Қазақ ұлттық аграрлық университеті

ӘОЖ 556.512:502/504 (282.255.5) Қолжазба құқығында

ЗУЛПЫХАРОВ БАУЫРЖАН АМАЛБЕКОВИЧ

Балқаш көлін сумен қамтамасыз етуді гидрологиялық тұрғыда негіздеу

6D080500 – Су ресурстары және суды пайдалану

Философия докторы (PhD)

дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация

Ғылыми кеңесші

Саркынов Е.

т.ғ.к., қауым. профессор

Шетелдік ғылыми кеңесші

Шафикур Р.

PhD, профессор (АҚШ)

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2016

2

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР..................................................... 4

АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР.... 5

КІРІСПЕ............................................................................................... 7

1 БАЛҚАШ КӨЛІ АЛАБЫНЫҢ ҚЫСҚАША ФИЗИКА-

ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ..........................................

12

1.1 Жер бедері және геологиялық құрылымы........................................ 13

1.2 Балқаш көлі алабының климаттық сипаттамасы............................. 14

1.3 Топырақ және өсімдік жамылғысы.................................................... 19

1.4 Гидрографиясы.................................................................................... 22

Бірінші бөлім бойынша тұжырым................................................ 25

2 БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ ҚАЗІРГІ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ

ЖАҒДАЙЫ (ТАБИҒИ ТЕХНОГЕНДІК ҚЫЗМЕТ)...................

27

2.1 Табиғи-техногендік қызметтің нәтижесіндегі Балқаш көлінің

гидрологиялық жағдайының өзгеруін бағалау..................................

27

2.2 Балқаш көлінің су теңгерімін қалыптастырушы табиғи

факторлар..............................................................................................

31

2.2.1 Атмосфералық жауын-шашын............................................................ 31

2.2.2 Балқаш көлінің су айдынынан булану............................................... 32

2.2.3 Балқаш көлінің гидрологиялық тәртібі.............................................. 32

2.2.4 Балқаш көлінің су жинау алабындағы су қорларын

пайдаланудың қазіргі жағдайы...........................................................

37

Екінші бөлім бойынша тұжырым................................................... 44

3 БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ

ОРНЫҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ НЕГІЗДЕУ......

45

3.1 Балқаш көлінің су деңгейінің тербелісінің табиғи жүйе

тұрақтылығына әсерін бағалау...........................................................

45

3.2 Балқаш көлінің гидрологиялық қауіпсіз су деңгейін қамтамасыз

ететін су қорына жүйелік талдау........................................................

54

Үшінші бөлім бойынша тұжырым................................................. 64

4 БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІН

ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАЛҒАН СУ ҚОРЫНЫҢ

МӨЛШЕРІН НЕГІЗДЕУ..................................................................

66

4.1 Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын сақтап қалуға

арналған ұсыныстарын және қағидалық шешімдерін талдау........

66

4.2 Қапшағай су қоймасының гидрологиялық қызметін жан-жақты

талдау.....................................................................................................

69

4.2.1 Қапшағай су қоймасының қазіргі кездегі гидрологиялық қызметі. 69

4.2.2 Балқаш-Алакөл алабының су қорларын пайдалану жағдайын

талдау.....................................................................................................

75

4.2.3 Балқаш-Алакөл алабының экономика салаларының және

экономикалық өңірлері бойынша жаңа, таза суды пайдалану

жағдайын талдау...................................................................................

81

3

4.2.4 Балқаш-Алакөл алабы бойынша қайтарымсыз су тұтынудың,

тасымалдау кезіндегі су шығындарының динамикасы.....................

85

4.3 Балқаш көлі және оның су жинау алабындағы Қапшағай су

қоймасының қазіргі кездегі қалыптасқан су қорының теңгерімдік

жағдайы.................................................................................................

88

4.4 Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге

қажетті су ағынының мөлшерін негіздеу...........................................

95

4.5 Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге

арналған шаралардың нұсқасын құру................................................

102

Төртінші бөлім бойынша тұжырым.............................................. 104

ҚОРЫТЫНДЫ................................................................................... 106

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................. 109

ҚОСЫМША А.................................................................................. 115

ҚОСЫМША Б.................................................................................. 116

ҚОСЫМША В.................................................................................. 117

4

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Диссертациялық жұмыста келесі стандартқа сәйкес сілтемелер

қолданылған:

ҚР МЖБС 5.04.034 – 2011. ЖОО кейінгі білім беру. Докторантура. Негізгі

қағидалар.

МемСТ 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірегей жүйесі. Мәтіндік

құжаттарға ортақ талаптар.

МемСТ 2.11-68 Конструкторлық құжаттардың бірегей жүйесі. Норма

бақылау.

МемСТ 7.32-2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Рәсімдеудің

құрылымы мен ережелері.

МемСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.

Құрастырудың ортақ талаптары мен ережелері.

5

АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар

қолданылған:

Су қоры - су нысандарындағы пайдалануға болатын жер беті және жер

асты суларының қоры;

Су теңгерімі - қарастырылып отырған нысандағы таңдап алынған уақыт

аралығында су қорының өзгеруін ескеретін су шығынының шығыс және кіріс

қоры;

Су нысаны - жер бетінде жинақталған табиғи су;

Сумен қамтамасыз етілу дәрежесі - бірлік көлем немесе пайызбен

өрнектелген тұтынушыларды суға деген сұранысын қамтамасыз ету дәрежесі;

Су жинау - жер бетінің бөлігіндегі су ағатын жеке өзен немесе өзендер

жүйесі;

Су жинау ауданы - су нысаны қалыптасатын аймақ;

Су ағыны - табиғи немесе қолдан тұрғызылған әртүрлі шығындағы су

ағыны;

Сушаруашылық қызметі - адамдардың немесе заңды тұлғалардың су

нысандарын пайдалану, қалпына келтіру және қорғауға байланысты

қызметтері;

Сушаруашылық нысаны - су пайдалану, қалпына келтіру және қорғау

нысандарының құрылымы;

Су қоймасы - суды бөгеу құрылымының пайда болуына байланысты, су

ағынын сақтау және реттеуге арналған, қолдан тұрғызылған су айдыны;

Гидроэкология - жалпы су экожүйелерінің тіршілік жағдайын, олардың

құрылымын және тіршілік заңдылықтарын зерттеумен айналысатын ғылым

саласы;

Гидрологиялық тәртіп - су нысандары жағдайының мерзімдік, негізінен

алаптың климаттық ерекшеліктерімен айқындалатын заңдылықпен өзгеруі;

Гидрологиялық бағдарлама - күтілген гидрологиялық тәртібті алдын-

ала жобалаудың ғылыми негізі;

Нысан - тану пәні болып табылатын және тәжірибелік қызмет

атқарылатын, белгілі бір заңдылықпен бөлінген жердің бөлігі;

Нысанды басқару - күтілген нәтижеге қол жеткізу үшін, қызмет етуі

арнайы қажетті және мүмкіншілігі әсерді қажет ететін нысан;

Қоршаған орта - табиғи барлық заттық, дененің, қуаттың және

құбылыстың жиынтығы, оның заты және кеңістігі, адамның тірі денелермен

байланыста болатын кез-келген қызметінің жиынтығы.

БС - Балтық жүйесі

pY - орташа жылдық өзеннің су ағыны, км3/жыл;

nY - жер асты су ағыны, км3/жыл;

X - көл айдынына түсетін жауын-шашын, км3/жыл;

Z - көл айдынынан болатын булану, км3/жыл;

6

oZ - құрғақшылық аймақтардағы булану және жауын-шашынның

арасындағы айырмашылық, км3/жыл;

tD - белгілі уақыт аралығындағы көлдің көлемінің өзгеруі, км3/жыл;

V - көлдегі судың көлемі млн.м3;

F - су айдынының ауданы, км2;

H - су деңгейінің биіктігі, м;

Х - Балқаш көлінің су деңгейі, м;

У - Балқаш көліне өзендерден түсетін су ағынының шамасы, км3;

W - көлдің су теңгерімінің айырмашылығы, млн.м3;

𝑉өса - өзен суының ағыны, млн.м3;

𝑉жш - көлдің су айдынына түскен атмосфералық жауын-шашынның

мөлшері, млн.м3;

𝑉жа - көлге түскен жер асты суының ағыны, млн.м3;

𝑉аб - көл айдынынан буланған судың мөлшері, млн.м3;

𝑉сжс - өзен сағасындағы жоғалған су шығынының мөлшері, млн.м3;

𝑉(І)өса𝑏 - Іле өзенінен келіп түсетін тұрақты су ағыны, млн.м3;

𝑉(Қ)өса𝑏 - Қаратал өзенінен келіп түсетін тұрақты су ағыны, млн.м3;

𝑉(Л)өса𝑏 - Лепсі өзенінен келіп түсетін тұрақты су ағыны, млн.м3;

𝑉(А)өса𝑏 - Ақсу өзенінен келіп түсетін тұрақты су ағыны, млн.м3;

𝑉(Ая)өса𝑏 - Аягөз өзенінен келіп түсетін тұрақты су ағыны, млн.м3.

.

.

7

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың соңы және XXI ғасырдың басында

Қазақстаннның Каспий және Арал теңіздерінен кейінгі көлемі бойынша үшінші

көл болып табылатын Балқаш көлінің аймағында, яғни, қазіргі кездегі аймақта

қалыптасқан техногендік үдерістерге байланысты, оның гидрологиялық

орнықтылығын сақтап қалу мәселесі гидрологтардың, геогрофтардың,

экологтардың және өзге де табиғатты пайдалану саласындағы барлық ғылыми

салалардың көкейтесті мәселесіне айналып отыр. Оның негізгі себебі,

біріншіден Балқаш көлінің су жинау алабындағы ең үлкен Іле өзенінің орта

ағысында тұрғызылған электр қуатын өндіруші Қапшағай су қоймасы болса,

екінші жағынан Іле өзенінің трансшекаралық өзен ретінде Балқаш көліне құятын

су ағынының мөлшері тек қана Қапшағай су қоймасында орналасқан су электр

станциясының жұмыс атқару тәртібіне ғана тәуелді болмай, Қытай Халық

Республикасының төңірегіндегі Іле өзенінің су ағынын реттеу және өндіріске

пайдалану дәрежесіне байланысты болып отырғандығында.

Қапшағай су қоймасын жобаланған деңгейге дейін сумен толтыру кезеңінде

Іле өзенінің 39 км3 су ағыны пайдаланылды, ал ол Қапшағай су қоймасынан

төменгі ағысынан Балқаш көліне дейінгі, Іле өзенінің табиғи жағдайдағы су

ағынымен салыстырғанда мөлшерінен екіден үш дәрежесіне дейін төмендеуіне,

ал ол Балқаш көлінің су айдынының шамамен жылына 15,6 см-ге төмендеуіне

алып келді, яғни 1908-1946 жылдар аралығындағы табиғи жағдайдағы көлдің су

айдынының деңгейінің төмендеу қарқынынан өте қатты асып кетті, себебі ол

аралықтағы жыл сайынғы су айдынының деңгейінің төмендеу қарқыны 9,2 см-ді

құраған еді. Сонымен, Қапшағай су қоймасын жобаланған деңгейге дейін сумен

толтыру кезіндегі Іле өзенінің гидрологиялық тәртібінің өзгеруі, Балқаш көлінің

гидроэкологиялық жағдайына үлкен өзгерістер алып келді. Сондықтан, қазіргі

кездегі бағдарламалық есептеулер көрсеткендей, жалпы әлемдік деңгейдегі ауа-

райының өзгерісіне және Іле өзенінің су қорын Қытай Халық Республикасымен

трансшекаралық өзен есебінде қазіргі және болашақтағы ауыл шаруашылық

өндіріс күшін дамыту үшін пайдалану мүмкіншілігіне байланысты, Балқаш

көлінің географиялық нысан ретінде экологиялық, экономикалық және

әлеуметтік орнықтылығын қамтамасыз ету тұрғысында қоғамдастық арасында

ой тудыратынын атап айтуға болады.

Балқаш көлінің болашақтағы гидрологиялық орнықтылығы көптеген табиғи

және техногендік дәлелдемелермен анықталады, оның ішінде біріншісі

аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуы, ал екіншісі трансшекаралық Іле

өзенінің бойында орналасқан елдердің экологиялық саясаты және табиғатты

қорғау заңдылықтарының бір-біріне сай келмеуінен. Сонымен қатар Балқаш

көлін орнықты су қорымен қамтамасыз ету тұжырымдамасын құрған кездегі жыл

сайынғы ауа-райының өзгеріп отыру тәртібі ескерілуі қажет.

Жалпы Балқаш көлінің теңгерімдік сумен қамтамасыз ету тұжырымдамасын

құру үшін, біріншіден аймақтық шаруашылық даму тұжырымдамасын ескере

отырып, Балқаш көлінің су жинау алабының гидрологиялық орнықтылығын

8

қамтамасыз ететін қағидалық негізін құру қажет. Ал, ол қазіргі кездегі Іле

өзенінің ортаңғы аймағында орналасқан Қапшағай су қоймасындағы электр

қуатын өндіретін су ағынының шамасын, яғни «шаруашылық» ағыны және

Жетісу Алатауының шағын өзендерінің «гидрологиялық» су ағынына

негізделуге тиісті.

Сондықтан, Балқаш көлінің тарихи-жаратылыс кезеңіндегі су айдынының

деңгейін 25, 50, 75 және 100 жылдық аралықтағы ауытқуының шеңберіндегі су

қорымен қамтамасыз етілу дәрежесіне жан-жақты құрылымдық-жүйелік талдау

жүргізу арқылы, оның гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін су

ағынының көлемін анықтаудың қазіргі және болашақ кезең үшінде маңызы зор

болғандықтан, табиғатты пайдалану саласының өзекті мәселесіне айналып отыр.

Жұмыстың мақсаты: Зерттеудің басты мақсаты Балқаш көлінің су жинау

алабындағы өзендердің табиғи-техногендік жүктемелерінің ұлғаюына

байланысты Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін,

көлдің су айдынының деңгейін және су ағынының мөлшерін гидрологиялық

тұрғыда негіздеу.

Жұмыстың міндеттері: - Балқаш көлінің гидрологиялық тұрғыда қажеттілігін тарихи-жаратылу

тұрғысында әлеуметтік-экологиялық құндылығын бағалау;

- Балқаш көлінің ғасырлық кезеңдегі гидрологиялық тәртібінің өзгеруіне

жан-жақты талдау жүргізу арқылы, оның гидрологиялық орнықтылығына әсер

ететін табиғи және техногендік дәлелдемелерді анықтау;

- Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендердің су ағынының өзгеруін,

оның су айдынының деңгейін әртүрлі кезең аралықтағы өзгеруіне тигізетін

әсерін бағалау;

- Балқаш көлінің гидрологиялық сипаттамалық өлшемдік көрсеткіштерінің

Іле өзенінің орталық аймағында орналасқан Қапшағай су қоймасының жылдық

су теңгеріміне байланыстылығын бағалау;

- Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендердің қазіргі кездегі

қалыптасқан су ағынының мөлшеріне байланысты, көлдің гидрологиялық

тұрғыда су қорымен қамтамасыз етілу дәрежесін бағалау;

- Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін су

айдынының деңгейін сақтап қалатын шаралардың нұсқасын құру.

Зерттеу нысаны – Балқаш көлінің гидрологиялық жағдайының және оның

су жинау алабындағы өзендердің су ағынының қалыптасуы және қызметі.

Зерттеу пәні – Іле және Жетісу Алатауының өзендерінің су қорын ауыл

шаруашылық және өндіріс өнімдерін өндіруге кеңінен қолданылуына

байланысты Балқаш көлінің гидрологиялық тәртібінің өзгеру бағытын және

қарқынын бағалау арқылы, оның гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз

етудің жолдарын анықтау.

Пайдаланылған мәліметтер. Зерттеудің ақпараттық мәліметтері есебінде

Қазақстан Республикасының статистика мәліметтері, «Қазгидромет» РМК-

нының «Балқаш көлі алабының қоршаған ортасының жағдайы туралы

ақпараттық мәліметтері», «Казгипроводхоз» ӨК-ның техникалық жобалау

9

мәліметтерімен қатар, көп жылдық ғылыми баспалардағы мәліметтер

пайдаланылған.

Диссертациялық жұмыс Қазақстан Республикасының Білім және ғылым

министрлігінің гранттық қаржыландыру есебінен орындалған Қазақ ұлттық

аграрлық университетің ғылыми-зерттеу жұмыстары жоспарындағы тіркеу

номері №0115РК02910 «Ірі гидротехникалық құрылымдардың аппатты

тәуекелділігін талдау және бағалау» тақырыбындағы ғылыми жоба негізінде

дайындалған.

Зерттеу әдістемесі. Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын

қамтамасыз етуге арналған су ағынының мөлшерін жан-жақты негіздеу, жүйелік

талдау, салыстырмалы-географиялық, су теңгерімі, математикалық және

статистикалық әдістерді қолдану арқылы жүргізілді. Зерттеу жұмыстарын

жүргізу барысындағы ғылыми көзқарастың қалыптасуына «География

институты» ЖШС, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің, Қазақ

Ұлттық аграрлық университетінің және «Қазгидромет» Республикалық

мемлекеттік кәсіпорынның ғалымдарының және «Казгипроводхоз» өндіріс

кооперативінің жобалаушыларының көзқарастары ерекше орын алды. Зерттеу

жұмысының пәнаралық байланыстың болғандықтан қазіргі заманда ғылыми

жұмыстардағы жан-жақты бағалауға пайдаланылатын бір-бірімен байланысты

кешенді әдістер қолданылды.

Ғылыми жаңалығы: Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендердің

және табиғи-техногендік кешендердің гидрологиялық тәртібінің қалыптасу және

қызметінің бұрынғы және қазіргі кездегі жағдайына жан-жақты баға беру

арқылы:

- Балқаш көлінің су айдынының деңгейін 25, 50, 75 және 100 жылдық

кезеңдегі ауытқу тәртібіне жүйелік талдау жүргізу арқылы, көлдің

гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін деңгейінің ең төменгі және

жоғарғы шамасы анықталды;

- Балқаш көлінің су теңгерімінің ауытқу шамасы Қапшағай су қоймасының

су теңгерімінің шығыс бөлігіне тікелей байланыстылығы анықталды;

- Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің гидрологиялық орнықтылығын

қамтамасыз ететін су ағынының мөлшері Қапшағай су қоймасындағы су электр

станциясының жоспарланған қызметін қамтамасыз ететін су ағынының

шамасына тікелей баланыстылығы анықталды;

- Балқаш көлінің су айдынының деңгейі қазіргі кездегі көлдің

салыстырмалы түрде қарағанда гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ете

алады және ол соңғы он бес жылдықтағы оған құятын Жетісу Алатауының

шағын өзендерінің және Қапшағай су электр станциясының жоспарланған

қызметін атқаруға қажетті Іле өзенінің су ағыны бойынша анықталады.

Қорғауға ұсынылатын негізгі нәтижелер: - Балқаш көлінің су айдынының деңгейін 25, 50, 75 және 100 жылдық

кезеңдегі ауытқу тәртібіне жүйелік талдау жүргізу арқылы анықталған,

гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін деңгейінің ең төменгі және

жоғарғы шамасының сандық мәні;

10

- Балқаш көлінің су теңгерімінің ауытқу шамасы Қапшағай су қоймасының

су теңгерімінің шығыс бөлігіне тікелей байланыстылығын анықтау арқылы,

көлдің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін Жетісу Алатауының

шағын өзендерінің тұрақты су ағынының анықталған шамасы;

- Балқаш көлінің су қорын қалыптастыратын Іле және Жетісу Алатауының

шағын өзендерінің су ағынының соңғы он бес жылдықтағы шамасы, оның

гидрологиялық орнықтылығын қаматамасыз ететін су айдынының жоғарғы

деңгейін қалыптастыра алатын шамасы анықталған және оны қамтамасыз етуге

арналған шаралардың нұсқасы құрылған.

Зерттеу нәтижелерінің практикалық құндылығы: Балқаш көлінің

ғасырдың шеңберіндегі су деңгейінің ауытқу тәртібін және су қорының

қалыптасу жағдайын жан-жақты жүйелік зерттеу арқылы анықталған, оның

гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін гидрологиялық өлшемдік

көрсеткіштері, болашақта көлдің су жинау алабындағы өзендердің су қорын

тиімді пайдаланудың бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді.

Ізденушінің жеке қосқан үлесі:

- жұмыстың ғылыми мақсатын және зерттеу мәселесін, оларды шешу

жолдарын және ғылыми жаңалығын негіздеу және құру;

- Балқаш көлінің су айдынының бетінің деңгейінің 25, 50, 75 және 100

жылдың кезеңдегі ауытқуын сипаттайтын ақпараттық мәліметтерге жан-жақты

жүйелік талдау жүргізу арқылы, оның табиғат заңдылықтарын пайдалана

отырып гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін деңгейінің ең төменгі

және жоғарғы шамасының сандық мәндерін негіздеу;

- Балқаш көлінің және Қапшағай су қоймасының су теңгерімінің көп

жылдық мәліметтеріне салыстырмалық теорияның әдістерін пайдалана отырып,

Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің Қапшағай су қоймасының су электр

станциясының жұмыс атқаратын су ағынына тікелей байланысты екендігін

анықтау;

- Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендерден келіп түсетін су қорының

оңтайлауға арналған екі бөліктен тұратын, яғни күз-қыс-көктем айларындағы

тұрақты және жаз айларындағы өзгеріске түсіп отыратын су ағынының

теңгерімінің теңдеулік үлгісін құру.

Жұмыстың сыннан өтуі: Зерттеудің басты мақсаты Балқаш көлінің су

жинау алабындағы өзендердің табиғи-техногендік жүктемелерінің ұлғаюына

байланысты Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін,

көлдің су айдынының деңгейін және су ағынының мөлшерін гидрологиялық

тұрғыда негіздеу. Диссертациялық жұмыстың негізгі қағидалары, тұжырымдары

және нәтижелері «Актуальные проблемы развития образования и науки в

условиях глобализации», Қазақстан Республикасының Ұлттық жаратылыстану

ғылымының академигі, Қазақстанның құрметті қайраткері, белгілі педагог және

ғылыми-экономисті, экономика ғалымдарының докторы, профессор Сапарбаев

Абдижаппар Джумановичтың 60 жылдығына арналған Халықаралық ғылыми-

тәжірибелік конференциясында (Алматы, 2014), «Жайылымдар мен суармалы

жерлердегі су ресурстарын үнемдеу және басқару» тақырыбындағы Қазақ

11

ұлттық аграрлық университетінің 85-жылдығы мен ғылым қайраткері Л.Е.

Тәжібаевтың 100 жылдығына орай ұйымдастырылған Халықаралық ғылыми-

тәжірибелік конференциясында (Алматы, 2015), «Агроөнеркәсіптік кешенді

дамытудағы ғылым және білімнің басымды бағыттарының жаңа стратегиясы»

тақырыбындағы Қазақ ұлттық аграрлық университетінің 85-жылдығына

арналған Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Алматы, 2015),

«Мелиорация и водное хозяйство: проблемы и пути решения» (Костяковские

чтения) (Москва, 2016), «Жас ғалымдардың агроөнеркәсіп кешенінің

индустриалды-инновациялық дамуына қосқан үлесі» атты жас ғалымдардың

халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Алматы, 2016)

баяндалды. Сонымен қатар, зерттеу нәтижелері «Қазақстан Республиксының

ауыл шаруашылық Министрлігінің су ресурстар Комитеті су ресурстарын қорғау

және қолдану реттеуіші бойынша Балқаш-Алакөл бассейнді инспекциясы» РММ

–де енгізілді (Қосымша А).

Жұмыстың жариялануы: Диссертация тақырыбы бойынша 9 ғылыми

еңбек жарияланды (Қосымша Б). Соның ішінде бір мақала Австрия мемлекетінде

өткен «Техникалық және жаратылыстану ғылымдарындағы инновациялар» атты

5-ші Халықаралық конференцияда және Мәскеу қаласындағы А.Н.Костяков

атындағы ЖРГМҒЗИ өткен халықаралық конференцияда жарық көрсе, 1 мақала

Scopus базасындағы «Biosciences, Biotechnology Research Asia» журналында, ал

мақалалардың қалған бөлігі ел ішіндегі ғылыми конференцияларда, сондай-ақ,

ҚР ҒжБМ ҒжББК ұсынған ҚР ҰҒА «Жаршы» және ҚазҰАУ «Ізденістер,

нәтижелер» ғылыми журналдарында жарық көрді (Қосымша В).

Жұмыстың құрамы және көлемі: Диссертациялық жұмыс кіріспеден,

4 тараудан, қорытындыдан және 83 пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен

және қосымшалардан тұрады. Диссертацияның жалпы көлемі компьютерде

терілген 114 беттен, оның ішінде 35 кесте мен 36 суреттен тұрады.

12

1 БАЛҚАШ КӨЛІ АЛАБЫНЫҢ ҚЫСҚАША ФИЗИКА-

ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

Балқаш көлі Оңтүстік-Шығыс және Орталық Қазақстанның жартылай

шөлдерінің арасындағы пайда болған тектоникалық ойпатта орналасқан.

Солтүстіктен көлге Орталық Қазақстанның ұсақ шоқылары мен жазықтықтары,

оңтүстіктен - Балқаш көлінің оңтүстік жағалауынан Тянь-Шаньның және Жетісу

Алатауының тау етегіне дейін созылып жатқан Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның

құмды жазықтықтары тұтасады. Балқаш көлі алабының су жинау ауданы 413

мың км2 және алабтың шамамен 15 % Қытай Халық Республикасының (ҚХР)

аумағында орналасқан. Алакөл көлінің суайырық сызығы Балқаш және

Сасықкөл көлдері арасындағы жазықтық (биіктігі шамамен 400 м) бойынша

өтеді (1 сурет).

Сурет 1- Балқаш көлінің су жинау алабының сұлбасы (ғарыштық

жерсерік арқылы түсірілген)

Аумақтың айтарлықтай өлшемдері, оның Азия құрлығы ішіндегі

тұйықталған орны, орографиялық және климаттық біртексіздігі Балқаш көлі

алабының табиғи жағдайларының үлкен алуан түрлілігіне себепкер болып отыр.

Тауларда табиғи жағдайлардың өзгеруі биіктік ландшафттық белдіктікке

13

(аймақтыққа) бағынады, бірақта биіктік ландшафттық аймақтылықтың

құрылымы әртүрлі таулы аудандарда бірдей емес.

1.1 Жер бедері және геологиялық құрылымы

Орографияның сипаты бойынша Балқаш көлінің алабы үш бөлікке бөлінеді

(2 сурет):

- Солтүстік және Солтүстік- Батыс Балқаш маңының негізгі облысын алып

жатқан солтүстік және солтүстік-батыс (жер бедері шоқылармен күрделенген

жазықтық болып келеді);

-Қазақтың ұсақ шоқысының оңтүстігінен бастап оңтүстік және оңтүстік-

шығыстағы тауларға дейін қосатын орталық (солтүстікте Балқаш ойпаты

төбелері, шоқылар және өзен аңғарларын кесіп өткен жазық үстірттермен

көрсетілген, оңтүстікте құмды шөлдер орналасқан);

- Тянь-Шань таулы облысы, Іле және Жетісу Алатауының таулы жүйесінің

солтүстік сілемдері алып жатқан оңтүстік-шығыс және оңтүстік бөлігі [1].

Сурет 2 – Балқаш көлінің орографиялық картасы

Балқаш көлінің алабының ұсақ жоталы облыстарын, яғни солтүстік Тянь-

Шань жоталарын, тауаралық Іле ойпатын, Балқаш ойпатын және Орталық

Қазақстанның палеозой платформасының оңтүстік ұшын (Солтүстік-батыс

Балқаш маңы) бөліп көрсетуге болады. Осы әртүрлі құрылымдық-геологиялық

14

облыстарда барлық – төменгі палеозойдан бастап қазіргіге дейінгі дәуірлердің

шөгінділері кездеседі [1, с.14].

1.2 Балқаш көлі алабының климаттық сипаттамасы

Балқаш көлінің алабының климаты жазық, аласа таулы және таулы

бөліктерінде елеулі ерекшеленетін континенталды. Жазық және аласа таулы

аудандар үшін ауа температурасының үлкен тәуліктік және жылдық ауытқулары

әдеттегі құбылыс, қысы суық, жазы ұзаққа созылады және ыстық.

Таулы аудандардың климаттық ерекшеліктері біртексіз және жергілікті

жердің биіктігі мен жер бедерінің пішіндеріне байланысты болып келеді. Орташа

жылдық ауа температурасы жазық бөлікте 1,3-8,3°С, тау етегіндегі аудандарда -

5-10 °С. Ең суық айдың – қаңтардың орташа ауа температурасы солтүстіктегі -16

°С бастап оңтүстіктегі жазық аумақтағы -5 °С дейін өзгереді. Қыста жылымықтар

жиі байқалады. Метеорологиялық бекеттердің 1934 - 2015 ж.ж. бақылаулар

қатары бойынша есептелінген орташа көпжылдық айлық және жылдық

температуралары 1 кестеде келтірілген [2].

Кесте 1 - Балқаш көлі алабының орташа айлық және жылдық ауа температурасы, 0С

Көрсеткіштер Метеорологиялық бекеттер

Балқаш Моинты Бақанас Баршатас

Қаңтар -14,9 -16,2 -11,1 -15,7

Ақпан -13,8 -15,0 -8,4 -14,6

Наурыз -4,9 -6,8 0,4 -6,8

Сәуір 7,6 6,9 11,1 5,8

Мамыр 16,0 14,7 17,8 13,4

Маусым 21,8 20,6 23,4 18,9

Шілде 24,0 22,6 25,7 21,2

Тамыз 21,7 20,1 23,4 18,9

Қыркүйек 15,2 13,5 16,8 12,8

Қазан 6,5 4,2 8,6 4,0

Қараша -3,6 -5,5 -0,6 -6,6

Желтоқсан -11,5 -12,8 -8,1 -13,1

Орташа жылдық 5,3 3,9 8,3 3,2

Оңтүстік Балқаш маңының климатына күн сәулесінің және жылудың

молдығы тән. Мұнда бұлтсыз жаймашуақ күндердің айтарлықтай саны (100-129)

және өсімдік жамылғысының өсіп-өну кезең ішінде шамамен 3500°С құрайтын

ауаның оң температураларының үлкен жиынтығы байқалады. Ең ыстық айдың –

шілденің орташа айлық ауа температурасы 20° бастап 24 °С дейін ауытқиды,

биіктіктің өсуімен ол әр 150 м сайын 0,6-1,2 °С азаяды және теңіз деңгейінен

2500-3000 м биіктікте 7-10°С жетеді. Ауа температурасының теріс мәндерге

көшуі солтүстік аудандарда қарашаның бірінші онкүндігінде, оңтүстіктегі тау

15

етегіндегі аудандарда – қарашаның екінші жартысында байқалады. Ауаның

орташа тәуліктік 0 °С температурасымен кезеңнің ұзақтығы оңтүстік жазық

бөлікте 8-8,5 °С айына құрайды [3].

Балқаш көлінің аймағының жауын-шашынның бассейн аумағы бойынша

бөлінуі өте бірқалыпсыз. Балқаш көлінің жағалауында шамамен 200 мм, ал

Солтүстік және Оңтүстік Балқаш маңында -200-250 мм жауын-шашын түседі.

Тек аласа таулардың баурайларынан бастап жауын-шашын мөлшері 400 мм

дейін өседі (2- кесте). Әртүрлі бағытталған баурайлардағы жауын-шашынның

жылдық мөлшеріндегі айырмашылығы 400-500 мм жетеді (3 сурет) [4].

Жыл ішіндегі жауын-шашынның ең көп мөлшері Жетісу Алатауының батыс

баурайларында 2500-3000 м биіктікте тіркелген (шамамен 2000 мм.). Іле

Алатауының солтүстік баурайындағы 3500-3700 м биіктіктегі мұздықта жауын-

шашын жиынтығы 1300 мм жетеді [2, с.169].

Жауын-шашынның маусымдар бойынша бөлінуі әртүрлі және Балқаш

көлінің аудандарда бірдей емес. Жылдың жылы кезеңінде (сәуір-қазан)

Солтүстік Балқаш маңында жауын-шашынның жылдық жиынтығының 60- 70%,

ал Жетісу Алатауының аласа таулы аудандарында - 45-55% түседі. Орташа таулы

аудандарда жылы кезеңнің жауын-шашынының үлесі 70% дейін артады, ал биік

таулы аудандарда– біршама азаяды. Жазықтықта жауын-шашынның ең көп

айлық мөлшері сәуірде және мамырда, ең аз мөлшері – әдетте қыс соңында,

ақпанда және жазғы-күзгі уақытта – тамыз бен қыркүйекте түседі. Көп жауын-

шашын мөлшері жазықтықта қарашадан ақпанға дейін, ал 3000 м асатын

биіктікте – мамыр-маусымда орын алады.

Қар жамылғысы жазық және тау етегіндегі аудандарда қазанның соңында,

қарашаның басында, биік таулы аудандарда – қыркүйектің басында пайда

болады. Қар жамылғысының биіктігі қыс соңына қарай Балқаш маңындағы 10-

20 см бастап 2000 м асатын биіктіктегі 100-200 см дейін өзгереді [3, с.103].

Балқаш көлінің алабының жазық бөлігінің климатының құрғақтығы

жылдың жылы кезіндегі қанығудың үлкен тапшылығынан және ауаның аз

салыстырмалы ылғалдылығынан көрініс табады. Жазда жазықтықта ауаның

салыстырмалы ылғалдылығы 20-40%, құрайды, ал қыста 75% дейін артады [3,

с.104].

Аса маңызды көрсеткіштер болып бақылаулардың көпжылдық қатары

бойынша есептелінген, желдің жылдамдығының және бағытының орташа айлық

сипаттамалары болып табылады. Желдің бұл орташа айлық көрсеткіштерін

айдың ортасына (айдың 15 санына) жатқыза отырып, олардың 12 ай ішіндегі

мәндері бойынша сонымен қатар желдің сипаттамаларының жылдық жүрісінің

қисықтарын да тұрғызуға, осыдан кейін осы қисықтар бойынша жылдың әр күні

үшін жел режимінің орташаландырылған көрсеткіштерін анықтауға болады.

16

Кесте 2– Балқаш көлінің су жинау алабындағы жылдық және орташа айлық жауын-шашын мөлшері, мм

Метеорологиялық

бекет

Айлар Жыл

I II III IV V VI VII VIII IX X XI ХII

Балқаш 12 10 11 12 10 13 12 8 5 9 11 14 127

Алғазы 11 10 10 14 17 15 15 16 4 11 14 11 142

Бүрлітөбе 17 10 10 12 17 12 8 7 7 23 23 20 166

Балқаштың оң

жағалауы 8 8 8 13 11 11 6 10 4 11 13 11 114

Шығанақ 10 10 14 14 16 14 9 5 4 10 14 14 134

Құйған 9 9 13 13 15 13 8 5 4 9 13 13 124

№ 4 Ауыл 9 9 13 14 16 14 8 5 4 9 14 14 129

Найман-Сүйек 12 10 14 18 19 15 13 6 6 13 16 16 158

Матай 14 11 15 23 24 17 19 8 8 19 20 19 197

Буру-Байтал 8 8 9 10 12 10 6 4 3 7 10 11 98

Сарышаған 11 9 10 11 9 12 11 8 5 8 10 13 117

16

17

Сурет 3 – Балқаш көлі алабының жауын-шашынның жылдық орташа мөлшерінің сұлбасы

17

18

Мысал ретінде 4 және 5 суреттерде Іле-Балқаш алабының 0,5 м/сек аралықта

жел жылдамдығының изосызықтары жүргізілген Іле-Балқаш бассейнінің

пунктеріндегі айлар бойынша желдің орташа жылдамдығының бөлінуі

келтірілген [5; 6].

Сурет 4– Балқаш көлінің су айдынының бетіндегі желдің орташа өрісінің

жылдың жылы кезеңінде бөлінуі

Сурет 5– Балқаш көлінің су айдынының бетіндегі желдің орташа өрісінің

жылдың суық кезеңінде бөлінуі

19

1.3 Топырақ және өсімдік жамылғысы

Аумақтың айтарлықтай ендік аймақтығы және жер бедерінің күрделілігі

топырақтың грунттарының үлкен ала-құлалығына және өсімдіктердің алуан

түрлілігіне себепкер болады (6 сурет).

Солтүстік Балқаш маңын алып жатқан шөл-дала аймағында, солтүстік

шөлдердің бурыл және сұр-бурыл топырақтары ең көп таралымын алды, олар

сорлармен және сортаңдармен үйлесімде өте жиі кездеседі. Бурыл топырақтарда

селеу мен боялыштың қосылуларымен жусан, сұр-бурыл топырақтарда - жусан,

сораң және боялыш өседі. Өзен ағарларының түбі бойынша төмендеген жерлерде

жайылмалы топырақтарда және шалғынды сорларда жер асты сулары сыналай

шығатын жерлерде ши, қияқ, құрақ, кермек және әртүрлі сораңдар өседі [4, с.33].

Балқаш көлінің солтүстік жағалауы бойындағы құмды алқаптарда

өсімдіктер жамылғысы қатты сиреген, тек теріскен мен жусан көрсетілген.

Малды қарқынды жаю өсімдіктердің жойылуына және құмдардың жайылуына

алып келіп отырды.

Оңтүстік Балқаш маңының шөлдер аймағында бекітілген және жартылай

бекітілген, жалды және төмпешікті құмдар ең көп таралған. Өсімдіктер

жамылғысы өте қатты сиреген, эфедрамен, жусанмен және бұталармен

көрсетілген. Іле және Қаратал өзендерінің ежелгі аңғарлары бойынша тақыр

тәріздес топырақ қалыптасқан, онда шағын бұталы сораңдар (бүйірген) және

қара сексеуіл өседі. Тақыр тәріздес топырақтың беті 60-70% жалаңаштанған

және жарықшақтармен көпбұрыштарға бөлінген. Іле өзенінің ұзына бойына тар

жолақпен төменгі ағыстарда қоғадан, қамыстан және тоғайлы өсімдіктерден ну-

тоғайлар жауып жатқан жайылма-шалғынды топырақтар созылып жатыр.

Балқаш көлінде шалғындық сортаңдар жиектеп жатыр, оларда құрақтар,

сортаңдағы жусандар, сораңдар өседі [6 - 15; 17].

Барлық таулы аудандарға топырақ-өсімдік жамылғысының ландшафттық

белдіктердің саны бірдей емес және олардың әртүрлі бағытталған баурайлардағы

елеулі ерекшеліктері бар тік белдіктігі тән.

Жоғарғы аймақтың үстірт тәріздес учаскелерінде 2500-2600 м биіктікке

дейін таулы-шалғынды альпілік топырақтар орналасқан. Төменіректе, 1800 м

биіктікке дейін, субальпілік белдік орналасқан, мұнда топырақтар таулы-

шалғындық шөптер жауып жатқан таудағы қара топырақпен көрсетілген.

Субальпілік белдікті теңіз деңгейінен 1000-1800м арасындағы кеңістікті

алып жатқан таулы-далалы белдікпен алмасады. Мұнда айтарлықтай

шымдалған, таулық сілтілі қара топырақтар негізгі таралымына ие. Өсімдіктер

жамылғысы дәнді-әр шөпті және бұталы ассоциациялармен (көдешөппен,

мысыққұйрықпен, сирегірек селеу мен қараған) қамтылған.

Балқаш көлі алабының топырақ картасының сұлбасы 6 суретте көрсетілген.

20

Сурет 6 - Балқаш көлі алабының топырақ картасының сұлбасы

20

21

6- суреттегі Балқаш көлі алабының топырақ картасының сұлбасындағы шартты

белгілер:

- Іле өзені бассейннің шекарасындағы саласы

Жазықтықтар топырағы

- Шолдің қоныр топырағы

– Шөлдің сұр-қоныр арасында ашық қоныр топырағы

- Шөлдік сұр-қоныр аз дамыған тасты

– Шалғындық-қоныр

- Тақырсеидты және арасында ашық-қоныр тақырсеидты бар

тақырлар: а-шалғындық, б-лиманды-шалғынды, в-саз-шалғынды

- Жайылма: а-шалғынды, б-орман-шалғынды

- Шалғынды-батпақ

- Батпақ

– Кебір: а-континентті, б-теңіз шағалаудық , в-арасында тұзды

жауын-шашымдардан

- Құм: а-ормандық, б- шөл дала, в-қоныр типті шөл топырағын

құрайтын

Тау топырағы

- Тау-шалғындық: а-алтай және субалтайлық, б-тау-тундралы, в-биік

таулық шалғынды-дала солярлық және биік таулық қара түсті

- Биік таулық: а-шалғынды-дала солярлық, б-арасында таулық-

шалғынды,биік таулы қара түсті, в-өңтүстік шетінде биік таулы,

шалғындық-дала және таулы-дала солярлы

- Тау-орманды,қара түсті және таулы-орманшалғынды, таулы

шалғынды-дала және тау-дала солярлы посттары

(термоксероморфты)

- Тау-дала солярлы (термоксероморфты): а-таулы қара топырақ, б-

арасында тау-орманды қара топырақты, в- таулы қара-каштанды

солярлымен бірге

– Тау қара топырағы: а-таулы-дала, арасында аз тұды және жай

топырақ, б-терең ақталған және жай топырақ

- Таулы қара топырақ даланыкы (жай және оңтүстік) таулы-дала

солярлы (термоксероморфты)

– Таулы қара- қүренді, арасында сұр- қүренді

- а- таулы қызғылт -, б-арасында таулы-қара топырақ далалы, в-тау

етегіндегі ашық каштанды

- Таулы сұр-қызғылт

- а-таулы қоңыр, шөлдік, б-таулы сұр-қоңыр шөлдік

- таулы сұр топырақ

Тау етегіндегі және тау арасындағы топырақ

- Тау етегіндегі қара топырақ: а-типтік және аз тұзды, б-терең

ақталған, в-типті, арасында таулы далалық

- Тау етегіндегі кәдімгі және таулы-дала қара топырағы

22

- а- тау етегіндегі қара- қызғылт, б-арасында тау етекті дала қара

топырағымен, в- таулы қызғылт

- Тау етегіндегі ашық қызғылт, арасында таулы қызғылт

- Тау бөктеріндегі ақшыл-қызғылт карбонатты (құрғақ), кей

жерлерде таулы-қызғылт

– Тау етегіндегі сұр-қызғылт (алдынғы ашық-қызғылт ылғалды

карбонатты)

- Тау етегіндегі: а-қоңыр, б-сұр-қоңыр, в- сұр-қоңыр шөлдік аса

шөлейтті

- Тау етегіндегі солтүстік кәдімгі сұр сазды

- Тау етегіндегі солтүстік ашық сұр сазды

- Тау етегіндегі шалғынды-сұрсазды

Аласа таулы аудандар бойынша бұталармен селеу- бетеге тобының

өсімдіктері жауып жатқан таулы қою-қызғылт және ашық- қызғылт топырақтар

орналасады. Тау етегіндегі жазықтыққа ашық сұр топырақтар тән. Өсімдіктер

жамылғысы ебелектің, көдешөптің, өлеңшөптің қоспасымен жусанмен және

сирек жағдайда селеумен көрсетілген [2, с. 168].

1.4 Гидрографиясы

Балқаш көліне келіп түсетін ағын негізінен алғанда Тянь-Шань тауларының

және Жетісу Алатауының солтүстік баурайларында қалыптасады. Бұл кезде

негізгі су көздері болып 3000 м асатын биіктіктерде бастау алатын тау өзендері

болып табылады. Төменірек биіктіктерде қалыптасатын өзендер ағысы аумақтың

су теңгерімінде елеулі роль ойнамайды. Балқаш көлінің су жинау алабының

желісі 7 суретте көрсетілген [16; 17, с. 78].

Таулы типтегі өзендер – бұл ең ірі көп сулы өзендер; олардың қоректенуі

аралас және сулылығы биік таулы аймақтан аласа таулы аймаққа қарай артады

және ең үлкен ағын өзендердің таулардан шығатын жерлерде байқалады.

Тау етегіндегі жазықтықта ағыстың айтарлықтай бөлігі егіс суғаруға

алынады, судың жер қабатына сүзілуіне және жер бетінен булануға

шығындалады. Одан әрі шөлдер аймағы арқылы ең арынды өзендер транзитпен

өтеді. Балқаш көліне дейін өз суларының ағысын Тянь-Шаньның таулы

облыстарында және ішінара (Аягөз өзені) Тарбағатай мен Жетісу Алатауының

солтүстік баурайларынан қалыптастыратын бес өзен: Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі

және Аягөз өзендері үнемі жеткізіп отырады. Іле Батыс Балқашқа, қалған

салалар - Шығыс Балқашқа келіп құяды.

Солтүстіктен Балқаш көліне қарай көлге дейін жетпей жоғалып кететін

Мойынты, Тоқырауын және Бақанас өзендері ағады. Тек Тоқырауын өзені ғана

ең суы мол жылдары өз суларын Балқаш көліне дейін ішінара жеткізеді [17, с.

80].

23

Сурет 7 – Балқаш көлінің гидрографиялық сұлбасы

23

24

Осы өзендердің аңғарлары бойынша көлге жерасты суларының ағысы келіп

құйылады. Жекелеген құрғап бара жатқан ағын сулар Балқашқа оңтүстік-батыс

және батыс жағалауда келіп құяды. Осылайша, өңірдің гидрографиясына тән

белгі жазықтағы аумақтағы сирек өзен желісі (0,01 км2 дейін) және таулы

аудандардағы өзен желісінің үлкен жиілігі (0,6 бастап 3 км2 дейін) болып

табылады.

Алабта көптеген су қоймалары бар, Іле өзеніндегі ең ірілерінің бірі - су

айдынының ауданы 1847 км2, жобалық көлемі 28,1 км3 пайдалы көлемі 14,0 км3)

Қапшағай су қоймасы, Күрті өзеніндегі Күрті су қоймасы (8,3 км2, 120 млн.м3),

Шелек өзеніндегі Бартоғай су қоймасы (13 км2 , 320 млн.м3 ) су қоймасы, сондай-

ақ шағын Ақ-Ешкі, Алматы, Ащыбұлақ, Қызылағаш және басқада су қоймалары

бар.

Сонымен Іле өзені – бастауын Орталық Тянь-Шаньдағы Текес және Күнгес

бастауынан алады. Алабтың негізгі ағысын қалыптастыратын бөлігі Қытай

Халық Республикасында орналасқан, мұнда су жинау алабы дамыған

гидрографиялық желіге ие. Өзеннің жалпы ұзындығы 1439 км (Текес бастауынан

бастап), су жинау ауданы - 140000 км2, олардың ішінен Қазақстанға келетіні -

81500 км2.

Іле өзенінің үлесіне Балқаш көліне құятын өзендердің жалпы ағысының

шамамен 80% келеді. Қазақстан шегінде ең белсенді болып бассейннің Тянь-

Шань баурайларынан көптеген таулы өзендер келіп құятын сол жағалау бөлігі

болып табылады. Олардың ең ірілері: Шарын, Шелек, Түрген, Есік, Қаскелең,

Күрті өзендері.

Алабтың оң жағалау бөлігіндегі ең ірі салалар - Қорғас, Өсек, Борохудзир.

Бірақ, осы салалардың бар екендігіне қарамастан, Іле өзенінің сулылығы шамалы

артады.

Онымен қоса, Іле өзенінің алабының Кетмен жотасының, Шу-Іле

тауларының баурайларынан және Жетісу Алатауының аласа таулы сілемдерінен

ағып түсетін көптеген шағын өзендер, сондай-ақ өздері осыдан бастау алатын

таулардың бөктерінде жиі желі құрайтын, оқтын-оқтын ағатын суы аз ағын

сулардың тұтастай желісі кіреді. Олардың көпшілігі жазда құрғап кетеді және

ағын сулардың бір де бірі Іле өзенінің арнасына жетпейді.

Қапшағай шатқалынан шыққаннан кейін Іле өзені өз суларын шөлді Балқаш

маңы жазықтығы бойынша Балқаш көліне апарады, мұнда тарамға бөлініп,

ауданы 8 мың км2 ауқымды аңғармен аяқталады.

Іле өзенінің Іле ауылының (Қапшағай шатқалы) маңындағы 1930-1969 ж.ж.

орташа көпжылдық су көлемі 468 м3/с немесе ағыс көлемінде 14,75 км3/жыл тең.

Ең көп орташа жылдық ағын 1959 жылы байқалды және 669 м3/с (21,1 км3/жыл)

тең болды, ал ең аз су көлемі 1943 жылы - 348 м3/с немесе 11,0 км3/жыл болды.

Іле өзенінің ағынының 90% ҚХР аумағында қалыптасады [18].

Қапшағай су қоймасы салынғаннан кейін, Іле өзенінің Қапшағай

шатқалындағы ағыны тек қана су қоймасынан су жіберу тәртібімен анықталады

және 1970 - 2000 жылдар кезең ішінде орташа көпжылдық ағын 394 м3/с құрады.

25

Қаратал өзені - Балқаш көлінің бассейнінің көлемі мен сулылығы бойынша

екінші өзен, ұзындығы 390 км және су жинау ауданы 19100 км2. Өзен Жетісу

Алатауының Орталық жотасының солтүстік-батыс баурайларында Қарой және

Шіже өзендерінің бірігуінен басталады. Бұдан кейін ол кең тауаралық шұңқырға

шығады, мұнда өзінің ірі саласы Көксумен бірігеді. Үштөбе қаласынан

төменірегінде Қаратал өзенінің саласы жоқ, Оңтүстік Балқаш маңы құмды шөлі

бойынша транзитпен ағады. Балқаш көліне келіп құйған кезде шағын аңғарды

құрайды. 1932 - 1969 ж.ж. ішінде Қаратал өзені -Үштөбе қаласының

жақтауындағы орташа көпжылдық ағыны 69,2 м3/с құрайды, ең көп ағын 1969

жылы байқалды және 1120 м3/с (3,78 км3/жыл) тең болды. 1970 - 1985 ж.ж.

кезеңінде орташа көпжылдық ағын 65,4 м3/с (2,06 км3/жыл) құрады.

Ақсу өзені - бастауын Жетісу Алатауының солтүстік баурайларында алады,

ұзындығы 316 км, су жинау ауданы - 5040 км2. Су режимінің сипаты бойынша

Ақсу көктемгі-жазғы тасқын суы бар өзендер типіне жатады. Өзеннің негізгі

саласы болып Сарқанд өзені болып табылады. Өзен бассейнінің аумағында

шамамен 45 мың га суармалы жер игерілген. Ақсу өзені Кызылтаң кеңшарының

жақтауындағы шартты-табиғи кезең ішіндегі орташа көпжылдық су көлемі 9,49

м3/с, немесе ағыс көлемінде - 0,30 км3/жыл тең болады. Ең көп ағын 1988 жылы

байқалды және 117 м3/с тең болды. 1970 - 1993 жылдардың кезеңінде Ақсу

өзенінің орташа көпжылдық су ағыны 13,7 м3/с немесе ағыс көлемінде - 0,43

км3/жыл құрады.

Лепсі өзені - Балқаш көлі бассейнінде сулылығы бойынша үшінші орын

алады. Оның ұзындығы 417 км, су жинау ауданы 8110 км2. Өзеннің бастаулары

Жетісу Алатау жотасының солтүстік баурайының мұздықтар облысында

орналасқан. Оның негізгі салалары Ағанақты, Теректі және төменгі ағыстарда -

Басқан. Өзен көктемгі-жазғы тасқын суға ие.

1960 жылға дейін Балқаш көліне бір тармақпен келіп құятын. Қазіргі кезде

арнасы оңға ығысты және ол Қарашаған бұғазына келіп құяды. Лепсі

кеңшарының жақтауында шартты-табиғи кезең ішінде (1935 – 1969 жылдардағы)

орташа көпжылдық ағыны 22,8 м3/с немесе көлемде 0,72 км3/жыл құрады. 1970 -

2000 жылдардың кезең ішінде ол іс жүзінде өзгерген жоқ 19,2 м3/с (0,61

км3/жыл). Судың ең көп орташа жылдық су көлемі 1969 жылы байқалды және 50

м3/с тең, ал ең аз су көлемі 1945 жылы байқалды - 6,32 м3/с [7, с.292; 8, с.211; 16,

с.124; 17, с.82; 18, с.152; 19].

Бірінші бөлім бойынша тұжырым

1. Балқаш көлі Орта Азияның және Қазақстанның құрлықтың ішкі аймағына

орналасқан Орта Азия, оның ішінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс

аймағындағы ортаны құрушы географиялық нысан болып табылады және ол

әлеуметтік, экономикалық және экологиялық тұрғыдан, Қазақстан

Республикасының орнықты дамуына қажетті ауыл шаруашылық және өндірістік

күші орналасқан және дамыған аймаққа жатады.

26

2. Балқаш көлінің табиғи жаратылыстық қалыптасуына және қызметін,

көлдің су жинау алабына орналасқан Іле және Жетісу Алатауының шағын

өзендерінің су ағынының гидролдогиялық тәртібінің маңызы зор.

3. Балқаш көлінің су жинау алабының ауа-райының жағдайына байланысты

табиғи жаратылыстық жауын-шашынның жылдық мөлшері және көл айдынынан

буланатын судың жылдық шамасы, Іле және Жетісу Алатауының шағын

өзендерінің су ағыны, көлдің су қорының қалыптасу деңгейін анықтайтын негізгі

өлшемдік көрсеткіштер болып табылады.

27

2 БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ ҚАЗІРГІ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

(ТАБИҒИ ТЕХНОГЕНДІК ҚЫЗМЕТ)

2.1 Табиғи-техногендік қызметтің нәтижесіндегі Балқаш көлінің

гидрологиялық жағдайының өзгеруін бағалау

Балқаш көліне жер бетімен ағып келетін су қорының көлемі Іле, Қаратал,

Ақсу, Лепсі және Аягөз өзендерінің су қорларының жиынтық ағыны бойынша

анықталады. Судың Іле өзенінің аңғарының ұшына ағып келуі оның су

теңгерімінің кіріс бөлігінің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады және Балқаш

көліне келіп түсетін судың көлемін айтарлықтай шамада (80%) анықтайды. Іле

өзені Балқаш көліне келіп құйған кезде ауқымды аңғар құрайды, аңғардың беті

Қапшағай СЭС-ы салынғаннан кейін, әсіресе елеулі болып отырған тұрақты

өзгерістерге ұшырады. Сондықтан, Балқаш көлінің гидрологиялық тәртібін және

су теңгерімін анықтаған кезде Іле өзенінің аңғарындағы қайтарымсыз ағындарды

дәл анықтау елеулі маңызға ие.

Аңғардың су теңгерімін анықтауды ұсынған Г.Р. Юнусовтың [20; 21], Г.М.

Гельбухтың [22], А.П.Браславский және Л. П. Остроумованың [23], ГГИ-дің [9,

с.54], В. В. Сумарокова және Цыценконың [24] және де басқалардың барлық

теңгерімінде аңғардағы ағындар судың булануға және транспирация ағындарына

теңдестіріледі. Сонымен, ұсынылған әртүрлі теңдеулерді салыстырмалы

талдаудың мәліметтері олардың табиғи жағдайларда да, реттеле бастаған

жағдайларда да бір-бірінен ерекшеленетіндігін көрсетеді. Жекелей алғанда

И.С.Соседов бойынша [25] пдV (судың аңғардағы ағындары) =4,07 км3/жыл,

Г.М.Гельбух бойынша пдV =3,2 км3/жыл, А.П.Браславский және С.П.Чистяева

бойынша [26] 1936 – 1975 жылдар аралығында аңғардан буланған судың орташа

көлемі 2,08 км3/жыл тең, яғни И.С.Соседов алған мәліметтерге қарағанда 2 есе

дерлік азырақ. А.Н.Жиркевичке [27] сәйкес, 1937 - 1970 жылдардағы

орташаландырылған мәні пдV =3,1 км3/жыл тең. И.И.Скоцеляцтың есептеулері

бойынша, ағыстың 1970 - 1982 жылдар кезеңіндегі ағындары 2,88 км3/жыл

құрайды [28]. Сондай-ақ ағындардың уақыт бойынша өзгеруінің сипаты туралы

да бірыңғай пікір болмай отыр. Мысалға, А. Н. Жиркевич 1950 жылдан бастап

судың булануға және транспирацияға кететін ағындары азайды, ал одан кейін

артып отырды деп санайды. А.П.Браславскийдің және Л.П.Остроумованың [23,

с.48] есептеулері бойынша, аңғардағы ағындар 1937 жылдан бастап азайған, олар

реттелген жағдайларда әсіресе аз ( пдV =0,38 км3/жыл 1984 жыл) [20, с.156]

жұмыста 1958 - 1969 және 1970 - 1984 жылдардағы қайтарымсыз ағындардың

орташаландырылған мәндері тиісінше 3,55 және 3,28 км3/жыл құрайды.

Бұл мәліметтер Іле өзенінің аңғарындағы ағыстың ағындарының елеулі

ауытқуларға ұшырап отыратындығын көрсетеді. Ұзаққа созылған құрал-

аспаппен өлшеу мәліметтерінің болмауына орай, аңғардағы ағыстың

жоғалуының ұзақ кезеңдегі өзгерісінің заңдылықтарын қалпына келтіру және

болашаққа нақты болжам беру мүмкін емес болып отыр.

Осыған байланысты, аңғардың болуының әртүрлі кезеңінде ондағы

ағындарды анықтаудың жанама жолдарын іздестіру қажет. Осындай жолдардың

28

бірі аңғардағы шығындарды жылдың сулылығын, аңғар жүйесінің даму

сатыларын және су қабылдағыш тоғанының деңгейін ескеретін, С.А.Әбдірәсілов

[18, с.158; 29; 30] тәсілі бойынша анықтау болып табылады.

С.А.Әбдірәсіловтың және P.X.Дүйсенованың [29, с.62; 30, с.118],

зерттеулері бойынша, Іле өзені аңғарындағы ағыстың шығындары оның

гидрографиялық желісінің даму сатыларына байланысты, аса кең шектерде (0,12

бастап 6,80 км3/жыл дейін) өзгерген. Әрі, басында шығындар: көлдердің

жайылмаларының пайда болуы мен қалыптасуынан бастап құрылу сатысына

дейін артты. Жаңа аңғар жүйесінің құрылуының бастапқы сатыларында,

жағдайлардың көпшілігінде, транзиттік ағыс қабылдағыш су тоғанына келіп

түспеді. Бұл 30 - 40 жылдарға дейін Топар және Жиделі аңғар жүйелерінде орын

алды. Одан кейін, аңғарлық тармақтардың аңғар желісінің қалыптасуымен және

ағыстың ағын сулардың шектеулі санында шоғырлана бастауымен, оның

болуының соңғы сатыларында – осы аңғардың гидрографиялық желісінің

қарқынды меандирлендіру және құрып біту сатыларында минимумға жете

отырып, аңғардағы шығындар қысқара бастады. Балқаш көлінің деңгейінің ірі

ауқымды айналымдық ауытқулары туралы, көлдің су теңгерімінің негізгі

элементтерінің өзгерулері туралы, сондай-ақ жекелеген ірі ағын сулардың және

аңғар жүйелерінің құрылу, қайта құрылу және құрып біту мерзімдері туралы бар

болып отырған мәліметтерді пайдалана отырып, суы ең көп Жиделі аңғар

жүйесінің қалыптасуының жуықтап алынған тарихын қалпына келтірді. 1911

жылға дейін Жиделі жүйесі қалыптасу сатысында тұрды, ал Іле жүйесі қарқынды

меандрландыру сатысында болды. Осы кездегі шығындарға негізінен Топар

жүйесіндегі шығындар себеп болды. 1911 жылы бастап 30-ші жылдардың

ортасына дейін аңғар жайылмалар мен көлдер түзілу сатысында тұрды, ал

аңғардағы ағыстың шығындары максималды болды. 30-шы жылдардың

ортасынан бастап 50-шы жылдардың ортасына дейін, аңғар тармақтарының

қазіргі желісінің қалыптасуы сатысында, аңғардағы ағыстың шығындары

біршама қысқарды. Ақырында, 50-ші жылдардың ортасынан бастап, қазіргі

уақытқа дейін аңғар ағыстың ең ірі тармақтарда шоғырлануы сатысында тұр

және шығындар одан бетер қысқарды.

Іле өзенінің ағысын Қапшағай су қоймасымен реттегеннен және әртүрлі

гидротехникалық жұмыстар жүргізілгеннен кейін, аңғардың өзінде

антропогендік фактордың рөлі күрт артты. Бұл ретте аңғарлық тармақтардың

арналық деформацияларының өтуінің бағытталғандығы мен қарқындылығы

өзгерді. Іле өзенінің төменгі ағысында жалпы шайылу болды, шайылудың

тасындылары аңғарда жинақтала бастады. Ағыстың аңғардың негізгі ағын

суларында шоғырлану процесі жылдамдай бастады. Екінші кезектегі ағын сулар

жоғала бастады. Бұл құбылыстар аңғар тармақтарының өткізу қабілетіне елеулі

ықпалын тигізіп отыр [18, с.166].

Іле өзенінің 1937-1994 жылдар аралығындағы сағасынан жоғарырақ

өлшенген ағысын және Балқаш көлінің деңгейінің ауытқуларының көпжылдық

жүрісін біле отырып, С.А.Әбдірәсілов және P.X.Дүйсенова кері есепті шешті,

яғни, осылайша 1911-1994 жылдары ағыстың шығындарының өзгеруін қалпына

29

келтірді және сағадағы шығындарды анықтаудың толық сипаттамалары [29,

с.63; 30, с.119] жұмыстарда келтірілген.

Осы [29, 64 с.; 30, 120 с.] жұмыстардан пайдалануға алынған, Іле өзенінің

сағасындағы 1941 - 1994 жылдардың орташа жылдық ағыстың шығындарының

мәндері 3-кестеде келтірілген. Жалпы 3-кестедегі мәліметтерге жүргізген

жүйелік талдау көрсеткендей, Іле өзенінің су ағынын реттеле бастаған

жағдайларда (1970 - 1994 жылдар) орташа жылдық ағыстың шығындарының тең

шамаларда: 0,19 км3/жыл (1970 жыл) бастап 5,06 км3/жыл (1982 жыл) дейін

ауытқитындығы байқалады. Ал Қапшағай су қоймасын пайдаланудың бастапқы

кезеңінде (1970 – 72 жылдар және 1975 жылы) сағасындағы судың шығындары

елеулі азайып, одан кейін олар күрт өсті және 1982 жылы ең жоғарғы мәніне

жетті, бұл сағаға ағып келетін су көлемінің 38% құрайды.

Кесте 3 - Іле өзенінің сағасындағы орташа жылдық ағыстың шығындарының

мәндері (С.А.Әбдірәсіловтың мәліметтері бойынша)

Жылдар

Іле өзенінің

сағасындағы

ағынның шығыны,

Уп.д, км3/жыл

Жылдар

Іле өзенінің

сағасындағы ағынның

шығыны, Уп.д, км3/жыл

1 2 3 4

1941 5,16 1968 3,07

1942 3,07 1969 5,45

1943 1,27 1970 0,19

1944 4,20 1971 0,75

1945 3,67 1972 1,18

1946 4,38 1973 3,24

1947 1,62 1974 2,93

1948 0,71 1975 1,27

1949 3,20 1976 2,31

1950 2,72 1977 2,51

1951 0,21 1978 2,61

1952 0,98 1979 2,89

1953 1,33 1980 3,76

1954 2,50 1981 4,79

1955 1,92 1982 5,06

1956 3,06 1983 2,96

1957 1,74 1984 3,58

1958 2,74 1985 3,10

1959 4,11 1986 1,52

1960 3,98 1987 3,42

1961 0,41 1988 3,50

30

3 - кестенің жалғасы

1 2 3 4

1962 1,05 1989 3,18

1963 1,06 1990 2,1.9

1964 1,28 1991 2,50

1965 -0,12 1992 2,65

1966 3,40 1993 3,78

1967 3,33 1994 4,41

1941 - 1969

жылдардағы

орташа мәні

2,67

1970- 1994

жылдардағы

орташа мәні

2,81

1941 - 1994 жылдардағы орташа мәні 2,73

Шығындардың 1975 жылғы және 1986 жылдардағы азаюы

гидромелиоративтік жұмыстарды жүргізу арқылы сағаның өткізу қабілетін

арттыруға әрекет жасаумен түсіндіріледі: 1975 жылы жасанды арнамен Асаубай

көлі Иир тармақтарымен байланыстырылды, ал 1986 жылы Жиделі тармағының

бас бөлігінің 25 км ұзындығы түзетіліп, 50 м дейін кеңейтілді және 1986 - 1987

жылдары қыста аса жоғары шығындары бар сағада қысқы гидравликалық шаю

жүргізілді.

Ағыстың шығындарының уақыт бойынша арта түсуі бұрынырақта осылар

шайып жатқан табиғи жағдайларға (1800 м3/с) қарсы, реттеле бастаған

жағдайларда (800 м3/с) судың ең жоғарғы шығындарының азаюымен

түсіндіріледі.

Өзен суларының Шығыс Балқашқа ағып келуі Қаратал өзенінің Раздольное

ауылының маңындағы, Лепсі өзенінің Лепсі қосалқы шаруашылығының

маңындағы, Аягөз өзенінің Қаратас кентінің маңындағы жиынтығы ретінде

есептелді. Осы бекеттердің барлығы көлге ең жақын орналасқан және осы

өзендерде бар гидрометриялық бекеттердің ішіндегі ең төменгілері болып

табылады.

Қаратал өзенінің Раздольное ауылының маңындағы ағысын нақты

бақылаудың мәліметтері толық емес, тек қана 1962 - 1966 жылдар үшін бар, Ақсу

өзенінің Қызылтаң кеңшарының маңында ағысты бақылау 1950 - 1957 жылдар

аралығында жүргізілді; Аягөз өзенінің Қаратас кентінің маңындағы ағысын

бақылау 1960-1966 жылдары жүргізілді. Қабылданған тұйықтаушы жақтауларда

ұзаққа созылған бақылаулар болмай отырған кезде, осы өзендердің 1937 - 1987

жылдардағы ағысы ҚазҒЗГМИ қызметкерлері жасаған эмпирикалық өрнектер

бойынша есептелінді [31]:

𝑄разд = 0,727 ∙ 𝑄үш + 15,1;

𝑄қ = 0,42 ∙ 𝑄л + 0,46;

31

𝑄л = 0,36 ∙ 𝑄қар + 2;

𝑄қар = 1,635 ∙ 𝑄т + 2,62

мұнда: 𝑄разд, 𝑄үш, 𝑄қ, 𝑄л, 𝑄қар, 𝑄т- тиісінше Қаратал өзенінің Раздольное

ауылының маңындағы, Қаратал өзенінің Үштөбе қаласының маңындағы, Ақсу

өзенінің Қызылтаң кеңшарының орталық базасының жанындағы, Лепсі өзенінің

Лепсі қосалқы шаруашылығының маңындағы, Аягөз өзенінің Қаратас кентінің

маңындағы және Қаракөл өзенінің Таскелең ауылының маңындағы орташа

жылдық су шығындары [32].

ҚазҒЗГМИ қызметкерлері жоғарғы аталған өзендердің 1988 - 2000 жылдар

кезеңіндегі ағысын, өздері ұсынған эмпирикалық формулалары бойынша

қалпына келтірді.

2.2 Балқаш көлінің су қорының теңгерімін қалыптастырушы табиғи

бөлшектердің сипаттамасы

2.2.1 Атмосфералық жауын-шашын

Атмосфералық жауын-шашын Балқаш көлінің су теңгерімінің негізгі

бөліктерінің бірі болып табылады. Көлге қатарлас жатқан аудандарда жауын-

шашын батыстан шығысқа қарай өсе түседі, Шығыс бағытта жауын-шашынның

жылдық жинтығының уақыт бойынша өзгергіштігі де артады, ал оңтүстік-

батыстан солтүстік-шығысқа қарай – олардың арасындағы өзара байланысы

корреляциялануы өседі [33]. Атмосфералық жауын-шашынды анықтау үшін

көптеген әдістер жасалынған. Олардың ішінде орташа арифметикалық әдіс,

Тиссен изогнеті және кейбір басқалары әрқашан орындала бермейтін, жауын-

шашын алаңының біртектілігі және изотроптылығы гипотезасына негізделген.

Соңғысы, жекелей алғанда, Балқаш көліне де қатысты.

Жұмыстарда [33, с.114] корреляциялық функцияны және оңтайлы сызықтық

интерполяция әдісін қолданудың негізінде Шығыс және Батыс Балқаштың

ауырлық орталықтарындағы жауын-шашынның жылдық жинтығын анықтауға

мүмкіндік беретін формулалар алынды. Шығыс және солтүстік бөліктердегі

ауырлық орталықтарындағы жауын-шашынның жылдық қосындыларын біле

отырып, Батыс Балқаш және Шығыс Балқаш үшін орташа өлшенген қабат

анықталады. Көл үшін жауын-шашынның жалпы қабаты көлдің екі бөлігінен

орташа өлшенген қабат ретінде анықталған.

Әртүрлі бағалаулар бойынша [8, с.232; 29, с.65; 33, с.115], Балқаш көлінің

су беттінің аймағындағы жауын-шашынның орташа көпжылдық жиынтығы 95 -

200 мм құрайды. Ең аз жиынтығы өлшенген жауын-шашынға түзетулер

енгізілмеген, зерттеудің ерте жылдары үшін алынған.

Батыс пен шығыс бөліктердің су айдынына және жалпы Балқаш көліне келіп

түскен атмосфералық жауын-шашынның жылдық жинтығы, бұрынырақта

қолданылып келген әдістемелерге ең соңғы түзетулерді ескере отырып, 1937 –

1953 жылдар кезең үшін ҚазҒЗГМИ институты есептеді.

32

Балқаш көлінің атмосфералық жауын-шашынның жылдық жинтығының

кеңістікте бөлінуі, оның өлшенген орташа көпжылдық жинтықтарының, сондай-

ақ олардың орташа көпжылдық мәннен орташа квадраттық ауытқуының

батыстан шығысқа қарай өсуімен сипатталады.

1937 – 1969 жылдар кезеңінде орташа алғанда көлге келіп түскен қабаты

200 мм; Батыс Балқашқа - 185 мм, Шығыс Балқашқа – 220 мм; 1970 – 1985 ж.ж.

кезеңінде тиісінше 187, 178, 199 мм құрайды [33, с.116].

2.2.2 Балқаш көлінің су айдынынан булануы

Балқаш көлінің су айдынынан булануы су теңгерімінің негізгі бөлігі болып

табылады. Булануды есептеу Б.Д.Зайковтың жеткіліксіз ылғалдану аймағының

жағдайларында айтарлықтай нақты нәтижелер беретін формуласы бойынша

жүргізілген. Алынған мәліметтердің дұрыстығын және нақтылығын бақылап

отыру мақсатында, қатарлас есептеулер А.П.Браславскийдің және

С.Н.Нұрғалиевтің [34] формулалары бойынша орындалған:

𝐸 = 0.41 ∙ 𝑛 ∙ (𝑒0 − 𝑒200)[1 + 0.8 ∙ 𝑊200 + 𝑓(∆𝑡)],

мұнда:

𝑓(∆𝑡)– 200 см (∆𝑡) биіктігі судың және ауаның температураларының

айырмашылығын ескеретін шама;

𝑒0 және 𝑒200 – су буының жер бетіндегі және 2 м биіктіктегі парциалдық

қысымы;

n – есептік кезеңдегі күндер саны;

𝑊200- 2 м биіктіктегі желдің жылдамдығы.

Балқаш көлінің су айдынынан булану 1937 - 1987 жылдар кезеңінде жағалау

маңына орналасқан он метеорологиялық бекеттің мәліметтері бойынша,

баяндалған әдіспен өлшенді, есептеулер жыл ішіндегі буланудың орташа

қабатының Батыс Балқаш үшін 981 мм, Шығыс Балқаш үшін – 1005 мм, бүкіл

көл үшін - 990 мм тең екендігін көрсетеді.

Жалпы өндірістік есептеулер үшін Балқаш көлінің Батыс және Шығыс

аймағындағы су айдынының жыл сайынғы булану қабаттарының және көзге

көрінетін буланудың (булану минус, жауын-шашын) теңдігін жылына 804 мм

деп қабылдауға болады [9, с.58; 34, с.199].

2.2.3 Балқаш көлінің гидрологиялық тәртібі

Балқаш көлі – елдің оңтүстік аридтік бөлігінің үшінші (Каспий мен Арал

теңіздерінен кейін) ағынсыз су тоғаны.

Өзеннің шұңқыры Балқаш ойпатының ең биік бөлігінде 340 м БС биіктікте

орналасқан. Көлдің морфологиялық құрылысына тән ерекшелік, оның созылған

пішіні болып табылады, 30 км орташа ені кезінде (ең көп ені 70 км), көлдің

ұзындығы шамамен 600 км құрайды (4 кесте және 8 сурет).

33

Шамамен көлдің орталық тұсында, оңтүстік жағалаудың маңында, Сарыесік

түбегі күрт шығып тұр, оның солтүстік ұшы қарама қарсы жағалаудан тар

бұғазбен (Ұзынарал) бөлінген. Түбек өзеннің су бетінің алабы екіге: Батыс және

Шығыс бөлікке бөледі. Судың деңгейіне байланысты, бұғаздың ені 3,4 бастап 10

км-ге дейін құрайды. Орташа 342,0 м БС деңгей кезінде бұл бұғаздың ені 5,0 км,

орташа тереңдігі шамамен 4 м құрайды. Көлдің осындай пішіні және әсіресе тар

бұғаз аймағы бойынша гидрометеорологиялық және гидрохимиялық

сипаттамалардың бөлінуінің біртексіздігіне себепкер болып отыр. Бұғаз арқылы

су алмасу көлдің су-тұз тәртібінің қалыптасуына маңызды рөл ойнайды [6, с.39;

16, с.145].

Кесте 4 – Балқаш көлінің батыс және шығыс бөліктерінің ∇342,0 м БС кезіндегі негізгі морфометриялық сипаттамалары

Атауы Батыс бөлік Шығыс бөлік

Ұзындығы, км 296 318

Ені, км

орташа 36 24

ең көп 70 47,5

Айдынның ауданы, км2 10630 7580

Тереңдігі, м

орташа 4,6 7,6

ең көп 11,0 26,5

Су көлемі, км3 47,8 57,6

Сурет 8– Балқаш көлінде метеостанциялардың орналасу сұлбасы

34

Көлдің батыс, солтүстік және оңтүстік-шығыс бөліктердегі жағалаулары

биік, тасты және салыстырмалы аз кесілген. Іле өзенінің аңғарынан бастап

Қарашығанақ шығанағына дейінгі оңтүстік жағалауы су деңгейінен 1- 2 м

көтеріліп тұрған құмды жағалаулармен ерекшеленеді. Жағалауға тереңдеп енген

сан көптеген шығанақтар, көлге кіріп тұрған қайраңдар мен мүйістер жағалау

сызығының қатты кесілгендігін анықтайды. Жағалау маңындағы бөліктегі

шығанақтар мен көлдердің жиынтық ауданы су деңгейіне байланысты, көл

айдынының ауданынан орташа алғанда шамамен 5-7 % құрайды.

Жалпы су бетінің 342,0 м БС деңгейіндегі көлдің батыс және шығыс

бөлігінің негізгі морфометриялық сипаттамалары Балқаш көлінің желісінде

келтірілген. Көлдің батыс және шығыс бөліктері шұңқырлардың өлшемдері мен

пішіні бойынша айтарлықтай ерекшеленеді. Шығысқа қарағанда, Батыс Балқаш

кеңірек және су тоғаны ұсағырақ. Су түбінің жер бедері біртекті. Үлкен

тереңдіктер аймағы солтүстік және батыс жағалаулардың ұзына бойына созылып

жатыр, ең көп тереңдік (12,8 м) Бертіс түбегінде. Шығыс Балқаш тарырақ және

тереңірек су тоғаны. Мұнда төрт терең сулы шұңғыма көзге түседі, олардың

үшеуі 12 – 16 метрден, ең тереңі қиыр шығыс ұшына келеді [6, с.40; 7, с.312].

Көлдің батиметрлік картасын алғаш рет Д. Домрачев 1928 – 1931 жылдар

аралығында жасады [9, с.61], кейініректе 1947 жылы Г.Р. Юнусов жетілдірді [20,

с.169; 21, с.154]. Балқаш көлінің су айдынның ауданы мен су деңгейінің

өлшемдік көрсеткіштерінің өзара байланысы 5 және 6 кестеде, ал оның сызбалық

бейнесі 9 және 10 суретте көрсетілген.

Кесте 5 – Балқаш көлінің су деңгейіне байланысты ауданының өзгеруі

Балқаш көлінің

су бетінің

деңгейі, м БС

Балқаш көлінің ауданы, км2

Батыс бөлігі Шығыс бөлігі Барлығы

328,18 - 1253 1253

330 - 1760 1760

332 - 2590 2590

334 - 3225 3225

335 3830 3970 7800

338 6550 4790 11340

339 7600 5250 12850

340 8440 5680 14120

341 9540 6810 16350

342 10630 7580 18210

343 12050 8230 20280

344 13480 8870 22350

345 14950 9450 24400

35

Кесте 6 – Балқаш көлінің су деңгейіне байланысты су қорының көлемі

Балқаш көлінің

су бетінің

деңгейі, м БС

Су қорының көлемі, км3

Батыс бөлігі Шығыс бөлігі Барлығы

328,18 - 4,8 4,8

330,0 - 7,53 7,53

332,0 - 11,37 11,37

334,0 - 17,7 17,7

335,0 3,1 24,9 28,0

338,0 13,51 33,64 47,15

339,0 20,59 38,65 59,24

340,0 28,61 44,11 72,72

341,0 37,65 50,35 88,0

342,0 47,77 57,55 105,32

343,0 59,1 65,4 124,5

344,0 71,9 73,9 145,8

345,0 86,1 83,7 169,8

Сурет 9 – Балқаш көлінің көлемінің су деңгейіне тәуелділігінің сызбасы

36

Сурет 10 – Балқаш көлінің көлемінің су айдынының деңгейіне тәуелділігінің

сызбасы

Балқаш көлінің су айдынның бетінің деңгейі 337,5 м БС төмен түсіп кеткен

жағдайда, ол екі бөлікке бөлініп кетуі мүмкін (11 сурет).

Сурет 11 – Балқаш көлінің су айдынының екіге бөлініп кетуінің мүмкіндік

сұлбасы

37

Осылайша, Балқаш көлінің суының деңгейі, аридтік аймақтың басқа

ағынсыз көлдеріндегідей, климаттың ауытқулары себепкер болған көпжылдық

және ғасырлық циклдік ауытқуларды бастан кешіп отыр [7, с.319]. Жыл ішіндегі

деңгейдің ауытқулары одан әрі зерттеуді қажет етіп отырған жылдық климаттық

циклмен анықталады.

2.2.4 Балқаш көлінің су жинақтау алабындағы су қорларын пайдаланудың

казіргі жағдайы

Орталық Тянь-Шянь тауларының мұздақтарынан басталатын Текес және

Күнгес өзендерінің құйылысынан басталатын Іле өзені Балқаш-Алакөл

алабындағы, яғни Балқаш көлінің негізгі су қорының көзі болып табылады.

Сонымен қатар Іле өзенінің солтүстік жағынан, оның негізгі саласы болып

табылатын Шарын және Шелек өзендерінен басқа бірнеше кішігірім өзендер,

яғни Есік, Түрген, Талғар, Қаскелең және Күрті өзендері [35]:.

Іле өзенінің гидрологиялық тәртібін және көп жылдық орташа су ағынын

сипаттау, оның орта алабында орналасқан гидрометеорологиялық бекеттерінің

мәліметтері 7 кестеде көрсетілген.

Іле өзенінің Ямату гидрологиялық бекетіндегі су ағының 1991-2009 жылдар

аралығындағы су ағынын қалпына келтіру үшін арнайы анықталған

байланыстық теңдеуі пайдаланылған [36]:

𝑄Я = 0,81 ∙ 𝑄Іле − 3,16, 𝑟 = 0,95, 𝐸 = 0,11

Кесте 7 – Іле өзенінің жылдық орташа су ағыны, м3/с

Жыл Гидрологиялық бекет Жыл Гидрологиялық бекет

Ямату Добын Қапшағай

СЭС-нан

164 км

жоғары

Ямату Добын Қапшағай

СЭС-нан

164 км

жоғары

1 2 3 4 5 6 7 8

1928 399 445 - 1969 483 524 599

1929 381 425 481 1970 402 417 478

1930 377 420 478 1971 384 455 516

1931 435 488 548 1972 314 379 435

1932 313 346 389 1973 401 460 522

1933 281 308 350 1974 280 314 362

1934 384 428 492 1975 301 296 343

1935 340 377 432 1976 341 328 373

1936 399 445 509 1977 309 349 394

1937 395 441 505 1978 322 342 388

1938 248 270 312 1979 353 385 437

1939 347 385 427 1980 399 435 489

1940 289 318 363 1981 367 428 484

38

7 -кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8

1941 490 552 609 1982 306 354 399

1942 434 487 547 1983 280 343 390

1943 237 258 299 1984 302 328 374

1944 328 362 400 1985 321 399 452

1945 314 346 388 1986 292 353 404

1946 383 427 480 1987 393 455 525

1947 316 349 394 1988 444 600 680

1948 293 323 372 1989 305 361 421

1949 314 347 400 1990 326 377 436

1950 335 371 423 1991 356 391 444

1951 301 332 382 1992 285 303 356

1952 411 459 523 1993 402 438 500

1953 351 390 442 1994 361 386 450

1954 410 490 517 1995 254 276 318

1955 385 417 484 1996 318 338 396

1956 446 486 544 1997 310 330 387

1957 300 312 356 1998 442 485 549

1958 453 468 527 1999 463 527 576

1959 495 536 602 2000 420 461 523

1960 478 498 559 2001 447 475 556

1961 341 377 429 2002 525 578 652

1962 326 362 412 2003 491 427 610

1963 364 401 451 2004 373 381 465

1964 456 496 562 2005 395 411 491

1965 300 293 339 2006 440 501 547

1966 433 452 513 2007 392 443 488

1967 336 346 402 2008 379 407 472

1968 289 324 369 2009 396 429 493

Жетісу Алатауының солтүстік беткейінің өзендерінің жылдық су ағынының

әртүрлі деңгейдегі қаматамасыз ету дәрежесі бойынша бастау және Балқаш

көліне құяр сағасындағы шамасы 8 кестеде берілген (Q - су ағының шығыны,

м3/с; W -су ағының көлемі, млн. м3; vC - құбылу көрсеткіші; sC -ассиметрия

көрсеткіші).

Жалпы, 8 кестеден байқайтынымыз соңғы он жылдықта, яғни 1987-2009

жылдар аралығында Қаратал өзенінің су ағыны шамамен 40 пайызға және Көксу

өзенінің су ағыны 35 % өскен. Бұның негізгі себебі Қаратал және Көксу

өзендерінің бастауы алатын таулы аймақтардағы мұздақтардың дағдырысқа тап

болуына айланысты мұздан арылу үдірісінің қарқынды жүруіне байланысты [36,

с.117].

39

Кесте 8 - Солтүстік Жетісу Алатау бөктеріндегі негізгі өзендердің көпжылдық

орташа су ағыны

Кезең,

жыл Q ,

м3/с

W ,

млн.

м3

vC sC Қамтамасыз ету дәрежесі, %

5 10 20 50 75 90 95

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Қаратал өзені – Қаратал ауылы

1932-1986 25,0 789 0,23 0,69 35,5 32,7 29,6 24,3 20,9 18,2 16,8

1987-2009 34,9 1100 0,24 0,72 50,1 46,0 41,5 33,9 28,8 25,0 23,1

Қаратал өзені – Наймансүейк ауылы

1932-1986 71,9 2269 0,33 0,89 115 103 89,7 68 54,3 44,3 39,6

1987-2009 77,4 2443 0,29 0,78 119 107 94,9 74,6 61,1 51,1 46,2

Лепсі өзені – Лепсі ауылы

1932-1986 19,2 606 0,21 0,63 26,5 24,6 22,5 18,8 16,3 14,4 13,4

1987-2009 19,5 615 0,21 0,63 26,9 25,0 22,8 19,1 16,6 14,6 13,6

Лепсі өзені – Толебаев ауылы

1932-1986 22,2 701 0,44 1,10 40,7 35,3 29,4 20,4 15,0 11,5 9,7

1987-2009 23,7 748 0,30 0,75 36,7 33,2 29,3 22,9 18,6 15,3 13,8

Ақсу өзені – Жансүгіров ауылы

1932-1986 11,4 359 0,21 0,63 15,7 14,7 13,3 11,1 9,66 8,53 7,93

1987-2009 12,1 382 0,19 0,57 16,2 15,1 14,0 11,9 10,5 9,31 8,70

Ақсу өзені – Ақсу ауылы

1932-1986 12,5 395 0,35 0,88 20,6 18,3 15,9 11,8 9,28 7,43 6,58

1987-2009 14,1 445 0,32 0,80 22,4 20,2 17,6 13,5 10,8 8,83 7,88

Көксу өзені- Көксу ауылы

1932-1986 32,9 1037 0,25 0,75 47,9 43,9 39,3 31,9 27,0 23,2 21,4

1987-2009 44,5 1404 0,16 0,48 57,1 53,9 50,3 43,9 39,4 35,8 33,8

Сонымен, соңғы онжылдықтардағы жүргізілген ғылыми зерттеу

жұмыстарының нәтижесі көрсеткендей, Жетісу Алатауының солтүстік

беткейінің өзендерінің жылдық су ағынының өсуі су жинау аймағының табиғи

жүйесінің ылғалдану дәрежесінің өскеніне байланысты деп те қарастыруға және

тау шатқалындарының мұздан айырылу үдірісінің қарқынының өскеніне

байланысты деп қарастыруға болады.

Жалпы, Балқаш көлінің шығыс бөлігіне құятын өзендердің көп жылдық

орташа су ағынының мөлшеріне жүйелік талдау жүргізу арқылы (9 кесте)

байқайтынымыз, 1932-1986 жылдар аралығындағы орташа су ағынының шамасы

103 м3/с немесе 3,26 км3 болса, ал 1987-2009 жылдар аралығында су ағынының

шамасы 113 м3/с немесе 3,58 км3 өскен [36, с.118].

Бұның негізі бір себебі, жалпы әлемдік деңгейдегі ауа-райының өзгеруіне

байланысты «құрғақшылық-ылғалдылық» құбылыстың бірдей әсер етуіненде

болуы мүмкін.

40

Кесте 9 – Балқаш көліне құятын Қаратал, Лепсі және Ақсу өзендерінің су

ағынының жинтығы

Жыл Су ағыны,

м3/с

Жыл Су ағыны,

м3/с

Жыл Су ағыны,

м3/с

1 2 3 4 5 6

1932 61,6 1958 173 1984 71,8

1933 45,7 1959 175 1985 100

1934 127 1960 180 1986 80,4

1935 84,2 1961 98,3 1987 137

1936 80,6 1962 75,2 1988 199

1937 76,4 1963 101 1989 87,9

1938 52,0 1964 141 1990 129

1939 82,5 1965 71,9 1991 82,5

1940 97,3 1966 148 1992 98,1

1941 140 1967 107 1993 149

1942 130 1968 104 1994 154

1943 68,1 1969 191 1995 68,8

1944 55,2 1970 136 1996 91,5

1945 50,7 1971 151 1997 93,7

1946 129 1972 143 1998 120

1947 110 1973 143 1999 103

1948 89,8 1974 67,7 2000 80,5

1949 103 1975 60,8 2001 115

1950 93,5 1976 75,2 2002 135

1951 79,9 1977 93,1 2003 135

1952 158 1978 77,7 2004 120

1953 106 1979 123 2005 157

1954 113 1980 123 2006 100

1955 127 1981 111 2007 101

1956 112 1982 63,6 2008 79,2

1957 60,2 1983 57,2 2009 67,9

1932-1986 жылдардағы орташа су ағыны, м3/с 103

1987-2009 жылдардағы орташа су ағыны, м3/с 113

Сонымен, Балқаш көлінің алабындағы негізгі өзендердің су қорының

қалыптасуы әртүрлі жағдайларға байланысты, яғни негізі су қорының көзі болып

табылатын Іле өзенінің гидрологиялық тәртібі, оның бойында орналасқан су

қоймаларының және су электр станцияларының жұмыс атқару тәртібіне тікелей

байланысты болса, ал Жетісу Алатауының солтүстік беткейінің өзендерінің су

қорының қалыптасуы қазіргі кездердегі климаттың өзгеруімен қатар, таулы

аймақтардағы мұздықтардың қалыптасу және қызмет ету тәртібіне де

байланысты болып отыр.

41

Табиғи жағдайдағы, яғни 1932-1968 жылдар аралығындағы Балқаш көлінің

су айдынының деңгейі және Іле өзенінің бойындағы Қапшағай СЭС-нан 164 км

жоғары орналасқан гидрологиялық бекеттің тұсындағы су ағынының мөлшері (

Q , м3/с) немесе су ағынының көлемі (W , км3) туралы ақпараттық мәлімет 10-

кестеде берілген [36, с.60].

Кесте 10 - Балқаш көлінің су айдынының деңгейі және Іле өзенінің (Қапшағай

СЭС-нан 164 км жоғары орналасқан гидрологиялық бекет) су ағынының

мөлшерінің (Q , м3/с) немесе су ағынының көлемінің (W , км3) мәліметтері

Жылдар

Балқаш көлінің

жылдық орташа

деңгейі, м БС

Іле өзенінің

Қапшағай СЭС-нан

164 км жоғары

орналасқан

гидрологиялық бекеттің

жылдық орташа су

ағыны, м3/с

Іле өзенінің

Қапшағай СЭС-нан

164 км жоғары

орналасқан гидроло-

гиялық бекеттің

жылдық су ағыны-

ның көлемі, км3

1 2 3 4

1929 341,84 481 15,169

1930 341,75 478 15,074

1931 342,09 548 17,282

1932 341,86 389 12,268

1933 341,76 350 11,038

1934 341,58 492 15,516

1935 341,51 432 13,624

1936 341,60 509 16,052

1937 341,61 505 15,926

1938 341,50 312 9,839

1939 341,27 427 13,466

1940 341,19 363 11,448

1941 341,19 609 19,205

1942 341,40 547 17,250

1943 341,41 299 9,429

1944 341,27 400 12,614

1945 340,97 388 12,236

1946 340,70 480 15,137

1947 341,03 394 12,425

1948 341,04 372 11,731

1949 341,00 400 12,614

1950 341,11 423 13,339

1951 341,06 382 12,047

1952 341,04 523 16,493

1953 341,18 442 13,940

42

10 - кестенің жалғасы

1 2 3 4

1954 341,42 517 16,304

1955 341,88 484 15,263

1956 341,95 544 17,156

1957 341,97 356 11,267

1958 342,11 527 16,619

1959 342,49 602 18,985

1960 342,78 559 17,628

1961 342,99 429 13,529

1962 342,88 412 12,993

1963 342,74 451 14,223

1964 342,83 562 17,723

1965 342,83 339 10,690

1966 342,75 513 16,178

1967 342,79 402 12,677

1968 342,66 369 11,637

Жалпы Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің (Н ) Іле өзенінің

бойындағы Қапшағай СЭС-нан 164 км жоғары орналасқан гидрологиялық

бекеттің тұсындағы су ағынының мөлшеріне (Q , м3/с) немесе су ағынының

көлеміне (W , км3) байланысты өзгеру дәрежесін бағалау үшін )(QfН және

)(WfН қызметтік сызбалық сұлбасын тұрғыздық (сурет 12 және 13).

Сурет 12 - Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің (Н ) Іле өзенінің

бойындағы Қапшағай СЭС-нан 164 км жоғары орналасқан гидрологиялық

бекеттің тұсындағы су ағынының мөлшеріне (Q , м3/с) байланыстылығы

43

Сурет 13- Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің (Н ) Іле өзенінің

бойындағы Қапшағай СЭС-нан 164 км жоғары орналасқан гидрологиялық

бекеттің тұсындағы су ағынының көлеміне (W , км3) байланыстылығы

Сонымен, Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің (Н ) Іле өзенінің

бойындағы Қапшағай СЭС-нан 164 км жоғары орналасқан гидрологиялық

бекеттің тұсындағы су ағынының мөлшерінің (Q , м3/с) немесе су ағынының

көлемінің (W , км3) арасындағы байланысқа жүйелік талдаудың негізінде

олардың арасындағы байланыс теңдеуін таптық:

- Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің (Н ) Іле өзенінің бойындағы

Қапшағай СЭС-нан 164 км жоғары орналасқан гидрологиялық бекеттің

тұсындағы су ағынының мөлшерінің (Q , м3/с) арасындағы байланысты мына

өрнекпен жазуға болады:

5294795.16 QН

- Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің (Н ) Іле өзенінің бойындағы

Қапшағай СЭС-нан 164 км жоғары орналасқан гидрологиялық бекеттің

тұсындағы су ағынының көлемінің (W , км3) арасындағы байланысты мына

өрнекпен жазуға болады:

9689425.56628272.0 WWН

Жалпы, жоғарыдағы 12 және 13 суреттегі келтірілген Балқаш көлінің су

айдынының деңгейінің (Н ) Іле өзенінің бойындағы Қапшағай СЭС-нан 164 км

жоғары орналасқан гидрологиялық бекеттің тұсындағы су ағынының

мөлшерінің (Q , м3/с) немесе су ағынының көлемінің (W , км3) арасындағы

44

сызбалық байланысты және оның негізінде табылған теңдеуді пайдаланып

Балқаш көлінің су айдынының деңгейін Іле өзенінің су ағынына байланысын

шамамен жобалауға болады.

Екінші бөлім бойынша тұжырым

1. Балқаш көлінің географиялық нысан ретіндегі құндылығының

жоғарлығына байланысты табиғи-техногендік кезеңдегі гидрологиялық

тәртібінің қалыптасу ерекшеліктері және заңдылықтары көптеген ғылыми

мекемелердің, оның ішінде «География институтының» ЖШС, Әл-Фараби

атындағы Қазақ ұлттық университетінің және Қазақ ұлтық аргарлық

университетінің, «Қазгидромет» Республикалық мемлекеттік кәсіпорынның

ғалымдарының және «Казгипроводхоз» Республикалық мемлекеттік

кәсіпорынның жобалаушыларының зерттеу нысанына айналған.

2. Қазіргі кездегі Балқаш көлінің суының деңгейі және көлемі, аридтік

аймақтың басқа ағынсыз көлдеріндегідей, климаттың ауытқулары себепкер

болған көпжылдық және ғасырлық айналымдық ауытқуларды бастан кешіп

отырғандықтан, оның гидрологиялық орнықтылығын бағалаған кезде, осы

жағдайды ерекше ескеру керек.

3. Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендердің бұрынғы және қазіргі

кездегі гидрологиялық тәртібінің қалыптасуы, яғни негізгі су қорының көзі

болып табылатын Іле өзенінің гидрологиялық тәртібі, оның бойында орналасқан

су қоймаларының және су электр станцияларының жұмыс атқару тәртібіне

тікелей байланысты болса, ал Жетісу Алатауының солтүстік беткейінің

өзендерінің су қорының қалыптасуы қазіргі кездердегі климаттың өзгеруімен

қатар, таулы аймақтардағы мұздақтардың қалыптасу және қызмет ету тәртібі

арқылы анықталады.

45

3 БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ОРНЫҚТЫЛЫҒЫН

ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ НЕГІЗДЕУ

3.1 Балқаш көлінің су деңгейінің ауытқуларын табиғи жүйе

тұрақтылығына әсерін бағалау

Балқаш көлі Қазақстан Республикасының оңтүстік-батыс аймағында

орналасқан, негізгі бір табиғи ортаны құрушы географиялық нысан болып

табылады. Адамзаттың тарихи даму кезеңінде құрғақшылық аймақта орналасқан

көлдер секілді, Балқаш көлінің гидрологиялық тәртібі алғашқы кезеңдерде,

қоғам және табиғи ортаның арасындағы қарым-қатынастың еркін қалыптасуына

байланысты, ғасырлық айналымдардағы табиғи ортаның өзгеріске түсуіне

байланысты анықталып отырды. ХХ ғасырдың орта кезеңінен бастап, яғни

қоғамының, өзінің тұтынысқа деген сұранысын қамтамасыз ету үшін қарқынды

және көлемді атқарған қызметтерінің нәтижесінде Балқаш көлінің

гидрологиялық тәртібіне үлкен өзгерістер енгізілді. Оның негізгі себебі, қазіргі

кездегі Балқаш көлінің негізгі су қорын құрайтын Іле өзенінің су ағыны толық

реттелген және ол трансшекаралық өзен болып табылатындықтан, оның су

қорын Қытай Халық Республикасы және Қазақтанның өндірістерін дамытуға

пайдалануда. Ал, Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз

етуге қажет су ағыны ғылыми тұрғыда жан-жақты негізделмеуіне байланысты.

Сондықтан, Балқаш көлінің табиғи жағдайдағы және табиғи-техногендік

жүктеменің тұрақты ұлғайуының кезеңіндегі деңгейінің ауытқу жағдайына жан-

жақты жүйелік талдау жүргізу арқылы, оның гидрологиялық тұрғыдан табиғи

жүйесінің орнықтылығын қамтамасыз ететін су айдынының деңгейін негіздеудің

Жетісу алабының өзендерінің су қорын тиімді пайдалану үшін маңызы зор [37-

59].

Балқаш көлінің гидрологиялық тәртібінің өзгеруін және ондағы судың

көлеміне және деңгейіне әсері Т.К. Кудеков, В.В. Голубцев, В.И. Ли [60], С.К.

Давлетгалиев, Д.К. Джусупбеков [1, с.65; 45, с.68; 61], Г.З. Юнусов [20, с.172;

21, с.159], Т. Искандиров [62], Р.Д. Кудрин [63], А.Н. Жиркевич [27, с.140], О.К.

Тленбеков [64], И.И. Скоцеляс [44, с.48], Л.П. Остроумова [65], И.А. Фадюшин

[66] және басқада ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қаралғанымен, табиғи

жүйенің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін көлдің шектелген-

мүмкіншілік деңгейі ғылыми тұрғыда толық негізделмеген.

Балқаш көлінің гидрологиялық тәртібіне жан-жақты талдау жүргізу үшін,

оның су көлемін, деңгейін және тұздылығын сипаттайтын көп жылдық деректер,

яғни 1879 жылдан 2015 жылдар аралығындағы Ресей Федерациясының

Мемлекеттік Гидрологиялық институтының және Қазақстан Республикасының

«Қазгидромет» мекемесінің ақпараттық-статистикалық мәліметтері

пайдаланылды. Ақпараттық-статистикалық мәліметтерді жүйелеу және оларға

жүйелік талдау жүргізу үшін математкалық статистиканың және математикалық

үлгілеудің әдістемелік нұсқалары пайдаланылды.

Балқаш көлінің аумағының үлкендігіне және оның жеке шұңқырлардан

тұратынына байланысты, оның жеке бөліктерінің су теңгерімінің әртүрлі

46

болатынына байланысты және тұрақты болып тұратын желдің әсерінен су

айдынының беттік деңгейі еш уақытта біркелкі болмайды. Сондықтан, Балқаш

көлінің жеке бөліктерінің су айдынының бетінің деңгейі тәуліктік, айлық,

маусымдық және жылдық мезгілде біркелкі болмайтынына қарамастан, оның

жылдық орташа деңгейі туралы Ресей Федерациясының Мемлекеттік

Гидрологиялық институтының және Қазақстан Республикасының

«Қазгидромет» мекемесінің көп жылдық ақпараттық-статистикалық мәліметтері

бар (кесте 11 және 12) [67].

Кесте 11 - Балқаш көлінің көп жылдық орташа деңгейінің мәліметтері

Жылдар Деңгей,

м БС Жылдар

Деңгей,

м БС Жылдар

Деңгей,

м БС

1 2 3 4 5 6

1879 340,81 1925 342,32 1971 342,69

1880 340,79 1926 342,07 1972 342,63

1881 340,67 1927 341,87 1973 342,56

1882 340,57 1928 341,94 1974 342,42

1883 340,54 1929 341,84 1975 342,11

1884 340,52 1930 341,75 1976 341,84

1885 340,52 1931 342,09 1977 341,70

1886 340,56 1932 341,86 1978 341,51

1887 340,62 1933 341,76 1979 341,42

1888 340,68 1934 341,58 1980 341,40

1889 340,74 1935 341,51 1981 341,40

1890 340,74 1936 341,60 1982 341,36

1891 340,71 1937 341,61 1983 341,18

1892 340,72 1938 341,50 1984 340,97

1893 341,02 1939 341,27 1985 340,77

1894 341,28 1940 341,19 1986 340,69

1895 341,42 1941 341,19 1987 340,66

1896 341,50 1942 341,40 1988 341,05

1897 341,66 1943 341,41 1989 341,36

1898 342,20 1944 341,27 1990 341,39

1899 342,13 1945 340,97 1991 341,29

1900 342,18 1946 340,70 1992 341,10

1901 342,52 1947 341,03 1993 341,04

1902 342,83 1948 341,04 1994 341,24

1903 342,85 1949 341,00 1995 341,32

1904 342,87 1950 341,11 1996 341,13

1905 343,04 1951 341,06 1997 341,11

1906 343,07 1952 341,04 1998 341,22

1907 343,33 1953 341,18 1999 341,34

47

11 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6

1908 343,71 1954 341,42 2000 341,54

1909 343,39 1955 341,88 2001 341,74

1910 343,15 1956 341,95 2002 341,87

1911 343,05 1957 341,97 2003 342,19

1912 342,86 1958 342,11 2004 342,58

1913 342,79 1959 342,49 2005 342,63

1914 342,89 1960 342,78 2006 342,64

1915 342,85 1961 342,99 2007 342,56

1916 342,77 1962 342,88 2008 342,41

1917 342,53 1963 342,74 2009 342,21

1918 342,31 1964 342,83 2010 342,37

1919 342,09 1965 342,83 2011 342,69

1920 341,90 1966 342,75 2012 342,61

1921 342,40 1967 342,79 2013 342,54

1922 342,33 1968 342,66 2014 342,26

1923 342,33 1969 342,73 2015 342,14

1924 342,43 1970 342,86

орташа (1879 - 1935) - 341,92 м БС; орташа (1936 - 1969) -341,81 м БС;

орташа (1970 - 2015) - 341,78 м БС;

Кесте 12 – Балқаш көліне түсетін өзен су ағындарының көлемі, км3/жыл

Жыл Өзендердің су ағыны Жыл Өзендердің су ағыны

Іле

өзені

Балқаш

көліне

түсетін

шығыс

өзендерінің

су ағыны

Барлығы Іле

өзені

Балқаш

көліне

түсетін

шығыс

өзендерінің

су ағыны

Барлығы

1 2 3 4 5 6 7 8

1937 12,12 2,82 14,93 1962 10,98 2,45 13,43

1938 9,21 1,8 11,01 1963 11,75 2,68 14,43

1939 11,4 2,44 13,84 1964 13,7 4,21 17,91

1940 10,19 2,73 12,92 1965 10,94 1,63 12,57

1941 13,32 4,1 17,42 1966 13,32 4,13 17,45

1942 12,91 4,19 17,1 1967 11,18 2,62 13,8

1943 8,82 2,31 11,13 1968 10,13 2,44 12,57

1944 10,75 1,88 12,63 1969 16,08 5,23 21,31

1945 10,16 1,76 11,92 1970 10,85 3,11 13,96

1946 11,77 3,66 15,43 1971 12,04 3,78 15,82

48

12 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8

1947 10,22 3,04 13,26 1972 9,97 3,64 13,61

1948 10,06 2,76 12,82 1973 11,27 3,88 15,15

1949 11,1 3,44 14,54 1974 10 1,87 11,87

1950 11,28 2,89 14,17 1975 9,62 1,65 11,27

1951 9,51 2,52 12,03 1976 8,3 1,96 10,26

1952 11,52 4,9 16,42 1977 8,72 2,38 11,1

1953 10,85 3,37 14,22 1978 7,85 1,91 9,76

1954 14,0* 3,41 17,41 1979 9,11* 2,99 12,1

1955 11,95* 3,72 15,67 1980 10,28* 3,01 13,29

1956 13,93* 3,26 17,19 1981 10,49* 3,11 13,6

1957 9,02 2,1 11,12 1982 9,5* 1,72 11,22

1958 12,77 5,2 17,97 1983 8,16 1,53 9,69

1959 15,84 4,92 20,76 1984 8,29 1,63 9,92

1960 17,01 5,31 22,32 1985 8,89 2,3 11,19

1961 12,5 3,32 15,72

* - су теңгеріміне байланысты өзгерістер енгізілген

Жалпы Балқаш көлінің ғасырлар бойы су деңгейінің қалыптасуына негізгі

әсер ететін Іле өзені, себебі жалпы Балқаш көлінің су қорының 80 пайызын Іле

өзенінің су ағыны құрайды. Сондықтан, біріншіден Іле өзені бойынша Қытай

Халық Республикасы және Қазақстан Республикасының шекарасының

тұсындағы, Қазақсатан Республикасының Іле өзенінің су ағынының тиесілі

шамасын уақыт масштабында тұрақты етіп анықтап алу қажет. Екіншіден

Қапшағай су қоймасындағы су электр станциясының тұрақты жұмысын

қамтамасыз етуге арналған су қоймасының деңгейі және су ағынын анықтау

керек. Үшіншіден Балқаш көлінің табиғи жүйесінің гидрологиялық

орнықтылығын, яғни су бетінің қауіпсіз деңгейін анықтап және оны қамтамасыз

ететін су қорының жалпы шамасын анықтаудың маңызы зор. Сонымен, қазіргі

кезде Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын сақтап қалудың негізгі бір

мәселесі, оны қамтамасыз ететін су айдынының деңгейін жан-жақты ғылыми

тұрғыда негіздеу болып табылады.

Табиғи жүйенің кез-келген нысанының сапалық және сандық өлшемдік

көрсеткіштері барлық уақытта табиғи жүйедегі тұрақты түрде болып тұратын

табиғи құбылыстардың қайталану мерзіміне және қарқынына байланысты

барлық уақытта ауытқып отырады. Табиғи жүйенің өзіндік бір ерекшелігі, оның

сапалық және сандық өлшемдік көрсеткіштерінің кез келген ауытқу даңгейінде,

өзінің бастапқы қалпынан табиғи қалпын сақтап қалуға ұмтылады. Сондықтан,

жалпы табиғи жүйенің табиғи қалыптасқан жағдайының сапалық және сандық

өлшемдік көрсеткіштерінің қалыптасқан жағдайын сипаттау үшін, оның

көпжылдың ішіндегі орташа деңгейін алуға болады.

49

Жалпы, табиғи жүйедегі тұрақты түрде болып тұратын өзгерістердің

деңгейін анытау үшін 25, 50, 75 және 100 жылдық деңгейдегі табиғи

құбылыстардың айналымдарының өлшемдік көрсеткіштерін пайдаланады.

Табиғи жүйенің 25, 50, 75 және 100 жылдың деңгейіндегі табиғи

құбылыстардың айналымдарының қайталану қарқынын және деңгейін анықтау

үшін 9 және 10 кестеде келтірілген Балқаш көлінің 1879 -2015 жылдар

аралығындағы су айдынының деңгейінің өзгеруі және оған түсетін жер беті

ағынының көлемі туралы ақпараттық-статистикалық мәліметтерді пайдаландық

[68 - 71].

Сонымен, Балқаш көлінің су айдынының 100 жылдық деңгейдегі ең

жоғарғы су деңгейінің ауытқу шамасы 3,19 метр болған (сурет 14), яғни табиғи

жағдайда Балқаш көлінің су айдынының ең жоғарғы деңгейі 343,71 м БС (1908

жылы) құраса, ал оның ең төменгі деңгейі 340,52 м БС (1885 жыл) дейін

шамасында болған.

Сурет 14 – Балқаш көлінің ғасыр аралық кезеңдегі жылдық орташа деңгейінің

ауытқу сұлбасы

Осы жүз жылдық деңгейдің ішінде екі елу жылдық деңгейдегі Балқаш

көлінің су айдынының деңгейінің ауытқуының сұлбасын тұрғызу арқылы, оның

ең жоғарғы ауытқу денгейін анықтау үшін 1879-1929 жылдар және 1930-1980

жылдар аралығындағы Балқаш көлінің гидрологиялық мәліметтерін

пайдаландық. Сонымен, 1879-1929 жылдар аралығындағы Балқаш көлінің су

айдынының ең төменгі деңгейі 340,52 м БС (1885) және ең жоғарғы деңгейі

343,71 м БС (1908) тең болған, яғни оның елу жылдық айналымындағы су

айдынының бетінің ауытқу шамасы 3,19 метрдің шамасында (сурет 15). Ал,

1930-1980 жылдар аралығындағы Балқаш көлінің су айдынының бетінің ең

339

340

341

342

343

344

18

79

18

87

18

95

19

03

19

11

19

19

19

27

19

35

19

43

19

51

19

59

19

67

19

75

19

83

19

91

19

99

20

07

20

15

Н, м БС

жылдар

3,1

9

50

төменгі деңгейі 340,70 м БС (1946) және ең жоғарғы деңгейі 342,99 м БС (1961)

байқалған, яғни оның елу жылдық айналымдағы тереңдігінің ауытқу шамасы

2,29 метрге тең (сурет 16).

Сурет 15 – Балқаш көлінің жарты ғасыр аралық кезеңдегі (1879- 1929 ) жылдық

орташа деңгейінің ауытқу сұлбасы

Сурет 16 – Балқаш көлінің жарты ғасыр аралық кезеңдегі (1930- 1980 ) жылдық

орташа деңгейінің ауытқу сұлбасы

339

340

341

342

343

344

18

79

18

84

18

89

18

94

18

99

19

04

19

09

19

14

19

19

19

24

19

29

Н, м БС

жылдар

3,1

9

339

340

341

342

343

344

19

30

19

34

19

38

19

42

19

46

19

50

19

54

19

58

19

62

19

66

19

70

19

74

19

78

Н, м БС

жылдар

2,2

9

51

Егерде, екіге бөліп қарастырылған жарты ғасырлық аралықтағы Балқаш

көлінің су бетінінің деңгейінің ауытқуын салыстырып қарастыратын болсақ,

онда одан байқайтынымыз, жарты ғасырлық аралықтың бірінші бөліміне (1879-

1929 жылдар) қарағанда екінші жарты ғасырлық аралықтағы (1930-1980

жылдар) деңгейінің ауытқу шамасы 0,90 метрге төмендеген. Жалпы, бұндай

Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің екі жарты ғасырлық аралықтағы

ауытқуының себебі, оның су айдынының бетінің ең жоғарғы деңгейінің

арасындағы ауытқуының өзі, яғни 343,71 м БС (1908) -342,99 м БС (1961) = 0,72

метрге тең болса, ал олардың арасындағы ең төменгі деңгейінің арасындағы екі

жарты ғасырлық аралықтағы ауытқуының тереңдігі 340,52 м БС (1885) – 340,70

м БС (1946)= +0,18 метр.

Сонымен, екі жарты ғасырлық аралықтағы Балқаш көлінің су айдынының

деңгейінің 0,72 метрге төмендеп кетуінің негізгі себебі 1960 жылдардан бастап

Қазақстан Республикасының барлық аймақтарындағы өзен алабтарындағы

суғармалы егістік жерлердің дамуы секілді, Балқаш көлінің алабындағы Іле және

Қаратал өзенінің алабындағы күріштік суғару жүйелерінің кеңінен дамуына

байланысты сияқты.

Балқаш көлінің су алабының деңгейінің ауытқының табиғи және табиғи-

техногендік жағдайдағы ауытқу деңгейіне жүйелік талдау жүргізу үшін 1879-

2015 жылдар аралығындағы бес бөлікке бөлінген 25 жылдық айналымындағы

өзгерісінің сұлбасы 17-21 суреттерде көрсетілген.

Сурет 17 – Балқаш көлінің 25 жылдық аралық кезеңдегі (1879 - 1903 ) жылдық

орташа деңгейінің ауытқу сұлбасы

Сонымен, Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің табиғи жағдайдағы

(1879-1903 жылдар) 25 жылдық аралықтағы ең жоғарғы шамасы 342,85 м БС

339

340

341

342

343

344

18

79

18

81

18

83

18

85

18

87

18

89

18

91

18

93

18

95

18

97

18

99

19

01

19

03

Н, м

БС

жылдар

2,3

3 м

52

(1903 жылы) және ең төменгі шамасы 340,52 м БС (1984-85 жылдары) тең, яғни

ауытқу тереңдігі 2,33 метрді құраған. Қарастырылып отырған 1879 -2015

жылдар аралығындағы екінші 25 жылдық аралығындағы (1904-1929 жылдар),

оның ең жоғарғы су деңгейі 343,71 м БС және ең төмені деңгейі 341,90 м БС,

яғни ауытқу тереңдігі 1,81 метр.

Сурет 18– Балқаш көлінің 25 жылдық аралық кезеңдегі (1904- 1928) жылдық

орташа деңгейінің ауытқу сұлбасы

Сурет 19– Балқаш көлінің 25 жылдық аралық кезеңдегі (1929- 1953 ) жылдық

орташа деңгейінің ауытқу сұлбасы

339

340

341

342

343

344

19

04

19

06

19

08

19

10

19

12

19

14

19

16

19

18

19

20

19

22

19

24

19

26

19

28

Н, м

БС

жылдар

339

340

341

342

343

19

29

19

31

19

33

19

35

19

37

19

39

19

41

19

43

19

45

19

47

19

49

19

51

19

53

Н, м

БС

жылдар

1,8

1 м

1

,39

53

Сурет 20 – Балқаш көлінің 25 жылдық аралық кезеңдегі (1954- 1978) жылдық

орташа деңгейінің ауытқу сұлбасы

Сурет 21– Балқаш көлінің 25 жылдық аралық кезеңдегі (1979- 2015) жылдық

орташа деңгейінің ауытқу сұлбасы

Жалпы, алғашқы екі 25 жылдық аралықтағы Балқаш көлінің су айдынының

деңгейінің ауытқуын табиғи жағдайға жатқызуға болады, себебі бұл кезеңде

аймақтағы өндіріс және ауыл шаруашылық жүйесі әлі дамымаған. Ал, үшінші 25

жылдық аралықта (1929-1953 жылдар) Балқаш көлінің алабындағы өндіріс және

ауыл шаруашылық, оның ішінде суғармалы егістік жүйесінің дамуы басталған

339

340

341

342

343

344

19

54

19

56

19

58

19

60

19

62

19

64

19

66

19

68

19

70

19

72

19

74

19

76

19

78

Н, м

БС

жылдар

339

340

341

342

343

19

79

19

81

19

83

19

85

19

87

19

89

19

91

19

93

19

95

19

97

19

99

20

01

20

03

20

05

20

07

20

09

20

11

20

13

20

15

Н, м

БС

жылдар

1,4

8 м

2,0

м

54

кезеңіндегі, оның ең жоғарғы деңгейі 342,09 м БС (1931) және ең төменгі деңгейі

340,70 м БС (1946), яғни ауытқу тереңдігі 1,39 метр.

Сонымен қатар, 1954 жылдан 2015 жылдар аралығында Балқаш көлінің

алабында біріншіден көп салалы өндіріс күштерінің дамуына байланысты және

Іле өзенінің су ағынының толық реттелуінің себебінен, екіншіден Іле өзені

трансшекаралық өзен болып табылатындықтан, оның су ағынының Балқаш

көліне түсетін шамасы тек қана Қазақстан Республикасының суды пайдалану

жүйесіне емес, Қытай Халық Республикасының Іле өзенінің су қорын пайдалану

жағдайына байланысты, төртінші 25 жылдық аралықтағы Балқаш көлінің су

айдынының ең жоғарғы деңгейі 342,99 м БС (1961) және ең төменгі деңгейі

341,51 м БС (1978), яғни ауытқу тереңдігі 1,48 метр болып отыр. Ал, бесінші 25

жылдық аралығындағы Балқаш көлінің су айдынының ең жоғарғы деңгейі 342,60

м БС және ең төменгі деңгейі 340,60 м БС, яғни ауытқу тереңдігі 2 метрге

жеткен.

Жалпы Балқаш көлінің су айдынының ғасырлық, жарты ғасырлық және 25

жылдық айналымындағы ең жоғарғы және ең төменгі деңгейін анықтаудың

нәтижесінде, оның тарихи даму және қалыптасу кезеңіндегі ең төменгі деңгейнің

шамасының 340,52 м БС дейін төмендегенін және оның ең жоғарғы ауытқу

тереңдігі 3,19 метрге дейін болғандықтан, Балқаш көлінің қауіпсіз деңгейін

340,60 м БС деп қабылдап, осы деңгейді болашақта сақтап қалу үшін аймақтағы

су қорларын теңгерімдік жағдайда пайдаланудың жолын қарастыру қажет [71,

с.59].

3.2 Балқаш көлінің гидрологиялық қауіпсіз су деңгейін қамтамасыз

ететін су қорына жүйелік талдау

Балқаш көлі Қазақстанның оңтүстік-батысында орналасқан, ағынсыз және

жартылай тұщы, көлемі жағынан Каспий теңізінен кейінгі екінші құрғамайтын

тұзды көл, ал әлемдегі барлық көлдердің ішіндегі көлемі жағынан он үшінші

орын алады. Балқаш көлі Балтық теңізінің деңгеймен салыстырғанда 340 метр

биіктікте орналасқан, жалпы ауданы 18000 км2 және жағалауының ұзындығы 600

километр. Жалпы барлық жазықтыққа орналасқан көлдер секілді, оның тереңдігі

онша үлкен емес, яғни орташа тереңдігі 5 метр, ал ең жоғарғы тереңдігі 26 метр.

Балқаш көлінің табиғи ерекшелігі жартылай тұщы көл болғанымен, оның

шығыс бөлігінің суы тұзданған, ал батыс бөлігінің суы тұщы болып келеді.

Көлдің ұзына бойындағы ені 4 километрді құрайтын Ұзынарал бұғазы екіге бөліп

тұрады және екі жақтың сулары бір-бірімен араласпайтын болғандықтан ашық

қарама-қайшылық тұздану үрдісіне ие болған.

Балқаш көліне Жетісу өңірінің ең үлкен өзені – Іле Тянь-Шань тауларының

жоталарынан бастау алып жарты мың километр келетін арнасы арқылы өзінің

суын тасмалдайды. Сонымен қатар, Балқаш көлінің батыс бөлігіне құйятын Іле

өзені, көлдің осы бөлігіндегі тұщы судың қалыптасуының негізгі көзі болып

табылады. Іле өзеніне Қорғас, Шарын, Өсек, Шелек, Қаскелең және Күрті секілді

шағын өзендердің суымен қоректенеді, ал шығыс Балқашқа Лепсі, Қаратал, Ақсу

және Аягөз өзендері құяды [60, с.49].

55

Балқаш көлінің морфологиялық сипаттамасы, яғни көлдің су айдынының

бетінің ауданының су деңгейіне байланысты сұлбасы 22 суретте және оның су

қорының көлемінің су деңгейіне байланысты сұлбасы 23 суретте көрсетілген [60,

с.51; 61, с.67; 62, с.156; 63, с.73; 64, с.41; 65, с.26; 66, с.132; 67, с.59].

1- Балқаш көлінің жалпы су айдынының ауданы, км2; 2- Балқаш көлінің шығыс бөлігінің су

айдынының ауданы, км2; 3- Балқаш көлінің батыс бөлігінің су айдынының ауданы, км2

Сурет 22 - Балқаш көлінің су айдынының ауданының су деңгейіне байланысты

сұлбасы

1- Балқаш көлінің жалпы су қорының көлемі, км3; 2- Балқаш көлінің шығыс бөлігінің су

қорының көлемі, км3; 3- Балқаш көлінің батыс бөлігінің су қорының көлемі, км3

Сурет 23 - Балқаш көлінің су айдынының көлемінің су деңгейіне байланысты

сұлбасы

56

Сонымен 22 және 23 суреттен байқайтынымыз, Балқаш көлінің батыс

бөлігіндегі су бетінің деңгейі 336 м БС төмен болған жағдайда, ол жақтың толық

құрғап қалу қаупінің туындауы мүмкін [72].

Біріккен Ұлттар Ұйымының мәліметі бойынша Балқаш көлі алабындағы

өзендердің суын тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде біртіндеп экологиялық

дағдырысқа тап болған аймақтардың қатарына қосылатындығы және Орта

Азиядағы көлемі жағынан екінші көлдің біртіндеп құрғап кету қаупінің туындап

отырғанын байқауға болады. ХХІ ғасырдың басынан бастап, Балқаш көлінің

алабындағы су көздерін тиімді пайдаланбаудың, су қорларын басқарудың

жүйесінің жетілдірмегенінің және шекаралас елдер арасындағы суды бөліп

пайдаланудың мәселелерінің толық шешілмеуінің нәтижесінде, көлдің

деңгейінің біртіндеп төмендеуі, бүгінгі күннің ең үлкен экологиялық мәселесіне

айналып отыр. Сондықтан, қазіргі кезде Балқаш көлінің гидрологиялық жүйесін

және тіршілік қызметін сақтап қалу бүгінгі күннің әлеуметтік, экологиялық және

экономикалы тұрғыда өзекті мәселесіне айналды.

Жалпы Балқаш көлінің су теңгерімінің құрамдық бөліктерінің сандық

мәнінің 1939-1985 жылдардағы табиғи-техногендік қызметтің және техногендік-

табиғи кезеңдегі өзгеруінің сипатамасы 24 және 25 суретте көрсетілген.

1- жауын-шашынның көлемі, км3; 2- су айдынынан буланудың көлемі, км3; 3-

көлге түскен жер бетінің су ағыны, км3; 4- Балқаш көлінің су қорының кіріс

бөлігі, км3

Сурет 24 - Балқаш көлінің су теңгерімінің құрамдық бөліктерінің сандық

мәнінің табиғи-техногендік қызметтің кезіндегі өзгеруінің сұлбасы

57

1- жауын-шашынның көлемі, км3; 2- көлге түскен жер бетінің су ағыны, км3; 3-

Балқаш көлінің су қорының кіріс бөлігі, км3; 4- су айдынынан буланудың

көлемі, км3

Сурет 25 - Балқаш көлінің су теңгерімінің құрамдық бөліктерінің сандық

мәнінің техногендік- табиғи қызметтің кезіндегі өзгеруінің сұлбасы

Балқаш көлінің сушаруашылық теңгерімінің негізгі бағдарламалық жүйесі

«Қазгидромет» ұжымының көп жылдық ақпараттық мәліметтері (кесте 13).

Кесте 13- Балқаш көлінің сушаруашылық мінездемесі

Жыл Балқаш көлінің су теңгерімінің құрамының көрсеткіштері,

км3

Балқаш

көлінің

деңгейі

(H), м БС Су ағыны Жауын-

шашын

(X)

Булану

(Z)

Теңгерім

(Dt) жер беті

(Yp)

жер асты

(Yn)

барлығы

(Yp+ Yn)

1 2 3 4 5 6 7 8

1989 13,66 1,01 14,67 2,40 16,00 1,07 341,32

1990 13,53 1,02 14,56 3,00 17,88 -0,32 341,30

1991 10,94 0,73 11,67 1,52 17,70 -4,51 341,07

1992 10,50 0,75 11,25 2,15 15,23 -1,83 340,94

1993 14,40 1,01 15,41 3,63 15,34 3,70 341,05

1994 14,93 0,99 15,92 2,57 16,71 1,78 341,24

1995 14,40 0,80 15,20 1,64 17,40 -0,56 341,30

1996 13,19 0,84 14,03 1,80 15,1 0,73 341,11

1997 12,38 0,92 13,30 1,82 17,39 -2,27 341,10

1998 15,68 - - - - - 341,24

58

13 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8

1999 24,0 1,36 25,36 2,41 17,11 10,66 341,41

2000 18,51 0,8 19,31 2,71 16,13 5,89 341,54

2001 19,59 0,8 20,39 1,79 16,9 5,28 341,69

2002 25,47 0,8 26,27 2,53 17,29 11,813 341,90

2003 23,309 0,808 24,117 2,833 16,51 10,44 342,32

2004 20,868 0,8 21,668 2,421 17,84 6,249 342,58

2005 18,796 0,8 19,596 3,104 20,128 2,572 342,59

2006 19,792 0,8 20,592 4,068 19,808 4,852 342,53

2007 18,827 0,8 19,627 3,474 17,803 5,298 342,47

2008 15,890 0,8 16,690 3,026 18,608 1,108 342,39

2009 14,873 0,8 15,673 4,110 18,199 1,584 342,21

2010 28,952 0,01 28,962 4,255 18,679 14,538 342,41

2011 26,858 0,01 26,868 4,638 18,899 12,607 342,73

2012 20,644 0,01 20,654 3,436 16,963 7,127 342,79

2013 20,761 0,01 20,771 3,595 19,973 4,393 342,65

2014 18,415 0,01 18,425 4,235 18,330 4,330 342,47

2015 19,453 0,01 19,463 4,367 18,382 5,448 342,15

Жалпы Балқаш көлінің гидрологиялық жағдайын бағалау үшін су

айдынының теңгерімдік теңдеуін ( tD ) пайдалануға болады және оның белгілі бір

уақыт аралығындағы бейнесін мына түрде жазуға болады [58, с.39]:

tDoZnYpYZXnYpY )( ,

мұнда: pY - орташа жылдық өзендердің су ағыны, км3 /жыл;

nY - жер асты су ағыны, км3 /жыл;

X - көл айдынына түсетін жауын-шашын, км3 /жыл;

Z - көл айдынынан болатын булану, км3 /жыл;

oZ - құрғақшылық аймақтардағы булану және жауын-шашынның

арасындағы айырмашылық, км3 /жыл;

tD - белгілі уақыт аралығындағы көлдің көлемінің өзгеруі, км3 /жыл.

Балқаш көлінің су теңгерімінің теңдеуінен көретініміз, егерде су ағыны (

nYpY ) жауын-шашынмен ( X ) бірге буланудан ( Z ) кем болатын болса, яғни

ZXnYpY немесе сондай-ақ булану және жауын-шашынның арасындағы

айырмашылықтан кем болса ( oZnYpY ), онда көлдегі судың көлемі кемиді

59

( 0tD ). Сонымен бірге су теңгерімінің теңдеуінің ZXnYpY )( (немесе

oZnYpY ) қатынастық шамасында көлдегі судың көлемі көбейу керек.

Сонымен, көлдегі судың көлемімен (V ) су айдынының ауданының ( F ) және

судың деңгейінің биіктігінің ( H ) арасы бір-бірімен тығыз байланыста

болғандықтан, есептелген судың көлемінің өзгеру ( tD ) дәрежесіне сай су

айдынының ауданының ( F ) және оның деңгейінің ( tD ) өзгеру дәрежесін толық

анықтауға болады.

Іле өзенінің ортанғы ағысының арнасында Балтық теңізінің деңгейімен

салыстырғанда 475 м БС биіктікте Қапшағай су қоймасы орналасқан, оның

жалпы ұзындығы 180 километр, ені 22 километр, су айдының ауданы 1847 км2

және жалпы көлемі 28 км3, яғни оның пайдалы көлемі 6,6 км3. Қапшағай су

қоймасының су электр станциясы орналасқан көлденең қимадағы орташа көп

жылдық су өтімі 14,8 км3 құрайды.

Балқаш көлінің негізі қореқтенетін су көзі болып табылатын Іле өзенінің

арнасының бойына Қапшағай су қоймасы орналасқандықтан, оның су теңгерімі

Қапшағай су қоймасында орналасқан су электр станциясының жұмыс атқару

жағдайына тікелей байланысты (кесте 14) [72, с.74].

Жалпы 14 кестедегі Қапшағай су қоймасының жұмыс атқару тәртібінің көп

жылдық ақпараттық мәліметтерінен байқайтынымыз, Балқаш көлінің

алабындағы су ағынының елу пайыз шамасы көлеміндегі су қоры, оның

құрамындағы Қапшағай су электр станциясының электр қуатын өндіруге

жұмсалатынын байқауға болады.

Кесте 14 - Қапшағай су қоймасының сушаруашылық сипаттамасы

Жыл Балқаш

көлі

алабының

су ағыны,

км3

Қапшағай су қоймасы

су қоймадағы

судың деңгейі, м

БС

жұмыс

атқарған

су

ағыны,

км3

сумен

толтыру,

км3

су

шығы-

ны, км3

су ағыны,

км3

жыл

басын-

дағы

жыл

соңын-

дағы

1 2 3 4 5 6 7 8

1989 22,22 477,94 475,60 2,85 1,42 15,11

1990 23,77 475,60 474,40 1,32 1,42 13,66

1991 21,95 474,40 475,45 1,19 2,30 10,49

1992 20,00 475,45 475,38 0,08 1,27 10,12

1993 28,70 475,38 477,38 2,40 1,24 13,44

1994 27,90 477,38 477,30 0,05 1,00 15,91

1995 17,95 477,32 475,75 1,90 0,97 11,94

1996 22,78 475,75 476,92 1,37 0,967 12,07

1997 21,36 476,92 476,67 -0,30 0,780 12,65

1998 30,12 476,67 478,37 2,12 2,77 16,71

60

14 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8

1999 30,57 478,37 477,98 0,5 - 2,56 18,83

2000 23,14 477,98 477,28 0,9 2,29 16,3

2001 25,89 477,28 477,63 - 0,44 2,53 16,09

2002 30,95 477,63 477,42 0,26 2,06 21,20

2003 29,36 477,42 477,74 0,47 1,92 18,76

2004 26,130 477,74 477,18 0,56 1,7 17,33

2005 24,453 477,18 477,49 0,38 1,734 15,043

2006 24,258 477,49 477,57 0,10 2,071 15,982

2007 24,162 477,57 477,84 0,34 1,874 15,647

2008 19,283 477,84 477,64 -1,500 1,662 13,408

2009 20,9206 477,64 477,69 1310 1,340 12,494

2010 32,5763 477,69 478,70 940 2,600 21,918

2011 26,4742 477,43 478,33 -0,130 1,784 18,197

2012 20,6921 478,33 477,44 -1,130 1,710 13,794

2013 21,0050 477,44 477,24 -250 1,390 13,182

2014 16,575 477,24 475,51 2,070 1,767 11,063

2015 14100 475,51 478,12 3180 1,614 11,413

Жалпы, Балқаш көлінің су жинау алабындағы су ағынының қоры тек қана

Іле өзенінің су көзінен ғана қалыптаспайтындықтан және бұл аймақтардағы

барлық өзендердің су қорлары ауыл шаруашылық өндірісіне де

пайдаланатындықтан, ол туралы жалпы ақпараттық мәлімет 15 кестеде

келтірілген [67, с.156].

Кесте 15 - Балқаш көлі алабындағы су қорын пайдаланудың сипаттамасы

Жыл Балқаш көлі

алабының

су ағыны,

км3

Қапшағай

су қойма-

сынан

жіберген су

ағыны, км3

Өндіріске

алынған су

қоры, км3

Іле өзенінің

төменгі

саласындағы

су шығыны,

км3

Балқаш

көліне

түскен су

қоры, км3

1 2 3 4 5 6

1989 22,22 15,11 6,75 3,20 13,66

1990 23,77 13,66 6,51 2,89 13,53

1991 21,95 10,49 6,26 1,40 10,94

1992 20,00 10,12 5,89 1,40 10,50

1993 28,70 13,44 5,88 2,75 14,40

1994 27,90 15,91 5,59 3,05 14,93

1995 17,95 11,94 4,81 2,10 14,40

1996 22,78 12,07 5,17 2,16 13,19

61

15 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6

1997 21,36 12,65 4,38 2,56 12,38

1998 30,12 16,71 3,79 3,33 15,68

1999 30,57 18,83 3,45 5,1 24,0

2000 23,14 16,3 3,78 4,22 18,51

2001 25,89 16,09 3,75 4,17 19,59

2002 30,95 21,20 3,30 6,05 25,47

2003 29,36 18,76 3,31 5,27 23,309

2004 26,13 17,33 3,55 4,70 20,868

2005 24,453 15,043 3,22 3,779 18,796

2006 24,258 15,982 3,37 3,735 19,792

2007 24,162 15,647 3,27 4,211 18,827

2008 19,283 13,408 3,55 2,6488 15,890

2009 20,9206 12,494 3,61 3,155 14,873

2010 32,5763 21,918 3,32 7,257 28,952

2011 26,4742 18,197 3,42 5,482 26,858

2012 20,6921 13,794 3,50 3,485 20,644

2013 21,0050 13,182 3,58 2,018 20,761

2014 16,575 11,063 3,6819 2,379 18,415

2015 14,100 11,413 3,7624 2,278 19,453

Сонымен, 15 - кестедегі келтірілген мәліметтерге сүйене отырып жалпы

Балқаш көлі алабындағы өзендердің су қорының елу-алпыс пайызы көлдің жыл

сайынғы қорын толықтыруға қызмет ететіндігін байқауға болады.

Сурет 26 - Балқаш көлінің су деңгейінің өзендерден түсетін су ағынының

шамасына байланысының сұлбасы

62

Балқаш көлінің су деңгейінің өзендерден түсетін су ағынының шамасына

байланысының сұлбасы 26 суретте көрсетілген және одан байқайтынымыз

олардың арасындағы қатаң жоғары дәрежедегі байланыстың бар екендігінде [71,

с.60].

Сонымен Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін

су айдынының деңгейін қалыпты жағдайда ұстап тұруға қажетті жыл сайын

көлге алабтардағы өзендерден түсуге тиісті судың көлемін анықтау үшін су

айдынының деңгейінің су қорының кіріс бөлігі мен су айдынынан буланудың

көлемінің арасындағы байланысты бейнелейтін бірлескен сұлбасы тұрғызылған

(сурет 27).

1- су айдынының деңгейі, м БС; 2- су айдынынан буланудың көлемі, км3; 3-

Балқаш көлінің су қорының кіріс бөлігі, км3

Сурет 27 - Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің су қорының кіріс бөлігі

мен су айдынынан буланудың көлемінің арасындағы байланысты бейнелейтін

бірлескен сұлбасы

63

Балқаш көлінің су деңгейінің өзендерден түсетін су ағынының шамасының

арасындағы байланысты мына экспоненциалдық теңдеумен жазуға болады [71,

с.61]:

𝑌 = 2 ∙ 𝐸 − 74 ∙ 𝑒𝑥𝑝 ∙ (0.505 ∙ 𝑋),

мұнда: X- Балқаш көлінің су деңгейі, м БС;

Y- Балқаш көліне өзендерден түстеті су ағынының шамасына, км3.

Жалпы Балқаш көлінің су айдынынан жылдық буланатын судың көлемінің

жарты ғасырлық уақыт аралығындағы шамасы 14,30 -дан 21,01 км3 және бұл

кезеңдегі су айдынының деңгейі 340,70 м БС -нен 342,99 м БС дейін ауытқып

отырған.

Сондықтан, Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз

ететін жылдық судың көлемі 14,30 -дан 21,01 км3 арасында болуы мүмкін, оны

нақты оңтайлы сандық мәнін анықтау үшін қосымша жүйелік-құрылымдық

зерттеулерді жүргізуді талап етеді.

Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің өзгеруіне толық баға беру үшін

Қапшағай су қоймасының техногендік қызметіне байланысты, Іле өзенінің

төменгі саласының су ағынының Іле өзенінің Қапшағай СЭС-нан жоғары

орналасқан гидрологиялық бекеттен өтетін су ағынының арасындағы

байланысты қарастыруды талап етеді (сурет 28).

Сурет 28 – Іле өзенінің төменгі саласындағы су ағынының мөлшерінің

Қапшағай су қоймасының техногендік қызметіне байланысты өзгеруі (1989-

2009 жылдар аралығындағы гидрологиялық мәліметтер бойынша)

64

Сонымен, 28 суреттегі сызбадан байқайтынымыз, Іле өзенінің төменгі

саласындағы су ағынының мөлшерінің Қапшағай СЭС-нан жоғары орналасқан

гидрологиялық бекеттің тұсындағы су ағынымен салыстыра отырып Қапшағай

су қоймасының техногендік қызметінің өзеннің төменгі саласына тигізетін

әсерінің зор екендігін байқауға болады және олардың арасындағы байланысты

өрнектейтін теңдеулерденде көруге болады:

ХУ 1127,1 , 6596.02 R ;

581.34ln989.18 XУ , 6293.02 R ;

)1807.0exp( XУ , 537.02 R ;

XХУ 7958.020197.0 , 6931.02 R .

мұнда У – Іле өзенінің Қапшағай СЭС-нан жоғары орналасқан гидрологиялық

бекеттің тұсындағы су ағынының көлемі, км3;

Х - Іле өзенінің төменгі саласындағы су ағынының көлемі, км3.

Балқаш көлінің жарты ғасырлық кезеңіндегі су қорының теңгерімдік

құрамының бөліктеріне жүйелік-құрылымдық талдау жүргізу арқылы, оның су

айдынының бетінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге қажетті

сумен қамтамасыз ету деңгейін, оның су айдынынан буланатын судың жылдық

көлемінің негізінде анықтауға болады және оны қамтамасыз ету үшін, көл

алабындағы өзендердің су қорын пайдалану жүйесін жан-жақты жетілдіруді

талап етеді.

Үшінші бөлім бойынша тұжырым

1. Балқаш көлінің гидрологиялық тәртібіне жан-жақты талдау жүргізу үшін,

көлдің табиғи жүйесіндегі 25, 50, 75 және 100 жылдық деңгейдегі табиғи

құбылыстардың айналымдарының қайталану қарқыны және деңгейі анықталды:

- Балқаш көлінің су айдынының 100 жылдық деңгейдегі ең жоғарғы су

деңгейінің ауытқу шамасы 3,19 метр болған, яғни табиғи жағдайда Балқаш

көлінің су айдынының ең жоғарғы деңгейі 343,71 м БС (1908 жылы) құраса, ал

оның ең төменгі деңгейі 340,52 м БС (1885 жыл) дейін шамасында болған;

- Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің екі елу жылдықтағы

ауытқуының сұлбасын тұрғызу арқылы, оның ең жоғарғы ауытқу деңгейін

анықтау шамасы 1879-1929 жылдар аралығында 3,19 метрдің шамасында, яғни

су айдынының ең төменгі деңгейі 340,52 м БС (1885) және ең жоғарғы деңгейі

343,71 м БС (1908), ал 1930-1980 жылдар аралығындағысу айдынының бетінің

ең төменгі деңгейі 340,70 м БС (1946) және ең жоғарғы деңгейі 342,99 м БС

(1961) байқалған, яғни оның елу жылдық айналымдағы тереңдігінің ауытқу

шамасы 2,29 метрге тең;

- Балқаш көлінің су айдынының бетінің деңгейнің табиғи жағдайдағы (1879-

1903 жылдар) 25 жылдық аралықтағы ең жоғарғы шамасы 342,85 м БС (1903

жылы) және ең төменгі шамасы 340,52 м БС тең, яғни ауытқу тереңдігі 2,33

65

метрді құраған, 1879 - 2015 жылдар аралығындағы екінші 25 жылдық

аралығындағы (1904-1928 жылдар), оның ең жоғарғы су бетінің деңгейі 343,71 м

БС және ең төмені деңгейі 341,90 м БС, яғни ауытқу тереңдігі 1,81 метр, ал

үшінші 25 жылдық аралықта (1929-1953 жылдар) Балқаш көлінің алабындағы

өндіріс және ауыл шаруашылық, оның ішінде суғармалы егістік жүйесінің даму

басталған кезеңіндегі, оның ең жоғарғы деңгейі 342,09 м БС (1931) және ең

төменгі деңгейі 340,70 м БС (1946), яғни ауытқу тереңдігі 1,39 метр;

2. Балқаш көлінің су айдынының ғасырлық, жарты ғасырлық және 25

жылдық айналымындағы ең жоғарғы және ең төменгі деңгейін анықтаудың

нәтижесінде, оның тарихи даму және қалыптасу кезеңіндегі ең төменгі

деңгейінің шамасы 340,52 м БС дейін төмендегенін және оның ең жоғарғы

ауытқу тереңдігі 3,19 метрге дейін болғандықтан, Балқаш көлінің гидрологиялық

қауіпсіз деңгейін 340,60 м БС деп қабылдап, осы деңгейді болашақта сақтап қалу

үшін аймақтағы су қорларын теңгерімдік жағдайда пайдаланудың жолын

қарастыру қажет.

3. Балқаш көлінің су теңгерімінің құрамдық бөліктерінің сандық мәнінің

1939-1954 жылдардағы табиғи-техногендік қызметтің және 1955 - 1985

жылдардағы техногендік-табиғи кезеңдегі өзгеруінің сипаттамасы көрсеткендей,

табиғи-техногендік Іле және Жетісу Алатауының шағын өзендерінің су ағынына

байланысты болса, ал техногендік-табиғи кезеңдегі оның негізгі қоректенетін су

көзі болып табылатын Іле өзенінің арнасының бойына Қапшағай су қоймасы

орналасқандықтан, оның су теңгерімі Қапшағай су қоймасының орналасқан су

электр станциясының жұмыс атқару жағдайына тікелей байланысты.

4. Балқаш көлінің су айдынынан жылдық буланатын судың көлемінің

шамасы жарты ғасырлық уақыт аралығындағы шамасы 14,30 дан 21,01 км3 және

бұл кезеңдегі су айдынының деңгейі 340,70 м БС -нен 342,99 м БС дейін

ауытқып отырғандығына байланысты, оның гидрологиялық орнықтылығын

қамтамасыз ететін жылдық судың көлемі 14,30 -дан 21,01 км3 арасында болуы

мүмкін, оны нақты оңтайлы сандық мәнін анықтау үшін қосымша жүйелік-

құрылымдық зерттеулерді жүргізуді талап етеді.

66

4 БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІН

ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАЛҒАН СУ ҚОРЫНЫҢ МӨЛШЕРІН

НЕГІЗДЕУ

4.1 Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын сақтап қалуға

арналған ұсыныстарын және қағидалық шешімдерін талдау

Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын сақтап қалу мәселесіне А.А.

Турсунов [73; 74; 76], Ж.Д. Достай [75; 76, с.16], И.М. Мальковский [77], М.Ж.

Бүрлібаев [78], Ә.К. Зәуірбек [79], Л.С. Төлеубаева [80; 81] сынды ғалымдар

көптеген ат салысты. Оның ішінде А.А. Турсуновтың Балқаш көлінің табиғи

жағдайын сақтап қалуға арналған ғылыми тұжырымдамаларын айрықша атап

кетуге болады, ал оның туындауына себепші болған 1986 жылғы Қапшағай су

қоймасын толтыру кезеңдеріндегі Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің

340,68 м БС дейін түсіп кетуі, ал ол Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің

табиғи жағдайдағы ғасырлық шеңбердегі ең төменгі мәнінінен шамалы ғана

үлкен еді.

Сондықтан, болашақта Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын

сақтап қалу үшін, көлдің морфологиялық сипаттамасына талдау жүргізе отырып

және оның гидрохимиялық тәртібінің қалыптасу ерекшелігін ескеру арқылы,

Балқаш көлін екіге бөліп тұратын бөгет тұрғызуды ұсынды (сурет 29) [73, с.235].

Бұл ұсыныстың негізінде Іле өзенінің арнасына орналасқан Қапшағай су

қоймасынан келіп түсетін су ағынының есебінен Балқаш көлінің батыс бөлігінің

су айдынының деңгейі 342 м БС шамасында, ал шығыс бөлігінің су айдынының

деңгейін 338 м БС шамасында Жетісу Алатауынан бастау алатын шағын

өзендердің су ағыны арқылы қамтамасыз ету қарастырылған [82; 83].

А.А. Турсуновтың ұсынысы одан ары қарай И.М. Мальковскийдің [77,

с.148] және Л.С. Төлеубаеваның [80, с.23] жұмыстарына да арқау болған, себебі

олардың ойларынша да негізінен Балқаш көлінің батыс бөлігін сақтап қалу

әлеуметтік-экономикалық тұрғыда да маңыздырақ деп есептейді. Сондықтан,

Балқаш көлінің батыс және шығыс бөлігін екіге бөліп тұрған Ұзынарал бұғазы,

яғни Сарыесік түбегінің тұсынан суды түйіндейтін құрлымды тұрғызу арқылы,

Балқаш көлінің батыс бөлігінің су айдынының деңгейін 340 м БС сақтап қалу

көзделген. Ал, Балқаш көлінің шығыс бөлігінің су айдынының деңгейі Жетісу

Алатауының бөктерінен бастау алатын өзендердің су ағынымен 331 м БС

деңгейден түсірмей ұстап тұру керек деп есептейді. Бірақта, Балқаш көлін екіге

бөлу арқылы батыс және шығыс бөлігінің арасындағы табиғи қалыптасқан

байланысты бұзудың нәтижесінде, оның жалпы Балқаш көлінің алабының

экологиялық жағдайына тигізетін әсерінің дәрежесі толық көрсетілмеген.

Жалпы А.А. Турсунов, И.М. Мальковский, Ж.К. Достаев ұсынған

Қапшағай су қоймасының су айдынының жобаланған 475 м БС деңгейін 2 метрге

төмендету арқылы, яғни 473 м БС деңгейге төмендету арқылы Балқаш көлінің

гидроэкологиялық орнықтылығын сақтап қалу мәселесі қарастырылған [76,

с.17], ал бұл мәселе Ж. Достайдың сыңғы жылдардағы Балқаш көлі

67

А - көлдің сұлбасы; Б - батыстан-шығыс бағыттағы көлденең қимасы

Сурет 29 – Балқаш көлінің морфологиялық сипаттамасы

68

алабының экожүйесін басқаруға арналған ғылыми еңбегінде де қомақты орын

алған [75, с.156].

Сонымен қатар, Ж. Достай бұрынғы қабылданған Балқаш көлінің су

айдынының ең төменгі деңгейі 341,0 м БС болу керек дегенді, қазіргі жағдайда

сақтап тұрудың мүмкін еместігін атай келіп, оның шектелген мүмкіншілік

деңгейін 340,5 м БС деп қабылдап, ал көлдің тұздылығының батыс бөлігінің

тұздылығының 1,6 г/л асып кетпеуін қадағалауды ұсынған [75, с.157].

Ж. Достай өзінің Балқаш көлінің гидроэкологиялық орнықтығын сақтап

қалуға арналған ғылыми еңбегінде, болашақтағы ғаламдық ауа-райының

өзгеруіне және Іле өзенінің су қорын Қытай Халық Республикасының пайдалану

мүмкіншіліктеріне байланысты көлдің үш сипаттамалық жағдайын бөліп

көрсеткен:

1. Көлдің мүмкіншілік жағдайы (шаруашылық- гидрологиялық тұрғыда

оңтайлы) 341-343 м БС деңгеймен шектеледі және оның батыс бөлігінің суының

тұздылығы 1,6 г/с ден асып кетпеуі қажет.

2. Көлдің алмағайып жағдайы, ол көлдің шектелген су айдынының деңгейі

және тұздылығынан төмен, ал оның гидрологиялық жағдайының қалыптасуы

ғасырдың ішіндегі ылғалдану айналымына байланысты, яғни су айдынының

деңгейі 340,5 м БС дейін төмен түсуі және батыс бөлігінің тұздылығы 1,8 г/л

дейін көтерілуі мүмкін.

3. Шектелген шамадан тыс жағдайы (экологиялық дағдырыс), ал ол табиғи

жүйенің жағдайына қайта оралмайтындай өзгеріс енгізуі мүмкін және

шаруашылық қызметтің және көлдің санитарлық-биологиялық жағдайының

бұзылысқа түсуіне алып келуі мүмкін (су айдынының деңгейі 340,5 м БС төмен

түсуі және батыс бөлігінің тұздылығы 1,8 г/л көтерілуі мүмкін).

Ә.К. Зәуірбек Балқаш көлінің гидроэкологиялық орнықтылығын

қамтамасыз етуге арналған Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендердің су

қорын пайдалану желісін іске асыру үшін Қапшағай су қоймасының су

айдынының жобаланған 485 м БС деңгейінен 470-472 м БС дейін түсіру керек

екендігін ғылыми тұрғыда дәлелдеп, оны іске асырудың жолдарын қарастырған

[79, с.201].

М.Ж. Бүрлібаевтың гидроэкология саласындағы ғылыми еңбектері

Қазақстанның өзендерінің және трансшекаралық өзендердің гидрологиялық су

ағынынын ғылыми тұрғыда негіздеу арқылы, оларды су жинау алабының

гидрологиялық тұрғыда орнықты дамуын қамтамасыз етуге арналған қағидалық

тұжырымдарды негіздеуге арналған [78, с.328]. Ал, оның ішінде Іле-Балқаш

көлінің су жинау алабындағы су қорын басқарудың жүйелік негізін құру арқылы

Балқаш көлінің гидроэкологиялық және гидрологиялық жүйелік орнықтығын

сақтап қалуға арналған ұсыныстарын ерекше атап айтуға болады.

Сонымен, жоғарыда қарастырылған Қазақстан Республикасының Балқаш

көлінің гидрологиялық орнықтылығын сақтап қалу мәселесіне А.А. Турсунов

[73, с.295; 74, с.142; 76, с.19], Ж.Д. Достай [75, с.158], М.Ж. Бүрлібаев [78, с.329],

Ә.К. Зәуірбек [79, с.203], И.М. Мальковский [77, с.150], Л.С. Төлеубаева [80,

с.24; 81, с.91] сынды ғалымдардың Балқаш көлінің гидроэкологиялық

69

орнықтылығын сақтап қалуға арналған еңбектеріне жүйелік талдаудың нәтижесі

көрсеткендей, олар бір-бірін толықтырып отырады. Сондықтан, ұлы шығыс

халқының «көршіңнен бір нәрсе сұрағанша, алдымен үйіңнің бұрыштарын

тағыда бір қарап шық» деген ұлағатты мақалды негізге ала отырып, Балқаш

көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге арналған су қорын,

Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендердің су ағынының есебінен сақтап

қалу мәселесі, яғни Қапшағай су қоймасындағы су электр станциясының қыс

айларындағы және Жетісу Алатауының бөктерінен бастау алатын шағын

өзендердің қыс айларындағы су ағынының есебінен қамтамасыз ету мәселесіде,

ерекше көңіл аударуды қажет ететін секілді.

4.2 Қапшағай су қоймасының гидрологиялық қызметін жан-жақты

талдау

4.2.1 Қапшағай су қоймасының қазіргі кездегі гидрологиялық қызметі

Жалпы Балқаш көлінің гидрологиялық тәртібіне Қапшағай су қоймасының

гидрологиялық қызметінің әсері өте жоғары болғандықтан, оның қалыптасуына

әсерін тигізетін табиғи-техногендік жағдайларға жан-жақты талдау жүргізудің

маңызы зор.

2015 жылы Қазақстан территориясында қалыптасқан Іле өзенінің су ағыны

6,468 км3 құрады, бұл 2014 жылмен салыстырғанда 1,528 км3 көп және бұл ағын

1998 жылғы ағынмен бірдей. Қытай Халық Республикасынан келіп түскен су

ағыны 12,546 км3 тең болды, бұл ағын көлемі су тепе-теңдігі әдісімен анықталды

және ол белгіленген норма 11,56 км3 көп. Яғни 2015 жылғы Қытай Халық

Республикасынан (ҚХР) келіп түскен су көлемі 2014 жылғы су ағынынан 4,414

км3 көп, бұл көлемі шамасынан 2009 жылғы ағынға шамалас (кесте 16).

Кесте 16 - Іле өзенінің орташа жылдық су өтімі және су ағыны (көлемі)

Жылдар ҚХР түскен ағын

км3

ҚР қалыптасқан

ағын км3 Жалпы ағыны км3

1 2 3 4

1998 17,98 6,52 24,50

1999 17,85 5,82 23,67

2000 15,09 4,48 19,57

2001 16,45 4,39 20,84

2002 17,74 7,381 25,12

2003 16,09 7,299 23,39

2004 13,46 7,68 21,14

2005 13,22 6,12 19,34

2006 13,95 6,16 20,11

2007 13,61 6,20 19,81

2008 9,69 5,9 15,59

2009 12,04 5,26 17,30

2010 18,87 8,64 27,51

70

16-кестенің жалғасы

«Қазгидрометтің» РМК 2007 - 2015 жылдардағы Қапшағай су қоймасына Іле

өзенінінен келіп түскен орташа айлық және орташа жылдық су ағыны туралы

мәлімет 17 -18 кестеде және 30 суретте берілген.

Кесте 17 - «Қазгидрометтің» РМК 2007 - 2015 жылдардағы Қапшағай су

қоймасына әр айдың басындағы су айдынының деңгейі туралы деректері

Айлар Әр жылдағы су қоймасындағы су деңгейінің белгісі, м БС

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Қаңтар 477,57 477,84 476,64 477,69 478,43 478,33 477,44 477,24 475,51

Ақпан 477,28 477,7 476,58 477,64 478,27 478,06 477,47 477,16 475,62

Наурыз 477,36 477,57 476,7 477,74 478,31 477,99 477,59 477,28 475,62

Сәуір 477,38 478,06 477,03 478,63 478,56 478,42 477,93 477,64 475,62

Мамыр 477,63 478,07 477,56 478,89 478,26 478,82 478,16 478,02 475,62

Маусым 477,62 478,06 477,69 478,83 478,58 478,20 477,85 477,52 475,62

Шілде 477,39 477,48 477,47 478,78 478,51 477,60 477,54 476,64 475,62

Тамыз 477,31 476,89 477,33 478,81 478,60 476,84 476,85 475,91 475,62

Қыркүйек 477,9 476,12 477,06 478,91 478,41 476,29 476,30 474,99 475,62

Қазан 477,87 476,07 477,15 478,72 478,63 476,72 476,54 474,84 475,62

Қараша 477,84 476,48 477,54 478,99 478,71 477,23 476,92 475,18 475,62

Желтоқсан 477,88 476,63 477,84 478,70 478,51 477,48 477,14 475,51 478,12

Кесте 18 - «Қазгидрометтің» РМК 2007 - 2015 жылдардағы Қапшағай су

қоймасына Іле өзенінінен келіп түскен орташа айлық және орташа жылдық су

ағыны

Айлар

Іле өзенінінен келіп түскен орташа айлық және

орташа жылдық су ағыны, м3/с

Мөлшер-

ленген

ағын,

м3/с 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Қаңтар 288 320 265 360 380 365 370 300 310 416

Ақпан 340 300 290 370 420 380 390 350 320 416

Наурыз 377 461 392 547 461 486 425 420 277 416

Сәуір 462 396 434 643 580 507 412 422 346 416

1 2 3 4

2011 14,73 7,40 22,13

2012 10,92 5,94 16,87

2013 10,16 6,46 16,62

2014 8,132 4,94 13,07

2015 12,546 6,468 19,014

71

18 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Мамыр 541 542 565 967 714 375 413 243 437 416

Маусым 556 405 543 1220 802 381 474 144 448 416

Бірінші

жарты

жылдағы

орташа

айлық су

ағыны

427 404 415 684 559 416 414 313 356 381

Шілде 738 366 584 1230 778 368 317 220 559 895

Тамыз 956 301 487 1180 657 348 366 171 565 856

Қыркүйек 486 314 635 604 635 441 478 216 523 504

Қазан 427 365 540 578 594 487 443 372 590 326

Қараша 420 356 497 513 459 386 357 317 540 291

Желтоқсан 428 327 344 431 375 360 417 300 450 257

Екінші

жарты

жылдағы

орташа

айлық су

ағыны

576 338 514 756 583 583 398 396 538 521

Жылдық

орташа

айлық су

ағыны

501 371 464 720 571 571 407 405 447 452

Ескертпе: 2015 жылғы ағын көлемін есептеп табамыз: Жылдық ағын

көлемі: W=86400*365*447= 14 096,6 млн. м3. Сонда 2015 жылғы ағынның

19,014 км3 тек 14,096 км3 Қапшағай су қоймасына келіп түскен

Іле өзені бойынша 2007-2015 жылдар аралығында ең көп ағын 2010 жылы

қалыптасты, ол 720 м3/с тең.

2015 жылы Іле өзенінен Қапшағай су қоймасына құйылған орташа су ағыны

447 м3/с болды, ең төменгі су ағыны наурыз айында байқалды 277 м3/с тең болды,

ал ең жоғарғы су ағыны қараша айында орын алды, ол 590 м3/с тең болды.

Бұл жылы Іле өзенінде су ағынының іргелес жатқан мемлекеттен, ҚХР келіп

түсетін көлемінің көбейгенін айту қажет. 2014 жылы ҚХР шекарадағы Добын

бекетінде 322,6 м3/с тең болып, су көлемі 10,17 млрд. м3 құраса, 2015 жылы орта

жылдық ағым 398 м3/с тең болып, су көлемі 12,546 млрд. м3 құрады, ал норма

бойынша 11,56 млрд. м3 болуы керек еді, яғни нормадағы су көлемінен 0,986

млрд. м3 артық су түсті [67, с.268].

ҚХР келетін су көлемінің жылдан жылға азайып келе жатқанын ескерсек,

Іле өзені бойындағы сушаруашылығы кешеніне қатысушыларды сумен тұрақты

72

қамтамасыз ету үшін Іле өзенінің бойына екі үрленетін бөгет салу керек деп

ойлаймыз. Бұл бөгеттерді салу су қоймасынан судың тасталуын азайтуға және

Іле өзенінің атырауына су қоймасына су толтыру мезгілінде вегетациялық

кезеңнен кейінгі қысымды азайтуға мүмкіндік береді.

Қапшағай су қоймасынан бүкіл шаруашылық саласына алынған су көлемі

71,104 млн. м3 тең болды, оның ішінде ауыл шаруашылығына алынған су көлемі

- 59,678 млн. м3, өндіріске - 7,282 млн. м3, тұрмыстық-коммуналдық

шаруашылыққа - 4,144 млн. м3. Бұл айтылған сандардан көріп отырғанымыз,

ауыл шаруашылығына алынған су бүкіл алынған судың 83,93 % құрайды. Ал

енді шаруашылық салаларының нақты пайдаланған су көлемі - 69,963 млн. м3,

оның ішінде ауыл шаруашылығына - 69,649 млн. м3, өндіріске - 7,282 млн. м3,

тұрмыстық-коммуналдық шаруашылыққа - 3,032 млн. м3. Қайтарымсыз су

тұтыну көлемі - 64,011 млн. м3 құрады. Су көздеріне тасталған су көлемі - 7,093

млн. м3 құрады.

Қоршаған ортаның экологиялық жағдайын жақсарту үшін және судың

сапасын талапқа сай ұстау үшін мынандай шаралар орындалуы қажет:

а) Су қорғау аймағында орналасқан шаруашылықтарға Қапшағай су

қоймасына тазаланбаған лас суларды тастауды үзілді-кесілді тоқтату;

б) «АлЭЖ» АҚ Минералдық ресурстар және энергетика министрлігімен

бірлесе отырып, бүгінгі күннің талаптарын ескере отырып, жаңадан «Қапшағай

су қоймасын пайдалану ережесін» дайындауға шешім шығару.

Сонымен, Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің өзгеру дәрежесі

Қапшағай су қоймасын сумен толтыру және ондағы су электр станциясының

қызмет атқару жағдайына тікелей байланысты болып қалды (кесте 19).

Кесте 19 – Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің және Қапшағай су

қоймасынан тасталған су көлемінің шамасы

Жылдар Қапшағай су қоймасынан

тасталған су көлемі, км3 Балқаш көлінің су деңгейі, м БС

1 3 2

1970 13,96 342,86

1971 15,82 342,69

1972 13,61 342,63

1973 15,15 342,56

1974 11,77 342,42

1975 11,27 342,11

1976 10,26 341,84

1977 11,1 341,7

1978 9,76 341,51

1979 12,1 341,42

1980 13,29 341,4

1981 13,6 341,4

1982 11,22 341,36

73

19 - кестенің жалғасы

1 2 3

1983 9,69 341,18

1984 9,98 340,97

1985 11,19 340,77

1986 12,1 340,69

1987 12,1 340,66

1988 12,1 341,05

1989 15,11 341,36

1990 13,66 341,39

1991 10,49 341,29

1992 10,12 341,1

1993 13,44 341,04

1994 15,91 341,24

1995 11,94 341,32

1996 12,07 341,13

1997 12,65 341,11

1998 16,71 341,22

1999 18,83 341,34

2000 16,3 341,54

2001 16,09 341,74

2002 21,2 341,87

2003 18,76 342,19

2004 17,33 342,58

2005 15,043 342,63

2006 15,982 342,64

2007 15,647 342,56

2008 13,408 342,41

2009 12,494 342,21

2010 21,918 342,37

2011 18,197 342,69

2012 13,794 342,61

2013 13,182 342,54

2014 11,063 342,26

2015 11,413 342,14

74

1- Қапшағай су қоймасын толтыру кезеңінде; 2- Қапшағай су қоймасындағы су электр станциясының қызмет атқару

кезеңінде

Сурет 30 – Қапшағай су қоймасынан төменге тасталған су ағынының көлемі және Балқаш көлінің су айдынының деңгейі

0

5

10

15

20

25

339

340

341

342

343

344

19

70

19

72

19

74

19

76

19

78

19

80

19

82

19

84

19

86

19

88

19

90

19

92

19

94

19

96

19

98

20

00

20

02

20

04

20

06

20

08

20

10

20

12

20

14

Н, м БС

жылдар

Q, км 3/жыл

Балқаш көлінің су деңгейі, м БС Қапшағай су қоймасынан тасталған су көлемі, км3

1 2

74

75

Жалпы, 19 кестедегі және 30 суреттегі сызбадан байқайтынымыз Балқаш

көлінің су айдынының деңгейінің өзгеруін Қапшағай су қоймасының өндіріске

берілу кезеңіне байланысты үш кезеңге бөлуге болады, табиғи жағдай, Қапшағай

су қоймасын толтыру кезеңінде және Қапшағай су қоймасындағы су электр

станциясының қызмет атқару кезеңі деп. Сонымен әрбір кезеңдегі Іле өзенінің

және Қапшағай су қоймасының табиғи және табиғи-техногендік нысан ретінде

атқарған қызметіне байланысты, Балқаш көлінің су айдынының деңгейі өзгеріп

отырған, яғни 343 м БС –дан 340,66 м БС –дейін түсіп барып көтерілген. Бірақта,

Балқаш көлінің табиғи жағдайдағы су айдынының деңгейінің ең төменгі деңгейіне

жетпеген.

4.2.2 Балқаш-Алакөл алабының су қорларын пайдалану жағдайын талдау

Балқаш-Алакөл алабының 2015 жылғы таза су алу 3867,805 млн. м3 құрады,

оның ішінде өзендерден алынған су көлемі 3608,229 млн. м3, жер асты сулары

259,576 млн. м3, (оның ішінде 4,121 млн. м3 шахта-рудник сулары, пайдаланбай

тасталған су көлемі 3,43 млн. м3 және 0,691 млн. м3 шахта-рудник сулары өндіріс

орындары қажетіне жаратылды). 2014 жылмен салыстырғанда су алу көлемі 78,936

млн. м3 көбейді, бұл 6% құрайды. Су алу көлемінің көбеюі ауыл шаруашылығы

дақылдарына суғару нормасының ұлғаюы әсер етті. Бұл Тараз қаласындағы

ҚазСШҒЗИ дайындаған «Қазақстан Республикасының аймақтарына лиманды және

егістікті суғаруға үлесті су шығынына арналған салалық норматив» деген құжатына

сәйкес. ҚР АШМ Су ресурстары комитетінде 04.08.2008 жылы бекітілген.

Шаруашылық салаларының пайдалануға алған су көлемі -3 867,805 млн. м3,

оның ішінде (кесте 20 және сурет 31):

-Коммуналдық шаруашылық-211,960 млн. м3- барлық алынған судың 5,48%;

-Өндіріс-256,610 млн. м3 – барлық алынған судың 6,62%;

-Ауылшаруашылығы-3373,827 млн. м3- барлық алынған судың 87,23%.

Көріп отырғанымыздай Қапшағай су қоймасына келіп түскен 14,096 км3 судың

25% шаруашылыққа пайдаланылады екен.

Балқаш-Алакөл алабы бойынша пайдалануға алынған су көлемі 2015 жылы

2014 жылмен салыстырғанда коммуналдық шаруашылық бойынша 1,5% азайды,

ал ауыл шаруашылығы саласында 2,0%, өнеркәсіпте 14% көбейді (20 кесте). Осы

аралықта Балқаш-Алакөл гидрографиялық алабында экономиканың әр

саласындағы су тұтынушылармен пайдалануға алынған су көлемі 2011-2015

жылдар арасында 3544,524-тен 3867,805 млн. м3 дейін көбейді, бұл бүкіл алаб

бойынша орын алып отыр - орташа есеппен 9,12%:

- Балқаш көлі бойынша 999,158-ден 1063,329 млн. м3 дейін- 6,42%;

- Алакөл-Сасықкөлдер бойынша 139,266-дан 217,147 млн. м3- 55,92%;

- Іле өзені бойынша 2392,418-ден 2587,329 млн. м3 дейін- 8,15%.

76

Кесте 20 - Балқаш-Алакөл алабының шаруашылық салаларының пайдалануға алған су көлемі, млн. м3

Экономика

саласы

Жыл-

дар

Табиғи су көздерінен алынған

су

Барлық пайдаланылғаны

Барлығы Өзендер-

ден

Жер

асты

сулары

Жаңа,

таза су

СТ Айналымдағы

су

Қайта

пайда-

ланылған

КД ШР

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Ауыл шар-

уашылығы

2015 3373,827 3322,216 51,611 2507,340 46,352 106,6

2014 3308,209 3251,873 56,336 2453,046 43,924 106,6

2013 3158,595 3102,309 56,286 2312,137 43,067 - 106,6 -

2012 3067,783 3013,214 54,569 2227,595 41,963 - - 106,6 -

2011 2992,347 2939,841 52,506 2168,179 41,398 106,6

2010 2851,029 2802,387 48,642 2047,213 42,765 - - 106,6 -

2009 3115,6 3066,21 49,39 2712,61 49,01 - - 106,99 -

2008 3169,254 3124,076 45,178 2206,224 42,09 - - 43,9 -

2007 2980,430 2946,246 34,184 2030,818 34,509 - - 42,50 -

2006 3063,43 3026,846 36,614 2057,859 24,24 - - 42,60 -

2005 2996,3 2962,69 33,60 2010,94 24,62 - - 31,53 -

2005-2015 жылдар аралығында ауыл шаруашылы-

ғына өзендерден алынған су көлемі 12,14% көбейді

2005-2015 жылдар аралығында жаңа таза су алу 19,8% көбейді

Коммунал-

дық-тұр-

мыстық

шаруа-

шылығы

2015 211,960 104,412 107,548 199,536 2,852

2014 235,635 114,73 120,905 215,528 2,852

2013 231,631 116,437 115,194 207,647 - 4,247 - -

2012 245,223 112,437 132,786 203,894 - - 4,684 - -

76

77

20 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

2011 258,091 107,564 150,527 230,374 - 4,813 -

2010 257,584 114,373 143,211 223,793 - - 4,903 - -

2009 304,88 118,28 186,6 237,55 - - 4,829 - -

2008 325,186 110,176 215,01 251,048 - - 5,389 - -

2007 306,630 104,929 201,701 217,649 - - 5,059 - -

2006 279,456 73,856 205,575 211,754 - - 5,63 - -

2005 261,17 73,856 187,31 203,428 - - 4,63 - -

2005-2015 жылдар аралығында коммуналды-

тұрмыстық салаға өзендерден су алу 41,37%

көбейген

2005-2015 жылдар аралығында коммуналды-тұрмыстық

салаға таза су алу 1,91% азайған

Өнеркәсіп 2015 256,610 159,623 96,987 241,801 - 728,126 14,028 0,691

2014 221,339 144,767 76,572 210,579 724,202 14,028 0,696

2013 278,424 184,078 94,346 268,497 - 713,24 18,336 - 0,409

2012 271,990 187,703 94,287 264,184 744,383 15,684 0,305

2011 255,256 182,219 73,037 237,436 - 531,549 8,682 0,084

2010 262,741 187,492 75,249 245,601 - 605,169 22,984 - 0,091

2009 238,57 175,48 62,09 230,72 - 733,55 23,69 - 0,117

2008 251,812 184,172 67,640 239,610 - 718,498 21,116 - 0,099

2007 268,101 199,889 68,212 256,395 - 420,424 28,458 - 0,047

2006 288,858 239,856 49,002 257,301 - 377,83 43,581 - 0,047

2005 282,25 234,72 47,53 248,435 - 379,062 45,83 - 0,137

2005-2015 жылдар аралығында өнеркәсіпке

өзендерден алынған су көлемі 31,31% азайған

2005-2015 жылдар аралығында өнеркәсіпке алынған таза су

көлемі 2,67% азайған

77

78

20 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Балық

шаруа-

шылығы

2015 21,978 21,978 - 21,128 - - - - -

2014 20,25 20,25 - 19,400

2013 24,942 24,942 - - - - - - -

2012 24,988 24,955 0,033 23,751 - - - - -

2011 25,148 25,115 0,033 23,256 -

2010 29,263 28,363 0,9 27,003 -

2009 34,57 33,67 0,9 32,17 - - - -

2008 28,809 27,909 0,900 27,918 - - - -

2007 22,719 22,719 - 21,462 - - - -

2006 21,242 21,242 - 19,744 - - - -

2005 16,55 16,009 0,541 15,778 - - - -

Ағысты

жіберу

2015 3,43 - 3,43

2014 3,436 - 3,436

2013 3,705 - 3,705 - - - - - -

2012 11,069 7,566 3,503 - - - - - -

2011 13,682 10,0 3,682 -

2010 13,693 10,0 3,693 - - - - - -

2009 11,55 - 11,55 - - - - - -

2008 4,421 - 4,421 - - - - - -

2007 4,729 - 4,729 - - - - - -

2006 4,224 - 4,224 - - - - - -

2005 2,921 - 2,921 - - - - - -

78

79

20 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Барлығы

2015 3867,805 3608,229 259,576 2969,805 46,352 728,126 16,880 106,6 0,691

2014 3788,869 3531,62 257,249 2898,553 43,924 724,202 16,880 106,6 0,696

2013 3697,297 3427,766 269,531 2812,373 43,067 713,240 22,583 106,6 0,409

2012 3621,053 3335,875 285,178 2719,424 41,963 744,383 20,177 106,6 0,305

2011 3544,524 3264,739 279,785 2659,245 41,398 531,549 8,682 106,6 0,084

2010 3414,31 3142,615 271,695 2543,61 42,765 605,169 27,887 106,6 0,091

2009 3705,18 3402,63 302,55 2712,6 49,01 733,55 23,6 106,99 0,117

2008 3779,482 3446,333 333,149 2724,8 42,09 718,498 26,605 43,9 0,099

2007 3582,609 3273,783 308,826 2526,324 34,509 420,424 33,517 42,5 0,047

2006 3657,21 3361,825 295,415 2546,658 24,24 377,83 49,216 42,6 0,047

2005 3559,194 3287,28 271,909 2478,581 24,62 379,062 50,46 31,53 0,137

Барлық шаруашылыққа өзендерден алынған су

көлемі 2005-2015 жылдар аралығында 9,76% өскен

Барлық шаруашылыққа алынған таза су көлемі 2005-2015

жылдар аралығында 19,82% өскен

79

80

2011-2015 жылдар арасында таза, жаңа суды экономика салалары бойынша

әр облыс бойынша былай пайдаланған (кесте 21 және сурет 32):

- Алматы облысы бойынша 3091,536-ден 3473,464 млн. м3 дейін көбейді-

12%;

- Алматы қаласы бойынша 256,555-ден 239,171 млн. м3 дейін азайды;

- Қарағанды облысы бойынша 152,776-ден 122,349 млн. м3 дейін азайды;

- Шығыс-Қазақстан облысы бойынша 32,106 до 28,261 млн. м3 дейін азайды;

- Жамбыл облысы бойынша с 0,962-ден 1,230 млн. м3 дейін көбейді.

Сурет 31 - Балқаш-Алакөл алабының су нысандарынан су алу көлемі

Кесте 21 - Балқаш-Алакөл алабының аймағындағы әкімшілік облыстардың су

қорын пайдалану көлемі, млн.м3

Жылдар

Су қорын пайдаланушы нысандар Жалпы

Балқаш-

Алакөл

алабы

бойынша

Жамбыл

облысы

Шығыс-

Қазақстан

облысы

Қарағанды

облысы

Алматы

облысы және

Алматы қаласы

1 2 3 4 5 6

2005 0,666 94,039 162,097 3299,471 3556,273

2006 0,671 39,818 170,798 3445,923 3657,21

2007 0,682 36,853 165,959 3374,386 3577,88

2008 0,715 20,636 145,013 3608,697 3775,061

2009 0,797 22,614 155,544 3514,673 3693,628

2010 0,879 31,587 155,421 3212,73 3400,617

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

мл

н.

м3

жылдар

Балық шар. Өндіріс КТШ А/Ш Жалпы БАБИ

81

21 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6

2011 0,962 32,106 152,766 3345,008 3540,842

2012 1,062 31,446 153,028 3435,517 3621,053

2013 1,100 50,979 160,304 3484,914 3697,297

2014 0,657 50,979 122,260 3614,973 3788,869

2015 1,23 31,591 122,349 3712,635 3867,805

2005-2015 жылдар аралығында Алматы облысы және Алматы қаласы

бойынша су нысандарынан алынған су көлемі 12,52% көбейген, ал Балқаш-

Алакөл алабы бойынша су алу 8,76% көбейген.

Сурет 32 - Экономиканың бүкіл салалары бойынша және облыстар бойынша су

қорын пайдалану көлемі

4.2.3 Балқаш-Алакөл алабының экономика салаларының және

экономикалық өңірлері бойынша жаңа, таза суды пайдалану жағдайын талдау

Балқаш-Алакөл алабының экономика салаларының және экономикалық

өңірлері бойынша жаңа, таза суды пайдаланудың жалпы көлемі 2014 жылмен

салыстырғанда, 2015 жылы 71,252 млн. м3 артты және 2969,805 млн. м3 құрады,

бұл өткен жылдағыдан орташа есеппен алғанда 3 % көбірек.

2011-2015 жж. ішінде жаңадан алынған таза суды пайдалану көлемдерінің

артуы Алматы облысында – 13%, Алматы қаласында – 5 %, Шығыс Қазақстан

облысында – 4 %, Жамбыл облысында – 22 % және азаюы Қарағанды облысында

– 12 % болды (22 кесте және сурет 33).

Алматы облысында ауыл шаруашылығына (336,880 млн. м3/жыл), Алматы

қаласы өнеркәсіпке – 45,143 млн. м3 су тұтынудың артуы байқалады.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

мл

н. м

3

жылдар

Жамбыл обл. ШҚО Қарағанд. обл. Алматы обл., Алматы қ. Жалпы БАВБИ

82

Жер бетіндегі сулы нысандардан – 2722,758 млн. м3, жерасты сулы

нысандарынан 247,047 млн. м3 (оның ішінде шахта-кен сулы нысандарынан -

0,691 млн. м3) су алынды. Барлығы әртүрлі қажеттіліктерге 2969,805 млн. м3

көлемде тұщы су пайдаланылды, олардың ішінен (кесте 23):

- шаруашылық-тұрмыстық – 199,536 млн. м3 (оның ішінде жасыл желектерді

суаруға – 5,840 млн. м3);

- өндірістік – 241,801 млн. м3, оның ішінде ШР – 0,691 млн. м3;

- суландыру (тұрақты) – 2455,759 млн. м3;

- ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау - 48,151 млн. м3;

- жайылымдарды суландыру – 3,430 млн. м3;

- тоған шаруашылығы – 21,128 млн. м3.

Барлығы ақаба, коллекторлық-кәрізді және қайтара-бірізді 170,246 млн. м3

су пайдаланылды, оның ішінде:

- суландыруға ақаба су – 46,352 млн. м3;

- коллекторлық-кәріз (екінші қайтара пайдалануға) – 106,60 млн. м3;

- Балқаш ЖЭО пайдаланғаннан кейін «Балқаштүстімет» ӨБ өнеркәсіптік

және шаруашылық қажеттіліктеріне - 16,880 млн. м3, олардың ішінен «Су Жылу-

транс» КМК ыстық сумен жабдықтауға Балқаш қаласы үшін берілген су – 2,852

млн. м3.

Айналымды сумен жабдықтау жүйелеріндегі су шығыны 2015 жылы –

728,126 млн. м3 құрады.

Кесте 22 - Балқаш-Алакөл алабының экономика салаларының және

экономикалық өңірлері бойынша жаңа, таза суды пайдалану жағдайы, млн. м3

Эконо-

микалық

өңірлер

Жыл-

дар

Пайдаланылған жаңадан тартылған судың көлемі

Барлығы Ком.

тұрмыст

ық

Өнер-

кәсіп

Аауыл

шаруа-

шылығы

Балық

шаруа-

шылығы

1 2 3 4 5 6 7

Алматы

облысы

2015 2601,620 44,705 56,749 2481,038 19,128

2014 2518,175 37,667 52,169 2410,939 17,400

2013 2392,298 43,685 55,453 2271,068 22,092

2012 2332,878 42,005 65,876 2203,246 21,751

2011 2270,250 39,297 65,539 2144,158 21,256

2010 2152,936 37,83 68,29 2021,986 24,83

2009 2322,39 37,9 60,14 2194,38 29,97

2008 2323,72 36,845 72,04 2188,999 25,838

2007 2116,39 34,162 63,764 1997,861 20,612

2006 2146,971 33,509 73,441 2022,47 18,142

2005 2040,932 30,701 70,621 1925,632 13,978

Алматы

қаласы

2015 220,035 140,064 76,950 1,021 2,0

2014 217,009 163,302 50,530 1,177 2,0

2013 218,082 148,733 67,21 0,139 2,0

83

22 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7

2012 208,371 146,574 59,521 0,276 2,0

2011 210,259 176,312 31,807 0,140 2,0

2010 209,541 171,41 34,549 1,409 2,173

2009 215,35 183,1 28,02 2,03 2,2

2008 238,081 197,866 35,063 3,099 2,080

2007 210,582 168,203 39,389 2,14 0,850

2006 193,672 158,589 31,196 2,575 1,602

2005 192,302 159,32 28,597 2,585 1,8

Қара-

ғанды

облысы

2015 119,701 12,445 107,256 - -

2014 119,612 12,378 107,234 - -

2013 157,796 12,708 145,088 - --

2012 150,618 12,544 138,074 - -

2011 151,49 11,983 139,507 - -

2010 154,155 11,931 142,224 - -

2009 153,85 12,16 141,69 - -

2008 143,824 11,972 131,852 -

2007 164,115 11,573 152,542 -

2006 168,196 16,287 151,909 -

2005 159,373 10,11 148,424 0,839

Шығыс

Қазақ-

стан

облысы

2015 27,222 1,691 0,250 25,281 -

2014 43,100 1,910 0,260 35,270 -

2013 43,100 1,91 0,26 40,930 -

2012 26,498 2,165 0,26 24,074 -

2011 26,287 2,176 0,230 23,881 -

2010 26,102 2,016 0,268 23,818 -

2009 20,21 3,78 0,68 15,75 -

2008 18,461 3,743 0,592 14,216 -

2007 34,619 3,192 0,610 30,817 -

2006 37,219 2,857 0,667 33,695 -

2005 85,379 2,792 0,703 81,884 -

Жамбыл

облысы

2015 1,230 0,631 0,596 -

2014 0,657 0,271 0,386 - -

2013 1,097 0,611 0,486 - -

2012 1,059 0,606 0,453 - -

2011 0,959 0,606 0,353 - -

2010 0,876 0,606 0,27 - -

2009 0,8 0,61 0,19 - -

2008 0,712 0,622 0,090 - -

2007 0,609 0,519 0,090 - -

84

22 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7

2006 0,6 0,512 0,088 - -

2005 0,595 0,505 0,09 - -

Балқаш-

Алакөл

алабы

бойынша

барлығы

2015 2969,805 199,536 241,801 2507,34 21,128

2014 2898,553 215,528 210,579 2453,046 19,400

2013 2812,373 207,647 268,497 2312,137 24,092

2012 2719,424 203,894 264,184 2227,595 23,751

2011 2659,245 230,374 237,436 2168,179 23,256

2010 2543,61 223,793 245,601 2047,213 27,003

2009 2712,6 237,55 230,72 2212,17 32,17

2008 2724,800 251,048 239,610 2206,224 27,918

2007 2526,324 217,649 256,395 2030,818 21,462

2006 2546,658 211,754 257,301 2057,859 19,744

2005 2478,581 203,428 248,435 2010,94 15,778

Сурет 33 - Балқаш-Алакөл алабы бойынша жаңадан алынған таза судың

экономика салалары бойынша пайдаланылуы

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

мл

н. м

3

жылдар

Балық шар. Ком.тұрм.шар. Өндіріс Ауыл.шар. Жалпы БАБИ

85

Кесте 23 - Балқаш-Алакөл алабы бойынша жаңадан алынған таза судың

экономика салалары бойынша пайдаланылуы, млн. м3

Жылдар

Балық

шаруа-

шылығы

Тұрмыс.

комм.

қызметтер

Өнеркәсіп Ауыл шаруа-

шылығы

Жалпы

Балқаш-

Алакөл

алабы

бойынша

2005 15,78 203,43 248,44 2010,94 2478,59

2006 19,74 211,75 257,3 2057,86 2546,65

2007 21,462 217,649 256,395 2030,818 2526,324

2008 27,918 251,048 239,61 2206,224 2724,8

2009 32,169 237,553 230,718 2212,168 2712,608

2010 27,003 223,793 245,601 2047,213 2543,61

2011 23,256 230,374 237,436 2168,179 2659,245

2012 23,751 203,894 264,184 2227,595 2719,424

2013 24,092 207,647 268,497 2312,137 2812,373

2014 19,400 215,528 210,579 2453,046 2898,553

2015 21,128 199,536 241,801 2507,340 2969,805

4.2.4 Балқаш-Алакөл алабы бойынша қайтарымсыз су тұтынудың,

тасымалдау кезіндегі су шығындарының динамикасы

Балқаш-Алакөл бассейнінде 2011 - 2015 жылдар кезеңі ішінде қайтарымсыз

су тұтынуды және тасымалдау кезінде су шығындарын талдау олардың, әсіресе

суғарылатын егін шаруашылығы аудандарында олардың азаюының орнықты

тенденциясы байқалып отыр, суды тасымалдау кезіндегі судың шығындарының

көлемдері 25 % бастап 23 % дейін азайды (24 кесте және 34 сурет).

Алматы қаласы бойынша жер бетіндегі және жер астындағы су көздерінен

«Алматы Су Холдингі» МКК тартып алған су көлемінен және ведомстволық жер

астынан су тартулардан жалпы шығындар 2011 жылдан бастап 2015 жылға дейін

15%-дан 10% дейін азайды, мұны тасымалдау кезіндегі шығындарды азайту

бойынша жасалған қажетті шаралар және су құбыры желілерін жөндеуге бюджет

қаражатын бөлу куәлендіріп отыр.

Жалпы алғанда, Алматы облысы бойынша 2011 жылдан 2015 жылға дейін

суды тасымалдау кезіндегі шығындардың көлемдері 27%-дан 24 % дейін азайды.

Алайда, негізгі шығындар суғарылатын егін шаруашылығында болып отыр,

мәселен: Іле өзені судың айтарлықтай көлемдерін Балқаш ауданы Ақдала

суландыру массивіне алынады.

2015 жылы Балқаш ауданында күріш өсіретін жер ауданы 7,995 мың га

құрайды, су алу 354,392 млн. м3 құрады. Шаруашылықаралық желінің ПӘК - 0,52

құрады. Демек, су шығындарын азайту, арналардың өткізу қабілеттілігін

көбейту, Шаруашылықаралық желінің ПӘК арттыру мақсатымен суландыратын,

коллекторлық-қашыртқы желіде жөндеу жұмыстарын, тасындылардан

тазартуды жүргізу қажет.

86

Кесте 24 - Балқаш-Алакөл алабы бойынша қайтарымсыз су тұтыну, млн. м3

Өңірлердің

аталуы

Жыл-

дар

Су алу

Қайтарымсыз

су пайдалану

Шығын-

дар

Су алу

шығын-

дары, %

1 2 3 4 5 6

Алматы облысы 2005 3020,04 2846,39 985,332 33

2006 3155,64 2991,37 1014,063 32

2007 3069,153 2914,183 958,432 31

2008 3289,261 3126,886 970,206 29

2009 3236,66 2282,2 954,39 29

2010 2969,074 2772,25 811,851 27

2011 3104,157 2922,743 833,167 27

2012 3176,555 3001,252 847,105 27

2013 3240,045 3082,815 847,357 26

2014 3374,238 3209,803 853,529 25

2015 3712,635 35551,186 888,452 24

Қарағанды

облысы

2005 162,352 145,88 2,009 1,2

2006 170,8 153,02 1,8 1,05

2007 166,995 64,34 1,84 1,10

2008 145,792 62,944 1,189 0,8

2009 156,44 61,97 1,69 1,1

2010 156,215 57,424 1,266 0,8

2011 153,807 153,803 1,34 2

2012 153,028 55,77 1,468 1

2013 160,304 55,006 1,532 1

2014 122,260 41,750 4,589 0,4

2015 122,349 51,779 4,589 0,04

Шығыс

Қазақстан

облысы

2005 94,04 94,04 8,67 9,2

2006 39,82 39,82 2,6 6,5

2007 36,853 36,853 2,23 6,0

2008 20,636 20,636 2,175 10,5

2009 22,61 20,21 2,4 10,6

2010 31,587 21,972 5,485 17,4

2011 32,126 26,287 5,839 18

2012 31,446 31,446 4,948 16

2013 50,979 50,979 7,879 15

2014 50,979 43,100 7,879 15

2015 31,591 31,591 4,639 15

Жамбыл облысы 2005 0,66 0,66 0,07 10

2006 0,671 0,67 0,07 10

2007 0,682 0,682 0,073 10

2008 0,715 0,715 0,003 0,3

87

24 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6

2009 0,8 0,79 0,003 0,3

2010 0,879 0,879 0,003 0,3

2011 0,962 0,959 0,003

2012 1,062 1,062 0,003 0,3

2013 1,10 1,10 0,003 0,3

2014 0,657 0,657 - -

2015 1,23 1,23 0,003 0,002

Балқаш-Алакөл

алабы бойынша

барлығы

2005 3559,192 2482,211 1076,981 30

2006 3657,209 2550,924 1106,285 30

2007 3582,609 2531,061 1051,548 29

2008 3779,482 2729,221 1050,261 28

2009 3705,18 2684,2 1020,98 27

2010 3414,31 3116,522 857,007 25

2011 3544,524 3413,232 873,601 25

2012 3621,053 3346,060 891,743 25

2013 3697,297 3432,405 881,219 24

2014 3788,869 3551,864 889,723 23

2015 3867,805 3635,786 897,413 23

Алматы облысында «Қазсушар» РМК «Д.А. Қонаев атындағы ҮАК»

филиалының Күрті бөлімшесінде Шаруашылықаралық желінің ПӘК 0,39 бастап

0,45 дейін ауытқиды, бұл суландыратын, коллекторлық-қашыртқы желілерді

қайта құрастыру, оларды тасындылардан және өсімдіктерден тазарту бойынша

жұмыстар жүргізу қажеттігіне көрсетіп отыр.

Алматы облысы бойынша тасымалдау кезіндегі су шығындарының көлемі

24 пайыз құрады.

Алматы облысының ауыл шаруашылығында су ресурстарын ұтымсыз және

тиімсіз пайдаланудың негізгі себептеріне мыналар жатады:

- суландырылатын алаптардағы суландыру және коллекторлық-дренаж

жүйелерінің қанағаттанғысыз техникалық күйі. Осының нәтижесінде

тасымалдау кезінде судың үлкен шығындары және суландыру арналарының

төмен ПӘК сақталып отыр;

- ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың тиімсіз әдістері және

суландырылатын егін шаруашылығында су үнемдеуші технологиялардың

енгізілмеуі.

Шаруа қожалықтарының балансында есепте тұрған шаруашылық ішіндегі

суландыру желісі аса қанағаттанғысыз жағдайда тұр. Фермерлік

шаруашылықтардың және шаруа қожалықтарының топырақ арнасында өтетін

шаруашылық ішіндегі су арналарының ПӘК төмен.

88

Сурет 34 - Балқаш-Алакөл бассейні бойынша қайтарымсыз

су тұтынудың, судың тасымалдау кезіндегі шығындарының динамикасы

Осының нәтижесінде ауыл шаруашылық өндірісінде жыл сайын 90,0 мың га

суландырылатын жер пайдаланылмайды. Нәтижесінде облыс жүздеген миллион

теңгеге ауыл шаруашылық өнімін ала алмай қалып отыр.

4.3 Балқаш көлінің және оның су жинау алабындағы Қапшағай су

қоймасының қазіргі кездегі қалыптасқан су қорының теңгерімдік жағдайы

Балқаш көлінің су қорының теңгерімдік жағдайы және оның экологиялық

орнықтылығын қамтамасыз ететін су ағынының шамасы негізінен Іле өзенінің

арнасы орналасқан Қапшағай су қоймасының гидрологиялық тәртібіне және

атқаратын қызметіне тікелей байланысты болғандықтан, олардың қазіргі кездегі

қалыптасқан көп жылдық су теңгеріміне жүйелі талдау жүргізудің маңызы зор.

Сондықтан, 2011-2015 жылдар аралығындағы Балқаш көлінің және Қапшағай су

қоймасының су қорының қалыптасуына және қызметіне жүйелік талдау жүргізу

үшін «Қазгидромет» ұжымының соңғы жылдардағы ақпараттық мәліметтерін

пайдаландық.

Жалпы, Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығының қамтамасыз етілу

дәрежесі негізінен қазіргі кездегі Іле өзенінің бойында қалыптасқан су ағынын

пайдаланудың негізгі тұжырымдамасына тікелей байланысты болғандықтан,

бірінші рет Қапшағай су қоймасының 2011-2015 жылдар аралығындағы су

теңгеріміне жүйелік талдау жүргізуді алдымызға мақсат етіп қойдық (кесте 25)

[72, с.41].

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

мл

н. м

3

жылдар

Су алу Қайтарымсыз су пайдалану Шығындар

89

Кесте 25 - Қапшағай су қоймасының су қорының көп жылдық аралықтағы

теңгерімі, млн.м3

Айлар

Кіріс бөлігі Шығыс бөлігі Айырма-

шылық Іле өзені Шағын

өзендер

Жауын-

шашын

Тасталған

су Булану

1 2 3 4 5 6 7

2011 жыл

I 1017,8 53,6 - 1189 - -117,6

II 1016,1 48,4 18 1040 - 42,5

III 1234,7 72,3 135 1144 30 268

IV 1503,4 129,6 19 1164 52 436

V 1912,4 133,9 64 2049 189 -127,7

VI 2078,8 142,6 27 1998 330 -79,6

VII 2083,8 93,7 20 1945 301 -48,5

IX 1645,9 59,6 19 1353 175 196,5

X 1591 107,1 24 1521 110 91,1

XI 1189,73 90,7 34 1636 50 -371,57

XII 1004,4 40,2 13 1235 - -177,4

Жылдық 18037,73 1052,1 390 18197 1474 -191,17

2012 жыл

I 977,6 40 - 1125 - -107,4

II 952,1 25 - 873 - 104,1

III 1301,7 107 200 970 39 599,7

IV 1700,4 117 18 1314 81 440,4

V 1001,7 80 39 1738 187 -804,3

VI 987,6 78 30 1589 215 -708,4

VII 991,0 54 27 1679 293 -900

VIII 929,4 80 3 1310 349 -646,6

IX 1179,4 150 5 684 245 405,4

X 1307,1 67 16 715 144 531,1

XI 997,9 65 32 804 106 184,9

XII 1017,8 54 59 978 51 101,8

Жылдық 13343,7 917 429 13779 1710 -799,3

2013 жыл

I 991,8 67 - 1004 - 54,8

II 943,5 60 - 893 - 110,5

III 1138,3 54 208 980 - 420,3

IV 1067,9 104 48 964 26 229,9

V 1106,2 101 43 1493 185 -427,8

VI 1328,6 102,7 29 1553 230 -322,7

VII 849,1 121 15 1615 236 -865,9

VIII 980,3 40 28 1452 250 -653,7

90

25 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7

IX 1239,0 78 2 804 200 315

X 1186,5 80 7 731 160 382,5

XI 925,3 78 13 780 73 163,3

XII 1116,9 54 20 932 30 228,9

Жылдық 12873,4 939,7 413 13201 1390 -364,9

2014 жыл

I 803,5 54 - 887 - -29,5

II 846,7 48 - 767 - 127,7

III 1124,9 67 120 844 15 452,9

IV 1093,8 130 48 835 176 260,8

V 650,9 107 27 1361 190 -766,1

VI 373,2 78 13 1407 221 -1163,8

VII 589,2 80 11 1288 250 -857,8

VIII 458,0 54 1 1286 339 -1112

IX 559,9 65 8 575 285 -227,1

X 996,4 67 85 554 190 404,4

XI 821,7 65 34 550 61 309,7

XII 803,5 40 7 729 40 81,5

Жылдық 9121,7 855 354 11083 1767 -2519,3

2015 жыл

I 830,3 67 7 731 173,3

II 774,1 60 63 629 20 248,1

III 741,9 80 22 627 48 168,9

IV 896,8 117 37 534 115 401,8

V 1170,5 134 21 1063 200 62,5

VI 1161,2 130 31 1174 223 -74,8

VII 1497,2 134 7 1253 261 124,2

VIII 1513,3 134 28 1283 288 104,3

IX 1355,6 104 19 894 168 416,6

X 1580,3 80 34 1055 151 488,3

XI 1399,7 78 60 977 70 490,7

XII 1205,3 80 25 1224 40 46,3

Жылдық 14126,2 1198 354 11444 1584 2650,2

Жалпы жоғарыда келтірілген кестедегі мәліметтерге сүйене отырып,

Балқаш көліне Қапшағай су қоймасы арқылы Іле өзенінен келіп түсетін су

ағынының мөлшерінің негізінде, оның су қорының соңғы жылдардағы

қалыптасу жағдайына толық жүйелік талдау жүргізуге болады (кесте 26).

91

Кесте 26 – Балқаш көлінің су қорының көп жылдық теңгерімі, млн. м3

Айлар

Кіріс бөлігі Шығыс бөлігі

Айыр-

машы-

лық

Іле өзені-нің

Қапшағай су

қоймасынан

төменгі су

ағыны

Шығыс

бөлі-

гіне

түсетін

су

ағыны

Жауын

-

шашын

Жер

асты

қабат-

ының

су

ағыны

Булану

Сағада-

ғы су

шығы-

ны

1 2 3 4 5 6 7 8

2011 жыл

I 1189 228 262 0,6 99,2 352 1228

II 1040 263 382 0,6 101 341 1244

III 1144 323 324 0,6 323 339 1130

IV 1164 372 213 0,6 556 356 838

V 2049 447 690 1,1 2106 607 474

VI 1998 498 534 1,1 2680 611 -260

VII 1945 392 252 1,1 3779 576 -1765

VIII 1923 200 112 1,0 3654 569 -1987

IX 1353 232 175 0,8 2825 414 -1478

X 1521 339 525 0,8 1754 450 182

XI 1636 345 599 0,9 935 500 1146

XII 1235 384 569 0,7 86,0 366 1737

Жылды

қ 18197 4023 4637 10 18898 5481 2488

2012 жыл

I 1125 412 132 0,8 111,6 280 1278

II 873 235 350 0,7 135 240 1084

III 970 339 255 0,7 253 241 1071

IV 1314 449 312 1,0 563 338 1175

V 1738 437 311 1,2 1883 432 172

VI 1589 436 348 1,2 2475 408 -509

VII 1679 216 290 1,2 3161 418 -1393

VIII 1310 106 196 0,9 3083 326 -1796

IX 684 122 93 0,5 2378 176 -1655

X 715 210 246 0,5 1953 178 -960

XI 804 216 368 0,6 912 206 271

XII 978 241 534 0,7 56,0 243 1455

Жылды

қ 13779 3419 3435 10

16963,

6 3486 193,4

2013 жыл

I 1004 273 503 0,7 136 151 1494

II 893 183 191 0,7 153 148 967

92

26 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8

III 980 445 310 0,7 391 147 1198

IV 964 443 275 0,7 1288 150 245

V 1493 408 282 1,1 2470 224 -510

VI 1553 531 423 1,2 2897 241 -630

VII 1615 311 315 1,2 3355 243 -1356

VIII 1452 323 228 1,1 3501 218 -1715

IX 804 241 118 0,6 2785 125 -1746

X 731 320 112 0,5 1727 110 -674

XI 780 264 403 0,6 836 121 491

XII 932 251 435 0,7 134 140 1345

Жылдық 13201 3993 3595 10 19673 2018 -892

2014 жыл

I 887 317 853 0,8 82 187 1789

II 767 218 446 0,8 107 179 1146

III 844 283 223 0,7 314 178 859

IV 835 297 294 0,8 861 182 384

V 1361 546 448 1,2 2232 287 -163

VI 1407 354 138 1,3 2986 307 -1393

VII 1288 148 151 1,1 3458 272 -2142

VIII 1286 106 75 1,1 3426 271 -2229

IX 575 120 145 0,5 2609 125 -1894

X 554 266 576 0,5 1394 117 -115

XI 550 216 452 0,5 710 120 389

XII 729 238 435 0,6 150 154 1099

Жылдық 11083 3109 4236 10 18329 2379 -2270

2015 жыл

I 731 220 935 0,6 51 143 1693

II 629 251 338 0,6 103 136 980

III 627 236 328 0,5 326 123 743

IV 534 402 272 0,5 815 108 286

V 1063 707 337 0,9 2093 208 -193

VI 1174 415 366 1,0 3023 238 -1305

VII 1253 227 101 1,1 3485 245 -2148

VIII 1283 148 200 1,1 3432 251 -2051

IX 894 167 200 0,8 2495 181 -1414

X 1055 282 436 0,9 1638 207 -71

XI 977 291 441 0,9 794 198 718

XII 1224 295 411 1,1 127 240 1564

Жылдық 11444 3641 4365 10 18382 2278 -1200

93

Жалпы Балқаш көлінің және Қапшағай су қоймасының су ағынымен

қамтамасыз етілу дәрежесін бағалау үшін 1992-2015 жылдар аралығындағы су

жинау аймағындағы өзендердің су ағынына жүйелік талдау жүргізілді (кесте 27)

[72, с.43].

Іле өзенінің су жинау алабындағы 1992 - 2015 жылдар аралығындағы су

ағынының жалпы шамасы 10,03 (2014 жыл) – 23,58 (2010) км3 дейін ауытқиды,

яғни ауытқудың айырмашылығы 13,55 км3, ал бұның өзі су ағынының көлемінің

ауытқу шамасының 1,5 есе екендігін көрсетеді.

Кесте 27 – Іле өзенінің су жинау аймағындағы өзендердің су ағыны, км3

Жылдар

Іле өзенінің су жинау аймағындағы өзендердің су

ағыны, км3

Жиын-

тығы

Іле

Қайер-

ген

шатқа-

лы

Текес Шарын Кетмен

жоталар-

ының

солтүстік

беткейі

Жоңғар

Алатау-

ының

оңтүстік

беткейі

1992 9,82 0,74 1,07 0,26 1,19 13,08

1993 14,51 1,00 1,35 0,35 1,60 18,81

1994 13,59 0,98 1,41 0,38 0,74 17,1

1995 8,95 0,67 0,87 0,28 0,63 11,4

1996 11,36 0,75 1,16 0,35 0,87 14,49

1997 10,31 0,87 1,01 0,36 0,85 13,4

1998 17,98 1,04 1,23 0,43 1,02 21,7

1999 17,85 0,96 1,36 0,37 1,09 21,63

2000 15,09 0,94 1,24 0,35 1,17 18,79

2001 16,45 0,22 1,56 0,16 1,13 19,52

2002 17,75 0,24 1,77 0,19 1,28 21,23

2003 16,09 0,71 1,87 0,31 1,09 20,07

2004 13,36 0,6 1,85 0,26 0,9 16,97

2005 13,22 0,66 1,51 0,23 0,94 16,56

2006 13,95 0,68 1,37 0,24 0,98 17,22

2007 13,61 0,63 1,28 0,28 0,89 16,69

2008 9,69 0,58 1,15 0,27 0,82 12,51

2009 12,04 0,69 1,52 0,29 0,89 15,43

2010 18,87 0,98 2,07 0,41 1,25 23,58

2011 14,73 0,75 1,58 0,44 1,47 18,97

2012 10,93 0,56 1,18 0,35 1,18 14,2

2013 10,16 0,61 1,28 0,38 1,29 13,72

2014 8,13 0,2 0,78 0,26 0,66 10,03

2015 12,54 0,29 1,2 0,37 1,22 15,62

94

Егерде, Үлкен Алматы каналының аймағындағы өзендердің су ағынын

жеке қарайтын болсақ, оның негізіне шағын және кіші өзендердің, яғни Шелек,

Түрген, Есік, Талғар, Үлкен және Кіші Алматы, Қаскелең және Күрті өзендерінің

1992-2015 жылдар аралығындағы су ағынының жиынтығы 1,295 км3 –тен 3,115

км3 –ке дейін ауытқиды (кесте 28) [72, с.44]. Сондықтан, жалпы Балқаш көлінің

су жинау алабындағы су ағынының пайда болуының гидрологиялық тәртібін

анықтаған кезде осы жағдайды ескеру керек.

Кесте 28 – Үлкен Алматы каналының аймағындағы өзендердің су ағыны, км3

Жыл-

дар

Үлкен Алматы каналының аймағындағы өзендердің су

ағыны, км3 Жиын-

тығы Шелек Түрген Есік Талғар

Алматы Қас-

келен Күрті

Кіші Үлкен

1992 0,962 0,204 0,15 0,0329 0,043 0,062 0,101 0,2 1,7549

1993 0,964 0,332 0,332 0,326 0,054 0,047 0,137 0,275 2,467

1994 1,03 0,26 0,15 0,28 0,05 0,03 0,11 0,26 2,17

1995 0,823 0,18 0,11 0,2 0,03 0,04 0,09 0,2 1,673

1996 0,93 0,19 0,13 0,28 0,05 0,04 0,12 0,191 1,931

1997 1,005 0,215 0,17 0,427 0,53 0,026 0,132 0,215 2,72

1998 1,128 0,208 0,187 0,536 0,067 0,065 0,172 0,22 2,583

1999 1,08 0,224 0,158 0,347 0,06 0,05 0,135 0,208 2,262

2000 1,003 0,231 0,158 0,319 0,06 0,051 0,176 0,123 2,121

2001 0,573 0,235 0,052 0,11 0,046 0,057 0,1 0,122 1,295

2002 1,574 0,281 0,2 0,4 0,056 0,159 0,16 0,285 3,115

2003 1,358 0,281 0,2 0,4 0,098 0,059 0,146 0,221 2,763

2004 1,186 0,253 0,22 0,43 0,09 0,141 0,45 0,315 3,085

2005 1,117 0,25 0,22 0,43 0,07 0,08 0,11 0,260 2,537

2006 1,194 0,24 0,236 0,49 0,075 0,082 0,122 0,186 2,625

2007 1,255 0,229 0,246 0,524 0,045 0,078 0,177 0,207 2,761

2008 1,17 0,216 0,214 0,787 0,048 0,063 0,087 0,106 2,691

2009 0,935 0,266 0,266 0,266 0,066 0,064 0,121 0,184 2,168

2010 1,321 0,35 0,21 0,401 0,077 0,088 0,256 0,227 2,93

2011 1,299 0,284 0,177 0,372 0,058 0,078 0,144 0,21 2,622

2012 1,236 0,249 0,156 0,345 0,048 0,076 0,117 0,171 2,398

2013 0,968 0,251 0,412 0,328 0,051 0,77 0,118 0,172 3,07

2014 0,839 0,165 0,101 0,326 0,047 0,057 0,075 0,127 1,737

2015 1,273 0,227 0,107 0,326 0,042 0,071 0,102 0,117 2,265

Осындай, табиғи жағдай Жетісу Алатауының аймағындағы өзендердің су

ағынының қалыптасу жағдайына тән нәрсе болып отыр, яғни 1992-2015 жылдар

аралығындағы су ағынының ауытқуы 3,389 км3 -ден 8,46 км3 -ге дейін (кесте 29).

95

Кесте 29 – Жетісу Алатауының аймағындағы өзендердің су ағыны, км3

Жылдар

Жетісу Алатауының аймағындағы өзендердің су ағыны,

км3 Жиын-

тығы Қаратал Ақсу

Лепсі,

Басқан Тоқрау

Қызыл-

ағаш, Биен Аягөз

1992 1,63 0,57 0,88 0,07 0,32 0,11 3,58

1993 3,803 0,59 1,468 0,17 0,41 0,275 6,716

1994 4,27 0,9 2,14 0,25 0,4 0,5 8,46

1995 2,38 0,84 1 0,13 0,15 0,25 4,75

1996 3,91 0,6 1,01 0,15 0,19 0,3 6,16

1997 2,798 0,85 1,133 0,18 0,211 0,3 5,472

1998 2,378 0,834 1,218 0,216 0,21 0,36 5,216

1999 4,207 0,705 1,153 0,162 0,292 0,376 6,895

2000 1,919 0,381 0,706 0,08 0,206 0,283 3,575

2001 2,227 0,458 0,854 0,11 0,08 0,32 4,049

2002 3,51 0,638 0,846 0,136 0,275 0,136 5,541

2003 3,65 0,64 0,94 0,146 0,257 0,334 5,967

2004 3,055 0,524 0,73 0,134 0,217 0,316 4,976

2005 3,009 0,536 0,892 0,122 0,223 0,324 5,106

2006 2,368 0,513 0,788 0,118 0,216 0,141 4,144

2007 2,626 0,564 0,715 0,066 0,194 0,136 4,301

2008 2,177 0,512 0,634 0,064 0,128 0,124 3,639

2009 2,189 0,534 0,539 -* 0,13 0,126 3,518

2010 2,865 0,857 0,819 -* 0,208 0,176 4,925

2011 2,304 0,719 0,842 0,001 0,167 0,176 4,209

2012 2,1 0,656 0,677 -* 0,152 0,124 3,709

2013 2,473 0,758 0,741 -* 0,179 0,124 4,275

2014 1,822 0,759 0,559 -* 0,132 0,117 3,389

2015 2,069 0,758 0,713 -* 0,158 0,197 3,895

* - өлшеу жұмыстары жүргізілмеген

Жалпы Балқаш көлінің су жинау алабындағы су ағынының бұндай үлкен

дәрежедегі ауытқуы, бір жағынан су ағынының өте төменгі жылдардағы Балқаш

көліне түсуге тиісті су ағынының шамасын көп жылдың кезеңдік шеңберінде

толықтыра алады, яғни ең кемдегенде 25 жылдық айналымдағы қалыптасқан су

қорының көлемін сақтап қалуға мүмкіндік береді.

4.4 Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге

қажетті су ағынының мөлшерін негіздеу

Қазіргі кезде, Балқаш көлінің алабындағы негізгі Іле өзенінің су қорының

толық реттелуіне және оның электр қуатын өндіру тәртібіне қызмет

атқаратынына байланысты, оның гидрологиялық тұрғыда негізделген су

96

айдынының деңгейін ұстап тұру, гидрологиялық тұрғыда өте күрделі мәселеге

айналып отыр. Себебі, Балқаш көлінің шығыс бөлігіне келіп құятын Жетісу

Алатауының аймағынан бастау алатын Қаратал, Лепсі, Ақсу және Аягөз

өзендерінен келіп түсетін су ағынының шамасы, оған келіп түсетін жалпы су

ағынының үштен бірін ғана құрайды [60, с.55; 61, с.69; 62, с.161; 63, с.65; 64, с.43;

65, с.29; 66, с.134; 67, с.48; 68, с.81; 69, с.120; 70, с.153; 71, с.62; 72, с.44].

Сонымен, Іле өзенінің арнасында орналасқан Қапшағай су қоймасының

жылдық су теңгерімінің құрамдық бөлшектерінің сандық көрсеткішін зерттеу

арқылы, Балқаш көлінің су теңгерімінің қалыптасуына әсерін анықтау арқылы,

оның су қорымен қамтамасыз ету дәрежесін бағалауға болады.

Балқаш көлінің алабындағы Іле және Жетісу Алатауынан бастау алатын

өзендердің қазіргі кездегі олардың саласындағы қалыптасқан табиғи-техногендік

қызметтердің нәтижесі бойынша су ағындарының қалыптасу жағдайын және

қызметін зерттеу арқылы, көлдің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз

етуге қажетті су ағынының көлемін жан-жақты негіздеу.

Балқаш көлінің су жинау алабындағы Іле өзенінің және оның арнасында

орналасқан Қапшағай су қоймасының, Жетісу Алатауының аймағынан бастау

алатын Қаратал, Лепсі, Ақсу және Аягөз өзендерінің гидрологиялық тәртібінің

қалыптасуы және аймақтық ортасын құрудағы қызметі туралы «Қазгидромет»

ұжымының көп жылдық ақпараттық мәліметтері пайдаланылды (кесте 30-31)

[67, с.196].

Кесте 30 - Қапшағай су қоймасының көп жылдық орташа (2010-2015)

гидрологиялық сипаттамасы, млн. м3

Айлар

Кіріс бөлігі Шығыс бөлігі Айырма-

шылық Іле өзені Шағын

өзендер

Жауын-

шашын

Тасталған

су

Булану

I 1017,8 53,6 - 1189,0 - -188,0

II 1016,1 48,4 18,0 1040,0 - 42,0

III 1234,7 72,3 135,0 1144,0 30,0 268,0

IV 1503,4 129,6 19,0 1164,0 52,0 436,0

V 1912,4 133,9 64,0 2049,0 189,0 -128,0

VI 2078,8 142,6 27,0 1998,0 330,0 -80,0

VII 2083,8 93,7 20,0 1945,0 310,0 -57,0

VIII 1759,7 80,4 17,0 1923,0 301,0 -367,0

IX 1645,9 59,6 19,0 1353,0 237,0 135,0

X 1591,0 107,1 24,0 1521,0 175,0 26,0

XI 1189,73 90,7 34,0 1636,0 110,0 -431,0

XII 1004,0 40,2 13,0 1235,0 50,0 -227,0

Жылдық 18038,0 1052,1 390,0 18197,0 1784,0 -570,9

97

Кесте 31 - Балқаш көлінің көп жылдық орташа (2010-2015 жж.) гидрологиялық

сипаттамасы, млн. м3

Айлар

Кіріс бөлігі Шығыс бөлігі

Айыр-

машы-

лық

Іле өзені-

нің Қап-

шағай су

қойма-

сынан

төменгі

су ағыны

Шығыс

бөлі-

гіне

түсетін

су

ағыны

Жауын-

шашын

Жер

асты

қабат-

ының

су

ағыны

Булану Сағада-

ғы су

шығы-

ны

I 1189 193,77 262 0,6 99 352 1194,37

II 1040 194,67 382 0,6 101 341 1175,27

III 1144 273,74 324 0,6 323 339 1080,34

IV 1164 590,15 213 0,6 556 356 1055,75

V 2049 482,28 690 1,1 2106 607 509,38

VI 1998 557,44 534 1,1 2680 611 -200,46

VII 1945 416,24 252 1,1 3779 576 -1740,66

VIII 1923 255,17 112 1,1 3654 569 -1931,73

IX 1353 201,28 175 0,8 2825 414 -1508,92

X 1521 212,77 525 0,8 1754 450 55,57

XI 1636 173,01 599 0,9 935 500 973,91

XII 1235 168,48 569 0,7 86 366 1521,18

Жылдық 18197 3719 4637 10 18898 5481 2184

Балқаш көлінің шығыс бөлігіне келіп құятын Жетісу Алатауының

аймағынан бастау алатын өзендердің су қорының шамасы туралы ақпараттық

мәліметтерді «Қазгидромет» ұжымының көп жылдық мәліметтер қорынан

алынды, яғни Қаратал, Лепсі және Аягөз өзендерінің көп жылдық орташа айлық

су ағынының шамасы, ал Ақсу өзенінің су ағынының мәліметтері

болмағандықтан оны, су ағынын қалыптастыру үшін, Ақсу және Лепсі өзенінің

су ағынының арасындағы эмперикалық байланыс теңдеуі пайдаланылды (кесте

32) [67, с.209].

Кесте 32 - Балқаш көлінің шығыс бөлігіне құятын шағын өзендердің көп жылдық

орташа (2010-2015 жж.) гидрологиялық сипаттамасы, млн. м3

Айлар

Жетісу Алатауының аймағынан бастау алатын

өзендердің су қорының шамасы, млн. м3 Жиынтығы,

млн. м3 Каратал Лепсі Ақсу Аягөз

1 2 3 4 5 6

I 151,3 23,7 14,49 4,28 193,77

II 156,0 20,6 12,75 5,32 194,67

III 230,3 24,1 14,71 4,63 273,74

98

32 - кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6

IV 272,2 96,2 55,09 166,66 590,15

V 226,9 144,6 82,18 28,6 482,28

VI 313,6 148,0 84,10 11,74 557,44

VII 184,8 146,8 83,43 1,21 416,24

VIII 88,1 105,7 60,41 0,96 255,17

IX 104,4 60,6 34,93 1,35 201,28

X 143,0 42,9 25,24 1,63 212,77

XI 131,4 24,9 15,16 1,55 173,01

XII 132,0 21,9 13,48 1,10 168,48

Жылдық 2134,0 860,0 495,97 229,03 3719,0

Жұмыстың әдістемелік нұсқасы өзен алабының ортаны құраушы жүйесі

тұрғысынан қарай отырып, математикалық статистиканың және жүйелік

талдаудың әдістемелеріне, жалпы ғылыми қағидаларды қамтитын арнайы

математикалық үлгілеудің қағидаларына негізделген.

Балқаш көлінің жылдық су теңгерімін есептеу үшін мына теңдеу

пайдаланылды:

±∆𝑊 = 𝑉өса + 𝑉жш + 𝑉жа − 𝑉аб − 𝑉сжс ,

мұнда: W – көлдің су теңгерімінің айырмашылығы, млн.м3;

𝑉өса – өзен суының ағыны, млн.м3;

𝑉жш - көлдің су айдынының бетіне түскен атмосфералық жауын-

шашынның мөлшері, млн.м3;

𝑉жа - көлге түскен жер асты суының ағыны, млн.м3;

𝑉аб - көлдің айдынынан буланған судың мөлшері, млн.м3;

𝑉сжс - өзеннің сағасындағы жоғалған су шығынының мөлшері, млн.м3.

Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуді жан-

жақты бағалау үшін, оның су жинау алабындағы қалыптасатын су қорын екі

топқа бөліп қарастыру керек:

- бірінші кезеңдегі су қорының ауыл шаруашылық өндірісіне

пайдаланылатын кезеңдегі гидрологиялық өзгеріске түсіп отыратын мөлшері,

себебі, бұл мезгілдегі Балқаш көлін келіп түсетін су қорының шамасы,

өзендерден суғармалы егістік жерге пайдалануға алынатын су қорының

мөлшеріне байланысты (𝑉өса𝑏 );

- екінші кезеңдегі су қорының ауаның салқын және суық кезеңдеріндегі

гидрологиялық қалыптасуының тұрақты мөлшері, себебі бұл мезгілдегі Балқаш

көлін келіп түсетін су қорының шамасы, негізінен Қапшағай су қоймасының

электр қуатын өндіруге пайдаланылатын су шығынының мөлшеріне байланысты

(𝑉өса𝑛 ).

99

Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендерден келіп түсетін су қорының

тұрақсыз (жыл мезгілінің жылы кезеңіндегі) мөлшері (𝑉өса𝑏 ) жеке өзендерден

келіп түсетін су ағынның жиынтығынан құралады, яғни оны мына теңдеу

арқылы анықтауға болады:

𝑉өса𝑏 = 𝑉(І)өса

𝑏 + 𝑉(Қ)өса𝑏 + 𝑉(Л)өса

𝑏 + 𝑉(А)өса𝑏 + 𝑉(Ая)өса

𝑏 ,

мұнда: 𝑉(І)өса𝑏 – Іле өзенінен келіп түсетін тұрақты су ағыны, млн.м3;

𝑉(Қ)өса𝑏

- Қаратал өзенінен келіп түсетін тұрақсыз су ағыны, млн.м3;

𝑉(Л)өса𝑏

- Лепсі өзенінен келіп түсетін тұрақсыз су ағыны, млн.м3;

𝑉(А)өса𝑏

-Ақсу өзенінен келіп түсетін тұрақсыз су ағыны, млн.м3;

𝑉(Ая)өса𝑏

-Аягөз өзенінен келіп түсетін тұрақты су ағыны, млн.м3.

Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендерден келіп түсетін су қорының

тұрақты (күз-қыс-көктем мезгілінің суық кезеңіндегі) мөлшері (𝑉өса𝑡 ) жеке

өзендерден келіп түсетін су ағының жиынтығынан құралады, яғни оны мына

теңдеу арқылы анықтауға болады:

𝑉өса𝑡 = 𝑉(І)өса

𝑡 + 𝑉(Қ)өса𝑡 + 𝑉(Л)өса

𝑡 + 𝑉(А)өса𝑡 + 𝑉(Ая)өса

𝑡 ,

мұнда: 𝑉(І)өса𝑡 – Іле өзенінен келіп түсетін тұрақты су ағыны, млн.м3;

𝑉(Қ)өса𝑡

- Қаратал өзенінен келіп түсетін тұрақты су ағыны, млн.м3;

𝑉(Л)өса𝑡

- Лепсі өзенінен келіп түсетін тұрақты су ағыны, млн.м3;

𝑉(А)өса𝑡

-Ақсу өзенінен келіп түсетін тұрақты су ағыны, млн.м3;

𝑉(Ая)өса𝑡

-Аягөз өзенінен келіп түсетін тұрақты су ағыны, млн.м3.

Сонымен, Балқаш көліне келіп түсетін өзен суларының ағыны екі бөліктен

тұрады, яғни күз-қыс-көктем мезгілінің суық кезеңіндегі тұрақты су ағынынан

( tecaV ) және жаз айларындағы тұрақсыз ( b

ecaV ) су ағындарынан тұратын

болғандықтан, оны жалпы мына теңгермелік теңдеумен жазуға болады:

tecaVb

ecaVБV .

Егерде, Балқаш көлінің жобаланған су айдынының деңгейін ұстап тұруға

қажетті жыл сайынғы су қорының көлемі шамамен белгілі болса ( БV ) және күз-

қыс-көктем мезгілінің суық кезеңіндегі Іле өзенінің арнасындағы Қапшағай су

қоймасындағы су электр қуатын өндіруге қажетті су ағынының шамасын белгілі

деп қабылдасақ ( 𝑉(І)өса𝑡 ) және Жетісу Алатауының бөктеріндегі шағын

өзендердің су ағынын өндіріске пайдаланбайды, яғни еркін ағын жағдайында

қалыптасқан деп есептесек, онда оның жаз айларындағы қажетті су көлемінің

қорын, Іле және шағын өзендердің су қорын ауыл шаруашылық жүйесіне

пайдалану дәрежесін ықшамдау немесе оңтайлау арқылы іске асыруға болады.

100

Жалпы, Балқаш көлінің су жинау алабындағы Іле өзенінің су ағыны толық

реттелген болғандықтан, оның жылдың суық мезгіліндегі су ағынының

мөлшерін салыстырмалы түрде қарағанда тұрақты деп есептеуге болады, себебі

оның Қапшағай су қоймасынан төменгі су ағынының мөлшері су электр

станциясының жұмыс атқару қызметіне байланысты анықталады. Ал, Балқаш

көлінің шығыс жағындағы Жетісу Алатауының аймағынан бастау алатын

Қаратал, Лепсі, Ақсу және Аягөз өзендерінің су ағыны реттелмегендіктен,

олардан келіп түсетін су ағынының мөлшері әрбір жылдағы қалыптасатын ауа-

райының жағдайына байланысты.

Сондықтан, Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз

етуді жан-жақты негіздеу үшін, алдымен оның су жинау алабындағы өзендердің

су қорын екі кезеңге бөліп қарастыру керек (кесте 33, 35 сурет).

Кесте 33 - Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендердің су қорларының

жылдың жылы және суық кезеңіндегі су қорының қалыптасуы

Өзендер

Балқаш көліне құятын өзендердің су

қорының шамасы, млн. м3 Жалпы жиынтығы,

млн. м3 I-IV, IX-XII V-VIII

Іле 10282,0 7915,0 18197

Қаратал 1320,6 813,4 2134,0

Лепсі 310,9 549,1 860,0

Ақсу 185,85 310,12 495,97

Аягөз 186,52 42,51 229,03

Барлығы 12285,87 9630,13 21916,0

1-жылдың суық кезеңіндегі су көлемі, 2-жылдың жылы кезеңіндегі су көлемі

Сурет 35 - Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендердің су қорларының

жылдың жылы және суық кезеңіндегі су қорының қалыптасуының сұлбасы

Сонымен, Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендердің, оның

гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге арналған тұрақты су қорының

12285,87

9630,13

1 2

101

орташа жылдық шамасы 12285,87 млн. м3, ал оның тұрақты емес су қорының

шамасы, мамыр және тамыз айларының аралығында өзеннің су қорларын ауыл

шаруашылық жерлердің суды тұтыну мөлшеріне байланысты өзгеріп отыратын

шамасы 9630,13 млн. м3 құрайды.

Жалпы, Балқаш көлінің өндірістік сумен қамтамасыз етілу мүмкіншілігі,

яғни Іле өзенінің Қапшағай су қоймасынан төменгі ағысындағы қалыптасқан

және Жетісу Алатауының аймағынан бастау алатын өзендердің су қорының

жиынтығының көп жылдық орташа шамасы 21916,0 млн.м3 шамамен тең болады

деп қарастыруға болады. Бірақта, жыл сайынғы ауа-райының жағдайының

тұрақты еместігін ескере отырып, Балқаш көлінің су айдынан жыл сайынғы

орташа көп жылдық су шығынының шамасы 24379 млн.м3 тең болғандықтан

(кесте 34), оның әлеуметтік гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге

арналған су ағынының шамасын 26819,1 млн.м3 тең болуға тиісті.

Сондықтан, Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз

етуге қажетті 26819,1 млн.м3 су қорының шамасын негіздеу үшін, оның

бағдарламалық су теңгерімін құруға тура келеді (кесте 34, 36 сурет).

Кесте 34 - Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге

қажетті млн.м3 су қорының шамасын негіздеу

Көрсеткіштер Көрсеткіштердің сандық мәні

Шығыс бөлігі

Іле өзенінің сағасындағы шығын, млн.м3 5481,0

Булану, млн.м3 18898,0

Барлығы 24379,0

Кіріс бөлігі

Жауын-шашын, млн.м3 4638,0

Іле өзенінен түсетін су ағыны, млн. м3 18197,0

Қаратал өзенінен түсетін су ағыны, млн. м3 2134,0

Лепсі өзенінен түсетін су ағыны, млн. м3 860,0

Ақсу өзенінен түсетін су ағыны, млн. м3 495,97

Аягөз өзенінен түсетін су ағыны, млн. м3 229,03

Жер асты су ағыны, млн. м3 10,0

Барлығы 26563,0

Кіріс пен шығыстың айырмашылығы, млн. м3 2184,0

Сонымен, Балқаш көлінің су айдынының 342,6 м БС деңгейіне сай келетін

су қорының көлемінің теңгерімінің шығыс бөлігін құрайтын буланудың шамасы

18898,0 млн. м3 және Іле өзенінің сағасындағы су ағынының шығыны 5481,0

млн. м3, яғни жалпы су ағынының шығыны 24379,0 млн. м3, жалпы кіріс бөлігі

26563,0 млн. м3, ал су ағынының кіріс және шығыс бөлігінің айырмашылығы

2184,0 млн. м3.

102

1-кіріс бөлігі, млн. м3; 2-шығыс бөлігі, млн. м3; 3-айырмашылық, млн. м3

Сурет 36 - Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге

қажетті су қорының сұлбасы

Балқаш көлінің су жинау алабындағы өзендерден келіп түсетін су қорының

тұрақты (жыл мезгілінің суық кезеңіндегі) мөлшері 78 пайызын, көлдің

гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ету үшін экологиялық ағын есебінде

көлге жіберіліп тұруы керек.

Егерде, бұл су қорын ауыл шаруашылық егістік жерлерге тиімді пайдалана

білсе 272,0 мың. га суармалы егістік жерді толық қамтамасыз етуге болады.

Болашақта, суармалы егістік жүйесіне жоғары дәрежелі суды үнемдеудің суару

технологиясын және техникасын пайдаланған кезде, суармалы егістіктің

ауданын 450 мың. га жеткізуге болады.

4.5 Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге

арналған шаралардың нұсқасын құру

Қазіргі кездегі Балқаш көлінің техногендік-табиғи жағдайына, яғни 1992-

2015 жылдар аралығындағы гирологиялық тәртібіне жан-жақты жүйелік талдау

жүргізетін болсақ, онда көлдің су жинау алабында орналасқан экономика

салаларының сұранысымен, көлдің экологиялық орнықтылығын қамтамасыз

етуге бағытталған іс-әрекеттердің бір-біріне қарама-қайшы екендігін байқауға

болады. Себебі, Балқаш көлінің су жинау алабының техногендік-табиғи

жағдайындағы өзендердің жылдық су ағындарының көлемі және оның жыл

ішіндегі таралуының өзінде бір-біріне қарама-қайшылық бар.

Сондықтан, Балқаш көлінің экологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге

қажетті су қорының көлемін және оның су жинау алабының төменгі алқабында

орналасқан өндірістік суды тұтынушылардың сұранысындағы су қорымен

көңілге қонымды деңгейде байланыстыру үшін біртұтас ғылыми шешім керек,

ал ол жалпы Балқаш көлінің су жинау алабындағы су ағынын теңгерімдік

жағдайда пайдаланған кезде ғана мүмкін.

24379

26563

2184

1 2

3

103

Бұл мәселені шешу үшін, Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын

қамтамасыз ету үшін әлеуметтік, экономикалық және экологиялық тұрғыдағы

гидрологиялық шектеулерді негізге ала отырып, көлдің табиғи-жаратылыстық

үлгісін сақтап қалуға арналған әртүрлі сценарийі қарастырылды:

- оптимистік, ол Балқаш көлінің болашақтағы су айдының деңгейін 341,0 м

БС төмен түсірмей ұстап тұру керек және бұл деңгейді Балқаш көлінің және

аймағының гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін интегралдық

көрсеткіш ретінде қабылдау керек;

- реалистік, ол Балқаш көлінің қазіргі кездегі су айдынының деңгейін 342,0

м БС шамасында ұстап тұру арқылы, аймақтың гидрологиялық орнықтылығын

және дамуын қамтамасыз ету үшін Іле және Жетісу Алатауының аймағындағы

шағын өзендерден көлге түсетін судың көлемін 25000,0 млн. м3 кем болмау

керек;

- пессимистік, ол Балқаш көлінің су айдынының деңгейін табиғи

жаратылыстың ауытқу деңгейінен төмен түсірмей, яғни 340,5 -тен 342,0 м БС

аралығында ұстап тұруға Іле өзенінің төменгі саласындағы 5000,0 млн. м3 су

қорының шығынының есебінен қосымша толықтырып отыру мәселесін

қарастыру керек.

Жалпы, Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге

арналған сценарийдің өлшемдік көрсеткіштері 35 - кестеде көрсетілген.

Сонымен, Балқаш көлін табиғи жаратылыстық географиялық нысан

ретінде, оның адамның тіршілік ететін қоршаған орта және өндірістік күш

ретінде табиғи жүйесін сақтап қалудың үш түрлі деңгейдегі болашақтағы

қалыптасу және қызмет ету сценарийі қарастырылды және оның бағдарламалық

өлшемдік көрсеткіштерімен қатар, интегералдық өлшемдік белгілері анықталды.

Кесте 35 - Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз етуге

арналған сценарийдің өлшемдік көрсеткіштері

Көрсеткіштер Балқаш көлінің гидрологиялық

орнықтылығын қамтамасыз етуге арналған

сценарий

оптимистік реалистік пессимистік

1 2 3 4

Көлдің су айдынының бетінің

деңгейі, м БС 341,0 342,0 340,5-342,0

Көлдің су айдынынындағы

судың көлемі, км3 95,50 105,50 85,0-105,50

Көлдің су айдынынан

буланатын судың көлемі, км3 17,390 18,382 15,230

Көлдің су айдынының

жобаланған деңгейін

қамтамасыз ететін су

ағынының мөлшері, км3

12,380 19,463 10,580

104

35-кестенің жалғасы

1 2 3 4

Іле өзенінің саласындағы су

шығынын реттеп

пайдаланудың қажетті көлемі,

км3

- - 5,00

Сонымен, Балқаш көлінің географиялық нысан ретінде табиғи

жаратылыстық, табиғи-техногендік және техногендік-табиғи қалыптасу

жағдайына және атқарған қызметіне құрылымдық – жүйелік талдау жүргізу

арқылы, оның гидрологиялық орнықтылығын сақтап қалудың қарастырылған

қағидалық негіздері, болашақта әртүрлі табиғи және техногендік жағдайлар және

қызметтерден туындайтын Іле және Жетісу Алатауының шағын өзендерінің су

ағынының қалыптасу тәртібін ескере отырып жан-жақты қарастырылған

гидрологиялық тұрғыда дұрыс шешім қабылдауға мүмкіншілік береді.

Төртінші бөлім бойынша тұжырым

1. Үлкен Алматы каналының аймағындағы өзендердің су ағыны жеке

қарайтын болсақ, оның негізінде шағын және кіші өзендердің, яғни Шелек,

Түрген, Есік, Талғар, Үлкен және Кіші Алматы, Қаскелең және Күрті өзендерінің

1992-2015 жылдар аралығындағы су ағынының жиынтығы 1,295 км3 –тен 3,115

км3 –ке дейін ауытқиды. Tабиғи жағдай Жетісу Алатауының аймағындағы

өзендердің су ағынының қалыптасу жағдайына тән нәрсе болып отыр, яғни 1992-

2015 жылдар аралығындағы су ағынының ауытқуы 3,389 км3 -тен 8,46 км3 -ке

дейін.

2. Балқаш көлінің су айдынының 342,6 м БС деңгейін сай келетін су

қорының көлемінің теңгерімінің шығыс бөлігін құрайтын буланудың шамасы

18898,0 млн. м3 және Іле өзенінің сағасындағы су ағынының шығыны 5481,0

млн. м3, яғни жалпы су ағынының шығыны 24379,0 млн. м3, жалпы кіріс бөлігі

26563,0 млн. м3, ал су ағынының кіріс және шығыс бөлігінің айырмашылығы

2184,0 млн. м3.

3. Балқаш көлінің гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ету үшін

әлеуметтік, экономикалық және экологиялық тұрғыдағы гидрологиялық

шектеулерді негізге ала отырып, көлдің табиғи-жаратылыстық үлгісін сақтап

қалуға арналған әртүрлі сценарийі қарастырылды:

- оптимистік, ол Балқаш көлінің болашақтағы су айдының деңгейін 341,0 м

БС төмен түсірмей ұстап тұру керек және бұл деңгейді Балқаш көлінің және

аймағының экологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін интегралдық

көрсеткіш ретінде қабылдау керек;

- реалистік, ол Балқаш көлінің қазіргі кездегі су айдынының деңгейін 342,0

м БС шамасында ұстап тұру арқылы, аймақтың табиғи орнықтылығын және

дамуын қамтамасыз ету үшін Іле және Жетісу Алатауының аймағындағы шағын

өзендерден көлге түсетін судың көлемін 25000,0 млн. м3 кем болмау керек;

105

- пессимистік, ол Балқаш көлінің су айдынының деңгейін табиғи

жаратылыстың ауытқу деңгейінен төмен түсірмей, яғни 340,5 -тен 342,0 м БС

ұстап тұруға Іле өзенінің төменгі саласындағы 5000,0 млн. м3 су қорының

шығынының есебінен қосымша толықтырып отыру мәселесін қарастыру керек.

106

ҚОРЫТЫНДЫ

1. Балқаш көлі Орта Азияның, оның ішінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс

аймағындағы Іле және Жетісу Алатауының шағын өзендерінің су ағынының

ортасын құрушы географиялық нысан болып табылады және Қазақстан

Республикасының орнықты дамуына қажетті ауыл шаруашылық және өндірістік

күштерінің орналасқан және дамыған аймағына жатады.

2. Балқаш көлінің су жинау алабының ауа-райының жағдайына байланысты

табиғи жауын-шашынның жылдық мөлшері және көл айдынының су айдынынан

буланатын судың жылдық шамасы, Іле және Жетісу Алатауының шағын

өзендерінің су ағыны, көлдің су қорының қалыптасу ерекшеліктері және

заңдылықтары көптеген ғылыми мекемелердің, оның ішінде «География

институтының» ЖШС, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің және

Қазақ ұлтық аргарлық университетінің және «Қазгидромет» Республикалық

мемлекеттік кәсіпорынның ғалымдарының және «Казгипроводхоз» өндірістік

кооперативінің жобалаушыларының зерттеу нысанына айналған.

3. Қазіргі кездегі Балқаш көлінің суының деңгейі және көлемі, аридтік

аймақтың басқа ағынсыз көлдеріндегідей, климаттың ауытқулары себепкер

болған көпжылдық және ғасырлық айналымдық ауытқуларды бастан кешіп

отырғандықтан, оның гидрологиялық орнықтылығын бағалаған кезде, негізі су

қорының көзі болып табылатын Іле өзенінің гидрологиялық тәртібі, оның

бойында орналасқан су қоймаларының және су электр станцияларының қызметін

және Жетісу Алатауының солтүстік беткейінің өзендерінің су қорының

қалыптасуының қазіргі кездегі климаттың өзгеруімен қатар, таулы аймақтардағы

мұздықтардың қалыптасу және қызмет ету тәртібін ескеру қажет.

4. Балқаш көлінің гидрологиялық тәртібіне жан-жақты талдау жүргізу үшін,

көлдің табиғи жүйесіндегі 25, 50, 75 және 100 жылдық деңгейдегі табиғи

құбылыстардың айналымдарының қайталану қарқынын және деңгейі

анықталды:

- Балқаш көлінің су айдынының 100 жылдық деңгейдегі ең жоғарғы су

деңгейінің ауытқу шамасы 3,19 метр болған, яғни табиғи жағдайда Балқаш

көлінің су айдынының ең жоғарғы деңгейі 343,71 м БС (1908 жылы) құраса, ал

оның ең төменгі деңгейі 340,52 м БС (1885 жыл) дейін шамасында болған;

-Балқаш көлінің су айдынының деңгейінің екі елу жылдықтағы ауытқуының

сұлбасын тұрғызу арқылы, оның ең жоғарғы ауытқу деңгейін анықтау шамасы

1879-1929 жылдар аралығында 3,19 метрдің шамасында, яғни су айдынының ең

төменгі деңгейі 340,52 м БС (1885) және ең жоғарғы деңгейі 343,71 м БС (1908),

ал 1930-1980 жылдар аралығындағы су айдынының бетінің ең төменгі деңгейі

340,70 м БС (1946) және ең жоғарғы деңгейі 342,99 м БС (1961) байқалған, яғни

оның елу жылдық айналымдағы тереңдігінің ауытқу шамасы 2,29 метрге тең;

-Балқаш көлінің су айдынының бетінің деңгейнің табиғи жағдайдағы (1879-

1903 жылдар) 25 жылдық аралықтағы ең жоғарғы шамасы 342,85 м БС (1903

жылы) және ең төменгі шамасы 340,52 м БС (1885 жылы)тең, яғни ауытқу

тереңдігі 2,33 метрді құраған, 1879 -2015 жылдар аралығындағы екінші 25

107

жылдық аралығындағы (1904-1928 жылдар), оның ең жоғарғы су бетінің деңгейі

343,71 м БС және ең төмені деңгейі 341,90 м БС, яғни ауытқу тереңдігі 1,81 метр,

ал үшінші 25 жылдық аралықта (1929-1953 жылдар) Балқаш көлінің алабындағы

өндіріс және ауыл шаруашылық, оның ішінде суармалы егістік жүйесінің даму

басталған кезеңіндегі, оның ең жоғарғы деңгейі 342,09 м БС (1931 жылы) және

ең төменгі деңгейі 340,70 м БС (1946 жылы), яғни ауытқу тереңдігі 1,39 метр;

5. Балқаш көлінің су айдынының ғасырлық, жарты ғасырлық және 25

жылдық айналымындағы ең жоғарғы және ең төменгі деңгейін анықтаудың

нәтижесінде, оның тарихи даму және қалыптасу кезеңіндегі ең төменгі деңгейнің

шамасының 340,52 м БС дейін төмендегенін және оның ең жоғарғы ауытқу

тереңдігі 3,19 метрге дейін болғандықтан, Балқаш көлінің гидрологиялық

қауіпсіз деңгейін 340,60 м БС деп қабылдап, осы деңгейді болашақта сақтап қалу

үшін аймақтағы су қорларын теңгерімдік жағдайда пайдаланудың жолын

қарастыру қажет, себебі Балқаш көлінің су қорының теңгемесінің құрамдық

бөліктерінің сандық мәнінің 1939-1954 жылдардағы табиғи-техногендік

қызметтің және 1955- 1985 жылдардағы техногендік-табиғи кезеңдегі өзгеруінің

сипатамасы көрсеткендей, табиғи-техногендік Іле және Жетісу Алатауының

шағын өзендерінің су ағынына байланысты болса, ал техногендік-табиғи

кезеңдегі оның негізі қоректенетін су көзі болып табылатын Іле өзенінің

арнасының бойына Қапшағай су қоймасы орналасқандықтан, оның су теңгерімі

Қапшағай су қоймасының орналасқан су электр станциясының жұмыс атқару

жағдайына тікелей байланысты.

6. Балқаш көлінің су айдынынан жылдық буланатын судың көлемінің

шамасы жарты ғасырлық уақыт аралығындағы шамасы 14,30 дан 21,01 км3 және

бұл кезеңдегі су айдынының деңгейі 340,70 -ден 342,99 м БС дейін ауытқып

отырғандығына байланысты, оның гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз

ететін жылдық судың көлемі 14,30 -дан 21,01 км3 арасында болуы мүмкін, оны

нақты оңтайлы сандық мәнін анықтау үшін қосымша жүйелік-құрылымдық

зерттеулерді жүргізуді талап етеді.

7. Жалпы Балқаш көлінің сумен қамтамасыз ету дәрежесі, тек қана Іле

өзенінің су ағынының шамасына ғана байланысты емес, оның су көзі болып

табылатын Үлкен Алматы каналының аймағындағы өзендердің су ағыны жеке

қарайтын болсақ, оның негізінде шағын және кіші өзендердің, яғни Шелек,

Түрген, Есік, Талғар, Үлкен және Кіші Алматы, Қаскелең және Күрті өзендерінің

1992-2015 жылдар аралығындағы су ағынының жиынтығы 1,295 км3 –тен 3,115

км3 -ке дейін ауытқитын болса, ал тікелей Балқаш көліне құятын Жетісу

Алатауының аймағындағы өзендердің су ағынының қалыптасу жағдайына тән

нәрсе болып отыр, яғни 1992-2015 жылда аралығындағы су ағынының ауытқуы

3,389 км3 -тен 8,46 км3 -ке дейін.

8. Балқаш көлінің су айдынының 342,6 м БС деңгейіне сай келетін су

қорының көлемінің теңгерімінің шығыс бөлігін құрайтын буланудың шамасы

18898,0 млн. м3 және Іле өзенінің сағасындағы су ағынының шығыны 5481,0

млн. м3, яғни жалпы су ағынының шығыны 24379,0 млн. м3, жалпы кіріс бөлігі

26563,0 млн. м3, ал су ағынының кіріс және шығыс бөлігінің айырмашылығы

108

2184,0 млн. м3 құрайтын болғандықтан, көлдің гидрологиялық орнықтылығын

қамтамасыз ету үшін гидрологиялық шектеулерді негізге ала отырып, көлдің

табиғи-жаратылыстық үлгісін сақтап қалуға арналған әртүрлі сценарийі

қарастырылды:

- оптимистік, ол Балқаш көлінің болашақтағы су айдының деңгейін 341,0 м

БС төмен түсірмей ұстап тұру керек және бұл деңгейді Балқаш көлінің және

аймағының гидрологиялық орнықтылығын қамтамасыз ететін интегралдық

көрсеткіш ретінде қабылдау керек;

- реалистік, ол Балқаш көлінің қазіргі кездегі су айдынының деңгейін 342,0

м БС шамасында ұстап тұру арқылы, аймақтың табиғи орнықтылығын және

дамуын қамтамасыз ету үшін Іле және Жетісу Алатауының аймағындағы шағын

өзендерден көлге түсетін судың көлемін 25000,0 млн. м3 кем болмау керек;

- пессимистік, ол Балқаш көлінің су айдынының деңгейін табиғи

жаратылыстың ауытқу деңгейінен төмен түсірмей, яғни 340,5 -тен 342,0 м БС

ұстап тұруға Іле өзенінің төменгі саласындағы 5000,0 млн. м3 су қорының

шығынының есебінен қосымша толықтырып отыру мәселесін қарастыру керек.

109

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Джусупбеков Д.К. Вероятностный прогноз колебаний уровня и

минерализации воды оз. Балхаш: дис. ... кан. геог. наук: 25.00.27.-Алматы: КазНУ

им.аль-Фараби, 2002.- 130 с.- Инв. №0402РК00249.

2 Научно-прикладной справочник по климату СССР. – Л.:

Гидрометеоиздат, 1989.- серия 3, книга 1.- С.168 - 170.

3 Лаврентьев П. Ф., Голубцов В. В., Пакалн Э. В. Распределение годовых

осадков в бассейнах озер Балхаш-Алакольской впадины // Труды КазНИГМИ,

1962.- вып. 17.- С.101 - 108.

4 Асанбеков Б.А., Зулпыхаров Б. А. Современная изученность внутреннего

и внешнего водо-и солеобмена озера Балкаш // Материалы международной

научно-практической конференции «Актуальные проблемы развития

образования и науки в условиях глобализации», посвящённой 60-летию видного

ученого-экономиста и педагога, заслуженного деятеля Казахстана, академика

Национальной академии естественных наук Республики Казахстан, доктора

экономических наук профессора Сапарбаева Абдижаппар Джумановича.-

Алматы, Вестник университета Кайнар.- 2014.- №4/2. - С.33-37.

5 Зулпыхаров Б. А., Асанбеков Б.А., Кайпбаев Е.Т. Ветровой режим в зоне

Или-Балхашского бассейна и некоторые рекомендации по учету этого режима

при планировании развития орошаемого земледелия // European Conference on

Innovations in Technical and Natural Sciences, 5th International scientific conference.-

Austria, Vienna.- 2014.- Р.161-165.

6 Zulpykharov B.A., Assanbekov B.A., Rahman Sh., Yakovlev A.A.,

Kalybekova Y.M. Study of internal water exchange in lake Balkhash // Biosciences

Biotechnology Research Asia.- 2015.- Vol. 12(1).- Р.35-44.

7 Ресурсы поверхностных вод СССР. Гидрологическая изученность,

Центральный и Южный Казахстан / Бассейн оз. Балхаш. - М.: Гидрометеоиздат,

1967.- Т. 13, вып. 2. - С.286 - 386.

8 Гидрологические и водохозяйственные аспекты Или-Балхашской

проблемы/ под ред. А.А. Соколова.-Л.: Гидрометеоиздат, 1989.- С.207 - 298.

9 Домрачев П. Ф. Материалы к физико-географической характеристике оз.

Балхаш/ Исследование озер СССР. - М.: Гидрометеоиздат, ГГИ, 1933.- вып . 4. -

1933.- С.52 - 73.

10 Самойленко Б. С., Джадайбаев Ж. М. Развитие и размеще-

ние сельскохозяйственных производства в Прибалхашье// Научно- технические

проблемы освоения природных ресурсов и комплексного развития

производительных сил Прибалхашья.- Алматы, 1989.- С. 108 - 114.

11 Медаубеков К. У. Пути повышения эффективности

сельскохозяйственного производства Или-Балхашского бассейна// Научно-

технические проблемы освоения природных ресурсов и комплексного

развития производительных сил Прибалхашья.- Алматы, 1989.- С.44 -56.

12 Скопин А. В. Методология и методика социально-экономического и

экономического обоснования// Научно-технические проблемы освоения

110

природных ресурсов и комплексного развития производительных сил

Прибалхашья.- Алматы, 1989.- С.55 - 162.

13 Джабаев Ж. М. Проблемы охраны и рационального использования

земельных ресурсов Прибалхашья // Научно-технические проблемы освоения

природных ресурсов и комплексного развития производительных сил

Прибалхашья.- Алматы, 1989.- С.166 - 170.

14 Князов Н. Т. Проблемы рационального использования земельных и

водных ресурсов Алма-Атинской области// Научно-технические проблемы

освоения природных ресурсов и комплексного развития производительных сил

Прибалхашья.- Алматы, 1989.- С.85 - 95.

15 Дуденко В. П., Нургалиев О. Н., Есипова 3. Ф. Интенсификация

производства риса на Акдалинском массиве и пути экономики оросительной

воды// Научно-технические проблемы освоения природных ресурсов и

комплексного развития производительных сил Прибалхашья.- Алма-Ата, 1989.-

С.90 - 96.

16 Водные ресурсы и водный баланс территории Советского Союза. –

Л.: Гидрометеоиздат, 1967.- 199 с.

17 Веселов В. В., Бегалиев А. Г., Самоукова Г. М. Эколого-мелиоративные

проблемы использования водных ресурсов озеро Балхаш.– Алматы, 1996.-100 с.

18 Абдрасилов С. А. Русловые процессы и формирование

внутриконтинентальных дельт (на примере реки Или). – Алматы: Рауан, 1994.-

205 с.

19 Шнитников А. В. Элементы водного и солевого баланса озера Балхаш//

Труды соляной лаборатории Всесоюз.- ин-та металургии, 1936.- вып. 11.- C.5 -

82.

20 Юнусов Г. Р. Водный баланс оз. Балхаш. Проблемы водохозяйственного

использования р. Или// Труды Илийской комплексной экспедиции.- Алма-ата:

изд. АН КазССР, 1950.- С.141 - 189.

21 Юнусов М. С. Гидрологический режим оз. Балхаш // Труды III Всесоюз.

Гидролог. съезда.- Л.: Гидрометеоиздат, 1959.- Т. IV.- С.151-174.

22 Гельбух Т.М. Элементы водного баланса дельты р. Или// Труды ГГИ. –

Л.: Гидрометеоиздат, 1960. - вып. 79.- С.164 - 202.

23 Браславский А. П., Остроумова Л. П. Расчет стока р. Или, поступающего

в оз. Балхаш// Труды КазНИГМИ.- 1999.- вып.107.- С.45 - 77.

24 Сумарокова В. В, Цыценко К. В., Подольный О. В. Аэрокосмические

исследования и водный баланс дельты р. Или.- СП.:- ГГИ, 1992.– С.50 -105.

25 Соседов И. С. Потери воды на испарение и транспирацию в дельте р.

Или.- Изв. АН КазССР, 1958.- сер. Энергетика, вып. 1 (13).- С.16 - 24.

26 Браславский А. П., Чистяева С. П. О величине изменения стока р. Или в

пределах ее дельты// Труды КазНИИГоскомгидромета.-1983.- вып. 80.- С.78-94.

27 Жиркевич А.Н. Водный баланс озера Балхаш и перспективы его

изменения в связи использованием водных ресурсов Или-Балхашского

бассейна// Труды КазНИГМИ.- 1972.- вып. 44.- С.140 -168.

111

28 Скоцеляс И. И. Потери стока р. Или ниже урочища Капчагай// Труды

КазНИИГоскомгидромета.- 1987.- вып. 97.- С.24 - 34.

29 Абдрасилов С. А., Дюсенова P. X. Безвозвратные потери воды в дельте

реки Или // Жур.Вестник, 1997.- серия географическая, №5, «Қазақ

университеті».- С. 62-65.

30 Абдрасилов С. А., Дюсенова P. X. Определения потерь стока в дельте

реки Или с учетом фазы ее развития // Гидроэкологические проблемы

использования водных ресурсов Казахстан.- Алматы: «Қазақ университеті»,

1997.- С.118 - 121.

31 Актуальные проблемы гидрометеорологии озера Балхаш и Прибалхашья.

– СП.: Гидрометеоиздат.- 1995.- С.69 - 77.

32 Белоусов С. Л., Гандин С. Д., Машкович С. А. Обработка оперативной

метеорологической информации с помощью вычислительных машин.-Л.:

Гидрометеоиздат, 1968.- С. 193.

33 Браславский А. П. Определение среднего слоя атмосферных осадков

выпадающих на поверхность водоема по методу универсальной интерполяции//

Труды КазНИГМИИ.- 1979.- вып. 65.- С.113 - 117.

34 Браславский А. П., Нургалиев С. Н. Нованформула для расчета испарения

с учетом разности температуры воздуха и воды // Проблемы гидроэнергетики и

водного хозяйства.- 1966.- вып. 4.-С.195 - 206.

35 Достай Ж.Д. Водные ресурсы Казахстана: оценка, проноз, управление,

Природные воды Казахстана: Ресурсы, режим, качества и проноз.- Алматы,

2012.- Т. 2.- С. 330.

36 Шиварёва С.П., Ли В.И., Ивкина Н.И. Водные ресурсы Казахстана:

оценка, проноз, управление, Внутренние и окраинные водоемы Казахстана

(Арал, Балкаш, Каспий).- Алматы, 2012.- Т. ІХ, Книга 1.- 456 с.

37 Курдин Р. Д., Рубинович С. А. Внутриводоемный водо-и солеобмен и его

роль в распределении минерализации воды по длине озера Балхаш// Труды

КазНИГМИ.- 1975.- вып. 52.- С.40 - 63.

38 Тарасов М.Н. Гидрохимия озера Балхаш.- М.: АН СССР, 1961.- 225 с.

39 Шнитников А. В. Внутривековые колебания уровня степных озер

Западной Сибири и Северного Казахстана и их зависимость от колебаний

климата// Труды лаборатории озероведения.- АН СССР, 1950.- Т. 1.- С.25-38.

40 Шнитников А. В. Озера Западной Сибири - индикаторы колебаний общей

увлажненности их бассейнов. Озера полуаридной зоны.- М.: АН СССР, 1963.-

С.10 - 22.

41 Коровин В. И. Влияние гидрометеорологических условий на сток рек и

уровня озер бассейнов рек Верхнего Иртыша и Балхаш-Алакольской впадины.-

Л.: Гидрометеоиздат, 1966.- С.205 - 290.

42 Искендиров Т. Т, Вероятностный анализ многолетних колебаний уровня

оз. Балхаш// Труды ГГИ, 1969. - вып. 162.- С.174 - 187.

43 Искендиров Т. Т. Стохастический анализ многолетних колебаний уровня

озера Балхаш.- Метеорология и гидрология. – 1969.- № 6.- С.83 - 88.

112

44 Скоцеляс И. И. Схема расчета уровня воды оз.Балхаш// Труды

КазНИГМИ. – Л.: Гидрометеоиздат, 1988.- вып. 101.- С.46-52.

45 Давлетгалиев С. К., Джусупбеков Д. К. Статистические характеристики

колебаний уровня озера Балхаш.- Алматы: Вестник КазГУ, 1997.- сер. географ.-

С. 66-73.

46 Берг Л. С. Предварительный отчет об исследовании оз. Балхаш летом

1903 г. – СПб.: Изв. ГГО, 1904.- Т. 40, вып. 4.- С.584 - 599.

47 Проблемы рационального использования водных ресурсов бассейна оз.

Балхаш. II Тезисы научно-практической конференции, посвященной 50-летию

КазГУ.- Алма-Ата, 1985.- С.34. (Соавторы А.А.Турсунов, И.М.Мальковский).

48 Асанбеков Б.А., Зулпыхаров Б. А., Кайпбаев Е.Т., Жанымхан Қ. Балқаш

көлінің метеорологиялық режимін зерттеу // Известия НАН РК, серия аграрных

наук.- Алматы, 2015.- № 26 (2).- С.40-48.

49 Чистяева С. П. О методах расчета уровня оз. Балхаш// Тр. КазНИГМИИ-

Л.: Гидрометеоиздат, 1985.- вып. 91- С.62- 66.

50 Тарасов М. Н., Угланов И. Н., Кореновская И. М. Предварительный

прогноз изменения минерализации воды оз. Балхаш в связи с хозяйственной

деятельностью человека// Труды ГГИ.- Л.: Гидрометеоиздат, І974.- вып. 220.-

С.58 - 66.

51 Шапиро С. М., Павличенко Л.М., Подольный О. В. Гидрологические

прогнозы подземного стока в оз. Балхаш.- Алма-Ата: Наука, 1982.- 128 с.

52 Сечной Г. М. Расчет солевых балансов применительно к

прогнозированию изменений минерализации воды оз. Балхаш и оценка

солеобмена между его частями // Труды ГГИ.- Л.: Гидрометеоиздат, 1974.- вып.

220.- С.67 - 75.

53 Позднякова Г. В. Гидрохимическое аспекты современного состояния

озера Балхаш // Прогноз комплексного и рационального использования

природных ресурсов, их охрана и перспективы развития производительных сил

бассейна оз. Балхаш в период до 1990 - 2000 гг.- Алма-Ата, 1983.- часть. 27. -

С.64 - 69.

54 Голубцов В. В., Скоцеляс И. И. Оценка водного и солевого балансов,

уровня и минерализации воды оз. Балхаш на перспективу // Научно- технические

проблемы освоения природных ресурсов и комплексного развития

производительных сил Прибалхашья.- Алма-Ата, 1989.- С.67 -71.

55 Достай Ж. Д. Научные основы управления гидроэкологическим

состоянием бессточных бассейнов центральной Азии: автореф. ... док. геог. наук.

25.00.27.- Алматы, 1999. – 47 с.- Инв. №0205РК00325.

56 Баймагамбетов Б.О., Попова В.П. Проблемы мониторинга водных

ресурсов в Балхаш-Алакольском бассейне // Современные проблемы Балхаш-

Алакольского бассейна.- Алматы: ТОО Контур, 2006.- С.31 – 34.

57 Будникова Т. Ландшафтно-экологическая оценка Или-Балхашского

региона // Проблемы освоения пустынь. – Ашхабад, 2001.- № 5.– С. 19-26.

58 Канаев Р. Или-Балхашский бассейн: проблемы и перспективы

устойчивого развития. – ЭКВАТЭК, 2004. – С.39-40.

113

59 Самакова А.Б. Проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне

озера Балхаш. - Алматы: Каганат, 2003.- 584 с.

60 Кудеков Т.К., Голубцов В.В., Ли В.И. Современные изменения основных

элементов природной среды и гидрологический режим озера Балхаш //

Гидрометеорология и экология.- 2005.- № 3.- С.47 - 62.

61 Вероятностная оценка ожидаемых уровней озера Балхаш / Давлетгалиев

С. К., Джусупбеков Д. К. // Вестник КазНУ, сер. Географическая.- 2003.- № 1.-

С.28 - 34. 62 Искандиров Т. Водный баланс озера Балхаш // Метеорология и

гидрология.- 1968.- №2.- С.60 - 68.

63 Кудрин Р.Д. О вековых колебаниях уровней оз. Балхаш // Сб.работ Алма-

Атинской ГМО.- 1969.- вып. 4.- С.38 - 46.

64 Тленбеков О.К. Ожидаемые изменения уровня оз. Балхаш и требования

рыбного хозяйства по рационгальному использованию водных ресурсов Балхаш-

Илийского бассейна // Труды ГГИ.- 1974.- вып. 315.- С.23 - 41.

65 Остроумова Л.П. Приток речных вод в Восточный Балхаш // Труды

Казахского регионального научно-исследовательского иниститута.

Гидрологические расчеты и прогнозы.– М.: Гидрометеоиздат, 1991.- вып.107.-

С.131 - 137.

66 Федюшин И.А. Исследование испарения с водного зеркало оз. Балхаш //

Труды ГГИ.- 1974.- вып. 220.- С.46 - 50.

67 Ежегодные данный о режиме и ресурсах поверхностных вод суши.-

Астана: Казгидромет, 2014.- Выпуск 7, Бассейны рек оз. Балкаш и оз.Алаколь.-

346 с.

68 Мальковский И.М., Толеубаева Л.С. Сценарии сбалансированного

водпользования в трансграничном Иле-Балхашском бассейне // Сб. науч. трудов

«Интегрированное управление водными ресурсами в Иле-Балхашском

бассейне».- Алматы, 2011.- С.77 - 87.

69 Мальковский И.М., Толеубаева Л.С., Сорокина Т.Е. Проблемы

водообеспеченности Балхаш-Алакольской природно-хозяйственной системы //

Экология и развитие общества: Материалы XII международный конференции

МАНЭБ.- СПб.: 2009.- С.119-123.

70 Зулпыхаров Б. А., Мустафаев Ж.С., Саркынов Е.С., Төреханова Н.С.,

Алдиярова А.Е. Балқаш көлінің ықтималды деңгейінің ауытқуын болжау

//«Ізденістер, нәтижелер».- Алматы: ҚазҰАУ, 2016.- № 3.- С.150-159.

71 Зулпыхаров Б. А., Мустафаев Ж.С., Саркынов Е.С. Балқаш көлінің

экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған су қорының мөлшерін

негіздеу //«Ізденістер, нәтижелер».- Алматы: ҚазҰАУ, 2016.- № 4.- С.58-63.

72 Зулпыхаров Б. А., Мустафаев Ж.С., Саркынов Е.С. Балқаш көлінің

экологиялық қауіпсіз су бетінің деңгейін қамтамасыз ететін су қорына жүйелік

талдау // Известия НАН РК, серия аграрных наук.- 2016, № 6 (2).- С.40 - 48.

73 Турсунов А.А. От Арала до Лобнора (Гидроэкология бессточных

бассейнов Центральной Азии.- Алматы: Верна, 2003.- 384 с.

114

74 Турсунов А.А. Комплексная реконструкция КГЭС Капшагайского

энергетического узла интегрированного управления водными ресурсами

трансграничной реки Или и уровнем озера Балхаш // Второй международный

экологический форум «БАЛХАШ-2005».- Алматы: 2005.- С.139 - 151.

75 Достай Ж.Д. Управление гидроэкосистемой бассейна озера Балкаш.-

Алматы: 2009.- С.236.

76 Турсунов А.А., Мальковский И.М., Достай Ж.Д. К пересмотру проектной

НПУ Капчагайского водохранилища // Проблемы комплексного использования

водных ресурсов Или-Балхашского бассейна: Сб.науч. статей.-Алматы: КазГУ,

1985.- С.16-20.

77 Мальковский И.М. Географические основы водообеспеченности

природно-хозяйственных систем Казахстана.- Алматы: 2008.- 204 с.

78 Бурлибаев М.Ж. Теоретическое основы устойчивости экосистем

трансзональных рек Казахстана. – Алматы: Канагат, 2007.- 515 с.

79 Заурбек А.К. Научные и инженерные аспекты управления

поверхностными водными ресурсами бассейне реки Или // Второй

международный экологический форум «БАЛХАШ-2005».- Алматы: 2005.- С.

197-207.

80 Толеубаева Л.С. Развитие водопользования и водные кризисы // Вестник

КаНТУ.- Алматы: 2010.- №3(79).- С. 21-27.

81 Толеубаева Л.С. Водные ресурсы Казахстана: оценка, прогноз,

управление. Водообеспеченность Республики Казахстан: состояние и

перспективы.- Алматы: 2012.-Т. 21.- 238 с.

82 Турсунов А.А. Тенденция изменения стока трансграничной реки Или

важнейшего притока оз. Балхаш // Современные проблемы гидроэкологии

внутриконтинентальных бессточных бассейнов Центральной Азии Докл.

Междунар. Науч.-практ. Конф., г. Алматы 22-23 января 2003г.- Алматы:

географии МОН РК, 2003.- с.152 - 156.

83 Современное экологическое состояние бассейна озера Балхаш (Под ред.

Т.К. Кудекова).- Алматы: Канагат, 2002.- 388 с.

115

ҚОСЫМША А

116

ҚОСЫМША Б

Ізденушінің диссертациялық жұмысы бойынша 2013-2016 жылдар

аралығындағы жарияланған мақалалар тізімі

1 Асанбеков Б.А., Зулпыхаров Б. А. Современная изученность внутреннего

и внешнего водо-и солеобмена озера Балкаш // Материалы международной

научно-практической конференции «Актуальные проблемы развития

образования и науки в условиях глобализации», посвящённой 60-летию видного

ученого-экономиста и педагога, заслуженного деятеля Казахстана, академика

Национальной академии естественных наук Республики Казахстан, доктора

экономических наук профессора Сапарбаева Абдижаппар Джумановича /

Вестник университета Кайнар.- Алматы, 2014.- №4/2. - С. 33-37.

2 Зулпыхаров Б. А., Асанбеков Б.А., Кайпбаев Е.Т. Ветровой режим в зоне

Или-Балхашского бассейна и некоторые рекомендации по учету этого режима

при планировании развития орошаемого земледелия // European Conference on

Innovations in Technical and Natural Sciences, 5th International scientific conference

23th December 2014, Austria, Vienna, Р.161-165.

3 Zulpykharov B.A., Assanbekov B.A., Rahman Sh., Yakovlev A.A.,

Kalybekova Y.M. Study of internal water exchange in lake Balkhash // Biosciences

Biotechnology Research Asia, Vol. 12(1), Р.35-44. April 2015.

4 Асанбеков Б.А., Зулпыхаров Б. А., Кайпбаев Е.Т., Жанымхан Қ. Балқаш

көлінің метеорологиялық режимін зерттеу // Известия НАН РК, серия аграрных

наук, Алматы, 2015.- № 26 (2).- С.40-48.

5 Зулпыхаров Б. А., Мустафаев Ж.С., Саркынов Е.С., Төреханова Н.С.,

Алдиярова А.Е. Балқаш көлінің ықтималды деңгейінің ауытқуын болжау

//«Ізденістер, нәтижелер».- Алматы: ҚазҰАУ, 2016.- № 3.- С.150-159.

6 Зулпыхаров Б. А., Мустафаев Ж.С., Саркынов Е.С. Балқаш көлінің

экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған су қорының мөлшерін

негіздеу //«Ізденістер, нәтижелер».- Алматы: ҚазҰАУ, № 4/2016..

7 Зулпыхаров Б. А., Мустафаев Ж.С., Саркынов Е.С. Балқаш көлінің

экологиялық қауіпсіз су бетінің деңгейін қамтамасыз ететін су қорына жүйелік

талдау // Известия НАН РК, серия аграрных наук № 6 (2)/2016.

8 Зулпыхаров Б. А., Мустафаев Ж.С., Саркынов Е.С. Гидрологический

режим озера Балхаш // конференцию «Мелиорация и водное хозяйство:

проблемы и пути решения» (Костяковские чтения). ФГБНУ «ВНИИГиМ им.

А.Н. Костякова» 29-30 марта 2016 г., том ІІ., С.136-140. г.Москва, РФ.

9 Зулпыхаров Б. А., Саркынов Е.С. Балқаш көлінің су экожүйесін қорғау

шаралары // «Жас ғалымдардың агроөнеркәсіп кешенінің индустриалды-

инновациялық дамуына қосқан үлесі» атты жас ғалымдардың халықаралық

ғылыми-практикалық конференциясы. 21-22 сәуір 2016 ж., І том, Б.167-170.

ҚазҰАУ, Алматы қ.

117

ҚОСЫМША В

118

119

120

121

122

123