін табуда сызбалық әдіспен қатар, алғашқы

параметрлердің шектеулі санын ғана қажет ететін өте қолайлы - теңдеулер әдісі

қолданылады. Оның негізі – залалсыздық нүктесін сипаттау және модельдеу:

𝑁шект = 𝑆айн.шект + 𝑆тұр (5.74)

немесе

𝑞шект ∙ 𝑝 = 𝑞шект ∙ 𝑆айн.шект + 𝑆тұр (5.75)

(1.10) және (1.11) формулаларынан шыға отырып:

𝑞шект =𝑆тұр

𝑝−𝑆айн.шект (5.76)

сонымен қатар,

𝑁шект = 𝑞шект ∙ 𝑝 (5.77)

мұнда, 𝑁шект – залалсыздық нүктесіндегі сатылымнан түсім;

𝑆айн.шект . – залалсыздық нүктесіндегі айнымалы шығындар;

𝑆айн.шект′ – өнім бірлігіне есептегендегі үлесті айнымалы шығындар;

𝑞шект – залалсыздық нүктесіндегі сандық көріністегі өнім көлемі;

Өнімнің сандық көріністегі шекті көлемі шамасын бағаға көбейтіп,

залалсыздық нүктесіндегі сатылымдардан түсімді аламыз (𝑁шект):

𝑁шект = 𝑞шект ∙ 𝑝 =𝑆тұр∙𝑝

𝑝−𝑆айн=

𝑆тұр𝑝−𝑆айн

𝑝

=𝑆айн

𝑃марж′

𝑝

=𝑆тұр

𝐷𝑃марж

(5.78)

мұнда, 𝑃марж′ – өнім бірлігіне есептегендегі үлесті маржиналды пайда;

РмаржD – түсімдегі маржиналды пайданың үлесі (өнім бірлігі

бағасындағы маржиналды пайданың үлесі.

Қолда бар алғашқы мәліметтерден шыға отырып, заласыздық нүктесін

есептеуде модельдеу арқылы алынған формулаларды пайдалануға болады:

Сандық нысандағы сатылымдардың шекті көлемі

=Тұрақты шығындардың жалпы сомасы

Өнім бірлігіне есептегендегі маржиналды пайда сомасы (5.79)

Құндылық нысандағы сатылымдардың шекті көлемі

108

=Тұрақты шығындардың жалпы сомасы

Сатылымдардан түсімнің жалпы сомасындағы маржиналды пайда деңгейі (5.80)

Тұрақты шығындардың жалпы сомасы

1−Айнымалы шығындардың жалпы сомасы

Сатылымдардан түсімнің жалпы сомасы

(5.81)

Тұрақты шығындардың жалпы сомасы

1−Өнім бірлігінің айнымалы шығындардың жалпы сомасы

Өнім бірлігінің бағасы

(5.82)

Сатылған өнімнің жалпы көлемі мен оның шекті көлемі (залалсыздық

нүктесіндегі) арасындағы айырманы қаржылық тұрақтылық қоры (ҚТҚ), деп

атайды. Оны құндылық және сандық нысанда да, сонымен қатар, сатылымдар

көлеміне қатысты үлес салмағы (𝑑ҚТҚ𝑁) түрінде де есептеуге болады:

ҚТҚ𝑁 = 𝑁жалп − 𝑁қ.н. (5.83)

ҚТҚ𝑞 = 𝑄жалп − 𝑄қ.н. (5.84)

𝑑ҚТҚ𝑁=

Құндылық нысандағы қаржылық тұрақтылық қоры

Сатылымдардан түсімнің жалпы шамасы (5.85)

𝑑ҚТҚ𝑞=

Өнім бірлігі санындағы қаржылық тұрақтылық қоры

Сандық нысандағы сатылымдардың жалпы көлемі (5.86)

мұнда, Nжалп – сатылымдардан түсімнің жалпы шамасы;

Nқ.н. – сатылымдардан түсімнің заласыздық нүктесіндегі шамасы;

Qжалп – сатылған өнімнің жалпы саны;

Qқ.н. – заласыздық нүктесіндегі сатылған өнім саны;

ҚТҚN– құндылық нысандағы қаржылық тұрақтылық қоры;

ҚТҚq – сандық нысандағы қаржылық тұрақтылық қоры;

𝑑ҚТҚ𝑁 – сатылымдар көлеміне үлес салмағы түріндегі құндылық

нысандағы қаржылық тұрақтылық қоры;

𝑑ҚТҚ𝑞– сатылымдар көлеміне үлес салмағы түріндегі сандық

нысандағы қаржылық тұрақтылық қоры.

Қаржылық тұрақтылық қоры көрсеткішін түрлендіре отырып оған кері

пропорционал операциялық тетік күшіне тәуелділігін анықтауға болады:

ҚТҚ = 𝑁жалп − 𝑁шект = 𝑁жалп −

𝑁тұр

𝑃марж

𝑁жалп= 𝑁жалп −

𝑆тұр∙𝑁жалп

𝑃марж= 𝑁жалп ∙ (1 −

− 𝑆тұр

𝑁марж) = 𝑁жалп ∙ (

𝑃марж−𝑆тұр

𝑃марж) = 𝑁жалп ∙ (

𝑃𝑛

𝑃марж) =

𝑁жалп𝑃марж

𝑃𝑛

=𝑁жалп𝑃марж

𝑃𝑛

=𝑁жалп

СОР (5.87)

мұнда, 𝑁шект – заласыздық нүктесіндегі сатылымдардан түсім.

Маржиналды талдау көмегімен сатылымдардың ғана емес, сонымен қатар,

басқа факторлардың берілген мәндері кезіндегі тұрақты шығындар

қосындысының, бағалардың, өнім бірлігінің айнымал шығындарының да шекті

міндерін анықтауға болады. Жабу маржасы мен сатылымдар көлемінің берілген

деңгейінде тұрақты шығындардың шекті деңгейі келесідей анықталады:

𝑆тұр.есепт = 𝑉ӨС𝑛 ∙ (𝑝 − 𝑆айн.шект′ ) немесе 𝑆тұр.шект = 𝑉ӨС𝑛 ∙ 𝐷𝑃марж

(5.88)

мұнда, p – өнім бірлігі бағасы;

109

𝐷𝑃марж – түсімдегі маржиналды пайда үлесі (өнім бірлігі бағасындағы

маржиналды пайда үлесі).

Бұл есептеудің мәні сатылымдардың берілген көлеміндегі, бағаның, өнім

бірлігінің айнымалы шығындары берілген деңгейіндегі маржалық пайдамен

жабылатын тұрақты шығындардың максималды жіберуге мүмкін шамасын

анықтау. Егер тұрақты шығындар бұл деңгейден асатын болса, кәсіпорын -

залалды. Есепті кезеңдегі тұрақты шығындардың өтелу мерзімін (t) анықтау:

𝑡 =12∙Сатылымдардың заласыз көлемі

Сатылымдардың жылдық көлемі (5.89)

Тұрақты шығындардың шекті деңгейінің көмегімен қаржы нәтижелерінің

қалыптасу процессін тиімді басқаруға болады. Олардың нақты шамасына пайыз

көрінісіндегі оның шекті және нақты қосындысы арасындағы айырма олардың

кәсіпорынның қауіпсіздік аймағы мен берілген фактор бойынша операциялық

қызмет қаупін де сипаттайды. Өнім бірлігінің айнымалы шығындарының шекті

деңгейі (𝑆айн.шект′ ) сатылымдардың берілген көлемінде (Рn), бағада (p) және

тұрақты шығындар қосындысында (𝑆тұр) келесідей анықталады:

𝑆айн.шект′ = 𝑝 −

𝑆тұр

𝑃𝑛 (5.90)

Бағаның шекті деңгейі (𝑃шект) өткізудің берілген көлемінде және тұрақты

және айнымалы шығындардың берілген деңгейінде келесідей анықталады:

𝑃шект =𝑆тұр

𝑃𝑛+ 𝑆айн.шект

′ (5.91)

Бұл есептеулердің негізінде «шығындар - сатылымдар көлемі - пайда» ара-

қатынасын көрсететін пайданың базалық моделі аныланады:

𝑃 = 𝑉ӨӨ ∙ (𝑝 − 𝑆айн) − 𝐴 немесе 𝑃 = 𝑁 ∙ ҮМП − 𝐴 (5.92)

Маржиналды талдаудың әдістемелік негіздерін жүзеге асыру.

Бидай пайдасы және оның рентабельділігін бағалау. Дәстүрлі факторлық

модельдерге қарағанда, маржиналды талдау модельдерінде сатылымдар

динамикасына тәуелді емес тұрақты шығындарды жеке көрсету рентабельділік

деңгейі өзгерісіне сатылымдар құрылымы, баға және өзіндік құнның ғана емес,

өткізілген өнім санының ықпалын да анықтап, рентабельділік көрсеткіштері

деңгейіне факторлар ықпалын барынша жүйелі зерттеуге мүмкіндік береді.

Бұны а/ш құрылымдардағы бидай өндірісі мысалында көрсетеміз.

Кесте 45 – Бидай бойынша пайданы факторлық талдау мәліметтері

Көрсеткіштер 2014 2015

Өнім өткізу көлемі, ц 58055498 71340993

Өнім бірлігінің бағасы, тг/ц 3176 3201

Өзіндік құн, тг/ц 2256 2266

оның ішінде айнымалы шығындар, тг/ц 1900 1795

тұрақты шығындар қосындысы, мың тг. 25461616 27935957

Пайда, мың тг. 19921421 66762762

110

Бұл мәліметтер негізінде алдымен дәстүрлі модель бойынша шығындар

рентабельділігі деңгейі өзгерісіне факторлар ықпалын есептейміз:

𝑅0 =𝑝0 − Ө0

Ө0=

3176 − 2256

2256∙ 100 = 40.78%

𝑅шарт =𝑝1 − Ө0

Ө0=

3201 − 2256

2256∙ 100 = 41.89%

𝑅1 =𝑝1 − Ө1

Ө1=

3201 − 2266

2266∙ 100 = 41.26%

Бидай өндірісі рентабельділігі деңгейі 2015 ж. 0.48% жоғары (41.26 –

40.78), келесілер жағдайлар есебімен: 1) бағаның өсуінен ол 1,11% өсті (41.89 –

40.78); 2) бидай өзіндік құнының өсуінен - 0.63% төмендеді (41.89 – 41.26).

Маржиналды талдау моделі бойынша рентабельділікке факторлық талдау

жасаймыз (кесте 3.6) және алынған нәтижелерді салыстырамыз:

𝑅0 =𝑃0

𝑆0=

𝑉ӨС0 ∙ (𝑝1 − 𝑠айн1) − A0

𝑉ӨС0 ∙ 𝑠айн0+ 𝐴0

=58055498 ∙ (3.18 − 1.90)

58055498 ∙ 1.9 + 25461616=

48849421.44

1357670162.2∙ 100 = 35.98%

𝑅шарт =𝑃шарт1

𝑆шарт1

=𝑉ӨС1 ∙ (𝑝0 − 𝑠айн0

) − 𝐴0

𝑉ӨС1 ∙ 𝑠айн0+ 𝐴0

=71340993 ∙ (3.18 − 1.90)

71340993 ∙ 1.9 + 25461616=

65854855,04

161009502,7∙ 100 = 40,90%

𝑅шарт2=

𝑃шарт2

𝑆шарт2

=𝑉ӨС1 ∙ (𝑝0 − 𝑠айн0

) − 𝐴0

𝑉ӨС1 ∙ 𝑠айн0+ 𝐴0

=71340993 ∙ (3.20 − 1.90)

71340993 ∙ 1.9 + 25461616=

7441577402

153875403,4∙ 100 = 48,36%

𝑅шарт3=

𝑃шарт3

𝑆шарт3

=𝑉ӨС1 ∙ (𝑝1 − 𝑠айн1

) − 𝐴0

𝑉ӨС1 ∙ 𝑠айн1+ 𝐴0

=71340993 ∙ (3.20 − 1.80) − 25461616

71340993 ∙ 1.80 + 25461616=

7441577402

153875403,4∙ 100

= 48,36%

𝑅1 =𝑃1

𝑆1

=𝑉ӨС1 ∙ (𝑝1 − 𝑠айн1

) − 𝐴1

𝑉ӨС1 ∙ 𝑠айн1+ 𝐴1

=71340993 ∙ (3.21 − 1.80) − 27935957

71340993 ∙ 1.8 + 27935957=

71941433.2

156349744.4∙ 100 = 46.01%

Келтірілген мәліметтер рентабельділік деңгейі жалпы алғанда 10.03%

өскендігін көрсетеді. Оның ішінде келесілердің өзгеруі есебімен:

- өткізілген өнім көлемінің:

∆𝑅𝑉ӨС = 40.90 − 35.98 = 4.98%

- өткізу бағасының:

∆𝑅𝑝 = 41.79 − 40.90 = 0.89%

- үлестік айнымалы шығындардың:

∆𝑅𝑏 = 48.36 − 41.79 = 6.57%

- тұрақты шығындар қосындысының:

∆𝑅𝑆тұр= 46,01 − 48.36 = −2,35%

111

Алынған нәтижелерді алдыңғы есеп мәліметтерімен салыстыру едеуір

айырмашылықтар бар екендігін көрсетеді. Дәстүрлі әдіс бойынша сатылымдар

көлемі рентабельділік деңгейі өзгерісіне ықпал етпейді.

Кесте 46 – ҚР бойынша өнім өткізуден түсімді факторлық талдау үшін қажетті

алғашқы мәліметтер

Өнім

түрі

Сатылым көлемі, ц

Сатылым

құрылымы,

%

Өнім

бірлігінің

бағасы, тг/ц

Үлесті

айнымалы

шығындар,

тг/ц

Өзіндік құн,

тг/ц

2014 2015 2014 2015 2014 2015 2014 2015 2014 2015

Бидай 58055498 71340993 0,89 0,88 3176 3201 1900 1795 2256 2266

Арпа 7132966 9311445 0,11 0,12 2207 2308 1546 1277 1731 1778

барлығы 65188464 80652438 1,0 1,0 – – – – – –

Бөлшектің алымы мен бөлімі сатылымдар көлеміне пропорционал

өзгереді, нәтижесінде рентабельділік деңгейіне фактордың ықпалы болмайды.

Жалпы операциялық шығындардың рентабельділігі деңгейіне факторлар

ықпалын зерттеуде жүйелілікті қамтамасыз ету үшін сатылымдар көлемі мен

өзіндік құн ара-қатынасын, сатылымдар көлемінің ықпалын есепке алатын

маржиналдық талдау модельін пайдаланамыз (бидай, арпа өндірісі).

Кезеңнің тұрақты шығындары: 2014 жыл - 28333709 мың теңге; 2015 жыл -

30202637 мың теңге. Кесте мәліметтері бойынша алдымен дәстүрлі модель

бойынша операциялық шығындар рентабельділігі деңгейі өзгерісіне факторлар

ықпалын есептейміз (кесте 3.6).

𝑅0 =∑ 𝑉ӨСшект𝑖0

∙ (𝑝𝑖0 − Ө𝑖0)

∑(𝑉ӨСшект𝑖0∙ Ө𝑖0)

=582577.42

1433200367.5∙ 100 = 40.65

𝑅шарт1 =∑ 𝑉ӨС𝑖0 ∙ (𝑝𝑖0 − Ө𝑖0) ∙ 𝐼с𝑛

∑(𝑉ӨС𝑖0 ∙ Ө𝑖0) ∙ 𝐼с𝑛=

582577.42 ∙ 1

1433200367.5 ∙ 1∙ 100 = 40.65%

𝑅шарт2 =∑ 𝑉ӨС𝑖1 ∙ (𝑝𝑖0 − Ө𝑖0)

∑(𝑉ӨС𝑖1 ∙ Ө𝑖0)=

70065961.38

177063391.4∙ 100 = 39.57%

𝑅шарт3 =∑ 𝑉ӨС𝑖1 ∙ (𝑝𝑖𝑖 − Ө𝑖0)

∑(𝑉ӨС𝑖1 ∙ Ө𝑖0)=

72789942.14

177063391.4∙ 100 = 41.11%

𝑅1 =∑ 𝑉ӨС𝑖1 ∙ (𝑝𝑖1 − Ө𝑖0)

∑(𝑉ӨС𝑖1 ∙ Ө𝑖1)=

71638894.3

178214439.3∙ 100 = 40.20%

Сатылымдар рентабельділігінің жалпы өзгерісі:

∆𝑅жалп = 𝑅1 − 𝑅0 = 40.20 − 40.65 = −0.45%

оның ішінде, келесілердің есебімен:

- сатылымдар көлемі:

∆𝑅𝑉ӨС = 𝑅шарт1 − 𝑅0 = 40.65 − 40.65 = 0%

112

- сатылымдар құрылымы:

∆𝑅Үс = 𝑅шарт2 − 𝑅шарт1 = 39.57 − 40.65 = 1.08%

- жіберу бағалары: ∆𝑅𝑝 = 𝑅шарт3 − 𝑅шарт2 = 41.11 − 39.57 = 1.54%

- өткізілген өнімнің өзіндік құны:

∆𝑅Ө = 𝑅1 − 𝑅шарт3 = 40.20 − 41.11 = −0.91%

Маржиналды модель бойынша операциялық шығындардың

рентабельділігіне факторлық талдау жасаймыз:

𝑅0 =∑ 𝑉ӨСшект0

∙ Үс𝑖0 ∙ (𝑝𝑖0 − 𝑠айн𝑖0) − 𝑆тұр0

∑(𝑉ӨСшект0∙ Үс𝑖0 ∙ 𝑠айн𝑖0

) + 𝑆тұр0

=50436771.46

149653351.7∙ 100 = 33.70%

𝑅шарт1=

∑ 𝑉ӨСжалп1∙ Үс𝑖0 ∙ (𝑝𝑖0 − 𝑠айн𝑖0

) − 𝑆тұр0

∑(𝑉ӨСжалп1∙ Үс𝑖0 ∙ 𝑠айн𝑖0

) + 𝑆тұр0

=69122664.45

178432735.2∙ 100 = 38.74%

𝑅шарт2= 𝑅шарт1

𝑅шарт3=

∑ 𝑉ӨСжалп1∙ Үс𝑖1 ∙ (𝑝𝑖1 − 𝑠айн𝑖0

) − 𝑆тұр0

∑(𝑉ӨСжалп1∙ Үс𝑖1 ∙ 𝑠айн𝑖0

) + 𝑆тұр0

=71378513.14

1781477225.5∙ 100 = 40.07%

𝑅шарт4=

∑ 𝑉ӨСжалп1∙ Үс𝑖1 ∙ (𝑝𝑖1 − 𝑠айн𝑖1

) − 𝑆тұр0

∑(𝑉ӨСжалп1∙ Үс𝑖1 ∙ 𝑠айн𝑖1

) + 𝑆тұр0

=81434259.1

168091479.5∙ 100 = 48.47%

𝑅1 =∑ 𝑉ӨСжалп1

∙ Үс𝑖1 ∙ (𝑝𝑖1 − 𝑠айн𝑖1) − 𝑆тұр1

∑(𝑉ӨСжалп1∙ Үс𝑖1 ∙ 𝑠айн𝑖1

) + 𝑆тұр1

=76790977.4

170960407.5∙ 100 = 44.92%

- рентабельділік деңгейі өзгерісі келесілердің есебімен:

- сатылымдар көлемі: ∆𝑅𝑉 = 𝑅шарт1− 𝑅0 = 38.74 − 33.70 = 5.04%

- сатылымдар құрылымы: ∆𝑅үс = 𝑅шарт2− 𝑅шарт1

= 38.74 − 38.74 = 0%

- бағалар: 𝑅𝑝 = 𝑅шарт3− 𝑅шарт2

= 40.07 − 38.74 = 1.33%

- айнымалы шығындар: 𝑅шарт4− 𝑅шарт2

= 48.47 − 38.74 = 9.73%

- тұрақты шығындар: ∆𝑅𝑆тұр= 𝑅1 − 𝑅шарт4

= 44.92 − 48.47 = 3.55%

Келтірілген модельдер бойынша рентабельділікті факторлық талдау

нәтижелерін салыстыру соңғының артықшылығын көрсетеді, себебі ол

сатылымдар көлемін ықпалын есепке алуға мүмкіндік береді.

Кәсіпорын қауіпсіздігі аймағын бағалау. Республика бойынша құндылық

нысандағы бидайдың заласыз сатылымдар көлемін анықтаймыз.

2015 ж. бидайды өткізу көлемі, ц 71340993

Өнім бірлігінің бағасы, тг/ц, (р) 3201

Түсім, мың теңге, (N) 228387627

Тұрақты шығындар, мың теңге, (𝑆тұр) 27935957

Өнім бірлігінің айнымалы шығындары, тг/ц, (𝑏) 1795

Жалпы өнім өндірісіндегі айнымалы шығындар, мың теңге, (𝑆айн) 167635893

113

Өнім өткізуден пайда, мың теңге, (P) 66762762

Жабу маржасы (ЖМ = 𝑁 − 𝑆айн), мың теңге 60751734

Жабу маржасының үлесі (ҮЖМ = Мп/𝑁) 0.27

Құндылық нысандағы сатылымдардың залалсыз көлемі:

𝑁шект =𝑆тұр

ҮЖМ=

27935957

0.27= 103466507.4 мың теңге

Заттық нысандағы бір өнім түрі – бидай үшін – сатылымдардың заласыз

(шекті) көлемін анықтауға болады:

𝑉ӨСшект =𝑆

𝑝−𝑏=

27935957

3.201−1.795= 19869101.7 ц

100%-ға есептелетін максималды көлемге пайыз түріндегі өткізудің шекті

көлемін есептеу үшін келесі формула пайдаланылуы мүмкін:

𝑉шект =𝑆тұр

МП∙ 100 =

27935957

60751734∙ 100 = 45.98%

Бір өнім түрі үшін (мысалы, бидай) қауіпсіздік аймағын сатылымдар

көлемінің сандық көрсеткіштері бойынша табуға болады:

ҚА =𝑉ӨС − 𝑉ӨСшект

𝑉ӨС=

71340993 − 19869101

71340993= 0.72 = 72%

Маржиналды талдау көмегімен сатылымдар көлемінің ғана емес, тұрақты

шығындардың, бағалардың, өнім бірлігінің айнымалы шығындары қосын-

дысының шекті мәндерін анықтауға болады. Бұл есептеулер негізінде пайданың

«шығындар-сатылымдар көлемі-пайда» сол базалық модельі алынады.

𝑆шект = 𝑉ӨС ∙ (𝑝 − 𝑏) немесе 𝑆шект = 𝑁 ∙ ҮЖМ

Бұл есептеудің мәні берілген сатылым көлеміндегі, бағалардың, өнім

бірлігінің айнымалы шығындар қосындысы деңгейіндегі жабу маржасына тең

болатын тұрақты шығындардың максималды жіберуге мүмкін шамасын

анықтау (тұрақты шығындар бұл деңгейден асатын болса, өндіріс залалды

болады). Мысалы, 2015 ж. бидайдың бағасы республика бойынша орташа 3 201

тг/ц, өнім бірлігінің айнымалы шығындары 1 795 тг/ц, бидай өткізу көлемдері –

71 340 993 ц құрады. Тұрақты шығындардың шекті деңгейін анықтау қажет:

𝑆тұршект= 𝑉ӨС ∙ (𝑝 − 𝑏) = 71340993 ∙ (3.201 − 1.795) = 100305436.1 мың теңге

Шығындардың бұндай қосындысында кәсіпорын пайда көрмейді, сондай-

ақ залал да шекпейді. Егер тұрақты шығындар шекті қосындыдан жоғары

болатын болса, қалыптасқан жағдайларда кәсіпорын оларды көтере алмайды,

жалпы маржа есебінінен оларды жаба алмайды.

Заласыздықты талдаудың жіберілгендері және шектеулері. СVP-талдауды

қолдану аумағын барынша анық көрсету үшін жоғарыда келтірілген

модельдерді құруға жіберілгендер: 1. Жалпы шығын мен түсімнің әрекеті

мүмкін қолданыс аумағы аясында нақты анықталған және тізбекті. 2. Тұрақты

114

шығындардың қолданыс аумағы аясында тәуелсіздігі СVP-талдауды

қиындатады, жалпы шығындар сызбасы бөлініс функциясына ие болады. 3.

Айнымалы шығындар мүмкін қолданыс аумағы аясында сатылымдар көлеміне

сызықты пропорционал. Шындығында, айнымалы шығындар шамасы өндіріс

факторларының шекті өнімділігінің түсу мүмкін болғандықтан, өндіріс

көлеміне функция боп табылады. Сондықтан, 3 тұспал жағдайында айнымалы

шығындар өндіріс көлемі өсімімен ұлғаяды. Барынша нақты жақындату

есебінде осындай сатылы сызба ұсынуға болады. 5. Өнімнің өткізу бағасы

өзгермейді. Бұл өте осал тұспал, себебі өнімнің өткізу бағасы кәсіпорын

қызметіне ғана емес, сұраныс құрылымына да тәуелді. Сонымен, өндіріс

көлемін, өзіндік құн, бағалар тұрақты болғандағы пайданы, бағаны жоспарлауға

болады. Әрбір нақты жағдайда жеке ықпал қажет болатындықтан, талдаудың

барлық факторлары өзгерісіндегі функциялар әрекетін бағалау қиын. 6. Еңбек

өнімділігі өзгермейді. Еңбек өнімділігінің өсімі еңбек ақы төлеудегі айнымалы

шығындардың да, олармен байланысты салықтардың да, үлесті тұрақты

шығындардың да қысқаруына алып келеді. 7. Есептеулер кезінде өндірісте

құрылымдық жылжулар болмайды. Залалсыздық нүктесін дәл талдау өндірістің

белгілі құрылымында ғана мүмкін. 8. Шығындарға тек өндіріс көлемі ғана

ықпал ететін - СVP-талдауда маңызды тұспал. Сыртқы орта ықпалын назарға

алмай, өндіріс көлеміне тәуелсіздердің барлығын тұрақты шығындарға

жатқызамыз. 9. Өндіріс көлемі сатылымдар көлеміне тең немесе бастапқы,

соңғы қор өзгерістері өте жоғары болмағандықтан, назарға алмауға болады.

Тәжірибеде бұл жіберулер сақталмайды. Бірақ сезімталдықты талдау әдісімен

оны аппроксимациялай аламыз. Сезімталдықты талдаудың негізі - жобаланған

жіберулерге қол жетпесе немесе жағдайлар өзгеретін болса, нәтиже қалай

өзгереді деген сұраққа «не болады, егер....» жауап беретін тәсіл. Сезімталдықты

талдау құралы - қауіпсіздік маржасы, яғни залалсыздық нүктесінен тыс жатқан

түсім шамасы. Оның қосындысы залал болмауы үшін түсім қандай шекке дейін

түсетіндігін көрсетеді. Бастапқы жіберулердегі өзгерістер бойынша негізгі

тұспалдар дайындалған соң, маржиналдық табыс пен қауіпсіздік маржасы

өзгерістерін есептейді. Сезімталдықты талдау СVP-талдау жіберулерімен

салыстырғандағы қауіпсіздік маржасының икемділігін көрсетеді.

Тұрақты шығындардың шекті сомасын, үлестік айнымалы шығындардың

шекті деңгейін, бағаның шекті деңгейін бағалау. Олардың нақты шамасына

пайыздық қатынастағы тұрақты шығындардың шекті және нақты сомасының

айырмасы кәсіпорынның қауіпсіздік аймағын және берілген фактор бойынша

операциялық қызмет тәуекелін сипаттайды. Өнім бірлігінің айнымалы

шығындарының шекті деңгейі (𝑏шект) бидайдың берілген сатылым көлеміне

(VӨС), баға (р) және тұрақты шығындар (Sтұр) жағдайында:

bшект = p −Sтұр

VӨС= 3.201−= 2.809 мың теңге

Үлесті айнымалы шығындардың бұндай деңгейінде кәсіпорын нөлдік емес

қаржы нәтижесіне ие болады. Берілген көрсеткіштің оның нақты шамасына

пайыздық қатынастағы нақты және шекті деңгейлері арасындағы айырма

115

операциялық қызмет тәуекелінің индикаторы. Бағаның шекті деңгейі (pшект)

өткізудің берілген көлемі және шығындар деңгейімен анықталады:

pшект =Sтұр

VӨС+ b

2015 ж. бидайды өткізу көлемі 71340993 ц, өнім бірлігінің айнымалы

шығындары 1 795 тг/ц және тұрақты шығындар қосындысы 27935957 мың

теңге болғанда кәсіпорының тұрақты шығындарын жабу үшін минималды баға:

pшект =27935957

71340993+ 1.795 = 2.187 тг/ц болуы керек.

Бұндай деңгейде баға өнім бірлігінің толық өзіндік құнына тең болады, ал

пайда мен рентабельділік - нөлге. Бұл деңгейден төмен бағаны орнату

нәтижесінде залал шегетіндіктен, кәсіпорын үшін пайдасыз болады. Бағаның

нақты деңгейіне пайыздық қатынастағы нақты және шекті мәндері арасындағы

айырма бағалық тәуекел дәрежесін сипаттайды, яғни,

3201 − 2187

3201∙ 100 = 31.68%

Көріп отырғандай, қарастырылған көрсеткіштердің шекті мәндерінің

көмегімен тәуекелдер мен қаржылық нәтижелерді тиімдірек басқаруға

болатындықтан, басқару қызметінде өте бағалы.

Операциялық тетік коэффициентін бағалау. Жоғарыда айтылғандай,

бизнестің табыстылығы, пайда мен залал қаупі де операциялық тетікке

(тұрақты және айнымалы шағындар қатынасы Kor байланысты:

Kor =Тұрақты шығындар

Айнымалы шығындар=

27935957

167635893= 0.17

Түсім төмендеуінің әрбір пайызымен пайданың төмендеу қарқынын

көрсете отырып, операциялық тетік кәсіпкерлік тәуекел деңгейін көрсетеді,

яғни операциялық тетігі жоғары кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын

бағалаған кезде оның қауіпке жақын екендігін есепке алу керек. Операциялық

тетігі барыша төмен кәсіпорындар залалсыздық нүктесін жылдам жеңеді.

Операциялық тетіктің ықпал ету күшін анықтау әдістемесін білу құрылымдық

тәуекел деңгейін барынша дұрыс бағалауға, қаржылық нәтиженің қалыптасу

үрдісін тиімді басқаруға мүмкіндік береді.

Қорыта айтатын болсақ, зерттеу барысында 2015 ж. бойынша

республикадағы бидай өткізудің негізгі көрсеткіштері анықталды: бидайдың

заласыздық сатылым көлемі VӨСшект = 19869101 ц; қауіпсіздік аймағы ҚА =

72%; тұрақты шығындардың шекті деңгейі Sтұршект = 100305436.1 мың теңге;

өнім бірлігінің айнымалы шығындарының шекті деңгейі bшект = 2869 теңге;

бағаның шекті деңгейі ршект = 2187 тг/ц; бағалық тәуекел дәрежесі 31.68%

құрайды.

116

4 МЕМЛЕКЕТТІК АГРАРЛЫҚ САЯСАТ: ҚР АӨК

ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ

НЕГІЗГІ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ

4.1 Аграрлық секторды мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін

арттыру қажеттіліктері

АӨК – көпдеңгейлі аймақтық, әлеуметтік-экономикалық, иерархиялық

орналасқан жүйе. Аграрлық саясатты талдауда В.В.Сидоренконың саяси -

қоғамдық құрылымды қолдауға негізделеді; экономикалық – өндірісті

оңтайландыру, ресурстарды пайдалануды жақсарту, өндірістің рентабельділігін

қамтамасыз ету; әлеуметтік – жағдайларды жақсарту, өмір сүру сапасын

арттыру; экологиялық – қоршаған ортаны сақтау, оның қоғамға кері ықпалын

төмендету деген пікірімен келісуге болады [116].

Дж.М.Кейнс субъектілердің белсенді қызметтерін ынталандырудағы

мемлекет маңыздылығы туралы қорытындылар шығара отырып

«...инвестициялауды ынталандыру міндетіне орай, үкімет қызметтерін кеңейту

XIX ғ. публицистіне немесе заманауи американдық қаржыгерге индивидуализм

негіздеріне қол сұғумен пара-пар келетін қорқынышты жағдай болса, менің

ойымша, керісінше, қолданыстағы экономикалық нысандардың толығымен

жойылуының алдын-алудың жалғыз құралы және жеке бастамалардың сәтті

жүзеге асуының қажетті шарты ретінде оны қорғаймын» деген болатын [117].

Ғалымдардың көзқарастарына сай, аграрлық саясатты жүргізу әлеуметтік-

экономикалық жағдайды салалық, корпоративті бағыттар бойынша

жақсартумен байланысты [118]. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру мен а/ш өнді-

рістің экономикалық механизмін «жөндеу» бағытындағы аграрлық протек-

ционизм мемлекеттік бағдарламалар және т.б. нормативті актілер аясанда

болмасын, негізгі 3 бағыт бойынша жүзеге асатын шаралар кешенін қамтиды.

Әлемдік тәжірбиеге сай [119], мемлекеттің ішкі нарықты қорғауға, ұлттық

компаниялардың сыртқы нарықтарға шығуын белсенді түрде қолдауға бағыт-

талған протекционизм саясаты тиімді елдерде аграрлық нарық сәтті дамиды.

Сурет 27 –Ауылшаруашылық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы

мемлекеттік саясат бағыттары

Аграрлық протекционизм саясаты

Сыртқы нарықта жылжыту Жалпы шаралар Ішкі нарықта жылжыту

Өткізу нарықтарын кеңейту

Экспорттық инфрақұрылымды

дамыту

Халықаралық дауларда отандық

өндірушілер мүдделерін қорғау

Өндірістің технологиялық

деңгейін көтеру

Өнім сапасын арттыру

Саланың инвестициялық

тартымдылығын арттыру

Импорттық кедендік

тарифтерді реттеу

Ішкінарық инфра-

құрылымын дамыту

Ауылшаруашылық

кооперациясын дамыту

Дағдарысқа қарсы

шараларды жүзеге асыру

117

Р.А. Абалкин Ресейдегі нарық үлгісін әзірлеуде нарықтық қатынастар

жағдайында мемлекеттік реттеудің классикалық функциялары жоғалмайтынын,

тек функцияларды жүзеге асыру механизмдері өзгеретінін көрсеткен. Бұл

жерде, нарықтың рөлін – абсолюттеп, әсерлеу де дұрыс емес, бір шетінен –

нарықтық өзін-өзі реттеуін мойындамай, мемлекеттің рөлін әспеттеуге

болмайды [120]. Дағдарыстық экономика кезінде тұрақты экономиканы реттеу

әдістерінен өзге өзіндік реттеу әдістері болатыны анықталды.

Әлемдік экономикалық жүйеде а/ш өнім нарығы ең дотацияланатын,

протекциондық сала. Кейбір экономикалық дамыған елдерде ауыл

шаруашылығына мемлекеттік қаржылық салымдар оның нарықтық бағасынан

екі есеге артық. Тұрақты және өнімді ауыл шаруашылығы елдің басқа елдерге

деген тәуелділігін мейілінше төмендетіндіктен, азық-түлік қауіпсіздігін

қамтамасыз етудің негізгі факторы. Сондықтан, экономикалық пайда жағынан

а/ш өнімдерді импорттаған арзанға түсетін болса да, барлық индустриалды

елдерде сала дамуын қолдап, субсидиялайды, аграрлық нарықтың бағалық

механизміне мемлекеттік араласу бойынша белсенді саясат жүргізіледі. Қазіргі

уақытта әлемдік экономикада ауыл шарушылығын мемлекеттік қолдауды

бағалауда ДСҰ әдіснемесі және ЭЫДҰ әдіснемесі қызмет етеді.

Қазақстан ЕАЭО ұйымына 01.01.2015 ж. мүше. Н. Назарбаев «Қазақстан-

2050» Стратегиясында «Ұйымға мүше барлық елдер терең жаңғыру жолынан

өтті, инвестицияның, еңбек өнімділігінің, шағын және орта бизнесті

дамытудың, халық өмірі стандарттарының жоғары көрсеткішіне ие» деген.

ЭЫДҰ мәліметтеріне сай, егістің бір алқабына есептегенде мемлекеттік қолдау

ЕО – 1 386 долл., Беларусьта – 471 долл., Қытайда – 358 долл., Канада – 102

долл., Қазақстанда – 87 долл., Ресейде – 79 долл. [121].

Қолдаудың бірінші түрінде сатып алушылар өнімдерді жоғары бағалармен

сатып алып, қолдау көрсетеді. Егер бағалардың көтерілуімен нарықта өнімдер

артық болса, сатып алушалар емес, салық төлеушілер өтейтін экспорттық

субсидиялар арқылы экспортты ынталандыру мүмкін. Ресми кеден баждары,

салыстырмалы түрде жоғары болмауы мүмкін, бірақ басқа механизмдер

арқылы азық-түлік импортының енуіне кедергілер туындайды. Мысалы, егер,

Жапонияны алатын болсақ, импорттық баждар салыстырмалы түрде жоғары

емес: астық – 5.3%, ет – 16.9%, ет өнімдері – 16.1%, сүт өнімдері – 26.5% және

т.б. дегенмен, сыртқы сауданың басқа элементтері есебінен импорттық азық-

түлік өнімдерін әкелу шектеулі (күріш бойынша баж 15%, бірақ күрішті

көтерме сату мемлекетпен монополияландырылып, импортқа тыйым салынған).

ҚР Кеден порталының мәліметтеріне сай, ЕАЭО-тағы үшінші елдерден

әкелінетін тауарларға қатысты қолданылатын бірегей кеден тарифтары, өзімізде

өндірілетін өнімдерге 11.7-16% кокос, кешью, бразилиялық жаңғақтар, финик,

инжир, ананас, авокадо, гуайява, манго секілді өнімдерге -3-5% аралығында.

Қолдаудың екінші түрінде тұтынушылық, нарықтық бағаларға тікелей әсер

етпейтін, бюджеттік трансферттер мен субсидиялар беріледі (шығарылымға

қатысты төлемдер және шығындарды қысқартатын төлемдер) [4, б. 62].

Н.Ә.Назарбаев: «Бүгінгі фермерлер тек уақытша әрі ауа-райына

байланысты кездейсоқ жетістіктерді пайдаланбай, өндірістің өсімі жөнінде

118

ойлануға тиіс» [1, б. 3]. АӨК одан әрі дамуы мемлекеттік қолдау тиімділігін

арттырып, аграрлық бизнесті дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау есебінен

бәсекеге қабілеттілікті арттыруға бағдарлануы тиіс.

4.2 Аграрлық сектордың бәсекеге қабілеттілігіне ауылшаруашылық

өнімдер мен азық-түлік нарығындағы баға саясатының ықпалы

Қазіргі ғаламдану мен экономикалық интеграция жағдайында еңбек

өнімділігін жылдам өсіру, АӨК-де интегрирленген салалардың ара-

қатынасында қалыптасқан кері беталыстарды жеңу мақсатында аграрлық

нарықта а/ш өнімге баға құрудың түбегейлі негіздерін әзіреу арқылы

басқарудың тиімді экономикалық механизмдерін әзірлеу қажеттігі туды.

Сурет 28 - Ауылшаруашылық өнімдерге баға құру механизмдері

Нарықтық өзін-өзі басқару мен өзін-өзі реттеу

Еркін баға қою (нарықтық баға орнату)

Шығынға (өзіндік құнға) үстеме қосу

Жанама өнімдерге баға белгілеу әдісі

Клиентке бағдарланған баға құру

Психологиялық тұрғыда баға тағайындау

«Қаймақ қалқып алу» стратегиясы

«Престижді бағалар» стратегиясы

Ассортименттік баға белгілеу стратегиясы

Ассортименттік топқа баға белгілеу әдісі

Бағалардың «номиналдан жоғары» әдісі

«Имидж» әдісі

Қосымша тауарларға баға белгілеу әдісі

Тасымалдау шығындары негізінде баға белгілеу

Дискриминациялық бағаларды орнату

Нарықтағы бәсекеге бағдарланған баға құру

Нарыққа ену стратегиясы (төмен бағалар)

Нарықтағы лидерге қарап баға белгілеу

Залалдықты болдырмау үшін баға белгілеу

Нарықтағы үлесті ұстап тұру

Бәсекелеске қарағанда жоғары баға белгілеу

Шығындарға бағдарланған баға құру

- тіркелген бағалар мен тарифтарды орнату;

- баға шекаралары мен өзгеріс аумағын (шекті

жоғары - тауарлық интервенциялар, шекті төмен –

сатып алу бағалары, тербеліс интервалы) орнату;

- бағалардың тым өсіп кетпеуі үшін белгілі бір

деңгейде «қатырып тұрудың» әдістерін қолдану;

- жекелеген өнім түрлері немесе жекелеген сала

өнімдері өндірісінің рентабельділігінің шекті

деңгейлерін анықтау;

- монополизм нәтижесінде бағалардың инфляциялық

өсіміне жол бермеу;

- өндірісте тұтынылатын өнім (машина, шикізат,

материал) бағаларын өзгерту арқылы өндіріс

шығындарына ықпал ету;

- салыстырмалы бағалар паритетін сақтау;

- мемлекетаралық айырбас өнімдерге бағалар

деңгейін анықтау;

- жоғары бағалар бойынша өнімді мемлекеттік сатып

алуларды іске асыру.

- тиянақталған, шекті үстеме, көтерме және бөлшек

буындардағы шекті үстеме және жеңілдіктер орнату;

- бағалар мен тарифтерді қолдану, орнату бойынша

әдістемелер әзірлеу;

- бағаларды жария ету және т.б.

Жанама (экономикалық) әдістер

- қалыпты бәсекенің орын алуына ықпал ету,

- жекелеген өнім түрлері арасында белгілі бір

қатынасты қалыптастыру мақсатында олардың

сұраныс мен ұсынысына ықпал ету;

- жергілікті монополияға қарсы комитеттер мен

жергілікті билік органдарының қызметтерін

үйлестіруді қамтамасыз ету;

- мемлекет пен тауарөндірушілер арасындағы

келісімді сақтау;

- әрекеттегі баға құру ретін, орнатылған

нормативтердің сақтауын мемлекеттік қадағалау;

- ауылшаруашылық өнімді өндірушілер мен

тұтынушылардың қызығушылықтарын қорғау.

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРГЕ БАҒА ҚҰРУ МЕХАНИЗДЕРІ

Мемлекеттік қоғамдық басқару

Тікелей (әкімшілік) әдістер

119

Экономикалық теорияның даму барысында құн теориясы туралы көптеген

тұжырымдамалар құрылды. Барынша кеңінен таралған құн теориясын

классикалық саяси экономия өкілдері В.Петти, А.Смит, Д. Рикардо, саяси

экономияның жаңа бағытының негізін қалаушы К.Маркс зерделеген [122].

Заманауи экономикалық өмірдегі баға құру экономика, қаржы

менеджмент, маркетинг және т.б. пән білімдерін шоғырландыруды талап етеді.

Баға құруда бағалық үдерістерді нарықтық өзін-өзі басқару мен өзін-өзі реттеу

және мемлекеттік қоғамдық басқару механизмдері ажыратылады. Нарықтық

өзін-өзі басқару механизмінде бағаларды құру технологиясы және ол үшін

жауапкершілік экономикалық қатынастар жүйесіне ауысады [123].

Отандық әдебиет көздерінде баға құру механизмдерін шығынды

(өндірістік) және нарықтық (құндылық) деп ажыратады. Нарықтық құрамдасты

клиент пен бәсекеге ажыратып, оны 3 ықпал негізінде құруға болады (сурет 29).

Заманауи әдебиет көздерін зерттей келе, нарық қатысушыларының өзара

экономикалық қарым-қатынастарын реттейтін әртүрлі бағалардың реттелген

жиынтығы көрсететін а/ш өнімдердің бағалар жүйесін құрастырылды [124].

Әрбір жекелеген баға ортақ баға жүйесінің бөлігі бола тұрып (әртүрлі

бағалардың өзара байланысы мен тәуелділігі) нақты экономикалық қызмет

атқарады. Оларды төмендегідей ажыратамыз.

I. Тауардың айналым саласы бойынша:

1. Өнеркәсіп кәсіпорындардың өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімді

ірі партиялармен сатып-өткізу ұйымына өткізуде көтерме бағалар анықталады.

Кесте 47 - Көтерме саудадағы азық-түлік тауарларын сату бағасы, кезең соңына

Көрсеткіштер 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Картоп, кг 85 73 68 86 76 78 88

Сиыр еті, кг 528 704 751 1073 1393 1554 1295

Тауықтың ұшалары, кг 328 360 415 439 482 450 503

Өңделген сүт, л 148 135 149 174 181 201 230 Сары май, кг 694 738 773 1125 1127 1341 1518

Сүзбе, кг 691 657 709 774 763 776 845

Ірімшік, кг 979 995 1103 1253 1302 1291 1521

Айран, л 145 144 159 181 188 208 230

Қаймақ, кг 536 512 554 626 630 614 710

Жұмыртқа, он дана 165 145 166 158 176 208 172

Күнбағыс майы, л 215 228 254 282 276 263 269

Сусындар, л 167 180 176 167 176 202 203

Құмшекер, кг 110 158 175 156 141 136 171

Мұздатылған балық, кг 798 602 628 534 755 1272 1582

Бидай ұны, кг 55 54 64 63 76 75 94

Күріш, кг 170 173 165 181 176 179 221

Қарақұмық жармасы, кг 123 129 171 335 218 216 228

Ұнтақ, кг 108 137 137 118 119 153 159

Тары жармасы, кг 97 117 122 130 122 120 126

Макарон өнімдері, кг 159 167 160 196 209 222 237

Ескерту – [125] деректері негізінде құрастырылған

120

Мемлекеттік көтерме бағалар АӨК кәсіпорындарға өткізілетін өндіріс

құралдарына реттеледі. 2013 ж. сиырдың көтерме бағасы Қарағанды обл. - 986

теңге, тауық еті БҚО-да - 361 теңге, сүт 2014 ж. Алматы обл. - 151 теңге,

өсімдік майы ШҚО-да - 239 теңге, бидай ұны Қостанай мен Қарағанды обл. - 66

теңге төмен. Көтерме саудада 2014 ж. 2010 ж. салыстырғанда сиыр еті – 72%,

өңделген сүт – 54%, сары май – 96%, айран – 45%, мұздатылған балық – 2,5 есе,

күріш – 34%, қарақұмық жармасы – 33%, макарон – 48% қымбаттаған.

2. Сауда-саттық ұйымы тұтынушылық өнімдерді даналап не болмаса үлкен

емес партиялармен халыққа өткізуде бөлшек сауда бағаларын қояды. Соңғы 3

жылдың орташа бағаларын алдыңғы жылдардың бағаларымен салыстырғанда

макарон өнімдері 12% қымбаттап, ал 2015 ж. соңғы 3 жылдың орташа

бағаларымен салыстырғанда 16% қымбаттаған, сәйкесінше, картоп 15% және

10%, қызылша 21% және 40%, жылқы еті 20% және 3.2%, шикі сүт 15% және

18%, айран 24% және 11%, сұлы 43% және 7.5% қымбаттаған.

Кесте 48 –Бөлшек саудадағы азық-түлік тауарларының сату бағасы, Алматы қ.

Көрсеткіштер 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

желтоқсан айының 15-нен бастап шілде

Бидай ұны (бірінші сұрып), кг 95 84 102 106 109 125 130

Нан, кг 94 94 94 96 96 96 96

Макарон өнімдері, кг 169 177 174 184 193 206 226

Картоп, кг 62 83 74 69 86 98 93

Сәбіз, кг 67 115 84 90 88 108 163

Қырыққабат, кг 47 76 59 70 56 86 72

Пияз, кг 60 83 71 60 62 96 96

Қызылша, кг 86 109 100 104 119 134 167

Сиыр еті, кг 786 884 1376 1433 1460 1359 1269

Қой еті, кг 714 903 1280 1384 1440 1365 1351

Жылқы еті, кг 1279 1293 1491 1565 1605 1680 1668

Тауық ұшалары, кг 488 534 528 554 550 630 525

Мұздатылған балық 465 519 608 609 656 670 689

Шикі сүт, кг 136 143 145 161 150 176 191

Пастерленген сүт, кг 147 167 167 169 185 223

Сары май, кг 1119 1215 1325 1237 1263 1339 1237

Сүзбе, кг 720 732 962 991 1048 1395 1366

Ірімшік, кг 1364 1577 1639 1643 1706 2039 2069

Айран, кг 180 206 225 228 234 294 281

Қаймақ, кг 689 839 860 884 977 903

Жұмыртқа, он дана 218 224 252 249 272 262 248

Күнбағыс майы, кг 229 325 346 315 289 289 270

Күріш, кг 258 249 211 225 230 290 271

Қарақұмық, кг 159 234 377 237 191 237 242

Тары, кг 139 128 250 187 193 183 181

Арпа, кг ... ... 115 117 136 150 145

Ұнтақ, кг 157 139 131 122 159 174 169

Сұлы, кг 242 248 364 362 388 476 440

Шай, кг 1398 1844 1927 2125 2125 2358 2545

Ескерту – [126] деректері негізінде құрастырылған

121

Ал сиыр еті соңғы 3 жылда 40% қымбаттап, 2015 ж. 10% арзандаған, қой

еті 45% қымбаттап, 2015 ж. 3.2% арзандаған, сүзбе 42% қымбаттап, 2015 ж.

5.5% арзандаған. Қарақұмық 2011 ж. 377 теңгеге сатылған. 2013 ж. (83.5) 2009

ж. (61.6 мың тонна) салыстырғанда 36% көп жиналған. Сәбіз 2010 ж. 67 тг.-ден

115 тг.-ге (50%) көтерілгенімен, 95 теңге аралығанда болды (2015 ж. алдыңғы 3

жылдың орташа бағасымен салыстырғанда 72% қымбат). Құмшекер 2015 ж.

2010 ж. салыстырғанда 25% арзандаған.

II. Бағаның қойылу әдісі немесе қызмет ету мерзімі бойынша: қатаң

(тұрақты); тіркелген; ағымдағы; қозғалмалы; сырғымалы бағалар.

III. Реттелу дәрежесі бойынша: реттелетін және реттелмейтін. 2013 ж.

бөлшек сауда 4 700.3 млн теңге, оның ішінде ірі кәсіпорындар – 713.4 (15.2%),

орташа кәсіпорындар – 921.1 (19.6%), шағын кәсіпорындар – 3065870.7 (65.2%)

(сауда саласында да шағын кәсіпорындардың үлесі жоғары). Жалпы сауда

көлемінде азық-түлік тауарларына қарағанда, азық-түлік емес тауарлардың

үлесі жоғары (2014 ж. бөлшек сауда құрылымында, сәйкесінше, 29%, 71%).

Кесте 49 - Құндық көріністегі бөлшек және көтерме сауда, млрд тенге

Көрсеткіштер 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Бөлшек сауда көлемі 2551.4 3197.1 3865.8 4567.7 5474.3 6 332.3

азық-түлік тауарлары 929.8 1050.2 1225.9 1417.6 1609.8 1 820.8

оның ішінде, тамақ өнімдері 761.3 884.2 1044.1 1225.2 1387.6 1 606.6

азық-түлік емес тауарлар 1621.6 2146.9 2639.9 3140.0 3864.4 4 511.5

Көтерме сауда көлемі 6872.3 8152.3 10234.7 11832.5 14170.4 16209.9

Ескерту – [154] деректері негізінде құрастырылған

Азық-түлік тауарларын бөлшек сатуда (1 820 252 984 мың теңге) 2014 ж.

2760.8 мың халқы бар ОҚО - 351 223 392 мың теңге (19.2%), 1621.8 мың халқы

бар Алматы қ. – 362 360 297 мың теңге (19.9%), 1373.9 мың халқы бар

Қарағанды обл. – 231 476 463 мың теңге (12.7%), 815.7 мың халқы бар Ақтөбе

обл. – 193 176 686 мың теңге (10.6%) құрайды.

Кесте 50- Бөлшек сауда көлемі, 2014 жыл, млрд теңге

Көрсеткіштер ҚР Алматы қ.

Қарағанды

облысы

Ақтөбе

облысы ОҚО

млрд

тенге %

млрд

тенге %

млрд

тенге %

млрд

тенге %

млрд

тенге %

Бөлшек сауда

көлемі, барлығы

6 332.2 100 1 641.3 100 561.5 100 431.6 100 351.2 100

Азық-түлік

тауарлар

1 820.8 28.7 362.3 22.0 231.4 41.2 193.1 44.7 90.0 25.6

Жеміс-көкөністер 222.1 12.1 29.6 8.2 28.2 12.2 17.0 8.8 10.3 11.4

Ет және ет өнімдері 199.3 10.9 40.7 11.2 57.3 24.8 24.1 12.4 13.9 15.4

Балықтар 46.0 2.5 6.9 1.9 5.2 2.3 12.0 6.2 2.2 2.4

Нан-тоқаш өнімдері 117.1 6.4 30.9 8.5 16.7 7.2 11.9 6.2 6.4 7.1

Сүт өнімдері 147.1 8.1 28.2 7.8 25.2 10.9 11.5 5.9 7.1 7.9

Жұмыртқалар 35.2 1.9 5.8 1.6 3.7 1.6 6.8 3.5 2.5 2.8

Өсімдік майы 48.0 2.6 4.3 1.2 5.6 2.4 7.8 4.0 4.2 19.6

Ескерту – [125] деректері негізінде құрастырылған

122

Кестеден көріп отырғандай барлық облыстарда ет және ет өнімдері, сүт

өнімдері, нан өнімдерінің үлестері жоғары.

А/ш өнім нарығы жағдайына өнімдерді мемлекетке сату бойынша міндет-

темелер тоқтатылып, қатынастар келісім-шарттық негізге өтіп,

агроқұрылымдардың көпшілігі, өндірген өнімдерді ҚР Үкіметі бекіткен

минималды кепілдендірілген бағалармен мемлекетке (дайындау ұйымдарына)

емес, басқа өткізу арналарымен өткізуі жиіледі. 2014ж. 2013 ж. салыстырғанда

жұмыртқа 15%, өсімдік майы 3%, арзандады. Дегенмен, тамақ ақуыздарының

негізгі көзі - сиыр еті соңғы 3 жылда 44%, көптеген салқын тағамдар

дайындауға пайдаланылатын шошқа еті – 33%, құрамындағы холестерин

мөлшері сиыр, шошқа етімен салыстырғанда 2-2,5 есе аз қой еті – 41%, қазақ

халқы үшін ең қасиетті болып саналатын жылқының еті – 38% қымбаттаған.

Кесте 51 - Азық-түлік тауарларының бағалары, кезең соңына

Көрсеткіштер 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2015/2010

Сиыр еті, кг 744 1081 1176 1186 1181 1177 158.2

Қой еті, кг 758 1043 1146 1178 1179 1157 152.6

Жылқы еті, кг 916 1167 1310 1360 1393 1390 151.7

Шошқа еті, кг 728 837 957 974 1046 1067 146.6

Тауықтар, кг 487 521 549 545 655 624 128.1

Салқындатылған балық,

кг

332 368 391 418 476 521 156.9

Шикі сүт, л 102 114 124 133 140 168 164.7

Пастерленген сүт, л 146 159 161 169 188 211 144.5

Сары май , кг 854 1240 1298 1361 1479 1439 168.5

Сүзбе, кг 574 831 887 971 1160 1155 2 есе

Ірімшік, кг 1207 1332 1363 1445 1732 1755 145.4

Айран, л 174 194 200 211 240 245 140.8

Қаймақ, кг 567 634 672 706 773 835 147.2

Жұмыртқа, он данасы 180 190 191 236 200 245 136.1

Күнбағыс майы, л 282 321 306 297 288 393 139.4

Құмшекер, кг 191 158 152 148 175 218 114.1

Бидай ұны (бірінші

сұрып)

71 75 78 80 95 105 147.9

Нан, кг 76 78 80 81 85 103 135.5

Бидай ұны, жоғарғы сорт,

кг

93 99 11 114 131 133 143.0

Күріш, кг 217 204 204 215 259 274 126.3

Қарақұмық жармасы, кг 210 368 236 198 245 285 135.7

Ұнтақ, кг 132 141 137 164 176 181 137.1

Сұлы жармасы, кг 177 210 210 228 256 268 151.4

Тары жармасы, кг 125 201 165 165 176 181 144.8

Рожкилер, кг 149 161 172 184 197 213 142.9

Картоп, кг 74 67 71 75 91 80 108.1

Сәбіз, кг 89 76 79 79 95 93 104.4

Қызылша, кг 90 85 93 103 112 109 121.1

Пияз, кг 76 68 64 63 92 77 101.3

Қырыққабат, кг 65 49 74 61 81 86 132.3

Ескерту – [126] деректері негізінде құрастырылған

123

Энергия тасымалдаушылардың жоғары бағалар, пайыздық банктік

несиелер, елде өндірілмейтін материалдар мен шикізатттың мәжбүрленген

импорты, ет комбинаттары орналасқан жерлерінің мал басы шоғырланған

жерлердің алшақтығына байланысты ет өнімдерінің бағасы өсу қарқына ие.

ІҚМ етінің ең жоғары бағалары - қаңтар айында Семей (1199 тг.), Атырау (1195

тг.), Қызылорда (1190 тг.); қой еті - қаңтар айында – Астана (1555 тг.), Алматы

(1390 тг.), Ақтау «1370 тг.); шошқа еті - желтоқсан айында – Ақтау (1295 теңге),

Алматы (1220 тг.), Жезқазған (1208 тг.); тауық еті – қараша айында Жезқазған

(805 тг.), Астана (767 тг.), Алматы (770 тг.), сәйкесінше, салыстырмалы ең

төмен бағалар, Орал (950 тг.), Көкшетау (824 тг.), Тараз (588 тг.) байқалды.

2. Ал реттелетін бағалар нарықты тұрақтандыруға, нарықтық бағалардың

шұғыл өзгерістерінің алдын алып, сол арқылы аграрлық өндіріс саласында

экономикалық өсім үшін жағдайлар жасауға бағытталған.

2.1. Ұсынылатын бағалар. Егер бағалар ұсынылатын деңгейден жоғары

болатын болса, артық бағалармен сатылған өнімдерден алынған пайдаға

ұлғаймалы салық салынады. Асыл тұқымды малдарды, тауарлы а/ш малдарды,

а/ш техникаларды, дақылдардың тұқымдарын сатып алудың ұсынылатын

орташа сатып алу бағаларын мемлекет ұсынады.

2.2. Шекті (лимитті) бағалар. Кедендік баж деңгейін анықтауда импорттық

өнімдерге орнатылатын, ішкі және сыртқы нарықтар коньюктурасын назарға

ала отырып, ішкі нарықта қалыптасқан бағалар негізінде есептеледі. Отандық

АӨК зиянын тигізетін бағалар бойынша сырттан өнім-дердің келуіне

зерттеулер жүргізуді қажет етпей-ақ, дер кезінде жауап қатуды жүзеге асыруға

мүмкіндік береді. Астықтың қымбаттауы өндіруші кәсiпорындарда оны өңдеу

өнiмдерiне бағаның өсуіне ықпал етті. 2014 ж. отандық өндiрiстегi бидай ұнына

баға 26%-ға өсті (2013 ж. – 3.5%-ға төмен). Мысалы, 2014 ж. өндіруші

кәсіпорындар сиыр етін 724 580 тг. сатып алып, 843 791 тг. сатады (16.4),

сиырдың шикі сүтін 88144 тг. болса, өңделген сүт 141383 тг. (60), сары май

183072 тг. болса, 1179335 тг. сатады (6.4 есе).

Баға құру саясаты аясындағы мемлекеттік реттеу толық «тауарөндіруші –

өңдеуші – сауда – тұтынушы» технологиялық тізбегі бойынша негізделген

бағалардың – кепілдендірілген (қорғау), кепілзаттық және нарықтық

бағалардың жүйесі болуын қамтамасыз ету керек [127].

2.3. Болжамды бағалардың негізінде іскерлік жобалар әзірленіп,

индикативті мемлекеттік жоспар-болжамдар құрастыралады. Нарықтық

бағалардың деңгейі мен динамикасына тұтынушылардың баға өзгерістеріне

сезімталдығын өлшейтін бағалық икемділік деген фактор әсер етеді.

3. Мемлекеттік және коммерциялық қорларға а/ш өнімді сатып алуда

қолданылатын бағалар. Бұл бағалар, келтірілген баға жүйесіндегі негізгі топ.

3.1. Мақсатты бағалар (нормативті индикаторлар) өнеркәсіптік және а/ш

өнім бағаларының паритетті қатынасын сақтау, салық және т.б. төлемдерді,

несие пайыздарын төлеу шығындарды жабу, үлестік шығындардың нормативті

деңгейінде кеңейтілген ұдайы өндіріс жүргізу үшін жеткілікті пайда табу және

орташа табыс деңгейінде а/ш жұмыскерлердің табыстарын қамтамасыз ету

мақсатында анықталады. Олардың негізінде тек кепілдендірілген бағалар ғана

124

емес, мемлекет орнататын және тіркелген болып табылатын кепілзаттық

мөлшерлемелер де есептеледі. Қазіргі уақытта мақсатты бағаларды қолдану

ауыл шаруашылығына берілетін субсидиялар түріндегі мемлекеттік бюджет

шығындарын едеуір ұлғайтуды қажет етеді. Табиғат ерекшеліктерін

ескергендегі анықталатын мақсатты бағалар – фьючерстік және форвардттық

келісімдер кезіндегі кепіл, а/ш өнім өндірушілер дотациялары мен

өтемақылары, кепілдендірілген бағаны тағайындауға негіз болады [128].

3.2. Ауылшаруашылық өнімнің сатып алу бағалары. Олар ауыл

шаруашылығының жекелеген өнімдерін тұтынудың өзара байланыстылығын

есепке ала отырып, өнімнің түрлері мен сорттары бойынша ажыратылады.

3.2.1. Сатып алу бағаларының бірінші түрі - рентабельділікті есепке ала

отырып есептеліп, мемлекет мұқтаждықтарына сатып алынатын а/ш өнім

бағалары. кепілдендірілген сатып алу бағалары. Кейбір жылдары қаржы

ресурстары басқа бағдарламаларды жүзеге асыруға бағытталғандықтан,

мемлекеттік сатып алулардың көлемі орындалмаған [129]. Әлемдік тауар

айналымында мемлекеттік сатып алулардың үлесі едеуір жоғары және

Еуропалық комиссия деректеріне сай, жылына 1000 млрд Еуроға бағаланады.

Қазақстанның ұлттық экономикасында 2014 ж. мемлекеттік сатып алулардың

үлесі елдің жалпы ішкі өнімінде 24% құраған, оның ішінде «Самұрық-Қазына»

ҰӘҚ» АҚ ұлттық компанияларына 10% тиесілі [130].

Жылдық мемлекеттік сатып алу көлемі ішкі дәнді-дақылдар нарығында

бағаларды тұрақтандыруға мүмкіндік беретін, ішкі және сыртқа нарықтарға

өткізуге арналған барлық тауарлық астықтың 30-35% құрайды [128]. Бұдан,

ішкі экономиканы қолдауға бөлетін қаражаттың едеуір бөлігімен жүзеге асатын

мемлекеттік сатып алулардың тапсырыстар нарығы бизнес үшін аса тартымды.

Сондай-ақ, мемлекеттік сатып алулардың ұлттық нарығы отандық

кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін дамытудағы мемлекеттік қолдаудың

маңызды құралы.

Қазақстанда қолдау бағалары арқылы тауарөндірушілердің шаруашылық

қызметтерін ынталандыру жұмыстары жүргізілуде. 2015 ж. ҚР Үкіметі бекіткен

тізім бойынша қант өндіруге арналған қант қызылшасы және құрғақ сүт (майы

алынған), сары май және қатты ірімшік өндіруге арналған сүт шикізатының

кепілдендірілген сатып алу бағасы мен сатып алу бағасы белгіленеді [131].

Қазақстанда сатып алу бағалары мемлекет тарапынан реттелетін

болғанымен, бидайдың сатып алу бағасы – тіркелген. «Азық-түлік келісім-шарт

корпорация» ҰК мемлекет тапсырмасы бойынша елдің азық-түлік қауіпсіздігін

қамтамасыз етуге қатыса отырып, астық ресурстарының мемлекеттік

ресурстарын құрады, азық-түліктік астықтың мемлекеттік резервін жаңартады,

сақтайды және оны анонимді биржалар арқылы сатады, сонымен қатар,

қазақстандық астық экспортының дамуына үлес қосады. А/ш тауарөндірушілер

жүн қырқымы, мал сою, егін жинау кезеңдерінің алдында бірнеше ай бұрын

міндетті түрде жариялануға тиісті а/ш дақылдардың түсімі, малдардың

өнімділігі, нарық конъюнктурасы бойынша болжамдарды есепке ала отырып,

көтерме сатып алудың кепілдендірілген бағалары туралы ақпаратқа ие

болулары керек [132].

125

Кесте 52 - Тамақ өнімдерінің жекелеген түрлеріне өндіруші кәсіпорындардың сатып алу және сату бағалары, тонна,

кезең соңына

Көрсеткіштер

2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл 2011 жыл 2012 жыл 2013 жыл 2014 жыл

Сату Сатып

алу Сату

Сатып

алу Сату

Сатып

алу Сату

Сатып

алу Сату

Сатып

алу Сату

Сатып

алу Сату

Сатып

алу

Сиыр еті 482880 479191 561603 505159 545359 589293 664102 659787 801927 711056 807895 611500 843791 724580

Қой еті 487000 810415 ... 773996 476661 894791 476889 745706 888500 829703 983701 838844 826328 900864

Құс еті 309523 ... 338453 ... 306049 ... 278245 ... 531396 ... 449298 ... 547399 ...

Тоңазытылған

балық

103011 ... 66281 ... 95581 ... 82829 ... 63091 ... 70780 ... 79428 ...

Тазартылмаған

күнбағыс

майы

216581 198908 127529 142547 174794 181902 195239 189347 194699 198879 172552 185161 173549 183072

Өңделген сүт 102777 53895 96854 51162 122636 61286 133896 69535 132803 72539 136511 78165 141383 88144

Сары май 588277 518562 700335 762701 713763 752630 788210 572034 829040 565294 843060 494715 1179335 723534

Ірімшік 777065 ... 697338 ... 776197 ... 936794 ... 998313 ... 1010910 ... 1185600 ...

Сүзбе 482552 ... 456881 ... 534711 ... 595147 ... 545390 ... 573259 ... 660639 ...

Айран, л 104708 ... 105494 ... 116581 ... 128442 ... 136355 ... 145418 ... 153917 ...

Қаймақ 330079 ... 339398 ... 407922 ... 399291 ... 442502 ... 460920 ... 497687 ...

Бидай 32244 18249 33065 ... 21852 31130 28218 37164

Бидай ұны 50575 52422 39387 37396 46338 51005 40604 42785 49316 53014 47634 ... 59945 ...

Нан 78 953 ... 75624 ... 77871 ... 82569 ... 87637 ... 89143 ... 91162 ...

Құмшекер 82686 82809 100887 120376 129030 151675 130630 139646 135062 132574 101948 117548 127334 133829

Күріш 80709 ... 102916 ... 75032 ... 85717 ... 98456 ... 100317 ... 117748 ...

Ескерту – [125] деректері негізінде құрастырылған

126

Әйтпесе, нарықтық қызмет қатысушылары алдағы уақытқа әрекет ету

стратегиясын әзірлеп, өз өндірістерін жоспарлауы үшін бағдарлы

кепілдендірілген бағалар орнатуды жөн деп санаймыз.

Шаруашылық қызмет нәтижелері өндірген өнім деңгейіне тікелей

байланысты, әсіресе, қазіргі уақытта өнімнің көп бөлігі өткізілетін сатып алу

бағаларының деңгейіне байланысты. Сонымен қатар, а/ш өндірістің табиғи-

климаттық факторларға тәуелділігі өте жоғары болғандықтан, шаруалар үшін

қандай да бір жылдағы нарықтық бағаның жоғары болғандығы ғана емес, оның

мерзімдік тұрақтылығы да маңызды. 2014 ж. отандық өсімдік

шаруашылығындағы бағалар деңгейі күрделі табиғи-климаттық жағдаймен

анықталған 2012 ж. ахуалына ұқсас. Бірақ, 2012 ж. ахуал құрғақшылықпен

анықталған болса, 2014 ж. жеткілікті жауын шашын болмауы пісу

мерзімдерінің созылумен, анықталып, нәтижесінде жалпы өнім 7% төмендеді.

Белгілі бір уақыт аралығында сатып алу бағалары негізінен өзгеріске

ұшырамай, кем дегенде, тауарөндірушінің шығындарының өтелуі мен пайда

алуды қамтамасыз етіп отырады. Дегенмен, ҒТП кезінде еңбек өнімділігі

жылдам өсіп, онымен байланысты өндіріс пен айналым шығындары қысқарып,

материалдық-техникалық база жаңартылатындықтан, бағалардың тұрақтылығы

өзгермейді деген сөз емес. Әр саладағы ҒТП те, бір деңгейде көрініс

таппайтындықтан, ауыл шаруашылығының қандайда бір өнім шығындарының

қатынасы да өзгеріске ұшырап отырады. Белгілі бір кезең өткен соң, өндірістің

қоғамдық шығындарында белгілі бір өзгерістер жинақталады. Бұның барлығы

бағалардың икемділігін анықтайды. А/ш өнімнің сатып алу және мемлекеттік

көтерме бағалары барлық өзгерістерге жылдам бейімделіп отырулары керек.

Кепілдендірілген бағалар елдегі саясатқа байланысты нарықтық

бағалардан жоғары, тең немесе төмен болуы мүмкін, бірақ отандық нарыққа

жеткізуді (ішкі нарықта астық дефициті кезінде) немесе олар артық болған

жағдайда негізгі әлемдік порттарға жеткізу бойынша шығындарды алып

тастауды есепке ала отырып есептегенде, олар әлемдік бағалар деңгейінен

жоғары болмауы керек [133]. Дайындауды бюджеттік қаржылар көлемі көп

емес жағдайында қамтамасыз ету үшін кепілдендірілген бағалардың деңгейі

төмен болып, ал шаруа табыстарын қорғау мақсатында олар белгілі бір

мөлшерде жоғары болуы керек (саланың өндірістік әлеуетін арттыру үшін

мүмкіншіліктер пайда болатын нарықтық жағдайды тек баға қалыптастырады).

Әртүрлі а/ш өнімдердің сатып алу бағалары халық шаруашылығының

қажеттіліктеріне сай өндірістің оңтайлы дамуына ықпал ететіндіктен, олардың

оңтайлы, экономикалық тұрғыдан негізделген қатынасын орнату маңызды. Ол

құн заңын пайдалану негізінде өнім өндірісі үшін қажетті қоғамдық

шығындарды көрсете отырып, бір дақылдың басқа дақылдан артықшылыққа ие

болмай, лайықты мамандануды қамтамасыз ете отырып жүзеге асады. Мысалы,

1 тонна астық пен картоптың өндіріс шығындары әртүрлі болғандықтан, оларға

бірдей баға қоюға болмайды. Сонымен қатар, сапасы жоғары және экологиялық

таза өнімдердің сатып алу бағаларына үстеме қолданған жөн.

А/ш өнімнің мемлекеттік сатып алу бағасы әрбір қалыпты жұмыс істейтін,

бірақ өндірістерінің теңдей емес объективті табиғи-экономикалық

127

жағдайларына ие шаруашылық ету субъектілердің өнімдердің тек нормативті

өзіндік құнын жауып беріп қана қоймай, жер салығы, ҚҚС төлеуге,

сақтандыруға төлемдер енгізуге, сонымен қатар, кеңейтілген ұдайы өндірістің

жеткілікті жоғары қарқындары мен еңбек ұжымын әлеуметтік қамсыздандыру

үшін экономикалық және әлеуметтік дамудың ішкішаруашылық қорларын құру

үшін жеткілікті таза табыс алуын қамтамасыз етуі керек.

Қазіргі уақытта минималды сатып алу бағаларының индексикациясын, ол

жетілген болып табылмаса да, сақтап қалған жөн. Ол бағаларды есептеген кезде

берілген және көршілес өңірлерде қалыптасқан, қолданыстағы және келісімді

бағалар деңгейі, нарық коньюктурасы, мемлекеттік қорға көтерме сатып алуға

қарастырылған қаржы ресурстарының көлемі есепке алынуы тиіс. Олардың

деңгейін мақсатты бағалардан 5-10% төмен шамада бекіту ұсынылады.

Негізгі өндірістік қорларды жаңартудың, техникалық қайта құрудың

қажеттігі өткір болған қазіргі шақта сатып алу бағалары өндіріс

рентабельділігін 45-50% деңгейде қамтамасыз етуі керек. Реттелетін сатып алу

бағаларының индекстеу кезеңділігі әртүрлі а/ш өнім өндірісінің маусым-

дылығына, коньюктуралық жағдайларға тәуелді.

Қазіргі уақыттағы сатып алу бағалары негізінен орташа өндіріс

жағдайларына бағдарланған, сондықтан нашар өндіріс шарттарына ие

шаруашылық бағаларына дотациялық үстемелерді орнату қажеттігі туындайды.

Іс жүзінде, индекстелетін сатып алу бағаларының жобалық деңгейлерін

қаржылық мекемелер не баға реттейтін органдар төмендетіп жатады.

Республикада өнімдердің қажетті санының 1/5 ғана өндіретін

экономикалық мықты шаруашылық шығындарының қайтарымдылығы шегінде

сатып алу бағаларын орнату, саны олардан көп, барынша әлсіз өндірушілердің

мәселелерін шешпейді. Нашар табиғи-экономикалық жағдайларға ие, төмен

рентабельді және залалды шаруашылықтардың тауарөндірушілерді қаржылық

қолдау қорынан төленетін дотациялық үстемелерін бұл бағалардың номиналды

деңгейіне қосқан жөн. Сапасы бойынша нашар желдердегі, залалды болатын

өндірісті басқаша бейіндеп, не болмаса қайта құрылымдау қажет.

Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында өнімді өткізу бағалары

көптеген а/ш шикізат пен азық-түлік өнімдерінің көптеген түрлерінің залалды

жағдайында қалыптасуы мүмкін, өйткені олардың нарықтық бағасы өзіндік

құннан төмен болып отыр. Дәстүрлі теориялық ықпалға сәйкес, отандық а/ш

өнімдердің бағалары, егер орташа не ең жақсы жерлердегі барынша арзан өнім

отандық нарықтағы тұтынушылық сұранысты қанықтыруға жетіспейтін болса

ең нашар өндіріс шарттары жағдайындағы (құнарлығы ең төмен жерлерде)

қоғамдық қажетті шығындар деңгейінде құрылуы керек. Онда орташа және

жақсы жерлердегі тауарөндіруші ренталық табыстар алатын болады (оның бір

бөлігін, мемлекет қайта бөлу үшін алады, екінші бөлігін – кеңейтілген ұдайы

өндіріс және қосымша экономикалық ынталандыру үшін өзіне қалдырады).

Аграрлық нарықта бағалар жүйесін ендірудің заманауи тәжірибесі оны

жүзеге асыруының тиімді қаржылық механизмінің жоқтығы мен бюджеттік

құралдардың жетіспеушілігіне ұшырауда. Сондықтан, шаруа табыстарын

қолдауды дотациялық-компенсациялық механизмен үйлестірген жөн [134].

128

Ауыл шаруашылығындағы ұдайы өндірісті реттеуде бағалық және

қаржылық механизмдерді үйлестіру үшін дотациялардың сомасын есептеуге

бағдар ретінде мақсатты бағаларды алу керек. Дотациялардың көлемі мақсатты

және кепілдендірілген бағалар арасындағы айырма ретінде анықталады.

Осыдан, кепілдендірілген бағалар АӨК соңғы өнімінің өндіріс тиімділігіне

тәуелді болса, дотациялар тауарөндірушілердің табыстарын қолдаудың нысаны

ғана емес, мемлекет өтеп беретін азық-түлік тізбек қатысушыларының

жиынтық шығындарының бөлігі болғандықтан, жаңа сапада көрініс табады.

Қазақстанда 2016 жылдан бастап дайындаушы ұйымдарға астық,

көкөністер өндіріп, оны өңдеуге өткізетін тауарөндірушілерге арналған ауыл

шаруашылығын субсидиялаудың жаңа түрі - дотациялар қолданылады. Қазіргі

уақытта а/ш өнімнің 77% өндіретін ұсақ шаруашылықтар ҚҚС төлемейтін

болғандықтан, барлық салық жүктемесін өңдеуші кәсіпорындар көтеруде. Одан

соңғы өнімнің бағасы қымбаттап, оның бәсекеге қабілеттілігі төмендеуде. Ал

ДСҰ-нда өнімнің сапасы мен оның бәсекеге қабілеттілігі өте маңызды рөл

атқаратындықтан, нақты соңғы нәтижеге байланыстырылған субсидия түрін

жүзеге асыру арқылы ұсақ шаруаларға қолдау көрсетуді дамыту қажет. Қазақстан фермерлер Одағының басшысы А. Дариновтың пікірінше, НҰХ

«КазАгро» АҚ бөлетін мемлекет тарапынан көрсетілетін қолдау-дотациялар да

ірі кәсіпорындар, монополистердің қолдарына ғана жетіп отыр, ал шағын және

орта бизнеске шамамен гектарына 2-3 доллар шамасындағы қаражат келеді.

Сондықтан, а/ш өнімнің 76% өндіретін ұсақ тауарлы шаруашылықтарға қолдау

көрсетілмейтін болса, олар сапалы, бағасы қымбат емес тауарларды өндіре

алмайды. Азық-түлік өнімдері бағаларының құрылымдағы фермерлердің үлесі

20%-дан аспайды, қалған үлес салықтар, тасымалдау шығындары, арадағы

сауда делдалдарының пайдасы. Іс жүзінде астықтарды мемлекеттік сатып

алуды жүзеге асырған кезде тікелей тауарөндірушілерден емес, арадағы

делдалдардан сатып алу секілді кері жағдайлар орын алады. Сондықтан,

өнімдерге кепілдендірілген сатып алу бағаларын орнату түріндегі мемлекеттік

қолдауды шаруалар толық көрмейді. Республикала нарықтық жағдайларға

экономикалық сай келетін, бірегей, а/ш өндірістің барлық қатысушылары үшін

қолайлы өнімді өткізу жүйесі, сонымен қатар нарықтық инфрақұрылым

құрылмаған. Барлық меншік түріндегі а/ш өнімдерді астық, сүт, ет өткізу

бойынша үлкен қиындықтарға ұшырап отыр. Өнімді өткізу бойынша

қиындықтар өңдеу кәсіпорындарына да тән. Нәтижесінде өнеркәсіптің тамақ

саласы ұйымдарының әлеуеті толық көлемде іске қосылмаған.

А/ш өнімдерді өткізу жүйесінде түбегейлі өзгерістер орын алған:

экономикалық реформалар барысында кәсіпорындар арасындағы бұрын

қалыптасқан өнім өндіру, өңдеу және өткізу бойынша тік экономикалық

байланыстар үзілген. Өнімдерді салыстырмалы төмен бағалармен сатып алып,

максимум пайда көретін делдал-сауда құрылымдар орын алған вакуумды

толтырды. Бұл жерде ең жаман экономикалық жағдайда тауарөндірушілер

қалып отыр. Сауда кезінде соңғы өнімнің бағасын реттеуде а/ш өнімдердің

сатып алу бағалары немесе өңдеу кәсіпорындарының көтерме бағаларына

қатысты делдалдық және сауда үстемелерінің шекті көлемін орнатқан жөн. Бұл

129

арадағы делдалдардың санын қысқартып, өнім өндірісі, өңдеу және өткізудің

теңдей пайдалылығын қамтамасыз етуде сауда ұйымдарының азық-түлік

өнімдерін сату көлемдерін өсіруге ынталандырып, нәтижесінде тұрғындардың

төлемқабілетті сұранысын арттыруға мүмкіндік береді.

Ауыл шаруашылығының дамуын тауарөндірушілердің өнімі уақытша және

мерзімдік тұтынушыларға бағдарланған стихиялық үрдіс ретінде қарастыруға

болмайды. Ауыл шаруашылығының тұрақты дамуы барлық өндірілген өнім

көлемін кепілді, үздіксіз өткізілуін қамтамасыз ететін тұрақты және ірі

тұтынушылармен нарықтық байланыстарды ұйымдастыру мен орнатуды талап

етеді. Сондықтан а/ш өнімді делдалдарсыз өткізу бойынша сервистік қызметті

жетілдіріп, бәсеке үшін қызмет аумағын кеңейіп, шаруалардың нарық

инфрақұрылымдарына қол жетімділігін қамтамасыз ету қажет.

Мемлекет үшін ең бір қолайлы әдіс болып - кейбір стратегиялық маңызды,

әлеуметтік маңызды а/ш өнім түрлерін кепілдендірілген бағалармен

мемлекеттік сатып алу тәжірибесіне енгізу табылады. Мемлекеттің а/ш

өнімдердің тар ассортиментіне (бидай мен арпа) сатып алу бағаларын белгілеуі,

оның астық өндіруші кәсіпорындар мүддесін қорғап отырғандығын көрсетеді.

Мал шаруашылығы өнімдері, көкөністер мен жемістер және т.б. Үкімет

тарапын қолдаудан шетқалуда. Бұл - саланың бір жақты дамуына алып келеді.

Сондықтан, мемлекеттік тапсырыс пен мемлекеттік сатып алуларға енетін өнім

номенклатурасын кеңейткен жөн. Барлық тауарөндірушіге нақты көмек пен

қолдау керек. ЕО елдерінде 270-тен астам өнім түрлерінің бағалары реттеледі.

Демек, Қазақстанда өнімдердің сатып алу бағалары ұқсас табиғи-климаттық

жағдайларға ие дамыған экономикалы елдермен салыстырғанда төмен.

Кепілдендірілген бағалар бойынша сатып алуларды ұйымдастыру арқылы

майлы өсімдіктер, жемістер мен көкөністер, қант қызылшасы, мақта секілді

тапшы өнімдерді ішкі нарықта өндіруді ынталандыру өте қажет.

Тауарлық өнімдерді өткізумен үйлестіре отырып, бағаларды, демек,

табыстарды кепілдендіру – а/ш өндіріс пен азық-түлік нарығының тұрақты

дамуы үшін жағдайлар жасайды. Нарықтық баға тербелісінің төменгі шегі

ретінде кепілдендірілген сатып алу бағаларын қолдану негізгі көтерме сатып

алу-шылардың а/ш шикізатын сатып алу көлемдерін ұлғайту бойынша қызығу-

шылықтарының өсуіне кедергі болмауы керек. Осыған байланысты, кепіл-

дендірілген бағалар деңгейін өңдеу тиімділігіне тәуелді ете отырып, анықтау

ұсынылады. Оларды сатып алу дайындаушы және ҚӨК-ға несиелік

ресурстарды беру арқылы контрактациялық келісімдер (маркетингтік

келісімдер) бойынша жүзеге асыру мақсатқа сай келеді. Сонымен қатар

олардың орталықтандырылған сатып алу бағасы да тауарлық өндірістің 30-35%

аз болмауы керек. Ал малшаруашылық өнімдерге қатысты олардың негізгі

бөлігі шамамен 72% ЖШ-нда өндірілетіндіктен, оны «Мал өнімдері

Корпорациясы» АҚ өнім тауарлығын арттыру мақсатында өңдеу

кәсіпорындары мен жергілікті тұтынушылар кооперативі арқылы

орталықтандырылған сатып алуды ұйымдастыруы керек.

3.2.2. Сатып алу бағаларының екінші түрі - келісімді бағалар – сатушы

мен сатып алушы арасындағы алдын-ала форс-мажорлық жағдайлар, инфляция

130

және т.б. негізінде бағалардың өзгерісі анықталып көрсетілетін құжат

(тиянақталған келісім-шарт) негізінде сату-сатып алу актісімен анықталады.

Көкөніс, бақша дақылдары, жемісті дақылдарға еркін баға құру шарттарын

сақтап қалу қажет. Картоп, көкөніс және жемістер өсіретін шаруашылықтарға

минералды тыңайтқыштар, өсімдіктер мен элиталық тұқымдарды қорғау

құралдарын сатып алуларына, ал сатып алуларына жеңілдетілген жағдайлар

қарастырып, жылы-жай комбинаттарына – энергия тасымалдаушыларға

төлемдер жасауына жеңілдетілген жағдайлар қарастырған жөн.

3.3. Кепілзаттық бағалар. Олар өндірушілердің қызығушылықтарын

қорғау, оларды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету мақсатында

минималды кепілдендірілген бағалар ролін атқарады. Кепілзаттық операциялар

жүйесі, көбіне, астық, техникалық дақылдар бойынша шаруалардың өз

өнімдерін өткізуін; кепілзат мерзімі өткеннен кейін минималды табыс алу

мүмкіндігін; өсірілген немесе алда өсірілетін астық кепілзаты арқылы

тауарөндірушілердің пайызсыз несие алуын қамтамасыз ету үшін қолданылады.

АҚШ 1985 ж. Ауылшаруашылық заңына сәйкес, фермер өндірген

өнімдерін еркін нарықта сатып, не контрактілер бойынша өткізіп, тікелей

шаруашылықта нарықтағы жоғары бағаны күтіп, сақтауға қойып, әйтпесе

нарықтық бағалар кепілзаттық бағалардан төмен болған жағдайда, Тауарлы-

несие корпорациясына (ТНК) кепілзатқа өткізуіне болады. ТНК (мемлекеттік

ұйымға) сақтауға өткізген өнімі 9 ай сақталады. Осы мерзім ішінде сол уақытта

ең арзан болып табылған баға бойынша фермер ол өнімді қайта сатып алып,

жоғары бағамен өткізе алады. Егер, 9 ай ішінде әлемдік немесе нарықтық

бағалар кепілзаттық бағалардан төмен болатын болса, фермер өз өнімін әлемдік

немесе нарықтық бағалар бойын-ша сатып ала алатын болғандықтан, пайда ала

алады. Олай болмаған жағдайда, ол мемлекет меншігіне өтіп, фермер

кепілзаттық баға көлемінде сақтауға кеткен шығындарды алып тастай отырып,

ақшалай өтемақы ала алады. Кепілзаттық баға өнімнің кепілдендірілген

бағаларының ең төменгі шегі болып табылады [135].

Белгілі бір квота аясындағы өнімнің кепілзаттық мөлшерлемелерін

кепілдендірілген бағалар деңгейінде не олардан 5-10% төмен деңгейде қойған

дұрыс. Сонымен қатар, кепілзат ұстаушы кепілзаттың мерзіміне қарай өнімді

сақтағаны үшін төлемдердің минималды мөлшерлемелерін алады [136].

Кепілдендірілген бағалар мен кепілзаттық операцияларды қолдану

мемлекеттік азық-түлік ресурстарын қалыптастыруға, тауарөндіруші

табыстарын қолдауға және негізгі өнім түрлері бойынша нарықтық

коньюктураны реттеуге мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылығындағы өндірістік

циклдің ұзақтығын, айналым құралдарын үнемі жаңартып отыру қажеттігін

және басқа салаларға қарағанда тиімділігінің төмендігін ескере отырып, өнімді

кепілзат ретінде алып жеңілдетілген кредит беру кезінде несиенің көлемін

кепілзаттық бағалар негізінде анықтау ұсынылады.

Кепілзат ретінде алынған астық мемлекеттік тауарлық интервенцияларды

жүзеге асыру үшін қолданылады.

131

3.4. Интервенциондық (тұрақтандырушы) бағалар. Өнім бағасы мен шаруа

табыстарының шектен тыс тербелісінің алдын алу және өндіріс тиімділігін

қамтамасыз ету үшін келесі интервенцияларды жүзеге асыру керек:

3.4.1. Сатып алу интервенциялары – сатып алу интервенциялары жүзеге

асатын бағалардың минималды деңгейі және ол тоқтатылатын бағалар деңгейі

аралығында болады. Нарықтық бағалар минималды деңгейден төмен болғанда

және аграрлық өндірістегі тауарөндіруші өніміне, азық-түлікке деген сұраныс

тым қысқарған жағдайда белгілі бір тауар өндірісін қолдау, а/ш нарықтардың

коньюктурасын тұрақтандыру мақсатында қолданылады. Олардың деңгейі

кепілдендірілген бағалар деңгейінен 10-20% төмен болуы керек. Сатып алу

интервенциялары а/ш өнім, шикізат, азық-түліктерді сатып алып және

кепілзаттық операциялар жүзеге асатындықтан, нарықта ұсыныс қысқарып,

нарықтық баға тұрақтандырылады.

3.4.2. Тауарлық интервенциялар – тауарлық интервенцияны жүзеге асыру

басталатын бағалардың максималды жоғары деңгейі және ол тоқтатылатын

бағалар деңгейі аралығында болады. Мұндай механизм а/ш өнім нарығын

реттеу кезінде Еуропалық экономикалық қоғамда көбірек қолданылады.

Қазақстанда азық-түлік тауарларының өңірлік тұрақтандыру қорын

уақтылы және сапалы қалыптастыруды қамтамасыз ету мақсатында құрылатын

комиссия бағалар деңгейі көтеріліп, аграрлық нарыққа реттеушілік ықпал ету

қажеттігі туындаған кезде егістік, болжанған түсімділік, өткен календарлы

жылдағы қалыптасқан бағалар және т.б. мәліметтер негізінде азық-түлік

тауарларының тізімін, көлемін, олар бойынша тіркелген бағаларды анықтап

(тіркелген баға нарықтық баға деңгейінде анықталып, азық-түлік тауарларының

бөлшек бағасынан жоғары болмауы керек), облыс (маңызы бар қала, астана)

әкіміне тауарлық интервенцияларды жүзеге асыру туралы ұсыныс түсіреді. Бұл

қорларды құру кезінде өнім тек отандық тауарөндірушілерден сатып алынады.

Алдын ала жоспарланған азық-түлік тауарларының кепілдендірілген

көлемін сатып алу, сонымен қатар, азық-түлік тауарларын өндірумен

байланысты шығындарын уақытылы қаржыландыру арқылы отандық

тауарөндірушілерді қолдау мақсатында азық-түлік тауарларын сатып алудың

фьючерстік және форвардтіқ келісім-шарттарды жасауға жол беріледі.

Сондықтан да, АӨК-де коммерциялық банктер мен тауарлық биржалардың

қатысуымен а/ш өнім өндірісінде фьючерстік және форвардтық келісім-

шарттарды құру (оның ішінде мемлекеттік сатып алулар есебімен де)

тәжірибесін кеңейту бойынша шаралар жүзеге асуда.

Азық түлік нарығындағы интервенциялық операциялар бағалық

конюктураны тұрақтандыруға, бағалардың маусымдық тербелістерін тегістеуге,

сонымен қатар, шамадан тыс немесе жеткіліксіз ұсыныспен байланысты өткір

қарғулардың алдын алуға мүмкіндік береді. Интервенциялық бағалар ауыл

шаруашылығын бюджеттік қолдаудың нысаны болып табылмайды.

Интервенциялық қызметтің ерекшелігі: нарықтық жағдайға уақытылы, оған

жауап қату - үздіксіз, талдаулар – жедел, шешімдер – нақты болуы [137].

IV. Жеткізіп беру, сату шарттары бойынша: (баға нетто және баға брутто).

V. Құрылу аумағы бойынша:

132

1. Ішкішаруашылық бағалар;

2. Ішкі фирмалық бағалар;

3. Есептік бағалар өндірістік үрдістің жекелеген кезеңдегі бойынша

есептеліп, таза табыс сол құрылатын өндіріс үрдісінің сол кезеңінде құрылады.

Есептік бағалардың деңгейі а/ш өнімнің сатып алу бағаларынан жоғары болуы

мүмкін. Бірақ есептік бағалар бойынша төлемдер сатып алу бағалары бойынша

өткізілген а/ш өнімді өткізуден түскен сомадан жоғары болмауы керек.

4. Трансферттік бағалар тар мағынасында, транзакционды шығындарды

қысқарту мақсатында, өңірлік сипаттағы факторларды есепке ала отырып

есептелетін әртүрлі өңірлерде орналасқан бір фирма бөлімшелері немесе бір

ассоциацияға кіретін әртүрлі фирмалар арасында өнімдерді сатып-өткізу

кезінде дайын өнімге, жартылай фабрикатқа және т.б. анықталатын

ішкіфирмалық баға (өзіндік құн). Кең мағынасында, трансферттік бағалар

мемлекеттің әлемдік нарықтағы тауар саудасында анықталады. ҚР трансферттік

заңнаманың қалыптасуына 90-шы жылдардың аяғынан бастап жекелеген

экспортерлар нақты табыстарын жауып, салық салынатын базаларын

төмендетіп, төмендетілген бағалар бойынша заңды түрде минералды

шикізаттарды шетелдік юрисдикцияларда тіркелген тұлғалар арқылы тікелей не

жанама жолдар арқылы экспортқа шығарып, әлемдік шикізат нарықтарының

жақсаруымен байланысты, мұнай мен металдардың әлемдік бағаларының

жылдам өсуі себеп болды. Жағдай халықаралық іскерлік операцияларда

мемлекеттік бюджет жоғалтуларының алдын алу мақсатында қабылданған

«Трансферттік бағаларды қолдану кезіндегі мемлекеттік бақылау туралы» ҚР

Заңы аясында өзгере бастады.

5. Әлемдік бағалар. Әртүрлі елдердегі біртипті тауарлардың әртүрлі

бағаларының болуы әлемдік нарық бағаларын қолдану қажеттігін тударды.

Олар ірі экспорттық-импорттық операциялар жүзеге асатын, тұрақты сипатта

еркін конверттелетін валютада төлем айырысатын бағалар болып табылады.

Шикізаттық тауарлар бойынша әлемдік бағалар экспорттаушы-елдер мен

импортаушылар бағалары деңгейімен анықталады. Олар: бір топ тауарларының

әлемдік нарықта нақты қызмет ететін бағаларын, не белгілі бір уақытқа

халықаралық сауданы жүргізетін ұйымдармен анықталған бағаларды, әртүрді

елдерде сол бір тауарларға қойылған бағалардың ортақ мәндерін көрсетеді.

VI. Бағалар құрылатын нарық типтері бойынша (мамандандырылған):

1. Аукциондық бағалар.

2. Биржалық бағалар. Тауарлық биржаларда азық-түліктік емес а/ш және

орман шикізаттары (мақта, джут, жібек және орман материалдары), астық

сатылады. Биржаларда шикізат тауарларының 50-ден астам турлері сатылады

(дамыған елдердің барлық экспорттының 15-20% үлесі тиесілі).

Қазақстанның биржалық нарығы өте жас. Тауарөндірушілердің аз саны

ғана биржалық сауда артықшылықтары туралы біледі, себебі аграрлық

сектордың жұмыскерлері заманауи қаржылық нарықтың мүмкіншіліктері

туралы аз ақпараттандырылған. Қазіргі уақытта Қазақстанда 8 тауарлық биржа

бар: ««Еуразиялық тауарлық жүйе» Тауарлық биржа» АҚ (Алматы), ««Әмбебап

тауарлық биржа» Астана» АҚ (Астана), ««Халықаралық тауарлық биржа»

133

Қазақстан» АҚ (Астана), «Жамбыл облысының тауарлық биржасы» АҚ (Тараз),

«Қазақстандық тауарлық биржа» АҚ (Астана), «Халықаралық әмбебап

тауарлық биржа «Diamond»» АҚ (Тараз), «Қазақстандық халықаралық тауарлы-

шикізаттық әмбебап биржа «Ел-қазына» АҚ (Астана), «Халықаралық әмбебап

тауарлық биржа «Astana Gold KZ»» АҚ (Астана). Биржалық саудаласулардың

негізгі бөлігі 2008 ж. Алматы қ. Аймақтық қаржы орталығымен құрылған

««Еуразиялық тауарлық жүйе» Тауарлық биржа» АҚ және Алматы қ.

орналасқан «РТС Қор биржасы»АҚ тиесілі [138].

Сурет 29 - Ауылшаруашылық өнімдердің бағалар жүйесі

Кепілзаттық бағалары

Тауардың айналым саласы бойынша:

Баға брутто

Құрылу аумағы бойынша:

Трансферттік бағалар

Ішкішаруашылық бағалар

Ішкі фирмалық бағалар

Есептік бағалар

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНІМДЕРДІҢ БАҒАЛАР ЖҮЙЕСІ

Көтерме (жіберу) бағалары

Бөлшек сауда бағалары

Бағаның қойылу әдісі немесе

қызмет ету мерзімі бойынша:

Қатаң (тұрақты) баға

Тіркелген бағалар

Ағымдағы бағалар

Қозғалмалы бағалар

Сырғымалы бағалар

Мемлекеттің

араласуы-

мен

қалыптаса-

тын бағалар

Нарықтық бағалар

Ұсынылатын Шекті (лимитті) Болжамды

Интервенциондық (тұрақтандырушы) бағалар

Сатып алу бағалары

Кепілдендірілген сатып алу

бағалары Келісімді бағалар

Реттелу

дәрежесі

бойынша:

Мақсатты бағалар

Тауарлық интервенциялардың бағалары

Сатып алу

интервенциялардың бағалары

Бағалар құрылатын нарық типтері

бойынша: Биржалық бағалар (котировка)

Саудаласулар бағалары

Жеткізіп беру және сату шарттары бойынша:

Аукциондардық бағалар

Әлемдік бағалар

134

1. Саудаласу бағалары. Мемлекеттік органдар қалыптасқан шаруашылық

жағдайға байланысты тауарлардың тек шектеулі түрлерінің ғана бағаларын

реттейді, ал кәсіпорындар, өз тауарларын алдын ала белгіленген тарифтар не

бағалармен, не өзі құрады, келісімді негізде қалыптастырады, не заңнамалық

актілермен анықталған жағдайларда мемлекеттік бағалармен сатады.

Қазіргі баға механизмін талдау оның тиімділігінің төмендігін, аграрлық

өндірісті тұрақтандыру шарттарын қамтамасыз ете алмайтындығын көрсетті.

Өнім бағасындағы едеуір тербелістер өндірілетін өнімнің сақталып қалған

ассортиментімен байланысты. Отандық азық-түліктік нарық қанығуының

жоғары болуы тек тамақ өнімдері импортының үлкен көлемдерімен ғана емес,

тұрғындардың сатып алушылық қабілеттері төмендігімен байланысты. Қазіргі

уақытта мемлекеттік саясат келесі себептер бойынша тиімсіз:

- а/ш өнімге нарықтық баға белгеудің ерекшелігі көтерме сатып алушылар

тарапынан сатып алу бағаларының басымдылығы түріндегі сұраныс

факторларының артықтығы;

- азық-түлік өнімдерінің импорты ішкі нарықтың тұрақсыздануына алып

келді: сұраныс пен ұсыныстың үйлесімдігінің қамтамасыз етуі тиіс нарықтық

бағалар сыртқы нарыққа өте тәуелді болып шықты, ал сұраныс елдің ішіндегі

өндіріс көлемдерінен алшақ болып шықты;

- нарықтық бағалардың артуын жеткілікті деңгейде қамтамасыз ету және

тұтынушылардың көп бөлігі үшін зиян тигізбей өндірісті ынталандыру үшін

төлімқабілетті сұраныс өте төмен деңгейде;

- а/ш өндірістің дамуы үшін жағдайлар жасауға қабілетті бағаларды

мемлекеттік реттеудің тиімді жүйесі жоқ. Саланы мемлекеттік қолдау

жеткіліксіз болғандықтан, бағалық механизмнің кері ықпалымен туындаған

шығындарды жабуға мүмкіндік те жоқ;

- көптеген а/ш өнім бағаларының деңгейі ұдайы өндіріс емес, қарапайым

шаруашылық жүргізу үшін де шығындарды жаппаған, яғни кепілдендірілген

бағалар жүйесі жұмыс істеген жоқ. Республикада а/ш өнімнің тауарөндірушісі

үшін өте қажетті бағалық саясаттың белгілі бір тұжырымдамасы жоқ.

- 2009-2014 жж. қалыптасқан жағдайды талдау бағалық саясат

ауылшаруашылық тауарөндірушілер пайдасына бағдарланбағанын көрсетті.

Қорыта айтқанда, баға құру аумағындағы қалыптастыру үрдісі бағалардың

жоспарлы жүйесін құрудың негізін қалаушы ережелерінен бас тартумен, жаңа

баға механизм құру үшін мықты теориялық базаның жоқтығымен сипатталды.

Нарықтық қатынастар кезіндегі баға құру механизмі мемлекеттік реттеу

механизмімен үйлесе отырып қызмет етуі керек, сонда мемлекет бағалардың

көмегімен экономикалық, әлеуметтік даму басымдылықтарын анықтап, іске

асырады. Мемлекет барлық өнімдердің сатып алу бағаларын орната алмайды,

дегенмен, өңдеу кәсіпорындарының жіберу бағалары мен азық-түліктің бөлшек

бағаларын мемлекеттік бақылаудың уақытша режимін орнату мүмкіншілігі бар:

соңғы азық-түлік тауарларын өткізетін сауда кәсіпорындары үшін табыс

салығының үдемелі мөлшерлемелерін ендіру арқылы іске асыруға болады.

135

4.3 Аграрлық саланы мемлекеттік реттеудегі инвестициялық және

инновациялық саясат дамуының негізгі басымдылықтары

Негізгі капиталға инвестициялар АӨК дамуын анықтайтын маңызды

фактор, АӨК МИИДБ аясында жаңа технологияларды игеру мен ресурстық

әлеуетті өсірудің негізі. Инвестициялар көлемі кәсіпорын табыстылығымен

тығыз байланыста, себебі инвестициялар көзі құрылымында өзіндік құралдар

үлесі жоғары болуы керек. Қарыз алатын кәсіпорындардың үлкен қаржы

салымдарын тартып, соның негізінде тиімді өндіріс жүргізуге мүмкіндіктері

болғандығына қарамастан, қарыз құралдарды тартудың жеткілікті емес шарт-

тары перспективті даму мүмкіндіктерін тежейді. Сондықтан да, бұл саладағы

экономикалық әдістер мен механизмдер ақша-несие, бюджеттік-салық, сыртқы

саясат құралдары арқылы барлық инвестициялық ресурстарды кешенді

акумуляциялауға және мобилизациялауға, шетелдік капиталды тартуға, оларды

тиімді бөлуге, мақсатты пайдалануға бағытталуы керек.

Қаржы қаражаттарының жеткіліктілігі техникалық жарақтану мен

материалдық өндіріс тиімділігі деңгейлерін анықтайды. ҚР қаржы саласы,

қаржы ағындардың көптігіне қарамастан, аграрлық саладағы қаржыландыру

көздерінің жеткіліксіздігімен сипатталады. Агроқұрылымдардың

инвестициялық мүмкіндігі де шектеулі. Меншікті салымдар үлесінің азаюына

көптеген жағдайлар әсер етеді, солардың ішінде пайданы ағымдық тұтынуға

бөлу, амортизациялық аударылымдардың төмендеуі, қажетті ақша

айналымдарының жоқтығы, инфляциялық үрдістер және т.б. Қаржы

саласындағы өсім өндірістік саладағы беталыспен тең емес. Сондықтан,

аграрлық секторға әртүрлі көздерден қаражаттарды тарту бойынша шараларды

қарастыру қажеттігі туындап отыр.

Қазіргі уақытта мемлекеттік қолдау шаралары, олардың көлемі сала

дамуын анықтайтын іргетас. Егер өнім бірлігі өндірісінің өзіндік құны

импортпен салыстырғанда төмен болса, отандық тауар импорттық тауармен

бәсекелесе алады. 2013 ж. а/ш өндіріске 33.4 млрд теңге несие қаражаттары

бөлінген, оның ішінде «ҚазАгро» АҚ қаржы институттары арқылы 32.2 млрд

теңге, 2015 ж. жалпы «ҚазАгро» холдингі бөлген қаржы сомасы 245.6 млрд

теңге құраған (АӨК несиелендіруге 178.9 млрд теңге, агроқұрылымдарды

қаржылық сауықтыруға – 28.9 млрд теңге). Холдингтің инвестициялық

портфелінде 16.4 мың жұмыс орнын құруға бағытталған, жалпы құны 325.1

млрд. тенге құрайтын, 529 инвестициялық жоба бар. 2006 ж. құрылған уақыттан

бері АӨК қолдауға 1.97 трлн теңге, несиелер 1.18 трлн теңге құраған [139].

Дамушы мемлекеттерде қолдау бағдарламаларын жүзеге асыру аясында

тауарөндірушіні қолдау көрсетуді әртүрлі халықаралық ұйымдар іске асырады.

Мысалы, 01.04.1992ж. «Қаржыландыру туралы мемарандумға» қол қойылған.

Тәуелсіз мемлекеттерге техникалық қолдау бойынша – Еуропалық одақ әзір-

леген ТАСИС бағдарламасы ЕО пен әріптес-елдер арасында үйлесімді экономи-

калық және саяси байланыстардың дамуына ықпал ету мақсатында іске асыры-

лады. Алайда, ел экономикасына шетелдік инвестиция тартудың жақсы жақ-

тарымен қатар, кері жақтары да бар: көбіне қаржылық капитал қысқа мерзімді

болып келеді; инвесторлар нақты экономикаға ұмтылмайды; валюталық

136

активтердің үнемі сыртқа кетіп отыруына байланысты, өзіндік тұрақты

қаржылық жүйені қалыптастыруға мүмкіндік болмайды; инвесторлар қаражат

бере отырып, өз мүдделерін ойлайтындықтан, ұлттық тауарөндірушілер нарық-

тан ысырылады және т.б. Дегенмен, «Қазақстан-2050» Стратегиясында

Президент: «Біз инвесторларды елімізге ең заманауи өндіру және қайта өңдеу

технологияларын беру шартымен ғана тартуға тиіспіз. Біз инвесторларға

еліміздің аумағында ең жаңа өндірістер құратын болса ғана шикізаттарымызды

өндіру мен пайдалануға рұқсат беруге тиіспіз», - деп көрсетті. Бұл елімізге

инвестиция тарту мәселесінде мемлекеттің рөлі жоғары екендігін көрсетеді.

FAO бойынша, кедей тұрғындардың көбі ауылдық жерлерде тұратын-

дықтан, кедейлік деңгейін төмендету, экономикалық өсімді қамтамасыз етудің

тиімді стратегияларының бірі – ауыл шаруашылығына инвестиялар тарту. Ауыл

шаруашылығының жалпы өнімінің өсімі басқа секторлардағы өсімге қарағанда

кедейлікпен 2 есе тиімді күресетіндігі дәлелденген. Тікелей потекционистік

қолдау, өндіріс тиімділігін ынталандыруға бағытталуы керек. 2015 ж. алдын ала

деректері бойынша бір жұмыскерге келетін сала өнімділігі 5 600 долл. құраған,

ол жалпы республика бойынша көрсеткіштен 3.5 есе төмен. Саланың соңғы 10

жылдағы шетел инвестицияларында – 0.12%, егемендік жылдары ішінде (1990-

2015 жж.) көрсеткіш сондай төмен - 1.69%. 2014 ж. сыртқы тауарайналымы

құрылымында экспорт көлемі - 4.5%, импорт - 11.3% құраған.

Ауылдық жерлердегі негізгі капиталға инвестициялар құрылымын меншік

нысандары бойынша талдау жекелеген облыстарда, атап айтқанда Ақмола,

Жамбыл, ОҚО, ШҚО мемлекеттік меншік үлесінің өсіп отырғандығын көрсетті.

Кесте 53 – А/ш өндірістің негізгі капиталына салынан инвестициялар

Көрсеткіштер 2013 2014 2015

Пайдалануға берілген жаңа құралдар 99 630 771 127 202 472 149 563 436

ауыл, орман және балық шаруашылығы 130 851 047 151 075 813 148 587 952

маусымдық дақылдарды өсіру 78 104 599 83 602 370 88 858 406

көпжылдық дақыларды өсіру 435 438 1 500 558 1 823 651

мал шаруашылығы 33 000 041 42 273 293 33 599 930

тамақ өнімдерін өндіру 11 407 751 12 352 821 14 775 659

етті өңдеу және консервілеу 1 208 197 2 087 873 3 962 866

сүт өнімдерін өндіру 5 313 834 3 034 247 3 886 306

ұн тарту 1 308 974 2 368 881 1 532 667

Ескерту – [140] деректері негізінде құрастырылған

2001 ж. бастап ауыл шаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар

тарту өсе бастады, ал 2005 ж. 1.7 есеге өсті. Ол 2003-2005 жж. арналған

мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасын жүзеге асыру нәтижесінде

анықталды. Ауыл шаруашылығына тартылған инвестициялар мал

шаруашылығында жаңа өндірістік қуаттар, өсімдік шаруашылығында – астық

қоймаларын, су өткізу жүйелерін және т.б. енгізуді анықтағанымен, олардың

төмен деңгейлері кәсіпорындардың материалды-техникалық базасын жаңғырту

мен өндіріс технологиясын жетілдіру мәселесін шешпейді. 2015 ж. 2014 ж.

салыстырғанда салаға тартылған инвестициялар көлемі 6.3% төмендеді (2014 ж.

137

2013 ж. қарағанда 14.4% ұлғайған), жалпы инвестициялар көлеміндегі салаға

тартылған инвестициялар көлемі 2.4%, оның ішінде маусымдық дақылдарды

өсіру – 60.1%, мал шаруашылығы – 22.9%. Ауыл шаруашылығы өнеркәсіптің

көптеген басқа салаларымен тығыз байланысты болғандықтан, ол өз кезегінде

басқа салалар өндірісіне ықпал етіп, мемлекеттік бюджеттен бөлінген

қаражаттардың мультипликативті әсерін тудырады (сурет 30).

АӨК заманауи жағдайы ұқсас табиғи-климаттық жағдайларға ие,

экономикалық дамыған елдердің жағдайынан ерекшеленеді. Мысалы, ЕО

елдеріндегі ауыл шаруашылығын қолдау деңгейі 298 долл./га, Жапонияда – 473

долл./га, Канадада – 188 долл./га, Ресейде – шамамен 10 долл./га, ал

Қазақстанда – 7 долл./га немесе АҚШ а/ш тауарөндірушілердің 25%

мемлекеттік дотациялар құрайды, Жапонияда - 70% астам, Канадада - 40%, ЕО

елдерінде - 50% астам, Беларусьте – 18.1%, Ресейде - 7%, Қазақстанда – 2.5%.

Сурет 30 – Мемлекеттік бюджеттен ауыл шаруашылығына бөлінген

қаражаттардың басқа салаларға таралуы

Бүгінде Қазақстан жоғары өсім қарқындарымен сипатталады.

Халықаралық рейтингтік агенттіктер Қазақстанға несиеқабілетті экономиканың

жоғары деңгейін берді, ол елдің инвестициялық тартымдылығына оң ықпал

етеді. Халықаралық капиталға төмен пайыздық мөлшерлемелер және тікелей

инвестициялардың әлеуметтік рентабельдігі оларды қол жетімді етті.

Мемлекеттік қолдау көрсету, оның ішінде алғаш рет енгізілген қолдаудың жаңа

механизмі – инвестициялық субсидиялау арқасында, 2014 ж. инвестициялар

көлемі 166 млрд тг. асты, ол 2013 ж. қарағанда 17% артық. Тамақ өнімдері

өндірісіндегі басты капиталға инвестициялардың көлемі 16.5% артып, 40.8

млрд теңге құрады [69].

Сонымен қатар, салада қызмет ететін ірі және орта кісіпорындардың

агреррленген көрсеткіші 17.7% (2013 ж. – 4.5%). Ауыл шаруашылығындағы

негізгі капиталға инвестициялардың 58% елдің 3 астық өңіріне тиесілі.

Инвестициялық жобаларды жүзеге асыруда жетекшілікке Ақмола – 63 жоба

(18.1%), СҚО – 40 жоба (11.5%), Алматы – 39 жоба (11.2%), Қостанай – 37 жоба

ЖЖМ шығындарының бір бөлігін өтеу Жанар май өнеркәсібі

Химия өнеркәсібі (импорт)

ЕДБ, несие ұйымдары

Машина жасау (импорт)

Минералды тыңайтқыштардың

шығындарының бір бөлігін өтеу

ың бір бөлігін өтеу Несиелер бойынша пайыздық

мөлшерлемелерді субсидиялау

Техника мен құрал-жабдық сатыпалу

шығындарының бір бөлігін өтеу

Өнімді сақтандыру бойынша

шығындардың бір бөлігін өтеу Сақтандыру ұйымдары

Мемлекеттік бюджеттен аграрлық секторға бөлінетін қаражаттар

Аграрлық секторға бөлінетін қаражаттар

138

(10.6%), Оңтүстік Қазақстан – 30 жоба (8.6%) ие. Негізгі капиталға

инвестициялар көлемін талдау АӨК капитал салу үшін тартымды еместігін

көрсетті. Ресейде 1 га егістікке тікелей мемлекеттік қолдау деңгейі 10 доллар

немесе 7%, Беларусьте – 16 доллар немесе 17%, Қазақстанда – 7 доллар немесе

5%. Елдегі өнім бірлігі шығындары Еуропа елдерімен салыстырғанда 3 есеге

жоғары. Бұл аграрлық саланың барлық деңгейлерінде кешенді қолдау жүргізу

және ұлттық тауарөндіруші өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдарын

іздестіру қажеттігін көрсетеді.

Кесте 54 – Ауылдық жердегі негізгі капиталға салынған инвестициялар

Жылдар Барлығы Мемлекеттік Жеке Шетелдік

2013 2 776 868 155 401 579 490 2 006 018 512 369 270 153

2014 3 033 594 777 437 101 647 2 056 094 895 540 398 235

2015 3 095 831 894 292 889 223 2 132 349 975 670 592 696

Ескерту – [139] деректері негізінде құрастырылған

Бірқалыпсыз континентальды климатпен, суандыру көздерінің және

ғимараттар жүйесінің дамымағандығымен, аграрлық сектордың әлсіз

материалды-техникалық базасымен, жеткіліксіз қаржылық

қамсыздандырылумен ерекшеленетін Қазақстанда тәуекел дәрежесі едеуір

өседі. Инвестициялаудың қалыстасқан деңгейі аграрлық секторға қажетті

қаржылық салымдарды тартуға мүмкіндік бермейді.

Кесте 55 – Пайдалану бағыттары бойынша инвестициялар, млрд теңге

Сала 2003 2005 2007 2009 2011 2012 2013

Барлығы 1 327.9 2 421.0 3 392.1 4 585.3 5 010.2 5 473.2 6 072.7

Ауыл, орман және

балық шаруашылығы

25.1 49.0 52.6 77.5 109.4 133.9 139.6

Өнеркәсіп 724.8 1 138.2 1 613.1 2 248.9 2 653.5 2 864.3 3 069.8

Таукен өнеркәсібі және

карьерлері әзірлеу

546.9 785.1 1 096.1 1 493.1 1 593.6 1 599.7 1 769.4

Өңдеу өнеркәсібі 123.6 271.3 320.4 377.9 481.9 610.7 686.9

Транспорт пен

қоймалау

174.1 285.5 415.6 967.7 896.3 1 038.7 1 453.7

Ескерту – ҚР ҰЭМ Статистика Комитетінің мәліметтері

ҚР АШМ 2020 жылға тамақ және өңдеу өнеркәсібінің негізгі капиталына

салынатын инвестицияларды 3 есеге ұлғайтып, 97 млрд теңгеге жеткізу (2013

ж. 33 млрд теңге), тамақ өнімдері импортын 3 есеге азайтып, 1 322 млрд доллар

жеткізу (2013 ж. – 2 977 доллар) мақсатты көрсеткіштерді анықтап отыр.

Ауылшаруашылық тауарөндірушілерді несиелеу. 2015 ж. ЕБД – 66% және

НҰХ «ҚазАгро» еншіліс компанияларына - 34% тиесілі. 2012 жылы банктік

несиелендіру құырлымындағы ауыл шаруашылығының үлесі 6.2% құраса, 2015

ж. – 1.9%. АӨК субектілері негізгі және айналым құралдарын ұлғайту үшін

алынған несиелер бойынша жеткілікті дәрежеде жоғары сыйақылар төлейді,

нәтижесінде өнім бірлігі өндірісінің өзіндік құны жоғарылап, бәсекеге

139

қабілеттілігі төмендейді. Қалыптасқан жағдайларда аталған көрсеткіштер

аграрлық нарықтың орнықты дамуына кедергі келтірді.

2015 ж. жалпы АӨК қаржыландыру құрылымында «ҚазАгро» ҰБХ үлесі

43%, жалпы 317 млрд теңге құрады. 2016 жылға құрған жоспарға сай,

фермерлер ЕДБ арқылы 7.41%, ал «АНК» арқылы 5%, ал ШНҰ арқылы 9%

жылдық мөлшерлемемен несие ала алады [139].

Шаруалар ЖЖМ ресурстары бағаларына, әсіресе, мұнай бағаларына өте

сезімтал. Олар өскен кезде а/ш тауарөндірушілердің жанар май, минералдық

тыңайтқыштар мен тыңайтқыштарды егістіктерге шығаруға қажетті ЖЖМ

бағалары (өсімдік шаруашылығындағы өнім өндірісінің материалдық

шығындары құрылымындағы үлесі 2014 ж. 36%) және т.б. энергияны

қажетсінетін материалды-техникалық ресурстарының шығындары өседі.

Экономикалық дамыған елдердің аграрлық өндірісінің тәжірибесі көрсетіп

отырғандай, фермерлер өздері энергиятасымалдаушылардың бағаларының

өсіміне қарсы тұра алмайды, олар мемлекеттік қолдауға мәжбүр [19].

«Агробизнес-2020» бағдарламасына сәйкес, қарыз алушылардың төлем

қабілеттілігін жақсарту, несие жүктемесін төмендету, сондай-ақ несие/лизинг

алумен байланысты туындаған берешекті (01.01.2014ж. дейін алынған) қайта

қаржыландыруға пайдаланылған қарыз алушылардың несиелік/кредиторлық

міндеттемелерін сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау, банкроттық тәуекелдерін

барынша азайту мақсатында а/ш тауарөндірушілерді қолдаудың жаңа бағыты

сыйақы мөлшерлемелерінің бөлігін субсидиялау арқылы жүзеге асырылатын

кәсіпорындарды қаржылық сауықтыру қолға алынды [86]. 2013-2015 жж. АӨК

субъектілерін қаржылық сауықтаруға жалпы сомасы 520 млрд теңге құрайтын

404 өтінім мақұлданған. Бірақ 2016 ж. бастап қаржылық сауықтыруға өтінімдер

қабылданбайды. Пайыздық үстемені субсидиялауға 2013-2014 жж. 7.2 млрд

теңге, ал 2015 ж. 18.9 млрд. теңге бөлінген.

Сауықтырылатын қарыздар бойынша негізгі үлес өсімдік шаруашылығына

(73%), мал шаруашылығы – 2%, өңдеу - 3%, басқа қызмет түрлері – 22%.

«Агробизнес-2020» бағдарламасында АӨК субъектілеріне қаржы

жүктемесін төмендету, а/ш техникалары паркін жаңарту мен кеңейту

мақсатында қаржылық құралдарды, оның ішінде дәнді, майлы, бұршақ

дақылдарын өндіретін субъектілерге берілген лизинг пен несиелер бойынша

сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау механизмдерін пайдалана отырып,

мемлекеттік қолдау көрсету жалғасын тапқан. Лизингтің дамуы 2000 ж.

«Қаржы лизингі туралы» Заңның қабылдануымен басталды. 2005 ж. дейін

лизингтің нарықтағы негізгі операторлары болып банктердің еншілес

компаниялары мен мемлекеттік компаниялар табылды. 2005 ж. лизингтік

компаниялар, сонымен қатар шетелдік операторлар пайда болды.

«ҚазАгроҚаржы» АҚ (бұдан әрі – ҚАҚ) соңғы жылдары экономика мен

қаржылық жүйені тұрақтандыру бойынша бірлескен қызметтердің Жоспары

аясында инвестициялық жобаларды қаржыландыру басталды. Қазіргі уақытта

«ҚАҚ» АҚ 14 инвестициялық бағыт бойынша ірі жер иеленушілердің

қаржылық ресурстарға қол жетімділігін қамтамасыз ету, а/ш техникалар мен

құрал-жабдықтарды лизинге беру арқылы Қазақстанның МТП жаңарту басты

140

міндеті болып табылатын қаржылық оператор болып табылады. Бұл іс-шараны

орындау үшін қарыздың 312.9 млрд теңге көлемінде АӨК субъектілерінің 292

өтінімдері мақұлданды, оның ішінде 126 а/ш тауарөндіруші «ҚазАгро»ҰБХ

245.3 млрд теңгеге сауықтырылды, 29.8 мың әртүрлі а/ш техникасы мен өңдеу

құрал жабдықтарын сатып алу қаржыландырылған.

ҚР ЕДБ жекелеген лизинг компанияларын құрады. Ел аумағында әртүрлі

бағытта қызмет атқаратын 15-тен аса лизингтік компания бар. Олардың 4-еуі

Астана қ. - Астана-Финанс, Асық Лизинг Компаниясы, Қазагроқаржы және

Агромашлизинг. Қарағанды қ. - Қарағанды Лизинг Компаниясы және Алматы

қ. - Центрлизинг, Альфа-Лизинг, Нұр-Инвест, Халық Лизинг, Темiрлизинг, БТА

Лизинг, Казтранслизинг, Альянс Лизинг, АТФ Лизинг и Медикал Лизинг

Групп. Елде әділ бәсекенің, нәтижесінде лизингтік қызмет саласының артуына

ықпал ететін лизинг дамуы үшін қолайлы жағдайлар қалыптасқан - лизинг

нарығы инвесторлар үшін де, тауарөндірушілер үшін де тартымды.

А/ш техникасын лизингке алғысы келген фермер лизинг құнының кем

дегенде 10-25% төлеу шарт, несие 14% мөлшерлемесі (тиімді мөлшерлеме

14.3%) бойынша 10 жылдан артық емес мерзімге беріледі. 2013 ж. бастап а/ш

техникасын сатып алуға несие және лизинг мөлшерлемелері 7% көлемінде

субсидияданады, ал азық жинау және жем-шөп дайындау техникасы мен құрал-

жабдықтар бойынша мөлшерлеме 4% төмендейді.

2013 ж. қолданыстағы қаржылық сауықтыруды жалпы іске асырудың

пилотық мәні, оның ережелері кеш мақұлданғандықтан, әрі, өтінімдердің қайта

пысықтауға жіберілгендері көп болғандықтан, сонымен қатар, пруденциалды

нормативтер үшін қаржылық институттерге тиісті шешім қабылдауға қосымша

уақыт қажет болғандықтан АӨК субъектілерін қаржылық сауықтыру бойынша

пайыздық мөлшерлемені субсидиялау 0.02 млрд теңгенің орнына 0.01 млрд.

теңге бөлінген. Дегенмен, Қазақстандағы лизингтік қатынастарға жасалған

талдау нормативтік-құқықтық базаның жетілмегендігін көрсетеді.

2009 ж. бері импортты алмастыру және салалардың экспорттық әлеуетін

дамыту бойынша инвестициялық бағыттар шеңберінде дайын объектіні сатып

алуды қаржыландыруды бастады. 2013 ж. бері ауылдық жерлердегі

несиелендірудің жаңа бағыты болып энергия үнемдеуші технологияларды

қаржыландыру табылды. ҚАҚ әртүрлі энергия өндіретін құрылғыларды 10 жыл

мерзімге 12.8% жылдық үстемемен лизингке береді.

2011 ж. ҚАҚ «Ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін дамыту»

бағдарламасының операторы міндеті жүктелді. Бұл қызмет аясында 2016 ж.

дейін ІҚМ еті экспортын қалыптастыру мен 60 мың тоннаға өсіру міндеттері

анықталды. Ол үшін қажетті өндірістік және инженерлік инфрақұрылымы

(жем-шөп өндірісі, ветеринарлық қауіпсіздік) бар мал семіртетін орындарды,

репродуктор-шаруашылықтарды салу мен жаңғырту керек.

Республикада тауарөндірушілерді тек «ҚазАгро» ҰБХ АҚ басқа

«Бәйтерек» ҰБХ АҚ «Даму» КДҚ да қаржыландырады.. Ауылдық жерде бизнес

ашуға ынталы немесе өз бизнесін кеңейткісі келетін азаматтарға 3 млн теңге

көлемінде (тірек ауылдарда тұратын адамдарға 5 млн теңгеге дейін

141

несиелендіру мүмкіндігі бар) 54 ай мерзімге, жылдық 6% (сыйақының жылдық

тиімді мөлшерлемесі 6.2%) шағын несиелер беріледі.

Ауылшаруашылық тауарөндірушілерді субсидиялау. Қазақстанда қазіргі

уақытта асыл тұқымды мал шаруашылығын дамыту, мал шаруашылығының

өнімділігі мен өнімдерінің сапасын арттыру (асылдандыру-селекциялық

жұмыстарды жүргізу шығындары, а/ш малдарды қолдан ұрықтандыру, жас төл

сатып алу, асыл тұқымды бұқаларды ұстау мал шаруашылығы өнімі өндірісін

арзандату), өсімдік шаруашылығын дамытуға бағытталған (минералды

тыңайтқыштар, гербицидтер, биоагенттер-биопрепараттар, тұқымдар, мақта

сапасын сараптау шығындары және т.б.) субсидиялар қызмет етеді. Өздері а/ш

кооперативтердің мүшелері болып табылмайтын шаруалардың күріш егіс

алқаптары 200 гектардан, ал мақтаның егіс алқабы 50 гектардан кем болмаса,

оларға берілетін субсидия көлемін 50% құрайды [141].

Сонымен қатар, несие мен лизингтік шарттардың сыйақы мөлшерлемелері

субсидияланады. Өңдеу өнеркәсібін жеделдетіп дамыту, шикізаттық емес

экспортты ұлғайту есебінен ИИДМБ жүзеге асыру барысында 2010-2014 жж.

экономиканы әртараптандыру үрдістері экономикадағы позитивті стратегиялық

өзгерістерді тудырды. Өсімдік шаруашылығында ЖЖМ, тұқым, тыңайтқыш

пен гербицидтер, судың құндары 20-90% аралығында арзандатылады,

тауарөндіруші инновациялық технологияларды пайдаланатын болса (тамшылап

суару технологиясы) субсидиялар көлемі өседі. Субсидиялау теңгемен жылдық

14% артық емес және шетелдік валютамен жылдық 10%-дан артық емес

сыйақы мөлшерлемесімен жүзеге асырылады, оны теңгемен жылдық 7% және

шетелдік валютамен жылдық 5% төмендетіліп, оның бір бөлігін мемлекет

субсидиялайды, ал қалған бөлігін қарыз алушы төлейді. Сыйақы

мөлшерлемесін теңгемен жылдық 10% және шетелдік валютамен жылдық 7%

төмендету жолымен субсидиялау а/ш техникалар мен жабдықтардың барлық

түрлері бойынша жүзеге асырылады. Басқа мемлекеттік, бюджеттік

бағдарламалар және ҚР ҰБ қаражаты есебінен қаржыландырылған несиелер

субсидияланбайды. Өңдеуші кәсіпорындардың өнімді терең өңдеп дайын өнім

шығаруы үшін оны сатып алу шығындарын субсидиялау 2014 ж. пилоттық

жоба ретінде 8 облыста (Ақмола, Алматы, ШҚО, Жамбыл, Қарағанды,

Қостанай, Павлодар және СҚО) 2 млрд теңге көлемінде жүзеге асырылды [80].

Бұл бағдарлама аясында сары май өндірісі – 4.4 мың тонна шамасында, ірімшік

– 0.8 мың тонна және құрғақ сүт – 2.1 мың тонна өндірісі субсидияланды.

Қайта құрылымдау кезіндегі қарызды қайтару мерзімдерін ұзарту – 9

жылдан артық емес, 01.12.2022 ж. дейін; қолданыстағы қарыздарды қайта

қаржыландыру кезінде – қарыз алушыларға жаңа мақсатты несиелерді беру

немесе қосымша келісімдерді жасау жолымен бұрын берілген несиелерді

ауыстыру - 9 жылдан артық емес, 01.12.2022ж. дейін. Кепіл қарыз алушы

міндеттемелерін толық жабуы тиіс, егер оның қаржылық жағдайы мүмкіндік

бермесе, жартылай жабуға жол беріледі.

Мемлекеттік бюджеттен бөлінетін субсидиялар көлемі жылдан жылға

артып отыр, бүгінде ол шамамен 200 млрд теңгеге жетті. Дегенмен, 2011 ж. 7

млрд теңге бөлінсе, 2014 ж. – 8.6 млрд теңге, өсім 20% құрағанмен, жалпы

142

жинау 2011 ж. 709 млрд теңге болса, 2014 ж. 477 млрд теңге құраған. Бұл жерде

сиыр еті өндірісінің жалпы көлемінде 6% субсидияланған. Бірақ 70% өндіріс

көлемі үй шаруашылықтарына келетіндіктен, олар субсидияланбайды. Жалпы

сүт өндірісінің 4.7% субсидиялаумен қамтылған (сүт өндірісінің 80%

тұрғындардың қосалқы шаруашылықтарының өнімі).

АӨК субъектілерінің сақтандыру қарыздарын субсидиялауда 2015 ж. 3 а/ш

тауарөндіруші несиелендірілген (несиенің жалпы көлемі 7.9 млрд теңге).

Өңдеуші кәсіпорындардың а/ш өнімді тереңдете өңдеп өнім өндіруі үшін

қант қызылшасы мен сүт шикізатын оны сатып алу шығындары субсидиялар

нормативтерін ескере отырып, өндірілген өнім бірлігі субсидияланады.

Жалпы қазіргі таңда субсидиялаудың көлемдері ғана өсіп отырған жоқ,

субсидияларды төлеу механизмдері жетілдіріліп, ауыл шаруашылығын

басқаруда мемлекеттік қызметтерді көрсетудегі әкімшілік кедергілер де

қысқарды. Мысалы, «Сыбаға» бағдарламасының қатысушылар үшін субсидия

алу механимдері ақпараттық-аналитикалық бағдарламада құрылады.

Субсидиялаумен қамтылуы тиіс өнімдер мен олардың нақты

субсидияланған көлемдерінің бір-біріне сәйкес келмеуінің (жоспарланған

көрсеткіштердің орындалмауы) негізгі себептері: өтінімдердің талапқа сай

келмеуі немесе толық тапсырмауы, бюджет қаражаттарының жетіспеушілігі,

әрі жалпы өтінімдердің болмауы. Бұл жерде жоспарға сай орындалмаған

субсидиялар өндіріс тиім-ділігіне қарамастан, егіс алқаптары мен өндірілетін

өнімге төленетіндіктен, тиімсіз, әрі ынталандырушылық ықпалы жоқ.

АӨК бәсекеге қабілеттілігі сапалы тұқым, тыңайтқыш, гербицид, а/ш

техникалар, асылдандыру ісі, жоғары өнімділікті инфрақұрылым негізінде ғана

құрылатын оның технологиялығына тәуелді. Сондықтан да, агротехнологиялар

деңгейін артыру мен түсімділкті ұлғайтуға ынталандырмайтын гектарға

берілетін субсидияларды тоқтатып, олардың орнына тиімді жаңа түрлерін

енгізу қажет: инвестициялық субсидиялау, пайыздық үстемелерді субсидиялау,

өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыруды субсидиялау, ҚҚС

субсидиялау, асылдандыру ісін субсидиялау, фитосанитарлық қызметтерді

нығайтуды субсидиялау, ғылым дамуына үлес қосып олардың нәтижелерін

өндіріске енгізетін ғылыми мекеме қызметтерін субсидиялау және т.б. Мысалы,

тауарөндірушілерге өндірілген өнімдерінің саны үшін субсидиялар төлеу әрбір

дақылдың базалық егім алқабының тек 85% соңғы 3 жыл ішіндегі орташа

түсімділік пен субсидиялау мөлшерлемесіне көбейтіліп анықталады.

Субсидия алған фермерлер қаражаттарды мақсатқа сай емес, яғни техника,

құрал-жабдықтар сатып алу, технологиялар мен жаңа әзірлемелерді енгізу,

генетиканы жақсарту, тұқым, гербицид, тыңайтқыштар сатып алуға

жұмсамайтындықтан, жаңарып, жаңғыртылатын а/ш тауарөндірушілер ғана

субсидиялар алатын болғаны дұрыс. Себебі өсімдік шаруашылығындағы

субсидиялар саланың экстенсивті дамуын ғана қолдап отыр. Онымен қатар,

ауылдық жерлердегі субсидия алған тауарөндірушілер мен алмаған ШФҚ

теңсіз жағдайларға қойылып отыр. Сондықтан, шаруашылық жүргізуді оңтайлы

басқаруға қабілетті білімді мамандары бар өндірістердің тиімділігін ұлғайтуы

арқылы а/ш өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға болады.

143

Мемлекет өзінің ауыл шаруашылығы саласына салып отырған ақша

қаражаттары тиімділігін соңғы нәтиже бойынша бағалау керек. Бірақ а/ш

өндірістің соңғы нәтижелері белгісіз болғандықтан, кәсіпкерлердің нақты

жоспарларын – қандай өндіріс, қандай мерзім аралығында, қандай кадрлар,

қандай технологиялар көмегімен өндіріп, қалай жүзеге асырылатынын талап

етіп, сонымен қатар, бюджет қаражаттардың уақытылы жетуін қадағалап,

бақылау керек. Тауарөндірушілерден жазбаша түрде ғана емес, фотоесеп

түрінде де есептілік талап ету керек. ҚР АШМ шаруашылықтың қызмет сапасы

мен тиімділігін бағалауға қабілетті өкілдері немесе «Даму» қорының өкілдері

тауарөндірушінің есебін жан-жақты талдағаннан кейін, нақты ақпарат алу үшін

өндіріс орындарына шығулары қажет. Мемлекеттен осындай қаражат алып

отырған тауарөндіруші өз қызметіне жауапкершілікпен қарауы керек.

Жекелеген ғалым-экономистердің пікірі бойынша, аграрлық экономиканы

нарықтық либерализациялау қажеттігіне қарамастан, Қазақстан қазіргі күннін

ерекшеліктерін назарға ала отырып, батыстың аграрлық экономикасының

алдыңғы даму кезеңдерінде пайдаланған сұраныс пен ұсынысты мемлекеттік

қолдау механизмдерін қолдануы маңызды. АӨК-ге бөлінген субсидиялар

нәтижесіз болмауы үшін, а/ш өндірісті мемлекеттік қолдау шараларының

экономиканың аграрлық секторындағы сұранысты арттырумен үйлесімді

болуын қамтамасыз ететіндей кешенді ықпал қажет.

Ауылшаруашылық тауарөндірушілерді сақтандыру. Қазақстанның ауыл

шаруашылығы, атап айтқанда, егіншілік болжауға келмейтін, реттелмейтін

табиғи-климаттық жағдайларда жүзеге асатындықтан, сақтандыру

экономиканың барынша тәуекелге бейім салаларының бірі болып табылады.

Тек қолайсыз табиғат құбылыстары емес, уақытында ЖЖМ қамтамасыз

етілмеу де, астық шығындарының орын алуына әкеп соғады.

Қазақстанда а/ш сақтандырудың өз даму тарихы бар. 1991 ж. бастап ерікті

сақтандыру тиімді болады деп есептелгендіктен, Кеңес одағында 1970ж. бері

өндіріс шығындарын шектеулі өтеп беруді қарастырып келген, бірнеше

тәуекелдерге негізделген астықты сақтандыру 12 жылға дейін ұмыт қалды.

Нарықтық экономика жағдайында тауарөндірушілердің қаржылық

жағдайларының нашарлауынан, орталықтандырылған сақтандыру резервтері

мен мемлекеттік қолдаудың қысқаруынан оның лайықты баламасына өту

мүмкін болмады. Осыдан, АӨК саласында сақтандыруды қолдану қажеттігін

ескергендіктен, 2004 ж. «Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру

туралы» ҚР Заңы қабылданды. Заң қабылданған кезден бері жылына орташа 5.4

млн га егістік сақтандырылған, олардың 558 мың гектары қолайсыз табиғат

құбылыстарына ұшыраған.

2004-2012 жж. «АШҚҚҚ» міндетті сақтандырудың мемлекеттік қолдау

бойынша агент қызметін атқарды. 2012 ж. бері «Қазагромаркетинг» АҚ

атқарады. Ауыл шаруашылығындағы несиелендіру алынатын өнімді кепілге

қойып берілетін болғандықтан, кепілге қойылған мүліктің сақталуын

сақтандыру арқылы қамтамасыз ету міндетті. Сақтандыру сомасының мөлшері

ғылыми негізделген және оңайлатылған агротехнологиялар бойынша, сонымен

қатар, ЖЖМ, тұқым, жалақы шығындарының түрі бойынша а/ш дақылдардың

144

әрбір түріне жекелей есептеледі. Төленетін сыйақыларды тауарөндіруші өзіндік

құнға қосу арқылы өтеп алады. Дегенмен, Қазақстанның ауыл

шаруашылығында қалыптасқан жағдайларда өсімдік шаруашылығындағы

міндетті сақтандыру саласында заңнамалық базаның бар болуына қарамастан,

аталған институттың әрекеті жеткілікті дәрежеде тиімді емес [142]:

1) тауарөндірушілер жергілікті атқарушы органдар мен ҚР АШМ

аумақтық басқарушы органдары қысымымен (келісім-шартқа отырмаса, ЖЖМ,

гербицид және т.б. мемлекет тарапынан жеңілдетілетін шаруаларға қажетті

құралдар берілмейді) 15 күн ішінде келісім-шартқа отырып, сақтандырушыға

бiр мезгiлде немесе шартта белгiленетiн тәртiппен мерзiмiн ұзартып төлеуі тиіс.

Біздің ойымызша, щаруалардың қаржылық жағдайы есепке алынбаған.

2) Заңда минималды және максималды тарифтар белгіленгенімен, көптеген

тауарөндірушілер астықтың күрделі шығынына ұшыраған жағдайда қаржылық

тәуекелдерге қарсы қажетті қорғау ала алмайтындығын түсінсе де, толық

жойылу кезінде ғана өтемақы алатындықтарын білгендіктен, қаржылық сыйақы

шығындарын азайту үшін шарттарды нормативті шығындардың минималды

деңгейімен құрады. Шығындар минималды тариф бойынша есептелетіндіктен,

келешектегі сақтандыру төлемдерін төлеуге жеткілікті резервтер құрылмайды.

3) тауарөндірушілер өндіріс технологиясын жетілдіруге ұмтылмайды, егін

егуде агротехнологиялар сақталмайды, ауа-райы жағдайларының қарапайым

бұзылуының өзінде астық шығындары туындайды. Сонымен қатар, егістік

жерлерді паспорттау жүзеге аспайтындықтан, яғни қарастырылп отырған

учаскеде қандай дақылдарды өсіруге болатындығы туралы мәліметтер жоқ

болғандықтан, сақтанушы да шаруаның агротехнологияларды сақтамағанын

дұрыс анықтай алмайды. Әрі, сақтандыру сомасы астықтың құны есебінде

анықталатындықтан, егін шығып келе жатқан кезде астықтың жойылуы кезінде

а/ш тауарөндірушілер сақтандыру төлемдері көлемін ұлғайту мақсатында

сақтандыру жағдайының орын алғандығын жасырып қалуы мүмкін.

Шаруа егістікте астық өсіп шықпайтындығын біле тұра, шартқа отыратын

жағдайлар да көптеп кездеседі. Сақтандырушы агрошараларға мониторинг

жүргізудің нақты құралдарының жоқтығынан, нақты шығындарды анықтап,

бұзақылықтарды көрсете алмайды. Шаруа уақытылы егін екпеген болса да,

сақтандыру шартын құруға міндетті болып табылады.

4) Э.ғ.д. Т.Есиркеповтың пікірінше, заң тауарөндірушілер мүдделерін

қорғауға емес, сақтандырушы компаниялардың қызығушылықтарын қорғауға

бағытталған. Шаруаларға қарағанда сақтандырушылар артықшылыққа ие

болуын соңғы жылдары сотқа жүгінулерінің көбейіп кетуінен байқауға болады.

Бұл жерде қолдағы барлық құралдармен көптеген шаруашылықтарда бұзылған

құқықтарды қорғауға қабілетті сауатты мамандардың жоқтығы, сот

инстанцияларына жүгіну үшін қаражаттардың жоқтығы, сонымен қатар,

сақтандыру қызметін қадағалайтын инспекцияардың өз қызметтерін дұрыс

атқармауы сақтандырудың тиімді болуына кері әсер етеді.

5) Қазақстанда әкімшілік үрдістеді жеңілдетіп, кәсіпкерлік және кәсіби

қызмет субъектілерінің өзін-өзі реттеуін дамытумен байланысты қоғамдық

қатынастарды реттеу мақсатында «Өзін-өзі реттеу туралы» ҚР Заңы қызмет

145

етеді. Өзіндік реттеу негізінде құрылған ұйымдардың қызығушылықтарын

үшінші адамдардың алдында қорғаудың әдісі болып ӨСҚ табылады. Соңғы

уақытта ӨСҚ қызметін қадағалаудың жоқтығынан және олар сақтандыру

полистерінің құнын төмендете алатындықтан, тауарөндірушілер мүліктерін

сақтандыру компанияларына емес, соларға сеніп тапсыру жиі кездеседі. Қазіргі

уақытта сақтандыру нарығының 70% ӨСҚ-на тиесілі екендігі, жалпы

сақтандыру нарығының беделін түсіріп отыр.

Бұл заңға сәйкес, шаруалар тұтынушылық кооперативке бірігіп,

сақтандыру шартында көзделген сатып алу сомасы шегiнде қарыз алуға,

сақтандыру сыйлықақыларын төлеуге қарыз алуға құқылы болғандықтан,

тартымды. ӨСҚ лицензиялауға жатпайды. Бірақ, егістерді міндетті

сақтандыруды жеңілдету мақсатында қабылданған заңның да кемшіліктері

жетерлік. Жергілікті атқарушы органдар дақылдардың түрлері бойынша

табиғи-климаттық аймақтар бөлігіндегі тиісті аумақта егіс жұмыстардың

басталуы мен аяқталуының оңтайлы мерзімдерін белгілейді. Осы мерзім

аяқталғаннан кейін 15 күн ішінде шаруа шартқа отырып, сақтандыру жағдайы

орын алған кезде, барлық қажетті шарттарды сақтаған болса, шығындарын

толық немесе ішінара жабады. Мысалы, толық жойылу 100 га, ал нормативті

шығындар бойынша гектарына 3 457 теңгеге сақтандырылған болса,

сақтандыру төлемі 345 700 теңге құрайды. Ал ішінара жойылу кезінде 100 га-

дан 3 тонна өнім алынған болса, 1 тоннаның құны – 40 000 теңге, сонда 1 га-ға

1 200 теңге табыс есептеледі (3*40 000/100). Ішінара жойылудағы шығын

көлемі 225 700 теңге ((3457-1200)*100) құрайды.

Заңға сәйкес, толық жойылу кезінде сақтандыру төлемдері 10 күн ішінде,

ал ішінара жойылуда егін жиналған соң, 1-3 ай аралығында төленеді. Қоғам

сақтандыру төлемдерін жасағаннан кейін мемлекеттен 50% мемлекеттік қолдау

түрінде қаражат алады. Құрылған ӨСҚ-ның классикалық сақтандырудан басты

артықшылығы - сол қоғам мүшелері өздері басқаратын, мүшелерінің мүдделері

үшін тиімді, сенімді, қымбат емес сақтандыру құрылуы керек болғанымен, іс

жүзінде қоғам мүшелерінін жиналған қаражаттарды да, мемлекеттен алынған

төлемді де сол қоғам басшылығындағы адамдардың қолында кетеді.

Шаруалар Заң мен қоғамның жарғысына сәйкес, қоғам мүшелерiнiң жалпы

жиналысы белгiлеген мөлшерде қосымша жарналар төлеуге мiндеттi. Шаруалар

бір-бірінен өте алшақ орналасқандықтан, басшылық барлығын

ақпараттандырмай, өздері қабылдаған шешімді тек аудандық газетке

жариялауы мүмкін. Осылай шаруалар өздері алған сақтандыру төлемдерін сол

қоғамға қайта төлеп беруге міндетті болып шығады. Қолайсыз табиғи-

климаттық жағдайдың орын алуынан өнім алмаған шаруа, егін егу мен міндетті

сақтандыруға қаражаты жоқ болып шығады. Бұл жерде мемлекеттік қолдауды

жеке шаруалар емес, қоғамның көріп отырғаны белгілі. Қоғам қызметі ҰБ

тарпынан қадағаланбайды және резервтерді құру немесе минималды

капиталдың бар болуы бойынша талаптарға жауап бермейді.

Сонымен қатар, олар сыйақылардың минималды мөлшерле-мелерін сақтау

бойынша талаптарға да жауап бермейтіндіктен, сақтандыру компаниялары

әділетсіз бәсекеге түсіп отыр. 2010 ж. Ақтөбе облысында ӨСҚ-ның

146

шығындарын жабу үшін жергілікті бюджеттен қаржы бөлінген. Осындай

сақтандыру саласының субъектілері өз міндеттемелерін орындай алмауынан,

жалпы сақтандыру саласының беделі зиян тиюде. Сонымен қатар, ӨСҚ

жұмыскерлерінің де кәсіби біліктіліктері төмен екені белгілі.

6) Жалпы сақтандыру саласындағы кәсіби біліктілік мәселесі өте өткір.

Қазақстанда сақтандыру саласында білім беру дамымаған, сондықтан да

мамандардың жетіспеушілігі тұрақты түрде байқалады. Сонымен қатар, а/ш

тәуекелдердің ерекшелігі сақтандырушылардың штатында а/ш дақылдарды

өсіру бойынша мамандардың бар болуын талап етеді. Бұның барығы қосымша

қаржы шағындарын қажет еткенімен лайықты қайтарымы болмай отыр. Бұл да

нарықтан ойыншылардың кетуінің себебі болып табылады.

7) «Коммеск-Өмір» СК» АҚ басқарма басшысы В.Акеньевтің пікірінше,

өсімдік шаруашылығындағы сақтандыруға сақтандырушылар жоғары

қызығушылық танытпайды, Қазақстан тәуекелге бейім егіншілік аймағында

орналасқандықтан, сала залалдығы 90% болжауға болады. Орташа жылдық

құрғақшылық 40% тең (5-тен 2), ал батыста 60% жетеді (5-тен 3). Қолайсыз

табиғат құбылыстарының жиілігінен құрғақшылық пен жауын-шашын

алқаптардың кең көлеміне әсер етіп, шаруашылықтар жапа шегіп,

сақтандырушылар көп шығын көтереді. Сондықтан. дақылдарды сақтандыру -

Қазақстандағы міндетті сақтандырудың 9 түрінің мейілінше пайдалысы. Қазіргі

таңда салада қызмет еткен 6 сақтандырушының 2-уі ғана қалды (14 ӨСҚ).

Заңнамаға сәйкес сақтандыру жағдайлары туындаған кезде жасалатын

төлемдердің 50% мемлекет өтеп беруі тиіс болғанымен, сақтандыру

саласындағы төлемдері жоғары болғандықтан, сала рентабельдігі төмен [143].

Мемлекеттің сақтандыру төлемдерінің 50% өтеп беру механизмі тиімсіз

(сақтандырушылар шығындарды дұрыс бағалауға ынтасыз немесе сақтандыру

төлемдерін жоғарылату үшін сақтанушымен келісімге келуіне жол беріледі).

Мемлекеттің араласуына қарамастан, сақтандыру сыйақыларының

мөлшері нақты шығындар мен әкімшілік ету шығындарын жаппайды.

Заңның қызмет ету кезеңдерінде лицензиясы бар сақтандыру компа-

ниялары қомақты қаржы шығындарын көтергендіктен, 2004 ж. 7 болса, 2010 ж.

– 6, 2015 ж. – 2:«Казахинстрах» АҚ мен «Астық сақтандыру компаниясы» АҚ,

сонымен қатар 22 өзара сақтандыру қоғамдары (2013 ж. - 16) қызмет етед.

Төмендегі кестеде келтірілген қаржылық көрсеткіштер соңғы 6 жылда

сақтандырушылардың қызығушылықтарының төмендегенін көрсетеді (кесте 1).

Бүгінде Қазақстанда 81% егіс алқаптары сақтандырумен қамтылған (кесте 69).

Кесте 56 – Міндетті сақтандырудың негізгі көрсеткіштері

Көрсеткіштер 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Сақтандыру шарттары

саны, дана 7 188 6 871 3 897 4 044 3 194 1 755

Сақтандыру сыйақылары,

мың теңге 519 015 460 565 411 386 479 386 482 485 394 312

Сақтандыру төлемдері,

мың теңге 841 731 221 683 942 251 308 594 1 065 762 157 995

Залалдық, % 162.18 48.13 228.83 64.37 220.89 40.06

147

2014 ж. тексеріске уақытша мораторий жарияланғандықтан, шаруа қызмет-

терін қадағалау мүмкін болмаған. Сондықтан, ҚР АШМ мәліметтеріне сай,

шаруалардың жоғарыда аталған мерзімде шартқа отырмауынан жоспар

юойынша -74% болуы керек егістер, іс жүзінде – 66.3% құраған [69].

Байқап отырғанымыздай, Қазақстанда дақылдарды міндетті сақтандыруға

қатысатын үш жақтың да талаптары сақталмайды. Құрғақшылық және басқа да

табиғи климаттық жағдайлардың кесірінен барлық жұмыскерлердің минималды

өтем ақымен қамсыздандыру механизін жүзеге асыру арқылы әлеуметтік

мәселелердің шешімін табу үшін енгізген сақтандыру дұрыс жүзеге аспауда.

Жалпы тауарөндірушілердің арасында бағдарлама қолдау таппаған. 2009

ж. Қазақстанда Деректер базасын қалыптастыру мен жүргізу жөнінде ұйым

құрылғанмен, жалпы сақтандыру саласының жағдайын зерттеп, дұрыс бағалау

үшін статистика деректерінің жоқтығы және нарықтағы компаниялардың өздері

туралы ақпараттарды жария етуге дайын еместігі әсер етеді.

Агросақтандырудың әлемдік тәжірибесінде (АҚШ, Канада, Испанияда

қолданылатын сақтандырудың тиімді модельдерінде) тәуекелдерді сақтандыру

жүйесіндегі мемлекеттік қатысу сақтандыру сыйақысын субсидиялау,

мемлекеттік қайтсақтандыру кепілдемелерін ұсыну арқылы жүзеге асады.

Кесте 57 - Сақтандыру нарығының замауи жағдайы

Көрсеткіштер 2013 2014 2014/2013, %

Сақтандыру компаниялары мен ӨСҚ жалпы аумағы,

мың га

14 525 11 716.5 80.6

Шарттар саны, дана 14 525 12 484 85.9

Сақтандыруға тиесілі аумақтағы үлесі, % 74% 66.3% -7.7

Сақтандыру сыйақысы, млрд теңге 1.1 1.0 0.1

Сақтандыру сомасы, млрд теңге 51 47 4

Табиғи құбылыстарға ұшыраған егістер, мың га 163.4 322.2 197.2

толық жойылуы, мың га 89.8 146.2 162,8

Ішінара жойылуы, мың га 73.6 176.0 102.4

Барлық сақтандырылған аумақтағы үлесі, % 1.3 7.4 +6.1

Сақтандыру компаниялары мен ӨСҚ тауар-

өндірушіге жасаған сақтандыру төлемі, млрд теңге

0.6 1.6 2.6 есе

Ескерту – [69] деректері негізінде құрастырылған

Бүгінде міндетті сақтандыру механизмінің кемшіліктері мемлекеттің

қаржы-несие саясатында шаруалардың қажеттіліктеріне барынша сай келетін

жаңа, түбегейлі ықпалдар қажеттігін тұдырды. Сақтандыру жүйесі қайта

сақтандыру жүргізуге мүмкіндік бермейді. Бюджеттік қаражаттардың мақсатты

жұмсалуы үшін сақтандыруда төлемдерді емес, сақтанушы сақтандырушыға

төлейтін сақтандыру сыйақыларын субсидиялау арқылы жүзеге асуы керек.

Сондықтан да, қазіргі уақытта талқыға түсіп жатқан ұсыныс – тәуекелдерді

қайта сақтандыру. Ол шауалар жасап отырған жарналарды мемлекеттік агенттің

өтеп беруін қарастырады. Мысалы, сақтандыру сыйақысы 70 теңге болса, оның

25% шаруа, қалғанын мемлекеттік агент төлейді. Бұл жерде сақтандыру

компаниясының шотына, мысалы, 30% түседі де, қалғаны сақтандыру қорына

148

түседі. Шаруа сақтандыру жағдайына тап келгенде сақтандыру компаниясы

өзінің 30%, қалғанын мемлекет төлейді [144].

Қазақстанда сақтандыру төлемдерін кепілдендіру қорын құру

жоспарлануда. Оған сәйкес, сақтандырушылар жинаған сақтандыру

сыйақыларының жартысын (өңір мен сақтандыру тәуекеліне байланысты) қорға

аударады. Сақтандырушының қажетті соманы төлеуге ақша қаражаты жетпеген

жағдайда қор сақтандырушыға аударады. Ол шаруаға қажетті төлемдерді

кепілдендіріп, барынша салмақты сома болады деп күтілуде.

Кесте 58 – Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру

Жыл

Шарт-

тар

саны,

дана

Егіс

көлемі, га

Сақтанды-

рылған

аумақ, га

Сақтан

дыруме

н

қамтыл

ған, %

Сақтан-

дыру

сыйақысы

, мың

теңге

Сақтандыр

у сомасы,

мың теңге

СК мен

ӨСқ

төлеген

төлемдер,

мың теңге

2004 ... ... ... ... ... ... ...

2005 19 008 ... 10 454 200 ... 898 607 34 372 458 1 064 870

2006 13 619 15 506 267 9 078 610 59 % 684 722 26 650 054 477 670

2007 25 446 15 547 430 12 119 581 78 % 997 392 34 796 059 700 538

2008 33 957 17 173 600 14 460 541 84 % 1 093 232 46 644 737 1 743 242

2009 32 165 18 279 300 14 979 250 82 % 1 114 366 52 902 505 1 507 916

2010 17 389 18 770 878 12 767 398 68 % 1 083 615 47 594 787 3 258 953

2011 17 740 18 264 323 13 755 599 75 % 956 796 47 989 427 355 095

2012 14 830 18 767 720 14 103 266 75 % 939 152 56 902 492 3 339 289

2013 15 260 17 254 850 12 945 434 75 % 1 108 663 51 314 583 509 049

Барл

ығы

189

414 139 564 368 114 663 879 8 876 546 399 167 101 12 956 622

Ескерту – [142] негізінде автор құрастырған

Шаруашылықтар барынша жоғары өндірістік нәтижелерге қол жеткізуі

үшін жекелеген дақылдарды сақтандыру және мал басының қысқарумен

байланысты шығындарды өтеуден әрбір шаруашылықтағы өндірістің жалпы

соңғы нәтижесін сақтандыруға өту қажет, сонда өнім өндіруден бастап оны

өткізуге дейінгі кезеңдердің барлығын сақтандыруға мүмкіншілік болады [145].

Қалыптасқан мәселені шешуде тауарөндірушілерді сақтандыру

саласындағы қалыптасқан жағдайды және отандық және шетелдік тәжірибені

назарға ала отырып келесіден шығу керек [142]:

1) Қазіргі күнде сақтандыру дақылдардың 4 түрі бойынша жүзеге асады:

дәнді дақылдар, майлы дақылдар, қант қызылшасы, мақта. Бірақ

сақтандыралатын дақылдардың тізімін кейткен жөн. Әсіресе, әртараптандыру

саясаты жүргізіліп жатқандықтан, көкөніс-бақша, картоп және мал азықтық

дақылдарды сақтандыруға қосқан жөн.

2) Сақтандыру саласындағы құқықтық қатынастарды жөнге келтіру үшін

өздеріне тиесілі мүлікке шын мәнінде жауапкершілікпен қарайтын

тауарөндірушілерге жеңілдіктер жүйесі мен олардың мүліктерін сақтандыруға

белсенді қатысатын сақтандыру компанияларына салықтық жеңілдіктерді

қарастыру үшін аграрлық, сақтандыру заңнамасын, оның ішінде

149

тауарөндірушілерді мемлекеттік баждардан босатуды қарастырып,

арбитраждық соттар қызметін реттейтін заңнаманы жетілдіру керек [146].

А/ш тауарөндірушілерге жеңілдіктер жүйесіне шаруалар сақтандыру

шарттарын ұзақмерзімгі құратын болса, қарастырылатын сыйақы көлемдерін

төмендетуді жатқызуға болады. «Өзара сақтандыру туралы» ҚР Заңынан

«қосымша жарналар төлеуге мiндеттi» дегенді, сонымен қатар «қосымша

жарналар енгiзу жөнiндегi субсидиарлық жауапкершiлiгi» дегенді алу қажет.

3) Сақтандыру саласы мамандарының айтуынша, қазіргі уақытта ҚР

АШМ ұсынысы бойынша сақтандыру сомасын есептептеуді тек бір әдіс

бойынша жүргізген дұрыс. Сақтандыру төлемдерін төлеудің шетелдік

тәжірибесін, оның нәтижелерін, тиімділігін талдай отырып, минималды табыс

алуды қамсыздандыратын (орташа 3 жыл бойынша) тауарөндірушілердің

табыстарын сақтандырудың әдістемесі ұсынылады. Ол үшін а/ш дақылдардың

егіс алқаптары, сақтандыру келісім-шартын құрудың алдындағы 3 жыл ішінде

қалыптасқан орташа түсімділіктен және сәйкес жылдағы әрбір дақыл бойынша

есепелген балжамды бағалардан шыға отырып, астықтың сақтандыру құны

анықталады [147]. А/ш тауарөндірушілердің сақтандыру сыйақыларын жалпы

табысың 5% деңгейінде орнату және оның 50% (2.5%) төленеді. Төленетін

сақтандыру өтемақы көлемі сақтандырылған дақыл түсімділігінің қол жеткен

деңгейіне тәуелді, яғни жер иеленушілердің залалын анықтаған кезде ағымдық

түсімділікті оның соңғы 3 жылдағы орташа мәнімен салыстарады.

Сақтандыру тарифтары облыс деңгейінде есептеледі. Тарифтар қолайсыз

табиғат жағдайларының туындау жиілігіне байланысты табиғи-климаттық

аймақтар бойынша нақты деңгейленіп, аудан тіпті жекелеген тауарөндірушілер

деңгейінде актуарлық есептер негізінде есептелгені жөн [148].

Ішінара жойылған кезде бағалауды егісте астықты жинамай тұрып жүргізу

керек. Сақтандыру төлемдерін есептеу үшін а/ш дақылдардың бағалары әрбір

аудандағы жекелеген дақылдың алдыңғы кезеңдегі бағалары негізінде алдын

ала келісіліп, шартта көрсетілуі керек. Сақтандырумен қамту деңгейін а/ш

тауарөндірушілердің нақты қажеттілігі мен оның төлем қабілеттілігінен шыға

отырып, анықтау қажет. Сондықтан, нормативті шығындарды, өңірлік орташа

түсімділікті жабатын және төлем қабілетілігі төмен жеке-леген а/ш

тауарөндірушілердің міндетті түрде сақтандыруға тек егіндерінің белгілі бір

бөлігін ғана (мысалы, 50% кем емес) сақтандыруға мүмкіндік берген жөн.

4) Сақтандыру бұзақылықтарың алдын алу мақсатында Заңға

сақтандырушылардың сақтанушының агротехнологияларды сақтауын талап ете

алуын, яғни егістіктерді паспорттауды енгізу қажет. Ірі сақтандырушы

агротехнологиялардың сақталуын объективті мониторг негізінде (әуекосмостық

суреттер негізінде) тексеруіне мүмкіндік жасау керек [149]. Заңда түсімділік

төмендеуінің қандай деңгейінде сақтандыру іске қосылатыны анықталуы керек.

Сонымен қатар, фермерлердің агротехнологияларды сақтаудағы

жауапкершілігін арттыру үшін франшиза түсінігін енгізу керек (сақтандырушы

жауапкершілік көтермейтін минималды шығын). Міндетті сақтандырудан

жоғары залалды аудандырды (Ақтөбе мен БҚО) алып тастау керек, немесе

оларға қатысты субсидиялаудың басқа механизмін қарастыру қажет.

150

5) ӨСҚ қатысты әділетсіз бәсеке мәселесінің шешімі ретінде сақтандыруды

тек АҚ ретінде құрылған, лицензиясы бар, жеңілдетілген тарифтарды қолда-

натын сақтандыру компанияларының жүзеге асырғаны дұрыс. Не болмаса, ҚР

АШМ ӨСҚ-ның қызметтеріне ешқандай ықпал ете алмайтындықтан, ҚР

Ұлттық банкінің қаржылық қадағалау агенттігі тарапынан қажетті деңгейде

қадағаланатын, бақыланатын болуы қажет. Сонымен қатар, Қазақстанда

сақтандыру нарығы қатысушыларының кәсіби біліктілігін көтеріп, солидарлық

жауапкершілікті енгізу үшін өзін өзі реттейтін ұйымды енгізу қажет-тілігі туды.

Кәсіби жауапкершілік пен жұмыс сапасын арттыру үшін өзін-өзі реттейтін

ұйымдар кәсіби білім деңгейлерін аттестациялау сұрақтарын шешіп, міндетті

түрде халықаралық кәсіби ұйымдарға мүше болуларын талап ету қажет.

6) Шығындарды бағалауды мейілінше аз шығынды ету қажет. Мысалы,

комиссияға сақтандырушы, сақтанышы және тәуелсіз арбитр ғана кіргені жөн.

Сақтандырудың құнын төмендету және агентік комиссияларды төмендету

мақсатында сақтандыру тауарларын сатудың балама арналарын және

шаруаларға а/ш тәуекелдерді сақтандырудың экономикалық тиімділігін

түсіндіру үшін оқыту шараларын жүргізу жүйесін қарастыру қажет.

7) Қазақстанның сақтандырушылар ассоциациясы ұсынғандай, мемлекет

үшін стратегиялық болып табылатын салаларда, оның ішінде ауыл

шаруашылығында жартылай мемлекеттік бақылау болуы керек.

Қазіргі а/ш өндірістегі сақтандырудың тармақталған нормативті-құқықтық

актілерінің орнына аграрлық құқық аясында «Ауылшаруашылық өндірісті

сақтандыруды құқықтық реттеу» кешенді институтын құруды қажет [148].

Жалпы, агросақтандыруда әкімшілік әдістердің орнына, ынталандырушы

әдістерді қолданған жөн. Балама ретінде, кейбір ғалымдар агросақтандыру

ерікті болатын жүйе ұсынады [149]. Біздің ойымызша, ерікті сақтандыру

нарықтық жағдайларға сай келіп, республиканың жекелеген өңірлері

ерекшеліктерін ескіруге мүмкіндік бергенімен, қазіргі уақытта, сақтандыру

міндетті болуы керек. Бүгінде қазақстандық ауыл үшін сақтандыру қалыпты

жайтқа айналмады. Көптеген шаруалардың қаржылық жағдайлары қанағат-

танарлық емес, әрі ауыл тұрғындары саладағы барлық тәуекелдерді мемлекетік

органдардың шешуі міндеті деп есептейтін түсінігі қалыптасқан.

Қорыта айтқанда, ауыл шаруашылығындағы міндетті сақтандыру

жүйесінің жетілмегендігі қаржыландыру қаупін арттырып, несие ресурстарына

қол жетімділікті төмендетеді. Көптеген шаруалардың қаржылық жағдайы

сақтандыру төлемдерін төлеуге мүмкіндік бермейді. Заңды тұлға мәртебесі бар

агроқұрылымдар үшін дақылдарды табиғи сипаттағы алапат дүлейлерден

міндетті сақтандыру түрлерін қолдану аясын кеңейтуге, сонымен қатар,

лицензиялаудың жаңа тиімді қағидаттарын енгізуге мүмкіндік беретін сақтан-

дыру технологияларын пайдалану бойынша мемлекеттің нақты ықпал ету және

бақылау нысандарын (тарифтік үстемелер, стандарттар, заңнамалық актілер)

анықтауға жаңа ғылыми-әдістемелік ықпалдар қажет. Шаруашылық жүргiзушi

субъектiлер мен шаруларды қатерлерден қорғаудың тиiмдi тетігi және ұзақ-

мерзiмдi ішкі инвестициялардың көзi ретiнде белсендi пайдаланатын, сонымен

қатар, сақтандыру жүйесiнiң әлеуетi республика экономикасын тұрақты дамыту

151

тетiктерiнiң бiрi ретiнде пайдалануға болатын қазiргi заманғы ұлттық

сақтандыру индустриясын қалыптастыру қажет.

Ауылшаруашылық тауарөндірушілерге салық салу. Салық салу

аумағындағы теориялық бастамалар ең алғаш Еуропада XVIII ғ. соңында пайда

болды. Шотландық экономист, философ А.Смит құрастырған оның негізгі

қағидаттары әлі күнге дейін өзінің маңызынан айырылған жоқ.

1.01.2015 ж. ҚР салық жүйесінде 13 салық, мемлекеттік баж, 6 түрлі төлем,

10 түрлі төлемақы қызмет етеді. Қазақстан мен шетелдегі салық жүктемесін

салыстыратын болсақ, дамыған елдерде табыс салығы 30-40% шеңберінде

тербеледі, Қазақстанда – 20%, ал а/ш тауарөндіруші табыстарына (бюджеттік

субсидиялар) салық 10% мөлшерлемемен салынады.

Қазақстанда қазіргі уақыттағы бюджетке төлемдер, негізінен, ҚҚС

есебінен түседі (орташа соңғы 5 жылдағы үлесі - 53.5%). Ауыл

шаруашылығында оның үлесі жоғары болғанымен, жалпы экономика салалары

құрылымында – 1.6% ғана құрайды. Салынатын айналым бойынша бюджетке

төленуге міндетті ҚҚС, өткізілген тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасы мен

алынған тауарларға төленуге міндетті ҚҚС сомасының айырымымен

анықталады. 2000-2014 жж. арасында ҚҚС 28%-дан 12% дейін 4 рет

төмендетілген (дамыған елдерде ҚҚС – 10-20%). Осылайша, кәсіпорын тауарды

сатқанда қалыптасқан құнға салықты қосып, оны өтеп алады. Тауарлардың іс

жүзіндегі айналымы салықтық төлемдермен тығыз байланысты, салықтың

барлық ауыртпашылығы соңғы тұтынушыға жүктеледі. Осы күнге дейінге ҚҚС

салу реті АӨК ұдайы өндіріс үдерісіне де кері ықпал етті. Салық төлемейтін

жеке тұлғалардан, ШФҚ-на шикізатты сатып алып оны заңды тұлғаларға қайта

сату кезінде дайындаушылар барлық айналымнан салық төледі. Нәтижесінде

өңдеушілер мен дайындаушылардың соңғы өнімі қымбаттап, олардың бәсекеге

қабілеттіліктері төмендейді. Өңдеуші кәсіпорындардың таза табыстарының көбі

салыққа төленеді. Бұл өндіріс пен айналым салаларындағы пропорциялардың

бұзылуына, бағалардың инфляциялық өсуіне, өз кезегінде АӨК өніміне деген

сұраныстың төмендеуіне алып келеді, әрі шикізат мен материалдар қымбаттап,

өндіріс тежелгендіктен, ұсыныс та азаяды.

ШФҚ АСР біреуін дербес таңдай алғанымен, оның жеке меншік немесе

жер пайдалану құқықтарындағы алқаптың жиынтық алаңы заңмен белгіленген

аумақтарға сай келсе, олар ШФҚ үшін АСР қолданады.Ресейде Бірегей а/ш

салығын таңдау үшін а/ш тауарөндірушілердің өнім өткізуден тапқан

табыстары кемінде 70% құрауы тиіс (салық мөлшерлемесі 6%), ал Беларусьте

50% кем болмауы тиіс (салық мөлшерлемесі 1%, бірақ олар 10%

мөлшерлемемен ҚҚС төлейді) [151]. Беларусьте мемлекетік тіркеуден өткеннен

соң ШФҚ 3 жыл бойы барлық салық түрлерінен босатылады.

ШФҚ үшін АСР бiрыңғай жер салығын (БЖС) төлеу негiзiнде бюджетпен

есеп айырысудың ерекше тәртiбiн көздейдi. Егістік бойынша БЖС есептеу жер

учаскелерінің жиынтық бағалау құнына жер учаскелерінің жиынтық ауданын

негізге ала отырып, жүргізіледі (салық мөлшерлемесі 0.6% артық емес):

БЖС есептеу жер учаскелерінің жиынтық бағалау құнына 0.2%

мөлшерлемесін қолдану арқылы жүргізіледі. Жер учаскесін иеленудің нақты

152

кезеңі үшін жер учаскесін бағалау құны жер учаскесін бағалау құнын он екіге

бөлу және жер учаскесін иеленудің нақты кезеңі айларының санына көбейту

жолымен айқындалады. Салық органдарының мәліметтеріне сай, 2014 ж. БЖС

төлеушілер саны 125.4 мың ШФҚ құраған (оларда жұмыс істейтіндер саны

476.2 мың ада)- бюджетке 4.1 млрд теңге төленген,

ҚР АШМ мәліметтеріне сай, елде жеке меншіктегі жалпы көлемі 6.8 млн

га құрайтын 18 мың жер учаскелері игерілмей бос жатыр. Осыған сәйкес, жер

салығы мөлшерлемелерін 5 есеге, пайдаланылмай жатқан жерлерге салынатын

жер салығы мөлшерлемесін 10 есеге дейін арттыруға мүмкіндік берілген жөн.

Бірақ бұл БЖС негізінде АСР қолданатын ШФҚ қатысты емес. БЖС

төлеушiлер әрбiр қызметкер, сондай-ақ ШФҚ басшысы мен кәмелетке толған

мүшелерi үшiн республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және АЕК-тің

20% мөлшерлемесі бойынша әлеуметтiк салық сомасын ай сайын есептейді.

Шетелдерде әлеуметтік салық – 8-40% болса, Қазақстанда – 11%, ал жалпыға

бірдей тәртіп бойынша салық төлейтін а/ш тауарөндіруші үшін 6.5%.

Төлем көзінен ұсталатын салықтарды қоспағанда, жалпыға бірдей

белгіленген тәртіппен есептелген корпоративтік табыс салығы немесе жеке

табыс салығы, ҚҚС, әлеуметтік салық, мүлік салығы, көлік құралы салығы 70%

қысқарады. Есепке жатқызылатын ҚҚС есептi салық кезеңiнiң басында өсу

қорытындысымен қалыптасқан сомасының есепке жазылған салық сомасынан

асып түспесе ҚҚС 70% азайтылады, есептi салық кезеңiнiң басында өсу

қорытындысымен қалыптасқан ҚҚС артық болса, сол сома 70% азайтылуға

жатады (12% мөлшерлемемен төленеді).

Жеке кәсiпкердің өзiн қосқанда, кәсіпкерлікте 25 адам болып, табыс ең

төменгі жалақының 1400 еселенген мөлшерін құраса; заңды тұлғаларда 50 адам

болса және табысы ең төменгі жалақының 2800 еселенген мөлшерін құраса

оңайлатылған декларация негізіндегі АСР қолданады. Сонымен қатар, шағын

бизнес субъектiлерi жалпыға бiрдей белгiленген тәртiп; патент негiзiндегi АСР;

оңайлатылған декларация негiзiндегi АСР біреуін таңдауға құқылы.

Салықтарды оңайлатылған декларация негізінде есептеуді салық төлеуші

салық салу объектiсiне есептi салық кезеңiнде 3% мөлшерлемені қолдану

арқылы дербес жүргiзедi. Егер есепті кезеңнің қорытындылары бойынша

қызметкерлердiң орташа айлық жалақысы ең төмен жалақының, жеке

кәсiпкерлерде кемiнде 2 еселенген, заңды тұлғаларда кемiнде 2.5 еселенген

мөлшерін құраса, салық сомасы қызметкерлердiң орташа тiзiмдiк санын негiзге

ала отырып, әрбiр қызметкер үшiн салық сомасының 1.5% мөлшерiндегi сомаға

азайтылады. Оңайлатылған декларация негізінде АСР қолданатын заңды

тұлғалар корпоративтік табыс салығын есептейді және төлейді. Патент немесе

оңайлатылған декларация негізінде шағын бизнес субъектілері үшін АСР

қолданатын жеке кәсіпкерлер жеке табыс салығын есептеуді жүргізеді. Жеке

кәсіпкерлер мен оңайлатылған декларация негізінде АСР қолданатын заңды

тұлғалар 0.5% мөлшерлемесі бойынша мүлік салығын есептейді.

Қазақстандағы а/ш кәсіпорындарға салық жүктемесі 4%, ШФҚ-на – 0.8%,

а/ш тауарөндірушілерге 2.5%. А/ш өнімдерді экспорттаушылардың кәсіпкерлік

қызметтерінің теңдей шарттарын қалыптастыру үшін ЕАЭО елдерінде ҚҚС

153

қайтарып бері үдерісін жетілдіру қажет. Бұл салық мөлшерлемелерін

унификациялау елдердің экспорттық қызметіндегі әлеуетті қатысушалар санын

кеңейтіп, қатысушы елдердің экспорттаушы-кәсіпорындары санын өсіреді.

Қолданыстағы салық жүйесінің тұрақсыздығы, салық мөлшерлемелері

көлемін, салықтардың саны, берілетін жеңілдіктер мен артықшылықтарды

үнемі қайта қараулар, бір салықты басқасына алмастыру ауыл шаруашылығы

саласына отандық және шетелдік инвестициялардың келуіне кері ықпал ететін

факторлар қатарына еніп отыр. Салық заңнамасының осындай кемшіліктері

болмаса, мемлекеттің а/ш тауарөндірушілерді қолдаудағы фискалдық саясаты

жақсы нәтижелер беруде. Салық жүйесін жетілдіру баяу іске асатын құбылыс,

себебі бюджетке түсетін салық түсімдерін жедел қысқарту мүмкін емес.

Келешектегі салық салу механизмі қазіргіге қарағанда экономиканың мақсатты

параметрлерін есепке алуы тиіс – ресурсүнемдеу, өндірістің инновациялық-

инвестициялық типіне өту, импорталмастыру және өмір сүрудің жаңа сапасын

қалыптастыру. Ол үшін ауылда кәсіпкерлік белсенділікті ынталандырып,

инвестициялық саясат тиімділігін арттырып, экономикадағы ұдайы өндіріс

үдерістерін қалпына келтіру мақсатында нақты инвестициялық қызмет

бағыттарын анықтып, институционалдық қайта құрылымдау қажет:

- тиімді нарықтық құралдар мен мемлекеттің реттеу әдістерін тиімді

үйлестіру арқылы заманауи шаруашылық қағидаттарын қабылдау;

- мемлекеттік, өңірлік деңгейлерде бюджеттен қаржы бөлу негізінде

аграрлық саланы мемлекеттік қолдаудың тиімділігін қамтамасыз ету;

- мемлекеттік инвестициялық менеджменттің тиімді жүйесін

қалыптастыру, оның ішінде ұзақ және қысқа мерзімдік басымды

инвестициялық бағдарламалардың бағыттарын анықтау;

- инвестициялық саланы алдын ала мониторингтеу және мемлекеттік

реттеу құралдары арқылы жедел реттеу;

- өнеркәсіптік-қаржы кешендерін қалыптастыру мақсатында АӨК

салаларын, жалпы және ғылымды қажетсінетін машинажасауды қайта

құрылымдау;

- инвестициялық үдерістерді реттейтін нормативті-құқықтық базаны

жетілдіру;

- құнды қағаздар нарығының дамуы мен жинақтардың инвестицияларға

трансформациялануының тиімді жүйесін құруға мемлекет тарапынан

ықпалдасу;

- банк саласының қаржы ресурстарының инвестициялық бағдарлануын

күшейту мақсатында ЕДБ қайта ұйымдастыру;

- өндіріс саласына бағытталған инвестицияларды кепілдендірудің тиімді

жүйесін құру бойынша жұмысты жалғастыру;

- кәсіпорындардың инвестициялық салымдар үшін өзіндік қаражаттарын

ұлғайту үшін амортизациялық саясатты жетілдіру;

- субсидияларды бөлу механизмдерін жетілдіру бойынша жұмысты

жалғастыру (әлемдік стандарт талаптарына жауап беретін мал шаруа-

шылықтарына азықтар өндірісі кезінде құрама азық өнеркәсібін субсидиялау);

154

- қосылған құны жоғары экспортқа бағдарланған отандық өнім өндірісі

мен өңделу дәрежесі жоғары отандық өнімнің өткізу инфрақұрылымдарын

қалыптастыру мақсатында бәсекеге қабілетті өндіріске қазақстандық

активтердің салынуын, сыртқы нарықтардағы өндірістік құрылымдармен

кооперациялық байланыстарды кеңейтуді мемлекеттік несиелендіруді

жандандыру маңызды, оның ішінде а/ш шикізатты өңдеу бойынша қайта

құрылған кәсіпорындар үшін төмен пайыздармен ортамерзімді және

ұзақмерзімді жеңілдетілген несиелендіру жүйелерін құру;

- халықаралық бірігулер мен а/ш өнімдерді өңдеу бойынша бірлескен

кәсіпорындарға қатысатын өңдеу кәсіпорындарын 3 жыл мезімге дейін салық

салудан босату, ал өңдеу өндірістерінің басымды даму бағыттары болып

үкіметпен анықталған бағдарламалар аясына шетелдік капитал қатысатын,

әлемдік нарыққа экспорттау үшін өнім өндіретін өңдеу кәсіпорындарын 5 жыл

мезімге дейін салық салудан босату және субсидиялау;

- үкіметпен басымды деп танылған бағдарламалар аясында өңдеу

өнеркәсіптерінің кәсіпорындарын импортық құрал-жабдықты пайдалануының 3

жылы бойы мүлік салығынан, кедендік баж салығынан босату.

- түсімділік болмаған жылдары салық мөлшерлемелерін төмендету;

- өңдеу өнеркәсібінің өз өнімін экспортқа шығаратын кәсіпорындарына

мемлекет тарапынан маркетингтік-ақпараттық қолдау көрсету, аталған

кәсіпорындарың халықаралық жәрмеңкелерге, көрмелерге, жарнамалық іс-

шараларға қатысуына көмек көрсетуді жетілдіру;

- мемлекет тарапынан өндіруші-зауыттардың қызметтері, құрал-

жабдықтарды жеткізу шарттары туралы толық ақпараттарды қамтитын,

техника, құрал-жабдық үлгілері, жарнамалық проспекттердің халықаралық

каталогтарымен қамтамасыз етуде орталықтандырылған көмек көрсету;

- инвестициялық белсенділікті жандандыру үшін мемлекеттік және жеке

инвестицияларды оңтайлы пайдалану;

- дотация мен субсидиялардан өзге мемлекеттік қолдауға жеңілдікті

салық салу, несиелендіру, сақтандыру, сонымен қатар баға құру аумағындағы

мемлекеттік реттеу режимдерін қамтуы қажет.

- қызмет етіп тұрған а/ш өндірісті субсидиялау жүйесіне қатысты ғылыми

әзірлемелер мен алдыңғы қатарлы агротехнологияларды енгізуді қамтамасыз

ететін, ал ол, өз кезегінде, салынған құралдардың қайтарымын 2-3 есеге дейін

арттыруға мүмкіндік беретін тауарөндірушілерді қолдауға басты назар аударуға

көшу үшін аграрлық бюджеттік саясатты қайта құру қажет.

Ұсынылған шаралар негізінде нарықтық қатынастар дамуының кепілі

ретіндегі мемлекеттің ролі артып; бөлінген бюджетттік құралдардың орнымен

жұмсалуына бақылау күшейіп; әлемдік нарық ережелері мен ДСҰ-ның

талаптарына жауап беретін, бәсекеге қабілетті а/ш өнімін өндіретін АӨК-ді

мемлекеттік қолдау саясаты іске асуы мүмкін.

Қазақстанның ЕАЭО пен ДСҰ мүше болуы – ауыл шаруашылығының

жаңа, сапалы даму деңгейге өтуінің, оның әлемдік азық-түлік нарығында өз

жағдайларын жақсартуының нақты мүмкіндігі. Сондықтан, қажетті мемлекеттік

инвестицияларды тартып, жылдық 2-4% несие желілерін ұйымдастырып,

155

аграрлық ғылым мен ветеринарлық және т.б. инфрақұрылымды қалпына

келтіру арқылы қолдағы барды ірілендіріп, жаңа жоғарытехнологиялық

шаруашылықтарды құрып қана АӨК жаңа даму жолына түсіруге болады.

Ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігін арттырудың факторы -

инновациялық даму. Н.Ә. Назарбаев «Еңбек өнімділігін қазіргі 24.5 мың

доллардан 126 мың долларға көтеріп, 5 есеге арттыру керек» деген міндетін

қойған. «Экономикада ІЖӨ-нің жыл сайынғы өсімін 4%-дан түсірмеу

жоспарлануда. Жалпы ІЖӨ көлеміндегі инвестициялар көлемін қазіргі 18%-дан

30%-ға жеткізу керек. Экономиканың ғылымды қажет ететін моделін ендіру

Қазақстанның экспорттық әлеуетіндегі шикізаттық емес өнімінің үлесін 70%

дейін арттыруды мақсат етеді». Ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімдігі, көп

жағдайда, МТП сапалы және сандық құрамы және а/ш дақылдар мен

малдардың өнімділігін арттыруға мүмкіндік беретін су-, энергия- және

ресурсүнемдеуші технологияларды пайдаланумен анықталады.

А/ш кәсіпорындардың инновациялық әлеуетіне жасалған талдау

инновациялар жеткіліксіз көлемде енгізіліп, жаңғыртушылық үдерістер баяу

жүретіндіктен, отандық кәсіпорындарға жаңа технологияларды енгізу

қажеттігін көрсетті. АӨК әлеуеті түбегейлі жаңғыртусыз негізгі өндірістік

қорлардың тозуы және қолданыстағы технологиялардың прогрессивті ескіруі

нәтижесінде азая беретін болады, ал ол өнімі өндірісі өсуін елеулі түрде

тежейді. АӨК индустриялануы техникалық жабдықтандыруды ұлғайту,

ғылыми негізделген агротехнологияларды сақтау, инновациялық әзірлемелерді

енгізу арқылы жүзеге асуы мүмкін. Инновациялық қызметтің жай-күйі кез

келген мемлекеттің қоғамы мен экономикасы дамуының маңызды индикаторы.

Жетекші елдердегі ЖІӨ құрылымында жаңа және жетілдірілген

технологиялардың үлесі жоғары, әрі әртүрлі есептеулер бойынша өнеркәсіптік

өндірістің 75-100% өсімі инновациялардың нәтижесінде жүзеге асады [152].

Инновациялық сала, атап айтқанда аграрлық саладағы артта қалушылықты

жеңу үшін мемлекетттік инновациялық саясатқа инновациялық дамудың

әлемдік тәжірибесін, отандық экономиканың әлеуметтік-экономикалық және

ғылыми-техникалық даму қарқындарын, оның инновациялық әлеуетін терең

талдауға негізделген кешенділік пен жүйелілік сипатын беру қажет [153].

Соңғы жылдар ішінде инновацияларға деген қызығушылық артып, Үкімет

деңгейінде шаралар, оның ішінде бірнеше заңнамалық актілер қабылданды

(«Жеке кәсіпкерлік туралы, 2006ж., «Лицензиялау туралы», 2007ж., «Ғылым

туралы», 2011ж., «Индустриалды-инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау

туралы», 2012 жылы жалпыны қамтитын экономикалық прагматизмді

сипаттайтын, экономикалық саясаттың жаңа бағытын құруға бағдарланған

«Казақстан - 2050» Стратегиясы да пайдалылық, инвестициялардың қайтарымы

және бәсекеге қабілеттілікке негізделеді. Республикадағы инновациялық

белсенді кәсіпорындар саны жылдан жылға өсуде (2015 ж. 2014 ж.

салыстырғанда 45.7% өскен). Дегенмен, ынталандыру шараларына қарамастан,

кәсіпорындар ғылыми-зерттеушілік, конструкторлық әзірлемелермен айналыс-

пайды, қаржы құралдарын инновацияларды сатып алуға жұмсамайды.

156

Сурет 31 – Республикадағы инновациялық-белсенді кәсіпорындар үлесі

Сарапшылардың пікірінше, 10 жыл уақыт ішінде-ақ қазіргі қолданыстағы

технологиялардың шамамен 80% ескіреді, егер уақытылы жаңа білімдерді

игеру үдерісіне кіріспейтін болса, өнім өндірісі бәсекеге қабілетсіз болады.

Сондықтан да, ғылымға үлкен рөл беріледі. Қазіргі заманғы бәсекелік күресте

жаңашылдыққа, жаңаруға деген қабілет анықтаушы болып отыр. Фирма сапа

сияқты, жаңашылдықтарды да, жүйелі сипаттама етіп жасауы қажет: түбегейлі

негіздері өзгеріп, оңтайлы ұйымдастыруға, білім мен ақпаратқа негізделген

фирмаға ауысу қажет. Оқыту бәсекелік күрес факторы болып, ал жылдам

үйрене алатын ұйымдар өз бәсекелестерін басып оза алады. Д.Стоунхаус [154]

пікірі бойынша, ұйым өз тұтынушыларын, дистрибьюторларын, бәсекелестерін,

технологияларды т.б. танып-білуге ұмтылуы керек.

Ғылым жетістіктеріне, жаңа технологиялық шешімдерге негізделген

экономикалық өсу өндірістің салалық құрылымын жетілдіруге едеуір серпіліс

беріп, еңбек өнімділігі мен өнім сапасының артуына алып келеді [155]. Әлемдік

тәжірбие көрсетіп отырғандай, нақты бір ұлттың бәсекеге қабілеттілігі оның

өнеркәсібінің жаңашылдыққа алғырлығы мен жаңғыру қабілетіне байланысты

болады. Дамыған индустриялы елдерде технология, құрал-жабдық, кадр

дайындау және өндiрiстердi ұйымдастыруды қамтитын жаңа бiлiмдерге ІЖӨ

өсiмiнiң 80-95% дейiн келедi [156].

Қазіргі күнде Қазақстанның алдында дамыған елдердің шикізат көзі

есебінен шығу және жоғары әртараптандырылған экономиканы қалыптастыру

деген екі міндет тұр. Ең алдымен, шикізат тауарларын өндіруден ішкі және

сыртқы нарықта бәсекеге түсе алатын дайын өнім өндіруге ауысу керек.

Өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етпей, тек экономиканың

әртараптандыру арқылы орташа дамыған Еуропа елдерінің тұрғындары

өмірінің сапасы мен экономикасының даму деңгейіне жету деген әлеуметтік-

экономикалық мақсатты жүзеге асыру мүмкін емес. Статистикалық

мәліметтерге сай, республикадағы кәсіпорындардың инновациялық белсенділігі

соңғы жылдары 3-4% деңгейінде тербеледі, бұл дамыған елдермен

салыстырғанда төмен (Германиялардағы белсенді компаниялар үлесі 80%,

АҚШ, Швеция, Италия және Францияда 50%, Ресейде - 10%).

Сурет 32 – Әртүрлі елдердегі технологиялық инновацияларды жүзеге

асыратын компаниялардың үлес салмағы

2,3 3,4 4,8 4,8 4 4 4,3 5,7 5,7 4,8 5,48,1

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

157

А/ш өндірістегі еңбек өнімділігі – 1.1 млн теңге. Бір а/ш кәсіпорынға

келетін жалпы өнім – 73.4 млн теңге, ШФҚ - 4.3 млн теңге, үй шаруашылығы –

0.7 млн теңге. Бұл жерде ЖШ ауыл шаруашылығының ЖІӨ-нің 45%

өндіретіндігіне қарамастан, бір шаруашылыққа келетін шығарылым өте төмен.

Ал, ғылыми-техникалық жаңалықтар мен ақпараттар секілді қуаты мықты

нарық игерімеген. Бұл, бір жағынан, мемлекеттік басқару органдарының

жеткіліксіз назар аударуы және шағын ғылыми-техникалық бизнес саласын

қамтамасыз ететін құқықтық актілердің жоқтығы, екінші жағынан, ғылыми

саланы қаржыландырудың барлық көлемін өздерінде шоғырландырып отырған

мемлекеттік ҒЗИ-дың монополиясымен байланысты. Нәтижесінде, бұл ғылым

мен инновациядағы мемлекеттік саланың монополизмі мен материалдық

саладағы енгізу құрылымдарының жоқтығына алып келді.

Кесте 59 - Өнеркәсіп салалары бойынша кәсіпорындардың инновациялық

белсенділігінің деңгейі, %

Өнеркәсіп салалары Инновациялық кәсіпорындардың үлесі, %

Өңдеу өнеркәсібі, оның ішінде 10.9

тамақ өнімдерін өндіру 11.4

сусындар өндіру 15.6

темекі өнімдерін өндіру 33.3

тоқыма өнімдерін өндіру 9.6

киім өндіру 7.8

ағаш өнімдерін өндіру 4.3

Ескерту – [157] деректері негізінде құрастырылған

Ауыл шаруашылығындағы нағыз бәсекелік артықшылықтар инновациялық

қызметтің технологиялық, техникалық, селекциялық, ұйымдық-экономикалық

секілді негізгі бағыттары бойынша қалыптасуы керек. Олардың біріккен

ықпалы аграрлық еңбек өнімділігі мен еңбек ақының артуына алып келеді.

Дегенмен, АӨК-нің салалық инновациялық жүйелерін ұйымдастырудағы негізі

ерекшеліктердің бірі – оның жалпы технологиялық дамудың ұлттық жүйесінен

салыстырмалы түбегейлі дербестігі. Яғни, аграрлық салада міндеттерді

анықтау, ресурстарды бөлу және нәтижелерді басқаруды қамтитын өзіндік

инновациялық орта жұмыс жасайды. Мұндай жағдай АӨК-нің азық-түлік

қауіпсіздігі мен мемлекет тәуелсіздігін қамтамасыз етудегі ерекше

маңыздылығынан өзге ерекшеліктеріне байланысты, оның ішінде еңбек

өнімділігінің ауылдық жерлерде тұратын халықтың басым бөлігінің әл-ауқаты

деңгейіне тікелей әсері; алған білімді тәжірибеде қолданудың салыстырмалы

дәстүрлілігі мен қол жетімділігі (металлургия, немесе мұнай-газ

салаларындағыдай технологиялық іске асыруға ауқымды капитал шығындары

қажет емес); шетелдік тиімді технологияларды трансферттеу мүмкіндігі

шектеулі: түрлі аймақтарда ҒЗЖ нәтижелерін өндіріске енгізу қосымша

зерттеулер жүргізуді қажет ететіндіктен, барлық аймақтарға бірдей

«стандартты шешімдерді» қабылдау мүмкін емес.

Инновациялық белсенділік төмендігінің негізгі себептері:

158

1) жеке тұлға ретінде өз қызметтерін жүргізіп отырған жеке кәсіпкерлер

мен ШФҚ басшыларының саны елдегі жалпы қызмет етіп тұрған шағын

кәсіпкерлік субъектілерінің 2/3 құрайды. Дегенмен жеке кәсіпкерлер мен

шаруалардың өнім өткізуден түскен табыстарының төмендігі олардың еңбек

өнімділігінің жоғары еместігін көрсетеді. Әрі өз қызметін тоқтатқан шағын

кәіпорындардың жанында қайтадан құрылатын шағын кәсіпорын сандарының

қысқару беталысы байқалады. Бұл жерде тіркелген барлық кәсіпорындардың

жартысы ғана экономикалық қызмет істеп тұрған болып табылады.

1) ЕБРР және бүкіл Әлемдік Банк жүргізген зерттеу мәліметтеріне сай,

агроқұрылымдардың 50% астамы қаржылық көмектің әртүрлеріне қол-

жетімділіктің шектеулілігін сезінеді (ҒЗЖ қаржыландырудың ақталмаған төмен

деңгейі). Республика бойынша орындалған ҒЗЖ-дың көлемі 69.3 млрд теңге, ол

ІЖӨ-нің 0.17%, Ресейде бұл көрсеткіш – 1.7%, Еуроодақ пен АҚШ-та бұл

көрсеткіштер жоғары -13-17% құрайды. Ол техникалық құралдар құнының

қымбаттауына, ұзақмерзімді инвестиция тартудың рентабельсіз болуына алып

келеді. Шағын кәсіпорындардың балансында тұрған негізгі құралдар құны

республика нарығында қызмет ететін барлық субъектілердің негізгі

құралдардың жалпы құнының 4% құрайды. Шағын кәсіпорындарының қормен

жарақтандырылу деңгейінің төмендігі кепілдік базаны кеңейтіп, несиелендіруді

ұлғайтуға мүмкіншілік бермейді. Ол саланың жеткіліксіз әртараптануы мен

жергілікті фермерлердің бәсекеге қабілетсіздігін анықтайды.

2) аграрлық саланың өнім өндірісіне жетекші технологияларды енгізудің

төмен қарқындарын, өңдеу қуаттарының жеткіліксіз жүктелуін жақсарту үшін

бөлінетін бюджеттік қаражаттар дұрыс игерілмейді;

3) әзірлемелерді енгізетін желілер және ғылыми мекемелердің өндіріс

кәсіпорынымен жеткілікті қарым-қатынас орнатпайды;

4) ғылыми қызметкерлердің еңбек ақысының төмендігінен, ғылымға

жастардың келуі өте төмен, ол ғылыми мектептердің сабақтастығын және

инновациялық технологияларға бағдарлануды қамтамасыз етпейді;

5) қазақтандық экономикадағы құрылымдық салалық пропорциялар. Ішкі

сұранысты ынталандырмайтын экономиканың экспорттық-шикізаттық

модельінің кесірінен қазақстандық компаниялардың инновациялық

белсенділікке деген ынталары жоқ деген пікір қалыптасқан.

Өнімдері ауысып отыратын жоғарытехнологиялық салалар

инновацияларға үлкен сұраныс танытады. Мұнай-газ секілді шикізаттық

компаниялар өзіндік ҒЗТКЖ дамуына ықпал ететіндігіне қарастан, шикізаттық

салалар онша бейім болмайды. Қазақстандағы азық-түлік және үдерістік

инновациялар бойынша инновациялық белсенділік 8.1%. Бұл ғылыми

әзірлемелер мен нәтижелерді коммерцияландыру деңгейінің төмендігін

дәлелдейді. Осыдан, макроортаның қалыптасқан жағдайын талдай отырып,

АӨК-де салалық инновациялық жүйелерді дамытудың негізгі бағыттары:

1) АӨК-нің барлық негізгі салаларын қамтуға мүмкіндік беретін

мультидисциплинарлық бағытқа бағдарлану. Дақылдардың жаңа сорттарын

енгізу, егіншіліктің дәстүрлі емес жүйелерін пайдалану, мал шаруашылығын

интенсивтендіру, ақпараттық технологияларды пайдалану және басқа да

159

әртүрлі ғылыми бағыттар бойынша жинақталған білімдерін жүйелендіру үшін

жаңа ғылыми мектептерді қалыптастыруға жағдай тұғызады. А/ш экология,

экономикалық даму, қызметтің басқа салаларына мультипликативті ықпал ету

сұрақтарымен байланыста қарастырылады.

2) Іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулер мен білімнің бір жүйеге

интеграциялануы. АӨК-нің дамыған салалық инновациялық жүйелерінде,

әдетте, мемлекеттік мекемелер іргелі зерттеулерде терең мамандандырылған, ал

қолданбалы зерттеулерді жеке ұйымдармен серіктестікте жүргізеді немесе

олардың әлеуметтік маңыздылығы жоғары болғанда дербес орындайды.

3) ҒЖТКЖ нәтижелерін коммерцияландыру және ресурстарды ішкі

әкімшіліктендіру тиімділігін арттырудың маңыздылығы артуда.

Технологияларды коммерцияландырудың құралдары мемлекеттік емес

көздерден ресурстар тартуға мүмкіндік беретін мемлекеттік-жекеменшік

серіктестігі қағидаттарына негізделеді.

4) Халықаралық ынтымақтастықты белсендендіру. Әлемдегі аграрлық

бейіндегі жетекші ғылыми ұйымдар зерттеулерінің басым бөлігін шетелдік

ұйымдармен әріптестікте жүргізеді (мәселен, INRA жарияланымдарының 40%

жуығы халықаралық). Технологиялық күрделі мәселелерді шешуде жаңа әдіс-

темелерді меңгеруге, биоматериалдардың жаңа үлгілерін енгізуге, ресурстарды

біріктіріп қаржыландыру арқылы оларды үнемдеуге мүмкіндік беретін

консорциумдары құрылады, әртүрлі елдерден зерттеушілер тартылады.

Дамыған елдерде АӨК инновациялық жүйесін мемлекет пен жеке ұйымдар

бірлесе, немесе толық жеке сектор (АҚШ, Германия, Франция, т.б. елдердегі

кейбір дақыл түрлерін селекцияландыру) қаржыландырады. Мемлекет

тарапынан қаржыландырылатын басым зерттеу бағыттары, әдетте, іргелі

сипатта болады. Мұнда мемлекет қолданбалы ғылым тиімділігін арттыру үшін

алдымен, іргелі ғылымды дамыту арқылы негіз қалау қажеттігін көздейді. АӨК-

нің инновациялық жүйелері даму жолындағы елдерде көбіне еңбек өнімділігін

арттыруға бағытталған қолданбалы ғылыми зерттеулер басымдылыққа ие.

Талдау нәтижелері бойынша аграрлық зерттеу басымдылықтарын құру

бойынша шетелдік тәжірибенің келесі негізгі аспектілерін көрсетуге болады:

1) а/ш өндірістің қазіргі құрылымына бағдарлану – басымдылықтар АӨК

қалыптасқан ерекшеліктеріне сай және тұрақтылығын арттыруды мақсат етеді.

2) мақсатты ғылыми-аналитикалық зерттеулер негізінде басымдықтарды

құру – технологиялық болжау. Ғылыми зерттеу басымдылықтарын жалпы ауыл

шаруашылығының даму бағыты тұрғысынан қарастыру.

3) ауыл шаруашылығының тұрақтылығын және өнімнің бәсекеге

қабілеттілігін қамтамасыз етуге бағытталған зерттеулердің айқын

басымдылығы - өнімділікті арттыру, түрлі аурулар мен зиянкестерден болатын

ысырапты азайту, өнім сапасын арттыру тұрғысынын қарастыру.

4) а/ш проблематикасын қоршаған ортаны қорғау тұрғысынан,

агротехнологияларды топырақ қабатының, су ресурстарының, биологиялық

әртүрлілік күйіне әсерімен бірге қарастыру.

160

5) а/ш өнімдердің қауіпсіздігі саласындағы зерттеулер тағам қауіпсіздігі

стандарттарының күшейуі, тамақтанудағы өзгерісрке ұшырап отыратын

тұтынушылық талғамдар тұрғысынан қарастыру.

А/ш кәсіпорынның экономикалық тұрақтылығы мен қызметінің тиімділігін

арттырудың бір бағыты - өндірісті әртараптандыру [45]. Қазақстан үшін

әртараптандыру мен экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, егер а/ш

өндіріс пен өңдеу өнеркәсібінің жағдайын, ғылыми-техникалық әлеуетті,

инфрақұрылымдық жүйе сапасын, табыстардың шекті төмен деңгейін,

демографияның қауіпті жай-күйін, өткенді аңсау және т.б. факторларды есепке

алатын болсақ, күрделі міндет болып табылады.

Мемлекет тек жаңа өнім түрлерін өндіруді ұйымдастырып қана қоймай,

экономиканы түбірімен жаңғыртуы қажет, яғни өндірістің заманауи

технологиялары және әлемнің барлық дамыған елдері енген жаңа дәуір - қоғам

мен экономиканы индустриалияландырудан кейінгі дәуір ерекшеліктерін

назарға ала отырып, өндірістік аппаратын сапалы жаңартуы қажет. «Қазақстан-

2050» Стратегиясында ІЖӨ-де ғылымды қаржыландыру көлемінің өсімі 3%-дан

кем болмауын талап ететін жаңа жоғары технологиялық экономика салаларын

құру міндеті қойылған. Біздің ойымызша, мемлекет тарапынан инновациялық

қызметті ынталандырудағы маңызды шаралар:

1. Мемлекеттік қаржыландыруды жетілдірудің қажеттігі. Халықаралық

азық-түліктік саясатты зерттеу институтының (КГМСХИ) зерттеу нәтижелеріне

сай, ғылыми аграрлық зерттеулерге салынған мемлекеттік инвестициялар басқа

салым түрлеріне қарағанда барынша жоғары қайтарым алып келеді. АҚШ АШ

Департаментінің Экономикалық ғылыми-зерттеу қызметінің (United States

Departament of Agriculture, Economic Reserch Service) зерттеу нәтижелері

бойынша ауыл шаруашылығындағы ғылыми-техникалық қызмет пен еңбек

өнімділігіне салынған инвестициялар көлемі арасындағы тікелей тәуелділік

барынша анық байқалатындығы дәлелденген. Әртүрлі елдердегі мемлекет

тарапынан аграрлық зерттеулерді қаржыландыру көлемі экономиканың даму

деңгейіне тәуелді. Әдетте бұл шама АӨК жалпы шығарылымының 1%-нан

(АҚШ, ЕО елдері) 3%-на (Австралия) дейін құрайды.

Сурет 33 - Инновациялық үдерістерді белсендірудегі мемлекеттік шаралар

Жалпы алғанда макродеңгейдегі инновациялық үдерістердің белсендірілуі

үшін ұсынылып отырған мемлекеттік шаралар кешені микродеңгейге

- құқықтық қамтамасыз ету;

- монополияға қарсы реттеу;

- халықаралық ынтымақтастық

және технологиялар трансферті.

- жоспарлау мен болжау;

- бағдарламалар мен стратегияларды

әзірлеу;

- ұлттық инновациялық жүйені құру.

- кадрларды дайындау;

- инфрақұрылымды дамыту;

- баға құру саясаты.

- салық салу;

- қаржыландыру мен

несиелендіру;

- инновациялық тәуекелдерді

сақтандыру.

КОМПОНЕНТ

161

ынталандырушы ықпал етеді. Мысалы, елдің ғылыми әлеуетін дамыту үшін

мемлекет ҒЗТКЖ әртүрлі деңгейлерде қаржыландырып отыруы қажет: грант

негізінде, жеке сектормен бірлесе отырып, субсидиялау, лизингтік және

бағдарламалық-мақсаттық қаржыландыру, төмендетілген мөлшерлемелер

бойынша несиелендіру және т.б. Бұл жерде ғылымды қажетсінетін салалардағы

қаржылық қорғау үшін мемлекеттік емес қаражаттарды тарту мақсатында

инновациялық тәуекелдер мен жоғарытехнологиялық компаниялардың қызмет

тәуекелдерін сақтандырудың тиімді механизмін құру маңызды.

Сурет 34 - Меншік нысандары бойынша зерттеулер орындайтын ұйымдар үлесі

Қазақстандағы инновациялық қызметті мемлекет ынталандырып отырады,

көптеген ҒЗЖ мемлекеттік зертханаларда орындалады. Дегенмен, 2010-2014

жж. аралығында мемлекеттік сектордағы инновациялық белсенділік жеке

сектордағы көрсеткіштерден 2.5 есе жоғары.

Сурет 35 – ҚР меншік насандары бойынша инновациялық-белсенді

кәсіпорындардың үлесі, %

2015 ж. инновацияларға барынша бейім, яғни инновация саласындағы

белсенділік деңгейі Қостанай обл. (13.6%), Қостанай обл. (13.6%), Жамбыл

обл.- (12.2%), СҚО (11.6%), Астана қ. (10.7%) жоғары болса, Маңғыстау обл. -

(3.4%), Алматы қ. (5.0%), БҚО (6.6%) белсенділік төмен. Бірақ, жасалған талдау

жалпы кәсіпорындар санының өсуімен қатар, белсенділіктің де өсіп

отырғандығын көрсетеді. Қазақстанда орта кәсіпорындарда инновациялық

белсенді кәсіпорындар саны 2013 ж. қарағанда төмендеген. Керісінше, шағын

бизнес саласында инновациялық белсенді кәсіпорындар саны 2.1 есеге артты.

2014 ж. ҒЗТКЖ-дағы жеке сектордың үлесі 40% құраған, ал Жапонияда

(78.5%), АҚШ (72.6%) ҒЗТКЖ үлкен бөлігін жеке сектор орындайды.

Қазіргі таңда өндіріске ғылыми әзірлемелерді енгізу сұрақтарына, сонымен

қатар, өңдеу саласы мен тамақ өнеркәсібін жүйелі ұйымдастыруға, ауыл

шаруашылығын автоматтандыруға, өңір аумақтарын оңтайлы дамытуға үлкен

мән беріледі. Мысалы, Қазақстанның әртүрлі облыстарында, оның ішінде,

2010 2011 2012 2013 2014 2015

кәсіпкерлік

сектор

мемлекеттік

сектор

коммерциялық

емес сектор

жоғары білім

беру секторы

4

5,4

5,7

4,5

4,9

5,2

9,8

11,1

9,8

9,2

12,3

14,8

2010

2011

2012

2013

2014

2015жеке меншік

мемлекеттік

меншік

162

Ақмола обл. соңғы 4 жылда бидайдың, ал Оңтүстік өңірлерде мақта

селекциясының әртүрлі тұқымдарының үлесі 70% өсті. Осылай, жыл сайын

мемлекеттік қолдаудың арқасында а/ш дақылдардың әртүрлі тұқымдары

егістеріне арналған жаңа ресурсүнемдеуші және инновациялық

технологияларды қолданатын егістіктер көлемдері ұлғаюда. Бұл жерде

селекцияның ең үздік нәтижелері а/ш дақылдар өндірісіне дереу енгізіледі.

Кесте 60 - Инновациялық белсенділік деңгейі, кәсіпорын көлемдері бойынша

шағын орта ірі

кәсіпо

рындар

саны,

бірлік

оның

ішінде,

инновация

лары

барлары,

бірлік

инновац

ия

саласын

дағы

белсенді

лік, %

кәсіпоры

ндар

саны,

бірлік

оның

ішінде,

инновация

лары

барлары,

бірлік

инновац

ия

саласын

дағы

белсенді

лік, %

кәсіпо

рындар

саны,

бірлік

оның

ішінде,

инновация

лары

барлары,

бірлік

инновац

ия

саласын

дағы

белсенді

лік, %

2013 17 485 692 4.0 3 164 663 21.0 1 421 419 29.5

2014 19 356 1 007 5.1 2 799 446 15.9 1 913 487 25.5

2015 26 912 1 485 5.5 2 832 503 17.8 2 040 597 29.3

2015/

2013

153.9 2.1 есе 89.5 75.8 143.6 142.5

Ескерту – [158] деректері негізінде құрастырылған

Инновациялық қызметтің инвестициялық құрамдасы ұлттық

инновациялық жүйенің одан арғы дамуында маңызды фактор. ҒЗТКЖ

жұмсалған шығындар жылдан жылға өсіп отыр: 2010 ж. салыстырғанда 87.9%,

2014 ж. салыстырғанда 17.7% өскен. Бірақ 2015 ж. ғылыми әзірлемелерді

қаржыландыру көлемі ауыл шаруашылығының жалпы көлемінің 0.15% құрады,

ол технологиялық дамыған елдермен салыстырғанда шамамен 10 есе төмен.

Жалпы ҒЗТКЖ шығындары құрылымында ішкі шығындардың үлесі –

80.0% құрайды. Қаржы құрылымында іргелі ғалымдардың үлесі – 22.8%,

қолданбалы ғалымдардың үлесі – 53.3%, тәжірибелік-конструкторлық

әзірлемелер – 23.8%. Ішкі шығындарды құрылымында а/ш ғалымдардың үлесі –

11.0%.

Кесте 61 – Республикадағы ҒЗТКЖ-ға жұмсалған қаржылар

Зерттеулер жұмсалған

шығындар, млн теңге

оның ішінде 2015 ж.

қатынасы,

% ішкі үлесі, % шығындар

үлесі,

%

2010 46 079.6 33 466.8 72.6 12 612.8 27.4 187.9

2011 58 716.0 43 351.6 73.8 15 364.3 26.2 147.4

2012 68 460.4 51 253.1 74.9 17 207.3 25.1 148.6

2013 73 949.9 61 672.7 83.4 12 277.2 16.6 160.5

2014 73 555.6 66 347.6 90.2 7 208.0 9.7 117.7

2015 86 572.9 69 302.9 80.0 17 270.0 20.0 100

Ескерту – [158] деректері негізінде құрастырылған

Шығындар құрылымында 2015 ж. 2010ж. салыстырғанда инновация

шығындары 2.7 есе өскен (2014 ж. қарағанда 50.7%), оның ішінде өзіндік

қаражаттардан қаржыландыру үлесі – 41.8%, республикалық бюджет – 4.2%.

163

Кесте 62 – Инновацияларға жұмсалған қаражаттар құрылымы, млн теңге

Жыл Инновацияларға

жұмсалған шығын

Респуб.

бюджет

Жергілікт

і бюджет

Өзіндік

қаражат

Шетелдік

инвест

Басқа да

қаражаттар

2010 235 501.7 5 516.6 44.2 219 441.9 2 177.9 8 321.1

2011 194 990.9 12 873.1 6 613.4 114 565.8 40 060.7 20 877.9

2012 325 639.3 37 402.9 1 273.9 153 425.0 8 155.4 125 382.1

2013 431 993.8 17 465.6 3 743.4 285 044.4 856.8 124 883.6

2014 434 602.5 37 543.6 2 102.9 256 071.9 3 537.2 135 346.8

2015 655 362.0 27 769.8 2 311.3 273 974.9 974.2 350 330.8

Ескерту – [158] деректері негізінде құрастырылған

Өткізілген инновациялық өнім көлемі 2014 ж. алдыңғы жылмен

салыстырғанда 7.9% өскенімен, 2015 ж. ол 35.1% төмендеген. Ұйым үшін жаңа

болып табылатын өнімдердің көлемі 43.8% өскенімен, нарық үшін жаңа болып

табылатын өнімдердің көлемі 11.6% төмендеген. 2015 ж. 2014 қарағанда 2

көрсеткіш, сәйкессінше 37.6%, 32.8% қысқарған. Бұл кәсіпорындардың

инновациялық белсенділігінің жеткіліксіз деңгейін көрсетеді.

Сурет 36 - Өткізілген инновациялық өнім барлығы

Бұл жерде, біріншіден, а/ш ғылымды қаржыландыру, екіншіден, аграрлық

ғылым бойынша ұлттық ғылыми кеңес құру сұрақтарын шешу қажет.

Кесте 63 - Қазақстанда ғылымға бөлінетін қаржылар

Көрсеткіштер 1991 1992 1993 2005 2010 2013 2014 2015

Жалпы ішкі өнім,

млрд теңге 85.91 1217.71 29.4 7 590.5 21 815.5 37 085.3 40 754.8 40 761.4

Ғылымға бөлінген

қаржы, млрд теңге 0.1501 2.1731 0.081 21.5 33.4 61.6 66.3 69.3

ЖІӨ

құрылымындағы

үлесі, % 0.17 0.17 0.27 0.28 0.15 0.16 0.16 0.17

Иннвациялық

беленділік, % ... ... ... 3.4 4.3 8.0 8.1 ...

Ескерту – [158] деректері негізінде құрастырылған

2016 ж. ҒЗЖ мен әзірлемелерді қаржыландырудың жалпы көлемінен тек

11.0% немесе 7.3 млрд теңге ғана бөлінеді. Инновацияларды аграрлық өндіріске

ендіріп, зерттеу нәтижелерін коммерциализациялау үшін бұл өте төмен.

2. Білім-ғылым-өндіріс байланысын тереңдету. Шетелдерде білім, ғылым

және өндіріс интеграциясы ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХІ ғ. басы аралығында

2013 2014 2015

Өткізілген инновациялық өнім көлемі, млн теңгенарық үшін жаңа болып табылатын өнімдер, млн теңгеұйым үшін жаңа болып табылатын өнімдер, млн теңге

164

қалыптасты. Интеграцияның апробациядан өткен модельдері өзінің

өміршеңдігін, келешекте де сұранысқа ие болатындығын көрсетті.

Ғаламдық бәсекелестiктiң күшеюі жағдайында АӨК-нің жұмыс механизмі

өзгергендіктен, кәсіпкерлердің нарық тегеурiнiне дер кезiнде пәрмендi жауап

беруі iскерлiк табыстың негiзi. Ол елдiң халықаралық қоғамдастықтағы беделiн

айғақтайтын басқарудың жаңа әдістерін құруды, оның ішінде аграрлық

секторды басқаруда түбегейлі микро-макро деңгейде өзгерістер енгізуді талап

етеді. Жаңа әлемдік тәртіп бойынша, а/ш өндіріске тек орындаушылар емес,

білікті жоғары мамандар қажет. Салада жұмыс күші, атап айтқанда,

гидромелиорация бойынша инженер, агроном, веттехниктер, ветдәрігер,

инженер-технолог, ғылыми кадрлар және басқарушы буын мамандарына,

экономика, менеджмент, маркетинг саласында сәйкес білім алған кадрлардың

жеткіліксіздігі мәселесі бар: 2014 ж. – 1 575 адам, 2015ж.- 2 240 адам, жалпы

2014-2016 жж. аралығында 6 456 адамға қажеттілік болған.

Ауыл шаруашылығы негізгі жұмыспен қамтушы сала, себебі

тұрғындардың едеуір бөлігі (43.3%) ауылдық жерлерде тұрады. 1990 ж. ЖІӨ

құрылымындағы а/ш өндірістің үлесі 30% кем болмаса (40 млрд доллар артық),

2015 ж. 4.8% екені белгілі (18 млрд доллар). 2014 ж. ауылдық аумақтарда

тұратын халық саны – 50% жақын болса, ол 1990 ж. шамамен 40% болған, яғни,

өндірістің едеуір төмендегеніне, ауыл тұрғындары деңгейінің төмендеуі

шамамен 11% құрады. Сондықтан да, сала әлеуетін пайдалану тиімділігін

арттырудың маңызды факторы уақыт пен кеңістік аясандағы кәсіпорындардың

бәсекеге қабілеттілігі деңгейін реттеу, яғни нарықтық қызметтерін адекватты

басқаруды қамтамасыз ету қажеттігі туындайды.

2015 ж. ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін 1.6 млн адамның шамамен

11% жоғары және аяқталмаған жоғары білімді бар және 30.5% - тек орта

кәсіптік білімді. Бұл көрсеткіш ШФҚ одан да төмен: қожалықтарда 131.0 мың

адам жұмыс істейді және сәйкесінше олардағы көрсеткіш 7.0% және 26%. Бұл

а/ш өнімнің көптеген тауарөндірушілерінің арнайы білімдері жоқ екендігін,

немесе олардың кәсіби машықтары ауыл шаруашылығының тек жекелеген, тар

мамандандырылған салаларында шоғарланғандығын көрсетеді. Бұл а/ш өндіріс

нәтижелеріне кері ықпал етеді. Сонымен қатар, аудан әкімдерінің соңғы

өткізілген сайлау нәтижелеріне сай, сайланған 2 454 басқарушының тек 501 а/ш

мамандары, 367 – экономистер, сәйкесінше, 20.4% және 14.5% құраған.

Объектілерді жекешелендіріп алған өнім өндірушілер (монополистер) тек

экономикалық пайданы көздегендіктен, ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейі

төмендеп, тұрғындардың әлеуметтік топтарының табыстары алшақтады [159].

Ауыл жастарының көптеп қалаларға кетуінен, «ауылдағы кадрлардың

қартаюы» мәселесіне алып келді. Республика халқының саны 17670.6 мың

адам, оның 7 604.0 (43%) ауылдық жерлерде тұрады. Соңғы 5 жылда

республика халқы 6.0% өскенімен, ауылдық жерлерде тұратын халық мүлдем

өспеген (0.7%). Соңғы 5 жылда 808 мың адам ауылдан көшіп кеткен (2013 ж.

салыстырғанда 30 мың). Тіркелген барлық жұмыссыздардың шамамен 42.9%

ауыл шаруашылығына келеді. Бұл аралықта жұмыспен қамтылған жастар 156

165

мың адамға қысқарған. Ауылдық еңбек ресурстарының қалаға көшуіне себеп -

өмір сүру жағдайларының қанағаттанармауы, ең алдымен, төмен табыстар.

Реформаға дейінгі жылдарда жұмыспен қамтылған тұрғындардың саны

тұрғындардың экономикалық белсенділер санына сай келетін. Жұмыспен

қамтылғандар құрылымында жалданбалы жұмыскерлер үлесі жоғары болған

(1991 ж. 95.8%). Реформаны жүзеге асыру барысында 1991 ж. 7389.5 мың

адамнан 1999 ж. 3354.2 адамға, яғни 2.2 есе қысқарды. Өздерін жұмыспен

қамтығандардың саны 2751.2 мың адамға өсті (1991 ж. 326.7 мың адам),

жұмыссыздар пайда болды. 2000 ж. бастап жұмыспен қамтылғандар саны

өскенімен, ауыл шаруашылығында мәселе толық шешілген жоқ. 2014 ж. барлық

жұмыспен қамтылғандар құрамында ауыл шаруашылығында 18.9% жұмыс

істейді, ол 2010 ж. салыстырғанда 30.0% төмен.

Жұмыспен қамтылған еңбек ресурстары құрылымында өз бетімен

жұмыспен қамтылу үлесі – 33.3% (2.7 млн адам). Олар ауылда тұрады және

табыстары жоғары емес. Жұмыспен қамтылғандар құрылымында экономи-

каның нақты секторының үлесі де төмен 2015 ж. өнеркәсіп, ауыл

шаруашылығы, құрылыс және транспорттық тасымалдау салаларының үлесі

18.8% (білім беру, денсаулық сақтау, мемлекеттік басқару салаларында

жоғары). Көп жағдайда, өз бетімен жұмыспен қамтылғандар әлеуметтік қолдау

мен қорғау саласына қатыспайды. Ауылдарға жас мамандарды тарту үшін 2009

ж. «Дипломмен ауылға» бағдарламасы іске қосылды. Мемлекеттік қолдауды

есепке алғанның өзінде мәселе қажетті деңгейде шешімін тапқан жоқ. ЖІӨ-

дағы сала үлесінің төмендеуі 2014 ж. жұмыспен қамтылған адам санының

өсуімен (шамамен 2 млн адам – Қазақстанның белсенді тұрғындарының 26%)

қатар келуде. Бұл еңбек шығыны артық екендігін көрсетеді, яғни инновациялық

технологиялар мен жаңа техниканың орнына адам еңбегін пайдалану жоғары.

Қазіргі кезде ШФҚ ауылдағы негізгі азық-түлікпен қамтушы ғана емес,

сондай-ақ, негізгі жұмыс орны, отбасының табыс көзі болып табылатындықтан,

ауылдық кәсіпкерлік – фермерлік іс - агробизнесті дамыту маңызды. Мемлекет

басшысының тапсырмасына сәйкес, өткен жылы рұқсат беру құжат-тарының

саны 34%-ға қысқартылды. Лицензияларды электрондық форматта беру,

мемлекеттік органдардың қадағалау-бақылау функциялары тізбесін қысқарту

арқылы рұқсаттарды тағы 30%-ға қысқартуды көздейтін заң жобасы әзірленді.

Тіркелген сәттен бастап 3 жыл бойы шағын бизнес субъектілеріне жоспарлы

тексерулер жүргізуге тыйым салуды енгізу, «тыйым салынбағанның барлығына

рұқсат беріледі» деген бизнестің толық еркіндігі қағидаты мен әкімшілік

кедергілерді азайтуға бағытталған басқа нормалар бекітілді.

АӨК белсенді жұмыспен қамтылуға «Жұмыспен қамтудың жол картасы-

2020» бағдарламасы оң ықпалын тигізді (нәтижесінде шамамен 9 мың жоба

жүзеге асты). Мысалы, дағдарыс жағдайында жүзеге асқан шаралар жұмыс-

сыздықты 2009 ж. 6.9%-дан 2012 ж. 5.5% түсірді. 2013 ж. АӨК 2 200 мың адам

жұмыспен қамтылған, олардың жалдамалылары – 650 мың адам (28%), өз

бетімен жұмыспен қамтылғандар – 1 550 мың адам (72%).

Жалпы мемлекет жалпы ұлттық қызығушылық мақсатында ауылдық

жерлерден тұрғындардың көшуін азайту үшін: қоғамда а/ш еңбекке, ауылдық

166

өмір сүру салтына, ауылда тұратын азаматтарға оң қатынас пен сыйлы көзқарас

қалыптастыру; ҒЗИ және әртүрлі меншік нысаны мен шаруашылық ету

түріндегі агроқұрылымдар арасында өзара пайдалы әріптестікке жағдай жасау;

инновациялық салалардағы менеджерлердің кәсіби біліктілігін арттыру

бағдарламаларын бірлесе анықтау; дамыған елдердің өндірістерімен танысып,

жаңа білім мен технологияларды үйрену үшін мамандарды жетекшi шетелдiк

ҒЗИ мен компанияларына тағылымдамаға жiберуді тәжiрибеге енгізген жөн;

инновациялық менеджмент пен тәуекел-менеджментке үйрету.

Аграрлық ЖОО түлектерінің өз мамандықтарына деген қызығушылықтары

мен олардың ауылдық жерлерде тұрақталып қалуының төмендігі білім беру

үдерісіне жастардың маман ретінде өзін-өзі іске асыруға деген ынталандыру

механизмдерін ендіру қажеттігін көрсетеді. Дамыған елдердің тәжірибесі елдің

бәсекеге қабілеттілігі ұлт білімділігінің жоғары деңгейі және қоғамның

инновациялық жоғары әлеуетімен анықталатындығын көрсетуде[160]. Мұндай

мемлекеттер елдердің ҒБИ-де білім және инновациялық даму деңгейлері

бойынша жоғары рейтингтерге ие болады [161].

3. Инновациялық инфрақұрылымды дамыту. Инфрақұрылымдық және

ресурстық қамтамасыз етуге халықтың көлік қызметтеріне қажеттілігін

қанағаттандыруға қабілетті көлік-коммуникация инфрақұрылымын озық дамы-

ту, фитосанитарлық, ветеринарлық салауаттылықты қамтамасыз ету, шаруа-

шылық жүргізу жағдайын жақсарту, дайындау-өткізу құрылымдары желісін

кеңейту арқылы өндіріс көлемін өсіруді ынталандыру және т.б. жатады.

Инфрақұрылымға тартылған инвестициялар елдегі ұлттық логистикалық

инновацияларға деген қызығушылықты арттырды. Әлемнің көптеген дамыған

елдеріне шағын бизнеске арнайы құрылымдар арқылы, мысалы шағын бизнес

істері бойынша Әкімшілік (АҚШ), шағын бизнесті сақтандыру-несиелендіру

Корпорациясы (Жапония), «Шағын және орта фирмалар үшін несиелер»

(Франция) жан-жақты қолдау көрсетіледі. Жапонияда, бюджеттің бұл

мақсаттарға жұмсалатын шығыны 2-3 млрд. доллар құрайды. Қазақстанда

компаниялардың инновациялық қызметін мемлекеттік реттеуге орталық

атқарушы органдар және министрліктер қатысады.

Республикадағы ақпараттық-кеңес берушілік қызметтерге өсіп отырған

қажеттіліктерді ескеріп, а/ш өндірістің өркениетті дамуы үшін мемлекет

қолдауымен білім, ақпарат, технолияларды тарату жүйесін құру қажет. Әлемдік

тәжірибеде білімдерді тарату жүйесі ауыл шаруашылығында технологиялық

дамуға қол жеткізу мен еңбек өнімділігін арттыру құралы болып табылады.

Әлемнің көптеген елдерінде ақпараттық-консультациялық қызметтер құру

экономикадағы жалпы депрессия мен ауыл шаруашылығының құлдырауы

кезеңінде қолға алынған және билік саланы дағдарыстық жағдайдан шығару

үшін реформалау мен жаңа механизмдерді іске қосуға күш-жігерді бұрған.

Қазақстанда Экстеншн қызметтерін, көбіне, ҒЗИ ұйымдастырады. 1998 ж.

облыстар мен аудандарда аймақтық бөлімдер желілеріне ие болған ұлттық

маркетингтік зерттеу орталығы жабылғаннан кейін, аграрлық нарық

субъектілерін ақпараттық-консультациялық және маркетингтік қамтамасыз

етуді дамыту мақсатында 2004 ж. «Қазагромаркетинг» ақпараттық-

167

маркетингтiк орталық құрылған. Сонымен қатар, «Ұлттық экспорт пен

инвестициялар бойынша агенттік «KAZNEX INVEST» АҚ жыл сайын отандық

тауарөндірушілерді шетелдердегі жәрмеңкелерге қатысуына жәрдемдесіп,

экспортқа қолдау көрсетуде. 2016 жылы бұл қызмет «Атамекен» ҚР ҰКП

құзіреттілігіне берілді [141]. Себебі Экстеншн («Extension» - кеңейту, тарату,

жалғастыру, дамыту) күрделі, көпдеңгейлі жүйе ретінде қарастырып, оның сала

дамуындағы маңызы мен орнын анықтау қажеттігі зор. Ең алғаш, 1840ж.

«University Extension» терминдері Англияда қолданылды. «Экстеншн» термині

тек білім беру қызметін сипаттау үшін ғана емес, оның мақсаты – өнімділікті

арттыру және зерттеу мекемелері әзірлеген жаңа инновациялық

технологияларды шаруалардың өндіріске кең ендіруіне бағдарланған жүйе.

Ауылдық кәсіпкерлер қолдарындағы жер ресурстарын рационалды

пайдаланып, тыңайтқыштар мен қорғау құралдарын тиімді қолданып, өз

алқаптары туралы толық ақпараттарға ие болуы керек. Мысалы, а/ш

алқаптарды тексеру үшін пилотсыз ұшу аппараттары (дрон) пайдалану

мәселелерді мерзімінде анықтап, оларды жоюдың жолдарын көрсетеді. Алматы

облысының пилоттық шаруашылықтарында а/ш алқаптарында қашықтан

тексеру жүргізіліп, Дақылдардың шыққанына ғана қарап, анықтау мүмкін

болмайтын 1 га жерден алынатын түсімділік болжанып, ол бұл жылы

жоспарланғанға қарағанда 30-50% төмен болатындығы анықталған [161].

Қашықтан тексеру көмегімен тәуекелділіктің басты параметрлері бойынша

тиімді шешімдер қабылдауға, кері факторларды төмендетуге, технологиялық

тәсілдерді уақытылы жүргізуге көмектесетін алқаптарды диагностикалау

карталары құрылады, нәтижесінде а/ш дақылдардың түсімділігі артады.

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қожалықтардың жартысы ақпарат пен

білім жетіспеушілігінен жабылады. Сондықтан, 50-ші жылдардан бастап

барлық дамыған елдерде коммерциялық және мемлекеттік қаржыландыру

есебінен де қызмет ететін консультациялық, инжинирингтік фирмалар желісі

дами бастады. Ұлыбритания, Германия, Голландия, Дания, Испания, Канада,

АҚШ-дағы қызметтердің ортақ қасиеті – олар құрылғаннан кезерінде

мемлекеттік болып, қызметтерді тегін көрсеткен.

Консультациялық қызметтер нарығы соңғы онжылдықта әлемде ең

жылдам дамушы болып табылады. Оның өсімі жылына 15-20% құрайды, ол

азық-түлік өнімдері өсу қарқынын 2-3 есе басып озады. Дамыған елдерде ірі

корпорациялардың басшылары да стратегиялық шешемдерді тәуелсіз

консультанттардың ұсыныстарына негізделе отырып қабылдайтын болған.

Шаруаларға технологияларды таратудың бірнеше жолдары бар.

Бірақ отандық ауыл шаруашылығының ерекшелігі дамыған елдерде

қалыптасқан білімдерді тарату тәжірибесін көшіруге мүмкіндік бермейтіндігін

есте сақтау қажет. Қазақстанда FAO – БҰҰ-ның азық-түліктік және а/ш ұйымы,

Икарда – Халықаралық құрғақ өңірлерде а/ш зерттеулерін жүргізу орталығы,

TACIS – ТМД елдерінде нарықық экономика мен деморатияны дамуыны ықпал

етуге арналған ЕО бағдарламасы, Орталық Азия мен Оңтүстік Кавказдың а/ш

ҒЗИ ассоциациясымен қатынас орнататын Экстеншн жүйесі құрылуы қажет.

168

Кесте 64 - Шаруаларға технологияларды тарату жолдары

Шаруашылық

типі Қолда бар білім

Өнім өндіріс үшін қажетті

технологиялар

Технологияларды

қолдану б/ша

шектеулер

Ұсақ (егістік жер

1000 га-дан,

оңтүсікте 2-10

га-дан аз)

Өте шектеулі.

Бұрын жаңа/жас

фермерлер ауыл

шаруашылығы-

мен

айналыспаған

Көп жағдайда қарапайым

агрономия ережелері мен

лайықты сорттарды сақтау

түсімділікті екі еселей

алады. Экстенсивті

технологиялар басым.

Ұсақ

шаруашылықтардың

жермен жұмыс істеу

үшін а/ш техникалары

қол жетімсіз..

Орта (егістік жер

солтүстікте

1000-5000 га,

оңтүстікте 10-

100 га)

Біраз бар.

Шаруашылыққта

а/ш бойынша

маман бар.

Кейбір

облыстарда

мамандар болады

Бейімделгіш сорттар мен

ресурстарды қолдану

кезінде түсімділікті

ұлғайтатын технологиялар.

Шаруашылықтар

технологияларды

ендіру үшін қажетті

техника мен құрал-

жабдыққа ие, бірақ

несие көздері қол

жетімсіз.

Ірі

(егістік жер

солтүстікте

>5000 га,

оңтүстікте >100

га-дан көп)

Бар. Нақты

облыстағы

мамандар

шаруашылықта

қызмет етеді.

Түсімділікті ұлғайтатын

және өндіріс шығындарын

төмендететін

технологиялар.

Жаңа машиналарға

инвестициялар талап

етпейтін технологияар

жылдам бейімделеді.

Ескерту – Дерек көздерін зерттеу негізінде автор құрастырған

Заманауи инновациялық білім беру жүйесінің ерекшелігі - білім беруді

тәжірибе қажеттіліктеріне байланыстыру және үздіксіз білім беруді қамтамасыз

ету, яғни жұмыскер өзінің еңбек қызметімен қатар, өмір бойы білім алуы қажет

және кез келген жұмыскер өзінің мансабында өндірістік қажеттіліктен шыға

отырып, қажетті білім мен дағдыларға үйренуі қажет. АӨК барлық басқару

органдары білімдерді таратудың замануи қызметін құру мен оларды қажетті

қаржылық, материалды-техникалық жағдайлармен қамтамасыз етуде

жауапкершілік алып, ресурстық әлеуеттерді интеграциялаулары қажет.

4. Бюджет қаражаттарын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету. Дағдарыс

жағдайы мен дағдарыстан кейінгі кезеңдерде ҚР Үкіметі ИИДМБ аясында

кәсіпорындардың индустриалды-инновациялық жобалардың көптеген санын

қыржыландыру жоспарланған. Ақша қаражаттарының жеткілікті игерілмеуі

кәсіпорындардың стратегиялық және жедел жоспарларын құру мен жүзеге

асыратын менеджерлер аппаратымен тікелей байланысты. ҒТП үнемі дамып

отыруы кәсіпорындардың қызметіне әсер етпей қоймайды. Кәсіпорын

инновацияларды қолға алған кезінде ұзақмерзімдік келешекке бағдарланады

және ортаның тербелісін есепке алады. Сондықтан да, стратегиялық және

инновациялық басқару арасында тікелей байланыс бар.

Заманауи әлемде білімдерге негізделген экономиканың пайда болуы

кәсіпорындарды басқаруды қиындатады. Lazanick пен O’Sullivan пікірінше,

корпоративтік басқарудың қажетті элементтері ресурстарды стратегиялық

бөлуді бақылау, сонымен қатар, кәсіпорындардың қаржылық міндеттемелеріне

қосылуы қажетті оқыту мен инновациялар болып табылады [162].

169

Білімдердің таратылуы және инновациялық технологиялар мен өндірісті

ұйымдастыру әдістерінің енгізілуі шаруашылық етудің кооперацияланған

әдістерінің енгізілуіне ықпал етеді, демек, маманданудың қатар дамуымен

жүретін өндірістің шоғырлануы өндіріс тиімділігін арттырып, отандық

тауарөндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыратын болады.

4.4. Кооперация – ғаламдық экономикалық үдерістердің

тұрақсыздығы жағдайында ҚР АӨК дамуының негізі

Тамақ өнімдерін тұтынудың қарқынды өсуі және бір уақытта су, жер,

отын-энергетика ресурстары тапшылығының артуымен қатар, әлем халқы өсуде

(2020 ж. қарай әлем халқы 7.6 млрд адам құрайды, яғни 2011 ж. салыстырғанда

600 млн адамға өседі деп болжанады). Әлемдік ауыл шаруашылығының

алдында тұрған негізгі міндет өндірісті 2050 ж. қарай 70% арттыру. 2050 ж.

дейінгі Қазақстанның стратегиялық даму басымдылықтарына сай, аграрлық

салаға интенсивті технологияларды ендіру, кешенді қайта жарақтандыру

байланысты үлкен міндеттер жүктелуде. Бүгінде Қазақстанның ауыл

шаруашылығы әртүрлі салалық және жалпымемлекеттік даму бағдарламалары

аясында ынталандыру механизмдерімен қолдау тапқан. Бірақ ол - нақты

мүмкіндіктердің емес, тек болжаулар саласы болуда.

Салада қазіргі таңда орын алып отырған негізгі мәселелер [163]:

1. Ауыл шаруашылығының жалпы шығарылымында шаруашылық етудің

ұсақ нысандары үлесі жоғары – өндіріс ұсақтауарлығы. 2015 ж. өндірілген

өнімнің негізгі көлемі 79.5% - ұсақ тауарлы шаруашылықтарға: ШФҚ мен ЖШ

тиесілі (Ресейде 55% - а/ш кәсіпорындарға тиесілі). Оның ішінде ШФҚ – 27%

ЖІӨ болса, олардың 40% а/ш мақсаттағы жер көлемі 10 га аспайды. 2015 ж.

елде 13 186 а/ш кәсіпорындар (оның 61.3% жұмыс істеп тұр), 184 608 ШФҚ

(96.1% жұмыс істеп тұр), 1 608 754 ЖШ тіркеуде болған.

Мал да, алқап та, ауылдық жерлерде тұратын адамдардың азық-түлік

өнімдеріне деген қажеттіліктері де осы олардың қосалқы шаруашылықтары

есебінен қанағаттандырылады. Нарық қызмет ету жағдайында экономикалық

механизмдердің негізгі элементтері мен тетіктерінің жетілмеуі, дайын

өнімдерді тарату жүйесінде интеграцияның дамымауы салдарынан, тауар

қозғалысы бәсеңдеп, кеңейтілген ұдайы өндіріс емес, қарапайым өндірісте

бәсеңдейді. Нарық жағдайында тауарөндірушілердің бірлескен өндіріс жүйесі,

бытыраңқы ұсақтауарлық өндіріске қарағанда басым түсетіні белгілі. Мысалы,

АҚШ-та небәрі 65 мың ірі фермалар (жалпы санынан 3.1%), олар

агромәдениеттің инновациялық тәсілдерін, заманауи техника мен

технологияларды кеңінен қолдануда.

Олар 15% егістік жерлерді иелене отырып (бір шаруашылыққа 1.2 мың га),

барлық жұмсалатын ресурстардың 40% пайдаланады, нарыққа 45% өнім

шығарады, таза фермерлік табыстың 67.3% алады. Ал 1.3 млн шағын фермалар

(жалпы санынан 63%) барлық жердің 17% иеленеді (орташа бір шаруашылыққа

67 га), сатып алынған ресурстардың 8.5% пайдаланады. Нарыққа небәрі 3.5%

тауарлы өнім шығарады. Олар ірі фермаларға қарағанда жерді және техниканы

4 есе, жұмыс күшін 7 есе нашар пайдаланады, әрі 3.4 млрд. доллар зиян шегуде.

170

2. Аграрлық секторда шаруашылық етуші субъектілер кұрамының өзгерісі

мемлекеттік және мемлекеттік емес жер пайдаланушылар арасында жерлердің

бөлінуін де өзгертті. Барлық а/ш жерлер бойынша 2014 ж. ШФҚ а/ш жерлердің

58.5%, яғни 93 099.0 га-дан 54 087.4 га пайдаланады, ал а/ш кәсіпорын

(мемлекеттік а/ш кәсіпорын) 38 443.3 га (41.5%) алқапта жұмыс істейді.

Соңғы жылдары егістік жерлер бойынша а/ш кәсіпорындарға 62.0% жер

тиесілі болса, шабындықтар мен жайылым жерлердің едеуір үлесі (65.7%)

ШФҚ-на тиесілі (44 878.5 га жұмыс істейтін 183 533 субъект). 2015 ж. жер

көлемі 50 га-дан аз алқаптарға ШФҚ-ның 64.0% және егістіктері барлардың

81.2% ие (олардың 40% егістік жерлері 10 га аспайды). Егер мал басының бар

болуы бойынша қарастырсақ, қожалықтардың 44% ІҚМ басы саны 50 аспайды.

Пайдаланылатын а/ш жерлердің құрылымында 1990 ж. егістік жерлер 18%,

2014 ж. 26.2%, шабындық пен жайылым, сәйкесінше, 81.9% болған болса, 2013

ж. 73.8%. 2014 ж. 2000 ж. салыстырғанда а/ш кәсіпорын пайдаланатын жерлер

32.7% қысқарған, оның ішінде шабындықтар мен жайылымдар 44.4%,

сәйкесінше, 2013 ж. қарағанда 4.3%, 1.8%. Пайдаланылмаған жерлер негізінен

жайылымдар мен шабындықтарға тиесілі болғандықтан, мал шаруашылығы

мен мал-азықтық дақылдар дамуын кеңейту қажеттігі туындап отыр (Мал-

азықтық дақылдарға арналған алқаптар саланың жеткілікті дамуын қамтамасыз

ете алмайды). Төменөнімді жерлердегі жайылым жоғары өнімділікті

қамтамасыз етпейтіндіктен, табиғи жайылымдардан азық алу көлемі төмен.

3. Ауылдық жерлерде нарықтық инфрақұрылым дұрыс дамымағандықтан,

дайын өнім өткізуде кепілдендірілген өткізу нарықтары жоқ. Маркетинг желісі

делдалдарға тәуелді, мәселе негізгі маусым кезінде жол бойында формалсыз

базарлардың пайда болуымен шешіледі. Қызмет көрсету-дайындау қызметінің

жоқтығынан базардағы делдалдар пайда тауып, ауылдағы тауаөндірушілер де,

өңдеушілер де, қаладағы тұтынушылар да зардап шегуде.

Кеңес одағында өнімнің 90% мемлекеттік кәсіпорындар өндіргенімен де,

мемлекеттік емес, корпоративтік негізде қызмет ететін дайындау ұйымдары

жұмыс істеген. Қазіргі уақытта жалпы малшаруашылық өнімнің 60% (2015 ж.)

ЖШ-на тиесілі және өнімдерді сатып алу мен дайындау жүзеге асқанымен, ол

жүйесіз іске асуда. Дайындаудың қажетті шарттары сақталмағандықтан,

тауардың көп бөлігі өңдеушілерге, тұтынушыларға жетпейді. Мысалы, 5.1 млн

тн. өндірілетін сүттің өңдеуге тек 40% немесе 2 млн тн. жеткізіледі. 700 мың тн.

сүт өнімдері импортталады сүтке аударылғанда).

Жеке тауарөндірушінің бағасы мен өнімнің нарықтық бағасы арасында

үлкен айырмашылық бар: мысалы, 2014 ж. жеке адам сүттің 1 литрін 80

теңгемен сатса, бұл өнім нарықта 153 теңге тұрады (айырмашылық – 73 теңге,

немесе 91%), сиыр еті килограммы – шамамен 750 теңге, нарықта – 1100-1300

теңге (айырмашылық – 350-550 теңге, немесе 45-70%). Айырмашалықтар мен

өнеркәсіптік қуаттардың жүктелмеуіне қарамастан, дайындау қызметі

дамымаған. Отандық өнім сапасының төмендігі, заманауи маркетинг пен

жеткізілімдердің тұрақты болмауы сала жағдайын одан әрі нашарлатып, елдің

азық-түліктік қауіпсіздігіне де қауіп төндіреді [75].

4. А/ш кәсіпорындардағы сала пайдалылығы 16.7%-ға төмендеді.

171

Дегенмен, 2010 ж. салыстырғанда негізгі өнім түрлері бойынша: дәнді

дақылдар, сәйкесінше, пайдалылық 2.2 есеге, көкөніс – 9.0% өскен, күнбағыс –

54.2% төмендеген. Мал шаруашылығы бойынша сүт пен сүт өнімдері 10.2%,

шошқа өсіру 89.4%, ұсақ мал өсіру 8.1%, ІҚМ өсіру 96.4% өскен (кесте 65).

Нарық конъюктурасына байланысты өнім бағаларының күрт тербелісінен

оның пайдалылығы да тербеліске ұшырайды. Өңдеу саласындағы өндіріс

рентабельділігінің төмендеуі өнімнің бағасына қарағанда оның өзіндік

құнының өсу қарқындарының жоғары болуымен байланысты. Өзіндік құнды

төмендету малдың өнімділігіне, ал ол өз кезегінде, мал шаруашылығының

толыққанды және арзан жем-шөптермен қамтамасыз етілуіне тәуелді.

Кесте 65 – Республика бойынша өнім өткізудің пайдалылығы бойынша

бәсекеге қабілеттілікті бағалау*

Өнім түрі 1995 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014

Өнімнің жоғары бәсекеге қабілеттілігі

Дәнді дақылдар -3.8 28.7 8.0 17.7 45.9 29.2 22.6 39.2

Картоп 10.9 13.3 22.2 30.3 40.2 29.4 21.3 30.6

Сүт пен сүт өнімдері -42.4 4.2 23.4 29.3 42.5 29.6 31.3 32.3

Күнбағыс 107.2 26.1 47.9 50.9 46.8 89.6 31.2 23.3

Бәсекеге қабілеттіліктің орташа деңгейі

Шошқа (тірі салмақта) -44.9 -33 -1.4 9.5 3.3 9.2 1.1 18.0

Қой мен ешкі (тірі салмақта) -31.2 -0.3 10.0 16.1 12.0 14.1 19.7 17.4

Көкөністер -3.2 0 -0.1 14.3 17.6 4.7 11.4 15.6

Бәсекеге қабілеттілік жоқ

ІҚМ (тірі салмақта) -34.7 -29.3 -5.4 5.6 10.1 1.3 9.4 11.0

Жүн -52.2 -32.2 -4.6 -2.5 11.7 24.8 12.7 11.2

Жұмыртқа -2.3 21,1 19,8 15.4 8.5 15.9 9.7 7.6

Ескерту – [54] деректері негізінде құрастырылған

5. Көптеген а/ш өнімдерді өндіру залалды болып отырған шақта,

қалыптасқан бағалар тамақ өнеркәсібінің рентабельді қызметін кепілдендіреді.

Бірақ өңдеу саласының жағдайы да кеңейтілген ұдайы өндіріс жүргізуге

мүмкіншілік бермейді. Егер 1990 ж. отандық өңдеу кәсіпорындарында

тұтынылған ет пен ет өнімдерінің 60%, сүттің - 30% өңделген болса, қазіргі

таңда бұл көрсеткіштер тұтынудың жартысына да жетпейді. Малшаруашылық

шикізаттың ¾ ЖШ-нда өңделетін болғандықтан, малды союдың сапалық

параметрлері, ет пен тері шикізатының тауарлық қасиеттері төмендеді.

6. Тауарөндірушілердің шаруашылық жағдайына олардың өндіріс

құралдары өндірушілері мен өңдеу кәсіпорындарының қызметіне деген

тәуелділік әсер етеді. АӨК әріптестері арасындағы өзара қарым-қатынастар

жүйесіндегі бағалық механизм жетілмеген. Баға диспаритеті, яғни а/ш өнім

бағасының өсуі салыстырмалы түрде аграрлық өндіріс үшін ресурстарға

бағаның тез өсуіне алып келуі - нарықтық экономика үшін қалыпты жағдай.

7. МТП өзінің құрылымы мен саны бойынша негізгі а/ш жұмыстардың

орындалуын оптималды агротехникалық мерзімдерде қамтамасыз ете

алмайтын, зиянкестер мен өсімдік ауруларының таралуының, топырақтағы қара

шірік жойылуының, нәтижесінде өнім сапасы мен санының төмендеуінің

172

негізгі себебі болып тұрған, әрі оның интенсивті дамуын тежеп тұрған

факторлардың бірі. А/ш техникасы, технологиялар, қосалқы бөлшектер

құнының жоғары болуы, банк қызметтерінің қысқа мерзімділігі Қазақстан ауыл

шаруашылығының бұл кезеңдегі бәсекеге қабілеттілігін анықтап отыр.

8. Өндiрiлетiн минералдық тыңайтқыштар аграрлық сектор қажеттілігін

қамтамасыз етпейдi, отандық зауыттар калийлi, азотты тыңайтқыштар

өндiрмейді және олардың құнының қымбат болуы iшкi, сыртқы нарықтарда

бәсекеге қабiлетсiз, яғни тыңайтқыштардың қазiргi бағасы бойынша қолдану

а/ш тауарөндiрушiлердiң шығындарын ақтай алмағандықтан, пайдасыз

(органикалық шикізаттың өзі де қажетті деңгейде қолданылмайды).

9. Тұқымдарды жаппай көбейтетiн тұқым шаруашылықтары желiлерiнiң

болмауы, әрі шаруашылықтарда тұқым тазартқыш техниканың тозуы, сонымен

қатар, элиталық тұқым шаруашылығын мемлекеттік қолдаудың

жеткіліксіздігінен себілетін тұқымдардың сапасы да төмен.

10. А/ш малдардың ветеринарлық іс-шаралармен толық қамтылмауы,

ветеринарлық заңнаманың халықаралық талаптарға толық сай келмеуі. А/ш

малдарды идентификациялау ға қажетті құралдардың жеткіліксіздігі

(аймақтардың дұрыс қамтылмауы). Ауыл шаруашылығындағы пайыздық

үстемелерді субсидиялау ЕДБ мен лизингтік компаниялардың пайыздық

үстемелерді төмендетуге ынталандырмайды.

11. Субсидия мен несие қаражаттарының көптеген а/ш тауарөндірушілерге

қол жетімсіздігі. Субсидялау соңғы нәтиже мен аймақтардың мамандануымен

байланыстырылмаған. Инвестициялық субсидиялаудың ірі тауарлы өндірістеге

бағдарлануы. Қаржылық сауықтыру жүзеге асқанымен, олардың қайта өз

міндеттерін орындамау мәселелері туындауда. Сақтандыру компаниялары

сақтандыруды субсидиялау механизміне қызығушылық танытпайды. Ауылдық

жерлерде кепілді мүлік жеткіліксіз. Ауылшаруашылық тауарөндірушілердің

қаржы құраларымен қамтамасыз етілуі ҰБХ «ҚазАгро» Ақ еншілес

компанияларында қаражаттың бар болуына тәуелді.

12. Міндетті сақтандыру саласындағы мәселелер.

13. ҒЗТКЖ қаржыландыру көлемдерінің жеткіліксіздігі - АӨК

субъектілерінің сапалы ақпараттық-маркетингтік қамтамасыз етілмегендік,

білімдерді тарату инфрақұрылымының дамымағандығы - жастардың ауылдық

жерлерде қалуға ынталарының аздығы - а/ш тауарөндірушілердің өндірісті

сауатты жүргізу үшін қажетті білім деңгейінің төмендігі - ЖОО дайындалатын

мамандардың өндіріс талаптарына сай келмеуі - ғылыми нәтижелерді өндіріске

ендіру механизмдерінің жетілмегендігі.

Ауыл шаруашылығының даму сұрақтарын шешуде екі бағытты

қарастыруға болады: фискалды және интитуционалды. Фискалды бағыт:

«Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік

реттеу туралы» ҚР Заңына 01.01.2015 ж. енгізілген өзгерістер мен

толықтыруларға сәйкес, а/ш өнімдерді дайындаушы ұйымдардың төлеген ҚҚС

сомасын субсидия түрінде қайтару қарастырылған. 2016 ж. дайындаушы

ұйымдардың ҚҚС субсидиялау қолға алынып, 15 ұйымға 140 млн теңге

көлемінде төлем жүргізілген. Ауылдағы тауарөндірушілер жеке табыс салығын

173

төлемейтін болғандықтан, оның соңғы бағасы да 10% қымбатқа түсетіндіктен,

салық кодексінің кейбір баптарына өзгерістер енгізіліп, дайындаушы

ұйымдарға өз өнімдерін өткізетін адамдардың табыстары да босатылған.

Институционалдық бағыт: Салада қалыптасқан жағдайлардан шыға

отырып, «ұсақтауарлық» мәселесін шешудің бірден бір жолы ұзаққа созылған

экстенсивтіден интенсивті ұдайы өндіріске өтудің нәтижесі - ауылшаруашылық

кооперациясын дамыту. Ол меншіктің көп түрлілігі жағдайында аграрлық

сектордың жаңа сапада қайта қалыптасуына алып келеді. Бұндай

агроөнеркәсіптік интегрцияның дамуына ықпал ететін факторлар:

- а/ш және өнеркәсіптік өндірістегі өндіріс пен жұмыс кезеңдерінің сай

келмеуі, еңбек маусымдылығының жоғарылығы, жұмыс уақытын жоғалтумен

байланысты табиғи факторлар;

- ауыл шаруашылығындағы жұмыскерлердің әлеуметтік құрылымындағы

өзгерістер, жыныстың, жастық құрамның реттелуі, а/ш кәсіпорындардың

жылдық табыстарының артуымен байланысты әлеуметтік факторлар;

- өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру, қоғамдықөндірісті

инновацичлық рельстерге ауыстыру, мамандануды тереңдету, еңбек өнімділігін

арттырумен байланысты экономикалық факторлар;

- ауыл шаруашылығы индустриализациясының үнемі өмуі, а/ш және

өнеркәсіптік еңбек қатыстарымен байланысты техникалық факторлар;

Солтүстік өңір әкімдерімен кездесуінде Президент Н.Ә. Назарбаев «Басты

мақсат – ауыл шаруашылығын жоғары тиімді ету және қайта өңдеу секторымен

экспортқа шығару. Ол ауыл шаруашылығының құрылымын өзгерту керек,

оның өзегі болып мықты кооперативтер табылуы керек» деп айтты.

Коперативтер XVIII-XIXғ. еңбек етушілердің мүдделерін қорғауды

қоғамдық-шаруашылық ұйымдастыру ретінде Англия, Франция және т.б.

Еуропа елдерінде дүниеге келді. Өзінің жарты ғасырлық даму кезеңінде

кооперативтік қозғалыс өз идеологиясын қалыптастырып үлгерді.

Кооперативтік реформизмнің үш бағыты да (кооперативтік социализм,

кооперативизм, кооперативтік капитализм) ірі монополистік бірлестік қысымын

тежеуді жақтап, жеке меншік секторын жоққа шығарған жоқ. Кооперативтік

идеялар, кооперативтік өмір салты, кооперативтік мәдениет тек әлеуметтік-

бағдарланған шаруашылық ету жүйесі мен кооперативтерді демократиялық

басқаруға ғана емес, әлемдік өркениетке, жалпы адами суперэтностың

қалыптасуына ықпал етті. Әдебиет көздерінде, Халықаралық кооперативтік

Альянстың әлеуметтік статистикасында, Халықаралық еңбек бөлінісінде

көрсетілгендей, тұтынушылық, ауылшаруашылық және несиелік деген

кооператив түрлері кездеседі. Халықаралық кооперативтік қозғалыс әртүрлі

саяси, экономикалық байланыстардан құрылады. Көптеген елдерде

кооперативтік қозғалыс тұрғындардың басым бөлігін біріктіреді, сонымен

қатар, экономикалық және саяси өмірде оның маңызы жылдан жылға артуда.

Қазіргі уақытта жер шары тұрғындарының 12% кооперацияланған, ал

кооперативтік шаруашылық етуші кәсіпорындардың, ақпараттық-жарнама

қызметтерінің, мәдени-білім беру мекемелерінің қызметтерін әлемдік

қауымдастықтың 40% астамы пайдаланады.

174

Отбасылық-еңбек шаруа қожалықтарын өзінің зерттеу пәні ретінде алған,

экономист-ғалым А.В.Чаяновтың пікірінше, кооперация – жеке шаруа еңбегін

жеңілдету және бұндай бірлестіктерсіз шаруашылық етудің қажеті жоқ [164].

Шаруалар кооперациясы теориясында ірі кооперативтік серіктестіктер

өнімдерді өңдеу, сақтау, өткізу және техникаларды сатып алу,

тыңайтқыштарды, тұқымдарды дайындау, сонымен қатар, асылдандыру ісі

және т.б. айналысуы қажет деп келтірген. Бұл жерде құрылған кооперативтің

пайдалы болғаны емес, шаруа табыстарының артқандығы маңызды.

Кооперация үдерісі қатысушыларының қызметіндегі өзгешеліктер,

сонымен қатар, тік және көлденең қоғамдық еңбек бөлінісі кооперацияның тік

және көлденең түрлерін анықтады. Көлденең кооперация өндірісті

ұйымдастыруды жетілдіруге, материалды, еңбек және т.б. ресурстарды тиімді

қолдануға және ұдайы өндірістің әрбір кезеңдерінде бірігіп атқарылатын

істерден қосымша пайда алауына мүмкіндік береді. Тік кооперация АӨК

субъектілері арасындағы бұзылған байланыстарды қайта қалпына келтіріп,

тауарөндірушілердің қалыпты қызмет етуіне, өнім бағалары мен өндіріс

құралдары бағалары арасындағы диспаритетті қысқартуға мүмкіндік береді.

Көлденең кооперацияның жаңадан дамып келе жатқан тік кооперациямен қатар

дамуы агробизнестегі жекелеген тауарөндірушілерді шоғырландыратын бүтін

кооперативтік жүйені құруға мүмкіндік береді.

Әлемдік тәжірибе тұрғындарды азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз

етудегі стратегиялық мақсаттарды ауыл шаруашылығы салаларының, өңдеу

өнеркәсібінің, а/ш машина жасау, қызмет көрсету салаларының дамуы,

интеграция үдерістерінің күшейуі кезінде жүзеге асыруға болатындығын

көрсетті. Халықаралық кооперативтік Альянс 1-халықаралық бірлестік және

оған Дүниежүзілік несие одақтарының кеңесі кіреді. Одан басқа ұйым -

Германиядағы Райффайзен халықаралық одағы. АҚШ-та Ұлттық кооперативтк

банк (NCBA) қызмет етеді. Дамыған шетел өндірістерінде кең тараған

кооперативтердің бірі - азық-түлік өнімдерін өндіру, өңдеу және өңделген

дайын өнімдерді өткізумен айналысатын а/ш кооперативтері болып табылады.

Фермерлер өзара экономикалық пайда алу мақсатында өз ресурстарын

біріктіретін а/ш кооперативтердің немесе фермерлік кооперативтердің ең

танымал мысалдары ретінде Ocean Spray, Израиль еліндегі кибуцтарды және

социалистік елдердегі колхоздары алуға болады. Сонымен қатар, Индиядағы

Amul (сүт өнімдері), Американың сүт фермерлері және Малайзиядағы FELDA

(пальма майы) кооперативтері коммерциялық тұрғыдан табысты қызмет етеді.

Американың сүт фермерлері (DFA) Құрама штаттардағы 48 штаттың шамамен

15000 сүт өндіруші фермерлердің 9.0 мың фермаларының басын біріктіретін

ұлттық сүт маркетинг кооперативі болып табылады. FELDA 1956 ж. Куала

Лумпурда майлы пальмалар өндірісін жандандыруға бағытталған малайзиялық

үкіметтік агенттік. ЕО елдерінде фермерлік кооперативтер дайын азық-түлік

өнімдері құрылымында 60% қамтиды, әрі кооператив өндіріс құралдарымен

жабдықтайды, олар өндірген а/ш өнімдерді дайындауды, өңдеуді, сатуды

жүзеге асырады. Алғашқы а/ш кооперативтер Данияда ХІХ ғ. соңында

құрылып, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына үлкен үлес қосуда.

175

Германияда ұсақ және орта шаруашылықтардың бәсекеге қабілеттілігін

сақтау мақсатында тіркелген бірлестіктер (коммерциялық емес мақсатта

құрылған) және бір текті өндіріспен айналысатын тауарөндірушілердің

бірлестіктері, нарық қажеттіліктеріне сай, өнім өткізу желісін реттеу

мақсатында құрылған тауаорөндірушілердің қоғамдары қызмет етеді [104].

Экономикалық дамыған елдерде кооперативтік қозғалыстарды мемлекеттік

қолдау белсенді түрде жүргізіледі. Ол, ең алдымен, өндіріс көлемін өсіруге ғана

емес, оның тұрақтылығы мен жоғары тиімділігін қамтамасыз ету және өнім

сапасын арттыру, экономикалық және әлеуметтік кері салдарлардың ықпалын

азайтуға бағытталған. Мысалы 1950-2006 жылдары ұсақ шаруашылықтар саны

3 есеге дейін қысқарды, ал олардың орташа көлемі 2 есеге өсті. Бұл кезеңде

жылына орташа алғада 200 мың ұсақ шаруашылықтар саны қысқарып отырды

(өндіріс шығындарының 70% мемлекетпен субсидияланады).

Канадада ірі агроқұрылымдардың үлесі - 70%. Ұлыбританияда

тыңайтқыш, құнарлы мал-азықтары өндіріс бойынша бірлескен зауыттар, а/ш

техникасын бірігін пайдалану бойынша кооперативтер қызмет етеді.

Францияның азық-түлік кешеніндегі ішкі салалық байланыстарды реттеуде

ауыл шаруашылығы мен тамақ өнеркәсібін реттеу бойынша Жоғары кеңес

қызмет етеді. АӨК интеграциялық үдерістердің ядросы ірі өңдеуші

компаниялар болып табылады.

Аграрлық кооперация үдерісі тиімді болғандықтан да, ол әлемдік

тәжірибеде кең таралған. Кооперацияның тартымдылығы фермерлердің еркін

әріптестік жағдайында олардың толық шаруашылық дербестігін,

басқарушылық шешім қабылдау үшін жауапкершілігін сақтайтындығымен

анықталады. Кооператив фермерлердің қызығушылығын қорғайды және АӨК-

дегі экономикалық мықты әріптестердің алдында бәсекелік артықшылықтарды

арттырады. Сондықтан, Қазақстанда барынша өркениетті, әлеуметтік-

бағдарланған нарықтық қарым-қатынастар құру және халықтың аз қамтылған

таптарының жағдайын жақсарту бағытында нарықтық реформалардың

стратегиялары мен тактикаларын түзету үшін әлемдегі кооперативтік

қозғалыстың заманауи жағдайы мен оның даму заңдылықтары ерекшеліктерін

анықтау теориялық-тәжірибелік маңызға ие.

Ұсақтауарлы сектордың кооперациялануы жаңадан қолға алынған іс емес,

фермерлер өз еріктерімен кооперативтерге бірігуге қызығушылық танытпайды.

Қазақстанда кооперация құрылымында ШФҚ-ның үлесі 1.5% аспайды, ал

дамыған елдерде бұл көрсеткіш 140% (АҚШ – 100%, Франция – 100%, Испания

– 120%, Нидерланды – 140%) жетеді [166]. Бұл елдерде агроқұрылымдардың

ірілену үдерістерін белсендіретін интеграторлар қызметін ірі трансұлттық

компаниялар атқарады. Ал елде жеке сектор кооперация негізінде ауылдық

еңбек ресурстарын ортақ өндірістік үдеріске тарту арқылы шикізат өндірісінің

тұрақты көзін құруға қызығушылық танытпайды, интегратор - мемлекет.

01.06.2015ж. 1481 ауылдық тұтынушылық кооперативтер, 489 су

пайдаланушылардың ауылдық тұтынушылық кооперативтері, 43 а/ш

серіктестіктер, 1843 өндірістік кооператив тіркелген (олар агроқұрылымдардың

шамамен 2% құрайды). Жоғарыда аталған кедергілерді жою мақсатында «Ауыл

176

шаруашылығы кооперативтері туралы» Заңы (2015ж.) қабылданды. Бүгінде бұл

заң аясында ауылдық тұтыну кооперативтері, су пайдаланушылардың ауылдық

тұтыну кооперативтері, а/ш серіктестіктері ұйымдық-құқықтық нысандарын

өзгертіп, Қазақстан нарығында ауылшаруашылық кооперативтер құрыла

бастады [167]. Экономиканың аграрлық секторындағы басқа шаруашылық ету

нысандарына қарағанда кооперативтердегі басқару мен бақылаудың

демократиялық сипаты сурет 38 келтірілген.

Сурет 37 - Кооперативтердегі басқару мен бақылаудың демократиялық сипаты

Ауылшаруашылық өндірістік кооперацияның артықшылықтары [104]:

1. Мемлекетке алып келер пайдасы:

1) а/ш кооперациясы көлеңкелі экономиканы қысқартуға бағытталған.

АӨК-дегі көлеңкелі экономиканың басты бейнесі - бейресми өндіріс.

Жұмысшылар бейресми түрде жұмысқа қабылданады, қолма-қол ақшаның

көлеңкелі айналымы орын алады. Жеке қосалқы шаруашылықтар 2015 ж. мал

шаруашылығы өнімінің 60% өндірген, ал біріктірілген шаруашылықтар - 25%.

АӨК көлеңкелі экономиканы сақталуына салық заңнамасының жетілмегендігі,

өндірістің ұсақтауарлығы, тауарлы-логистика инфрақұрылымының дамы-

мағандығы әсер етеді, ол нарықта ұсақ ойыншылардың өсуіне, өнімнің негізсіз

қымбаттауына алып келуде. Сондықтан да, ауыл шаруашылығында көлеңкелі

экономика мәселесінің шешімі – агроқұрылымдарды аграрлық кооперативке

экономикалық (физикалық емес) біріктіру. Демек, кооперация ауыл

шаруашылығындағы экономикалық қызметті ресмилендіруге ықпал етеді.

2) ауылшаруашылық кооперативтердің дамуы мемлекеттік саясат

тиімділігінің артуына ықпал етеді: мемлекет кооперативтерге қаржылық және

техникалық қолдау көрсете отырып, әкімшілік шығындарын қысқартып,

қабылданатын шаралардың нәтижелілігі артады, нәтижесінде ұсақ

шаруашылық ету нысандарын мемлекеттік қолдау қажеттігі болмайды.

1. Ауылшаруашылық тауарөндірушілерге тигізер пайдасы:

1) тауарөндірушілер кооперативке мүше болуы еркін және кооператив

мүшелерінің экономикалық мүддесіне негізделеді;

2) іріленіп, бірігіп іс қылу тартымды болғанымен, а/ш тауарөндірушілер

сенімінің төмендігі, қарапайым шаруа қолында бар дүниесінен айыру қаупінің

басымдығы (жалғыз өндіріс құралы – жер). Кооперацияға соңғы кезде көп көңіл

бөлінуінің себебі, бұл әріптестік өзара қарым-қатынастағы

шаруашылықтандырудың ең әділетті жүйесі болып табылады.

Кооператив мүшелері – кооператив қызметінің негізгі

сұрақтарын тікелей ортақ жиналыстарда шешеді

(тікелей демократия) немесе өкілеттілердің

жиналысына сеніп тапсырады (өкілетті демократия)

«Кооперативтік демократия»

Басқару органдары сайланады, лауазымдағы адамдар

бақыланады, әрі органдар оларды сайлаған адамдаға

жауапты және есепті болады

Шешімдер кооператив мүшелерін көпшілігінің

даусымен қабылданады

Көп жарна енгізгендер артықшылыққа ие болмайды,

бір қатысушыда бір дауыс болатын тең құқылыққа

негізделген демократиялық басқару орын алады

177

Шаруашылықтандырудың акционерлік принципінде лидердің реформасында

мүліктің ең төмен бағалауының есебінен қомақты капиталды жекешелендіріп

алуға мүмкіндігі бар, әсіресе, өңдеу өнеркәсіптерінде жиі кездеседі

(нәтитижесінде тауарөндірушілер өз объектілерінен айрылады). Ал кооперация

қағидаттарына сай, ешкім кооператив мүшелерінің есебінен баи алмайды

3) кооперативтерге жеке тұлғамен қатар, заңды тұлғалар да мүше бола

алады (бұрын заңды тұлғалардың қосылуына мүмкіндік болмаған).

Тауарөндірушілердің жылдық жиынтық табыстарының кемінде 90% а/ш өнімді

өндіру, өңдеу, өткізу құраса, олар өз қызығушылықтарын қанағаттандыру

мақсатында бір немесе екі түрлі бағыттағы а/ш кооперативтеріне біріге алады.

Сонымен қатар, көптеген сараптаушылар аграрлық өндірістің өсіміне ықпал

ететін факторлар туралы айтқан кезде ауылдық кооперацияны дамытуда

осындай интеграцияланған даму форматтарында меңгерілмеген резервтер бар

деп есептеп, салааралық және аймақаралық интеграция туралы да сөз қозғайды.

Бірнеше жылдар бұрын Өскемен қ. бір-бірімен шекараласын жатқан ШҚО,

Алматы, Павлодар, Қарағанды облыс өкілдері қатысқан арнайы форумда

өңіраралық интеграция сұрақтары қарастырылған.

4) кооператив мүшелері өндірістік және тұтынушылық қызметпен де

айналыса алады. Олардың өзара ынтамақтастығы нығаяды, яғни бастары

біріккен тауарөндірушілердің өндірістік, еңбек ресурстарына қол

жетімділіктері артып, прогрессивті технологиялар, а/ш техникасы мен

технологиялық құрал-жабдықтарды өз уақытында тиімді пайдалануға

мүмкіндіктер туады (бұл жерде кооператив мүшелерінің ауыз және ағын сумен

қамтамасыз етілуі де маңызды). Сонымен қатар, кооператив мүшелері

тауарларды өзіндік құнымен сатып ала алады, әрі кооперативте өзіндік құн

бойынша өз өнімін қайта өңдеу мүмкіншілігіне ие болады. Осылай,

тауарөндірушілердің шығындары оңтайланады. Агрохимиялық, ветеринарлық,

техникалық қамсыздандыру, а/ш техникаларын жөндеу және қызмет көрсету,

селекциялық-асылдандыру ісі бойынша шығындар азаяды.

А/ш кооперативтері табиғи өнім өндіретін ұсақ фермерлердің

коммерциялық өндіріске өтіп, «өндіріс - сақтау - қайта өңдеу - өткізу»

технологиялық тізбегінде қосылған құнды арттырып, өздерінің нарықтағы

орындарын нығайтуға мүмкіндік береді. Нарықтағы жағдайлары жақсарып,

белгілі орынға ие болатындықтан, олар коммерциялық фирмалар мен өңдеуші

кәсіпорындардың алдына өздерінің мүдделерін барынша тиімді қорғайтын

болады. Сонымен қатар, а/ш тауарөндірушілер өнімдерін делдалдарсыз

өткізетіндіктен, тұрақты өткізу кепіліне ие болады. Осылай, кооперативтер

өңдеу кәсіпорындарын а/ш шикізатпен тұрақты қамтамасыз ету және үздіксіз

жарақтаудың кепілі бола алады, ол өз кезенде олардың қуаттарын максималды

жүктеп, өнеркәсіптік өңдеу көлемдерін артырып, «қазақстандық мазмұндағы»

отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға негіз болады [168].

Өткізілетін тауар партияларының іріленуінен өнімге деген сұраныс тұрақтанып,

өнім сапасы артып, мамандану тереңдейді.

5) Осы уақытқа дейін кооперативтер коммерциялық емес ұйымдар түрінде

құрылғандықтан, кооперативтің таза табысын оның мүшелері арасында бөлу

178

мүмкіндігі болмады. Қазір пайданың қайда жұмсалатындығын кооператив

мүшелері өздері шешеді, кооператив мүшелері пайданы өзара бөліп алады,

табыс кооператив мүшелерінің шоттарына аударылады;

6) көптеген түсініспеушіліктер тұғызатын нормативтік-құқықтық реттеу

тым көп болды: бүгінде 2 – жалпы салалық, 3 – мамандандырылған заңдардың

орнына 1 ғана заң қызмет етеді. Жаңа заң аясында өзара қарым-қатынастар тым

артық тексерілмейді, типтік құжаттама енгізіледі;

7) а/ш кооперативтерге АСР қолданылғанымен, қызмет түрлері

кеңейтіледі;

8) кооператив қызметінің айқындылығын жоғарылатып, шаруалардың

кооперативке деген сенімін арттыратын (кооперативтің қаржы-шаруашылық

қызметінің ішкі аудитін жүргізіп, олардың мүліктік мүдделерін қорғап,

бухгалтерлік есептіліктің анықтығы, бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібінің ҚР

заңнамасына сәйкестігін сақтайды және т.б.) қызметтері 50% мемлекетпен

субсидияланатын тексеру одақтарына (кемінде 10) мүше болады.

9) кооператив басқарма аппараты дайындаған құжаттар негізінде

мемлекеттік субсидиядарға, жеңілдетілген несие және басқа бағдарламаларға

(ақпараттық-консультациялық қолдау) қол жетімділік артады.

10) тұрақты жұмыс көзі (негізгі қызметтен өзге маусым уақытындағы

қосымша жұмыс көздерінің пайда болуы).

Сурет 38 - Кооперативтерді ұйымдастыру реті

Кооперация үрдістерінің дамуы а/ш құрылымдардың шаруашылықтарды

индустриалды-инновациялық технологияға өту, өндірісті әртараптандыру,

өзгермелі нарықтық конъюнктураға бейімделу мүмкіншіліктерін кеңейтеді

Кооперативтің өндірістік қызметін техника-экономикалық негіздейтін бизнес жоспар құру

Қызмет етудің басқа

ішкі шаруашылық

сұрақтары

Төраға Басқарма мүшелері Тексеру коммисиясының мүшелері

Кооперативтің құрылтай жиналысы

Ауылшаруашылық тауарөндірушілердің белсенді тобы

негізделеді

Негізгі қызметтері Қызмет түрі Құрудың қажеттілігі Құрылтайшылар құрамы

таңдалады

бекітіледі

Кооперивке кіру және шығу ережелері Құрылтай құжаттары (жарғы, құрылтай шарты және

т.б.)

Аудандық әділет органында мемлекетттік тіркеу

бекітіледі

Негізгі қызметттері

Пай жарналарының

көлемі

Кооператив мүлікін

құру көздері

179

[169], яғни даладан тұтынушыға дейінгі барлық технологиялық тізбек бойында

АӨК кәсіпорындары арасындағы айырбас паритеттілігі мен эквиваленттілігін

ұстап тұруды қамтамасыз ете алатын ұйымдық механимді құрып қана қоймай,

индустриалды-инновациялық саясаттың тиімді моделін әзірлеуге негіз болады.

Бүгінгі таңда республиканың облыстарында кооперативтер құру жөнінде

елді мекендерді аралап, а/ш тауарөндірушілердің жағдайлармен танысып,

оларға көмек қолдарын ұсынып, белсенді жұмыс жүргізілуде. Әрбір жекелеген

өнім, шикізат, азық-түлік пен олардың нарықтарының ерекшеліктерін назарға

ала отырып, ҚР АӨК әртүрлі салаларында (ет, сүт, көкөніс, мақта, май және

т.б.) а/ш кооперативтер құрылатын болады. 2016 ж. «Атамекен» ҰКП 100

кооператив жобасын жүзеге асыруды бастады. Соның ішінде 11 кооперативті

ҚР АШМ бірлесіп, пилоттық жоба ретінде жүзеге асыруды қолға алмақ. Ауыл

шаруашылығының маңыздылығын ескере отырып, палата басшылығы

тарапынан биыл басым бағыттар бекітілді.

Аграрлық өндірістің өзіндік ерекшеліктеріне сай, кооперацияны дамыту,

ең алдымен, ауыл тұрғындары мен тауарөндірушілерге арналған. Жоғарыда

келтірілген барлық артықшылықтар ұсақ тауарөндірушілердің іріленіп,

бірыңғай мобильді құрылымдарға бірігуін, оның ішінде жер ресурстарын тиімді

пайдалануын, өнімдерді сақтау, өңдеу және тұрақты өткізуді ұйымдастыруын

ынталандыруы қажет.

Қорыта айтқанда, бұл үдеріс толық жетіліп, әлемнің дамыған елдеріндегі

түрінде дамуы үшін дамудың белгілі бір кезеңдерінен өтуі керек. Қазақстанның

әрбір аймағында фермерлердің әртүрлі бағыттары кооперативтер құру ісін

келесі қаржылық және қаржылық емес әдістермен жандандыруға болады:

1. Ақпараттардың қолжетімділігін арттыру. Ауылдық жердегі құқықтық

мәдениеттің төмендігі, ғылыми, ақпараттық қамсыздандырудың жоқтығы

мәселесі бар болғандықтан, басшыларды басқаруға, кооператив мүшелерін

жұмыс барысына үйрету қажет.

2. Кооперативтерді мемлекеттік тіркеуден өткізу кезінде талап етілетін

құжаттар тізімін бір ыңғайлау.

3. «Атамекен» ҰКП сарапшыларының ойынша, өкілетті органда даму

стратегиясын және қажет болған жағдайда – кооперативтік қозғалысқа

жетекшілік жасаушы сәйкес құрылым құру.

4. АӨК-де мемлекеттік қолдауларды көрсетуде басымдылықты

бірігулерге – кооперативтеге бұру:

- Салық салу. ҚР АШМ жиынтық жылдық табыстың ең кемінде 90% өз

мүшелерінің а/ш өнімдерді өңдеу мен өткізуден алынатын а/ш кооперативтері

үшін АСР жеңілдетуді ұсынады.

- кепілдендірілген бағаны орнату арқылы а/ш өнім бағаларын реттеу

механизмін ендіру (өнім белгіленген бағадан төмен сатылған жағдайда

айырманы мемлекет өтеуі тиіс);

- кепілдендірілген бағалардан төмен емес нарықтық бағалармен

мемлекеттік салып алулар көлемін ұлғайту. Бұл шаралар басқа реттеу

құраладарын пайдалануды жеңілдетеді, атап айтқанда қайтарымға кепіл

болғандықтан, жеңілдетілген несиелендіруді іске асыру мүмкін болады.

180

- жеңілдетілген несие беру мен салық салу су пайдаланушылардың

ауылдық тұтыну кооперативтеріне ғана кол жетімді, ал басқа түрлеріне

(өндірістік кооперативтер, а/ш серіктестіктер) - қол жетімсіздігі жағдайында

«ҚазАгро» ҰБХ» АҚ тарапынан а/ш кооперативтерін техника құрал жабдық,

транспорт құралдарын сатып алу үшін 15 жылға дейін жеңілдетілген

несиендіру бойынша жаңа бағдарламалар әзірлеу;

- кооперативтердің техника сатып алу, өндірістік объектілерді салуға

кеткен шығындарын 50% көлемінде қайтарымсыз субсидиялау;

- құқықтық қамтамасыз ету. Индустриалды-инновациялық қызмет

субъектілерінің қызығушылықтарын арттыру механизмінде жетекші роль

мемлекетке тиесілі. Ол ғылыми-техникалық басымдылықтарды, негізгі

объектілерді анықтап, барлық субъектілерге тең құқықтық ортаны қамтамасыз

етуі тиіс. Дегенмен, а/ш кооперативтер нақты экономикалық қажеттіліктерді

қанағаттандыру мақсатында құрылған демократиялық коллегиялдық орган

екендігін естен шығармау қажет.

5. АӨК кооперация негізінде дамуы шаруашылықтарда өндіріс

тиімділігін артыруға жаңа мүмкіншіліктер ашады және экономикалық өсуді

қамтамасыз етеді. Жергілікті басқау органдары нормативті, жедел, басқару

сұрақтары бойынша техникалық сипаттағы қызметтерді көрсетуде белсенді

атсалысуы қажет. Әрбір өңірдің ерекшеліктеріне сай, қаржылық, ұйымдастыру,

түсіндіру, ақпараттық қолдаулардың барлығын қамтитын а/ш кооперациясының

өңірлік бағдарламаларын әзірлеу қажеттігі ұсынылады. Өңірлер кескінінде а/ш

кооперацияларын ұйымдастыру бойыша нақты карталардың құрылуы өңір

экономикасының даму бағыттарын дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.

6. А/ш кооперативтердің қызметтері мен тиімділігі туралы шынайы

ақпарттарға ие болу үшін статистикалық бақылау жүйесін ендіріп, нысандары

мен түрлері бойынша ажыратылатын «Ауылшаруашылық кооперациялары»

регистрін құру. Дегенмен, ауылдық аймақтарды өркендету, а/ш өнімдердің

бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін тек шаруаларды біріктіріп, кооперативтер

құрып қана қою жеткіліксіз, топырақтардың табиғи құнарлығын қалпына

келтіру технологияларына өту және ауыл шаруашылығына қызмет ететін

ғылымдардың адасуларына бас тарту арқылы ауыл шаруашылығын

технологиялық реформалауға өту керек.

Сонымен, макроэкономикалық көрсеткіштер ҚР АӨК мемлекеттік реттеу

тиімділігін сипаттайды. А/ш өнім өндірісінің нақты көрсеткіштерін талдайтын

болсақ 2015 ж. ауылды қолдау саясаты қолға алынған 2003 ж. салыстырғанда

негізгі а/ш өнім өндірістері ұлғайды. Өсімдік шаруашылығында астық 116.1%,

майлы дақылдар – 175.3%, картоп – 147.7%, көкөністер – 179.0%, бақша

дақылдары – 319.3%. Мал шаруашылығында: тірі салмақтағы ет бойынша

142.1%, сойыс салмақтағы ет - 146.7%, сүт – 117.4%, жұмыртқа – 188.5%, жүн

– 141.0%. Реформалардың оң нәтижелі болуы баға құру механизмдерінің

қаншалықты сәтті жүзеге асатындығына байланысты.

181

ҚОРЫТЫНДЫ

Диссертациялық жұмыста ілгері халықаралық тәжірбиені трансферттеу

қажеттілігін дәлелдеу арқылы ҚР АӨК бәсекеге қабілеттілігін арттыруды

ғылыми негіздеуге мүмкіндік беретін факторлар мен механизмдер теориялық

деңгейде анықталып, келесідей қорытынды шығарылды.

Шаруашылық етудің жаңа экономикалық механизмін қалыптастыруда

маңызды элемент – бәсеке. Ол нарықтың қол жетімді, белгілі бір сегментін

сақтап қалуды мақсат тұтқан экономикалық субъектілердің өспелі

мүмкіншіліктері есебінен ҒТП ықпалында үнемі өсіп отыратын тұтынушы

қажеттіліктерін (төлем қабілетті сұранысты) қанағаттандыруда ең жоғары

пайданы қамтамасыз ететін жарыстастығы.

Экономикалық ғылымдағы «бәсеке» мен «бәсекеге қабілеттілік» тұжы-

рымдамаларын салыстырмалы талдау, осы күнге дейін олардың мазмұндарын

толық ашатын бірегей түсінік қалыптаспағанын көрсетті. Бұл зерттеу

жұмысында АӨК-дегі бәсекелік ортаның ерекшеліктері мен бәсекелік

артықшылықтар беретін факторлар жүйеленіп, осы ерекшеліктер мемлекет

деңгейінде болсын, нарықтың басқа да нақты субъектілері мен объектілер

деңгейінде болсын, нақты басқару шешімдерін әзірлеуде негізгі мәселелерді

анықтауға мүмкіндік берді. 1999 ж. бері елдің ЖІӨ 16 есе жуық өскендігіне

және өндіріс көлемдерінің өсуі мен ауыл шаруашылығының даму қарқыны

тұрақтанғандығына қарамастан, ұлттық экономика құрылымында қазып

шығаратын салалар мен өнеркәсіптердің жоғары экономикалық өсулерінің

жанында ауыл шаруашылығы үлесі төмендеп, 2015 ж. 3.3 трлн теңге не 4.8%

құрады (1990 ж. - 34%, 1993 – 20.5%, 2000 ж.– 15.5%, 2005 ж. – 9.8%, 2011 ж. –

8.2%, 2013 ж.- 4.5%, 2014 ж.- 6.5%) - соңғы 10 жылда ЖІӨ құрылымында -

орташа есеппен 7.6%. Дегенмен, 2015 ж. а/ш өнім жалпы шығарылымы 2010 ж.

салыстырғанда 2.3 есеге артқан (2014 ж. салыстырғанда 30.8%).

Халық шаруашылығында жүзеге асқан реформаларды жүзеге асыру

барысында соңғы жылдары бұл саланың жағдайы жақсы жаққа бет бұрып,

өнімнің негізгі түрлерінің едеуір өсуін қамтамасыз ете алғанымен, әлемдік

экономиканың ғаламдануы аясында объективті және субъективті себептерге

байланысты Қазақстан экономикасындағы отандық агроқұрылымдардың

дамуын және олар өндіретін өнімдердің бәсекеге қабілеттіліктерін әлі де болса

тежейтін қарқындар сақталып отырғанын байқаймыз. Сондықтан да,

экономиканың басқа салаларының жағдайымен салыстырғанда, ауылдың,

ондағы халықтың жай-күйі толық қанағаттанарлық деп айтуға әлі ерте. Бұл

жерде жалпы елдегі экономикалық жағдайды назарға ала отырып, дақылдардың

түсімділігі мен малдардың өнімділігін арттыру арқылы өндіріс рентабельділігін

қамтамасыз етуде кәсіпорындар қызметін жан-жақты әртараптандыру негізінде

шаруашылық етудің инновациялық моделіне өту, яғни прогрессивтік энергия,

ылғал және ресурсүнемдеуші технологияларды енгізу негізінде техникалық

және технологиялық жаңғыртуды қамтамасыз ету маңызды.

ҚР АӨК динамикалық дамуының нақты шарты жаңа барынша тиімді

кәсіпкерлік нысандары – кооперация мен интегрирленген бірлестіктердің

182

дамуы. Олардың дамуы агроқұрылымдардың өнім бірлігіне келетін өндіріс

шығындарын қысқартып, өндірілетін өнім сапасын арттыруға мүмкіндік

беретін индустриалды-инновациялық технологияларға өту мүмкіндіктерін

кеңейтеді. Сонымен қатар, кооперация шаруашылықтардың өндірісті

әртараптандыру және олардың а/ш дақылдар мен азық-түлік өнімдердің

өзгермелі нарық конъюнктурасына бейімделуіне мүмкіндіктерін кеңейтеді.

Нарықтық экономика жағдайында Қазақстанда экономикалық

реформаларды жүзеге асыруды және өзіндік заңнамалық, салық және

нормативті базаны әзірлеу жалғастыруда. Үкімет қабылдаған экономикалық,

қаржылық, монетарлық шаралар тиімділігінің мақсаты қазақстандық

экономиканың келешектегі тұрақтылығын сақтау. Ауыл шаруашылығына

тартылатын инвестициялар көлемін инвесторлар үшін анықталған пайыздық

мөлшерлемелер банктік пайыз мөлшерлемесінен жоғары болатын болса

арттыруға болады. Бүгінгі таңда ол кем дегенде 17-20% болуы керек, сонда

ауыл шаруашылығына басқа көздерден капитал ағындары келе бастайды.

Әлемдік экономиканың дамуы да, шикізат ресурстарының бар болуы да,

экономикалық даму тұрақтылығының және қоғамның әл-ауқатының жоғары

деңгейінің кепілі бола алмайды. Қазір азық-түлікке артып отырған ғаламдық

сұранысты назарға ала отырып, ауыл шаруашылығын ауқымды жаңғырту

аясында елдің АӨК алдында жаңалардың құрылысын бастау, жұмыс істеп

тұрған өндірістік қуаттарды кеңейтуге инвестицияларды тартуды ынталандыру

арқылы Қазақстанның алдында халық шарушылығының мультипликативтік

нәтиже беретін салаларын жедел дамыту міндеті тұр (елдің ІЖӨ-дегі ауыл

шаруашылығы өнім үлесі 2050 жылға 5 есеге өсуі керек), оның ішінде ҚР АӨК

экономикалық дамудың жаңа драйвері болуға лайықты үлкен әлеуетке ие.

Сонымен, елдің ғаламдық азық-түлік нарығында жетекші орындарға ие

болу мақсатында а/ш қызметте туындайтын барлық тәуекелдерді, оның ішінде

табиғи тәуекелдерді жеңуге, кеңейтілген ұдайы өндіріс жүргізуге, стратегиялық

жоспарлау тиімділігін арттыру, әлемдік нарық шарттарына бейімделе алу

қабілетін қалыптастыруға мүмкіндік беретін мемлекеттік басқаруды жетілдіру

қажет (Қосымша E). Атап айтқанда, а/ш шикізаттың барлық негізгі түрлерінің

рентабельді өндірісін құру мақсатында мемлекеттің реттеушілік шаралары

көмегімен өнім сапасын арттыру бойынша жұмыстың интенсивтілігіне

байланысты тауарөндірушілерге дотация мен субсидия беру жүйелерін

жетілдіріп, а/ш өнімге оптималды бағалар механизмін орнату арқылы АӨК

барлық салаларының тиімді жұмысын қамтамасыз ету, бәсекеге негізделген

экономикалық қызығушылықты басшылыққа алатын шаруашылық етудің жаңа

адекватты субъектілерін қалыптастыру.

183

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір

болашақ» Қазақстан халқына жолдау. – 2017, қаңтар 17 //

http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400002014#z0

2 Камшибаев Р.А. Экономическая безопасность Казахстана: стратегия,

система факторов // Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции,

потенциал и императивы роста.- Алматы, 2005.- Ч.1. – 102 с.

3 Назарбаев Н.А. Казахстан 2030. Процветание, безопасность и

улучшение благосостояния всех казахстанцев: послание народу Казахстана

(10.10.1997).- рук.ред.группы М.Б. Касымбеков // Первый Президент РК

Н.Назарбаев: хроника деятельности 1996-1997 годы. – Астана: Деловой мир,

2010. – 484 с.

4 Казыбаева М.Н. Дамыған 50 ел қатарына кіру жолында Қазақстанның

бәсекеге қабілеттілігін арттыру // Халықаралық Бизнес Университетінің

Хабаршысы. - 2011. - №2 (20). – Б. 61-64.

5 Құланбай Ә. Әрбір теңге халықтың игілігіне жұмсалуы тиіс // Егемен

Қазақстан.- 2016, қазан 21. - №202. – Б. 1-4.

6 Speeding up trade: benefits and challenges of implementing the WTO

Trade Facilitation Agreement: World trade report 2015 //

https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/wtr15_e.htm

7 Сигарев М.И. Государственная финансовая поддержка АПК РК //

Проблемы агрорынка. – 2014. - №1. – С. 53-57.

8 Берикболова У.Д. Путь Казахстана в направлении «зеленой

экономики» // Наукоемкая экономика – новый этап индустриально-

инновационного развития Казахстана // матер. междунар. науч.-практ. конф. –

Алматы, 2014. – С. 277-283.

9 Смит А. Исследования о природе и причинах богатства народов / М.:

Эксмо, 2007. – 960 с.

10 Азоев Г. Л. Конкуренция: анализ, стратегия, практика.- М.: Центр

экономики и маркетинга, 1996.

11 Юданов Ю. Конкуренция: теория и практика: учебное пособие.- М.:

Гном-пресс, 1998. – С. 125.

12 Программа дисциплины «Корпоративный менеджмент». – М.: РЭА

им. Плеханова, 1998. – С. 60.

13 Маркс К., Энгельс . Сочинения. – М. - Т. 16, ч II. - с. 365.

14 Фатхутдинов Р.А., Конкурентоспобность: Россия и мир.- М.:

Экономика, 2005. – С. 46.

15 Робинсон Дж. Жетілмеген бәсекенің экономикалық теориясы //

Экономика: Әлемдік классика.- Алматы: Таймас, 2005.- Т.5. – Б. 378-453.

16 Чемберлин Э. Теория монополистической конкуренции. Реориентация

теории стоимости / пер. с англ. -М.: Прогресс, 1959.

17 Портер М. Международная конкуренция: конкурентные

преимущества стран.- М.: Международные отношения, 1993. – С. 53.

184

18 Шепитько Р.С. Цена и ценообразование: учебное пособие. -

Волгоград, 1998. – С. 80.

19 Смагулова Ш.А., Доскеева Г.Ж., Керимова У.К., Кантарбаева Ш.М.,

Кенжебаева З.С., Нурпеисова М.М., Примжанова К.К. Государственное

регулирование экономики АПК: учебное пособие / под ред. д.э.н., профессора

Ш.А. Смагуловой, Алматы, 2015. – 215 с.

20 Конкурентоспособность США: обзор.- М, 1988.- С. 23.

21 Ким М., Шедяков В. Развитие конкуренции и демократизация

экономических отношений//АПК: экономика, управление. -1991. -№6. – С. 16.

22 Томилов В.В. Культура организации предпринимательской

деятельности // Экономика строительства. - 1994.- №1.- С. 18-30.

23 Ахмедьяров Е. Экономическое содержание и диалектическая связь

конкуренции и конкуентоспособности //Поиск. Серия гумантитарных наук. –

2010.- №4.- С. 66-70.

24 Портер М. Конкуренция.- Вилямс, 2001. – С.38-45.

25 Есполов Т.И., Куватов Р.Ю., Керимова У.К. Повышение

эффективности сельского хозяйства в условиях интеграции с внешними

рынками: учебник.- Алматы, TST-COMPANY, 2004. – 265 с.

26 Сулейменов Ж. Вопросы управления реформированием сельского

хозяйства Казахстана // Транзитная экономика. - 1998. - №4.- С. 89.

27 Баутин В.М., Гатаулин А.М., Мухаметзянов Р.Р., и др.

Сельскохозяйственные рынки / под ред проф. А.М. Гатаулина, - М.: Изд. РГАУ-

МСХА, 2013. – 628 с.

28 Нурмаганбетов К.Р. Пути обеспечения конкурентоспособности

товаров и услуг // Вестник ЕНУ им. Л.Н. Гумилева. - 2011. - №3.- С. 206-211.

29 Назарбаев Н. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру // Егемен Қазақстан.

- 2017, сәуір 22. - №70 (29051). - Б. 4.

30 Ахматова М., Попов Е. Теоретические модели

конкурентоспособности // Маркетинг. - 2003. - № 4.- С. 6.

31 Шарнина Н.М. Система управления конкурентоспособностью

предприятий АПК // http://mosi.ru/en/node/2542

32 Кушенов Г.В Японский менеджмент и теория международной

конкурентоспобности.- М.: Экономика, 2000. – 247 с..

33 Кошанов А.К. Устойчивое развитие экономики Казахстана в условиях

глобализации // Саясат. - 2001. - № 12. – С. 15- 16.

34 Казыбаева М.Н. Нарықтық экономика жүйесіндегі бәсеке мен

бәсекелестік ортаның қалыптасу факторлары // «АӨК индустриалды-

инновациялық дамуы: қазіргі жағдайы және келешегі». ҚазҰАУ 80 жылдығына

арналған халықарал. ғылым.-тәжіриб. конф. материалдары. – Алматы, 2010. – Б.

172-175.

35 Касл Э., Бекер М., Нелсон А. Эффективное фермерское

хозяйствование.- М.: Агропромиздат, 1991. – 496 с.

36 Шангирбаева А.Ю. «Качество и конкурентоспособность в системе

сертификации СМК» // Вестник КазНУ. - 2009. - №2 .- С. 164-165.

185

37 Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент: учебник.- М.:

Экономистъ, 2006. – 246 с.

38 Шарбиев Н.К., Литус Я.В., Доскожин Д.Р., Казыбаева М.Н. Проблемы

конкурентоспособности отечественной продукции на продовольственном

рынке // Материалы республиканской науч.-практ. конф. «Проблемы

исследования развития индустриально-инновационного процесса». – Жетысай,

9-10 желтоқсан 2010 жыл. – Б. 392-394.

39 Аубакиров Я.А. Конкуренция - движующая сила рыночных

отношений // Вестник КазНУ. - 2007.- №1.- С. 3-7.

40 Казыбаева М.Н. Экономиканың ғаламдану жағдайында Қазақстанның

азық-түлік тауарларының сапасы // Ізденістер, нәтижелер. - 2011. - №1 (049). –

Б. 190-195.

41 «Алтын сапа» сыйлығы озғандарға беріледі // Егемен Қазақстан,

2010.- 22 желтоқсан.- Б. 4.

42 Есполов Т.И., Бельгибаев К.М., Сулейменов Ж.Ж. Аграрная

экономика / Каз.нац.агр. ун-т.- Алматы: КазНАУ, 2005. – 258 с.

43 Рикардо Д. Начала политической экономии и налогового обложения.-

М.: Политиздат, 1955.

44 Balassa Bela Trade Liberalisation and Revealed Comparative Advantage.-

The Manchester School of Economic and Social Studies.-1965. - P. 99.

45 Маршал А. Принципы политической экономии.- М.: Прогресс, 1984.-

Т. 2. - С. 6.

46 Тиреуов К.М. Роль маркетинге в системе менеджмента предприятия //

Высшая школа Казахстана. - 2011. - №3. – С. 250-254.

47 http://www.valuebasedmanagement.net/methods_bcgmatrix.html

48 Қазыбаева М.Н. Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін

бағалаудың теориялық әдістемесі // ҚазЭУ хабаршысы. - 2011. - № 3. – Б. 68-73.

49 Нургалиев Д. Глобальный мир стандартов // Казахстанская правда. –

2014. - 17 октября. – С. 8.

50 Казыбаева М.Н. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының бәсекелік

артықшылықтарын қалыптастырушы факторлар // Ізденістер, нәтижелер. -

2011. - №1 (049). – Б. 204-210.

51 Шарбиев Н.К.Казыбаева М.Н. Современные проблемы

продовольственной безопасности Казахстана // Материалы республиканской

науч.-практ. конференции «Проблемы исследования развития индустриально-

инновационного процесса». - Жетысай, 2010, 9-10 декабря. – С. 382-386.

52 CIGR Handbook of Agricultural Engineering Volume III Plant Production

Engineering. American Society of Agricultural Engineers. 1999 //

http://www.cigr.org/documents/CIGRHandbookVol3.pdf

53 Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –

мемлекетттік саясаттың басты мақсаты: Қазақстан халқына Жолдау. – 2008,

сәуір 16.

54 Қазақстан Республикасындағы ауыл, орман және балық

шаруашылығы, 2010-2014, 2011-2016: статистикалық жинақтары. - ҚР ҰЭМ

статистика Комитеті. – Астана, 2015, 2016.

186

55 О.М. Бородіна, В.М. Геєць, А.О. Гуторов та ін.; За ред. В.М. Гейця,

О.М. Бородіної, І.В. Прокопи. Українська модель аграрного розвитку та її

соціоекономічна переорієнтація: Наук. Доповідь, НАН України, Ін-т екон. та

прогнозув. – К., 2012. – С. 56

56 Казахстанский путь – 2050. Книга 1. Экономика Казахстана в XXI

веке. Коллективная монография / под общ.ред. Б.К. Султанова. – Алматы:

КИСИ при Президенте РК. - 2014. – 244 с.

57 Толеубеков К.К. Поправки в земельном кодексе. Результаты //

Қазақстанның жер ресурстары. - 2015. – январь-февраль. – 1.- С. 25.

58 Жанабаева Ж.К. Экспортные возможности аграрного сектора РК //

Проблемы агрорынка. - 2015. - №1. – С. 16.

59 Manshuk N. Kazybayeva. Advances in global competiveness of agriculture

in the Republic of Kazakhstan // International Business Management (ISSN 1993-

5250 (Pakistan), Scopus). – 2015.-V.9. – Iss. 6. – P. 1152-1158.

60 A.M. Moskalenko. Formation of new land use in agriculture // Аctual

problems of economics. - 2015. - №11(173) – P. 267

61 Казыбаева М.Н. Ауыл шаруашылығының инновациялық бағытта

дамуындағы ауылшаруашылық жерлерлің алатын орны // А.Қ. Қабиденұлының

70 жылдық мерей тойына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік

конференция материалдары. - Астана, 2016 жыл. - II том. - Б. 167-170.

62 Фаизов К.Ш., Бельгибаев М.Е. Почвенные ресурсы Казахстана, их

использование и охрана//Гидрометерология и экология.- 2011. - №3. – С. 126.

63 Алшанов Р.А. Казахстан на мировом аграном рынке: потенциал,

проблемы и их решение. – Алматы, 2010. – С. 424.

64 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге

қабілеттілік» Қазақстан халқына жолдау. – 2017, қаңтар 31 // http://

www.akorda.kz/kz/addresses/addresses_of_president/memleket-basshysy-

nnazarbaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-2017-zhylgy-31-kantar

65 Т.Т. Мусабаев, Чиканаев А.Ш., Кушенов А.Ш., Сафуани К.Е.

Функциональное зонирование территории РК // Земельные ресурсы Казахстана.

- 2015. - №16. – С. 16.

66 Есполов Т.И. Қазақстан жеріне иелік етуге тек еліміз халқына ғана

рұқсат етіледі // Егемен Қазақстан. – 2016, мамыр 2. - №83 (28811).- Б. 5.

67 ҚР ҰЭМ ресми интернет ресурсы //

http://economy.gov.kz/kz/news/detail.php?ELEMENT_ID=69095

68 Есполов А.Т. Ценовое зонирование земель сельхозназначения

казахстана в условиях рынка // Проблемы агрорынка.- 2002. -№1. - С. 51.

69 ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2014-2018 жылдарға арналған

стратегиялық жоспарының мониторингін жүргізу жөнінде 2013 және 2014

жылдардағы оперативтік есепке талдамалық жазба // http://www.mgov.kz/.../2.-

2014-zhyl-a-arnal-an-operativtik-zhazba

70 Zhussipova E.E., Seitkazieva A.M. Food industry development and the

competitiveness of South Kazakhstan region // Actual Problems of Economics. -

Ukraine, Kyiv. – 2015. - №7. – P. 148-156.

187

71 Сагадиев К.А. Мадиев Г.Р. Экономические основы преодоления спада

развития сельского хозяйства РК / Постстабилизационная модель развития

Казахстана // матер. междунар. науч.-практ. конф.- Алматы: Казгосагру, 2001. –

С. 3.

72 Спанов А.А. Структура и рационы кормления высокоподуктивного

скота голштинской породы // Agroәlem. - 2015. - №08. – С. 18.

73 Қазақстан Республикасында қайта өңдеу өнеркәсібін 2020 жылға

дейін дамыту жөніндегі Шебер-жоспары // http://mgov.kz/programma-agrobiznes-

2020/

74 Қазақстан және оның өңірлерінің өнеркәсібі, 2009-2013, 2010-2014,

2011-2015: статистикалық жинақ / ҚР ҰЭМ Статистика комитеті. - Астана.

75 Калиев Г.К., Акимбекова Г.У. Приоритетные направления развития

переработки сельскохозяйственной продукции в Республики Казахстан //

Проблемы агрорынка. - 2015. – №1. – С. 2-11.

76 2014 жылғы қаңтар-желтоқсандағы ҚР өнеркәсіп кәсіпорындарында

өнімнің жөнелтілгені және қалғаны.- ҚР ҰЭМ ресми интернет ресурсы //

http://www.stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/homeNumbersIndustry?_afrLoop=26

543676820485900#%40%3F_afrLoop%3D26543676820485900%26_adf.ctrl-

state%3D1aucgw29fz_63

77 Акимбекова Г.У. Состояние и перспективы развития

перерабатывающей промышленности АПК республики // Вестник

сельскохозяйственных наук Казахстана. - 2003. - №11.- C. 11-12.

78 Омарова С.К. Маркетинг в агропромышленном производстве: учебное

пособие / КазГАУ, Алматы: Экономика, 2000. – С. 51.

79 Обзор пищевой промышленности Республики Казахстан.

Аналитическая служба рейтингового агентства РФЦА. - Алматы, 2015. – С.12.

80 Касенова А.М. Сүт өнімдері нарығын дамыту жолдары // Қазақстан

Республикасының Бірінші Президенті күніне арналған «Сейфуллин оқулары -

9: жоғарғы білім және ғылым дамуындағы жаңа бағыт» // Республикалық ҒТК

материалдары. - 2013. - Т.1. - Б. 374-376.

81 Чудинова М.В. Прогнозирование рынка молочной продукции на

примере ТОО «Эмиль». G-Global7 – 2015, 23 января.

82 ҚР бойынша шикізаттың аса маңызды түрлерінің, өндірістік-

техникалық мақсаттағы өнімдердің, тұтыну тауарларының ресурстары мен

пайдалану теңгерімдері 2010-2014 // ҚР ҰЭМ Статистика комитеті. – Б. 20.

83 Қазыбаева М.Н. Ауылшаруашылық өнімдерді қайта өңдеудің бәсекеге

қабілеттілігін арттырудың негізгі мәселелері мен оны шешу жолдары // «АӨК

дамытудағы ғылым мен білімнің басымды бағыттарының жаңа стратегиясы» //

Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы,

2015, қараша 27-28. - том II. – Б. 267-270.

84 Керимова У.К. Государственное регулирование плодоовощного рынка

как механизм его развития // Модернизация сельскохозяйственной экономики

Казахстана: государственные, региональные и отраслевые проблемы // матер.

междунар. науч.-практ. конф. – Алматы, 2009, 21 декабря. – С. 137-141.

188

85 Керимова У.К., Казыбаева М.Н. Анализ состояния развития отраслей

хранения и переработки сельскохозяйственной продукции. - Дни науки //

http://www.rusnauka.com/11_DN_2016/Economics.htm

86 ҚР Үкіметінің 2013 жылғы 18 ақпандағы № 151 қаулысымен

бекітілген Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту

жөніндегі «Агробизнес-2020» бағдарламасы //

http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1300000151

87 Тюпаков К.Э., Папахчян И.А. Формы и источники финансирования

воспроизводства материально-технической базы отечественных

сельхозтоваропроизводителей // Вестник Адыгейского государственного

университета, Экономика. - 2012. - №3 - С. 142-150.

88 Кешуов С.А., Бектемисов С.А. Актуальные вопросы технического

оснащения сельского хозяйства РК// Экономика. – 2011.-№43. – С.45.

89 Программа по развитию машиностроения в РК на 2010-2014 годы.

Утверждена постановлением Правительства РК от 30.09.2010 г., № 1002. - URL:

https://egov.kz/cms/ru/law/list/P1000001002

90 Состояние технического обеспечения агропромышленного комплекса

и сельскохозяйственного машиностроения Казахстана: научно-аналитический

обзор / Усманов А.С., Голиков В.А. и др. – Алматы: Adtime, 2015. – 235 с.

91 Кешуов С.А., Казак А.И. Состояние технического обеспечения

сельского хозяйства в Казахстане /Труды ГОСНИТИ. - 2014. -Т.1. – С. 24.

92 Петрищев Н.А., Николаев Е.В., Козак А.И. Обновление машинно-

такторного парка требует обновления ремонтно-обслуживающей базы //

Международная агроинженерия. – 2014. - вып. 4. – С. 18.

93 Алпатов А.В. Субсидирование производителей техники как фактор

воздействия на процессы ценообразования в отрасли отечественного

сельскохозяйственного машиностроения // Техника и оборудование для села,

2014. - № 1. – С. 34-39.

94 Бабченко Л.А., Щукин А.Р., Иванова Н.Г. Опыт организации

технического сервиса сельскохозяйственной техники: аналитический обзор. –

Астана: ЦНТИ, 2007. – С. 60.

95 Казыбаева М.Н. Рaзвитие пaркa сельскохозяйственной техники в

Кaзaхстaне // «Проблемы экономики, организации и управления в России и

мире» // XIII материалы международной научно-практической конференции. -

Прага. – 2016, 23 декабря. – С. 124-127.

96 Организация агробизнеса / под ред. С. Абдильдина. – Алматы:

Казгосагру, 2001. – C. 456.

97 Сейдалиева Г., Кошербаев К., Оспанова Д., Казыбаева М.

Формирование эффективной системы управления агроформированиями //

Проблемы агрорынка. - 2011. – №1. – С. 60-62.

98 Alfoldi T., Lockeretz W., Niggli U/ Eds. 2000& Proceeedings 13ht

International IFOAM Scientific Conferece. IFOAM&fIbl, Basel, 762 p.

99 Willer H., Kilcher L. 2010: The World of Organic Agriculture. Statistics

and emerging Trends. IFOAM&FiBL, P. 211.

189

100 Борживой Шарапатка, Иржи Урбан и кол. Органическое сельское

хозяйство. Оломоуц, 2010.

101 Шилова Н.И. Современное фитосанитарное состояние

сельскохозяйственных угодий и оценка эффективности защитных мероприятий

// 3i: intellect, idea, innovation – 2015. - №3. – С. 51.

102 Жарасов Ш.У. Сорняки картофеля и овощных культур и меры борьбы

с ними // AgroӘlem, 2015. - №06. – С. 25.

103 Ауезов А.А., Атакулов Т.А., Сулейменова Н.Ш., Жанабаев К.Ш.

Земледелие: учебник. – Алматы: Агроуниверситет, 2012. – 252 с.

104 Қазыбаева М. Ауылшаруашылық кооперация – фермерлердің

шығындарын қысқартып, табыстарын ұлғайту құралы // Қоғам мен Дәуір, ҚР

Президенті жанындағы СЗҚИ. – Астана, 2016. - №2.– Б. 33-52.

105 Авторизованный перевод и лицензированное издание учебника

«Сельское хозяйство», Том I» Фермер: Базовый уровень» 2007 BLV Buchverlag

GmbH &Co.KG, Мюнхен/Германия

106 Калмагамбетов М.Б. Производственные аспекты повышения

молочной продуктивности коров // AgroӘlem. -2015.-№1.– С. 18.

107 Спанов А.А. Структура и рационы кормления высоко-подуктивного

скота голштинской породы //AgroӘlem. - 2015.-№08.- С.18.

108 Казыбаева М.Н. Жем-шөп өндірісін интенсивтендіру негізінде мал

шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру // Аграрлық нарық

проблемалары. - 2016. - 4. – Б. 157-163.

109 Оразбаев К.Ш. Система производства кормов в Костанайской

области: учебное пособие.– Костанай: КГУ им. А.Байтурсынова, 2007. - С.49.

110 Manolova V., Kostadinova S. Economic efficiency of fertilization and its

residual-effect during conversion period to organic field crop production // Bulgarian

Journal of Agricultural Science. – 2015. - 21 (No 5). – P. 1022-1026.

111 Olaniyi A.O., Ajiboye A.J., Abdullah A.M., Ramli M.F., Sood A.M.

Agricultural land use suitability assessment in Malaysia // Bulgarian Journal of

Agricultural Science. - 2015. - 21 (No 3). – P. 560-572.

112 Littleboy M., Smith D.M., Bryant M.J. Simulation modeling to determine

suitability of agricultural land. Ecological Modeling, 1996. –P. 219–225.

113 Савицкая Г.В. Методика комплексного анализа хозяйственной

деятельности.-М.: ИНФРА-М, 2001. – С. 208.

114 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. –М.:

ИНФРА-М, 2006.- 425 с.

115 Ведятин В.И., Казакова Р.П., Казаков С.В. и др. Анализ и диагностика

финансово-хозяйственной деятельности предприятий: учебник. –М.:ИНФРА-М,

2008. – 617 с.

116 Сидоренко В.В. Аграрная политика России: учебное пособие для

вузов. – Краснодар: Мир Кубани, 2010. – 471 с.

117 Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег/General

Theory of Employment, Interest and Money, 1936.

118 Алферов В.Н. Трансформация антикризисного управления в

современных условиях: монография.- М.: Инфра-М, 2014. – С. 157.

190

119 Әлімбаев Т.Ә. Жаһандану барысындағы ұлттық экономиканың

бәсекеге қабілеттілігінің өсуі // Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық

университеті хабаршысы. - 2009.- №5.- Б. 322-325.

120 Абалкин Л.И. Роль государства в становлении и регулировании

рыночной экономики // Вопросы экономики. - 1997.- № 6.- С. 4-12.

121 Воробьев Е.А. Государственная поддержка и регулирование

сельскохозяйственного производства с учетом вступления России в ВТО //

Техника и оборудование для села. – 2013. - №12. – С. 2-4

122 Бутакова М.М., Алгазина Ю.Г., Беляев В.В., Порошина Е.Е.

Практикум по ценообразованию: учебное пособие.- КноРус, 2008. - 2 изд.

123 Шуляк П.Н. Ценообразование: учебно-практическое пособие / 12-е

изд., перераб. и доп. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К°»,

2009. – 203 с.

124 Казыбаева М.Н. Ауылшаруашылық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін

арттырудағы мемлекеттің баға саясатының маңызы // Аграрлық нарық

проблемалары. - 2016. – №2. – Б. 157-163.

125 Қазақстан Республикасындағы көтерме және сыртқы сауда, 2010-

2014. – Астана, 2015.

126 Қазақстан Республикасыныңдағы тұтыну нарығындағы бағалар, 2010-

2014. - Астана 2015.

127 Янченко В. Ценообразование и методы ценообразования // Business

portal. Бухгалтерская наук, 2014. - №7/8. – с. 34-36.

128 Сигарев М.И., Нарынбаева А.С. Таможенно-тарифное ругулирование

аграрного сектора Казахстана // Вестник Алтайского государственного

университета, 2014. - №2. – с. 176.

129 Темирбекова А.Б., Опыт регулирования цен на сельхозпродукцию и

ситуация в Казахстане // Материалы IX матер. междунар. науч.-практ. конф.

КИМЭП. – Алматы, 2012, 19-21 апреля. – С. 45-497.

130 Сакуов. Н. Поддержка отечественного бизнеса в условиях ВТО //

http://aktau.palata.kz/ru/articles/19018

131 ҚР Үкіметінің 13.05.2014 ж. № 486 қаулысына 18.02.2015 ж. № 86

Қосымша // Егемен Қазақстан. - 2015, наурыз 12.

132 Филин М.А. Организационно-экономический механизм устойчивого

развития АПК в условиях кризиса // Terre Economicus, 2011. – Т.9. – C. 119-121.

133 Есполов Т.И. Тенденции мировых цен на продовольствие: издержки и

выгоды // Исследования и результаты. – 2012. - №2. – С.192-198.

134 Казкенова А.С. Динамика изменения цен на молоко в Республике

Казахстан // Наука. – 2013. – спец.выпуск. (экон. Серия) . – С.57-58.

135 Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и

политика // В 2 т. – Баку: Азербайджан, 1992. - Т. 2. – 404 с.

136 Верескун М.В. Формирование системы управления конкуренто-

способностью крупных интегрированных промышленных предприятий

//Основы экономики, управления, управления и право.–2015.-№3.–С.55.

137 Л.В. Гришаева. Сельскохозяйственные рынки: учебные пособие. -

Омск. Изд-во ОмГАУ, 2003. – С. 152.

191

138 Быков А.А. Издержки и рентабельность сельскохозяйственного

производства. Цена и ценообразование в сельском хозяйстве // ҚР Ұлттық

ғылыми порталы // http://www.nauka.kz/page.php?page_id=172&lang=1&article_

139 ҰБХ «Қазагро» АҚ ресми сайтының материалдары.

140 Ауыл дамуының мониторингі: статистикалық жинақ. - ҚР ҰЭМ,

Статистика комитеті. – Астана, 2015.

141 Государственная программа развития агропромышленного комплекса

Республики Казахстан на 2017 – 2021 годы. Утверждена Указом Президента

Республики Казахстан от 14 февраля2017 года №420. – Астана, 2017.

142 Өңдеуші кәсіпорындардың ауылшаруашылық өнімін тереңдете өңдеп

өнім өндіруі үшін оны сатып алу шығындарын субсидиялау қағидаларын бекіту

туралы ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 26 қарашадағы № 3-

2/615 бұйрығы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V14F0010087

143 Казыбаева М.Н. Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласындағы

сақтандырудың ерекшеліктері. Materials of the International scientific-practical

conference "The Europe and the turkic world: science, engineering and technology,

June 15-17, 2016, Side, Turkey

144 Страхование в растениеводстве //

http://raexpert.kz/researches/compulsory_insurance/part4/

145 Ержанов А. «Фермерам пишут новую страховку» // Рынок

страхования. - 2014. – январь. – С. 25.

146 Гостенко Л.Н. Страхование: учебник. - Алматы: Издательство «ТОО

LEM», 2003. – С. 252.

147 Тиреуов К.М. Страхование и его влияние на развитие

инвестиционных ресурсов в сельском хозяйстве Казахстана // Вестник науки

Каз.гос.агротех унивеситета им. С.Сейфуллина. – 2008.- №3.- C. 190-197.

148 Что посеешь, то и пожнёшь // Рынок страхования. – 2014, ноябрь.

149 Джаксыбекова Г.Н. (в соавторстве) «Основы предпринимательства и

эффективное использование микрокредита для сельского хозяйства»: учебно-

методическое пособие. - Алматы: UIB, 2005.

150 Есиркепов Т., Зиябеков Б. О страховании в сельском хозяйстве. В

чьих интересах работает действующий закон? - 23.06.2006 //

http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30060230

151 Зарук Н. Особенности налогоблажения сельского хозяйства в станах

ЕАЭС // АПК: экономика, управление. – 2016. – 27 – C. 35.

152 Основы инновационного менеджмента. Теория и практика:

учебник/под. ред. А.К. Казанцева и др. – М.: Экономика, 2004.– 518 с.

153 Тиреуов К.М. К методике оценки эффективности инноваций в

сельском хозяйстве // Формирование организационно-экономических условий

эффективного функционирования АПК // Сборник научных статей 8-й матер.

междунар. науч.-практ. конф. / редкол. Г.И. Гануш и др. – Минск, БГАТУ. -

2016, 26-27 мая. - С. 23.

154 Стоунхаус Д. Управление организационым знанием.- Менеджмент в

России и за рубежом, 1999. - № 1. – С. 14-26

192

155 Аль Хасан М.А., Максимова В.Ф. Трансформация рынка труда в

странах персидского залива. – М.: МЭСИ, 2013. – С. 122.

156 Бегентаев М. Инновационный потенциал Казахстана: теория,

методология, механизм развития: дисс. ..докт.экон.наук. - Караганда, 2010.–

242с.

157 Қазақстанның ғылымы және инновациялық қызметі: статистикалық

жинақтары / ҚР ҰЭМ Статистика комитеті. – Астана, 2015, 2016.

158 Ғылыми зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға

жұмсалған ішкі шығындар // ҚР ҰЭМ Статистика комитеті. – Астана, 2016.

159 Балашов А., Щетина И. Повышение управленческих компетенций

руководителей сельхозорганизаций. АПК: экономика, управление. – 2016. – 2. -

С. 17.

160 Есполов Т.И., Мелдебеков С.А. Развитие экономики

агропромышленного комплекса в условиях глобализации. «Проблемы

экономики, организации и управления в России и мире» // Материалы Х матер.

междунар. науч.-практ. конф. - Прага, Чешская Республика, 2016 – С. 60-62.

161 Есполов Т.И., Тиреуов К.М., Алексеева М.А., Керимова У.К. и др.

Университет новой формации: методическое руководство / Издание второе;

КазНАУ.- Алматы: Айтұмар, 2016.- С. 46.

162 Lazonick W., O’Sullivan M. Corporate Gevernance and the Innovative

Economy: Policy Impli- Cations / Paper prep. for the European Commission within

the framework of the Innovation Systems and Euripean Integration, 1998. – P. 73-95

163 Казыбаева М.Н. Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін

арттырудың негізгі мәселелері // Ізденістер, нәтижелер. – 2011. - №2. – Б. 275.

164 Чаянов А.В. Кооперация дегеніміз не? Кооперативтік қозғалыстың

тарихы; селолық тұтыну қоғамы, ауыл шаруашылығы және кредиттік

серіктестік // Экономика: Әлемдік классика: 10 томдық – Алматы. Таймас,

2005. – Т.8: Өтпелі экономика теориялары. – Б. 21-86.

165 Есполов А.Т. Вопросы теории и практики обеспечение

конкурентоспособности объектов в аграрном секторе экономики // Известия

Нац. акад. наук Беларуси. Сер. аграр. наук. – 2004. - №1. – С. 20-27.

166 Тарханов О.В. Управление экономикой сельского хозяйства //

Национальные интересы: приоритеты безопасность. – 2010. - №36. – C. 15.

167 Есполов Т.И., Тіреуов Қ.М. және т.б. Қазақстанда ауылшаруашылық

кооперативтерінің үлгілерін құру және енгізу: әдістемелік нұсқаулар. - Алматы:

Айтұмар, 2016. – Б. 60.

168 Акимбекова Г.У., Аюлов А.М., Егизбаева Г.К. Кооперирование малых

форм хозяйствования в АПК РК // Проблемы агрорынка. - 2015. - №2. – С. 79.

169 Богдановский И. Занятость в аграрной экономике: теоретико-

методологические аспекты исследования. АПК: экономика, управление.- 2016. -

№1.- С. 76.

193

Қосымша A

ҚР ауыл шаруашылығының жалпы өнімі, шаруашылықтардың барлық санаттары бойынша

Көрсеткіштер 2010 жыл 2013 жыл 2014 жыл 2015 жыл

2015/2010, % 2015/2014, % млн теңге % млн теңге % млн теңге % млн теңге %

Өсімдік шаруашылығы

Өсімдік

шаруашылығы

өнімі 662 652.6 100 1 313 003.5 100 1 327 855.2 100 1 825 236.7 100 2 есе 137.5

дәнді және

дәнді-

бұршақты

дақылдар 236 163.7 35.6 530254.2 40.4 478 337.7 36.0 581 421.1 31.8 2 есе 121.5

картоп 109 739.6 16.6 161038.5 12.3 180 976.8 13.6 257 814.2 14.1 2 есе 142.5

қант

қызылшасы 1 506.5 0.2 729.5 0.05 174.6 0.01 1 567.8 0.08 104.0 8 есе

майлы

дақылдар 31 664.1 4.8 90 515.3 6.9 85 113.0 6.4 88 509.0 4.8 2 есе 104.0

көкөністер 105908.5 16.0 203 214.4 15.5 259 695.1 19.6 504 210.7 27.6 4 есе 194.1

жеміс-жидек

дақылдары 9 461.2 1.4 18 247.0 1.4 24 047.1 1.8 45 012.4 2.4 4 есе 187.2

мал-азықтық

дақылдар 116655.6 17.6 250 944.5 19.1 238 107.0 17.9 260 388.6 14.3 2 есе 109.4

Мал шаруашылығы

Мал

шаруашылығы 774 105.8 100 1 064 338.1 100 1 189 555.4 100 1 469 923.1 100 189.9 123.5

Ірі қара малдар 466 036.3 60.2 662 055.9 62.2 732 477.2 61.6 983 970.6 66.9 211.1 134.3

Жылқылар 49 858.8 6.4 96 335.8 9.0 111 080.6 9.3 121 498.9 8.3 2 есе 109.4

Түйелер 4 252.0 0.5 10 114.4 10.0 11 089.5 0.9 12 249.3 0.8 2 есе 110.4

Қойлар 81 102.9 10.5 147 158.2 13.8 155 721.5 13.1 163 511.6 11.1 2 есе 105.0

Шошқалар 99 968.5 12.9 49 349.0 4.6 58 954.1 4.9 55 823.1 3.8 55.8 94.6

Құстар 66 959.2 8.6 91 513.1 8.5 112 344.8 9.4 123 611.0 8.4 184.6 110.0

Ескерту – [54] деректері негізінде құрастырылған

194

Қосымша B

Жекелеген ауылшаруашылық дақылдарды жалпы жинау. мың тонна

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Өнімдер

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Барлық шаруашылық санаттары

11351 15697.9 15760.9 14504.4 12098.2 13496.8 16222.7 19 843.4 15 323.5 20 523.5 11 812.1 26 613.7 12 514.0 17 886.8 16 785.1 18 250.0

Дәнді,

бұршақты

дақылдар

9073 12706.8 12700.0 11537.4 9937.0

11

198.3 13 460.5 16 466.9 12 538.2 17 052.0 9 638.4 22 732.1 9 841.1 13 940.8 12 996.8 12 746.9 бидай

249 320.4 435.2 437.6 457.8 432.1 413.6 421.2 420.2 471.2 462.0 482.0 520.4 569.2 663.9 737.0 жүгері

1664 2243.8 2208.9 2153.9 1387.9 1 527.5 1 952.9 2 441.2 2 058.5 2 518.6 1 312.8 2 593.1 1 490.6 2 539.0 2 411.8

2 956.0

арпа

48 43.4 106.5 42.1 20.1 23.6 30.5 68.5 39.9 75.1 42.1 28.4 28.6 43.4 60.6 қара бидай

29 44.9 29.6 48.4 52.4 43.7 58.9 81.4 16.6 61.6 27.0 37.4 48.0 83.5 46.5 - қарақұмық

214 199 199 273 276 284.6 288.8 294.4 254.7 307.0 373.1 346.8 350.8 344.3 377.0 422.2 Күріш

1963 2184.8 2268.8 2308.3 2260.7 2 520.8 2 361.6 2 414.8 2 354.4 2 755.6 2 554.6 3 076.1 3 126.4 3 343.6 3 410.5 3 521.0 Картоп

105 149.1 189.8 292.6 265.6 267.3 268.0 205.8 185.8 367.9 328.9 409.1 400.3 572.7 512.8 -

күнбағыс

тұқымдары

273 282.4 372.2 423.6 397.9 310.8 339.0 309.4 130.2 181.3 152.0 200.4 151.6 64.6 23.9 174.1

Қант

қызылшасы

287 417.4 360.7 402.7 467.1 465.0 435.4 441.7 317.5 270.0 239.8 336.0 379.7 396.7 320.7 273.9 Мақта

1544 1782.0 1857.0 1938.3 2059.3 2168.8 2 196.4 2 280.0 2 457.2 2 576.9 2 877.7 3 061.5 3 241.5 3 469.9 3 564.9 Көкөністер

422 519.2 628.8 603.8 667.0 683.8 697.4 661.8 869.7 852.3 1 118.2 1 248.0 1 649.9 1 713.0 1 928.0 2 087.5

Бақша

дақылдары

Ауылшаруашылық кәсіпорындар

6998 9140.6 8019 7839.9 6683.5 8742.8 10702.2 12 497.9 10 263.2 13 551.2 7 167.1 18 332.3 7 861.9

10

942.0 10 515.9 11 524.3

Дәнді,

бұршақты

дақылдар

5716 7544.2 6613.2 6640.0 5775.1 7 575.6 9 258.7 10 748.9 8 733.8 11 767.3 6 286.9 16 231.9 6 637.6 9 157.7 8 752.4 9 325.5 бидай

42 63 83 78 118 89.5 66.3 82.7 65.4 57.5 61.9 71.7 66.5 90.4 118.1 132.9 жүгері

1017 1292 1096 922 653 883.6 1 135.2 1 367.0 1 265.7 1 413.8 597.5 1 494.5 711.7 1 223.6 1 212.8

1 489.0

арпа

22 26 61 26 13 13.0 18.1 45.5 29.2 51.3 26.8 17.1 12.2 24.5 30.8 қара бидай

8 14 10 15 12 16.3 26.5 35.9 6.5 21.4 10.5 16.0 17.9 38.0 20.1 - қарақұмық

155 132 139 208 218 214.5 213.8 212.6 199.7 216.9 255.0 225.7 215.1 203.9 202.6 206.7 Күріш

71 87.7 69.3 75.3 75.9 70.5 67.6 81.2 94.5 137.6 120.5 173.0 165.8 230.0 247.1 262.5 Картоп

22 18.5 24.0 48.0 38.8 88.5 85.9 66.6 63.6 100.8 100.7 129.4 142.8 207.4 186.5 -

күнбағыс

тұқымдары

92 83.7 122.9 127.4 97.5 83.6 86.4 77.6 42.9 39.4 23.1 40.3 27.3 11.0 8.6 21.2

Қант

қызылшасы

41 44.4 31.8 29.6 27.1 22.4 22.6 25.0 14.6 10.5 10.8 11.2 13.0 13.8 14.6 12.6 Мақта

92 114.4 70.3 68.8 73.9 69.2 106.7 115.3 138.8 120.5 166.0 209.1 209.2 199.9 216.1 Көкөнсітер

26 22.9 16.0 24.2 16.1 13.0 20.9 20.6 66.7 48.2 54.5 67.4 106.1 84.5 119.7 133.7

Бақша

дақылдары

195

Қосымша B жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Шаруа (фермер) қожалықтары

4222 6363.8 7446.5 6386.3 5217.1 4655.1 5456.5 7 278.7 5 021.9 6 931.4 4 606.0 8 246.8 4 621.1 6 910.0 6 240.0 6 696.0

Дәнді,

бұршақты

дақылдар

3288 5040.3 5894.0 4722.3 4051.9 3 580.4 4 178.1 5 697.4 3 802.3 5 279.4 3 347.0 6 497.5 3 203.2 4 782.2 4 244.4 4 421.4 бидай

165 206 278 292 288 297.7 315.7 299.7 321.3 383.1 370.0 381.8 426.1 448.1 518.6 572.3 жүгері

633 937 1091 1202 708 636.1 812.7 1 070.3 792.1 1 102.3 713.4 1 097.5 778.6 1 314.8 1 199.0

1 466.9

арпа

26 17 45 16 7 10.5 12.3 23.0 10.5 23.8 15.3 11.3 16.4 18.9 29.8 қара бидай

21 31 19 33 40 27.0 32.2 45.5 10.1 40.2 16.5 21.4 30.1 45.5 26.4 - қарақұмық

58 60 51 63 53 69.7 74.8 81.6 55.0 89.9 118.0 120.9 135.7 140.4 174.4 215.4 Күріш

191 266.5 282.8 323.1 388.0 388.0 433.2 475.2 501.9 585.6 604.8 735.7 880.7 928.6 1 099.2 1 190.9 Картоп

74 113.9 142.5 217.6 197.1 161.2 170.9 132.7 117.4 263.0 225.1 277.1 255.6 363.1 324.8 -

күнбағыс

тұқымдары

153 181.8 219.7 277.5 275.3 214.2 238.7 208.5 69.5 133.3 127.3 159.8 123.3 53.2 15.1 152.7

Қант

қызылшасы

228 315.9 261.5 338.0 428.4 440.2 411.4 416.0 302.8 259.4 228.9 324.8 366.6 382.8 306.0 261.2 Мақта

344 467.2 515.3 587.3 649.7 676.9 791.9 929.6 971.1 1 091.1 1 303.5 1 391.1 1 522.6 1 721.7 1 817.8 Көкөністер

202 251.3 325.0 322.7 363.3 404.0 473.6 434.1 639.6 615.0 871.5 996.2 1 318.8 1 384.3 1 614.6 1 761.3

Бақша

дақылдары

Жұртшылық шаруашылықтары

131 199 303.2 279 202.1 98.6 64 66.8 38.4 40.9 39.0 34.6 31.0 34.8 29.2 30.2

Дәнді,

бұршақты

дақылдар

69 122.3 192.8 175.1 110.0 42.3 23.7 20.6 2.1 5.3 4.5 2.7 0.3 0.9 0.0 - бидай

42 51 74 67 52 45.0 31.6 38.8 33.5 30.6 30.1 28.5 27.8 30.7 27.2 28.7 жүгері

14 15 22 30 27 7.8 5.0 3.9 0.7 2.5 1.9 1.1 0.3 0.6 0.0 - арпа

- 0.1 0.1 - 0.0 0.4 0.2 0.0 - 0.0 0.0 - - - - - қарақұмық

1 1.5 1.2 1.2 0.5 0.7 0.2 0.2 - 0.2 0.1 0.2 - - 0.0 - Күріш.

1431 1830.6 1916.7 1909.9 1796.8 2 062.3 1 860.8 1 858.4 1 758.0 2 032.4 1 829.3 2 167.4 2 079.9 2 185.0 2 064.2 2 067.5 Картоп

9 16.7 23.3 27.0 29.7 17.6 11.2 6.5 4.8 4.1 3.1 2.6 1.9 2.2 1.4 -

күнбағыс

тұқымдары

28 16.9 29.6 18.7 25.1 13.0 13.9 23.3 17.8 8.6 1.6 0.3 1.0 0.4 0.2 0.1

Қант

қызылшасы

18 57.1 67.4 35.1 11.6 2.4 1.4 0.7 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.03 Мақта

1108 1200.4 1271.4 1282.2 1335.7 1422.7 - 1 297.8 1 235.1 1 347.3 1 365.3 1 408.2 1 461.3 1 509.7 1 548.2 1 530.0 Көкөністер

194 245.0 287.8 256.9 287.6 266.8 202.9 207.1 163.4 189.1 192.2 184.4 225.0 244.2 193.7 192.4

Бақша

дақылдары

196

Қосымша C

Жекелеген ауылшаруашылық дақылдардың түсімділігі, бір гектардан центнер, 2000-2015 жж.

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Өнімдер

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Барлық шаруашылық санаттары

- - - - - - - 13.2 10.0 12.5 7.8 16.7 8.4 11.5 11.5 13.6

Дәнді, бұршақты

дақылдар

9.0 11.8 10.9 10.3 8.4 9.5 11.3 13.0 9.7 11.9 7.3 16.6 7.9 10.8 10.9 12.9 бидай

33.3 37.1 41.4 43.2 44.6 41.6 46.3 45.8 44.0 47.2 48.3 49.9 51.9 52.8 52.8 53.3 жүгері

10.2 13.1 12.7 11.4 8.5 10.5 11.7 13.3 10.5 14.7 9.8 17.1 9.1 13.8 12.6 14.2 арпа

16.1 10.4 13.8 8.4 7.1 7.9 7.6 13.2 7.4 13.1 9.7 11.4 8.9 11.0 13.9 10.4 қара бидай

9.6 12.0 12.7 10.6 7.7 11.8 11.8 13.5 9.4 13.7 8.2 18.0 8.9 13.8 11.8 13.0 сұлы

6.0 7.9 7.1 7.7 6.1 5.7 6.7 5.9 3.1 10.8 4.2 5.6 6.3 10.3 7.2 7.9 қарақұмық

4.8 6.3 7.4 8.9 6.5 5.6 7.6 8.5 9.9 8.9 6.2 11.0 6.4 10.0 6.3 8.7 тары

12.7 13.3 12.2 12.2 11.3 10.4 12.4 14.9 11.1 10.7 7.9 12.6 5.6 7.3 8.0 - Кепкен көкөністер

29.7 28.7 30.3 32.7 34.2 33.5 33.0 33.6 33.7 35.4 39.7 37.2 37.7 38.5 39.6 49.2 Күріш. ақталмаған

106 133 139 139 134 150.0 153.6 155.8 143.7 160.0 143.0 167.2 165.9 181.5 184.3 185.5 Картоп

4.0 6.0 5.9 6.8 5.9 6.3 5.9 5.9 4.1 5.7 4.4 4.6 5.9 7.0 6.7 8.4

күнбағыс

тұқымдары

154 173 207 210 197 209.2 240.8 248.9 204.3 182.9 174.3 188.2 168.2 267.7 240.6 266.6 Қант қызылшасы

18.7 22.7 21.5 20.5 21.3 23.1 22.2 22.1 18.2 19.6 17.9 21.8 26.2 28.7 25.1 - Мақта

153 166 172 177 186 196 - 211.0 204.0 218.7 214.4 222.9 234.0 238.7 243.0 245.8 Көкөністер

119 127 135 144 153 159.3 167.1 171.7 158.9 161.1 177.0 186.1 206.8 212.4 217.1 221.0 Бақша дақылдары

Ауылшаруашылық кәсіпорындар

- - - - - - - 12.8 10.1 12.5 7.3 17.7 8.1 10.8 11.2 13.1

Дәнді, бұршақты

дақылдар

8.2 10.6 9.1 9.9 7.9 9.6 11.5 12.7 10.0 12.2 7.1 17.6 7.9 10.4 10.9 12.7 бидай

21.7 28.1 37.1 39.2 43.1 40.8 39.1 37.7 33.5 36.8 43.0 42.2 44.0 49.0 49.7 52.5 жүгері

9.0 11.7 10.8 10.1 7.6 10.5 11.9 13.3 11.0 14.7 9.1 17.9 8.2 13.5 12.9 13.5 арпа

13.7 11.0 13.4 9.2 7.2 8.3 7.8 14.4 8.4 14.3 10.0 12.9 9.7 13.8 17.3 13.0 қара бидай

9.0 11.0 11.7 10.4 7.0 12.3 11.6 13.2 10.1 13.9 8.0 20.0 9.1 13.8 11.7 13.3 сұлы

3.7 5.8 6.3 7.6 4.7 6.1 7.5 7.1 3.9 10.9 4.0 6.6 7.0 11.6 7.1 7.9 қарақұмық

4.1 4.8 6.2 8.6 6.0 5.8 7.8 9.0 10.0 9.1 5.1 12.3 5.9 9.8 6.0 6.5 тары

8.1 11.0 9.0 11.0 8.5 10.2 12.3 15.2 10.8 10.5 7.3 12.4 5.3 6.9 7.5 - Кепкен көкөністер

29.6 27.7 28.6 32.0 34.3 33.0 32.9 31.9 32.9 34.5 39.3 35.9 35.5 36.7 37.9 48.7 Күріш. ақталмаған

83 118 111 132 121 135.4 134.4 141.5 126.2 143.7 116.8 145.2 128.3 175.3 175.4 166.4 Картоп

2.4 3.2 4.4 5.2 4.4 7.3 5.8 6.6 4.3 5.2 3.9 4.8 7.0 7.5 6.7 9.0

күнбағыс

тұқымдары

148 178 236 216 197 201.5 206.5 200.2 178.6 140.0 102.0 154.7 117.3 309.7 274.5 238.1 Қант қызылшасы

13.1 15.3 13.9 13.1 13.6 15.5 13.7 15.8 13.7 14.9 16.2 14.1 20.2 21.7 22.4 - Мақта

89 122 118 130 127 137 - 155.0 143.0 196.0 177.4 185.5 207.4 210.2 232.0 230.6 Көкөністер

64 77 68 103 114 92.5 116.6 92.1 112.5 104.4 111.7 129.2 140.2 147.0 153.2 152.2 Бақша дақылдары

197

Қосымша C жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Шаруа (фермер) қожалықтары

- - - - - - - 13.7 9.7 12.4 8.8 15.2 9.0 12.7 12.0 14.5

Дәнді, бұршақты

дақылдар

10.8 14.2 13.7 10.6 9.1 9.3 11.1 13.5 9.2 11.4 7.9 14.6 8.0 11.6 11.0 13.4 бидай

37.2 39.6 42.9 43.9 45.5 42.3 48.8 48.7 47.2 49.4 49.8 52.2 54.1 54.1 54.1 53.8 жүгері

10.4 13.9 12.8 9.6 8.2 8.4 10.9 13.3 9.8 14.9 10.6 16.1 10.1 14.2 12.4 14.9 арпа

19.0 9.5 14.3 7.4 7.0 7.4 7.2 11.3 5.6 11.1 9.2 9.7 8.4 8.7 11.5 8.1 қара бидай

11.7 14.7 14.9 10.9 8.6 10.9 12.1 14.0 8.3 13.4 8.5 15.0 8.6 13.8 11.8 12.6 сұлы

7.9 9.3 7.6 7.8 6.7 5.4 6.2 5.2 2.7 10.7 4.4 5.0 6.0 9.4 7.3 7.9 қарақұмық

5.5 7.7 7.5 8.6 6.3 5.1 6.7 7.2 9.6 8.1 7.4 8.5 6.1 9.9 6.2 9.9 тары

19.5 16.6 16.1 13.4 14.8 10.2 12.2 13.7 11.5 10.8 11.7 14.0 8.3 10.0 10.7 - Кепкен көкөністер

29.9 30.4 35.3 34.9 33.8 35.2 33.3 39.4 37.2 37.7 40.6 39.7 41.9 41.5 41.8 8.1 Күріш. ақталмаған

112 136 138 149 149 159.2 160.5 158.9 158.4 168.6 158.0 175.9 177.5 192.3 196.6 194.3 Картоп

6.9 6.9 6.1 7.0 6.1 5.9 6.0 5.5 3.9 5.9 4.6 4.5 5.3 6.7 6.7 8.1

күнбағыс

тұқымдары

159 171 192 207 196 210.1 255.4 271.1 208.3 195.9 198.9 198.9 185.8 262.3 227.6 272.9 Қант қызылшасы

20.3 24.8 22.4 21.0 21.9 23.8 22.9 22.6 18.5 19.9 18.0 22.2 26.5 29.1 25.3 - Мақта

154 176 178 189 198 208 - 219.0 213.0 226.0 225.3 231.3 246.0 250.0 252.0 257.3 Көкөністер

127 134 141 156 166 172.2 177.4 185.3 167.9 167.1 187.3 199.9 221.1 223.4 228.8 232.9 Бақша дақылдары

Жұртшылық шаруашылықтары

- - - - - - - 25.3 25.9 30.4 29.8 36.4 38.5 41.7 42.4 46.2

Дәнді, бұршақты

дақылдар

12.2 15.4 22.3 22.8 16.5 11.0 10.9 16.0 5.6 13.9 11.6 20.0 14.6 26.1 15.7 - бидай

38.4 43.7 41.2 45.5 42.9 38.5 41.3 45.4 42.6 45.5 42.6 43.9 43.4 46.5 44.9 48.1 жүгері

9.9 12.2 17.9 18.6 12.0 14.5 11.2 13.8 4.7 15.1 19.6 19.5 14.9 25.8 18.2 - арпа

10.1 12.4 17.9 18.4 11.9 14.6 8.1 12.0 3.8 14.2 8.0 11.1 - - - - сұлы

6.9 6.9 8.1 - 9.1 15.1 8.9 13.1 - 11.9 4.3 - - - - - қарақұмық

15.2 15.0 12.4 14.6 12.5 9.8 14.2 14.9 11.3 19.9 22.2 21.4 20.9 21.2 22.9 27.4 тары

12.0 9.6 16.2 19.8 22.8 22.9 22.8 22.1 23.5 22.3 24.4 24.9 25.3 23.9 27.1 - Кепкен көкөкністер

31.7 37.4 34.2 43.6 34.5 38.0 35.9 41.2 - 28.5 37.5 45.2 - - 50.0 - Күріш. ақталмаған

107 133 141 138 132 149 152.8 155.7 141.1 158.8 140.7 166.4 165.2 177.9 179.3 183.4 Картоп

5.3 6.5 7.4 9.9 9.0 7.0 6.7 7.8 11.7 11.5 14.4 14.3 14.2 14.5 15.4 16.6

күнбағыс

тұқымдары

162 168 217 214 222 250.8 254.6 270.1 280.2 293.9 286.9 301.5 209.2 140.0 121.0 32.9 Қант қызылшасы

19.0 20.5 23.8 26.8 26.0 17.2 34.9 28.3 23.2 22.8 30.5 26.8 31.3 31.3 29.2 - Мақта

162 168 173 175 184 195 - 212.0 206.0 216.0 209.9 220.4 227.0 231.9 235.1 235.4 Көкөністер

126 127 136 136 142 147.8 153.1 160.6 152.6 164.4 163.6 153.5 179.0 188.9 185.6 192.1 Бақша дақылдары

198

Қосымша D

Кесте 35 – Агроқұрылымдар бойынша мал азықтық дақылдардың егістік алқабы

Көрсеткіштер

1990 жыл 2010 жыл 2014 жыл 2015 жыл

егістік алқабы жиналған алқабы егістік алқабы жиналған алқабы егістік алқабы жиналған алқабы егістік алқабы жиналған алқабы мың га % мың га % мың га % мың га % мың га % мың га % мың га % мың га %

Шаруашылықтардың барлық санаттарында

Егістік алқабы 35182.1 100 30370.1 -13.7 21438.7 100 19237.5 -10.3 21244.6 100 19776.2 -6.9 21022.9 100

Мал азықтық

дақылдар 3 109.9 3497.1

азықтық жүгері 2281.7 6.5 2232.7 -2.1 72.2 0.3 69.2 -4,1 76.9 0.4 75.2 -2.2 73.9 73.2

біржылдық

шөптер 3497.7 9.9 1475.8 -57.8 275.0 1.3 180.0 -34,5 645.7 3.0 512.3 -20.1 907.7 735.0

көпжылдық

шөптер 4568.2 13.0 3641.4 -20.3 2189.7 10.2 1773.4 -19,0 2333.7 11.0 2013.0 -13.7 2 452.7 2037.8

Ауылшаруашылық кәсіпорындарда

Егістік алқабы 35011.5 100 30370.2 -13.2 13105.3 100 12868.8 -1.8 12826.2 100 11729.7 -8.5 12771.7

Мал азықтық

дақылдар 1587.0 1789.1

азықтық жүгері 2281.6 6.5 2232.6 97.9 56.1 0.4 53.1 -5.3 57.2 0.3 56.1 -1.9 56.6 56.6

біржылдық

шөптер 3496.5 10.0 1474.7 -57.8 194.9 1.5 113.0 -42.0 388.3 3.0 275.1 -29.1 559.3 404.8

көпжылдық

шөптер 4544.6 13.0 3623.3 -20.2 1148.9 8.8 875.6 -23.8 1108.5 8.6 852.5 -23.1 1129.5 842.7

Шаруа (фермер) қожалықтарында

Егістік алқабы 13.9 100 5.9 -57.6 8075.4 100 7132.8 -11.7 8196.8 100 7826.5 -4.5 8039.4

Мал азықтық

дақылдар 1500.3 1689.7

азықтық жүгері - - - - 15.8 0.2 15.8 0 19.5 0.2 18.9 -3.1 17.3 16.5

біржылдық

шөптер 0.6 4.3 0.6 0 77.0 0.9 63.9 -17.0 256.9 3.1 236.7 -7.9 347.8 329.5

көпжылдық

шөптер 8.0 57.6 0.4 -95 1011.0 12.5 872.2 -13.7 1203.5 14.7 1138.8 -5.4 1305.7 1177.4

Жұртшылық шаруашылықтарында

Егістік алқабы 156.7 100 156.6 -0.06 258.0 100 252.6 -2.0 221.6 100 220.0 -0.7 211.8

Мал азықтық

дақылдар 22.6 18.3

азықтық жүгері 0.1 0.06 0.1 0 0.3 0.1 0.3 0 0.2 0.09 0.2 0 0.0 0.0

біржылдық

шөптер 0.6 0.4 0.5 -16.7 3.1 1.2 3.1 0 0.5 0.2 0.5 0 0.6 0.6

көпжылдық

шөптер 15.6 10.0 17.7 +13.5 29.8 11.5 25.6 -14.0 21.7 9.8 21.7 0 17.5 17.8

Ескерту – [54] деректері негізінде құрастырылған

199

Қосымша E

Қызмет көрсету

нарығы

Мелиоративтік қызметтер

Ауыл

шаруашылығына қажетті

материалды

техникалық ресурстар

нарығы

Сауда саласы

нарығы

Ауылшаруашылық нарық (ауылшаруашылық өнім нарығы)

Ауылшаруашылық машиналар мен механизмдер нарығы

Материалды-өндірістік қорлар (жанар-жағар май, энергия, өнеркәсіптік шикізат

пен материалдар)

Минералды тыңайтқыштар нарығы

Мал шаруашылығы үшін мал азығы нарығы

Ақпараттық (байланыс қызметтерін қоса алғанда) қызметтер

Консалтинг

Ғылыми-техникалық қызметтер

(элиталық тұқым шаруашылығын қоса алғанда)

Техникалық (егер ауылшаруашылық кәсіпорын мамандандырылған

кәсіпорындардың қуаттарын пайдаланатын болса)

Ветеринарлық қызметтер

Жерге орналастыру

Дилерлік және дистрибьюторлық ұйымдардың қызметі

Көтерме және бөлшек сауда кәсіпорындарын қызметі

Қоғамдық тамақтану кәсіпорындары қызметі

Қайта өңдеу кәсіпорындары қызметтері

АӨК бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі шарттары

Егістік Шабындық

Мал шаруашылығы

Жайылым

Өсімдік шаруашылығы

Экстеншн

Ауыл шаруашылығын реттеу мен қолдау

ҰБХ НҰХ

«ҚазАгро»

«Даму» КҚҚ

«Атамекен» КП

Қаржылық сауықтыру

Субсидиялау

Сақтандыру

Несиелеу

ҚР АШМ, ҚР ҰЭМ,

ҚР ҚМ, ҚР ӘМ,

ҰАҒБО, ЖОО, ҒЗИ

Мемлекеттік –жеке

меншік әріптестігі

Ауылшаруашылық кооперациясы

Ауылшаруашылық инновациясы