Қaзaқ ұлттық aгрaрлық унивeрcитeтi

ӘОЖ 452(574.51) Қолжaзбa құқығындa

МЕҢДІБАЕВА ГҮЛНАЗ ЖЕТКЕРГЕНҚЫЗЫ

Қазақстанның оңтүстік-шығысында топырақ құнарлығын биологиялық жолмен жақсартуға бұршақ тұқымдас көпжылдық шөптердің әсері

6D080100 - Агрономия

Философия докторы (PhD) ғылыми дәрeжeciн aлyғa дaйындaлғaн диcceртaция

Қазақстан Республикасы Aлмaты, 2015

Ғылыми жeтeкшiлерi: a.ш.ғ.д., профессор,

ҚР ҰЖҒА академигі С.Ә. Оразбаев;

a.ш.ғ.д., профессор Янчева Х.Г. (Болгария)

2

МAЗМҰНЫ

НОРМAТИВТIК СIЛТЕМЕЛЕР 3 АНЫҚТАМАЛАР 4

ШAРТТЫ БЕЛГIЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚAРТУЛAР 5

КIРICПE 6

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 9

1.1 Мал азығының өндіріс тәсілдері және қоректілігі 9

1.2 Көпжылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктердің биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері

12

1.3 Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің топырақ құрамына әсері 22

2 НEГIЗГI БӨЛIМ 26 2.1 Тәжірибе жүргізілген жердің топырақ- климаттық жағдайы 26

2.2 Зерттеу бағдарламасы мен әдістемесі 34

2.3 Тәжірибенің агротехникалық жағдайлары 38

3 ЗEРТТEУ НӘТИЖEЛEРI 39

3.1 Тұқымдардың шаруашылықтық жарамдылығы 39

3.2 Скарификация, инокуляция және фосфор тыңайтқышын қолдану тәсілдерінің шөптер өнімділігіне, қоректілігіне және топырақ

құрамына әсері

44

3.2.1 Егістік өнгіштігі 44

3.2.2 Фенологиялық даму кезеңдері 47

3.2.3 Бұршақтұқымдас шөптердің өнімдік құрылымы 50

3.2.4 Көк балауса өнімі 56 3.2.5 Тамыр салмағы, түйнектер саны және қоректік элементтердің

қорлануы

69

3.3 Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің мал азықтық өнім сапасына қолданылған тәсілдердің әсері

80

4 КӨП ЖЫЛДЫҚ БҰРШАҚ ТҰҚЫМДАС ӨСІМДІКТЕРДІ

ӨСІРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ

88

ҚОРЫТЫНДЫ 93

ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫС 95

ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEР ТIЗIМI 96

ҚОСЫМШАЛАР 105

3

НОРМAТИВТIК СIЛТЕМЕЛЕР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі стандарттарға сәйкес сілтеме қолданылған:

ҚР МЖБС 5.04.034 – 2011. ЖОО кейінгі білім беру. Докторантура. Негізгі

қағидалар. Мем СТ2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірегей жүйесі. Мәтіндік

құжаттарға ортақ талаптар. МемСТ 2.11-68 Конструкторлық құжаттардың бірегей жүйесі. Норма

бақылау. МемСТ 7.32 – 2001. Ғылыми зерттеу жұмыстары туралы есеп. Рәсімдеудің

құрылымы мен ережелері. МемСТ 26345-91. – Тюрин-Кононовa әдiсi бойыншa жеңiл ыдырaйтын aзот

қосылыстaрын aнықтay; МемСТ 26205-91. – Мaчигин әдiсi бойыншa ЦИНAО модификaциясындa

фосфор мен кaлийдiң қозғaлмaлы бiрiктемелерiн aнықтaу.

4

АНЫҚТАМАЛАР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі анықтамаларға сәйкес терминдер қолданылған:

Агротехника – ауылшаруашылық дақылдарын егіп-өсіру технологиясы.

Оның міндеті – топырақтың ылғалын сақтап, құнарлылығын арттыру, оны эрозиядан қорғау негізінде әрбір түсім өлшеміне жұмсалатын еңбек пен қаржы

мөлшерін азайта отырып, ауылшаруашылық дақылдарынан барынша мол өнім алу. Агротехника құрамы – ауыспалы егіс, топырақ өңдеу, тыңайтқыш шашу,

тұқым әзірлеу, егін егу және көшет отырғызу, егісті күту, суару және баптау, арамшөп пен өсімдік зиянкестерімен күресу және өнім жинау.

Азот тыңайтқыштары – өсімдіктердің азотпен қоректенуіне қажет пайдалы органикалық және минералдық заттар. Өндірістік азотты

тыңайтқыштарынан басқа азот көзі болып көң, шымтезек, жасыл (сидераттар) және басқа да органикалық заттар саналады.

Қарашірінді – өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарының биологиялық және биохимиялық ыдырауы салдарынан түзілген органикалық қоспа.

Минералды тыңайтқыш – құрамында өсімдіктерге қажетті қорек элементтері (NPK) бар химиялық заттар. Минералды тыңайтқыштар топырақты тыңайту үшін қолданылады. Құрамындағы басты элементке қарай, азот,

фосфор, калий болады. Мөлшер – белгілі бір қолданылатын заттың өлшемі.

Топырақ – өсімдіктердің, жануарлардың (әсіресе микроорганизмдердің), климат жағдайларының және адамдардың әсерімен өзгерген жер бетінің үстіңгі

борпылдақ қабаты. Топырақ бойында құнарлылық қасиеті, яғни өсімдіктерді сумен, басқа да қоректік элементтермен қамтамасыз ететін қабілеті болады.

Механикалық құрамы (топырақ түйіршіктерінің мөлшері) бойынша топырақ құмды, құмдақ сазды және саз топырақ болып бөлінеді. Жасы мен генезисі

бойынша — қыртысты күлгін топырақ, батпақты топырақ, ормандық сұр топырақ, қара топырақ, қоңыр топырақ, күрең топырақ, тағы басқалар болып

бөлінеді. Топырақ құнарлылығы – өсімдіктер тіршілігі үшін қолайлы ауа, жылу,

су және қоректік жағдайларды қамтамасыз ететін топырақ қасиеттерінің

жиынтығы. Тыңайтқыштар – өсімдіктердің қорегін жақсарту үшін топыраққа

қосылатын органикалық және минералдық заттар, топырақтың құнарлылығын көтерудің басты жолы.

Өнімділік – биоценоздардың белгілі бір жерде тірі организмдерден алынатын биологиялық өнім (суда өсімдіктердің және агроценоздардағы

өсімдіктердің өнімі ц/га есебімен) алынады.

5

БЕЛГIЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚAРТУЛAР

ҚР – Қaзaқстaн Респyбликaсы МемСТ – мемлекеттік стандарт ҒӨО – ғылыми – өндiрiстiк ортaлық

ОТШ – оқу тәжірибелік шаруашылығы АЭЗ – азотсыз экстрактивті заттар 0С – грaдyс Цельсия

N – азот

P – фосфор K – калий

т –тонна гa – гектaр

мг – милиграмм кг – килограмм

г – грaмм л – литр

см – сaнтиметр мл – миллиметр кг/гa – килогрaмм гектaрынa

ц/гa – центнер гектaрынaн a.-қ.м. – aбсолюттi-құрғaқ мaссa

a.ө. – aзықтық өлшем aзық. – пр.бiр. - aзықтық-протеиндiк бiрлiк

дaнa/гa - 1 гектaрдa дaнa ЕМA – ең aз мәндi aйырмa

т.с.м. – тұқым себy мөлшерi м

2 – шаршы метр

м3 – куб метр

Инокуляция +скарификация – ин.+ск.

6

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың тікелей тапсырмаларына сәйкес еліміздің барлық аумағында ауыл шаруашылығы жүйесіндегі жыртынды жерлерді, жайылымдарды және

шабындықтарды әлемдік дағдарыс туғызған жаңа экономикалық жағдайларға орай пайдалану технологияларын қалыптастыру агрономиялық ғылым мен

кәсіпкерліктің кезек күттірмейтін міндеттерінің бірі болып табылады. Бірқатар өңірлерде монодақыл өсіру топырақ құнарының сыңаржақты өзгеруінің,

өнімділіктің жоғарыламай, кей жерлерде төмендеуінің басты себебі болуда. Осындай жағдайлардың салдарынан қазіргі күні мыңдаған гектар жыртынды

айналыстан шығып қалуына байланысты оған қарсы шаралар қолданылуда. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда бұл жерлер қайтадан өңделіп, көптеген

шаруашылықтар соңғы зерттеулер нәтижесінде ұсынылған технологияларды қолданумен қант қызылшасын, қытайбұршақты және басқа дақылдарды өсіруге

батыл кірісе бастаған. Бірақ мал азығы дақылдарын, оның ішінде көпжылдық шөптер өсіру кейіндеп қалды. Өйткені болашағы бар жаңа өсімдік түрлерін

қарастырып табу, оларды өсірудің инновациялық және үнемді агротехникалық тәсілдерін ғылыми-өндірістік тұрғыдан кешенді түрде зерттеп, өндіріске ұсыну мәселелерін шешу жеткіліксіз деңгейде жүргізілуде.

Осы ақтаңдақтардың орнын толтыру міндеттерінің аясында мал азығы дақылдарының жаңа түрлерін таңдау, солардың заманауи кластерлік өсіру

технологияларын жасап, қолданысқа енгізу қажеттігі толғауы жеткен мәселеге айналды. Әсіресе бұршақ тұқымдас көпжылдық шөптердің егістік көлемін

ұлғайту, өнімділігін арттыру аймағымызда қарқынды дамып келе жатқан мал шаруашылығын мөлшері және қоректілігі бойынша толыққанды азықпен

қамтамасыз етумен қатар, топырақ құрамын жақсартудың да аса маңызды факторлары болмақ. Бұлардың қатарына жоңышқа, түйежоңышқа, шығыс

ешкішөбі, эспарцет және басқалары жатады. Аталған шөп түрлерін жекелей зерттеу де, олардың өсіру тәсілдерін ескіше

жетілдіру де бүгінгі таңда өсімдік шаруашылығы ғылымы мен практикасына қосылған елеулі үлестер бола алмайды. Алда тұрған міндеттерді орындау үшін таңдалған өсімдіктердің айрықша қасиеттерінің тиімділігін қолдай алатын

тәсілдермен егіншілік салаларын, оның ішінде өсімдік шаруашылығы мен мал азығы өндірісін қоснысандандыру және биологияландыру мақсаттарына қол

жеткізу қажет. Сондықтан аса құнды бұршақ тұқымдас шөптерді өсірудің инновациялық тәсілдерін кешенді түрде зерттеуге арналған диссертациялық

жұмыстың тақырыбы өзекті болып табылады. Зерттеудің мақсаты. Жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстанның оңтүстік-

шығыс аймағы жағдайында көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің мал азықтық өніміне және топырақ құнарлылығына механикалық скарификация,

биологиялық инокуляция және минералдық тыңайтқыштар (Р120 және Р180) қолдану тәсілдерінің әсерін зерттеу болып белгіленді.

7

Зерттеулердің міндеттері: - биопрепарат қолдану және скарификация жасау тәсілдерімен өңделген

жоңышқа, эспарцет, шығыс ешкішөбі мен түйежоңышқа тұқымының егістік сапасын зертханалық және танаптық жағдайларда анықтау;

- минералдық тыңайтқыштар (Р120 және Р180) қолданудың, тұқымды

скарификация және инокуляция жасаумен себудің көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің өсіп-даму фенологиясына және басқа шаруашылық-құнды

биологиялық қасиеттерінің өзгеруіне әсерін зерттеу; - биологиялық инокуляция, механикалық скарификация және минералдық

тыңайтқыштар (Р120 және Р180) қолдану тәсілдерінің жоңышқа, эспарцет, шығыс ешкішөбі және түйежоңышқа егістерінің пішен өнімділігіне және топырақ

құнарлығына әсерін анықтау; - көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер өнімінің химиялық құрамын және

қоректілігін сипаттайтын көрсеткіштерінің қолданылған тәсілдердің әсерінен өзгеруін талдау;

- жоңышқа, эспарцет, шығыс ешкішөбі және түйежоңышқа дақылдарын өндіріске ұсынылатын тәсілдерді қолданумен өсірудің экономикалық

тиімділігін есептеу. Нәтижелердің ғылыми жаңалығы. Зерттеулерде алынған нәтижелердің

негізгі ғылыми жаңалығы Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тау бөктерлік

далалық аймағының суармалы жағдайында көпжылдық бұршақ тұқымдас – жоңышқа, эспарцет, шығыс ешкішөбі мен түйежоңышқа өсімдіктерінің

тұқымын механикалық скарификация және биологиялық инокуляция тәсілдерімен өңдеудің және егістігіне фосфор тыңайтқыштарын (Р120 және Р180)

қолданудың себілетін тұқымның егістік сапасына, дақылдардың өсіп-даму биологиясына, мал азықтық өнімділігіне және топырақтың құнарлылығына

әсері кешенді түрде алғаш зерттелуі болып табылады. Аталған аймақта шығыс ешкішөбін өсірудің агротехникалық тәсілдерін зерттеу алғаш рет жүргізіліп,

мал азықтық дақылдар санатына енгізуге болатыны анықталды. Бұған қоса, зерттеулердің ғылыми жаңалығына тәжірибе нысандарының

шаруашылық-құнды белгілері мен қасиеттерінің айтарлықтай жағымды түрде өзгеруіне өндіріске ұсынылатын тәсілдердің оңтайлы агробиологиялық әсерінің және жоғары деңгейдегі экономикалық тиімділігінің дәлелденуін жатқызуға

болады. Нәтижелердің іс-тәжірибелік құндылығы. Зерттеу нәтижелерінің іс-

тәжірибелік құндылығы көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерді ойдағыдай өсірудің биологияландырылған үнемді тәсілдерінің өндіріске ұсынылуы болып

табылады. Жоңышқа, эспарцет, шығыс ешкішөбі мен түйежоңышқаның қай-қайсысын да, әсіресе, шығыс ешкішөбін мал шаруашылығының жемшөп қорын

нығайта түсу және азықтандыру рационының қорытылатын протеин балансын қамтамасыз ету үшін пайдалану мүмкіндігі көрсетілді. Осы аймақ топырағының

құнарлылығын химиялық тәсілге қоса, биологиялық әдістерді қолданумен жақсарту тиімділігі дәлелденді.

8

Зерттеу нәтижелерін өндіріске енгізу. Зерттеудің өндіріске ұсынылған

оңтайлы тәсілдері Алматы облысы, Талғар ауданы «Байсерке-Агро» ЖШС аумағында 10 га көлемінде енгізілді.

Алынған нәтижелерді насихаттап, өндіріске тездетіп жол ашу мақсатында

мынадай ұсынымдар: «Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тау бөктерілік аймағы жағдайында мал азықтыққа түйежоңышқаны өсіру», «Қазақстанның

оңтүстік-шығысындағы тау бөктерілік аймағы жағдайында мал азықтыққа жоңышқаны өсіру», «Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тау бөктерілік

аймағы жағдайында мал азықтыққа шығыс ешкі шөбін өсіру» және «Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тау бөктерілік аймағы жағдайында мал

азықтыққа эспарцетті өсіру» жарияланды. Диссертация тақырыбының мемлекеттік бағдарламамен байланысы.

Диссертациялық жұмыстың тақырыбы бойынша ғылыми-зерттеу 2011-2014 жж., мемлекеттік тіркеу №0214РК01970 «Ғылыми және/немесе ғылыми-

техникалық» 055 бюджеттік бағдарлама шеңберінде орындалған «Оңтүстік шығыс Қазақстанның суармалы жерлерінде көпжылдық бұршақ тұқымдас

өсімдіктердің (жоңышқа, шығыс ешкішөбі, түйежоңышқа, эспарцет) ресурс үнемдеу технологиясының теориялық негізі және олардың экологиялық егіншілікке әсері» жобасымен тығыз байланыста жүзеге асырылды.

Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Диссертацияның тақырыбына сәйкес жүргізілген ғылыми зерттеулердің нәтижелері бойынша 10 ғылыми

мақала, оның ішінде ҚР БҒМ Ғылым саласындағы Бақылау комитеті ұсынған ғылыми басылымдарында - 3, Scopus компаниясының деректер базасына

кіретін журналда – 1, халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялар материалдары жинақтарында - 6 мақала жарияланды.

Жұмыстың апробациясы. Диссертацияның материалдары Қазақ ұлттық аграрлық университетінің «Агробиология және фитосанитария» факультетінің

әдістемелік комиссиясының отырыстарында (2013, 2014 жж.), Пловдив аграрлық университетінің Өсімдік шаруашылығы физиологиясы кафедрасының

семинарында (Болгария, 2014 ж.) және халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда (2013, 2014, 2015 жж.) баяндалды.

Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертацияның көлемі 104

бет, құрамында кіріспе, 4 бөлім, қорытынды және өндіріске ұсыныстар, 27 кесте, 10 сурет және 9 қосымша берілген. Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде

159 атау, соның ішінде 29 шетел тілінде. Автор өзінің ғылыми кеңесшілері, ҚР ҰЖҒА академигі, а.шғ.д., профессор

C.Ә. Оразбаевқа, а.шғ.д., профессор Х.Г. Янчеваға және «Агробиология және фитосанитария» факультетінің жетекші ғалымдары мен оқытушыларына осы

жұмысты орындау барысында көрсеткен ғылыми-әдістемелік көмегі үшін ерекше ризашылығын білдіреді.

9

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

1.1 Мал азығының өндіріс тәсілдері және қоректілігі Әлемдік және отандық мал шаруашылығын дамыту тәжірибесі соңғы

жылдары мал өнімдерін арттырып, оның өзіндік құнын төмендетудегі

табыстарға мал азығының берік қорын жасау мен теңгерілімді мал азықтандыруды ұйымдастыра білудің нәтижесінде қол жеткендігін көрсетеді.

Құнарлы мал азықтандыруды ұйымдастыру үшін берік жемшөп қорын жасау үшін мал азықтық дақылдардың биологиясын, өсіру тәсілдерін және басқа

факторларды тыңғылықты зерттеу қажет. Бұл мәселелердің өте маңыздылығын ескере отырып, Қазақстан ғалымдары мал азығын өндірудің осы сұрақтарын,

сондай-ақ химиялық құрамын зерттеумен 1926 жылдан бастап айналыса бастаған. Осы бағытта "Қазақстанның оңтүстік-батысының табиғи мал

азықтары" [1], «Қазақстанның мал азықтары, олардың құрамы мен құнарлықтары" [2], "Қазақстан мал азықтарының химиялық құрамы мен

құнарлықтары" атты еңбектер жинағы жарияланды [3]. Соңғы кітап 1968 жылы толықтырылып, қайта басылуына орай көпжылдық шөптердің қоректілігі

туралы құнды мағлұматтар берді. Мал азықтарының химиялық құрамын талдаумен көптеген ғалымдар [4-7]

айналысқан. Олар топырақ, ауа-райы, геоботаникалық және басқа жағдайлар

өсімдіктің химиялық құрамына зор әсер ететіндіктен белгілі бір аумақтың мал азықтарын бағалау кезінде басқа жерлерде алынған мәліметтерді пайдалануға

болмайтындығын атап көрсетті. Сондықтан әрбір топырақ-климат аймағында тиісті зерттеулер жүргізу қажет [8].

Қазақстан мал азығы қорының негізін 183 млн. га жайылым, 7,4 млн. га шабындық құраса, олардың жалпы жер көлеміндегі үлес салмағы 80,5% және

3,3% құрайды [9, 10]. Табиғат ауа-райы жағдайлары мен пайдаланылу маусымына сәйкес, табиғи

жайылымдар шөптерінің өнімділігі мен химиялық құрамы елеулі өзгерістерге ұшырап отырады [11-13]. Республика оңтүстік-шығысы жайылымдарының

жалпы түсімі құрғақ зат бойынша 2,8-3,5 ц/га болады [14, 15]. Бұл аймақтар шөбінің өзіндік ерекшелігі күз, әсіресе қыс мезгілдерінде протеин, фосфор және күкірт мөлшерінің жетіспеушілігі болып табылады. Әдетте, 1 кг жайылым

шөбінде көктемде - 9,4; жазда - 9,0; күзде - 6,9; қыста - 6,9 МДж алмасу энергиясы болады [16-18].

Қазақтың қой шаруашылығы ҒЗТИ ғалымдары қойларды құнарлы азықтандыру мен олардан жоспарланған өнім көлемін алуды қамтамасыз ету

мақсатында қажетті мал азығы мөлшерін есептеп шығарған. Мәселен, бір бас қойға орта есеппен жыл бойына 500 азықтық бірлік пен 41 кг қорытылатын

протеин пайдалануын қамтамасыз ететін 234 кг пішен мен пішендеме, 49 кг сабан, 151 кг сүрлем, 1436 кг жайылымдық шөп пен 65 кг жем қажет болатыны

дәлелденген. Сонда мал азығы жалпы көлемі ішінде жайылым шөптерінің үлес

10

салмағы 61%, пішен мен пішендеме - 22%, жем - 11%, сүрлем - 4%, сабан - 2% құраған [19-22].

Мүйізді ірі қара малды мөлшерлі азықтандыру әдетте 10-12 көрсеткіш (азықтық бірлік, құрғақ зат, энергетикалық құндылық, шикі және қорытылатын протеин, клетчатка, май, АЭЗ (азотсыз экстрактивті заттар), калций, фосфор,

каротин және ас тұзы) бойынша жүргізілсе, Бүкілодақтық мал шаруашылығы ҒЗИ ғалымдары және басқалар бұл көрсеткіштерді 23-ке дейін (энергия, шикі

және қорытылатын протеин, май, клетчатка, күл, хлорлы натрий, кальций, фосфор, магний, калий, күкірт, микроэлементтер - темір, мыс, марганец,

мырыш, кобальт, йод, каротин, А, Е, Д витаминдері, қант-протеин қатынастары) арттыруды ұсынады [23-26].

Ауыл шаруашылық саласындағы болған түбірлі өзгерістер өндіріс көлемін қысқартып дайындалатын мал азығы мөлшерінің күрт кемуіне әкеліп соқты.

Сондықтанда шағын тауарлы-шаруашылықтарға арналған мал азығын дайындау технологиясын игеруге деген сұраныс туып отыр. Осыған

байланысты жоңышқадан белоктылығы жоғары мал азығын дайындау технологияларын жетілдірудің маңыздылығы аса зор болып табылады [27].

Жыл сайын Алматы облысы бойынша 1100-1200 т. шөп дайындалады. Танапта жоңышқа пішенін дайындау барысында жалпы қоректік заттар шығымы 30-40%, каротин 70-90% дейін жетеді. Жаңадан орылған жоңышқаның

құнарлығын 100% десек, танапта кептірілген пішенде бұл көрсеткіш 60%, қарқынды желдетіп кептіргенде - 79,5%, пішендеме дайындағанда - 86,4%,

витаминді-шөп ұнын өндіргенде - 92% болатыны көрсетілген [28]. Қазіргі таңда шаруа және фермерлік қожалықтар қой шаруашылықтары

негізінен жайылым шөбі мен аз мөлшердегі сабақты және жемдік азықтарды пайдалануда. Сүрлем мен пішендеме дайындау мүмкіндіктері жоққа тән.

Мұндай жағдайларда суармалы алқаптарда көп жылдық шөп, әсіресе, жоңышқа егіп, малды азықпен қамтамасыз етудің мәні ерекше. ең арзан мал азығын

жоңышқа дақылы береді деп есептейді. Су және тыңайтқыш жеткілікті пайдаланылған жағдайда бұл дақылды 4-5 орып, құрғақ затқа шаққанда 100-120

ц/га өнім алуға болады. сонымен бірге жоңышқа ауыспалы егістікте басқа дақылдардың өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді [29].

Қазақстан Республикасы – тарихи қалыптасқан мал шаруашылығы өлкесі,

мұнда жайылымдық мал шаруашылығының, биязы жүнді, ет – майлы және қаракөл қой шаруашылығының, табынды жылқы шаруашылығының, сүтті және

етті ірі қара мен түйе шаруашылығының дәстүрлі салалары дамыған [30, 31]. Мал басы шоғырланған жерлерде мал шаруашылығының қажеттілігі үшін,

жайылымдық және шабындық пайдаланымдағы көпжылдық шөптерді егіп, мал азығы жүйесін құру керектігіне көз жеткізеді [31, 32].

Жайылымдарды және шабындықтарды құру қажеттігі қазіргі күні негізі мәселеге айналуда. Табиғи мал азығы жерлері болар – болмас өсімдік массасын

береді, оның өзінде тек көктемгі мезгілде; жайылымдардың біршама бөлігі малды шектен тыс жаюдан өзінің өнімділігін төмендетті, шөпті жерлердің

11

ботаникалық құрамы өзгерді, адыраспан, қызыл жусан және басқада жеуге жарамсыз арамшөптер пайда бола бастады. Мұндай жерлердің өнімділігі кейбір

жылдардағы ауа – райы жағдайына байланысты біршама өзгеріске ұшыраған. Жаз – күз мезгілдеріндегі жұттың алдын алу және мал азығының сақтық қорын дайындау мақсатында, көп жылдық мал азығы дақылдарын егумен мал азығы

жерлерін жақсарту қажет [33-36]. Азық өндірісімен қатар, азықтық ақуыз өндірісін де ұлғайтылуы керек.

Есептеулер көрсеткендей, жануар және өсімдік ақуызына деген қажеттілікті толықтай қанағаттандыру үшін жан басына 200 кг кем емес өсімдік ақуызын

өндіру керек [37]. Ол үшін азық өндірісін ұлғайтып қана қоймай, оларды ақуызы және

алмаспайтын аминқышқылдары бойынша теңдестірілгенін алу қажет. Қазіргі уақытта ақуызға деген мұқтаждық 80% шамасында қанағаттандырылады, ал

оның жетіспеушілігі, ең алдымен, мал шаруашылығы саласында оның 1 азықтық өлшем есебіндегі тапшылығы түрінде байқалады: қажет 105-110 г

орнына, бұл көрсеткіш 70-80 г аспайды [38, 39]. Күні кешеге дейін пішені толық немесе ішінара сақталған, шабындықтар

мен жайылымдарды кез келген жақсарту, арнайы әдебиеттерде үстірт жақсарту деп аталған. Қазір бұл процесс жай ғана шабындықтар мен жайылымдарды жақсарту деп аталып жүр. Азықтық жерлерді қайталап жырту немесе бірнеше

қайтара дискілеу жолымен пішенді толықтай жою түбегейлі жақсарту деп есептелген. Енді бұл процесті шабындықтар мен жайылымдарды құру ретінде

атау қабылданған. Мұны көпшілік американдық ғалымдар ұсынып отыр [40-43].

Қазақстан Республикасында шалғындық шаруашылығын қарқындату егілген жерлерді құруға агрономиялық талаптардың кешенін қояды. Жоғары

өнімділігімен қатар, пішен жайылымдарда ғана емес, орымдық пайдалану кезінде де маусым бойы азықтың біркелкі түсуін қамтамасыз ететін

балаусалық қабілеттілігімен сипатталауы керек. Өнеркәсіптік негізде мал шаруашылығын дамыту үшін шөптесін азықтың сапалық құрамы қажет, ол

малдардың протеинге, жасуныққа, каротинге және минералды заттарға қажеттілігін қанағаттандыруы қажет [44-46].

Бүгінде ауыл шаруашылығындағы өндіріс экономикалық тұрақсыздықпен

сипатталатын жағдайда, жекеменшік мал шаруашылығын жүргізудің негізгі талабы болып толыққанды азық базасын құру табылады. Бұл жағдайда, яғни

маусымдық жайылымдарды пайдалану мүмкіндігі болмағанда, мал өсіруші үшін жылдың барлық маусымында малды азықпен қамтамасыз ету бойынша

мәселе туындайды [47, 48]. Кейбір аймақтарда, тіпті жаздық жайылымдық массивтер өсіп келе жатқан

жеке сектордағы мал шаруашылығының қажеттілігін толықтай қанағаттандыра алмайды. Осы мақсатта барлық табиғи – шаруашылық аймақтарда, оның ішінде

Қазақстанның оңтүстік – шығысының шөлді - далалы аймақтарында, мал шаруашылығының қажеттілігі үшін егілген мал азығы жерлерін құру қажет.

12

Осы сияқты жұмыстар Алматы облысында және оған жақын Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде жүргізілмеді деп айтуға болмайды. Арнайы әдебиеттерді

қарағанда, Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында көпжылдық бұршақты дақылдарды егіп, мал азығы жерлерін құру табысты жүргізілгені көрсетілген. Жоғары өнім алудың кепілі оларды суармалы жерлерде өсіру болып табылады

[49-51].

1.2 Көпжылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктердің биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері

Республикада өсірілетін негізгі көп жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктерге – жоңышқа, эспарцет, шығыс ешкі шөбі және түйежоңышқа жатады, аталған

өсімдіктерге Казақ ұлттық аграрлық университетінің «Агроуниверситет» оқу-тәжірибе алаңында зерттеулер жүргізілді.

Жоңышқа ежелден бергі егіншілікте ең көп тараған мал азықтық шөп болып саналады. Біздің заманымыздан бес мың жылдай бұрын осы жерді ме-

кендеген халық дүние жүзінде алғашқылардың бірі болып жоңышқа өсірумен айналысқан. Кейін осы арадан Орталық Азия, Қытай, Үндістан, Иран арқылы

бұдан 2-2,5 мың жыл бұрын ғана ол ежелгі Аравия мен Греция жерлеріне жеткен. Содан соң барып Еуропа мен Америкада егістікке ене бастаған. Сондықтан жоңышқа туралы сөз болғанда ең әуелі Алатау, Қаратау, Тянь-Шань

және Памир тауларымен қатар Жетісу өңіріде аталады [52-54]. Жоңышқа бұдан 2,5-3 мың жыл бұрын егіліп өсірілді десе [55], басқа

ғалымдар [52] 4-5 мың жыл, ал 7-8 мың жыл бұрын егілген дейді. Техногендік жүйеде астықты шалғындықтар жасау, жылына топырақ қорынан 70,7 кг/га

азоттың шығарылу есебінен шымның органикалық заттарды минералдануын тездетіп, 1 га жерден 34,8 ц өнімділік 2,24 мың азықтық өлшем алуды

қамтамасыз етті. Техногендік жүйеге бұршақ тұқымдастарды қосу, астықты шалғындыққа қарағанда азотты көбейтіп, өнімділікті 95% (137,8 кг/га)

жоғарылатқан. Биологиялық азоттың жинақталуы бір жылда орташа 67,1 кг/га кұраған [52, 53].

Жоңышқаны өсіріп баптаумен бұл жерде ертеден айналысқан халықта бұрыннан келе жатқан бай дәстүр мен тәжірбие жинақталған. Мәселен, Алматы облысының Іле ауданындағы бұрынғы «Қаскелең» кеңшарында жоңышқа

егістінің әр гектарынан 700 центнерден көкбалауса немесе 12000 азық өлшемі өндірілген [56].

Оңтүстік Қазақстан облыстық тәжірбие шаруашылығында жоңышқаның әр гектарынан суармалы жерде жыл сайын 900 центнерге дейін көк балауса алып

отыруға болатын тәжірбелердің нәтижесін келтіреді [57]. Сондықтан да бағалы өсімдік жоңышқа дүние жүзінің 80-нен астам елінде

өсіріледі, егіс көлемі 33649 мың гектарға жеткізілген оның ішінде бұрынғы ТМД республикаларында - 5134 мың гектар, ал біздің республикамызда 4887

мың га егіледі. Ғалымдардың есептеріне қарағанда жоңышқаның егіс көлемін

13

10-12 млн. гектарға жеткізіліп оның өнімін және сапасын арттыру мәселелерін тез арада шешу көзделіп отыр [58, 59].

Жоңышқа – мол өнімді өсімдік. Жоңышқаның өсіру агротехникасы талапқа сай болған жағдайда, оны кез-келген топырақта өсіріп, мол өнім алуға болады. Кейбір зерттеу мәліметтеріне қарағанда Жамбыл облысының сұр

топырақты аймағында суармалы жердің әрбір гектарынан 96,7 центнер, тәлімі жерлерден 23,5 центнер пішен алынса, Оңтүстік Қазақстан облысының бозғылт

қызыл түсті қоңыр топырақты жерлерінен 130,6 және 38,3 центнерден өнім алынған [58].

Қазақстан Республикасының және Ресей Федерациясының ғылыми -зерттеу ұйымдарының мағлұматтары бойынша Еуразияның барлық

аймақтарында дерлік жоңышқа егісінен тұрақты мол өнім алуға болады. Мысалы, қара топырақты аймақта зерттеу жүргізген [59] деректері бойынша

жоңышқаның әр гектарынан 56-60 центнер пішен алынған, ал қызыл қоңыр топырақта [60] -19,6-28,7 ц/га пішен өндірген болса, қызыл сортаң топырақты

аймақта [61] күріш ауыспалы егістігіндегі жоңышқадан (екі жылда) 150-210 ц/га пішен жиналған.

Алматы облысының тау бөктерлік сұр топырағында 20,6-56,4 ц/га жоңышқа пішенін өндіруге болатыны дәлелденген [62, 63].

Суармалы жерлерде жоңышқа бұдан да мол өнім беретіні белгілі. Мұнда

жоңышқадан суармалы аймақта әр түрлі жағдайда 1 гектарға шаққанда 960,4 центнер балауса, 205,3 центнерге дейін пішен өндіруге болатыны керсетілген

[64-66]. Жоңышқаның өнімділігі суармалы жерде де орымға және тіршілік ету

жылына қарай өзгереді. Ол туралы мынадай деректер келтірілген: жоңышқаның көкмайса өнімділігі бірінші 72,6 ц/га, екінші жылы - 710,4 ц/га, үшінші жылы -

910,8 ц/га болады [67]. Жоңышқа – малдың қай түлігіне болса да қажетті жоғары сапалы азық.

Өйткені одан пішен, көк балауса, жайылымдық көкмайса, сүрлем, пішендеме, сондай-ақ витамині мол ұн, түйіршік т.б. азықтар дайындалады. Сонымен бірге

жоңышқадан өндірілетін азықтың өзіндік құны арзан. Бірнеше жыл бойы тұрақты мол өнім алуды қамтамасыз ететін және оған көп шығын шықпайтын шөпті пайдаланудың экономикалық тиімділігі зор [63, 68-70].

Жоңышқаның тағы бір ерекшелігі көктемде ерте көктейтіндігі. Бір жылдық дақылдар себіліп жатқанда, жоңышқа қаулап өсіп мал жаюға, не болмаса азық

дайындауға жарайтын болады [71]. Ауа райы мен топырақ-климат жағдайына қарай жоңышқа

республикамыздың көптеген жерінде, яғни үш үлкен табиғи аймақта өсіріледі. Оңтүстік және оңтүстік-шығыста суармалы егіншілік аймағында орналасқан

обылыстарда негізінде көк гүлді жоңышқа егіледі, қызыл қоңыр топырақты құрғақ дала және шелейтті жерлерде сары гүлді жоңышқа, ал орман далалы

және қара топырақты әр түрлі астық тұқымдас шөп өсетін дала аймағында будан жоңышқа егіледі [72-75].

14

Жоңышқаның көк гүлді түрі кеңінен тараған. Өйткені оның бұл түрі қалған екі түрімен (сары және будан) және эспарцетпен салыстырғанда жылу мен

ылғалды көбірек қажет етеді [76]. Көк гүлді жоңышқа республикамыздың барлық суармалы жерлерінде кең

тараған. Бұл жерде оны жаз бойы 3-5 рет орып алады және жинап алғаннан

кейін 30-45 тәуліктен соң тағы да қайтадан орылатындай болып өсіп жетіледі [77, 78].

Жоңышқа суармалы аудандардың күріш, қызылша ауыспалы егістерінде ең жақсы алғы дақыл болып есептеледі. [79] жоңышқаның құнды дақыл,

сондай-ақ оның жетекші дақыл болуының үш пайдалы жағы бар деп дәлелдейді: біріншіден, жоңышқа топырақты сортаңдаудан сақтайтын ең тиімді

және пайдасы зор өсімдік, екіншіден, жоңышқа орып алғаннан кейін бірнеше рет қайтадан өсіп жетіле алады, сондықтан одан пішендей немесе көк балауса

түрінде мол өнім жиналады, үшіншіден, ауыспалы егісте барлық дақылдар үшін ең жақсы алғы дақыл болып табылады.

Көк гүлді жоңышқаға қарағанда сары гүлді жоңышқа қуаңшылық пен суыққа төзімді. келеді. Бірақ, жапырағы аз және ұсақ болғандықтан, оның

құнары мен өнімі төмен болады. Будан жоңышқа сары түрі мен көк гүлді түрін будандастыру арқылы алынған. Сондықтан ол көк жоңышқаның өнімдік сапасына және сары гүлді түрінің қуаңшылық пен суыққа төзімділік

қасиеттеріне ие болған [80-82]. Жоңышқа (Medicago туысы) бұршақ тұқымдастарына жататын көп

жылдық шөп. Мал азығына егістік, немесе көк жонышқа (М. Sativa L.), сарбас, немесе орақ тәрізді жонышқа (Мfalcata L.) және көгілдір жонышқа (М. coerulea

L.) пайдаланылады. Шаруашылықта көп тарағаны көк жонышқа мен сарбас жонышқаның буданды түрлері [83].

Жоңышқа мал азықтық құндылығымен қатар агротехникалық ерекшелігі жағынан да бағалы өсімдік. Жоңышқаның топырақ құнарлығын

қалпына келтіру қасиеті жағынан барлық дақылдар үшін өте жақсы алғы дақыл. Жонышқа қыртысы топырақты органикалық заттармен байытады да,

нәтижесінде 0-30 см қабатында жылжымалы азот, фосфор қышқылы, калий, кальций көбейеді. Топырақта қоректік заттардың қорлануы топырақ түрлеріне, агротехника деңгейіне байланысты. Орта есеппен жақсы дамыған жоңышқа

егістігі әр гектарға 120-200 кг дейін азот жинаған [80]. Топырақтағы органикалық заттардың көбеюі оның құрылымын және

ылғалды-физикалық қасиетін жақсартады. Және де жоңышқаның топырақты

ауру қоздыратын бактериялардан, зиянкестерден тазартатын қасиетін де атауға

болады [81]. Сортан жерлерді және сортаңдануға бейім тұратын топырақтарды

жақсартуда жоңышқаның маңызы зор. Жоңышқаның жақсы дамыған тамырлары топырақты су және жел эрозияларынан қорғайды. Осындай тиімді

қасиеттеріне байланысты жоңышқа ерте заманнан өсіріле бастаған. Алғаш рет жоңышқа Орта Азияда, Сыртқы Кавказда өсірілді. Қазақстанда жоңышқа

15

барлық жерде өсіріледі. Оңтүстік аймақтарда жоңышқаны суармалы жерлерде өсіру өте тиімді.

Қазақстанда алғаш рет эспарцеттің кәдімгі (О. viciafolia) түрін сынауды қолға алған Торғай және Орал губернияларының мал азықтық өсімдіктерімен айналысқан В.С. Богдан болды. Ол өзінің 1908 жылы шыққан «Растительность

Тургайско-Уральского переселенческого района» деген еңбегінде осы губернияларда өсетін 150 түрдің мал азықтық сипатын берген, сөйтіп біраз

түрлерді, соның ішінде жоғарыда аталған эспарцет түрін екпе жағдайда зерттеуді ұсынған.

Зерттеулер келтірген мәліметтерден байқалғаны, ол алғашқы зерттеулердің бәрі дерлік негізінен табиғи жағдайда өскен эспарцет түрлерінің

мал азықтық қасиетін анықтауға бағытталған. Эспарцет түрлерін егіншілікке енгізу жұмыстары өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан басталған. Эспарцет 2

топқа бөлінген. Егістік эспарцеті бірінші топқа жатқызылған. Сондай-ақ эспарцетті 20 түрмен қатар далалық аймақта сынауды ұсынған. Украинада

жүргізілген зерттеулер нәтижесінде Л. Павлович 1876 жылы «О кормовых травах дикорастущих и возделываемых на Украине» атты магистрлік

диссертациясында 224 түрге тоқталған. Соның ішінде О. sativa Саm. Түрімен қоса, 48 түрді екпе жағдайда сынауды ұсынған.

1931-1935 жылдары барлық жерсіндіру аймақтарында пегізінен О. sativa

(viciafolia) түрі сыналғаны айтылған. Оның пішенінің сапасы жоңышқаға қарағанда жоғары болып, ылғалы мол жағдайда немесе суармалы жсрде

гектарына 6-9 тоннаға дейін пішен берген. Алайда далалы аймақтың аязына, ыстығына төзімсіздеу келген. Өсірілетін аумағы орманды-далалы аймақпен

шектелген [84]. О. sativa түрінің суыққа шыдамсыздау келетіні де аталған. Эспарцет

түрлерінің ішінде екі орым беретін нахичевандық немесе кавказдық (О. transaucasica) түрі ерекше көрсетілген. Бұл түр Азербайжан жерінде жоңышқаға

қарағанда 29% жоғары өнім берген. Құмдық эспарцет Украинаның кейбір аудандарында және Воронеж облысында егістік түрге карағанда жоғары өнім

беретіні айтылады. Бірақ пішенінің сапасы төмендеу келеді, себебі сабағы жуандау және жапырақтылығы төмен. Бұл түр негізінен (оңтүстік және шығыс аймақтарда, мысалы Харьков, Волгоград облыстарында өсіруге тиімді.

Биологиялық ерекшеліктерінің бірі әктасты топырақта жақсы өсетіні, ал шаруашылық қасиеттерінен оның 100 кг пішенінде 17,8 кг сіңірімді протеин,

53,5 азықтық өлшем болатыны атап көрсетілген [85]. Кейбір зерттеу [86] мәліметтері бойынша егістік эспарцеті негізінен

қоңыржай және ылғалды климат жағдайына, кавказ эспарцеті Кавказдың жылы климатына бейімделген. Бірақ құмдық эспарцетке қарағанда аязға төзімділігі

және суыққа шыдамдылығы төмендеу келеді деп көрсеткен. Ол құмдық эспарцетті Ресейдің оңтүстік-шығыс, Орал, Сібір және Қазақстанның солтүстік-

шығыс облыстарында өсіруге өте тиімді мал азықтық өсімдіктер қатарына жатқызған. Оның астық тұқымдас шөптермен егілген егістігін жайылымдық

16

мақсатқа пайдаланғанда өнімділігі 33,8 ц/га, шалғындық-жайылымдық мақсатта 65,5 ц/га, ал жоңышқаның астық тұқымдас шөптермен аралас егісінде тиісінше

37,6 жэне 41,2 ц/га болған. Осылайша құмдық эспарцетті қуаңдала аймағында өсіру тиімді екені анықталған.

Жергілікті жабайы эспарцет түрлерінің маңыздылығын бойынша құмдық

эспарцет кезінде Украинада, Солтүстік Кавказда, Сібірде ғана тараған. Алайда, мал азықтық құндылығы, құрғақшылыққа, суыққа төзімділігі арқасында

көптеген жерлерде егіншілікке енгізілген. Дегенмен, табиғи жағдайда көптеген басқа түрлері бар дейді. Осыған байланысты ол эспарцеттің биологиялық

ерекшеліктерін және шаруашылық маңыздылығын келтіре отырып, егіншілікке енді қамтылған және жабайы түрлеріне сипаттама берген. Оның мәліметі

бойынша үшінші жылғы эспарцет егістігі топырақта 170 кг азот, 30 кг фосфор қышқылын және 50 кг дейін калий жинақтайды. Бір гүлі тәулік бойы 0,15 - 1,5

мг дейін, ал 1 га егістігі 200,8 кг гектар бөледі, 90,4 кг қант, 100-120 кг бал береді [87].

Ресейдің басқа өңірлерінде жүргізген зерттеу нәтижелері де эспарцет түрлерінің биологиялық ерекшеліктерінің және шаруашылық маңыздылығы

біркелкі емес екенін көрсеткен. Кавказдан алынған кавказ эспарцеті Полярлы-Альпілік ботаникалық бағында мүлдем түқым байламаған, сөйтіп жерсіну қасиетінің төмен екені белгілі болған [88].

Москва облысы жағдайында О. caputgalli, О. alrissima, О. сиrі, О. егіорһоrа, О. һаjаstana, О. sibrіса, О. tanaitіса, О. transcaucasica түрлерін шығарған. Екінші

тіршілік жылы олардың биіктігі 98-122 см болған. Бірінші жылы өскін - гүлдеу мерзімі 67 күн, өскін - тұқым пісуі 121 күн, ал екінші жылы тиісінше 65 және

100 күн болған. О.alrissima және О.transcaucasica түрлерінің пішен өнімділігі гектарына бірінші жылы түрлерге тиісінше 68,0 және 48,6 ц, екінші жылы 59,1

және 61,8 ц құраған. Осылайша бұл екі түр жақсы бейімделгенін көрсеткен. Ал О.суrі, О.егіорһоrа, О.һаjаstana, О.sibrіса және О.tanaitіса түрлерін сынау

нәтижесінде О.sibrіса және О.tanaitіса түрлерінің тұқым өнімділігінің жоғары екендігі анықталған. Осыған байланысты сібір эспарцетінің өсіру тәсілдері

зерттелген [89]. Эспарцеттің кең таралған құмдық, егістік және кавказдық түрлерінің

биологиялық ерекшеліктері, оларды түрлі мақсатқа егіп -өсірудің

агротехникалық тәсілдері, тұқым өндіру және зиянкестер мен аурулары туралы зерттеулер нәтижесінде жазылған ғылыми еңбектерде жан-жақты айтылған.

Сондай-ақ алғашқы рет әр аймаққа аудандастырылған сорттардың тізімі де келтірілген [90].

Краснодар өлкесінің солтүстік және шығыс аймақтарының климат жағдайының құрғақшылығына байланысты эспарцет негізгі өсірілетін мал

азықтық өсімдіктер қатарына жатады дейді. Бұл өңірде оның көк балауса өнімділігі гектарына 300 ц, пішенінікі 70-80 ц, тұқымыныкі 10-12 ц болған [91].

Сібірдің қатал жағдайына бейімделген өсімдіктердің бірі - эспарцет деп көрсетілген [92].

17

Қазақстанда көбінесе құмдық эспарцет (О. аrеnаrіа) өсіріледі. Эспарцеттің бұл түршесі өзінің өнімінің жоғары, құрғақшылыққа, суыққа төзімділігімен

ерекшеленеді. Эспарцет егіншілікте төрт ғасырдан бері өсіріліп келеді. Оның алғашқы егістігі 1567 жылы Францияда пайда болды. Сол жерден ол Англияға, Германияға, Италияға тарады. Россияға 19 ғасырдың аяқ кезінде әкелініп

өсіріле бастады. Эспарцет Қазақстанға 20 ғасырдың басында әкелініп егістікте өсіріле бастады. Қазіргі кезде республикада оның көлемі көп емес.

Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің тамаша қасиеттерінің бірі-олардың тамыр-түйнек бактериялардың көмегімен ауадан азот түзуі болып саналады.

Эспарцетте де тамырымен бірігіп өмір сүретін мұндай бактериялар ірі түйнектер құрады. Бұл тамыр-түйнектер топырақтың 30 см дейінгі тереңдігінде

көп болады. Олар 70 см тереңдікте де кездесе береді. Осы тамыр-түйнектердің құрамында 3-4% азот болады. Егер эспарцет пішенінің орташа түсімі 45-60 ц

болса, екі жылдық егістіктен кейін сол жердің әр гектарында 170-220 кг дейін азот қоры жинақталады [93].

Эспарцет егісінің әр гектарында тәлімі жерде 500 кг дейін, суармалы жерде 1200-1800 кг аралығында түйнек түзіліп, топырақты азотпен байыта түскен.

Қорыта келгенде эспарцет дақылы интенсивті екпе жайылымдар мен шабындықтар жасау үшін өте пайдалы да тиімді [92, 93].

Түйежоңышқа (Melіlotus) – бұршақ тұқымдасына жататын екі жылдық

сирек бір жылдық өсімдік. Қазақстанның барлық аймағында кездеседі, дала шалғынында, кейде сортаң жерлерде, өзен аңғарында, жол жиегінде, бақта

өсетін 3 түрі бар. Ең маңыздысы әрі жиі кездесетіні ақ түйежоңышқа (М. albus) және сары не дәрілік түйе жоңышқа (М. offіcіnalіs). Бұлардың биіктігі 30 – 100

см. Кіндік тамыры тарамдалған. Сабағы тік, бұтақталып өседі. Жапырағы күрделі, үш құлақты, ұзын сағақты, бөбешік жапырақшалары тісті болады.

Тостағанша жапырақшаларының ұзындығы 2 мм-дей, бес тісті. 9 аталығы бір-бірімен түтікше тәрізді болып бірігіп кеткен. Біреуі, көбінесе, бос жатады. Гүлі

ұсақ сары не ақ түсті, шашақ гүлшоғырына топталған. Жәндіктермен тозаңданады. Мамыр – шілде айларында гүлдеп, жемісі піседі. Жемісі – ұзынша

келген, мұртшасы бар бұршаққап, сыртында көлденең қатпарлары, ішінде бір тұқым болады. Түйежоңышқа құрғақшылыққа, суыққа төзімді келеді, топырақ талғамайды. Құрамында кумарин бар, белогы көп, витаминдер мен минералды

тұздарға бай мал азығы. 100 кг шөбінде 18,5 – 19,5 азық өлшемі, 3,1 – 3,2 кг сіңімді протеин бар, шөбін малдың барлық түрі жейді. Медицинада, темекі,

шарап өнеркәсібінде пайдаланылады [94]. Түйежоңышқа бады ашық-янтарь немесе ақтүсті болады. Ол бірінші

сортты балдар қатарынан саналады. Бұл өзінің ваниль иісін еске түсіретін өте нәзік хош иісімен, жоғары дәмдік қасиетімен белгілі. Аралар оны сары және

дәрілік түйе жоңышқаның ашық-сары гүлдерінен жасайды. Балдың құрамында 36,78% глюкоза және 39,59% фруктоза бар. Түйежоңышқаның гүлдері мен

жапырақтары емдік мақсатта пайдалынады және одан мелилот (жасыл) пластырь жасалады. Жабайы түйежоңышқаның әрбір гектарынан 200, ал

18

қолдан өсірілетін түйежоңышқаның әр гектарынан 600 кг дейін бал алынатыны көрсетілген [94].

Түйежоңышқа қуаңшылыққа, аязға төзімділігімен сипатталады. Ол топырақтағы тұздарды ыдыратуға, азотпен байытуға көмектеседі, сондықтан түйежоңышқа жаздық бидайға, тарыға, қант қызылшасына, күрішке жақсы алғы

дақыл болып есептелінеді. Ол – бал бергіш өсімдік. Түйежоңышқаның көк балаусасын пішенге, пішендемеге және сүрлемге пайдаланады. Гүлдену

сатысының алдында түйе жоңышқаның құрғақ массасында 19% ақуыз болады. Елімізде түйежоңышқаның Ақбас, Сарыбас, Альшеевский, Омский

скороспелый, Шавекен, Колдыбанский, Сретенский 1, Карабалыкский, Медет, Кокпектинский сорттары аудандастырылған. Сыртқы орта факторларына

қойылатын талаптар: қуаңшылыққа төзімді, жарық сүйгіш өсімдік. Әкке бай топырақты жерлерде жақсы өсетіні анқталған. Вегетация кезеңінің ұзақтығы –

80-135 күн [95]. Түйежоңышқа екі жылдық өсімдік болғанымен пайдалы жақтарын ескере

отырып әрбір шаруашылықта оның белгілі бір мөлшерде егістігі болғаны дұрыс. Бұл-өнімді дақыл-оған көңіл аударылған шаруашылықтарда тіршілігінің

екінші жылында құнарлылығы төмен және сортаң топырақтардың өзінде кек балауса өнімі 130-160 ц/га жетті [96].

Түйежоңышқа - қуаңшылыққа төзімді өсімдік, ата тегі оңтүстіктен шыққан

кейбір формалары мен түрлері қысқа төзімділігі жөнінен жоңышқа мен эспарцеттен асып түседі, және тамыр түбі (мойны) 30-40 °С аязға төзе алады.

Түйежоңышқа қысқа мерзімді су басуға (6-7 күнге дейін) төтеп бере алады, ал көктемгі су басуға 15 күннен асып кетсе түйе жоңышқа өліп қалады.

Түйежоңышқаның қыстың суығына төзімділігіе, басқа бұршақ тұқымдас шөптер сияқты, шабу мерзіміне де байланысты. Ол тамызда шабылатын

болса егістігі қыста үсіп кетеді, сондықтан жаздың екінші жартысында түйежоңышқаны себу тиімсіз [97].

Ерте көктемде еккенде температуралық режим төмен болып топырақ-тағы тұқымдардың далалық өңгіштігі 20,4-29,1% аспады, ал көктемде

топырақта оптималды температура мен қажетті ылғалдылық қалыптасқан жағдайда 38,2-46,5 % көтерілді. Тұқымдардың өніп шығуына ең қолайлы жазда егу. Далалық өңгіштік 53,3-61,7 % құрады, бұл ерте көктемгіден 3 артық [98].

Түйежоңышқа кейде алғашқы жылы гүлдейді, бірақ қанша ерте себілсе де, тұқымы пісіп жетілмейді. Екінші жылы ерте кектейді, жедел өсіп жетіледі де,

маусымның 15-25-не қарай мол өнім қалыптастырады. Сары түйежоңышқа ақ түйе жоңышқаға қарағанда 10-12 күн бұрын гүлдейді. Сары түйежоңышқаның

да, ақ түйежоңышқаның да арасында өте ерте пісетін вегетациялық кезеңі 60-70 күн вегетациялық кезеңі 120-140 күнге дейін созылатын өте кеш пісетін

сорттары да бар [99]. Түйежоңышқа басқа да ауылшаруашылық дақылдары сияқты қиын

сіңірілетін қоректік заттарды топырақтаң сіңіріп, бактериялар арқылы азотты көп мөлшерде сіңіріп жинақтайды. Сондықтан құнарлығы аз топырақтарда

19

жақсы дамиды. Бірақ жер асты және жер үсті массасының қалыптасуы үшін қөректік элементтерді түйе жоңышқа басқа да өсімдіктер сияқты мұқтаж

болсада басқа санда сіңіреді. Түйежоңышқа топырақтан астық тұқымдастарға қарағанда 3-5 есе кальций, 2-3 есе калий, 1,5-3,0 есе фосфор, 3-5 есе азот алады [100].

Түйежоңышқа шөптері аз мерзімге ғана енізілген ауыспалы егістерде орналастырылады, сортаң жерлерде оған теңдескен дақыл жоқ. Топырақты

өңдеу мен түйе жоңышқаның өсіру технологиясы эспарцетке ұқсас. Құрғақ далалы аймақтарда түйе жоңышқа бүркемесіз егістікте жақсы өніп-

өседі, алайда өнімді екі жылда бірақ рет береді. Сондықтан оны бүркемелі дақылдармен өсірген дұрыс, мұның өзі ылғалы қалыпты жылдары негізгі өнімді

алғашқы жылы бүркемелі дақылдардан алуға мүмкіндік береді, ылғалды жылдарда өнімнің белгілі бір бөлігін түйе жоңышқа береді [101].

Қазақстан мен Ресейде шалғын-жайылымдық және егістік азық өндіру саласындағы белгілі ғалым У.М. Сағалбековтің жетекшілігімен Солтүстік

Қазақстанның барлық облыстарында дерлік, міне 20 жылдан астам жаңа көпжылдық бұршақ тұқымдас дақыл - шығыс ешкішөбін өсіру технологиясына

қатысты зерттеулер жүргізіліп келеді [102, 103]. Шығыс ешкішөбі немесе галега (Galega orientalis Lam) - бұршақ тұқымдас

көпжылдық, шөптесін, жаздық типті өсімдік (Fabaceae), түрі (Galega).

Ешкішөптің отаны Кавказдың таулы-далалы аймақтары. Оның жабайы өсетін түрлері Солтүстік Кавказда, Дағыстанда, Грузияда, Арменияның солтүстігінде,

Әзірбайжанның оңтүстік-батыс бөлігінде, Қырымда, Башқұртстанда және ТМД бірқатар аймақтарында кездеседі. Бұл эндемикалық өсімдік бұрынғы КСРО-дан

тыс жерлердің тау етегінде теңіз деңгейінен 300-1800 м биіктікте өседі. Оның негізгі артықшылықтары: жоғары азықтық және тұқымдық түсімділігі, протеин

мен бірақатар кұнды витаминдердің жоғары шығымы, құрғақшылыққа төзімділігі, суыққа беріктігі, аязға шыдамдылығы, өсірудің әртүрлі топырақ-

климаттық жағдайларына икемділгі мен бейімділігі [102-104]. Біздің республикада ешкішөп жаңа мал азықтық дақыл болып есептеледі.

Оның егістіктері ұзақ уақыт 8-ден 15 жылға дейін өнімді пайдалану үшін жарамды. Қазақстанның ғана емес, ТМД елдерінің де егіншілігінде шаруашылық пайдалану ұзақтығы бойынша шығыс ешкішөбіне тең келетін

дақыл әлі табылған жоқ [105]. Шығыс ешкішөбіне ғалымдар мен өндірушілер тарапынан болашағы бар

дақыл ретінде үлкен назар аударылуда. Бірақ ешкі шөп соңғы уақытқа дейін әлемдік егіншілікте де, ТМД елдерінде де, соның ішінде Қазақстанда да кең

қолданыс таппады. Шығыс ешкі шөбінің өндіріске баяу енуі бұл дақылды азық пен тұқым алу үшін өсіру технологиясының жаңа тәсілдері мен биологиясының

нашар зерттелуіне байланысты [106-108]. Суармалы аймақта азық өндіру мақсатында қолдану үшін ешкішөпті

өсірудің негізгі тәсілдері мен оның тұқымын алу мәселелерін қарастыру үлкен мәнге ие болады. Бұл кезде оның өсуі мен жетілу динамикасының, түсімділік

20

пен өнім сапасы параметрлерінің себу мерзімдері мен тәсілдеріне, тұқым себу мөлшерін, суару мен тыңайтуға, сондай-ақ бірқатар қосалқы, бірақ дақылды

өндірудің агротехникасы үшін аса маңызды мәні бар мәселелерге байланысты өзгеруіне айрықша назар аудару қажет [109-112].

Шығыс ешкішөбі - көпсанды бүйірлік тармақтануы бар өзектік

қоректенудің тамыр жаю жүйесі арқасында өмір сүрудің жоғары дәрежесі бар өсімдік. Басты тамырдан тамырсабақ типтегі дейін өскін және тамыр тәжінде

қыстайтын 3-4 бүршік таралады, соңғыларынан көктемде және орын алғаннан кейін биіктігі 150 см дейін сабақтар өсіп шығады. Тамырларда түйіндік

бактериялардың көпсанды колониялары қалыптасады. Өмірінің бірінші жылының соңында олардың саны бір өсімдікте 1500 данаға дейін жетеді [106].

Шығыс ешкішөбінің тамыр жүйесі жақсы жетілгенімен, барынша жер бетіне жақын. Топырақтың 0-20 см қабатында тамырдың 84%, ал жоңышқаның

76,4% орналасады. Шығыс ешкішөбі тамырында абсолюттік-кұрғақ массадан (а-қ.м.) азот - 1,93%, фосфор - 0,58%, калий - 0,92% мөлшерінде болады, ал

жоңышқада ол абсолюттік-кұрғақ массаның тиісінше 1,81%, 0,56% және 0.88 % құрайды [106, 113].

Ешкішөп тұқымдары қаттылықпен ерекшеленеді. Тұкымның жабынды ұлпаларының тұқым өнуіне тежеу әсерінің себебін көптеген авторлар өсімдік тұқымының қаттылығынан көреді. Соған байланысты бұл жабындылар су

өтпейтіндей болады. Шығыс ешкішөбінің қатты тұқымдарына судың өтуі тұқым жабындысы едәуір зақымданғаннан кейін ғана мүмкін. Ешкішөп тұқымы

қабығын бұзудың және ылғалдың қабықша арқылы ену, тұқымның ұрықтық органдарының ылғалдану мен ояну процестерін жеңілдетудің ең көп тараған

тәсілі механикалық немесе химиялық скарификация болып табылады [105, 113, 114].

Өсімдіктердің өсу және даму негізінде физиолого-биохимиялық процестердің әсерлесуі жатыр. Су режимі үлкен маңызға ие. Өсімдік денесінде

су ылғалды массаның 70-95% алады. Ерекше қасиеттері бар су өмір сүру процестерінің бәрінде бірінші дәрежелі рөл атқарады. Клеткада және денеде

судың екі түрі бар: бос және байланысқан. Байланысқан су былай бөлінеді: а) осмостық байланысқан (еріген заттарды гидраттайды - иондар,

молекулалар);

б) коллоидты байланысқан, коллоидты жүйенің ішіндегі жэне интермицеллярланған суды қосатын;

в) капиллярлы байланысқан (қабырғада және өткізгіш жүйеде). Бос су қозғалысқа ие. Ол аз санды вакуольдерде, жасушалы

қабыршақтарда және меристема клеткаларында болады. Судың негізгі массасы цитоплазмада шоғырланған [113-115].

Ешкішөптің өсімін азықтың алуан түрін, мысалы, шалғындағы жасыл азық немесе орылған түрде пішен, шөптік ақуыз-дәрумендік ұн, азықтық

түйіршіктер, жентектер, пішендеме және сүрлем алу үшін қолданады. Оны малдың барлық түрі жақсы жейді, қоректік заттары жақсы қорытылады,

21

құрамында биологиялық белсенді заттар көп, сүт секрециясын ынталандырады және жануар организмдерінің қан айналу процестерін күшейтеді [116].

Шығыс ешкішөбінің егістіктері Балтық жағалауынан Камчаткаға дейін зерттелуде және бірқатар ғалымдардың [117-119] зерттеулері нәтижесіне сәйкес, шөп өсімі сиреуінің төмен дәрежесінің арқасында егістігі 10-15 жыл

бойы пайдаланылуы мүмкін. Ол тамырлық өскіндер есебінен жыл сайын және әрбір орымнан кейін қарқынды өсуге және өсімдіктердің қажетті қалыңдығын

қамтамасыз етуге қабілетті. Осы қасиеттің арқасында ешкішөп ортаның қолайсыз жағдайларын жеңіл өткізеді, егістікті көп жылдар бойы пайдалану

мүмкіндігін қамтамасыз етеді, құрғақшылыққа, ауа температурасының күрт төмендеуі мен көтерілуіне қарсы тұрады, арамшөптерді ығыстырады, тегіс шөп

өсімін тұрақты қалыптастырады және ақыр аяғында вегетативтік масса мен тұқымның жақсы өнімін қамтамасыз етеді.

Көптеген зерттеушілер [120-122] шығыс ешкі шөбінің жоғары қоректік құндылығын атап көрсетеді. Оның химиялық құрамын зерттеуге көптеген

зертханалық талдауларға арналған. Қоректілігі жағынан ешкішөп көптеген азықтық шөптерден, соның ішінде барлық дақылдардан асып түседі.

Сонымен бірге шығыс ешкі шөбінің жоғары өнімділігінің жоғары қоректілікпен сабақтастығы атап көрсетіледі: 100 кг көкбалаусаға 20-21 азық бірлігі, 100 кг пішенге - 57-58 жэне 100 кг сүрлемге - 22 азық бірлігі келеді.

Ешкішөп өсімдігінің құрамында гүлдену басталу фазасында абсолюттік-құрғақ затқа ауыстырғанда 25% дейін протеин, 2,5-3,0% май, 20% клетчатка, шамамен

35-40% биологиялық тиімді заттар, кем дегенде 7-9% күл болады, ал шанақтану кезінде каротин жоңышқаға қарағанда 52 мг және гүлдену кезінде 22 мг артық

[123]. Шығыс ешкішөбі кальций мен фосфорға (әсіресе, жапырақтары), сондай-

ақ дәрумендерге бай. Шанақтану фазасында жапырақтардың шикі массасында а-қ.м. есептегенде 1300-1600 мг/кг аскорбин қышқылы және 70 мг/кг дейін

каротин болады. Оның көкбалауса массасы, каротиннің жоғары құрамынан басқа, хлорофиллге (748,6 мг/кг) бай. Литва зерттеушілерінің мәліметтері

бойынша ешкішөптің көкбалаусасында С секілді дәруменнің (800-900 мг/кг), каротиннің (265 мг/кг), сондай-ақ амин қышқылдарының - лейцин мен лизиннің көп мөлшері болады [124].

Беларусь ауылшаруашылық академиясының оқу шаруашылығында жүргізілген тәжірибелерде шанақтану фазасында шығыс ешкі шөбінің

жапырақтануы 43,5-46,5%-дан 54-59% -га дейін, ал жоңышқада 36-41,3% жетті. Сонымен қатар, бұл жерде ешкішөп бұршақ-сұлы қоспасының жабындысы

астында 30 кг/га мөлшермен себілген. Жоғары жапырақтану нәтижесінде ешкішөптің көкбалаусасы жоғары азықтық артықшылықтарга ие болган.

Орташа алғанда шығыс ешкі шөбінің 1 кг абсолюттік-құрғақ затына 0,78 азық бірлігі, 15,4% қорытылатын протеин және 9,63 МДж ауысымдық қуат болады,

ал жоңышқада (бақылаулық) тиісінше 0,74 азық бірлігі, 14,8% протеин жэне 9,22 МДж қуат бар [125].

22

Шығыс ешкішөбі топырақтың жоғары құнарлылығына бейім болып шықты. Ешкішөпті себу үшін топырақты тереңдете жырту, органикалық

тыңайтқышты 60-90 кг/га көлемінде енгізу керек. Латвия ауыл шаруашылығы ҒЗИ мәліметтері бойынша шығыс ешкі шөбін себу алдында топыраққа минералды тыңайтқыштарды N40 P90 K90 мөлшерінде енгізу қажет [126].

Удмуртияның орташа балшықты топырақтарында ешкішөп себу тәсілдерін зерттеу нәтижесінде, 1994 жылы оны көктемде тыңайтқыштың Р60К60 фонында

60 см қатар аралықпен себу кезінде маусымның алғашкы декадасында жоңышқа мен бедеге қарағанда екі апта бұрын) тәжірибе варианттарына

байланысты 200-250 ц/га шамасында көкбалауса алынған [127]. Шығыс Сібірде ешкішөпті жерсіндіруге ең бірінші Таулы-Алтай МАШТС

ғалымдары кіріскен. Олардың селекциялық жұмысы нәтижесінде «Горноалтайский 87» жаңа сорты шығарылды. Мемлекеттік сорт сынау

комиссиясының мәліметтері бойынша оның өнімділігі құрғақ салмақ бойынша 7 т/га деңгейінде болды. Мұндай жағдайларда фосфор-калий тыңайтқыштардың

жоғарылатылған дозалары өте тиімді болып шықты [128]. Ресей Федерациясының Орталық қара топырақсыз аймағында кең

таралған, жеңіл механикалық құрамды күлгін шым, құнарлылығы төмен топырақтарында жүргізілген тәжірибелерден алынған мәліметтер бойынша, топырақтың жыртылатын қабатының фосфор және калиймен орташа

қамтамасыз етілгенде бұл минералды тыңайтқыштарды енгізу мөлшері шама-мен Р120К120 болуы тиіс. Азот тыңайтқышына қатысты, бұл мәліметтерде

ешкішөптің оған аса мұқтаж еместігі атап көрсетіледі [129]. Топырақты органикалық және минералдық заттармен байыту оның

құнарлылығы мен физикалық-химиялық қасиеттерін арттыру үшін маңызды мәнге ие. Осыған байланысты көп жылдық бұршақты шөптерді соның ішінде

ешкі шөпті де, өсіру тек азық рациондарының ақуыздылығын арттыру тұрғысынан ғана емес, топырақ құнарлылығын жақсарту тұрғысында өзекті

болып отыр [130].

1.3 Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің топырақ құрамына әсері Азот – топырақ құнарлылығының және өсімдік қорегінің маңызды

элементтерінің бірі, бірақ ауыл шаруышылығы дақылдарының жоғары өнімін

үздіксіз қамтамасыз ету үшін, азоттың өсімдіктерге қолайлы формаларының қоры тіпті қара топырақта да көп емес. Алайда, топырақты дұрыс пайдаланған

кезде топырақтағы азоттың құрамы кемимейді, тіпті аздап ұлғаяды. Бұл табиғатта топырақтағы азот қорын толтыратын процестердің жүретіндігімен

түсіндіріледі. Өсімдікке жеткіліксіз атмосферадағы молекулярлы азотты тек азот бекіткіштер деп аталатын ерекше микроағзалар ассимиляциялайды [131,

132, 133]. Француз ғалымы Ж.Б. Буссенко, құмда беде мен асбұршақты өсірген

(1838) және бұл өсімдіктердің өнімінде азоттың көп болғанын байқаған.

23

Соңынан, тәжірибеде стерильді құмды пайдаланған кезде, бұл қорытындылар тағы да дәлелденген [131].

Орыс ғалымы М.С. Воронин (1866), бұршақ тұқымдас өсімдіктердің түйнектерінен бактерияларды анықтаған және дәл осы бактериялардың түйнектердің түзілуін тудыратыны туралы болжамын айтқан [131].

Кейінірек Германияда Г.Гельригель и Вильфарт түйнек бактерияларының өсімдіктермен селбесуі кезінде атмосферадағы азотты байланыстыруға

қабілетті екенін нақтылаған [131]. Таза ортада түйнек бактерияларын голланд микробиологы М.Бейеринн

(1888) бөліп алып қана қоймай, оларды зерттеген. 1891 ж. поляк ғалымы А. Пражмовский Бейеринкпен жазылған түйнек бактериясын Bacterium radicicola

деп атаған. Кейін түйнек бактериялары Rhizobium деп аталды. Осылайша бұл бактериялардың – ауадан молекулярлы азотты сіңіруге қабілетті, күрделі

азотты қосылыстарды түзетін микроағзалар екені дәлелденген [132-134]. Түйнек бактериялары тамырда ерекше ісік - түйнектер түзеді, бұл

жасушалар өсімдікпен селбесіп тіршілік ететін бактериялармен толтырылған. Түйнек бактериялары аэробты микроағзалар (ұзындығы 1,2 – 3,0, ені 0,5-0,9

микрон), споралар түзбейді. Тығыз ортада өсірілген түйнек бактериялары түссіз мөлдір шырышты бағаналар қалыптастырады. Түйнек бактериялары өсімдіктерді азотпен қамтамасыз етеді, ал олардан көмірсулы және минералды

алмасудың өнімдерін алады. Тамырында түйнектері бар бұршақты өсімдіктер өсірілген топырақтың әрбір гектарында жылына 100 кг аса атмосфералық азот

байланады. Топырақты түйнек бактерияларымен байланыстыру үшін ерекше бактериялы тыңайтқыштар қолданылады. [133-135].

Бактериялы тыңайтқыштар – құрамында пайдалы топырақ микроағзалары бар препараттар, енгізген кезде өсімдіктің тамыр аймағында осы

микроағзалардың ошағы құрылады, бұл топырақта биохимиялық процестерді күшейтеді және өсімдіктің тамырлы қоректенуін жақсартады. Баткериялы

тыңайтқыштардың түріне байланысты өсімдіктің азотпен, фосформен немесе басқа элеметтермен жабдықталуы жақсарады. Бұл азоттың биологиялық

фиксациялануы – аммонификсация, нитрификсация, сіңірілуі қиын фосфор қышқылдарының мобилизациясы және басқа процестердің есебінен жүреді. Бактериялы тыңайтқыштарды дайындау үшін пайдаланылатын микробтар

өсімдіктер жиі тапшылық көретін биологиялық белсенді заттарды синтездеуге қабілетті – ауксиндер, дәрумендер, гиббереллиндер. Бұдан басқа, бактериялы

тыңатйқыштардың микроағзалары, кейбір фитопатогенді саңырауқұлақтардың антагонистері болып табылатындықтан, өсімдіктерді көптеген аурулардан

қорғайды. Келесі батериялы тыңайтқыштар белгілі - нитрагин, азотобактерин, фосфоробактерин [136-139].

Нитрагин - бұршақ тұқымдас өсімдіктерге арналған тыңайтқыш; стерилденген топырақта 1 га-ға 70- тен және 300 млн. дейін көбейетін түйнек

бактерияларынан тұрады. Бұл бактериялыр, тамыр талшықтарына ене отырып, бұршақ тұқымдас өсімдіктердің тамырларында түйнек түзеді. Олар түйнектің

24

бактероидты ұлпаларында еселеп көбейіп, атмосфералық азотты бекітеді, бір бөлігін өсімдіктер сіңіреді. Бактериялардың және бұршақ тұқымдас

өсімдіктердің бірлескен симбиоздық әрекетінің арқасында ауадағы азоттың сарқылмайтын қоры байланады және пайдаланылады. Түйнек бактериялары топырақта қолайлы ауаның қажетті мөлшерінен азырақ болған кезде және

қолайлы жағдайда бұршақ тұқымдас өсімдіктердің азотқа деген қажеттілігін толықтай қанағаттандыра алады. Фиксацияланған атмосфералық азоттың

жалпы көлемі жоңышқаның 1 га егістігіне 300 кг дейін құрайды [140, 141]. Тамырда түйнектерді түзу және ауадан азоттан сіңіру қабілеттілігімен

қатар, түйнек бактерияларының маңызды ерекшелігі болып олардың өзгешелігі табылады. Өйткені, түйнек бактерияларының кейбір түрлері бұршақ тұқымдас

өсімдіктердің белгілі бір түрлерінің түйнектерін түзеді. Алайда әртүрлі бұршақ тұқымдас өсімдіктердің түйнектерін түзілуін туғызатындары да бар.

Жоңышқаның түйнек бактериялары оның ғана емес түйежоңышқаның да тамырында да түйнектер түзеді [141-143].

Шаруашылықта бұрын өсірілмеген дақылды еккен кезде топырағында көбіне оған тән түйнек бактериялары бола бермейді. Арнайы селекцияланған

түйнек бактериялары көбейтілген, нитрагинді қолданған кезде бұршақ тұқымдас өсімдіктердің азотты қоректенуі жақсарады, олардың дамуы жеделдейді және өнімділігі жоғарылайды. Түйнек тактерияларының

ерекшелігін ескере отырып, нитрагинді бұршақ тұқымдас өсімдіктердің әрбір түрі үшін жеке дайындайды. Аса қалың және сау бұршақ тұқымдас

өсімдіктерден жиналған, кептірілген және майдаланған түйнектерден дайындалған, жергілікті тамырлы нитрагинді де пайдалануға болады .

Нитрагин, әсіресе, суармалы жағдайда тиімді. Нитрагинді фосфорлы тыңатйқыштардың аясында мақсатты түрде қолданған пайдалы болған [144,

145]. Азотобактерин – құрамында азотобактер микробы бар тыңайтқыш. Ол

агардың бетінде қою ақ, кейін қоңыр түске айналатын шырыш түзеді. Бұл – физиологиялық белсенді заттардың дәрумендердің, ауксиндердің,

гиббериллиндердің – басқа да ұқсас заттардың продуценті, ауыл шаруашылық дақылдарына оның оң әсері айтарлықтай. Бұған қоса, көптеген фитопатогенді саңырауқұлақтардың антагонисі болып табылатын ол өсімдіктердің

саңырауқұлақ ауруларымен зақымдануын төмендетеді. Қалыпты дамуы үшін ауаның жеңіл баруын қажет етеді және топырақта сіңірілетін фосфордың және

микроэлементтердің – молибден, бордың болуына сезімталдвғы байқалған [146, 147].

Азотобактерин өнімділікті жоғарылатудың тек қосмыша құралы және минералды азотты және органикалық тыңайтқыштарды алмастыра алмайды

[146]. Фосфоробактерин – сұр түсті ұнтақ, құрамында көп мөлшерде

микроағзалардың споралары болады. Олар фосфордың органикалық қосылыстарын бұзатын және оның құрамындағы фосфорды өсімдік үшін

25

сіңірілетін қалыпқа келтіретін қабілетке ие. Фосфор қышқылынан басқа фосфорорганикалық заттардың минералдану процесінің екпіндеп жүру

процесінің нәтижесінде, азоттың амминді қосылыстары және ішінара аммиак түзіледі, бұл өз кезегінде нитрификациялық процестің жеделдеуіне және топырақта нитратың жинақталуына септігін тигізеді. Фосфоробактериннің

өсімдіктерге оң әсері оның бактерияларының кейбір фитопатогенді саңырауқұлақтардың антагонистері болып табылатындығымен түсіндіріледі, ал

бұл өсімдіктерді көптеген аурулардан қорғайды. Фосфоробактериннің оң әсері органикалық заттарға бай қара топырақ және қызғылт топырақта ықтимал,

құнарсыз топырақта оны тек органикалық тыңайтқыштарды енгізген кезде пайдалануға болады [147].

Бактериялы тыңайтқыштарды топыраққа тұқыммен бірге енгізеді. Ол үшін тыңатйқышты суда ерітеді және алынған ерітіндімен тұқымдарды бүркиді.

Қысқа мерзімді желдетуден кейін бактерияланған тұқымдарды сол күні егіске егеді [146, 147].

Азоттың биологиялық фиксациясы – микроағзалардың ауадан молекулярлы азотты фиксациялау процесі, азоттың байланысқан формалары

болмаған кезде топырақты азотты қосылыстармен байытады. Өсімдіктердің өзі азотты тікелей ауадан пайдалануға қабілетсіз [147].

Инокуляция – латын сөзінен inoculate – ұластыру, in- енгізу; oculus – көз,

көзше. Өсімдік шаруашылығында бұл термин әсіресе жеміс өсіру шаруашылығында жиі пайдаланады – көзсабақтау. Микробиологияда, ауыл

шаруашылығында, медицинада – жасанды инокуляция егу немесе енгізу – табиғи, тірі микроағзаларды субстратқа спонтанды инокуляциялау – қоректік

дақылды ортаға, топыраққа тұқымды сепкен кезде, өсімдік ағзасына зақымдау жолымен әлсіз вакциналарды егу [146].

Жасанды инокуляциялауға мысал ретінде топырақты немесе өсімдік тұқымын биологиялық препараттармен өңдеуді жатқызуға болады, оның ішінде

бактериялы тыңатқыштармен. Табиғи инокуляцияға мысал – табиғи жағдайда бұршақ тұқымдас өсімдіктерде түйнектердің түзілуі, түйнек бактерияларының

спонтанды штаммаларымен болады [146, 147]. Тұқымды скарификациялау – латын тілінен scarifico – тырнау, тілу –

тұқымның қабықшасын механикалық бұзу. Ол қатты тұқымдылықты

болдырмау үшін және біркелкі және толық өскіндер алу үшін қолданылады. Өндірістік жағдайда тұқымды арнайы машиналар – скарификатордан өткізу,

күшті күкірт қышқылымен өңдеу жолымен және басқа тәсілдермен скарификациялайды. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің қатты тұқымдарын

механикалық және химиялық тәсілдермен скарификациялау ұсынылған [148].

26

2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ

2.1 Тәжірибе жүргізген жердің топырақ-климаттық жағдайы Егістік зерттеулер Қазақ ұлттық аграрлық университетінің «Агроунивер-

ситет» оқу-тәжірибе шаруашылығында Агробиология және фитосанитария

факультеті, Агрономия кафедрасының оқу-тәжірибе танабында жүргізілді. «Агроуниверситет» оқу-тәжірибе шаруашылығы Алматы облысы,

Еңбекшіқазақ ауданының солтүстік-батыс жағында Есік қаласынан 18 км, Алматы қаласынан 37 км қашықтықта орналасқан.

Оқу-тәжірибе шаруашылығының танаптары Іле Алатауы тау бөктерінің куаң далалық аймағында орналасып, тау өзендері арналарымен бөлінеді.

Геоморфологиялык жағынан оған әлсіз толқынды еңіс жазықтық пен сазды жолақтар кіреді. Тәжірибе жүргізген жердің топырақ құраушы жынысы -

саздақты және сазды аллювиалды-пролювиалды шөгінділер. Аймақтың Іле өзені аңғарына карай жердің жалпы еңісі 0,06-0,07 м, теңіз деңгейінен 550 м

биіктікте орналасқан. Оқу-тәжірибе шаруашылығының гидрологиялық жүйесі ашық су көздері

мен бұлақтардан тұрады. Ашық су көздері Қайназар, Есік, Жарылған өзендері. Сулары минералдандырылған, құрамы бойынша корбонатты-кальцийлі және сульфатты-натрийлі. Көптеген жерлерде ыза сулары 1,4 м тереңдіктен жер

бетіне тұма болып шығатындықтан оларды жинақтап егін суаруға пайдалануға болады. Шаруашылықта 15-20 л/сек су беретін бірнеше су құбырлары бар.

Тәжірибе егістерін суру Үлкен Алматы Каналынан жүзеге асырылады. Аймақтың табиғи өсімдіктеріне: боз жусан, жабайы шетен, сары беде және

бетеге түрлі өсімдіктер жатады. Топырақ жамылғысы аймақта кең таралған таулы қара топырақ, кәдімгі сұр топырақ.

Зерттеулер жүргізілген жерлер Іле Алатауының тау бөктеріндегі куаң аудандарына жатады. Бұл өңірде таудағы жеміс, картоп, көкөніс, астық және

техникалық дақылдар өсіретін шаруашылықтары және етті мал, сауын с иыр шаруашылықтары дамыған. Бұл қоңыр салқын ылғалды аймақ Іле сыртқы

Алатауының солтүстік беткейі мен Кетпен жотасының солтүстік және оңтүстік беткейлерін алып жатыр.

Вегетациялық кезеңде жылумен және ылғалмен қамтамасыз етілу

жағдайына қарай бүкіл облыс территориясы алты агроклиматтық аудандарға бөлінеді.

Аудандастыру негізінде агроклиматты көрсеткіштер - белгілі бір территориядағы жауын-шашын мөлшері мен вегетациялы кезеңдегі оң

температуралар қосындысының ара салмағын сипаттайтын гидрометриялы коэффициент (ГТК) қабылданған. ГТК-белгілі территорияның жылумен,

ылғалмен қамтамасыз етілуін бағалау (Селянин бойынша). ГТК - 0,2-1,0 дейін және одан да артып, ал вегетация кезеңіндегі 10

0С жоғары температуралар

жиынтығы 3100-3600 градусқа дейін және одан да асып өзгеріп отырады.

27

Климаты. Осы аймақтың климатына күрт континенталдық тән. Жазы өте ыстық және құрғақ. Қысы – қары аз, қаңтардың ауа температурасы 12-15 °С,

бірақ кейбір жылдары суық температура -40 °С дейін жетеді. Көктемі мен күзі – айтарлықтай жоғары ылғалдылықпен сипатталады.

Агрометеорологиялық анықтамалықтағы мәліметтер бойынша жауын-

шашынның орташа көпжылдық қалыңдығы алғашқы Бақанас агрометеостанциясының құрылған кезінде 236,7 мм құраған, ал жыл маусымы

бойынша олардың таралуы келесідей болды: күз – 56, қыс - 46, көктем – 83,1 және жаз - 50,9 мм. Бұл көрсеткіштер үлесі сәйкесінше келесідей болды: 23,9,

19,3, 65,2 және 21,5%. Бұдан байқағанымыз, жауын-шашынның көп мөлшері көктемгі кезеңге сәйкес келген (кесте 1).

Күздегі алғашқы үсік шалу әдетте қазан айының басында жылдар бойынша кейбір өзгерістермен болады (14 қыркүйек пен 18 қазан аралығы). Көктемгі

кезеңде суықтың қайтуы 28 сәуірде байқалады 2 сәуірден 30 мамыр дейінгі өзгерістермен. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы орта есеппен 162 тәулікті құрайды.

Орташа тәуліктік температураның -0°,+5°,+10°,+15°С- ден өту мерзімі көктемде сәйкесінше - 12 және 18 наурызда, 13 сәуірде және 5 мамырда

тіркелген, ал күзде – 14 қараша, 27 және 12 қазан және 24 қыркүйек. Сәйкес температураның шегінен асып түсетін тәулік саны 246, 212, 184 және 141 тәулікті құрайды. Бұл кезеңдегі қолайлы ауа температурасының жиынтығы -

3889, 3808, 3568, 3056° құрады. Қазақ ұлттық аграрлық университетінің «Агроуниверситет» оқу-тәжірибе

шаруашылығының тәжірибелік егістігінде зерттеу жүргізілген 2011-2015 ауыл шаруашылығы жылдары, яғни жауын-шашынның қалыңдығы 266,8 мм құрады,

бұл көпжылдық көрсеткіштен біршама жоғары – 236,7 мм. Сонымен қатар, орташа көпжылдық көрсеткіштен айырмасы жылдың маусымы бойынша да

жауын-шашынның биіктігі өзгерді. Мысалы, күзде ол жылдық нормадан 71,6 мм немесе 26,8%, қыста -56,3 мм немесе 21,1 % , көктемде - 90,7 мм немесе

34,0 % және жазда – 48,2 мм немесе 18,1 % құрады. Түскен атмосфералық жауын-шашын қалыңдығы және температуралық

режимі бойынша ауыл шаруашылық жылдарын талдағанда атап өтерлігі, екі 2011-2012 және 2013-2014 ауыл шаруашылығы жылы орташа көпжылдық көрсеткіштен 44 және 50 мм-ге асып түсті, ал 2012-2013 жыл орташа

көпжылдық көрсеткіштің деңгейінде болды. Температуралық режим бойынша барлық ауыл шаруашылығы жылында

орташа - көрсеткіш орташа көпжылдық көрсеткіштен тек біршама шамада 0,7; 0,9 және 1,0 °С асып түсті.

2011-2012 ауыл шаруашылық жылы, атмосфералық жауын-шашынның жалпы қалыңдығы бойынша орташа көпжылдық көрсеткіштен асып түссе де,

вегетациялық кезеңде құрғақшылық кезеңі байқалды. Құрғақшылық кезең мамырдың басынан байқалып шілденің аяғына дейін жалғасқан. Тек тамызда

жауған жауын-шашын жағдайды жақсартқан, бірақ қыркүйектен бастап құрғақшылық кезең қайта қалпына келді.

28

Кесте 1 – Зерттеу жылдарындағы атмосфералық жауын-шашынның және ауа температурасының көрсеткіштері

Жылдар Күз Қыс Күз Жаз Жыл-

дық

ΙХ Х ХΙ Ʃ ХΙΙ Ι ΙΙ Ʃ ΙΙΙ ΙV V Ʃ VΙ VΙΙ VΙΙΙ Ʃ

Жауын-шашын, мм

2011-12 14,7 49,8 10,4 74,9 10,0 17,7 9,0 36,7 16,8 38,2 23,0 78,0 22,8 8,9 59,5 91,2 280,8

2012-13 0,4 16,2 33,8 50,4 24,9 12,7 32,0 69,6 8,1 37,1 32,0 77,2 5,8 24,7 5,5 36,0 233,2

2013-14 14,2 28,2 47,2 49,6 30,5 14,3 17,8 62,6 15,5 70,0 31,3 116,8 12,8 1,6 3,1 17,5 286,5

Орташа көпжылдық

8,9 27,8 19,8 56,6 21,6 16,5 7,9 45,9 21,8 34,0 27,3 83,1 18,9 21,1 14,9 50,9 236,7

Ауа температурасы, 0°С

2011-12 15,9 10,2 1,4 9,7 -2,6 -8,3 -2,6 -4,9 -0,7 11,9 17,8 9,7 22,4 25,9 23,8 24,0 9,6

2012-13 17,2 10,1 1,2 9,9 -6,7 -7,1 -0,6 -4,6 -0,6 11,5 17,3 9,4 24,8 24,9 23,7 24,5 9,8

2013-14 16,9 9,1 3,1 9,7 -5,8 -6,1 -6,1 -6,0 2,3 12,6 16,1 10,3 24,1 27,8 24,4 25,4 9,9

Орташа

көпжылдық

16,6 9,6 1,4 9,2 -4,7 -9,7 -8,7 -7,7 1,5 11,3 17,7 10,2 21,6 25,9 23,3 23,8 8,9

Ескерту – Ʃ – жиынтық көрсеткіші

29

Өткен жылдарға қарағанда 2014-2015 ауылшаруашылығы жылы құрғақшылық кезең барлық вегетациялық кезеңде байқалды десе болады, яғни

мамырдың басынан қыркүйектің соңына дейін. Құрғақшытылықтың өткірлігі шілдедегі және қыркүйектегі түскен жауын-шашынға байланысты өзгеріп отырды. 2103-2014 ауыл шаруашылығы жылы да бұдан қалыс қалмайды. Өткен

жылдардағыдай құрғақшылық кезең мамырдың ортасынан қыркүйектің соңына дейін болып, бұл жылы атмосфералық жауын-шашын биіктігі азғантай болды.

Алғашқы екі ауыл шаруашылық жылы атмосфералық жауын-шашынның биіктігі бойынша асып түссе, ал 2013-2014 жыл орташа көпжылдық

көрсеткішпен бір деңгейде болды, айта кетерлігі, олар ылғалдылығы және температуралық режимі бойынша оған ұқсас болды.

Біз тәжірибе жүргізген танаптың топырағы осы аймақта кездесетін топырақтардың негізгі типтеріндей: шалғынды-боз, ашық-қара қоңыр,

қара-қоңыр және шалғынды қара-қоңыр топырақтар. Танаптық тәжірибе шалғынды қара-қоңыр топырақта жүргізілді.

Аталған топырақ үштік-төрттік дәуірдің лёc және лёс тәрізді құмбалшықтарымен көмкерілген, оның қалыңдығы 100-700 метрге жетеді.

Бұл топырақтар кәдімгі және оңтүстікті қара топырақтардың аймағында далаланған таулы шалғынды топырақтардың арқасында пайда болған. Жеке-дара қара топырақтың арасында 10-30%-ын құрайды. Бұл

топырақтың пайда болуына жер асты суларының әсері аз, керісінше қар суларымен қосымша жиналған беткі ағыс суларының маңызы зор. Топырақ

құраушы жыныстар болып эллюви, деллюви шөгінділері саналады. Өсімдік жамылғысы әртүрлі шөпті астық тұқымдастар, яғни бұталы немесе бұталы -

шөптесінді өсімдік топтары басым. Өсімдіктердің ішінде мезофильді өсімдіктер басым. Қазіргі кезде табиғи өсімдіктер тік беткейдің бөктерінде

сақталған. Ерте көктемде тау баурайы қызғалдақтар, сарғалдақтармен көмкеріледі. Жазда шабындықтарда бидайдық, жалбыз кездеседі. Тәжірибе

уческесінің маңында шабындықтарда ақселеу, бетеге, бидайық, бетеге боз және тағы басқа шөптер өседі.

Шалғынды қара-қоңыр топырақтың құрылымы майда түйіртпекті. Су ұстағыш агрегаттың жиынтығы жоғары қабатта қара топырақты жерден жоғары және 53-55%-дан аспайды. Алғашқы сіңу аймағы жер асты

суларының тау етегінде орналасқан. Мұнда жер асты сулары едәуір тереңдікте жатады. Транзит зонасында жер асты сулары жердің еңістігіне

байланысты әртүрлі тереңдікте орналасқан. Шығу аймағының солтүстігінде тау етегіндегі жазықтықта, екінші рет сіңу аймағы

орналасқан. Мұнда жер асты сулар деңгейі қайта төмендейді. Сіңірілген негіздер құрамы 100 гр топырақта 21-25 мг/экв. Топырақ реакциясы - әлсіз

сілті. Топырақ қоректену элементтері түрімен жақсы қамтамассыз етілген. Шалғынды қара-қоңыр топырақтың генетикалық қабаттарын толық

мінездеу үшін тәжірибе салардан бір жыл бұрын арнайы шурф қазылды. №1 шұңқыр тереңдігі 100 см.

30

Топырақ карбонатты және беткі қабатынан бастап 10% НСl әсерінен көпіршектеніп қайнайды. Оның жыртылған қабатының (0-25 см)

құрамында шірінді мөлшері 4,38%, жалпы азот 0,258%, фосфор - 0,211%, калий -1,19-2,1%, топырақтағы жылжымалы фосфор мөлшері тәжірибе салынғанға дейін 20-25 мг/кг аралығында болды (кесте 2).

Кесте 2 – Тәжірибе танабы шалғынды - қара қоңыр топырағының негізгі

агрохимиялық көрсеткіштері

То

пы

рақ

қаб

аты

ны

ң

тер

еңд

ігі,

см

Қар

а ш

ірін

ді, %

СО

2, %

Жалпы

мөлшері, % Жылжымалы түрлерінің

мөлшері, мг/кг

То

пы

рақ

реа

кц

иясы

азо

т

фо

сфо

р жеңіл

ыды-

райтын азот

N-N

O3

P

2 O

5

K

2O

0-30 4,38 6,62 0,258 0,211 137 25 22 750 7,8

30-50 4,17 9,35 0,248 0,205 109 36 13 740 8,1

50-60 3,06 12,53 0,214 0,158 78 28 13 640 8,0

60-80 1,35 12,80 0,117 0,135 63 26 15 625 8,1

Бұл топырақ алмаспалы калий мөлшері жағынан қамтамассыз етілуі

жоғары (740-750 мг/кг), және жеңіл ыдырайтын азот (137 мг/кг) пен нитрат (25 кг/га) мөлшері көтеріңкі дәрежедегі топыраққа жатады.

Гранулометриялық құрамы бойынша бұл топырақ ірі тозаңды ауыр топыраққа жатады. Диаметрі 3 мм ірі бөлшектер мүлдем кездеспейді. Ірі

құмды бөлшектер де көп емес және қабаттарда таралуы бойынша белгілі заңдылықтар байқаламайды. Ірі тозаң мөлшері көп кездеседі (кесте 3).

Кесте 3 – Шалғынды қара-қоңыр топырақтың гранулометриялық құрамы

Қабат терең-

дігі, см

Диаметрі әртүрлі бөлшектердің мөлшері, %

> 3 3-1 1-0,25 0,25-0,05

0,05-0,01

0,01-0,005

0,005-0,001

<0,001 <0,01

0-10 - 0,99 4,78 10,35 37,17 14,72 12,34 19,65 46,71

10-20 - 0,50 4,48 9,07 39,00 14,72 12,04 20,19 46,95

40-50 - 0,55 7,90 4,16 38,01 12,24 21,71 15,43 49,38

70-80 - 0,45 2,99 9,68 31,61 13,89 15,15 26,23 55,27

100-110 - 0,61 3,48 9,44 35,50 11,10 12,75 27,15 50,97

Топырақтың жыртылып өңделетін қабатындағы (25 см) жылжымалы минералдық заттардың басым бөлігі калий тотығының үлесіне тиеді, ал

31

сіңірілетін негіздер жиынтығының құрамында натрий, калий және кальций басым. Микроэлементтер (Мg, Mn, B, Zn және басқалары) өте аз мөлшерде

кездеседі. Топырақтың 0-20 см қабатында сіңірілген катиондардың мөлшері 18-19

мг/экв 100 г топырақта және сіңіру комплексінің құрамында кальций басым.

Оның мөлшері сіңірілген негіздердің 62-77% құрайды. Сіңірілген нитрат мөлшері беткі қабатында аз, ал төменгі 70-100 см қабатта 5-14% шамасында

және әлсіз сортаңданған топыраққа жатқызуға болады (кесте 4).

Кесте 4 – Шалғынды қара-қоңыр топырақтың су сүзіндісінің көрсеткіштері

Тереңдігі,

см

Құрғақ

қалдық, %

%/мг-экв

CO32-

HCO3-

Cl-

SO42-

Ca2+

Mg2+

Na+

0-10 0,164 - 0,0597

0,9785

0,0023

0,0789

0,0202

0,4200

0,0083

0,4130

0,0115

0,884

0,0042

0,181

10-20 0,170 - 0,0510

0,8360

0,0019

0,0674

0,0234

0,487

0,0087

0,435

0,0082

0,674

0,0064

0,281

40-50 0,182 0,0037 0,123

0,1081 1,772

0,0033 0,1171

0,0140 0,291

0,0039 0,195

0,0094 0,713

0,0320 1,395

70-80 0,268 0,0139

0,463

0,1240

2,032

0,0042

0,1491

0,0140

0,291

0,0058

0,290

0,0023

0,169

0,0569

2,476

100-110 0,312 0,0139 0,463

0,1191 1,952

0,0066 0,2343

0,0585 1,218

0,0039 0,195

0,0065 0,514

0,0726 3,158

140-150 0,204 0,0075

0,249

0,0814

1,334

0,0059

0,2094

0,0351

0,731

0,0039

0,195

0,0029

0,239

0,048

2,090

170-180 0,170 0,0041 0,136

0,0790 1,294

0,0059 0,2094

0,0491 1,022

0,0039 0,195

0,0065 0,514

0,045 1,952

Бұл топырақтардың макроқұрылымы өте жақсы және тың жерлердің 0-30

см қабатында суға төзімді агрегаттар (>0,25 мм) мөлшері 70-79%, ал жыртылған жерлерде біршама аз 63-70% болып келеді.

Агрономиялық жағынан өте бағалы суға төзімді агрегаттар (диаметрі 5 пен

1 мм аралығында) тың жерлерде 31-42%, ал жыртылған жерлерде 25% шамасында (кесте 5).

Үлестік салмағы 2,61-2,73 г/см3 және төменгі қабатқа қарай біршама

жоғарылайды. Жоғарғы қабаттың көлемдік салмағы 1,20-125 г/см3, соған

байланысты бұл қабаттың қуыстылығы жоғары, яғни 53-54% аралығында. Топырақтың тығыздалуы 80 см қабаттан басталады. Шекті далалық су

сиымдылығы жыртылатын қабатта 25-27%, қабат тереңдеген сайын азая береді. Су сыйымдылығы мәліметтері бойынша топырақтың гранулометриялық

құрамының ауыр болуына қарамастан, оның су сіңіргіштігін қанағаттанарлық

32

деп айтуға болады және жыртылмаған жердегі су сіңіргіштік коэффициенті 0,9 мм/минут.

Кесте 5 – Тәжірибе танабы топырағының су-физикалық қасиеттері

Қабат

тереңдігі, см

Көлем-дік

салмақ, г/см

3

Үлестік

салмақ, г/см

3

Жалпы қуыс-

тылық, %

Шекті далалық су

сыйым-дылығы, %

Максималды гигроскопиялық

ылғалды лық, %

0-10 1,20 2,61 54 27,1 5,02

20-30 1,24 2,61 53 26,3 4,28

40-50 1,30 2,68 52 26,2 4,43

70-80 1,33 2,70 51 22,0 4,41

100-110 1,50 2,71 45 21,0 4,41

120-130 1,60 2,73 42 - -

Топырақ сипаттамасы туралы жоғарыда келтірілген деректерді талдай

келе, агрономиялық талаптар тұрғысынан және жіктеулік негізінде қорытындылайтын болсақ, тәжірибе алының топырағын 3-ші құнары төмен

топырақтар тобына жатқызуға болады. Оның құрамында азот пен фосфор жеткіліксіз болғандықтан, тиісті тыңайтқыштар қолдану қажет. Калийдің көп

болуы жоңышқаның өсуіне және жоғары өнім беруіне кері әсерін тигізбейді, ал ылғалдың жеткіліксіздігі тәліми жоңышқа егісінің жазғы жауын-шашын

мөлшеріне тәуелді екенін көрсетеді. Өсімдігі. Кез келген өңірдің өсімдігі үнемі топырақ және климаттық

жағдайлармен өзара байланыста болады және қандай да бір территорияны сипаттайтын, физика–географилық жағдайдың барлық жиынтығының айқын көрінісі. Ол сыртқы жағдайдың керемет индикаторы болып табылады. Осыған

қарай, тау бөктерлі жазықтығы осы географиялық аймақтан өтетін өсімдіктерден – жусанды – эфемерлі, жусанды – сораңды және жусанды – дәнді

өсімдіктердің даласынан тұрады (кесте 6). Алматы облысының тау бөктерінің куаң далалық аймағының өсімдіктері 3

қабатты құрайды. Бірінші қабат түркістандық және көк, гүлшанақ тәрізді - жуалардан тұрады және 50-60 см биіктікке ие. Екінші қабат – 30-50 см

жайылма изен, майқара жусан, эфемероид – баданалы қоңырбастан тұрады. Төменгі 7-30 см қабатта ұсақ өсімдіктер, доға тәрізді тасбеде, жуансабақты

қияқөлең кіреді. Құрғақшылық жылдары, эфемерлердің және эфемероидтардың болмаған кезінде шөптесін өсімдіктер екі қабатты құрылысқа ие болады:

жоғарғы қабатта - майқара жусан және жайылма изен, төменгілерде – ебелек сиқты эфемерлер.

33

Кесте 6 – Тау бөктерінің далалық аймағының негізгі өсімдіктерінің түрлік құрамы

Өсімдіктердің атауы

орыс тілінде қазақ тілінде латын тілінде

Полынь лессинговидная Майқара жусан Artemisia sublеssingiana

Кохия простертая Изен Kohia prostrаta

Ковыль Рихтера Рихтер селеу (қау) Stipa richterana

Мятлик луковичный Сарымсақ қоңырбас Poa bulbosa L.

Осока толстостолбиковая Қияқ өлен Carex pachystylis

Пажитник дугообразный Бойдана (тасбеде) Trigonella arcuata

Бурачок пушистоплодный Жауылша Alyssum dasycarpum

Камфоросма Лессинга Лессинг қарама тау Camphorosma lessingii

Мак павлиний Қызыл таңдай көкнәр Papaver pavoninum Fisch.

Живокость полубороздчатая

Тегеурінгүл Delphinium semibarbatum

Лук туркестанский Түркестан сарымсағы Alyssum turkestanicum

Лук голубой Көкшіл сарымсақ Allisum caesium

Зизифора тонкая Жіңішке киікоты,

көкемарал

Ziziphora tenuior L.

Молочайная репка Сүттіген Euphorbia rapulum

Рогоглавник пряморогий Мүйізді шөңгебас,

кәріқыз

Ceratocephala testiculata

Рогач песчаный Құм әбелек Caratocarpus arenarius

Жайлы жылдары сәуірдің басында топырақтың беті негізінен эфемерлер

және эфемероидтардан тұратын қалың өсімдіктермен жабылады. Алайда, маусымнан басында немесе одан бұрын, өсімдіктер толығымен өздерінің

дамуын тоқтатады және қурайды. Тәжірибелік учаскенің айналасында өсетін өсімдіктер вегетациялық кезеңі

әртүрлі, фенологиялық фазаларының басталу уақыты әртүрлі өсімдіктерден тұрады. Тау бөктерінің куаң далалық аймағы үшін жайылымның жусанды –

эфемерлі – ебелек типі тән. Оңтүстік - Шығыс Қазақстан кең территорияға ие, шығыста Жалаңашкөл,

Алакөл, Ұялы және Сасықкөл көлдерінен батыста Шу – Іле тауларына дейін және оңтүстікте Тянь – Шань тау сілемдерінен солтүстікте Балқаш көліне дейін созылып жатыр. Мұнда тіпті толығымен қазіргі Алматы облысы

орналасқан. Өңірдің табиғат жағдайы тіптен әртүрлі және олардың қалыптасуына биік

тау массивтерінің болуы үлкен әсерін тигізеді. Төңіректің теңіз деңгейінен биік болуына байланысты, заңды түрде вертикалды табиғи зоналық пайда болады.

34

Топырақ ашық сұр топырақтан құнарлы қара топыраққа дейін, өсімдіктер шөлдіден таулы – шалғындыға дейін, ал климат жағдайы – ыстықтан және

құрғақтан салқын және ылғалдыға дейін өзгереді. Мұндағы табиғи жағдайлардың әртүрлілігі және, әсіресе, оның

аудандарының температурасының және ылғалдылығының әрқалай болуы, ауыл

шаруашылығы дақылдарын өсіру мүмкіндіктері бойынша бұл территорияның нақты градациясын анықтап берді.

Тау бөктерінің куаң далалық аймағы теңіз деңгейінен 450-700 м абсолютті белгілерімен биіктікте орналасқан. Топырағы негізінен қызғылт және

таулы қара топырақтың және сұр топырақтың қосындыларымен шалғынды сұр топырақ. Өсімдігі – жусанды қауымдастықтың қоспасымен бетегелі – селеулі,

мұнда эфемерлер басым келеді, қамыстылар және көптеген құмда өсетін өсімдіктер кездеседі.

Бұл аймақта Алматы облысының егістік жерлерінің негізгі массиві орналасқан. Егіншілігі көбінесе суармалы. Дәнді, техникалық, көкөністік,

бақша дақылдары және мал азықтық шөптер өсірген тиімді.

2.2 Зерттеу бағдарламасы мен әдістемесі Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер – жоңышқа, эспарцет, шығыс

ешкішөбі мен түйежоңышқаны өсіру бойынша зерттеу суармалы жағдайда

жүргізілді. Зерттеулік тәжірибелер 2011 жылы салынып, 3 мәрте қайталаумен жүзеге асырылды. Мөлдектер рендомиздеу әдісімен орналастырылған.

Мөлдектің есептік ауданы 50 м2.

Тұқымдардың егістік сапасы – тазалығы, көктеуі, шаруашылық

жарамдылығын анықтау зертханалық және танаптық жағдайда орындалды. Егіс жағдайында тұқымдардың скарификация, инокуляция, фосфор

тыңайтқыштарын (Р120 және Р180) қолданудың егістік өнімділігіне және топырақ құнарлылығына биологиялық әсері зерттелді.

Тәжірибе 1. Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер – жоңышқа, эспарцет, шығыс ешкішөбі және түйежоңышқа тұқымдарының егістік сапасын анықтау

(зертханалық тәжірибелер). Тәжірибе сызбасы: 1 Тұқымдардың тазалығын анықтау;

2 Скарификацияланбаған тұқымдардың өскіндерін анықтау; 3 Скарификацияланған тұқымдардың өскіндерін анықтау;

4 Тұқымдардың шаруашылықтық жарамдылығын анықтау. Бұршақтұқымдас шөптердің тұқымдарының егістік сапасын анықтау

зертханалық жағдайда тұқымдарды скарификациялауды тақтайшаға бекітілген ұсақ егеуқұм қағазымен сүрту жолымен жүргізілді.

Тәжірибе 2. Скарификация, инокуляция және фосфор тыңайтқышын (Р120 және Р180) қолдану тәсілдерінің жоңышқа, эспарцет, шығыс ешкішөбі және

түйежоңышқа өнімділігіне және жыртылатын топырақ қабатыңдағы химиялық заттар мөлшеріне әсерін зерттеу (далалық тәжірибелер).

35

Тәжірибе сызбасы: 1 бақылау (тұқым өңделмеген);

2 тұқым инокуляцияланған; 3 тұқым скарификацияланған; 4 тұқымға инокуляция + скарификация жасалған;

5 тұқымға инокуляция, скарификация жасалып, сүдігерге тыңайтқыш P120 енгізілген;

6 тұқымға инокуляция, скарификация жасалып, сүдігерге тыңайтқыш P180 енгізілген.

Егістік тәжірибелер арнайы сызбаға сәйкес жүзеге асырылды (сурет 1). Бұршақ тұқымдас шөптердің тұқымдарын: жоңышқа үшін – Shinorhizobium

meliloti, эспарцет үшін – Rhizobium sp. (Onobrychis), шығыс ешкішөбі үшін – Rhizobium galegae, түйежоңышқа үшін – Rhizobium meliloti түйнек

бактерияларының белсенді штамдары бар «Ризовит-АКС» препараты пайдаланылды.

Тәжірибеде жоңышқаның Капчагайская 80, эспарцеттің Алмаатинский 2, шығыс ешкішөбінің Горноалтайский 87 және түйежоңышқаның Альшеевский

сорттары қатараралығы 45 см кеңқатарлық тәсілмен егілді. Тәжірибе 3. Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерінің химиялық құрамын,

құнарлылығын және жемшөп шығыиын анықтау (зертханалық тәжірибелер).

Тәжірибе сызбасы: 1) барлық нысандар мен нұсқалар бойынша пішен өнімінің химиялық

құрамын анықтау (толық зоотехникалық талдау). 2) жемшөп құнарлылығы бойынша мал азықтық өлшемдер және протеин

шығымын анықтау. Химиялық құрам мен құнарлылық анықтауда зерттеудегі шөптердің

гүлдене бастау фазасында орылған көкбалаусасының көлеңкеде кептірілген ауада құрғақ заты пайдаланылды. Осы кезеңде олардың тамырларын 30 см

тереңдікке дейін қазу жолымен тамырларындағы бактерия түйнектерінің жиналуы анықталды.

Тәжірибелерде тиісті әдістемелер бойынша бақылау, өлшеулер мен есепке алулар жүргізілді [149].

Өсімдіктердің жер бетіндегі органдарының қалыптасуына фенологиялық

бақылау ҚР АШМ Ауылшаруашылығы дақылдарының сорттарына сынақ жөніндегі мемлекеттік комиссиясының әдістемесі бойынша егістіктерді

пайдаланудың бүкіл циклдері бойы жүргізілді. Өсімдіктер вегетациясының бірінші жылы өскін, ал екінші және одан кейінгі жылдарында көктеу,

сабақтану, шашақтану және гүлдену фазалары белгіленді. Фенологиялық бақылау күнара, фазалар басталғанда күнде жүргізілді.

36

1-танап:

жоңышқа

2-танап:

эспарцет

3-танап:

шығыс ешкішөбі

4-танап:

түйежоңышқа

1) топырақ тыңайтқышсыз,

тұқым өңдеусіз - бақылау

1) топырақ тыңайтқышсыз,

тұқым өңдеусіз - бақылау

1) топырақ тыңайтқышсыз,

тұқым өңдеусіз - бақылау

1) топырақ тыңайтқышсыз,

тұқым өңдеусіз - бақылау

2) топырақ тыңайтқышсыз, тұқым скарификацияланған

2) топырақ тыңайтқышсыз, тұқым скарификацияланған

2) топырақ тыңайтқышсыз, тұқым скарификацияланған

2) топырақ тыңайтқышсыз, тұқым скарификацияланған

3) топырақ тыңайтқышсыз, тұқым инокуляцияланған

3) топырақ тыңайтқышсыз, тұқым инокуляцияланған

3) топырақ тыңайтқышсыз, тұқым инокуляцияланған

3) топырақ тыңайтқышсыз, тұқым инокуляцияланған

4) топыраққа фосфор (Р120)

тыңайтқышы берілген, тұқым

скарификацияланған, инокуляцияланған

4) топыраққа фосфор (Р120)

тыңайтқышы берілген,

тұқым скарификацияланған, инокуляцияланған

4) топыраққа фосфор (Р120)

тыңайтқышы берілген,

тұқым скарификацияланған, инокуляцияланған

4) топыраққа фосфор (Р120)

тыңайтқышы берілген,

тұқым скарификацияланған, инокуляцияланған

5) топыраққа фосфор (Р180)

тыңайтқышы берілген, тұқым

скарификацияланған, инокуляцияланған

5) топыраққа фосфор (Р180)

тыңайтқышы берілген,

тұқым скарификацияланған, инокуляцияланған

5) топыраққа фосфор (Р180)

тыңайтқышы берілген,

тұқым скарификацияланған, инокуляцияланған

5) топыраққа фосфор (Р180)

тыңайтқышы берілген,

тұқым скарификацияланған, инокуляцияланған

Сурет 1 – Егістік тәжірибелер сызбасы

37

Өсімдіктердің даму сатыларының басталу күндері есепке алынды. Даму сатыларының басталуы мөлдектегі өсімдіктердің 10% фазаға енген күні

белгіленді. Әрбір даму сатыларының өнген есімдіктер есебі мөлдектің түрақты есептік алаңшаларындағы өсімдіктерді есептеу жолымен жүргізілді.

Өсімдіктердің егістік енгіштігі мен өсімдіктер жиілігі мөлдектің тұрақты

есептік алаңшаларында 1м2 жердегіні есептеу аркылы жүргізілді. Шөп өсімінің

жиілігіне толық өскіндер пайда болғаннан кейін, даму сатылары бойынша,

өсімдіктердің өнім жинау кезінде, кыстауға кетер алдында және қыстаудан кейінгі сәттерінде бағаланды. Өсімдіктердің өсімінің жиілігіне бақылау шөп

өсімін пайдалану жылдары бойынша жүргізілді. Бұл жағдайда шөп өсімінің жиілігін есептеу көктемде, шептер өскеннен кейін, ору алдында, орылғаннан

кейін әрбір 2 аптада және қыс түсердің алдында жүргізілді. Өсімдіктердің биіктеп өсу динамикасы вегетацияның негізгі даму

сатыларында анықталды: мөлдектің тұрақты есептік алаңшаларында екі сәйкес емес кайталымда катарынан 20 өсімдіктің шанақтануын, гүлденудің басталуын,

гүлденуін, бұршақтар түзілуін, тұкымдарының сүттене және толық пісуін өлшеуімен анықталды. Сабактар биіктігі жер бетінен жоғарғы жапырақтың

немесе гүл шоғының ұшына дейін өлшенді. Өсімдіктердің жапырақтануы жинау кезеңінде анықталды. Ол үшін

өсептелетін өнім салмағынан 1 кг бау таңдалып алынды. Бауды көлеңкеде

ауалық-құрғақ салмақтың тұрақты салмағына дейін кептірген соң өнімге құрылымдық талдау жүргізілді. Мұнда жапырақтар мен гүлшоқтары

сабақтарынан бөлек өлшенді, бұл өсімдіктердің жапырақтық салмағын құрайды. Алынған мәліметтер негізінде жапырақтану пайызбен есептелінді.

Көкбалауса өнімінің қалыптасуын есепке алу бастапқы төменгі шанақтары түзілген сәттен бастап оруға дейін жүртізілді. Вегетативтік салмағын өлшеу 10

өсімдікті 3 кайталанымнан ору арқылы жасалды. Алынған бумалар кептіріліп өлшенгеннен кейін электрлік диірменде ұнға айналдырып, әрі қарай өнімді

химиялық талдауға жіберілді. Түйнек бактериялардың жинақталуын есепке алу, толық пісу сатысында

анықтау жолымен жүргізілді. Түйнек бактериялар колониялары азот тіркеуші іс-әрекеті бойынша түсіне және тамырлық жүйеде орналасуына байланысты Г.С. Посыпановтың [150] әдістемесімен талданды.

Бұл әдістемеге сай өсімдіктер топырақтын жыртылатын қабатындағы (0-30 см) тамыр жүйесімен бірге қазылып алынды. Тамырлар топырақтан кұрғақтай

ұсату және диаметрі 1 мм елеуішпен ұсақ тамырлар мен түйіндерді сақтау мақсатында жуу арқылы тазартылды. Тамырдың химиялық құрамы Тюрин,

азот, фосфор және калий Гинзбург-Щеглова-Вульфиус әдістері арқылы талдау тәсілімен анықталды.

Эксперименттік өнімділік деректеріне дисперциялық талдау әдісімен өңдеу жүргізілді [151].

Жоңышқа, эспарцет, шығыс ешкішөбі және түйежоңышқа өсіруге ұсынылатын тәсілдердің экономикалық тиімділігін анықтау жүргізілді.

38

2.3 Тәжірибе агротехникасы Танапты егіске әзірлеу - шабындық қалдықтарды мұқият түрде өңдеу

мақсатында танапты орым аяқталғанннан кейін дискілеу, кейін жырту жасалды. Тәжірибе учаскесін сүдігерлік жырту бір мезгілде тырмалай отырып, 22-25 см тереңдікке шымаударғышы бар ПН-4-35 соқасымен дискілеуден 15 тәулік кейін

жүргізілді. Ерте көктемгі 2 ізбен тырмалау (ылғал жабу) топырақтың физикалық

жетілу шамасына қарай егістік агротехникалык шаралар жүргізу үшін орташа салмақты тісті тырмалармен орындалды. Топырақтың 0-10 см қабатындағы

ылғалдылық, бұл кезде біздің мәліметтер бойынша, оның шекті-егістік ылғал сиымдылығының 28-29% шегінде болды. Тырмалау ЗБЗС-1,0 тырмаларымен

жүргізілді. Тырмалар топырақ бетіне терең із қалдырмайтын ДТ-75 маркалы шынжыртабанды трактормен агрегатталды.

Себу алдындағы культивация КПС-4 культиваторымен бір мезгілде тырмалай отырып жүргізілді. Тырмалар культиваторға тісті тырмаларды ілуге

арналган КПЦ-800 құрылғысы көмегімен тіркелді. Жаппай культивациядан кейін маламен егістікті тегістеу, топырақты себу алдында ЗКК-6 сақиналық

тығыздауышпен тығыздау жүргізілді. Тұқым қаттылығын төмендету және далалық өнгіштігін арттыру үшін

бақылау және инокуляция нұсқасынан басқа тәжірибелерді жүргізу кезінде себу

алдында тұқымның сырткы қабатын зақымдау (скарификация) жүргізілді. Бұл үшін арнайы машина-скарификатор қолданылып, тұқымдық материал сол

арқылы 2 рет өткізілді. Тұқымды зақымдау (скарификация) алдында, олардың өсімталдығы мен өну энергиясы қанағаттанарлық болуы үшін күндізгі уақытта

5 күн бойы ашық ауада қыздырылды. Тұқым жоңышқа мен түйежоңышқада 2-3 см, шығыс ешкішөбі мен

эспарцетте 3-4 см тереңдікке себілді. Себу агрегаты: Т-25 тракторы және СН-16 сепкіші. Агрегаттың алымы 2,4 м (16x15 см).

Тұқымның майда болуына байланысты топырақ себу алдында тегістелуі және шамалы нығыздалуы тиіс. Бұл үшін бүркемелеуіштер орнына себу

агрегатына сепкіштің себу аппараттарының алдына және артына ККН-2,8 инелі-өкшетемірлі тығыздауыштар жалғанды.

Егістікке күтім суландырудан, топырақты копсытудан және арамшөптерді

жоюдан тұрды. Суару 3000 м3/га мөлшерінде жүргізілді. Ылғал жинаулық 900

м3/га және 700 м/га мөлшермен 3 вегетациялық суарылды. Суару арықшалар

бойымен жүргізілді. Әрбір суарудан кейін қатараралык культивация жасалды. Көкбалаусаны ору өсімдіктер гүлденуінің басталу фазасында Т-25+КС-2,1

агрегатымен орындалып, тиісті өлшеулер жүргізілді.

39

3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

3.1 Тұқымның шаруашылық жарамдылығы Тұқымның шаруашылық жарамдылығы тұқым себу мөлшерін нақтылауда

жоғары тәжірибелік маңызға ие. Шөптердің себілетін тұқымы жүз пайыздық

тазалық пен көктеуге сирек жағдайда ие болады, себебі олардың шаруашылық және егістік жарамдылығы басқа дақылдармен салыстырғанда төмендеу. Сол

себепті тұқымның тазалығы мен көктеу қарқынын ескерумен ұсынылған себу мөлшерін тұқымдардың шаруашылық және егістік жарамдылығын ескере

отырып анықтау қажет. Тұқымдардың шаруашылық жарамдылығы келесі теңдеу бойынша

анықталды:

X = A*Б/100, мұндағы: (1) Х-тұқымдардың шаруашылық жарамдылығы, %,

А-тұқымдардың тазалығы, %, Б-тұқымдардың өнулігі, %.

Тәжірибеге қажетті жоңышқа, эспарцет, шығыс ешкі шөбі және түйежоңышқа тұқымдары әртүрлі мекемелерден алынған, соның ішінде Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы институтынан алынған тұқымдық

материалдар репродукция ретінде тұқымдары бағаланбаған. Осыған байланысты біз зертханалық жағдайда олардың тазалығы мен өнулігіне талдау

жасалынды. Тұқым тазалығын анықтау үшін орташа салмағы 2 кг үлгі алынып, одан 0,5

кг салмақтағы үлгі іріктелді (кесте 7).

Кесте 7 - Бұршақ тұқымдас шөптердің тұқым тазалығы, %

Өсімдік Тазалығы Орташа

Ι ΙΙ ΙΙΙ

Жоңышқа 98,6 98,7 98,5 98,6

Эспарцет 96,8 99,6 95,8 97,4

Шығыс ешкі шөбі 96,6 93,7 98,0 96,1

Түйежоңышқа 96,6 97,8 98,7 97,7

Біздің алған тұқымдарымыз тазалығымен айрықшаланды, алайда сабақ, жапырақ, бұршақтар тілімі түріндегі аздаған әртүрлі қоспаға, сонымен қатар әртүрлі құрт-құмырсқалар қалдықтары болды.

Неғұрлым таза тұқым жоңышқа – 98,6% мен түйежоңышқа – 97,7% болды. Тұқымының тазалығы бойынша аздап төмендік шығыс ешкішөбінде –

96,6% және эспарцетте – 97,4% байқалды. Сонымен қатар, зертханалық жағдайда тұқым тазалығын анықтау

барысында барлық өсімдіктер бойынша біз 1000 тұқым салмағын граммен

40

анықтадық: жоңышқа – 2,0, эспарцет – 15,0, шығыс ешкішөбі – 6,0 және түйежоңышқа – 2,0 г.

Зертханалық жағдайда тұқымдардың бір тобын скарификациялау жүргізілді. Тұқымдардың бір тобы скарификациялап өңдеумен, екінші тобы өңдеусіз өнімділікке қойылды.

Тұқымдар тұқым өсіргіште – пластик жабынмен жабылған және сүзгілік қағазбен тікбұрышты қорапшаларда өсірілді. Өсіргішке тазартылған су

құйылды, сүзгілеуші қағаз үнемі суға малынып, суланып тұрды. Салынған тұқымдар, сонымен қатар, сүзгілеу қағазымен жабылып, оның шеттері де суға

тиіп тұрды. Осылайша тұқымдары өсіру кезеңінде олар үстінен және астынан ылғалды қалыпта ұсталды.

Зертханадағы ауа температурасы 24-26 °С деңгейінде болды. Күнделікті таңертеңгілік және кешкілік тұқымдарды қарап шығып, тамырының ұзындығы

5 мм тұқымдар өнген болып есептелді (кесте 8). Тұқым өнгіштігі бойынша жоңышқа бақылауда 66,2, скарификациялауда

87,2, тиісінше эспарцет – 57,4 және 72,6, шығыс ешкішөбі – 55,4 және 68,6, түйежоңышқа – 53,8 және 87,5%. Скарификациялау әдісін қолданғанда тұқым

өнгіштігі айтарлықтай жоғарылаған. Скарификациялау үрдісі бойынша жоңышқада 53,1-ден 80,8-ге дейін, эспарцетте 54,8-ден 66,3-ке дейін, ешкішөпте 58,1-ден 74,3-ке дейін және түйежоңышқада 63,2-ден 80,6-ға дейін

пайыздық өну қуаттылығы анықталды, яғни барлық өсімдіктер бойынша скарификацияланған тұқымдардағы өну қуаттылығы 15-25% аралығында

жоғарылады. Сонымен бірге қатты тұқымдардың мөлшері скарификация әсерінен төмендейді. Мысалы, жоңышқадағы қатты тұқым саны 59,8 пайызды

құраса, скарификациядан кейін олар 36,9 пайызға дейін төмендеді, эспарцет және басқа да өсімдіктерде сәйкесінше 51,2-ден 44,6-ға дейін, ешкішөпте 70,0-

ден 36,0-ға дейін және түйежоңышқада 64,8-ден 47,6-ға пайызға дейін төмендеді.

Есептеу жолымен тұқым тазалығын және өнгіштігін біле отырып, жоғарыда келтірілген теңдеу (1) бойынша тұқымдардың шаруашылық

жарамдылығы анықталды (кесте 9). Тұқымдарды скарификациялау үрдісі олардың зертханалық өнгіштігіне оң

әсерін тигізді және сәйкесінше бұршақ тұқымдас шөптердің тұқымының

шаруашылық жарамдылығына да оң әсерін берді. Осылайша, егер скарификацияланбаған тұқымдардың шаруашылық жарамдылығы жоңышқада

65,3, эспарцетте 55,9, шығыс ешкі шөпбінде 53,2 және түйежоңышқада 52,6 пайызды құраса, скарификацияланған тұқымдарда ол сәйкесінше 86,0; 70,7;

65,9 және 85,5 пайызды құрады. Тұқымдарының шаруашылық жарамдылығын біле отырып жеткілікті

түрдегі дәлдікпен себудің қажетті мөлшерін анықтауға, яғни төмендегі теңдеулер (2, 3) бойынша себу мөлшерінің қандай болатындығы анықталды.

41

Кесте 8 – Скарификациялауға байланысты бұршақтұқымдас шөптердің қатты тұқымдарының зертханалық өнгіштігі және өну қуаттылығы, %

Өсімдік

Скар

иф

ик

аци

я

Тұқымның өну күндері Өну қуатты-

лығы,%

Өнгіш-тігі, %

Тұқым-ның

қатты-лығы, %

3 4 5 6 7 8 9 10 11

Жоңышқа - - - - 3,3 8,2 18,8 23,1 8,2 4,6 53,1 66,2 59,8

+ 6,1 12,4 18,6 24,2 13,7 10,3 1,9 - - 80,8 87,2 36,9

Эспарцет - - - - - 3,6 17,4 22,1 6,6 7,7 54,8 57,4 51,2

+ - 4,8 8,8 14,3 22,6 20,1 1,8 - - 66,3 72,6 44,6

Шығыс ешкішөбі

- - - - 1,3 6,6 13,8 10,1 10,2 7,4 58,1 55,4 70,0

+ 1,3 6,8 13,1 22,4 18,6 6,4 - - - 74,3 68,6 36,0

Түйежоңышқа - 2,2 6,1 13,5 8,8 10,4 8,6 4,0 63,2 53,8 64,8

+ 3,3 12,4 16,6 18,6 24,2 10,1 2,3 - - 80,6 87,5 47,6

Ескерту – (+) – скарификацияланған тұқым;

(-) – скарификацияланбаған тұқым

42

Кесте 9 – Тұқымдардың шаруашылықтық жарамдылығы

Өсімдік Нұсқа Тазалығы,

%

Өнгіштігі,

%

Шаруашылық

жарамдылығы, %

Жоңышқа - 98,6 66,2 65,3

+ 98,6 87,2 86,0

Эспарцет - 97,4 57,4 55,9

+ 97,4 72,6 70,7

Шығыс ешкішөбі - 96,1 55,4 53,2

+ 96,1 68,6 65,9

Түйежоңышқа - 97,7 53,8 52,6

+ 97,7 87,5 85,5

Ескерту – (+) – скарификацияланған тұқым;

(-) – скарификацияланбаған тұқым

Н = H1 /X*100, мұнда: (2)

Н – шаруашылық жарамдылықты ескерумен тұқым себу мөлшері, кг/га; Н1- шаруашылық жарамдылық ескерілмеген тұқым себу мөлшері, кг/га;

х – тұқымдардың шаруашылық жарамдылығы, %. Барлық салынған тәжірибелерде бұршақ тұқымдас өсімдіктерді себуді алаң

бірлігінде өсімдік саны бірдей болуы үшін гектарына 2 млн.дана тұқымнан себу

туралы шешім қабылданды. 1000 тұқым салмағын және себу мөлшерін 2 млн.дана/га біле отырып біз формула бойынша барлық өсімдіктердің салмақтық

мөлшерін анықтадық.

X = M*H/1000, мұнда (3) Х – себу мөлшері, кг/га

М –1000 тұқым салмағы, г Н – себу мөлшері, млн.

Осылайша бұршақ тұқымдас шөптерді жоғарыда келтірілген формула бойынша себу мөлшері келесідей болады:

Жоңышқа – 4 кг/га; Эспарцет – 30 кг/га;

Шығыс ешкі шөбі – 12 кг/га; Түйежоңышқа – 4 кг кг/га. Тұқымдардың тазалығы мен зертханалық өнгіштігін ескерумен

шаруашылық жарамдылығын біле отырып, нақты себу мөлшерін есептеу күрделілік тудырмады. Нақты алаң өлшемінде тұқымның өнгіштігі мен

тазалығын ескере отырып, осындай шамаға себу мөлшерін арттыру 1 гектарда 2 млн.дана өскін пайда болуын қамтамасыз етуі тиіс. Зерттеуге алынған

өсімдіктер бойынша шаруашылық жарамдылыққа сәйкес түзетулер енгізумен тұқым себу мөлшерлері белгіленді (кесте 10).

43

Кесте 10 – Шаруашылықтық жарамдылығына байланысты өсімдіктердің тұқым себу мөлшері

Өсімдік Нұсқа Себу мөлшері,

млн. дана/га

Болжамды себу мөлшері,

кг/га

Шаруашы-лықтық

жарамдылық, %

Нақты себу

мөлшері, кг/га

Жоңышқа - 2,0 4,0 65,3 6,1

+ 2,0 4,0 86,0 4,6

Эспарцет - 2,0 30,0 55,7 53,8

+ 2,0 30,0 70,7 42,4

Шығыс

ешкішөбі

- 2,0 12,0 53,2 22,1

+ 2,0 12,0 65,9 18,2

Түйежоңышқа - 2,0 4,0 52,6 7,6

+ 2,0 4,0 85,5 4,7

Кесте мәліметтері бойынша шаруашылық жарамдылықтың төмен пайызы салдарынан, әсіресе скарификацияланбаған тұқымдарда гектарына 2 млн.дана өсімдік алу мақсатында эспарцет пен шығыс ешкішөбі және түйежоңышқада 2

есе ұлғайту қажет. Жоғары өнгіш және шаруашылық жарамдылығы қанағаттанарлық деңгейлердегі зерттеу нысандарының тұқымы

скарификациялануына байланысты көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің тұқым себу мөлшерін аздаған шамалармен ұлғайту қажет болды: жоңышқаның

– 0,6, эспарцеттің – 12,4, шығыс ешкішөбінің – 6,2 және түйежоңышқаның – 0,7 кг/га.

Тұқым тазалығын, зертханалық өнгіштігін және шаруашылық жарамдылығын анықтау бойынша алынған деректерді қорытындылай отырып,

көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерді себу алдында тұқым қаттылығын төмендету үшін міндетті түрде скарификациялау қажет деген қорытынды

шығарылды. Өндірістік жағдайда бұршақ тұқымдас шөптердің тұқымдарын скарификациялауды арнайы машина-скарификатормен жүргізеді, ал қажет жағдайда үрдісті екі рет қайталайды. Бұршақ тұқымдас шөптердің тұқымдарын

скарификациялау алдында 3-5 тәулік бойына күнге қыздыру қажет. Бұршақ тұқымдас шөптерді өсіру барысындағы басқа да агротехникалық әдістермен

қатар скарификациялауды жүргізу материалдық және еңбек шығындарын айтарлықтай мөлшерде азайтуға және, ең бастысы, жоғары өнгіштікке қол

жеткізуді қамтамасыз етті.

44

3.2 Скарификация, инокуляция және фосфор тыңайтқышын қолдану тәсілдерінің шөптер өнімділігіне, қоректілігіне және топырақ құрамына

әсері Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің өсіру тәсілдерін кешенді зерттеу

бойынша егістік тәжірибелері 2011-2014 жылдары Қазақ ұлттық аграрлық

университетінің «Агроуниверситет» оқу-тәжірибе шаруашылығы аумағында жасалды. Тәжірибе нұсқалары бойынша нысандардың тұқымын себу 2011

жылы 16 сәуірде жүргізілді. Себу мөлшері барлық бұршақ тұқымдас шөптер үшін тұқым өнгіштігі бойынша тәжірибені салыстырмалы айырмашылықта

жүргізуге мүмкіндік беретін алаңқайдағы біркелкі өсімдіктер санына ие болу үшін 2 млн. дана/га тұқым себілді. Өсімдіктер бойынша 1000 тұқымның

салмағын ескере отырып, салмақтық қатынастағы себу мөлшері төменгідей: жоңышқа мен түйежоңышқа – 4, эспарцет – 30 және шығыс ешкішөбі – 12 кг/га.

Алайда тұқымдардың шаруашылық жарамдылығын ескере отырып, скарификацияланбаған тұқымдардың салмағы жоғарылатылды: жоңышқа – 6,1,

эспарцет – 53,8, ешкішөп – 22,1 және түйежоңышқа – 7,6 кг/га. Өсімдіктердің скарифкацияланған тұқымдары зертханалық жағдайда шаруашылық

жарамдылығы жоғары көрсеткішке ие болғандықтан, олардың себу мөлшері төмендетілді: тиісінше 4,6; 42,4; 18,2 және 4,7 кг/га.

Атап өтілгендей, бөлінген мөлдек алаңы 50 м2 құрады. Барлық өсімдіктер

тұқымы 45 см қатар аралығында 2 млн.дана/га мөлшерімен себілді. Яғни әрбір бөлінген орында әр қатарының ұзындығы 10 м болатын 7 қатар болды. Жеті

қатардың ішіндегі ішкі бес қатары - есептік. Есептік жолмен 45 см қатараралық жалпақтығы 2,2 м болғанда, 1 м

2 құратындығы анықталды, яғни 2,2 м бойылық

алаңда дұрыс сақталған тұқым себу мөлшері мен жүз пайыздық егістік өнгіштік болғанда, барлық бұршақ тұқымдас өсімдіктердің 210-220 өсімдігі орналасуы

тиіс. Көкбалауса өнімі тәжірибеге бөлінген орындарда өсімдіктер бойынша есептік 2,2 метр бойлық немесе 1 м

2 тұрақты алаңшада өлшенді.

3.2.1 Егістік өнгіштігі

Өсімдіктердің өскінін есептеу толық көктеу фазасында жүргізілді. Тәжірибе нұсқалары бойынша алаңшаларда пайда болған өсімдік санына және олардың келесі жылдары көктеуіне қарай пайыздық үлесі есептелді (кесте 11,

сурет 2). Егістік тәжірибе жасау барысында алдын-ала тұқымның тазалығы мен

зертханалық өнгіштігі талданды. Алынған деректер көрсеткендей, солардың негізінде есептелген тұқым себу мөлшерін ескере отырып, тұқымдардың

шаруашылық жарамдылығына сәйкес тұқымдардың нақты себу мөлшері анықталды.

45

Кесте 11 – Инокуляция, скарификация және тыңайтқыш енгізу тәсілдеріне байланысты бұршақ тұқымдас шөптердің егістік өнгіштігі мен өскінінің

сақталуы

Тәжірибе нұсқалары Егістік өнгіштік Өскіннің сақталуы

дана/м2 % дана/м

2 %

Жоңышқа

Бақылау 127 63,5 44 34,6

Инокуляция 143 71,5 61 42,6

Скарификация 166 83,0 66 39,7

Инокуляция +скарификация 174 87,0 76 43,7

Инокуляция + скарификация + Р120 179 89,5 79 44,1

Инокуляция + скарификация + Р 180 176 88,0 81 46,0

Эспарцет

Бақылау 108 54,0 38 35,2

Инокуляция 114 57,0 41 36,0

Скарификация 144 72,0 54 37,9

Инокуляция +скарификация 156 78,0 61 39,1

Инокуляция + скарификация + Р120 149 74,5 56 37,6

Инокуляция + скарификация + Р 180 161 80,5 62 39,5

Шығыс ешкішөбі

Бақылау 131 65,5 3,7 28,2

Инокуляция 148 74,0 4,4 29,7

Скарификация 157 78,5 5,1 32,5

Инокуляция +скарификация 170 85,0 6,0 35,3

Инокуляция + скарификация + Р120 174 87,0 6,2 35,6

Инокуляция + скарификация + Р 180 177 88,5 6,4 36,2

Түйежоңышқа

Бақылау 142 71,0 4,1 28,9

Инокуляция 155 77,5 4,8 31,0

Скарификация 167 88,5 5,4 32,3

Инокуляция +скарификация 184 92,0 6,1 33,2

Инокуляция + скарификация + Р120 186 93,0 6,3 33,9

Инокуляция + скарификация + Р 180 188 94,0 6,5 34,6

Сонда бақылау нұсқасында өсімдіктер тұқымының егістік өнгіштігі

жоңышқа мөлдектерінде 63,5, эспарцет – 54,0, шығыс ешкішөбі – 65,5 және

түйежоңышқа – 71,0% құрады. Тәжірибе нұсқасы бойынша инокуляция мен скарификацияға байланысты 120 және 180 кг/га мөлшердегі фосфорлық

тыңайтқыш пайдаланылғанда тұқымның егістік өнгіштік көрсеткіштері бәрінен жоғары болды. Инокуляциялық және скарификациялық нұсқалардың егістік

өнгіштігін салыстырғанда, соңғысы басымдық көрсетті.

46

1 - бақылау 4 - инокуляция +скарификация

2 - инокуляция 5 - инокуляция + скарификация + Р120

3- скарификация 6 - инокуляция + скарификация + Р 180

Сурет 2 - Инокуляция, скарификация және тыңайтқыш енгізу тәсілдерінің

егістік өнгіштігі мен өсімдіктердің сақталуына әсері

47

Себебі скарификация тұқым қаттылығын төмендетіп, өскіннің қарқынды

пайда болуына оң ықпал етеді. Барлық шөптер бойынша тұқымды инокуляциямен себуде егістік өнгіштік көрсеткіштері бақылаудағыдан айтарлықтай мөлшерде басым түсті.

Өсіп-өну кезеңінің соңындағы сақталған өсімдік саны бойынша осындай заңдылық тағы да көрініс берді. Күзге қарай сақталған өсімдіктің неғұрлым

жоғарырақ мөлшері тұқымдары себу алдында инокуляцияланған және скарификацияланған нұсқаларда анықталды: жоңышқада – 43,7%; эспарцетте –

39,1%; ешкішөпте – 35,3% және түйежоңышқада – 33,2%. Фосфор тыңайтқышы 120 және 180 кг/га ә.з. қолданылған нұсқаларда

өскіндердің сақталуы сәйкесінше 44,1 және 46,0; 37,6 және 38,5; 35,6 және 36,2 және 33,9 және 34,6%. Сақталған өсімдіктер бойынша ең төменгі көрсеткіштер

бақылау нұсқасында, тұқымдары өңделмеген өсімдіктердің мөлдектерінде тиісінше - 34,6; 35,2; 28,2 және 28,9%. Тұқымдар инокуляциясы мен

скарификациясы жүргізілген нұсқаларда аралық жағдай орын алды, солардың ішінде скарификациялық тәсіл қолдану басым болды.

Бұршақ тұқымдас шөптердің тұқымдарын скарификациялау үрдісі егістік өнгіштікті арттыратындығы көрінеді. Бұл болашақта тәжірибе нұсқалары өсімдіктердің сақталу деңгейіне де ықпал етеді. Өскін фазасынан кейін

жекелеген егістіктердің сиреуі түрлер арасындағы қоректену аймағы мен күн асты кеңістігіне күрес салдарынан болуы тиіс.

3.2.2 Фенологиялық өсіп-даму кезеңдері

Фенологиялық фазалардың сипаты өсімдік биологиясына қаншалықты тәуелді болса да, олардың қарқындылығы мен ұзақтығына тәжірибеде

қолданылған тәсілдердің әсері айқын байқалды. Инокуляция, скарификация жүргізілген және тыңайтқыш енгізілген нұсқаларда өсімдіктердің өсіп-даму

кезеңдерінің өтуі бақылаудан бірнеше тәулікке ауытқыған (кесте 12). Жинақталып орташа шығарылған мәліметтерден байқалғандай, бақылауда

көктеу 11-14 тәуліктен кейін пайда болды. Көктеудің кейбір кешігулері шығыс ешкішөбінде көрініп, тұқым себуден кейін екі апта өткенде өне бастады. Қолайлы жылы күн және топырақ ылғалдылығының болуы барлық бұршақ

тұқымдас шөптердің жақсы өсіп-дамуына ықпал еткен. Маусым айының ортасында-ақ, көктегеннен кейін бір жарым ай өткенде

өсімдік келесі сабақтану фазасына өтті. Эспарцет пен ешкішөп бұл кезеңге өтуі үшін сәйкесінше 50 және 40 тәулік, ал жоңышқа мен түйежоңышқаға – 46

тәулік қажет болды. Одан 31 тәулік өткен соң барлық өсімдіктер келесі – шашақтану фазасына ауысты. Тағы да эспарцет пен ешкішөп үшін бұл кезеңге

өтуге, сәйкесінше 79 және 80 тәулік, ал жоңышқа мен түйежоңышқаға 73 тәулік қажет болды. Сонда түйежоңышқадан басқа барлық шөптердің гүлдеуі

тіршілігінің бірінші жылында шілденің үшінші онкүндігінде өтті, яғни көктегеннен кейін 117-120 тәулік өткенде.

48

Кесте 12 – Бұршақ тұқымдас шөптердің өсіп-даму кезеңдері

Өсімдік Түптену Сабақтану Шашақтану Гүлдеу басталуы

күні күні тәулік күні тәулік күні тәулік

2011 жылы

Жоңышқа 28. IV 14.VI 48 11. VII 75 25. VII 97

Эспарцет 29. IV 18.VI 50 17. VII 79 24. VII 86

Шығыс ешкішөбі

30. IV 16.VI 49 17. VII 80 27. VII 88

Түйежоңышқа 27. IV 13.VI 47 10. VII 74 - -

2012 жылы

Жоңышқа 22. III 2. V 40 17.V 56 6. VI 76

Эспарцет 22. III 3. V 42 17.V 54 8. VI 76

Шығыс ешкішөбі

25. III 16. V 52 26. V 62 24. VI 91

Түйежоңышқа 22. III 2. V 41 17. V 56 20. VI 90

2012 жылы барлық шөптердің толық көктеуі 9-10 наурызда белгіленді,

соның ішінде жоңышқа, эспарцет және түйежоңышқа 22 наурызда және бұдан 3 тәулік кешірек шығыс ешкішөбі көктей бастады. Көктемгі өсуден сабақтану

кезеңіне дейін бұршақты өсімдіктер 40 тәулікте өсіп жетілді: жоңышқа – 41, эспарцет – 42, ешкішөп – 52 тәулікте. Тіршілігінің екінші жылында өсімдіктердің сабақтану фазасы мамыр айының басында байқалса, тек ешкішөп

қана мамыр айының ортасында сабақтана бастады. Бұршақ тұқымдас шөптердің өтетін келесі өсіп-даму кезеңі – шашақтану

фазасы. Бұл өсімдікте гүл шоқтары пайда болған кез және соңынан бұршақтары дами бастайды. Тіршілігінің екінші жылында өсімдіктер шашақтану фазасын

мамыр айының екінші онкүндігінде, атап айтсақ: жоңышқа, эспарцет және түйежоңышқа – 17, ал шығыс ешкішөбі – үшінші онкүндігінде, яғни 26

мамырда өте бастады. Жоңышқа, эспарцет және түйежоңышқа шашақтану кезеңіне өтуі үшін 56 тәулік қажет болса, ешкішөпке 62 тәулік қажет болды.

Гүлдеу кезеңі жоңышқа мен эспарцетте 6-8 маусымда, түйежоңышқада – 20 және ешкішөпте – 24 маусымда өтті. Көктемгі өсуден гүлдеу кезеңі

басталғанға дейін жоңышқа мен эспарцетке екі жарым ай, яғни 76 және 78 тәулік қажет болса, ешкішөп пен түйежоңышқаға үш ай, сәйкесінше 90 және 89

тәулік қажет болған. 2012 жылы жоңышқа, эспарцет және ешкішөп өсімдіктерінің биіктігі

екінші орымда ең жоғары болды, ал түйежоңышқа – бірінші орымда биік өсті

(қосымша А). Тіршілігінің үшінші жылында орым аралық кезеңдер ұзақтығына және

шөптердің биіктігіне егіс алдындағы инокуляция мен скарификация, 120 және 180 кг/га ә.з. мөлшерінде фосфор тыңайтқышын енгізу тәсілдерінің әсері

айтарлықтай деңгейде болатыны анықталды (кесте 13).

49

Кесте 13 – Инокуляция, скарификация және тыңайтқыш енгізу тәсілдеріне байланысты тіршілігінің үшінші жылы

бұршақ тұқымдас шөптердің биіктігі (см) және орым аралық кезеңдерінің ұзақтығы

Кезең Бақылау Инокуляция Скарификация Ин.+ск. Ин.+ск+Р120 Ин.+ск.+Р180

тәулік биіктігі тәулік биіктігі тәулік биіктігі тәулік биіктігі тәулік биіктігі тәулік биіктігі

Жоңышқа

1-ші орым 58 44 56 66 58 63 56 72 56 71 56 75

2-ші орым 52 60 50 92 52 90 50 93 50 94 50 98

3-ші орым 44 57 42 88 44 84 42 88 42 88 42 92

4-ші орым 33 49 36 70 33 68 36 71 36 72 36 74

Орташа 47 52 46 79 46 79 46 81 46 82 46 85

Эспарцет

1-ші орым 58 59 56 100 58 94 56 100 56 102 56 105

2-ші орым 52 63 50 106 52 96 50 104 50 112 50 113

3-ші орым 43 58 42 100 43 93 42 99 42 100 42 101

4-ші орым 33 46 36 79 33 75 36 75 36 81 36 85

Орташа 47 56 46 96 47 89 46 94 46 99 46 101

Шығыс ешкішөбі

1-ші орым 62 58 59 95 62 93 59 100 59 97 59 98

2-ші орым 54 65 52 100 59 92 52 101 52 103 52 107

3-ші орым 45 62 42 86 45 79 42 81 42 87 42 92

4-ші орым 33 50 36 80 33 73 36 79 36 82 36 80

Орташа 49 59 47 90 50 84 47 90 47 92 47 94

50

Барлық өсімдіктердің толыққанды бірінші орым қалыптастыруына екі күнтізбелік ай мөлшеріндегі уақыт, яғни 58-62 тәулік қажет (бақылау).

Инокуляция нұсқасында жоңышқа, эспарцет, ешкішөп бірінші орымды 56, ал шығыс ешкішөбі 59 тәулікте қамтамасыз етті. Бақылаудың 1-ші орымында жоңышқа биіктігі 44 см болса, басқа нұсқаларда бұдан айтарлықтай басым.

Өсімдік биіктігі инокуляция нұсқасында 66 см, скарификация – 63, инокуляция+скарификация - 72, инокуляция+скарификация+Р120 – 71 см болды.

Өсімдік биіктігі тәжірибенің тәсілдеріне орай да әртүрлі болды: инокуляция+скарификация+Р180 – 75 см. Орым және тәжірибе нұсқасына қарай

өсімдіктердің биіктігі өзгерді. Ең жоғары өсімдік биіктігі орымдарда эспарцет мөлдектерінде болса (75-113 см), оның жылдық орташасы 101 см дейін жететіні

анықталды.

3.2.3 Бұршақ тұқымдас шөптердің өнім қалыптастыруы Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің көкбалауса өнімділігі есептік

алаң өлшеміндегі санына ғана емес, оның түптілігіне, бұтақшаларының санына, гүл шоғырларына және жапырақтарының шығымына байланысты болды.

Жапырақтар есебіне гүл шоғыры мен ұсақ сабақтар кіреді. Вегетациясының екінші және үшінші жылындағы инокуляция, скарификация және тыңайтқышқа байланысты өсімдіктер өнімділігінің түптілігі мен жапырақтылығы анықталды.

Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің түптенуі мен жапырақтылығын орташа көрсеткіштері арқылы тәжірибе тәсілдеріне байланысты талдау үшін

өсімдіктер тіршілігінің 2-3 жылы алынған деректер пайдаланылды. Өйткені олар зерттеудегі өсімдіктердің биологиялық сипаттарынан алшақ емес,

шаруашылық мақсаттарына өте жақын. Мал азығы өндірісінде және ауыспалы егіс жүйісінде көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің бірінші пайдалану

жылғы көрсеткіштері аса маңызды. Осы жылғы зерттеулерде түйежоңышқаның екі жылдық тіршілігінің ерекшеліктеріне сәйкес шаруашылық-құнды қасиеттері

анықталған. Осылардың барлығы ескеріліп, тәжірибе нысандарының түптенуі мен жапырақтылығына қолданылған тәсілдердің әсері талданды (кесте 14).

Өсімдіктердің түптенуі мен жапырақтылығы бойынша барлық тәжірибе нұсқаларында ең жоғары көрсеткіштерімен жоңышқа ерекшеленді. Оның түптену, сабақтану және жапырақтылық белгілерінің көрсеткіштері

инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+скарификация+Р180

тәсілдерін қолдану нұсқаларында айтарлықтай жақсарып, тиісінше 283-284

дана/га, 9,3-9,8 дана/өсімдік және 61,5-61,6% дейін жетті. Бір өсімдіктегі сабақ саны эспарцерт пен шығыс ешкішөбінде көбірек. Бұл

белгі бойынша деректердің жоғарылауы инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+скарификация+Р180 тәсілдерін қолданғанда барлық нысандарда

байқалды. Жоңышқа осы нұсқаларда эспарцертпен және ешкішөппен теңесті (9,3-9,8 дана/өсімдік).

Бақылаумен салыстырғанда инокуляция және скарификация тәсілдері жекелей де, қосып та қолдануда барлық нысандардың түптенуін, сабақтануын

51

және жапырақтылығын едәуір жоғарылатты. Бірақ олардың үстеме өсімдері қанағаттанарлық деңгейге жетпеді.

Кесте 14 – Инокуляция, скарификация және тыңайтқыш қолдану тәсілдерінің көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің 2-жылы түптенуі мен

жапырақтылығына әсері (орташа)

Тәжірибе нұсқалары Түптену Жапырақ шығымы, % дана/м

2 дана/өсімдік

Жоңышқа

Бақылау 226 6,4 58,7

Инокуляция 235 7,9 59,4

Скарификация 233 7,7 59,1

Инокуляция +скарификация 247 8,6 60,2

Инокуляция + скарификация + Р120 283 9,8 61,5

Инокуляция + скарификация + Р 180 284 9,3 61,6

Эспарцет

Бақылау 116 7,2 50,3

Инокуляция 123 7,1 50,9

Скарификация 120 7,4 50,7

Инокуляция +скарификация 123 8,0 50,8

Инокуляция + скарификация + Р120 126 9,7 51,6

Инокуляция + скарификация + Р 180 128 9,8 51,9

Шығыс ешкішөбі

Бақылау 109 8,4 52,9

Инокуляция 111 8,7 54,2

Скарификация 108 8,2 53,5

Инокуляция +скарификация 112 8,8 54,7

Инокуляция + скарификация + Р120 123 9,5 55,3

Инокуляция + скарификация + Р 180 121 9,7 55,4

Түйежоңышқа

Бақылау 72 5,3 42,5

Инокуляция 82 5,7 42,9

Скарификация 73 5,4 42,8

Инокуляция +скарификация 84 5,9 50,2

Инокуляция + скарификация + Р120 91 6,5 52,6

Инокуляция + скарификация + Р 180 92 6,8 52,7

Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің түптенуі жоңышқа бойынша

бақылаудағы 226 дана/га деңгейінен инокуляция+скарификация+Р180 нұсқасында 284 дана/га дейін, эспарцертте – 116-дан 128-ге, ешкішөпте – 109-

дан 121-ге, түйежоңышқада – 72-ден 92-ге дейін көтерілді. Осы заңдылыққа

52

сәйкес өсімдіктердің жапырақтылығы мен сабақ саны да өзгеріп, тиісінше жоңышқада 9,3 дана/өсімдік және 61,6%, эспарцетте 9,8 дана/өсімдік және

51,9%, ешкішөпте 9,7 дана/өсімдік және 55,4%, түйежоңышқада 6,8 дана/өсімдік және 52,7% дейін жоғарылады.

Бір түптегі және бір гектар алаңдағы сабақ саны мен жапырақ шығымының

арасында тығыз байланыс болғандықтан өсімдік түптенуі жоғары нұсқаларда жапырақтылық та арта түскені анық байқалды. Алайда бір түптегі және бір

гектар алаңдағы сабақ саны бір-бірімен кейбір өсімдіктерде сәйкес келмеуі мүмкін. Мұндай жағдай жоңышқада байқалды: түптенуі ең жоғары болғанмен

бір түптегі сабақ саны кейбір нұсқаларда түптенуі орташа эспарцерт пен ешкішөптен төмендеу болды. Сонымен қатар, түйежоңышқа нұсқаларында

жапырақтар мен ұсақ бұтақшалар мөлшері төмендейтіні байқалды. Түйежоңышқа жапырақтылығының ең жоғары үлесі тыңайтқыш енгізілген

нұсқаларда анықталды. Инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+ скарификация+Р180 тәсілдерін қолдану көпжылдық бұршақ тұқымдас

шөптердің, әсіресе, түйежоңышқа мен шығыс ешкішөбінің бұталануын айтарлықтай жақсартты.

Үшінші жылғы жүргізілген бақылаулар бойынша егіс қалыңдығы бойынша барлық шөптерде сабақтары мен жапырақтар шоғырының әртүрлі саны қалыптасты. Бірінші орымда жоңышқа бір бұтақта 4,4-7,3 сабақ

қалыптастырды, олардың саны инокуляция, скарификация және тыңайтқышқа байланысты нұсқаларда ауытқыды. Осы нұсқаларда жоңышқа жапырақтар

санының жоғары пайызына ие болды – 59,4; 66,2 және 68,4%. Екінші орымда жоңышқаның бір өсімдігінің түптенуі 10,1 данадан 16,1

данаға дейін артты. Тыңайтқышты нұсқаларда жапырақтар шығымы бірінші орымдағыдай қалды. Үшінші орымда жоңышқадағы сабақтар саны бірінші

және екінші орымдарға қарағанда, бірнеше есе жоғары, алайда жапырақтылығы алдыңғы деңгейде қала берді. Төртінші орымда жоңышқадағы сабақтарының

саны азайып, сонымен қатар, жапырақ, ұсақ сабақтар және гүл шоғырларының мөлшері төмендеді (сурет 3).

Эспарцеттегі сабақтар саны жоңышқаға қарағанда біршама төмен, алайда бір бұтағында 1-ші орым бойынша 5,5 тен 6,3 данаға дейін артқан. Эспарцеттің жапырақтылығы бірінші орымда 58,6 дан 59,4% дейін жетті, яғни оның

инокуляция және тыңайтқыш нұсқаларындағы артуы бақылау нұсқасымен салыстырғанда аз. Екінші жылы оның бір бұтадағы сабақ саны 10,9-ден 17,5

данаға дейін артты. Жапырақтар шығымы бірінші орыммен салыстырғанда айтарлықтай өзерістерге ұшыраған жоқ. Егер үшінші жылы сабақтар саны

бірінші, екінші орыммен салыстырғанда, аздап артатын болса, төртінші орымда бұл көрсеткіштің төмендеуі байқалды. Сонымен қатар, жапырақтар мен ұсақ

бұтақтарының мөлшері төмендейтіні белгілі болды.

53

Кесте 15 – Бұршақ тұқымдас шөптердің скарификация, инокуляция, фосфор тыңайтқыштарын қолдануға байланысты

3 – жылғы орымдар бойынша түптенуі және жапырақтануы

Тәжірибе

нұсқалары

1 – ші орым 2 – ші орым 3 – ші орым 4 – ші орым

түптену жапырақ-тануы, %

түптену жапы-рақ-

тану, %

түптену жапырақ-тану, %

түптену жапырақ-тану, % дана

/м2 дана/өсі

мдік дана/м2

дана/өсімдік

дана/м2

дана/өсімдік

дана/м2

дана/өсімдік

Жоңышқа

Бақылау 224 4,4 58,7 144 10,1 58,2 105 12,6 49,5 75 8,7 49,3

Инокуляция 304 5,9 59,4 216 11,4 59,4 201 16,4 54,4 114 9,7 53,1

Скарификация 248 4,7 57,1 204 10,9 57,2 186 14,2 51,2 107 8,9 50,6

Инокуляция

+скарификация

369 6,6 61,3 307 12,7 61,7 217 17,8 58,7 165 12,4 52,7

Инокуляция + скариф. + Р120

380 6,8 66,2 315 14,2 62,2 259 18,4 59,8 176 13,1 54,7

Инокуляция +

скариф. + Р 180

374 7,3 68,4 322 16,1 67,4 273 18,9 64,9 184 14,2 59,9

Эспарцет

Бақылау 158 5,5 58,6 112 10,9 56,4 115 13,1 52,9 83 9,5 50,3

Инокуляция 189 6,0 59,1 196 13,8 57,1 120 16,1 53,1 94 13,4 51,3

Скарификация 164 5,4 57,4 188 11,7 56,6 117 15,4 52,7 91 12,6 50,0

Инокуляция +скарификация

207 6,1 58,9 201 16,4 58,3 123 18,1 53,8 114 14,8 53,2

Инокуляция +

скариф. + Р120

293 6,2 57,2 205 17,3 57,2 126 19,2 54,6 118 15,3 52,7

Инокуляция + скариф. + Р 180

214 6,3 59,4 210 17,5 58,3 139 19,4 55,1 125 15,8 53,8

54

15-кестенің жалғасы

Шығыс ешкішөбі

Бақылау 118 5,3 53,8 109 7,6 53,2 80 10,3 52,5 53 16,7 51,0

Инокуляция 164 5,8 54,6 112 11,9 56,1 111 16,3 54,4 66 16,6 52,6

Скарификация 152 5,4 53,3 111 10,4 54,1 101 14,2 52,6 61 16,9 51,3

Инокуляция +скарификация

171 5,6 54,7 146 13,7 56,6 119 17,8 55,5 89 18,4 54,6

Инокуляция +

скариф. + Р120

182 5,7 54,2 154 15,9 55,7 123 18,5 54,2 101 21,3 53,2

Инокуляция + скариф. + Р 180

179 5,8 54,8 169 15,9 56,1 121 18,6 56,1 104 21,6 54,1

55

1-орым 2-орым

3-орым 4-орым

Сурет 3 – Бұршақ тұқымдас шөптердің скарификация, инокуляция, фосфор тыңайтқыштарын қолдануға байланысты

3 – жылғы орымдардағы салыстырмалы жапырақтылығы, %

56

Ешкішөпте бірінші орымда бұтақта бестен көбірек сабақ болса, екінші жылы тәжірибе нұсқасы бойынша олардың саны 1 бұтақта 7,6-дан 15,9 данаға

дейін артты, сонымен бірге олардың саны соңғы екі нұсқада айқындала түсті. Жапырақтар шығымы екінші орымда да бірінші орымдағы тәрізді 53,2 –

56,1%. Үшінші орымда сабақтар саны 10,3-18,6 дана және ең жоғарғысы

төртінші орымда бір бұтаға 67-ден 21,6 дана дейін артты. Сонымен бірге, жапырақтылықтың ең жоғары үлесі тыңайтқыш енгізілген

нұсқаларда анықталды. Инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+ скарификация+Р180 тәсілдерін қолдану шығыс ешкішөбінің бұталануын

айтарлықтай жақсартты (тиісінше 21,3 және 21,6 дана/өсімдік). Талданған нәтижелерден байқалғандай, скарификация, инокуляция және

тыңайтқыштар қолдану тәсілдері барлық өсімдіктердің бұталануын, түптенуін және жапырақтануын едәуір арттыратыны анықталды. Алайда инокуляция +

скарификация + Р180 тәсілінің осы белгілердің жақсаруына тиімділігі инокуляция + скарификация + Р120 нұсқасымен салыстырғанда төмен болатыны

байқалды. Сондықтан фосфордың Р120 нормасымен шектелу қажет сияқты.

3.2.4 Көкбалауса өнімі Көкбалауса мен пішен өнімділігі үш жыл бойына анықталды. Көкбалауса

өнімділігі тәжірибедегі әрбір бөлінген орында үш мәртелік қайталаумен

анықталды. Пішен өнімділігін анықтау мақсатында көкбалаусаның 2 кг салмақтағы бумасын дәкеден тігілген қапшықта кептіргенге дейінгі және

кептіргеннен кейінгі салмағындағы айырмашылық бойынша құрылымдық талдау жасалды.

Өнімділік деректері көрсеткендей тұқымдардың инокуляциясы мен скарификациясының әсері барлық шөптер бойынша елеулі, яғни көкбалауса

өнімінің артуымен көрініс берді. Жоңышқа тіршілігінің екінші жылы 2 орым көкбалауса берсе, үшінші және төртінші жылдары 4 орымды қамтамасыз етті

(кесте 16). 2012 жылы бақылауда оның көкбалауса өнімділігі 55 және 53 ц/га құрады.

Біздің күткеніміздей ең оңтайлы тәсілдер тұқымдардың инокуляциясы мен скарификациясы жасалған және, әсіресе, фосфорлық тыңайтқыштар енгізілген нұсқада болды. Егер тұқымдардың себу алдында өңдеу нұсқалары - инокуляция

мен скарификация 74 және 77 ц/га көкбалауса өнімділігін көрсетсе, Р120

тыңайтқышын енгізгенде 78 және 79, ал Р180 - 84 және 83 ц/га өнім беретіні

анықталды. Тұқымдардың инокуляциясы мен скарификациясы жүргізілген нұсқаларды

өзара салыстырғанда, басымдық бірінші нұсқада болды. Жекелеген жағдайларда бұл нұсқаның үстемесі осы және бақылау нұсқасымен

салыстырғанда жоғары өнім мөлшерімен ерекшеленді. Фосфорлық тыңайтқыштар қолданылған нұсқаларда бақылаумен

салыстырғанда, өнімділік айтарлықтай мөлшерде жоғарылады. Сонымен қатар, топыраққа фосфорлық тыңайтқыштар енгізілген және тұқымдарға инокуляция

57

Кесте 16 – Бұршақ тұқымдас шөптердің инокуляция, скарификация және тыңайтқыш енгізуге байланысты

көкбалаусасының өнімділігі, ц/га

Тәжірибе нұсқалары 2012 ж 2013 ж 2014 ж

орымдар

1 2 Ʃ 1 2 3 4 Ʃ 1 2 3 4 Ʃ

Жоңышқа

Бақылау 55 53 108 204 193 165 107 669 195 186 174 112 667

Инокуляция 68 72 140 208 214 168 125 719 208 214 192 130 744

Скарификация 60 56 116 196 205 177 118 698 200 192 185 118 699

Инокуляция +скарификация 74 77 151 212 218 181 130 741 210 220 199 136 765

Инокуляция + скарификация + Р120 78 79 157 217 221 182 131 751 209 221 201 132 763

Инокуляция + скарификация + Р 180 81 83 164 219 224 184 130 757 206 219 195 135 759

ЕТА 0,05 ц/га 5,2 28,3 29,1

Эспарцет

Бақылау 62 48 110 217 206 170 112 705 203 212 165 124 704

Инокуляция 64 54 118 220 210 173 116 719 210 216 170 128 724

Скарификация 64 46 110 216 201 170 121 708 208 214 166 126 714

Инокуляция +скарификация 65 56 121 222 214 175 128 739 216 224 174 132 748

Инокуляция + скарификация + Р120 69 60 129 227 218 179 129 753 217 225 169 133 744

Инокуляция + скарификация + Р 180 71 63 134 229 222 182 131 764 214 221 173 135 743

ЕТА 0,05 ц/га 4,9 25,7 28,5

58

16-кестенің жалғасы

Шығыс ешкішөбі

Бақылау 49 30 79 211 189 161 119 680 196 175 174 116 661

Инокуляция 54 35 89 216 194 166 123 699 201 182 180 121 684

Скарификация 51 32 83 212 191 162 120 689 197 179 176 119 671

Инокуляция +скарификация 58 39 97 220 198 173 126 717 208 184 183 124 699

Инокуляция + скарификация + Р120 61 42 103 223 203 176 128 730 209 183 180 123 695

Инокуляция + скарификация + Р 180 63 44 107 226 205 178 127 736 207 186 185 126 704

ЕТА 0,05 ц/га 4,1 26,6 27,3

Түйежоңышқа

Бақылау 74 46 120 - - - - - - - - - -

Инокуляция 77 49 126 - - - - - - - - - -

Скарификация 75 47 122 - - - - - - - - - -

Инокуляция +скарификация 78 54 132 - - - - - - - - - -

Инокуляция + скарификация + Р120 81 57 138 - - - - - - - - - -

Инокуляция + скарификация + Р 180 83 61 144 - - - - - - - - - -

ЕТА 0,05 ц/га 5,9

59

мен скарификация жасалған нұсқаларда көкбалауса өнімділігі одан да жоғары деңгейде артқаны белгілі болды.

Олардың үстемелері екі орымда 100 ц/га өнімділікті қамтамасыз етсе, тұқымдары инокуляцияланған нұсқалар 140 ц/га, оған қосымша скарификациялау тәсілдерін қолданғанда – 151 ц/га, бұлардың үстіне фосфор

тыңайтқышы 120 және 180 кг/га ә.з. енгізілгенде, сәйкесінше – 157 және 164 ц/га көкбалауса өнімін қамтамасыз еткендігі байқалды.

Зерттеудегі тәсілдер бойынша 2 орымда алынған өнім көрсеткіштерінің қосындысын талдауда инокуляция, скарификация жасау, 120 және 180 кг/га ә.з.

фосфор тыңайтқышын енгізу нұсқаларында сәйкесінше 35,2, 29,1, 39,3 және 40,8 ц/га пішен құрағаны анықталды. Орымдардағы пішен, яғни ауада құрғақ

зат шығымы 24-27% шегінде болды. Жоңышқа нұсқаларында 1-ші орымнан 4-шіге дейін көкбалауса өнімділігі

төмендесе де, салыстырмалы жоғары деңгейде қалды. Егер 1-ші орым өнімділігі 196 ц/га бастап (скарификациялауда), 219 ц/га (соңғы нұсқа) дейін

жетсе, соңғы орымда ол 107-ден 130 ц/га дейін жетті. Мұндай заңдылық төрт орым бойынша 719 мен 757 ц/га өнім жиынтығы бойынша да байқалды.

Инокуляция мен скарификация жүргізілген нұсқалар аралық деңгейде болып, олардың жалпы өнімділігі сәйкесінше 719 және 698 ц/га құрады, ал тыңайтқыш берілген мөлдектер – 751 және 757 ц/га, яғни бақылаудан едәуір асты.

Жоңышқа мөлдектеріндегі көкбалауса өнімділігі тіршілігінің 4-ші жылында тұрақты болып қалды, яғни екінші жылғымен салыстырғанда

төменірек. Инокуляциялы және скарификациялы, сондай-ақ оларды бірге қолданған нұсқалар бұрынғысынша бақылауға қарағанда жоғары өнімділік

көрсетті. Инокуляция мен скарификацияға қосымша Р120 және Р180 фосфорлық тыңайтқыштар енгізілген нұсқаларда олардың пайдалы әсерлері аздап

төмендейтіні байқалды. Эспарцет тіршілігінің екінші жылында бақылаудан 62 ц/га көкбалауса

алынса, инокуляциялау мен скарификациялау нұсқаларында едәуір жоғары болды. Екінші орым өнімі біріншіге қарағанда тәжірибенің барлық нұсқалары

бойынша біршама төмен, яғни 48-ден 56 ц/га дейін. Біріншідегі тәрізді екінші орымда да эспарцеттің көкбалауса өнімі тыңайтқыш қолданылған нұсқаларда айтарлықтай жоғарылады. Егер инокуляция және скарификация тәсілдерін

пайдаланғанда көкбалаусаның 2 орым жиынтығы бойынша бақылаудан 11 ц/га артса, Р120 және Р180 тыңайтқышын қолданғанда тиісінше 19 және 24 ц/га

жоғарылағаны белгілі болды. Тіршілігінің үшінші жылында эспарцет көкбалауса өнімділігін

айтарлықтай жоғарылатты. Бірінші орымда тәжірибенің инокуляциялау және скарификациялау нұсқалары бойынша өнім мөлшеріндегі бақылаудан

айырмашылық төмен болып шықты: 200, 216, 217, 220, 222 ц/га, яғни небары 3-5 ц/га аралығында. Аздаған басымдықты ең жоғары өнімді инокуляциялау және

скарификациялау нұсқаларынан сәйкесінше 220 және 216 ц/га алынған көкбалауса мөлшерінен де байқауға болады.

60

Егер эспарцеттің инокуляциялау және скарификациялау тәсілдері қолданылған нұсқаларының қосымша өнімі елеусіз болса, осы тәсілдерге

тыңайтқыш енгізу үстеме жасалғанда, керісінше, бақылаудан айырмашылық айтарлықтай жоғарылап, 10-12 ц/га құрады.

Эспарцеттің көкбалауса өнімділігі 3-ші жылғы 2-4-ші орымдарда едәуір

төмендейтіні байқалды. Тыңайтқыш қолданылған нұсқалар барлық төрт орымда да бақылаудан айқын басымдық көрсетіп, жылдық көкбалауса

жиынтығы бойынша 48 ц/га және 59 ц/га қосымша өнім берді. Тек инокуляциялаумен және скарификациялаумен шектелген нұсқалардың жылдық

көкбалауса өнімінің бақылаудан басымдығы айтарлықтай болмады. Көкбалаусаның салыстырмалы жоғары өнімділігі эспарцеттің тіршілігінің

төртінші жылында да белгіленді. Барлық нұсқалардағы бірінші және екінші орым 200 ц/га өнімділікке ие болды. Егер екінші және үшінші жылдарда

тыңайтқышты нұсқалар өнімділігі бойынша айқын көрініс берсе, төртіншіде олар екінші және үшінші орымдардағы нақтылық деңгейінде орналасты.

Үшінші және төртінші орымдарда эспарцет көкбалаусасының өнімділігі бойынша барлық нұсқалар бақылаудан аздаған шамаға артты және олардың

үстемелері елеулі деңгейінен төмен тұрды. Алайда төрт орымдағы өнім қосындысы бойынша инокуляциялы нұсқалар эспарцет тіршілігінің үшінші жылында инокуляциялы мен скарификациялы, Р120 және Р180 тыңайтқышты

нұсқаларда бақылаудан біршама жоғары үстеме берді, яғни сәйкесінше 20, 44, 40 және 39 ц/га. Себу алдындағы эспарцет тұқымының инокуляциясы, сонымен

қатар, сүдігерге фосфор тыңайтқышын енгізу оның өнімділігін айтарлықтай жоғарылатты.

Эспарцет көкбалаусасының өнімділігі тіршілігінің төртінші жылында үшінші жылдағымен салыстырғанда кейбір нұсқаларда басым түсті: нұсқалар

бойынша 1-шіде – 704; 2-шіде – 724; 3-шіде – 714 және 4-шіде – 748; 5-шіде – 744 және 6-шыда – 743 ц/га. Дәл осы жағдай эспарцеттің пішен өнімділігі

бойынша да анықталды. Тіршілігінің төртінші жылы – 188,5 ден 199,9 ц/га дейін. Эспарцеттің жоңышқаға қарағанда тіршілігінің төртінші жылы

көкбалауса өнімділігі жоғары болды. Шығыс ешкішөбі бойынша 2012 жылы бақылау нұсқасындағы

көкбалаусаның жалпы өнімділігі 79 ц/га болатын екі орым алынды. Тұқымдары

себу алдында өңделген басқа нұсқаларда бақылау нұсқасынан аздаған шамаға басым болды және сәйкесінше олардың үстемелері нақтылық деңгейінен төмен

орналасты. Көкбалауса өнімділігі 1-ші орымда 58 және екіншіде 49 ц/га құрады, тіршілігінің үшінші жылындағы көкбалауса өнімінің ең жоғарғы

нәтижелері 1-ші және 2-ші орым бойынша тиісінше фосфорлық тыңайтқыштар Р120 – 61 және 42; Р180 – 63 және 44 ц/га пайдаланылған нұсқалардан алынды.

Тіршілігінің үшінші жылында төрт орым жиынтығындағы көкбалауса өнімділігі 680-нен бақылауда 736 ц/га дейін және соңғы нұсқада ауытқыды.

Барлық тәжiрибе нұсқалары бойынша өнімділік бірінші орымнан төртіншіге қарай біртіндеп төмендеді. Дәл осы жағдай басқа нұсқалардан да байқалды.

61

Егер бақылау нұсқасында бірінші орым өнімділігі 211 құраса, төртіншіде 119 ц/га құрады. Тек тұқымдары инокуляцияланған және скарификацияланған,

тыңайтқыштар пайдалынылған нұсқаларда ғана бақылаудан көп мөлшерде артатын өнімділікке ие болғандығын, нақты шектік үстемеде тұратындығын атап өту қажет. Инокуляция және скарификация жүргізілген нұсқалар жекелей

алғанда өнімділік бақылау нұсқасына қарағанда жоғары болғандығына қарамастан нақтылық деңгейінен төмен орналасты.

Шығыс ешкішөбі тіршілігінің төртінші жылындағы өнімділік үшінші жылғыға қарағанда төмен болатыны және көкбалаусаның 661-ден 704 ц/га

дейінгі ауытқуы байқалды. Мұнда да алдыңғы жылдардағы тәрізді соңғы үш нұсқада өнімділіктің жоғары болуы көрініс берді. Өмір сүруінің үшінші жылы

тәрізді тұқымдары инокуляцияланған және скарификацияланған нұсқадағы өнімділік үстемесі бақылау нұсқасымен салыстырғанда барлық орымдарда

жоғары. Тұқымдары жеке өңделген басқа нұсқалар бақылау нұсқасынан өнімділігі бойынша жоғары болса да, үстеме бойынша барлық орымдарда биік

емес. Зерттеулер жүргізілген соңғы өсімдік түйежоңышқа тіршілігінің екінші

жылы екі орым жиынтығында бақылау нұсқасының өнімділігі 120 ц/га құраса, Р120 және Р180 тыңайтқыштары пайдаланылған нұсқаларда тиісінше 138 және 144 ц/га дейін жетіп, бақылаумен салыстырғанда сәйкесінше 18 және 24 ц/га

қосымша өнім алынды. Пішен өнімділігі жоңышқа мөлдектерінде бірінші жылдан төртіншіге

қарай барлық нұсқаларда төмендеп, жылдық жиынтығы 165,0-ден 189,8 ц/га дейін ауытқыды (кесте 17, сурет 4, 5, 6).

Эспарцеттің 2012 жылы пішен өнімі бақылау нұсқасында екі орым жиынтығында 27,0 ц/га құрады. Ең жоғарғы өнімділік тұқымдарды себу

алдында инокуляцияланған, скарификацияланған және қосымша Р120 және Р180 тыңайтқыштары енгізілген нұсқалардан алынды – 30,1; 31,8 және 33,5 ц/га. Ең

жоғарғы өнімділік тұқымдарды себу алдында инокуляцияланған, скарификацияланған және қосымша Р120 және Р180 тыңайтқыштары енгізілген

нұсқадан пішен өнімділігі тіршілігінің үшінші жылы сәйкесінше 200,7 және 202,0 ц/га құрады.

Тіршілігінің үшінші және төртінші жылдары эспарцеттің пішен өнімділігі

екінші жылғымен салыстырғанда айтарлықтай арта түсіп, 187,6-203,8 ц/га аралығында болды. Тұқымдары инокуляцияланған және скарификацияланған

нұсқадағы пішен өнімінің үстемесі бақылау нұсқасымен салыстырғанда едәуір жоғары деңгейде тұрды.

Атап өткендей, көкбалауса тәрізді эспарцеттің пішен өнімділігінің бірінші орымнан төртіншіге дейін біртіндеп төмендеуі байқалды. Егер бақылау

нұсқасындағы пішеннің бірінші жылғы өнімі 56,6 ц/га құраса, төртінші жылы бұл көрсеткіш 30,2 ц/га болды. Өнімділік деңгейінің бұлайша төмендеуі барлық

басқа нұсқалардан да байқалды: 2-ші нұсқада – 57,4-31,3; 3-шіде – 56,4-32,7; 4-шіде – 57,9-34,9; 5-шіде – 59,0-34,9 және 6-шыда – 59,5-35,3 ц/га.

62

Кесте 17 - Бұршақ тұқымдас шөптер өсіруде инокуляция, скарификация және тыңайтқыш қолдану тәсілдерін

пайдалануға байланысты алынған пішен өнімділігі (ц/га)

Тәжірибе нұсқалары Жыл

2012 2013 2014

1 2 Ʃ 1 2 3 4 Ʃ 1 2 3 4 Ʃ

Жоңышқа

Бақылау 13,3 13,8 27,1 47,1 46,5 43,1 28,5 165,2 45,0 44,8 45,4 29, 165,0

Инокуляция 16,4 18,8 35,2 48,0 51,6 43,8 33,3 176,7 48,0 51,6 50,1 34,6 184,3

Скарификация 14,5 14,6 29,1 45,3 49,4 46,2 31,4 172,3 46,2 46,3 48,3 31,4 172,2

Инокуляция +скарификация 17,8 20,1 37,9 49,0 52,5 47,2 34,6 180,3 48,5 53,0 51,9 36,2 189,8

Инокуляция + скарификация + Р120 18,5 20,8 39,3 52,1 55,2 47,3 35,1 189,7 48,4 53,1 52,0 35,9 189,4

Инокуляция + скарификация + Р 180 19,5 21,3 40,8 54,7 56,0 47,4 35,3 193,4 47,7 52,9 51,4 36,0 188,0

ЕТА 0,05 ц/га 4,7 9,8 9,7

Эспаpцет

Бақылау 15,6 12,5 28,1 56,6 55,2 45,6 30,2 187,6 54,0 56,8 44,2 33 188,0

Инокуляция 16,3 14,1 30,2 57,4 56,2 46,4 31,3 192,3 55,9 57,9 45,6 34,6 194,0

Скарификация 16,1 12,0 28,1 56,4 53,9 45,6 32,7 190,3 55,3 57,4 44,5 34,0 191,2

Инокуляция +скарификация 16,3 14,6 30,9 57,9 57,4 46,9 34,9 197,1 57,5 60,0 46,6 35,4 199,9

Инокуляция + скарификация + Р120 17,2 15,0 32,2 59,0 58,9 48,3 34,9 201,1 56,4 60,8 46,8 34,8 198,8

Инокуляция + скарификация + Р 180 17,7 15,7 33,4 59,5 59,9 49,1 35,3 203,8 55,6 59,1 44,9 35,2 191,8

ЕТА 0,05 ц/га 4,8 9,9 10,2

63

17 – кестенің жалғасы

Шығыс ешкішөбі

Бақылау 12,3 7,8 20,1 56,1 50,7 43,1 32,1 182,0 52,1 46,9 46,6 31,3 176,9

Инокуляция 13,5 9,1 22,6 57,5 52,0 44,5 35,1 189,1 53,5 48,8 48,2 32,7 183,2

Скарификация 12,8 8,3 21,1 56,4 51,2 43,4 32,4 183,4 55,4 48,0 47,2 32,1 179,7

Инокуляция +скарификация 14,6 10,2 24,8 58,5 53,1 46,4 34,0 192,0 55,3 49,3 49,0 33,5 187,1

Инокуляция + скарификация + Р120 14,9 10,7 25,6 58,8 53,6 46,6 34,2 193,2 55,4 49,2 48,8 33,4 186,8

Инокуляция + скарификация + Р 180 15,2 10,9 26,1 59,3 53,8 46,8 34,5 194,4 55,1 49,5 49,2 38,6 187,4

ЕТА 0,05 ц/га 2,3 8,7 8,3

Түйежоңышқа

Бақылау 18,6 12,0 30,6 - - - - - - - - - -

Инокуляция 19,3 12,8 32,1 - - - - - - - - - -

Скарификация 18,8 12,3 31,1 - - - - - - - - - -

Инокуляция +скарификация 19,6 14,1 33,7 - - - - - - - - - -

Инокуляция + скарификация + Р120 19,9 14,4 34,3 - - - - - - - - - -

Инокуляция + скарификация + Р 180 20,2 14,7 34,9 - - - - - - - - - -

ЕТА 0,05 ц/га 3,1

64

Сурет 4 – Инокуляция, скарификация және тыңайтқыш енгізуге байланысты

көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің салыстырмалы 2-жылғы пішен өнімділігі (ц/га)

65

Сурет 5 – Инокуляция, скарификация және тыңайтқыш енгізуге байланысты

көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің салыстырмалы 3-жылғы пішен өнімділігі (ц/га)

66

Сурет 6 – Инокуляция, скарификация және тыңайтқыш енгізуге байланысты

көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің салыстырмалы 4-жылғы пішен өнімділігі (ц/га)

67

Сонымен бірге, фосфор тыңайтқышының ешкішөпке оң әсері де біртіндеп төмендейтіндігін айту қажет. Осылайша егер бірінші орымда дақылдың пішен

өнімділігі бақылау нұсқасымен салыстырғанда (56,1 ц/га), Р120 - 58,8 және Р180 - 59,3 ц/га (үстеме өнімі 2,7 және 3,2 ц/га) болса, төртінші орымда бұл айырмашылық сәйкесінше 2,1 және 2,4 ц/га құрады. Шығыс ешкішөбі

тіршілігінің төртінші жылы да осындай пішен өнімділігін көрсетті. Түйежоңышқа тіршілігінің екінші жылы 2 орым жиынтығында

айтарлықтай жоғары деңгейдегі пішен өнімін берді (30,6-34,9 ц/га). Бірінші орымдағы өнімділік көрсеткіштері барлық тәжірибе нұсқаларында осы

өсімдіктің онтогенез биологиясы мен қолданылған агротехникалық ерекшеліктерге сәйкес екінші орымдағыдан едәуір асып түсті. Инокуляциялау

мен скарификациялау тәсілдерін жеке-жеке қолданғанда қосымша өнім 0,5-1,5 ц/га ғана болып, тәжірибе қателері, яғни ең төменгі айырма шегінен аспады.

Осы екі тәсілді қоса қолдану және сүдігер астына фосфор Р120 және Р180 енгізілгенде пішен мөлшері жоғарылап, 33,7-34,9 ц/га құрады. Сонда

бақылаумен салыстырғанда 3,1-4,3 ц/га қосымша өнім алынды. Жылдық орташа көкбалауса және пішен өнімділігі көпжылдық бұршақ

тұқымдас шөптерді өсіру тәсілдерін зерттеуде айтарлықтай өзгерістерге ұшырайтыны байқалды. Инокуляция және скарификация қолдануға байланысты көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің бақылаумен

салыстырғандағы қосымша алынған мал азықтық өнімі тәжірибе қателері шегінен бірде азғана асып, бірде төмендеу болып қалды. Осы тәсілдерді тұқым

себу алдында бірге қолданғанда алынған деректер ешбір күмәнсіз сенімді деңгейге жетті (кесте 18).

Инокуляция мен скарификацияға қоса сүдігерге тыңайтқыш енгізу тәсілін қолдануға байланысты барлық көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің

салыстырмалы көкбалауса және пішен өнімділігін сипаттайтын көрсеткіштер едәуір жоғарылап, жоңышқа мөлдектеріндегі инокуляция+скарификация+Р120

нұсқасында тиісінше 104,6 ц/га болды. Осы нысан бойынша инокуляция+скарификация+Р180 тәсілін қолданғанда мал азықтық өнім мөлшері

алдыңғы нұсқамен салыстырғанда тым аз артатыны белгілі болды (1,0 және 0,9 ц/га).

Алынған деректерді талдауда көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерді

өсірудің оңтайлы тәсілдері тұқымдардың скарификациясы мен инокуляциясын жекелеп жасаудың қосымша көкбалауса және пішен өнімі төмендеу. Жоңышқа

тұқымын себу алдында өңдеу нұсқалары: инокуляция мен скарификация сәйкесінше 99,0 және 93,4 ц/га пішен берген.

Бұл дақыл технологиясының биологиялық және агрохимиялық тәсілдері инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+скарификация+Р180 бірге

қолданылған нұсқаларында ең жоғары өнім, 105,5 ц/га дейін пішен алынған. Сонда бақылаумен салыстырғандағы

68

Кесте 18 – Инокуляция, скарификация және тыңайтқыш беру тәсілдеріне байланысты тәжірибе нысандарының жылдық орташа өнімділігінің өзгеруі

Нұсқа Пішен

Х, ц/га

Қосымша

ц/га %

Жоңышқа

Бақылау 89,3 - -

Инокуляция 99,0 9,7 10,9

Скарификация 93,4 4,1 4,6

Инокуляция+скарификация 102,0 12,7 14,2

Инокуляция+скарификация+Р120 104,6 15,3 17,1

Инокуляция+скарификация+Р180 105,5 16,2 18,1

Эспарцет

Бақылау 100,9 - -

Инокуляция 104,1 3,2 3,1

Скарификация 102,4 1,5 1,5

Инокуляция+скарификация 106,9 6,0 5,9

Инокуляция+скарификация+Р120 108,0 7,1 7,0

Инокуляция+скарификация+Р180 107,2 6,3 6,2

Шығыс ешкішөбі

Бақылау 94,7 - -

Инокуляция 98,7 4,0 4,2

Скарификация 96,0 1,3 1,4

Инокуляция+скарификация 100,9 6,2 6,5

Инокуляция+скарификация+Р120 101,4 6,7 7,1

Инокуляция+скарификация+Р180 101,9 7,0 7,4

Түйежоңышқа

Бақылау 30,6 - -

Инокуляция 32,1 1,5 4,9

Скарификация 31,1 0,5 1,6

Инокуляция+скарификация 33,7 3,1 10,1

Инокуляция+скарификация+Р120 34,8 4,2 13,7

Инокуляция+скарификация+Р180 34,9 4,3 14,0

Х – орташа көрсеткіш

қосымша өнім тиісінше 15,3 және 16,2 ц/га пішен болған. Бұл эксперименттік деректерді талдау осы тәсілдерді қолданғанда жоңышқаның пішен өнімділігін

18,1% дейін жоғарылатуға болатынын көрсетеді. Эспарцет бойынша да тәжірибе тәсілдерінің өнімділікке әсері осындай

заңдылыққа сәйкес көрініс берді. Тұқым инокуляциясы мен скарификациясы жүргізілген нұсқаларды өзара салыстырғанда, басымдық бірінші нұсқада

69

болды. Жекелеген жағдайларда бұл нұсқаның үстемесі скарификация және бақылау нұсқаларымен салыстырғанда жоғары мөлшерімен ерекшеленді.

Эспарцет тұқымы себу алдында инокуляцияланған, скарификацияланған және оған қосымша сүдігерге Р120 және Р180 тыңайтқыштары енгізілген нұсқаларда 102,2-108,0 ц/га пішен беріп, ең жоғары нәтиже көрсетті.

Осы тәсілдер негізінде эспарцеттің егістігінен бақылаумен салыстырғанда тиісінше 7,1 және 6,3 ц/га пішен түріндегі қосымша өнім алуға, яғни бұл

нысанның пішен өнімділігін 7% дейін жоғарылатуға болады. Инокуляция мен скарификацияны қосарлап қолданғанда да мөлшері 6 ц/га пішен алынды.

Шығыс ешкішөбінің көкбалауса және пішен өнімділігін скарификациялау мен инокуляциялауды жекелеп жасау айтарлықтай жоғарылата алмаса,

қосарлап қолдануда қосымша 6,2 ц/га пішен өндіруге болады. Осы нысанның ең жоғары пішен өнімділік деректері инокуляция+скарификация+Р120 және

инокуляция+скарификация+Р180 қолдану нұсқаларынан алынды: тиісінше 101,4-101,9 ц/га. Мұнда ешкішөптің қосымша өнімі пішен түрінде 6,7 және 7,0 ц/га

немесе 7,1 және 7,4% құрады. Түйежоңышқа өнімділігін инокуляция мен скарификация бірге қолдану

нұсқаларында айтарлықтай жоғарылатып, 33,7 ц/га пішен берді. Инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+скарификация+Р180

тәсілдерін қолдануда бұл өсімдік тиісінше 34,8-34,9 ц/га пішен беріп, қосымша

пішен - 4,2 және 4,3 ц/га немесе 13,7 және 14% болды.

3.2.5 Тамыр салмағы, түйнектер саны және қоректік заттар шығымы Бұршақ тұқымдас шөптердің тамыр салмағы барлық жылдары бірінші

орымда анықталды. Бұл үшін әр тәжірибе нұсқасында 30-60 см тереңдікке дейінгі үш түп қазылды. Тамырының негізгі көлемі 0-30 см егістік қабатта

орналасқандығы байқалды. Тамыр салмағының неғұрлым үлкен жиынтығы екінші жылы

түйежоңышқада 98,7 ден 106,5 ц/га дейін байқалды. Әры қарай жоңышқа 87,4–93,8, эспарцет – 85,3–91,4 ц/га және шығыс ешкішөбі 75,4–81,4 ц/га. Егер

тәжірибе нұсқасы бойынша тамыр жиынтығындағы айырмашылық талданатын болса, онда барлық нұсқалар есептік алаң өлшемінде бақылаудан айтарлықтай басымдық көрсетті. Барлық өсімдіктер бойынша тамыр салмағының неғұрлым

үлкен үстемесі инокуляция, скарификация және Р180 тыңайтқышы енгізілген нұсқалардан алынды. Ең көп тамыр салмағы инокуляция жасалған нұсқада

болды: түйежоңышқа – 603,4 жоңышқа – 89,4, эспарцет – 87,4 және ешкішөп – 78,7 ц/га (кесте 19).

70

Кесте 19 – Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің 0-30 см топырақ қабатындағы тамыр салмағы мен түйнектер саны

өзгеруінің тәжірибе нұсқаларымен байланысы

Тәжірибе нұсқалары Жыл

2-ші 3-ші 4-ші

тамыр салмағы,

ц/га

бір өсімдіктегі түйнектер,

дана

тамыр салмағы,

ц/га

бір өсімдіктегі түйнектер,

дана

тамыр салмағы,

ц/га

бір өсімдіктегі түйнектер,

дана

Жоңышқа

Бақылау 87,4 30,2 115,8 52,3 121,7 67,3

Инокуляция 89,4 36,2 119,4 57,8 130,4 73,5

Скарификация 88,6 32,4 116,6 55,1 127,8 70,6

Инокуляция +скарификация 89,9 33,9 119,1 57,5 131,2 74,0

Инокуляция + скарификация + Р120 90,4 37,0 120,9 58,1 139,5 77,8

Инокуляция + скарификация + Р 180 93,8 38,7 123,5 59,4 141,6 79,4

Эспарцет

Бақылау 85,3 35,6 152,2 71,6 166,6 83,5

Инокуляция 87,4 37,7 158,4 77,7 174,2 88,6

Скарификация 86,1 34,5 153,3 74,6 169,4 85,9

Инокуляция +скарификация 88,8 38,9 159,5 78,5 176,0 89,2

Инокуляция + скарификация + Р120 89,5 39,1 160,4 79,9 180,8 90,5

Инокуляция + скарификация + Р 180 91,4 39,8 161,2 81,3 181,4 92,3

71

19 – кестенің жалғасы

Шығыс ешкішөбі

Бақылау 75,4 18,7 131,1 57.3 142,7 66,4

Инокуляция 78,7 24,6 139,5 64,6 150,1 72,4

Скарификация 77,2 21,6 136,4 61,2 147,5 68,4

Инокуляция +скарификация 78,9 25,1 140,0 65,1 151,3 73,5

Инокуляция + скарификация + Р120 80,7 26,9 140,4 66,6 155,3 75,2

Инокуляция + скарификация + Р 180 81,4 28,6 144,2 67,8 159,7 79,4

Түйежоңышқа

Бақылау 98,7 30,8 - - - -

Инокуляция 103,4 36,4 - - - -

Скарификация 100,1 34,2 - - - -

Инокуляция +скарификация 104,7 37,5 - - - -

Инокуляция + скарификация + Р120 105,1 37,9 - - - -

Инокуляция + скарификация + Р 180 106,5 38,7 - - - -

72

Өсімдіктердің тамыр салмағы өмірінің үшінші жылында арта түсті. Тамыр салмағы бойынша екінші жылғыдан айырмашылық эспарцетте 152,2 – 161,2

ц/га, шығыс ешкішөбінде – 131,1 – 144,2 ц/га, жоңышқада – 115,8 – 123,5 ц/га. Өсімдіктер тіршілігінің үшінші жылында тамыр салмағы жиынтығы бойынша екінші жылдағы тәрізді жүйелілік сақталды, яғни неғұрлым жоғары көрсеткіш

инокуляция, скарификация және Р180 нұсқасында, неғұрлым төмені бақылауда болса, инокуляция, скарификация тәсілдері қолданылған нұсқалар аралық орын

алды. Тіршілігінің төртінші жылы да өсімдіктер тамырының салмағы артуын

жалғастырды. Тамырлардың неғұрлым жоғары салмағы (екі жылдық түйежоңышқа болмаған жағдайда) эспарцетте байқалды (166,6 – 181,4 ц/га), әрі

қарай ешкішөп – 142,7-159,7 ц/га және жоңышқа – 121,7-141,6 ц/га. Өсімдіктердің тамырын түйнектік бактериялар қорлануын зерттеуде

өсімдіктер тіршілігінің екінші жылы жоңышқаның бір өсімдігінде немесе тамырында 30,2-38,7 және түйежоңышқада – 30,8-38,7 түйнек табылды, яғни

тамырларында түзілген бактериялар саны біркелкі болды. Түйнектерінің саны бойынша ең жоғарғы көрсеткіш эспарцетте 35,6-39,8 және ең төменгі көрсеткіш

ешкішөпте 18,7 және 28,6 түйнек. Сондай-ақ түйнектерінің саны инокуляция, скарификация және

тыңайтқышқыш енгізу тәсілдеріне байланысты ауытқып отырды. Олардың

неғұрлым жоғары саны соңғы нұсқада (инокуляция + скарификация + Р180) және ең төменгі саны бақылау нұсқасында байқалды. Топырақта өсімдіктердің

түйнек түзуіне ықпал етуші микроағзалар, яғни бактериялар аз да болса, бұрыннан да болғандығы байқалды.

Үшінші жылы жоңышқадан басқа барлық өсімдіктердің тамырларындағы түйнектерінің саны екі есе артты. Неғұрлым үлкен мөлшер эспарцетте 71,6 –

81,3 дана/өсімдік, ары қарай ешкішөпте – 57,3-67,8 және жоңышқада 52,3-59,4 дана/өсімдік.

Өсімдік тамырларындағы түйнек санының артуы төртінші жылы да байқалды. Бұрынғысынша соңғы нұсқадағы түйнек санының көп мөлшердегі

артуы эспарцетте бір өсімдіктегі түйнек саны – 92,3 және осы нұсқадағы жоңышқа мен ешкішөпте – 79,4 бірдей саны анықталды. Бұл көрсеткіштер бақылау нұсқасымен салыстырғанда айтарлықтай жоғары.

Бұршақ тұқымдас шөптердің негізгі ерекшелігі – оларда ақуыздың көп болуында. Бұршақ тұқымдас шөптерінің тамыр жүйесі кіндік тамырлы болады.

Топыраққа терең бойлап жататын негізгі тамырдан жіңішке тамырлар тарайды, бұл жіңішке тамырлардың көпшілігі топырақ бетінен 20-25 см тереңдікте

жатқан қабатқа таралады. Барлық бұршақ тұқымдас шөптердің тамырынан жуандаған жерін, яғни тамыр түйнектерін көруге болады, бұл жерлерге ауадағы

бос азотты бойына сіңіретін бактериялар жиналады. Оны түйнек бактериялары деп атайды. Түйнек бактерияларымен бұлар симбиоздық тіршілік етеді. Ал

түйнек бактериялар ауадағы бос азотты сіңіріп, оны ақуыз заттарына айналдырады.

73

Топырақтың 0-30 см қабатындағы химиялық заттар құрамына, атап айтқанда, азот, фосфор және калий мөлшеріне талдау жасалды. Инокуляция

жасалып, тыңайтқыш берліген нұсқаларда жоңышқа, эспарцет, ешкішөп және түйежоңышқа тіршілігінің екінші-төртінші жылдар аралығындағы 0-30 см топырақ қабатыңда азот шығымының орташа көрсеткіштері бойынша айқын

басымдылық байқалды (кесте 20, сурет 7, 8, 9).

Кесте 20 – Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің скарификация,

инокуляция, фосфор тыңайтқыштарын қолдануға байланысты 0-30 см топырақ қабатындағы тамыр түйнектеріндегі химиялық заттар мөлшері, (2011-2014 жж

орташа)

Тәжірибе нұсқалары Тамыр

салмағы, ц/га

Жалпы түрлері, кг/га

N P2O5 К2O

Жоңышқа

Бақылау 108,0 233,0 58,2 134,4

Инокуляция 113,0 243,8 60,9 140,6

Скарификация 111,0 239,5 59,8 138,1

Инокуляция +скарификация 113,4 244,7 61,1 141,1

Инокуляция + скарификация + Р120 116,9 252,2 73,0 145,5

Инокуляция + скарификация + Р 180 119,6 258,0 74,5 148,9

Эспарцет

Бақылау 134,7 279,5 51,4 145,3

Инокуляция 140,0 290,5 53,4 151,0

Скарификация 136,2 282,6 52,0 146,9

Инокуляция +скарификация 141,4 293,4 53,9 152,5

Инокуляция + скарификация + Р120 143,5 297,7 74,7 154,8

Инокуляция + скарификация + Р 180 144,6 300,0 75,2 156,0

Шығыс ешкі шөбі

Бақылау 116,4 212,5 38,6 106,2

Инокуляция 122,7 224,0 40,7 112,0

Скарификация 121,2 221,3 40,2 110,6

Инокуляция +скарификация 126,0 230,0 41,8 115,0

Инокуляция + скарификация + Р120 128,1 233,9 52,5 116,9

Инокуляция + скарификация + Р 180 128,4 234,4 52,6 117,2

Түйежоңышқа

Бақылау 126,7 147,2 28,3 66,2

Инокуляция 132,5 153,9 29,7 69,2

Скарификация 130,8 151,9 29,3 68,3

Инокуляция +скарификация 134,0 155,7 30,0 70,0

Инокуляция + скарификация + Р120 136,1 158,1 40,5 71,1

Инокуляция + скарификация + Р 180 136,3 158,3 40,5 71,2

74

Сурет 7 – Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің 0-30 см топырақ тереңдігіндегі тамыр түйнектеріндегі жалпы

азоттың жиналуы, кг/га (орташа)

75

Сурет 8 – Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің 0-30 см топырақ тереңдігіндегі тамыр түйнектеріндегі фосфордың жиналуы, кг/га (орташа)

76

Сурет 9 – Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің 0-30 см топырақ

тереңдігіндегі тамыр түйнектеріндегі калийдің жиналуы, кг/га (орташа)

77

Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде топырақтың 0-30 см қабатынан алынған үлгілерінде азот қорының ұлғаятындығы байқалса, 0-60 см

қабаттарында төмендейтіндігі анықталды (кесте 21).

Кесте 21 – Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер тіршілігінің екінші жылы

агротехникалық тәсілдерге байланысты 0-60 см топырақ қабаттарындағы тамыр түйнектеріндегі қоректік заттердың мөлшері

Тәжірибе нұсқалары Тамыр салмағы,

ц/га

Жалпы түрлері, кг/га

N P2O К2O

Жоңышқа

Бақылау 57 123,0 30,7 70,9

Инокуляция 59,3 127,9 31,9 73,8

Скарификация 58,4 126,0 31,5 72,7

Инокуляция +скарификация 59,5 128,4 32,1 74,0

Инокуляция + скарификация + Р120 61,4 132,5 33,1 76,4

Инокуляция + скарификация + Р 180 64,1 138,3 34,5 79,8

Эспарцет

Бақылау 70,2 145,6 26,8 75,7

Инокуляция 72,0 149,4 27,4 77,6

Скарификация 71,2 147,7 27,1 76,8

Инокуляция +скарификация 73,3 152,0 27,9 79,0

Инокуляция + скарификация + Р120 75,4 156,4 28,7 81,0

Инокуляция + скарификация + Р 180 77,0 159,7 29,3 83,0

Шығыс ешкішөбі

Бақылау 61,5 112,2 20,4 56,6

Инокуляция 64,8 118,3 21,5 59,7

Скарификация 63,6 116,1 21,1 58,5

Инокуляция +скарификация 66,1 120,6 21,9 60,8

Инокуляция + скарификация + Р120 66,9 122,1 22,2 61,6

Инокуляция + скарификация + Р 180 71,5 130,5 22,8 65,2

Түйежоңышқа

Бақылау 66,8 77,6 14,4 34,9

Инокуляция 69,1 80,2 15,4 36,1

Скарификация 68,3 79,3 15,3 35,7

Инокуляция +скарификация 70,1 81,4 15,7 36,6

Инокуляция + скарификация + Р120 71,3 82,8 15,9 37,2

Инокуляция + скарификация + Р 180 72,2 83,8 16,1 37,7

Топырақтағы шірінді мөлшерін тәжірибеде қолданылған тәсілдер

айтарлықтай арттыратыны белгілі болды (кесте 22).

78

Кесте 22 – Тәжірибеде қолданылған тәсілдерге байланысты 0-30 см топырақ қабатындағы шірінді мен жалпы қоректік

заттар мөлшерінің өзгеруі

Тәжірибе нұсқалары Шірінді, % Шірінді, т/га Бастапқыдан артық

шірінді мөлшері

Жалпы түрі, %

т/га % Азот Фосфор

Егін себу алдында, 2011 ж. (бастапқы)

4, 38 157,7 - - 0,248 0,205

Жоңышқа, 2014 ж.

Бақылау 4,41 158,7 1,0 1,6 0,251 0,201

Инокуляция 4,51 162,3 4,6 2,9 0,251 0,201

Скарификация 4,48 161,2 3,5 2,2 0,251 0,201

Инокуляция +скарификация 4,52 162,7 5,0 3,2 0,253 0,200

Инокуляция + скарификация + Р120 4,56 164,1 6,4 4,0 0,257 0,205

Инокуляция + скарификация + Р 180 4,57 164,5 6,8 4,3 0,258 0,205

Эспарцет, 2014 ж.

Бақылау 4,40 158,4 0,7 0,4 0,250 0,201

Инокуляция 4,50 162,0 4,3 2,7 0,250 0,202

Скарификация 4,47 160,9 3,2 2,0 0,251 0,201

Инокуляция +скарификация 4,50 162,0 4,3 2,7 0,252 0,200

Инокуляция + скарификация + Р120 4,55 163,8 6,1 3,8 0,255 0,204

Инокуляция + скарификация + Р 180 4,55 163,8 6,1 3,8 0,256 0,205

79

22 – кестенің жалғасы

Шығыс ешкішөбі, 2014 ж.

Бақылау 4,39 158,0 0,3 0,1 0,249 0,200

Инокуляция 4,47 160,9 3,2 2,0 0,250 0,200

Скарификация 4,45 160,2 2,5 1,6 0,251 0,200

Инокуляция +скарификация 4,48 161,2 3,5 2,2 0,252 0,201

Инокуляция + скарификация + Р120 4,50 162,0 4,3 2,7 0,254 0,204

Инокуляция + скарификация + Р 180 4,51 162,3 4,6 2,9 0,255 0,204

Түйежоңышқа, 2012 ж.

Бақылау 4,38 157,8 0,1 0,06 0,249 0,195

Инокуляция 4,39 158,0 0,3 0,1 0,249 0,195

Скарификация 4,39 158,0 0,3 0,1 0,249 0,195

Инокуляция +скарификация 4,40 158,4 0,7 0,4 0,250 0,194

Инокуляция + скарификация + Р120 4,41 158,7 1,0 0,6 0,253 0,200

Инокуляция + скарификация + Р 180 4,41 158,7 1,0 0,6 0,253 0,201

80

Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің пайдасы тек бос атмосфералық азотты қоспа азотқа айналдырып, басқа өсімдіктер сіңіре алатын түрге

ауыстыруымен ғана бітпейді. Бұршақты шөптер топыраққа терең кететін, өзекті білеу тамырлары болғандықтан, топырақтың терең қабаттарынан өсімдікке керекті кальций және басқа элементтердің тұздарын алып шығады. Өсімдіктер

қурағаннан кейін топырақтың үстіңгі қабаты кальций қоспаларына айтарлықтай мөлшерде баиды. оны шірінділер өзіне жұтып алады. Кальций тұзы шіріндіге

төзімді, яғни азот қосылыстарын суда еріп кетуден сақтайды [157]. Тәжірибе нысандары тіршілігінің төртінші жылы, атап айтқанда эспарцет

өсімдігінің тамырында 297,7-300,0 кг/га, жоңышқа өсімдігінің тамырында 252,2-258,0 кг/га және шығыс ешкішөбінің тамырында 233,9-234,4 кг/га азот

жиналды. Ал жылжымалы фосфор мен калийдің мөлшері тәжірибе нысандарын егуден бұрын анықталған деректерге қарағанда, айтарлықтай төмендегені

байқалды.Тәжірибеде бірнеше зерттеулермен қатар 0-30 см қабатындағы топырақ құрамында шірінді мен жалпы қоректік элементтердің мөлшері мен

қоры анықталды. Тәжірибе нысандарын себудің алдында жасалынған талдаулардың

нәтижесімен төртінші жылғы алынған деректерді салыстыра келе, топырақтағы шірінді мөлшерін жоңышқа өсімдігі 6,8-1,0 т/га, эспарцет өсімдігі 0,7-6,1 т/га сәйкесінше шығыс ешкішөбі де барлық нұсқаларда 0,3-4,6 т/га дейінгі аралықта

арттыратыны белгілі болды. Тәжірибе нысандарын себу алдында алынған топырақ сараптамасында

0,205% форфордың жалпы түрі болса, төртінші жылғы талдауларда инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+скарификация + Р180 берілген

нұсқаларда (түйежоңышқадан басқасында) осы көрсеткіштің тепе-теңдік деңгейінің сақталғаны белгілі болды.

3.3 Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің мал азықтық өнім сапасына қолданылған тәсілдердің әсері

Мал шаруашылығы қажеттілігіне арналып өсірілген мал азығы шөптердің жоғары өнімділікпен бірге құнарлылыққа, жақсы сіңірімділікпен ерекшеленуі

және өз құрамында белгілі бір қажетті органикалық пен минералдық заттардың қажетті үйлесіміне ие болуы тиіс. Көптеген зерттеулер нәтижесінде мал азығы

өсімдіктері құнарлы заттардың құрамы топырақ және табиғат жағдайында, сондай ақ ылғалдылық пен басқа да сыртқы ортадан болатын көптеген

факторларға байланысты өзгеретіндігі дәлелденді [158, 159]. Кейбір өсімдіктің химиялық құрамына агротехникалық шаралардың бірі

тыңайтқыш қолдану әсер етсе, бұршақ тұқымдас шөптердің тұқымдары себер алдында штаммамен өңдеу маңызды. Ғалымдардың зерттеулерінде бұршақ тұқымдас шөптерді дәнді дақылдармен салыстырғанда өз құрамында мал азығы

дақылдарының маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын протеинның жоғарғы құрамына ие болады, протеинның мал азығы ретіндегі басымдығын

81

көрсететін құрамы топырақтың азоттың қол жетімді нысанымен қамтамасыз етілуімен анықталады. Топырақтың азот құрамды элементтері сыртқы ортадан

толтырылады. Бұршақ тұқымдас өсімідктерде ауа азотын өсімдік тамырына бекітілген азотқұрамды түйіндерге тіркейді және жинақтайды.

Шөп егістігінде жайыла жүріп жануарлар қатты және жұмсақ

экскременттерді бөле отырып топырақ азотын толтырады, алайда азотты топыраққа толтырудағы негізгі көз органикалық және минералдық

тыңайтқыштарды топыраққа енгізу болып табылады. Тәжірибеде бұршақ тұқымдас шөптердің химиялық құрамы барлық

орымдарда анықталды. Тәжірибе барысында зерттеудегі өсімдіктер тіршілігінің екінші жылғы химиялық құрамында екі орымда да шикі протеин мен майдың

үлкен үлесі бар екендігін көрсетті, яғни өнімнің жоғары құнарлылығы дәлелденді (кесте 23).

Егер протеиннің құрамын өзара салыстыратын болсақ екінші және үшінші жылдарда барлық өсімдіктер бойынша айтарлықтай айырмашылық

байқалмады. Алайда барлық өсімдіктерде екінші орымға қарағанда бірінші орымда шикі протеин мен май шығымы көбірек болғандығы белгілі болды.

Барлық өсімдіктердің екінші өмір жылындағы протеин құрамын өзара салыстыратын болсақ жоңышқаның басымдығын 20,63 – 21,42% екі орымда және екі жыл бойынша орташа 20,80%. Одан кейінгі протеиннiң жоғары

көрсеткіші шығыс ешкішөбінде 18,08 – 18,49%, орташа – 18,22%. Эспарцет пен түйежоңышқа өсімдіктерінде протеин құрамы бойынша айырмашылық аздау

16,54 – 17,65% және 16,96 – 17,40% (қосымша Ә). Тәжірибедегі барлық өсімдіктермен салыстырғанымызда жоңышқаның

химиялық құрамы жоғары болса, төмендеу құнарлылық шығыс ешкішөбінде байқалды.

Зоотехникалық тәжірибеде мал азығы өлшемінің қанықтылығы термині бар. Егер бір мал азығы өлшеміне 110 г және одан көп сіңімді протеин келетін

болса, онда осындай құрамды мал азығы толыққанды қанықты болып саналады, ал сіңімді протеин бір мал азығы өлшеміне 110 г төмен болса, мұндай азық

толыққанды емес болып саналады және оған азықтандыру үрдісінде құнарлылығы бойынша теңгерімдеу үшін сіңімді протеинның жоғары құрамды азығын қосу қажет болады.

Жоғарыда аталып кеткендей үшінші өмір сүру жылында барлық өсімдіктер төрт толыққанды орымды қамтамасыз етті.

Барлық өсімдіктер орым бойынша химиялық құрам мен құнарлылық жөнінде ерекшеленетіндігі байқалды. Осылайша шикі протеин мен майдың

жоғарғы көрсеткіштері барлық шөптерде бірінші орымда байқалды. Содан кейін келесі орымдар бұл элементтердің көрсеткіштері төмендеді. Егер

жоңышқада үшінші және төртінші жылдардағы бірінші орымда 21,60 және 21,10 пайыз шикі протеин болса, шығыс ешкі шөбінде 18,58 және 18,64 пайыз,

эспарцетте – 17,66 және 17,74 пайыз төртінші орымда сәйкесінше шикі протеинның келесідей көрсеткіштері алынды: жоңышқа – 19,61 және 20,19;

82

Кесте 23 – Бұршақ тұқымдас шөптердің химиялық құрамына тәжірибе тәсілдерінің әсері

Өсімдік Тіршілік

жылдары

Абсолюттік құрғақ затта, % 100 кг өнім құрамында, кг

шикі протеин шикі май клетчатка АЭЗ күл қорытылатын протеин м.а.б.

Бақылау

Жоңышқа 2-ші 20,86 3,60 19,80 44,53 10,33 19,18 51,45

3-ші 20,61 3,35 20,50 45,14 10,30 19,02 49,05

4-ші 20,50 3,34 21,0 44,54 10,51 19,22 47,27

Орташа 33,99 3,43 20,43 44,73 10,38 19,14 49,25

Эспарцет 2-ші 17,09 2,71 26,65 44,22 6,31 16,57 48,51

3-ші 16,68 2,65 27,11 43,11 9,43 16,73 48,18

4-ші 17,0 2,74 27,25 43,20 9,41 16,51 46,10

Орташа 16,92 2,7 27,0 43,51 8,38 16,06 47,6

Шығыс

ешкішөбі

2-ші 18,28 2,29 28,04 41,53 9,72 17,50 50,11

3-ші 17,78 2,21 28,29 41,50 10,18 18,00 48,10

4-ші 18,0 2,22 28,36 41,45 9,95 17,68 48,32

Орташа 18,02 2,24 28,2 14,19 9,95 17,7 48,8

Түйежоңышқа 2-ші 17,18 2,68 34,24 37,83 8,09 17,29 42,11

Скарификация

Жоңышқа 2-ші 20,89 3,65 19,84 44,57 10,38 19,97 52,0

3-ші 20,67 3,37 20,57 45,19 10,37 19,97 49,0

4-ші 20,54 3,39 21,12 44,61 10,55 19,66 47,7

Орташа 20,7 3,47 20,51 44,79 10,43 19,86 49,5

Эспарцет 2-ші 17,12 2,75 26,71 44,29 6,33 16,98 48,85

3-ші 16,68 2,69 27,23 43,18 9,47 16,77 47,0

4-ші 17,13 2,77 27,29 43,25 9,47 16,85 46,2

Орташа 16,9 2,73 27,07 43,57 8,42 16,8 43,35

Шығыс

ешкішөбі

2-ші 18,31 2,31 28,11 41,55 9,75 17,88 50,2

3-ші 17,80 2,29 28,33 41,57 10,21 18,35 49,1

4-ші 18,14 2,27 28,38 41,49 9,98 17,79 48,4

Орташа 18,08 2,29 28,27 41,5 9,98 18,0 49,2

Түйежоңышқа 2-ші 17,32 2,71 34,31 37,88 8,12 17,31 42,2

83

23 – кестенің жалғасы

Инокуляция

Жоңышқа 2-ші 22,07 3,79 19,08 45,09 9,95 20,00 53,0

3-ші 21,16 3,46 19,74 45,53 10,03 20,18 53,15

4-ші 23,09 3,28 18,09 46,14 9,37 20,12 52,17

Орташа 22,10 3,51 18,97 45,58 9,78 20,10 57,77

Эспарцет 2-ші 17,35 2,64 25,35 46,24 8,41 17,08 49,51

3-ші 17,79 2,68 25,25 43,36 9,73 17,57 49,0

4-ші 17,76 2,26 26,29 44,64 9,04 17,54 48,18

Орташа 17,63 2,52 25,63 44,74 9,06 17,39 48,89

Шығыс ешкішөбі

2-ші 18,33 2,63 27,86 41,72 9,44 19,80 49,91

3-ші 18,65 2,34 27,98 41,29 9,82 19,14 49,45

4-ші 18,96 2,76 30,17 38,83 9,27 18,18 49,80

Орташа 18,64 2,57 28,6 40,61 9,51 19,04 49,72

Түйежоңышқа 2-ші 16,81 2,51 33,47 39,17 8,03 17,33 43,78

Инокуляция + скарификация

Жоңышқа 2-ші 22,08 3,81 19,13 45,15 10,0 20,10 53,07

3-ші 21,19 3,49 19,77 45,58 10,08 20,41 53,18

4-ші 23,12 3,31 18,13 46,19 9,39 20,19 52,19

Орташа 22,13 3,53 19,01 45,73 9,82 20,23 52,81

Эспарцет 2-ші 17,39 2,67 25,39 46,27 8,47 17,09 49,55

3-ші 17,81 2,69 25,29 43,39 9,79 17,57 49,07

4-ші 17,79 2,29 26,33 44,71 9,12 17,55 48,12

Орташа 17,66 2,55 25,67 44,79 9,12 17,4 48,91

Шығыс ешкішөбі

2-ші 18,35 2,65 27,89 41,77 9,49 19,88 49,92

3-ші 18,69 2,37 27,99 41,31 9,87 19,15 49,47

4-ші 18,99 2,79 30,22 38,88 9,29 18,14 49,83

Орташа 18,67 2,60 28,7 40,65 9,55 19,05 49,74

Түйежоңышқа 2-ші 16,87 2,55 33,51 39,19 8,11 17,35 43,78

84

23 – кестенің жалғасы

Инокуляция + скарификация + Р120

Жоңышқа 2-ші 24,28 3,91 16,53 45,50 9,45 21,31 54,08

3-ші 22,71 3,30 16,84 47,51 9,50 20,58 53,13

4-ші 22,75 3,31 16,90 47,80 9,55 20,44 52,10

Орташа 23,24 3,50 16,75 46,93 9,5 20,77 53,10

Эспарцет 2-ші 19,96 2,62 20,78 47,81 8,64 17,15 50,10

3-ші 19,00 2,25 21,03 48,88 8,55 17,63 49,15

4-ші 18,95 2,52 20,81 48,78 8,77 17,56 48,13

Орташа 19,30 2,46 20,87 48,49 8,65 17,44 49,12

Шығыс ешкішөбі

2-ші 20,80 2,78 28,22 39,23 8,84 20,11 50,12

3-ші 19,11 2,62 22,63 40,45 8,76 19,14 49,68

4-ші 19,76 2,67 28,32 40,27 8,84 18,17 49,86

Орташа 19,89 2,69 26,39 39,98 8,81 19,14 49,88

Түйежоңышқа 2-ші 19,30 2,67 31,63 37,40 8,88 17,88 44,11

Инокуляция + скарификация + Р180

Жоңышқа 2-ші 24,29 3,95 16,55 45,71 9,46 21,27 54,05

3-ші 22,74 3,33 16,85 47,53 9,53 20,60 53,13

4-ші 22,79 3,34 16,91 47,81 9,59 20,44 52,11

Орташа 23,27 3,54 16,77 47,01 9,52 20,77 53,09

Эспарцет 2-ші 19,99 2,70 20,80 47,82 8,67 18,13 50,10

3-ші 19,04 2,28 21,04 48,90 8,59 17,63 49,15

4-ші 18,99 2,54 20,86 48,81 8,78 17,56 48,13

Орташа 19,34 2,50 20,9 48,51 8,68 17,77 49,12

Шығыс ешкішөбі

2-ші 20,81 2,82 28,26 39,25 8,85 20,00 50,12

3-ші 19,7 2,68 22,65 40,46 8,78 19,12 49,70

4-ші 19,79 2,70 28,35 40,29 8,86 18,15 49,86

Орташа 20,1 2,73 26,42 40,0 8,83 19,09 49,89

Түйежоңышқа 2-ші 19,31 2,70 31,68 37,41 8,90 17,85 44,11

85

ешкішөп – 17,03 және 17,39; эспарцетте – 16,17 және 16,47 пайыз. Жоңышқада бірінші орым 49,1 және 48,9 мал азығы өлшемі және 100 кг жемге 19,1 және

19,6 кг сіңгіш протеинді, ешкішөпте сәйкесінше 48,1 және 48,4: 20,0 және 17,6 кг. Ары қарай эспарцетте жалғасады – 48,1 және 46,1; 16,9; 17,1 кг сіңгіш протеин.

Бұл көрсеткіштер төртінші орымда көп мөлшерде төмендеді: жоңышқа – 48,8, 47,2; 16,7; 19,6 және 18,8; ешкішөп – 47,8 және 41,1; 17,5 және 17,02;

эспарцет – 42,6 және 46,10; 16,1 (қосымша Ә). Барлық өсімдіктер төрт толыққанды орым, ал түйежоңышқа екінші жылы

екі орым қамтамасыз етті, үшінші жыл бойынша мәліметтер химиялық құрам мен құнарлылықтың ең жақсы көрсеткіштері бірінші орымда болғандығын

көрсетті, ал келесі орымдарда көрсеткіштер аздап төмендеді. Жоңышқаның төрт орымында инокуляция енгізілген нұсқада шикі

протеинның: 2013 жылы 22,78 және 21,46; 20,55 және 19,87 пайыз 2014 ж 23,81; 23,19; 22,94 және 22,45% ал бұл көрсеткіштер бақылау нұсқасында: 2013

ж – 21,60; 20,13; 20,44 және 19,61%, 2014 ж – 20,10; 20,29; 20,54 және 20,19% болса, сіңімді протеин – 20,90; 20,1; 20,4 және 20,32кг (2013 ж.) және 20,20;

20,11; 20,17 және 20,20кг ( 2014 ж.) және мал азығы өлшемі – 53,6; 52,6; 53,9 және 52,5кг (2013 ж.) және 52,1; 52,4; 50,5 және 51,5кг (2014 ж.), ал бұл көрсеткіштер бақылау нұсқасында: – сіңімді протеин: 19,1; 19,98; 18,7 және

18,3кг (2013 ж.) және 19,6; 19,98; 18,17 және 18,8кг (2014ж) және мал азығы өлшемі: 49,1; 49,4; 48,9 және 48,8 (2013 ж.) және 48,9; 45,48; 48,4 және 47,2 кг

(2014 ж.). Шығыс ешкішөбі шикі протеин мен мал азығы өлшемі көрсеткіші

бойынша жоңышқадан кейінгі орында болса, эспарцеттен жоғары болды. Бұл өсімдікте де біріншіден төртінші орымға қарай көрсеткіштерінің төмендеу

заңдылығы сақталды. Сондай-ақ бұл көрсеткіштер бақылаумен салыстырғанда инокуляция жүргізілген нұсқада жоғары болды. Бақылауда: шикі протеин

18,58; 17,59; 17,64 және 17,03% (2013 ж.) 18,64; 18,13; 17,86 және 17,39% (2014 ж.); сіңімді протеин: 20,0; 18,8; 17,5 және 17,5кг (2013 ж); 17,6; 17,2; 18,9 және

17,02кг (2014 ж.) мал азығы өлшемі 48,1; 48,6; 47,9 және 47,8 кг (2013 ж.) 48,4; 46,1; 47,6 және 41,1 кг (2014 ж), инокуляциялы нұсқада шикі протеин көрсеткіштері біраз жоғарылады: 20,04; 18,22; 18,08 және 17,91% (2013 ж.)

19,61; 19,03; 18,64 және 18,57% (2014 ж.) сіңімді протеин 19,8; 20,2; 18,5 және 18,06кг (2013 ж.) және 18,3; 18,6; 18,7 және 17,12 кг (2014 ж.) және мал азығы

өлшемі: 50,3; 49,4; 49,0 және 49,1 кг (2013 ж.) 50,2; 49,9; 49,7 және 49,4 кг (2014 ж.).

Эспарцет өсімдігі шикі протеин мен мал азығы өлшемінің көрсеткіші бойынша талдаудағы көрсеткіштері жоңышқа өсімдігі сияқты біріншіден

төртінші орымға қарай төмендеді. Сонымен қатар инокуляциялық нұсқада эспарцетте бақылауға қарағанда протеин мен мал азығы өлшемі көрсеткіштері

жоғары болды. Осылайша, егер инокуляциялы нұсқада шикі протеин төменгіні құраса: 18,34; 18,08; 17,62 және 17,12% (2013 ж.) 18,54; 18,13; 17,38 және 17,01

86

пайыз (2014 ж.); сіңімді протеин: 16,8; 17,4; 17,0 және 16,6кг (2013 ж.) 17,6; 17,8; 17,41 және 17,0кг (2014 ж.) және мал азығы өлшемі: 49,3; 49,5; 48,3 және

48,9кг (2013ж.) 48,7; 47,9; 48,7 және 47,4кг (2014 ж.), ал бақылау нұсқасында бұл көрсеткіштер сәйкесінше: шикі протеин: 17,66; 16,59; 16,31 және 16,17% (2013 ж.) 17,74; 17,14; 16,65 және 16,47 (2014 ж.), сіңімді протеин: 17,1; 16,9;

16,7 және 16,1 пайыз (2013 ж.) және 17,1; 16,8; 16,3 және 16,1кг (2014 ж.) және мал азығы өлшемі: 48,1; 47,6; 40,1 және 42,6кг (2013 ж.) 46,1; 46,0; 46,2 және

46,1кг (2014 ж.). Эспарцетте шикі протеин мен мал азығы өлшемі жоңышқаның инокуляциялы нұсқасындағы тәрізді бақылау нұсқасына қарағанда жоғары.

Келтіріліген мәліметтер шикі протеин мен мал азығы өлшемі көрсеткіші бойынша инокуляция жасалған нұсқаның бақылауға қарағанда басым екендігін

айқын көрсетеді. Жоғарыда талданған шикі және сіңімді протеиннің, мал азығы өлшемінің

артуындағы инокуляциялық нұсқада бақылауға қарағанда басым болуы туралы заңдылық соңғы өсімдік түйежоңышқада да сақталды. Мұнда алдыңғы

өсімдіктерден айырмашылығы екінші өмір сүру жылында бізге екі толыққанды орым алуымызға мүмкіндік болуы. Содан кейін барлық өсімдік жер үсті

шоғырлары тәрізді тамырлары да өліп қалды (түйежоңышқа екі жылдық өсімдік). Бұл өсімдікте де құнарлы элементтерінің біріншіден соңғысына қарай төмендеуі сақталды. Екінші жылы анықтағанымыздай түйежоңышқа қалың

шөбінде екі орым өткізілді. Бақылау нұсқасында: шикі протеин: 17,40; 16,96 %; сіңімді протеин: 17,3; 17,28кг; және мал азығы өлшемі: 42,3; 42,8 кг алынды.

Инокуляция енгізілген нұсқасында бұл көрсеткіштер жоғарылағанын байқаймыз: шикі протеин: 17,24; 16,39%, сіңімді протеин: 17,7; 16,99кг мал

азығы бірлігі: 43,8; және 43,78 кг. Инокуляция, скарификация, инокуляция+скарификация+Р180 нұсқалардағы

өнім құнарлылығын қарастырылады. Минералдық тыңайтқыштар енгізу өнімділікті жоғарылатумен бірге алынатын өнімнің сапасын да

арттыратындығы белгілі. Мысалы, жоңышқа тіршілігінің екінші жылы екі орымда өз құрамында 23,74 және 24,85% шикі протеинге ие болса, сәйкесінше

21,3-21,2 кг сіңімді протеин болды сонымен қатар жемде 54,4 -53,7 кг мал азығы өлшемі болды. Бұл көрсеткіштер тек бақылау нұсқасының көрсеткіштерінен ғана басым түспейді, сонымен қатар инокуляциялық

нұсқаның кейбір көрсеткіштерінен де басым түседі. Алайда жоңышқа өнімі құнарлылығының орташа көрсеткіштері төрт

толыққанды орым алынған үшінші өмір сүру жылында инокуляция+скарификация+Р180 нұсқасы бақылау және инокуляция

нұсқаларынан басым түсті. Осының нәтижесінде екінші жылы жоңышқаға енгізілген фосфорлық тыңайтқыштар көкбалауса өнімділігін арттырумен қатар

оның мал азықтық құндылығын да жақсартты. Барлық шөптерде де жоңышқа тәрізді инокуляция+скарификация+Р120

және инокуляция+скарификация+Р120 нұсқасында жемшөптік басымдығы бойынша шикі сіңімді протеиннің құрамы, мал азығы өлшемі бойынша екінші

87

және үшінші өмір сүру жылындағы пішенінде бақылау және инокуляция нұсқасынан артық көрсеткіштерге ие болды (қосымша В).

Барлық жылдары эспарцет шөбінің құрамында бақылау нұсқасында шикі (орташа көрсеткіштер) протеин – 16,92%, сіңгіш протеин – 16,06 кг және мал азығы өлшемі – 100 кг жемге 47,6 кг. Бұл көрсеткіштер инокуляциялы нұсқада

17,63% 17,39 кг; 48,89 кг; инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+скарификация+Р180 – 19,30 және 19,34%; 17,44 және 17,77 кг.

нұсқасының басымдығымен айырмашылығы айқын көрініп тұр. Шығыс ешкішөбінде инокуляция+скарификация+Р120 және

инокуляция+скарификация+Р180 нұсқаларында орташа көрсеткіштер бойынша 19,89 және 20,1% шикі протеин болды, ал бақылау нұсқасында ешкішөп

сәйкесінше – 18,02%. Бұдан инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+скарификация+Р180 нұсқасының басым айырмашылығы айқын

көрініп тұр. Шығыс ешкішөбі себу алдындағы жүргізілген тұқымдар инокуляциясына

ғана емес фосфорлық тыңайтқыш енгізуге де оң әсерін беретіндігі көрінді. Түйежоңышқаға да фосфорлық тыңайтқыш енгізу оң әсерін тигізді.

Түйежоңышқа инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+скарификация+Р180 нұсқасында 19,30 және 19,31 пайыз шикі, 17,88 және 17,85 кг сіңімді протеин мен 44,14 кг мал азығы өлшеміне ие болды.

Алынған нәтижелер бойынша түйежоңышқа өсімдігі Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында фосфорлы тыңайтқыш енгізуге және

атмосфералық азотты жинау мақсатында белгілі бір бактерия штамымен тұқымдар инокуляциясын жүргізуден оң әсерін тигізетіндігі анықталды.

Осы бөлім қорытындысында барлық бұршақ тұқымдас көпжылдық шөптер жоңышқа, эспарцет, шығыс ешкішөбі және түйежоңышқа белгілі бір

штамдармен жүргізілген инокуляцияға және фосфор тыңайтқыштарын енгізуде тек өнімділікті арттырып қана қоймай, сонымен бірге, мал азығының қоректілік

құндылығын да арттыруға айтарлықтай әсер ететіні туралы тұжырымдар жасауға болады.

Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерінің инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+скарификация+Р180 нұсқаларында барлық орымдар бойынша шикі және сіңімді протеин мен мал азығы өлшемдерінің шығымы ең жоғары

деңгейге жетіп, пішен сапасын арттыратыны дәлелденді.

88

4 КӨПЖЫЛДЫҚ БҰРШАҚ ТҰҚЫМДАС ШӨПТЕРДІ ЗЕРТТЕУДЕГІ ТӘСІЛДЕРМЕН ӨСІРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ

ТИІМДІЛІГІ Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерді өсірудің агротехнологиялық

тәсілдерін әзірлеу барысындағы соңғы нәтиже жоғары өнімділікті, сонымен қатар, еңбек және қаржы шығынын аз мөлшерде жұмсау мақсат болып

табылады. Мұнда өнімнің өзіндік құны төмен, ал түсетін пайда жоғары болуы тиіс. Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы жұмыстарының барлық түрлеріне

типтік баға болмай тұрған жағдайда, жанар-жағармай материалдарының құны, өсімдіктердің тұқымдарының бағасы, өсімдіктерге күтім жасау шығыны,

түйнекті бактериялардың штамдарының бағасы едәуір ауытқуға ие болғандықтан көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер өсірумен байланысты

өндірістік шығындарды есептеу белгілі бір дәрежедегі күрделілік туындатты. Сондықтан осы экономикалық есепте базалық фермерлік шаруашылықта

қалыптасқан өлшемдер мен бағалар пайдаланылды (кесте 24, 25, 26, 27, сурет 10).

Себу жұмыстарында бір гектар жерді әзірлеумен байланысты танапты егіске әзірлеуден бастап, тракторшылар мен жұмысшылардың жалақысы, жанар-жағар май, тырмалау, суару, өнім жинау шығындары есептелді.

Себілетін тұқым құны әртүрлі өсімдікке байланысты өзгерді, түйнектік бактериялардың штамдарын пайдалану, тұқым скарификациясы және Р120, Р180

фосфор тыңайтқышы туктарын сатып алу, тасымалдау және топыраққа шашу бойынша шығындар есепке алынды.

Жалпы алғанда, егіс салумен және өнім жинаумен байланысты шығындар сүдігерге тыңайтқыш енгізу, штамдарды алып, себу алдындағы тұқымдарды

өңдеу және суару есебінен күрт артты. Сонымен қатар, оларды тұқымдардың бағасы да едәуір жағарылатты. Барлық шөптер 2-ші жылы екі рет орылды,

үшінші және төртінші жылдары 4 мәрте (түйежоңышқадан басқасы) және әрбір орымнан кейін суарылды. Осыған байланысты бұл іс-шараларды орындауға

кететін шығындар 2-4 есе көбейді. Экономикалық талдаудың барлық көрсеткіштерін анықтау пішен өнімі

бойынша 4 жыл кеткен шығынмен 3 пайдалану жылы (түйежоңышқа тіршілігі 2

жыл, пайдалану 1 жыл) орташа көрсеткіштер негізінде жүргізілді. Рентабельділік деңгейлері бойынша жоңышқа бақылау нұсқасында –

171,7%; инокуляция – 198,7%; скарификация – 184,1%; олардың бірлескен әсері – 205,6%; Р120 – 211,6%; Р180 – 210,5%; эспарцет өсімдігі бойынша бақылау –

145,6%; инокуляция – 153,1%; скарификация – 149,5%; олардың бірлескен әсері – 155,2%; оларға қоса Р120 – 157,6%; оларға қоса Р180 – 154,5%; шығыс ешкішөбі

өсімдігі бойынша бақылау – 100,6%; инокуляция 147,7%; скарификация – 142,1%; олардың бірлескен әсері – 150,0%; Р120 – 150,9%; Р180 – 150,4%, ал

түйежоңышқа өсімдігі бойынша бақылау – 34,3; инокуляция 37,3; скарификация – 33,8%; олардың бірлескен әсері – 39,5%; Р120 – 40,0%; Р180 –

89

Кесте 24 – Жоңышқаны пішен өндіру үшін 1 га жерде өсірудің скарификация, инокуляция және фосфор

тыңайтқыштарын қолдану тәсілдерінің экономикалық тиімділігі, 2011-2014 жж. (орташа)

Тәжірибе нұсқалары Өнім,

ц/га

Жалпы өнім

құны, мың теңге

Шығындар,

мың тг

Өзіндік

құн, ц/тг

Таза пайда,

мың тг

Рентабельділік

деңгейі, %

Бақылау 89,3 267,9 98,6 1104,1 169,3 171,7

Инокуляция 99,0 297,0 99,4 1004,0 197,6 198,7

Скарификация 93,4 280,2 98,6 1055,7 181,6 184,1

Инокуляция +скарификация 102,0 306,0 100,1 981,4 205,9 205,6

Инокуляция+скарификация+Р120 104,6 313,8 100,7 962,7 213,1 211,6

Инокуляция+скарификация+Р180 105,5 316,5 101,9 965,9 214,6 210,5

Кесте 25 – Эспарцетті пішен өндіру үшін өсірудің скарификация, инокуляция және фосфор тыңайтқыштарын қолдану

тәсілдерінің экономикалық тиімділігі, 2011-2014 жж орташа

Тәжірибе нұсқалары Өнім,

ц/га

Жалпы өнім құны,

мың теңге

Шығындар,

мың тг/га

Өзіндік

құн, ц/тг

Таза пайда,

мың тг

Рентабельділік

деңгейі, %

Бақылау 100,9 252,3 102,7 1017,8 149,6 145,6

Инокуляция 104,1 260,2 102,8 987,5 157,4 153,1

Скарификация 102,4 256,0 102,6 1002,0 153,4 149,5

Инокуляция +скарификация 106,9 267,2 104,7 979,4 162,5 155,2

Инокуляция+скарификация+Р120 108,0 270,0 104,8 970,4 165,2 157,6

Инокуляция + скарификация+Р

180 107,2 268,0 105,3 982,3 162,7 154,5

90

Кесте 26 – Шығыс ешкішөбін пішен өндіру үшін өсірудің скарификация, инокуляция және фосфор тыңайтқыштарын

қолдану тәсілдерінің экономикалық тиімділігі, 2011-2014 жж орташа

Тәжірибе нұсқалары Өнім,

ц/га

Жалпы өнім құны,

мың теңге

Шығындар,

мың тг/га

Өзіндік

құн, ц/тг

Таза пайда,

мың тг

Рентабельділік

деңгейі, %

Бақылау 94,7 198,8 99,1 1046,5 99,7 100,6

Инокуляция 98,7 246,7 99,6 1009,1 147,1 147,7

Скарификация 96,0 240,0 99,1 1032,3 140,0 142,1

Инокуляция +скарификация 100,9 252,2 100,9 1000,0 151,3 150,0

Инокуляция+скарификация+Р120 101,4 253,5 101,0 996,0 152,5 150,9

Инокуляция+скарификация+Р180 101,9 254,7 101,7 998,0 153,0 150,4

Кесте 27 – Түйежоңышқаны пішен өндіру үшін өсірудің скарификация, инокуляция және фосфор тыңайтқыштарын қолдану тәсілдерінің экономикалық тиімділігі, 2011-2012 жж. орташа

Тәжірибе нұсқалары Өнім, ц/га

Жалпы өнім құны, мың теңге

Шығындар, мың тг/га

Өзіндік құн, ц/тг

Таза пайда, мың тг

Рентабельділік деңгейі, %

Бақылау 30,6 48,96 30,81 1006,9 18,15 58,9

Инокуляция 32,1 51,36 31,04 967,0 20,32 65,5

Скарификация 31,1 49,76 30,92 994,2 18,84 60,9

Инокуляция+скарификация 33,7 53,92 31,89 946,3 22,03 69,1

Инокуляция+скарификация+Р120 34,8 55,68 32,73 940,5 22,95 70,1

Инокуляция+скарификация+Р180 34,9 55,84 33,40 957,0 22,44 67,2

91

Сурет 10 – Көпжылдық бұршақтұқымдас шөптерді өсірудің скарификация, инокуляция және фосфор тыңайтқыштарын

қолдануға байланысты экономикалық тиімділігі, %

92

30,9% яғни барлық шөптер бойынша таза пайда бақылау нұсқасынан айтарлықтай мөлшерде артық болды.

Инокуляция+скарификация+Р120 нұсқасында өнімнің ең төменгі өзіндік құны белгілі болды: жоңышқа 962,7 ц/тг, эспарцет 970,4 ц/тг, шығыс ешкішөбі 996 ц/тг, түйежоңышқа 940,5 ц/тг.

Экономикалық талдау нәтижелері бойынша көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерді пішен өндіру үшін қарқынды өсірудің зерттелген нұсқалары бойынша

инокуляция+скарификация+Р120 тәсілдерін қолдануда өнімнің өзіндік құны ең төмен, ал өндіріс рентабельділігі ең жоғары деңгейде болатыны анықталды.

93

ҚОРЫТЫНДЫ

1 Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің скарификацияланған тұқымының зертханалық және танаптық өнгіштігі скарификацияланбаған нұсқалармен салыстырғанда айтарлықтай, яғни 7,7%-дан (жоңышқа) 17,4%-ға

(түйежоңышқа) дейін, ал өскін қуаттылығы 15-25% артады. 2 Күзде сақталған өсімдіктердің үлесі тұқымы инокуляцияланған және

скарификацияланған, сүдігерге Р120 және Р180 фосфор тыңайтқышы енгізілген нұсқаларда жоғары болатыны анықталды: жоңышқа бойынша – 43,7-46,0%,

эспарцет – 39,1-39,5, ешкішөп – 35,3-36,2 және түйежоңышқа – 33,2-34,6%. 3 Өсімдік биіктігі инокуляция+скарификация+Р180 тәсілдері қолданылған

нұсқада барлық нысандар бойынша жоғары болды (98-119 см). 4 Тәжірибе нысандарын өсіру технологияларының биологиялық және

агрохимиялық тәсілдері бірге қолданылған инокуляция+скарификация+Р120

және инокуляция+скарификация+Р180 нұсқаларында ең жоғары өнім алынған:

жоңышқа пішені 105,5 ц/га; эспарцет - 108,0 ц/га; ешкішөп - 101,9 ц/га; түйежоңышқа - 34,9 ц/га.

5 Зерттелген нұсқалардың ең тиімділері топырақтың құнарлылығын айтарлықтай жақсартты: инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+ скарификация+Р180 тәсілдері бактерия түйнектері санын көбейту арқылы 4

жылда 0-30 см топырақ қабатындағы азот мөлшерін едәуір ұлғайтты: эспарцет мөлдектерінде 297,7-300 кг/га, жоңышқа - 252,2-258 кг/га шығыс ешкішөбі -

233,9-234,4 кг/га, екі жылда түйежоңышқа - 158,1-158,3 кг/га (2-жылда). 6 Егін себу алдындағы және 4-жылғы сараптама нәтижелерін салыстыра

келе, инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+скарификация+Р180

нұсқаларының 0-30 см топырақ қабатында шірінді мөлшері жоңышқа бойынша

6,8%, эспарцет - 6,1%, шығыс ешкішөбі 4,6%, түйежоңышқа - 1,0% (2-жылы) көтерілгені белгілі болды.

7 Егін себу алдында 0-30 см топырақ құрамында 0,205% форфор болса, тиімді инокуляция+скарификация+Р120 және инокуляция+скарификация+Р180

нұсқаларында осы деңгей айтарлықтай өзгеріссіз зерттеудегі барлық нысан мөлдектерінде сақталды.

8 Бұршақ тұқымдас өсімдіктер инокуляция+скарификация тәсілдеріне

қоса, сүдігерге Р120 және Р180 фосфор тыңайтқышын енгізуде өнімнің мал азықтық құндылығын елеуге тұрарлық деңгейде арттырды: протеин шығымы

жоңышқа бойынша орташа 20,80%, шығыс ешкішөбі - 18,22%, эспарцет - 17,65%, түйежоңышқа - 17,40% дейін жоғарылады.

9 Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерді көкбалауса және пішен өндіру үшін биологиялық және агрохимиялық заттар қолданылған инновациялық

тәсілдермен өсіру нұсқаларының ішінде инокуляция+скарификация+Р120

қарқынды тәсілдерінде өндірістің экономикалық тиімділігі айтарлықтай

жоғарылайтындығы дәлелденді. Инокуляция+скарификация+Р120 нұсқасында өнімнің өзіндік құны ең төмен, ал өндіріс рентабельділігі ең жоғары деңгейде:

94

жоңышқа тиісінше 962,7 ц/тг және 211,6%, эспарцет - 970,4 ц/тг және 157,6%, шығыс ешкішөбі - 996 ц/тг және 150,9%, түйежоңышқа - 940,5 ц/тг және 70,1%

болатыны анықталды. 10 Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында көкбалауса және пішен

өндіру және топырақ құнарын биологиялық және агрохимиялық әдістермен

жақсарту үшін көпжылдық бұршақ тұқымдас жоңышқа, шығыс ешкішөбі, түйежоңышқа және эспарцет шөптерін инокуляция+скарификация+Р120

тәсілдерін қолдану технологиясын өндіріске ұсынуға болады.

95

ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР

Көпжылдық бұршақ тұқымдас жоңышқа, ешкішөп, түйежоңышқа және эспарцет шөптерін инокуляция+скарификация+Р120 тәсілдерін қолдану өндіріске ұсынылады.

Жоңышқа, ешкішөп, түйежоңышқа және эспарцет шөптерін пішенге өсірудің инокуляция+скарификация+Р120 тәсілдері Алматы облысы, Талғар

ауданы «Байсерке-Агро» ЖШС аумағында көлемі 10 га болатын жерде өндіріске енгізілді (қосымша Д).

Жұмыс нәтижелері бойынша «Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тау бөктерілік аймағы жағдайында мал азықтыққа жоңышқаны өсіру»,

«Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тау бөктерілік аймағы жағдайында мал азықтыққа түйежоңышқаны өсіру», «Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тау

бөктерілік аймағы жағдайында мал азықтыққа шығыс ешкішөбін өсіру» және «Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тау бөктерілік аймағы жағдайында мал

азықтыққа эспарцетті өсіру» атты ұсыныстар жарияланды.

96

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Ларин И.В. Естественная корма для животноводства и их использование // Ресурсы биосфери на территории СССР. - М: Наука, 1971. – С. 20-133.

2 Барляева Е.В. Корма Казахстана и их состав и питательность // Тр. отд.

корм. с.-х. животных. - Алма-Ата: Изд-во. Каз. филиала ВАСХНИЛ, 1948. – С. 15-96 вып. I.

3 Кормановская М.А. Химический состав и питательность кормов Казахстана. - Алма-Ата: Кайнар, 1968. - 251 с.

4 Давыдова Л.П., Степанов Н.И. Зимняя пастьба лошадей - М. - 1996. - 92 с.

5 Троцкий В.Н. Минеральный состав и азот в кормовых травах Восточного Казахстана КНИИЖ - Алма-Ата: Казфилиал ВАСХНИЛ, 1940. - С. 149-157.

6 Махмудов Х.Х. Кормовая база в зоне пустынь и полупустынь - Алма-Ата: Кайнар, 1974. - 124 с.

7 Карпов М.С., Вернигор В.А., Батькаев Р.Я., Попенко А.К., Ильина К.А., Имранов Н.С., Першина Э.П. Микробиологические процессы в наземном

силосе - Алма-Ата, 1962. - Т. IV.- 75 с. 8 Егоров А.Д. Химический состав кормовых растений Якутии (лугов. и

пастбищ) // Изд. Ан. СССР - М., 1960. - С.15-33.

9 Жамбакина Ж.А., Гармс Э.И. Динамика химического состава питательности кормовых растений различных пастбищ Казахстана //

Вестник с.-х. науки - Алма-Ата, 1945. - № 12 - С. 27-32. 10 Жамбакина Ж.А. Крупнозагонное использование полынных

пастбищ пустыни в овцеводстве // Рекомендации - Алма-Ата: Кайнар, 1982. - С.9-12

11 Сарбасов Т.И. Кормление животных. - Алма-Ата: Кайнар, - 1969. - 63с. 12 Овсищер Б.Р. и др. Влияние погодных и агротехнических факторов на

химический состав пастбищных травостоев // Доклад ТСХА - 1976. - 120 с. 13 Кусаинов К.К. Подготовка кормов к скармливанию. - Алма-Ата:

Кайнар, -1969. - 192 с. 14 И.Ракишев Н.Р. Микроэлементы в животноводстве. - Алма-Ата: Кайнар,

-1981. - 69 с.

15 Батькаев Р.Я. Сокращение потерь и улучшение качество кормов в Казахстане. - Алма-Ата: Кайнар, 1989. – С 50-52.

16 Есенбаев А.Е. Химические и биологически активные вещества в рационах жвачных животных - Алма-Ата: Кайнар, - 1990. - 163 с.

17 Исаков К.И. Пастбища разной степной зоны казахского мелкосолочника -Алма-Ата: КазНИИЭО АПК - 1989. - 252 с.

18 Исаков К.И. Пастбища и сенокосы степной зоны Алматы - Гылым. — 1993.- 448 с.

19 Сарбасов Т.И., Махатов Б.М., Есенбаев А.Е., Батькаев Р.Я. Особенности технологии приготовления кормов и полноценного кормления овец в

97

крестьянских (фермерских) хозяйствах // В кн.: Проблемы стабилизации и развития сельскохозяйственного производства Сибири, Монголии и

Казахстана в XXI веке. - Тез. докл. межд. конф - Новосибирск, 1999. Ч. II. - С. 100-113.

20 Кусаинов К., Гармс Э.И., Бекмухамедова К.З. Справочная книга по

питательности кормовых растений, лугов и пастбищ Казахстана - Алма-Ата: Кайнар, - 1982. - 148 с.

21 Медеубеков К.У., Сарбасов Т.И. Овцеводство Казахстана - Алма-Ата: Кайнар, - 1984.-С. 275-319.

22 Жамбакин Ж.А. Улучшение и рациональное использование пастбищ и сенокосов в КазССР // Тр. ВИК - Научные основы кормопроизводства -М., -

1983. - Вып. 28. – С. 50-54. 23 Модянов А.В. Обмен веществ и энергии у овец различных пород при

различном физиологическом состоянии : Автореф. дисс. канд. -М., 1954. - 30 с. 24 Денисов Н.И., Таранов М.Т. Производства и использование

комбикормов - М.: Колос, 1970. - С. 92-101. 25 Дмитроченко А.П., Пшеничный П.Д. Кормление с.-х. животных - М.:

Колос, 1975.- С. 321-337. 26 Богданов Г.А. Кормление с.-х. животных - М.: Колос, 1981.-431 с. 27 Солнцев К.М. Современные проблемы доброкачественности кормов

//Технология производства, хранения и использования кормов - М.: Колос, -1978. - С. 3-10.

28 Новоселева Ю.К. Пути повышение производства кормового протеина в районах юго-востока СССР // Тр. ВИК. Доклады и сообщения по

кормопроизводству. М., - 1970. Вып. 2. -5 с. 29 Асанов К.А. Вопросы комплексного освоения культурных пастбищ

Казахстана// Пути повышения продуктивности и рациональный использования пастбищ аридной зоны страны. Алма-Ата: Госагропром КазССР, ВО

ВАСХНИЛ, КазНПО «Корма и пастбища», 1989. – С. 8-10. 30 Вавилов П.П., Балашев Л.Н. Полевые сельскохозяйственные культуры

СССР, -М.: Колос, 1984. -160 с. 31 Андреев Н.Г. Луговое и полевое кормопроизводство. М.: Колос, 1974. -

210 с.

32Можаев Н.И. Основные резервы повышения урожайности многолетних трав в северном Казахстане. // Тр. Интенсификация кормопроизводства и

кормоприготовления в условиях северного Казахстана. Целиноград., 1984. -Т. 57. – С. 3-10.

33Алтушин Д.А., Буц В.М., Скороходова Н.В., Чижевская В.А., Журба О.В., Скороходов А.Н., агирбов Ю.И., Петролева Г.А- Справочник по

сенокосам и пастбищам – М., Россельхозиздат, 1986. -335с. 34 Байрашев А.Н. Экономические основы повышения продуктивности

кормовых угодий. – Алма-Ата: Кайнар, 1973. -294 с.

98

35 Тереножкин И.И. Улучшение и использование кормовых угодий Сталинградский области. Сталинград: Областное книгоиздательство, 1951. -74

с. 36 Асанов К.А. Проблемы комплексного освоения земель в пастбищном

животноводстве Казахстана // Пастбищное хозяйство и кормопроизводство

Казахстана. - Алматы: КазАСХН, КазНИИКиП, 1994. - С. 3-7. 37 Асанов К.Л. Основные пути научного обеспечения кормопроизводства

в Казахстане. // Пути интенсификации кормопроизводство и пастбищного хозяйства Казахстана. - Алма-Ата: ВОВАСХНИЛ. КаЗНИИКиП, 1989. - С 3-7.

38 Зотов А.А., Жезмер Н.В., Кобыльченко Е.С., Станков В.В., Шван-Гурийский И.П. Подбор травосмесей для сеяных сенокосов и пастбищ

практическое руководство. - М.: Агропром. издать , 1989. - 136 с. 39 Архипов И.Г. Опыт проектирования и создания пореносных

культурных пастбищ в Казахстане // Сб. Пути повышение продуктивности и рационального использования пастбищ аридной зоны страны. - Алма-Ата:

Госагропром. Каз ССР, ВОВАСХНИЛ, Каз НПО Корма и пастбища. 1991. - С. 75-77.

40 Hughes H. Forages. The Suence of Grassland Agriculture, Ames. - 1951.196 p.

41Francis M., The Book of Grasses. An Illustrated Guide to the Common

Grasses and the Most lommon of the Rushes and Sedges, New York, Doubleday. 1972. 360 p.

42 Anlgren G, Forage Crops. New York. -1949. 196 p. 43 Blomquist H, Grasses of North Carolina, Durhan. -1948.160 p.

44 Иванов А.И., Сосков Ю.Д., Бухтеева А.В. Ресурсы многолетних кормовых растений Казахстана. Алма-Ата: Кайнар, 1986. - 220 с.

45 Часовитина Т.М., Величко П.К., Николенко И.А. Полевое кормопроизводство в Казахстане. - Алма-Ата: Кайнар, 1986. -150 с.

46 Жамбакин Ж.А., Приянишников С.Н., Байтканов К.А., Салюков П.А. Улучшение и рациональное использование природных кормовых угодий

Казазстана // Материалы XII Международного конгресса по луговодству. - М.: ВАСХНИЛ. 1974. -316 с.

47 Жамбакин Ж.А. Пастбища Казахстана. –Алматы: Кайнар, 1995. -208с.

48 Задорин С.Я. Технология приготовления кормов. – Алматы: Кайнар. 1995, -208 с.

49 Зыков Д.А. Кормопроизводство в Казахстане. - Алма-Ата: Кайнар,1969. -250 с.

50 Тен А.Г. Сенокосы и пастбища Северного Казахстана. – Алма-Ата: Кайнар, 1979. -168 с.

51 Карпов М.С. Заготовка и хранение кормов. – Алма-Ата: Кайнар. 1971. -134 с.

52 Белов.А.И. Культура люцерны в Средней Азии. - Ташкент, 1931. -114 с.

99

53 Гончаров П.Л., Любинец П.А.Биологические аспекты возделывание люцерны. - Новосибирск: Наука,1985 -225 с.

54 Синская Е.К. Люцерна // Культурная флора СССР. - М-Л., 1950, - С. 54-69

55 Зыков Ю.Д. Кормопроизводство. - Алма-Ата, 1957. -117 с.

56 Асанов К.А. Кормопроизводство с основами земледелия. - Алма-Ата: Кайнар, 1969.-С. 96-211.

57 Елсуков М.П. Люцерна. - М.: Колос, 1950. -368с. 58 Имангазиев К.И., Сдобникова О.З. Применение удобрений в

Казахстане. - Атма-Ата: Кайнар, 1966 - 156 с. 59 Сагалбеков У.М. Донник- универсальная культура. - Алматы: Бастау,

1995. -215 с. 60 Игнатев П.М. Донник под покровом проса в Уральской области//

Весгник с.-х. науки Казахстана, - 1975. - № 4. - С. 41-43 61 Нурымов Д.Е, Жоңышқа. - Алматы: Қайнар, 1976. - 182 б.

62 Садуақасов С.С. Жоңышқа сорттарының шаруашылық үшін құнды қасиеттері // Жаршы. - Алматы, 2002,- № 2 - 4 б.

63 Дошманов Е.Қ. Жоңышка сорттарының тау бөктері жазығында өсіп-өну ерекшеліктері // Жаршы. - Алматы 1999. - № 7 -2 б.

64 Боранғазиев К.Б., Айнабеков.А.. Шөп тұқымын өндіру. - Алматы:

Қайнар, 1972.-90 б. 65 Ерлепесов М.Н., Турсшов О.Т и др. Орошаемое земледелие. - Алма-

Ата: Кайнар,1972. - 321 с. 66 Зыков Ю.Д., Копытин И.П. Мал азығын өндіру. - Алматы: Білім,

1994. - 469 б. 67 Radović, J., Sokolović, D. & Marković, J. Alfalfa-most important

perennial forage legume in animal husbandry. Biotechnology in Animal Husbandry 25, - 2009. -Р. 465–475 .

68 Жаңабаев Қ., Саудабаев Т., Сейітов И. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы. - Алматы: Қайнар, 1994. - Б. 328-342.

69 Вернигор В.В. Бенц В.Н. Зоофизиологическая оценка кормов// Производство и рациональное использование кормов. - Алматы: Кайнар, 1978.- 221 с.

70 Нурымов Д.Е. Ботабаев Г.Б. Особенности технологии возделывания риса на юге Казахстана// Сб. науч. гр. - Алма-Ата, 1979. – С. 139-143.

71 El-Tarabily, K. A. & Sivasithamparam, K. Non-streptomycete actinomycetes as biocontrol agents of soil-borne fungal plant pathogens and as plant

growth promoters. Soil Biol. Biochem. 38, 2006. -Р 1505–1520 . 72 Смеганникова А.И. Люцерна на Северо-западе СССР. - Л.: Наука,

1967. - 233 с. 73 Прянишников Д.К. Азот в жизни растений и земледелий СССР - М.:

Сельхозиздат, 1945. - 199 с.

100

74 Вавилов П.П., Пасыпанов Г.С. Бобовые культуры и проблемы растительного белка. -М.: Рассельхозиздат, 1983. - 256 с.

75 Губайдуллин Х.Г., Еникеев Р.С. Люцерна и промежуточные культуры в рисовых севооборотах. – Краснодар, 1980. - 110 с.

76 Iesta G., F Gresta S. Cosentino, Dry mater and qualitative characteristics

of alfalfa as affected by harvest times and water content, European journal of agronomy, 34,3, - 2011. P. 144-152.

77 Турсынов А.А., Тауипбаев С.Т. Гидроэкология: Мировоззренческие основы, концепция природных вод, методы оздоровления экологически

деградированных земель Приаралья. - Алматы, 1997. - 84 с. 78 Тәуіпбаев С.Т. Арал теңізі аймағының гидроэкологиялық

тұрақтылығын ғылыми негіздеу: Доктор. автореф. - Қызылорда, 2002. - 37 б. 79 Yancheva H Alfaalfa. Plovdiv: Academic publishing hous of the Agrarian

University – 2011. P. 31-44. 80 Annісаһіаrісо Р. - Cultivar аdарtаtіоn аnd rесоmmеndаtіоn frоm аlfalfa

trids іn Northern Italу. - Geren. and Вrееd., 1992. - 45. - N 3 - Р. 269-278. 81 Воuton I. Н., Smitһ S. R. - Sсrееnіng аlfalfa fоr асіd tоlеrаnсе.- Аmеr.

Sос. Аgгоn, Аnnu Мееt., Маdіsоn. 1991, -Р. 87-90. 82 Трепачев Е.П. Биологический азот бобовых вклад в плодородия

почвы и урожайность зерновых культур // Сельхоз биология. - 1987. - № 1.-

С.42-49. 83 Bradner N.R., Childers W.R. Cytoplasmic mall sterility in Alfalfa //

Polanski. -1968. 48. 1. - P. 111-112. 84 Cafatic., Avendano R. Capacided combinatorial general y especificade sies

clones de alfalfa (M. Sativa L.) pare resistancia a Neloidogyne Sp. Y redimiento en forraje // Agric tecn. - 1968, 28. 2. P. 57-65.

85 Childers W.R. Male sterility in Medicago sativa L.// Agr. Sci. -1952. 32. - P. 351-364.

86 Гладкий М.Ф. Эспарцет. М.: СельхозГИЗ, 1950. -48с. 87 Косинский В.С. О накоплении и разложении корневых остатков

многолетних трав // Советская агрономия. 1953. -№3. - С. 21-22. 88 Кружилин И.П., Киреев В.М. Производство растительного белка на

орошаемых землях Нижнего Поволосья // Резервы увеличения растительного

белка // Сб. науч. тр. Вып. 45. –М, 1990. - С. 126-133. 89 Кутузова А.А. Пути увеличения производства кормового белка на

сенокосах и пастбищах // Сб. науч. тр ВНИИ кормов. М., 1990. 1. Вып 45. - С. 3-10.

90 Медведев Г.А. Многолетние травы на орошении. М.: Росагропром издат, 1989. -175 с.

91 Петрушенко В.З. К вопросу в влиянии пласта многолетних трав на структуру почвы в условиях степи Украины // Почвоведения, 1949. –М 4. М. –

С. 17-19.

101

92 Рабинович В.М. Сортоиспытание люцерны и эспарцета //Сводный отчет за 1926-1927 г. Харьков, 1969 -35с.

93 Сусаров А.С. Место многолетних трав в севообороте // тр. Чкаловского НИИ МС. Оренбург, 1940. вып 5. - С. 42-48.

94 Лазарев Н.Н., Кольцов А.В., Антонов А.С. Продуктивное долголетие

бобовых и злаковых трав на сенокосах и пастбищах. //Ж. Кормоприозводство №2, 2005 г.

95 Серегин В.И., Шерстнев С.С., Банкина Т.Ф., Калашников К.Г. Многолетние бобово-злаковые травы – основа современного кормопризводства

земледелия.//Ж. Кормоприозводство, № 6, 2003 г. 96 Артюков Н.В., Донник М: Колос, 1973. -107 с.

97 Суворов В.В. Донник – М-1, -C.1962-182 98 Методические указания по селекции многолетних трав. // ВНИИ

кормов – М., 1985. 99 Сагалбеков У.М. Новый сорт донника белого Омь 2 // Приемы

повышения урожайности и качества с-х. культур / НТБ, Кокшетауский СХИ., 1996, вып. 1. -С. 46-49.

100 Можаев Н.И., Ысқақова М.Ә., Солтүстік Қазақстандағы мал азықтық дақылдардың агротехникасы – Алматы, 1981, - 192-198 б.

101 Сагалбеков У.М. Сорт донника желтого Сибирский 2., А.с. №33486.,

2000. 102 Andronov, E.E., Terefework, Z., Roumiantseva, M.L., Kurchak, O.,

Onychuk, O., Dzubenko, N.I., Dresler-Nurmi, A., Young J.P., Simarov B.V., Lindström, K., Symbiotic and genetic diversity of Rhizobium galegae isolates

collected from the Galega orientalis gene center in the Caucasus in relation to their host plants, Appl. Environ. Microbiol., 69, - 2003. - P.1067–1074.

103 Сагалбеков У.М., Костиков И.Ф., Аленов Ж.Н. Особенности возделывания козлятника восточного на корм и семена в условиях Северного

Казахстана. - Кокшетау, 2000. - 16 с. 104 Bents H.G. Distelhaidt Sachgemamrez stoppel Galega zur stadile surung der

Futterurist schaft. - Berlin, 1991, 6. - P. 34-39. 105 Свешникова Н.Н., Гончарова В.П., Попов А.С. Перспективность

использования козлятника восточного в Северном Казахстане // Вестник

сельскохозяйственной науки Казахстана, 1989. - С. 50-52. 106 Симонов С.Н. Культура галеги в проблеме раннего высокобелкового

корма//Вопросы кормодобывания, 1947. - С. 14-19. 107 Ostrem L. Kvalitetsforedling i forvekstar Galega // Landbruksforsk, 2004, 9.

- Р. 145-148. 108 Fleming R., Cargeeg L., Christ B. Present knowiedge Galege and theories

concerning durable resistance // Durable resist. Crops. Broc. Adv. Study Inst. - London, 2003. - Р. 32-40.

109 Кушнарев В.Г., Абугалиев И.А. и др. Технология производства и заготовки кормов на пашне. - Алма-Ата: КазНИИЭОСХ, 1987. - 47 с.

102

110 Часовитина Г.М., Величко П.К., Киринкина Л.А. Организация поточного производства зеленых кормов для промышленных комплексов //

Экспресс- информ. - Алма-Ата: КазНИИНТИ, 1981, 97. - 3 с. 111 Головин В.П., Шамсутдинов З.Ш., Яртиев А.Г. Долголетние кормовые

растения // Кормовые культуры, 1988, 3.- С. 47-48.

112 Худенко М.Н., Кузнецов И.П. Конвейерное производство кормов на орошении // Труды Саратовского университета. - Саратов, 1991. - С. 35-36.

113 Симонов С.Н. Galega L. - Козлятник // Кормовые растения сенокосов и пастбищ. -М.-Л.: Сельскохозяйственная литература, 1951. - С. 670-673.

114 Сагалбеков У.М., Костиков И.Ф., Аленов Ж.Н. Малораспространенные перспективные культуры Северного Казахстана. - Кокшетау, 2003. -107 с.

115 Лукашов В.Н. и др. Козлятник восточный в Казахстане. – Алматы: Кайнар, 1994. - 17 с.

116 Suzuki S., Abe J. Analysis of Environmental Adaptability in Forage Grasses. - XII International Grassland Congress: Plant Introduction, Breeding and

Seed Production. - М., 1974. - Р. 337-341. 117 Kaksonen, A.H., Jussila, M.M., Lindström, K., Suominen L., 2006.

Rhizosphere effect of Galega orientalis in oil-contaminated soil . Soil Biol. .Biochem., 38, 4, 817-827.

118 Baležentienė, L., 2009. Bioassay of phenolics accumulation and activity in

fodder galega (Galega orientalis Lam.) at different development stages. Agric., 96, 1, P. 170-181.

119 Беляк В.Б. Способы возделывания козлятника восточного в Поволжье // Кормопроизводство, 2002, 2.- С. 17-19.

120 Репьев С.И., Бухтеева А.В. Бобовые культуры и их роль в производстве растительного белка // Бюллетень ВИР. - Л., 1985. - С. 63-64.

121 Moutin A.P. Decision support systems and compliters models Galega, new tools for contemporary agriculture // Can. J. Plant Sci., 1996, 76, 1. - Р. 89-92.

122 Оstrem L. Kvalitets foredling i forvekstar Galega Norst. - Landbruksforsk. 1990, 9. -Р. 145-148.

123 Сафин Х.М., Каипов Я.З. Галега - перспективная культура для Зауралья //Кормопроизводство, 1999, 10. - С.28-19.

124 Янковский Г.И., Струкчинкас Г.А., Струкчинкас А.В. Увеличение

производства растительного белка // Кормовые культуры, 1988, 3.- С. 43-47. 125 Прохоров И.И. Возделывание козлятника восточного на корм и семена

в Нечерноземной зоне (Рекомендации). - М.: Агропромиздат, 1989. - 11 с. 126 Станкевич А.И. Удобрение и продуктивность галеги восточной на

дерново-подзолистых супесчаных почвах / Тез. докл. науч. практ. конф. // Скривери, 26.06.1990. - Рига, 1990. - С. 55-56.

127 Епифанов В.С., Савельев Г.Д., Епифанова И.В. Видосортоиспытание многолетних бобовых трав // Кормопроизводство, 2001, 10.- С. 22-24.

128 Логуа М.Т., Баранова В.В., Спиридонова Н.Г. Возделывание галеги восточной в Кузнецкой котловине // Кормопроизводство, 2002, 2.- С. 21-22.

103

129 Бакланов А.М., Капсулан А.Д., Болатбекова К.С. Галега на мелиорированных землях Нечерноземья // Кормопроизводство, 1999, 10. - С. 5-

8. 130 Леонтьев И.П., Бикбулатов З.Г. Козлятник восточный - резерв белка //

Кормопроизводство, 1997. - 21 с.

131 Сельскохозяйственная энциклопедия. М.: изд-во Советская энциклопедия. -1969. Т. 1. - 157с.

132 Посыпанов Г.С., Треначев Е.П., Черпов Б.А. Рекомендации по повышению симбиотической фиксации азота и белковая продуктивность

многолетних трав в нечерноземной зоне. М.: Агропром издат., 1986. -16с. 133 Федоров М.В., Подьяпольская В.П. Биологическая фиксация азота

атмосферы // Доклад АНСССР, 1951. Т. 77. Вып 1. - С. 121-126. 134 135 Galloway, J. N.; et al. (2004). "Nitrogen cycles: past, present, and

future".Biogeochemistry 70: 153–226. doi:10.1007/s10533-004-0370-0. 135 Блинков Г.Н. Азотфиксация клубеньковых бактерий в симбиозе с

бобовыми растениями // Сб: Микрофлора почв и водных бассейнов Сибири и Дальнего Востока. Томск. Сельхозгиз., 1976. - С. 11-17.

136 Бысеумыхов В.С., Кошукоев М.В., Монбаев М.М. Азотофиксирующая активность люцерны в зависимости от влажности почвы, активности штамма ризобий и обеспеченности элементами минерального питания //Известия

ТСХА, 1999. -№4. - С. 176-179. 137 Рубенчик Л.И. Азотобактер и его применения в сельском хозяйстве.

Киев: Наукова думка, 1960. -210 с. 138 Федоров М.В. Биологическая фиксацию азота атмосферы. М.:

ВАСХНИЛ., 1952. -360 с. 139 Красильников Н.А. Микроорганизмы почвы и высшие растения. М.:

Сельхозиздат, 1958. -180с. 140 Мишустин Е.Н., Шильников В.К. Биологическая фиксация

атмосферного азота. – М.: Сельхозизд., 1968. -342с. 141 Moir, JWB (editor). Nitrogen Cycling in Bacteria: Molecular

Analysis.Caister Academic Press. 2011. ISBN 978-1-904455-86-8. 142 Smith, B., R. L. Richards, and W. E. Newton. Catalysts for nitrogen

fixation : nitrogenases, relevant chemical models and commercial processes. Kluwer

Academic Publishers, Dordrecht; Boston. 2004. 143 Vitousek, PM; Aber, J; Howarth, RW; Likens, GE; Matson, PA; Schindler,

DW; Schlesinger, WH; Tilman, GD. "Human alteration of the global nitrogen cycle: Sources and consequences". Issues in Ecology 1 (3): 1–17. 1997. doi:10.1890/1051-

0761(1997)007[0737:HAOTGN]2.0.CO;2. 144 Holland, Elisabeth A.; Dentener, Frank J.; Braswell, Bobby H.; Sulzman,

James M,. "Contemporary and pre-industrial global reactive nitrogen budgets". Biogeochemistry 46: 7, 1999. doi:10.1007/BF01007572.

145 Рубенчик Л.И. Азотобактер и его применение в сельском хозяйстве. Киев: Наукова думка. 1960. -252с.

104

146 Использование микроорганизмов в сельском хозяйстве // Сб. ст. М.-Л. ВСХНИЛ., 1962. - С. 94-102.

147 Velázquez, E. et al. In: Beneficial Plant-Microbial Interactions 194, 214–236 (CRC Press, 2013).143 Посыпаков Г.С. Биологический азот // Проблемы экологии и растительного белка // М.: Московская СХА, 1993. -272с.

148 Косыканов Г.С. Методы изучения биологической фиксации азота воздуха: c правочное пособие. М.: Агропромиздат, 1991. -300 с.

149 Методические указания по изучению однолетных и многолетних кормовых трав. – М.: ВИК, 2001. -38 с.

150 Посыпанов Г.С. Методические аспекты изучения симбиотического аппарата бобовых культур в поливных условиях // Известия ТСХА, 1983, 5. - С.

17-26. 151 Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М.: Колос, 1985. -351с.

152 Оразбаев С.А., Мендибаева Г.Ж Сакшинова Б.М., Алипбеков К.Е Effect of scarification on firmly seeedy perennial legumes // Международный

научно-исследовательский журнал: Сборник по результатам VII заочной научной конференции Research Journal of International Studies – Екатеринбург:

МНИЖ, №12 (19) 2013, – С. 14-16 с 153 Мендибаева Г.Ж., Оразбаев С.А., Мухамадиев Н.С., Салакшинова Б.М.

Yield, fodder value and biologization of soil fertility increase with legume crops

in the south–east of Kazakhstan // Biosciences Biotechnology Research Asia (Индия, Scopus, (ISSN 0973-1245), 2015. -С 1223-1231.

154 Мендибаева Г.Ж. Влияние инокуляции семян и фосфорных удобрений на урожайность эспарцета в условиях юго – востока Казахстана // Известия

Национальной академии наук Республики Казахстан 4 (28). –Алматы 2015. - С 48-5.

155 Оразбаев С.А., Мендибаева Г.Ж Салакшинова Б.М.Урожайность, кормовое достоинство и биологизация повышения плодородия почвы

бобовыми культурами в условиях юго-востока Казахстана // Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 4 (28) –Алматы 2015. - С

58-63. 156 Мендибаева Г.Ж. Влияние инокуляции семян и фосфорных удобрений

на урожайность донника в условиях юго – востока Казахстана // Известия

Национальной академии наук Республики Казахстан 4 (28) –Алматы 2015. - С 43-47.

157 Venkateshwaran, M., Volkening, J. D., Sussman, M. R. & Ané, J.-M. Symbiosis and the social network of higher plants. Curr. Opin. Plant

Biol. 16, 118–127 (2013). 158 Цитович И.К. Химия с сельскохозяйственным анализом. - М.: Колос,

1974г. 528 с. 159 В.Г. Минеева Практикум по агрохимии: Учеб. пособие. – 2-е изд.,

переб. И доп./под ред. Академика РАСХН – М.: Изд-во МГУ, 2001. -689 с.

105

ҚОСЫМШАЛАР

ҚОСЫМША А

Инокуляция, скарифкация және тыңайтқыш енгізуге байланысты түйежоңышқа өсімдігінің биіктігі (см) және орым аралық кезеңінің ұзақтығы (тәуліктер), екіншіжыл

Орым аралық

кезеңі

Бақылау Инокуляция Скарификация Ин.+Ск. Ин.+Ск+Р120 Ин.+Ск.+Р180

тәулік биіктігі тәулік биіктігі тәулік биіктігі тәулік биіктігі тәулік биіктігі тәулік биіктігі

Түйежоңышқа

Өсуі 56 73 56 112 58 101 56 114 56 116 56 119

1-ші орымнан

2-ші орымға

дейін

46 88 42 90 44 83 42 90 42 92 42 93

Орташа 50 50.5 49 101 51 92 49 102 49 104 49 106

106

ҚОСЫМША Ә

Бұршақ тұқымдас шөптердің химиялық құрамы мен нәрлігі (бақылау нұсқасы)

Жыл Орым Абсолютті құрғақ заттегі, 100 кг құрамында, кг

шикі протеин

шикі маай

шикі өзек

АЭЗ күл сіңірілген протеин

м.а.б.

Жоңышқа

2012 1-ші 21,42 3,66 19,52 45,39 10,01 19,3 50,0

2-ші 20,63 3,54 20,11 45,67 60,65 19,06 52,9

2013 1-ші 21,6 3,61 19,61 45,70 9,48 19,1 49,1

2-ші 21,13 3,48 20,19 45,02 10,18 19,98 49,4

3-ші 20,44 3,27 20,94 44,74 10,61 18,7 48,9

4-ші 19,61 3,07 21,28 45,10 10,94 18,3 48,8

2014 1-ші 21,10 3,58 20,41 44,72 10,19 19,6 48,9

2-ші 20,29 3,35 21,08 44,79 10,53 19,98 45,48

3-ші 20,54 3,26 21,14 44,38 10,63 18,17 48,4

4-ші 20,19 3,19 21,64 44,27 10,71 18,8 47,2

Эспарцет

2012 1-ші 17,65 2,62 26,12 44,32 9,29 16,9 48,0

2-ші 16,54 2,81 27,18 44,13 9,34 16,6 49,02

2013 1-ші 17,66 2,71 26,61 43,83 9,19 17,1 48,1

2-ші 16,59 2,88 27,14 43,98 9,41 16,9 47,6

3-ші 16,31 2,54 27,28 44,38 9,51 16,7 40,1

4-ші 16,17 2,48 27,44 44,27 9,64 16,1 42,6

2014 1-ші 17,74 2,69 26,84 43,60 9,13 17,1 46,10

2-ші 17,14 2,75 27,14 43,60 9,37 16,8 46,0

3-ші 16,65 2,91 27,44 43,48 9,54 16,3 46,2

4-ші 16,47 2,63 27,58 43,72 9,60 16,1 46,10

Шығыс ешкі шөбі

2012 1-ші 18,49 2,44 27,94 41,48 9,67 17,7 50,2

2-ші 18,08 2,14 28,14 41,58 10,08 17,3 50,0

2013 1-ші 18,58 2,56 28,01 41,14 9,71 20,0 48,1

2-ші 17,89 2,19 28,18 41,60 10,14 18,0 48,6

3-ші 17,64 2,08 28,41 41,48 10,41 17,5 47,9

4-ші 17,03 2,01 28,57 41,92 10,47 17,5 47,8

2014 1-ші 18,64 2,61 28,13 41,01 9,61 17,6 48,4

2-ші 18,13 2,21 28,66 41,12 9,88 17,2 46,1

3-ші 17,86 2,07 28,17 41,78 10,14 18,9 47,6

4-ші 17,39 2,01 28,50 41,91 10,19 17,02 41,1

Түйежоңышқа

2012 1-ші 17,40 2,75 33,88 38,09 7,92 17,3 42,3

2-ші 16,96 2,61 34,61 37,58 8,26 17,28 42,8

107

ҚОСЫМША Б

Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің химиялық құрамы мен нәрлігі (инокуляция нұсқасы)

Жыл Орым Абсолютті құрғақ заттегі, 100 кг құрамында, кг

шикі протеин

шикі маай

шикі өзек

АЭЗ күл сіңірілген протеин

м.а.б.

Жоңышқа

2012 1-ші 22,61 3,84 18,42 45,57 9,56 19,5 52,5

2-ші 21,54 3,75 19,75 44,61 10,34 19,0 54,5

2013 1-ші 22,78 3,47 18,65 45,91 8,92 20,9 53,6

2-ші 21,46 3,66 19,68 45,08 10,14 20,1 52,6

3-ші 20,55 3,41 20,18 45,44 10,42 20,4 53,9

4-ші 19,87 3,30 20,46 45,71 10,66 20,32 52,5

2014 1-ші 23,81 3,65 17,61 45,74 9,19 20,20 52,1

2-ші 23,19 3,48 18,07 45,98 9,28 20,11 52,4

3-ші 22,94 3,04 18,24 46,37 9,41 20,17 50,5

4-ші 22,45 2,98 18,46 46,50 9,61 20,20 51,5

Эспарцет

2012 1-ші 18,11 2,35 23,30 48,83 7,41 17,2 53,5

2-ші 16,60 2,93 27,41 43,65 9,41 16,9 51,7

2013 1-ші 18,34 2,81 24,63 44,67 9,55 16,8 49,3

2-ші 18,08 2,66 26,81 42,82 9,63 17,4 49,5

3-ші 17,62 2,61 27,13 42,83 9,81 17,0 48,3

4-ші 17,12 2,37 22,44 43,12 9,95 16,6 48,9

2014 1-ші 18,54 2,59 25,64 44,54 8,69 17,6 48,7

2-ші 18,13 2,39 26,23 44,36 8,89 17,8 47,9

3-ші 17,38 2,09 26,48 44,88 9,17 17,41 48,7

4-ші 17,01 1,98 26,81 44,78 9,44 17,0 47,4

Шығыс ешкі шөбі

2012 1-ші 19,41 2,85 27,46 41,54 8,74 19,8 49,5

2-ші 17,26 2,41 28,26 41,93 10,14 19,0 50,3

2013 1-ші 20,04 2,78 27,32 40,81 9,05 19,8 50,3

2-ші 18,22 2,33 27,84 41,74 9,87 20,2 49,4

3-ші 18,08 2,18 28,04 41,62 10,08 18,5 49,0

4-ші 17,91 2,07 28,72 40,99 10,31 18,06 49,1

2014 1-ші 19,61 2,88 29,13 39,39 8,99 18,3 49,7

2-ші 19,03 2,73 30,16 38,94 9,14 18,6 49,9

3-ші 18,64 2,69 30,65 38,67 9,35 18,7 50,2

4-ші 18,57 2,76 30,74 38,33 9,61 17,12 49,4

Түйежоңышқа

2012 1-ші 17,24 2,56 32,23 40,33 7,64 17,7 43,8

2-ші 16,39 2,46 34,71 38,02 8,42 16,96 43,78

108

ҚОСЫМША В

Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің химиялық құрамы мен нәрлігі,

инокуляция+скарификация+Р180 нұсқасы

Егу

жылы

орым Абсолютті құрғақ заттегі, 100 кг құрамында, кг

шикі

протеин

шикі

маай

шикі

өзек

АЭЗ күл сіңірілген

протеин

м.а.б.

Жоңышқа

2012 1-ші 23,74 3,98 16,63 46,11 9,48 21,3 54,4

2-ші 24,85 3,92 16,47 45,32 9,44 21,2 53,7

2013 1-ші 23,88 3,65 16,71 46,43 9,33 20,9 54,1

2-ші 23,64 3,48 16,82 46,63 9,43 20,48 53,8

3-ші 22,08 3,21 16,91 48,19 9,61 20,6 52,6

4-ші 21,39 3,01 16,96 48,89 9,75 20,42 52,02

2014 1-ші 23,68 3,74 16,78 46,42 9,38 20,8 52,3

2-ші 23,48 3,61 16,84 46,52 9,51 21,5 51,9

3-ші 22,17 3,13 16,94 49,92 9,66 20,3 52,9

4-ші 21,86 2,89 17,08 48,38 9,81 19,16 51,3

Эспарцет

2012 1-ші 19,81 2,71 20,97 47,77 8,74 18,6 50,0

2-ші 20,18 2,69 20,64 47,88 8,61 17,66 50,02

2013 1-ші 19,93 2,46 20,17 48,87 8,57 17,7 49,8

2-ші 19,37 2,41 20,83 48,71 8,08 17,9 48,3

3-ші 18,72 2,19 21,42 48,84 8,83 17,6 49,7

4-ші 18,13 2,06 21,74 49,18 8,91 17,32 48,8

2014 1-ші 19,84 2,69 20,24 48,59 8,67 17,8 48,7

2-ші 19,24 2,77 20,96 48,29 8,74 17,8 48,6

3-ші 18,67 2,44 20,39 49,69 8,81 17,5 48,1

4-ші 18,21 2,28 21,88 48,70 8,93 17,14 47,12

Шығыс ешкі шөбі

2012 1-ші 20,46 2,67 28,41 39,59 8,87 18,04 50,6

2-ші 21,16 2,98 28,11 38,92 8,83 18,22 49,54

2013 1-ші 21,01 2,85 27,61 39,88 8,67 19,6 50,6

2-ші 20,22 2,61 28,08 40,38 8,71 19,4 49,1

3-ші 19,64 2,71 28,64 40,18 8,83 19,1 49,7

4-ші 18,14 2,58 28,93 41,41 8,94 18,38 49,4

2014 1-ші 21,16 2,94 27,45 39,84 8,61 18,3 49,8

2-ші 20,34 2,54 28,18 40,17 8,77 18,5 49,2

3-ші 19,48 2,78 28,73 40,08 8,95 18,0 49,8

4-ші 18,19 2,55 29,07 41,08 9,13 17,8 49,6

Түйежоңышқа

2012 1-ші 18,98 2,65 32,19 37,10 9,08 18,7 44,8

2-ші 19,64 2,75 31,17 37,72 8,72 18,79 33,42

109

ҚОСЫМША Г – 1

Дисперсиялық талдау нәтижелері, жоңышқа өсімдігі

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ

_________________________________________

| Повторнос ти

Факторы |------------------------------

(Группы) | 1 | 2 | 3

-----------------------------------------

1 | 13.6 | 41.3 | 41.1

2 | 17.6 | 44.2 | 41.1

3 | 14.6 | 43.1 | 43.1

4 | 19 | 45.9 | 47.4

5 | 19.7 | 47.4 | 47.4

6 | 20.4 | 48.4 | 47

-----------------------------------------

Параметры исходных данных

__________________________________________________________________________

Факторы| Число | | | | Ошибка | Отн.ош.| Доверительный

(групп)|повтор.| Суммы | Средн.| Диспер.| средней| средней| интервал ср.зн.

-------|-------|-------|-------|--------|--------|--------|---------------

1 3 96 32 253.93 9.2 28.75 32 +- 29.26

2 3 102.9 34.3 211.57 8.399 24.48 34.3 +- 26.71

3 3 100.8 33.6 270.75 9.5 28.27 33.6 +- 30.21

4 3 112.3 37.43 255.4 9.2 24.65 37.4 +- 29.34

5 3 114.5 38.17 255.76 9.2 24.19 38.1 +- 29.36

6 3 115.8 38.6 248.92 9.1 23.6 38.6 +- 28.97

--------------------------------------------------------------------------

Общая средняя M= 35.68334

Общая дисперсия S= 182.6672

Ошибка среднего m= 3.18562

Точность опыта g%= 8.927473

РЕЗУЛЬТАТЫ ДИСПЕРСИОННОГО АНАЛИЗА

Анализ дисперсии

____________________________________________________________________

Источники | Сумма | Степени | | Критерии

вариации | квадратов | свободы | Дисперсии |----------------

| отклонении | вариации | | Fрасч | Fтабл

--------------------------------------------------------------------

По фактору | 112.67 | 5 | 22.53 | 25.36 | 3.12

Повторнос ти | 2982.01 | 2 | 1491 | 16.79 | 5.12

Остаточная | 10.66 | 12 | .89 | - | -

Общая | 3105.34 | 17 | - | - | -

--------------------------------------------------------------------

Уровень значимости Z= 0.05

Анализ силы влияния градации факторов

__________________________________________________

Показатели | По Плохинскому | По Снедекору

-------------------|----------------|-------------

Корреляционное | |

отношение в % | 4 | 89

110

Критерии достоверн.| |

(F-критерии Фишера)| 9.0 | 25.31

Чисел степеней | а) 5 | а) 5

свободы | б) 12 | б) 12

--------------------------------------------------

ПРИМЕЧАНИЕ: Табличное значение критерии ФИШЕРА F= 3.12

Уровень значимости Z= 0.05

Корреляционное отношение в процентах показывает вариацию

изучаемого признака за счет влияния градацию фактора А.

СРАВНЕНИЕ ГРУППОВЫХ СРЕДНИХ

ДИСПЕРСИОННОГО КОМПЛЕКСА

(По методу Дж.Тьюки)

__________________________________________________

Сравниваемые |Максимальная| Расчетные | Табличные

группы | разница | tq | Qst

--------------|------------|-----------|----------

X( 6 )-X( 1 ) 6.6 17.14

-------------------------------------------------

ПРИМЕЧАНИЕ: Для числа групп (n= 6) и степеней

свободы (K= 12), а также для 5%-ного уровня

значимости определите табличное значение Qst.

(По методу Г.Шеффе)

_________________________________________________

Сравниваемые |Максимальная| Критерий ФИШЕРА

группы | разница | Fрасч. | Fкорр.

----------------|------------|---------|---------

X( 6 )-X( 1 ) 6.6 9.08 3.95

-------------------------------------------------

ПРИМЕЧАНИЕ: Fкорр.-корректированное табичное

значение критерии Фишера

РАСЧЕТ НАИМЕНЬШЕЙ СУЩЕСТВЕННОЙ РАЗНОСТИ (НСР)

Ошибка опыта Sxcp= 2.5446711

Ошибка разности средних Sd= 2.7702813

Табличное значение критерия Стьюдента t(0.05)= 2.18

Абсолютное значение НСР(0.05)= 2.68

Относительное значение HCP(0.05)= 4.7 %

111

ҚОСЫМША Г – 2

Дисперсиялық талдау нәтижелері, эспарцет өсімдігі

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ

_________________________________________

| Повторнос ти

Факторы |------------------------------

(Группы) | 1 | 2 | 3

-----------------------------------------

1 | 14.1 | 46.9 | 47

2 | 15.1 | 47.8 | 48.5

3 | 14.1 | 47.2 | 47.8

4 | 15.5 | 49.3 | 49.9

5 | 16.1 | 50.3 | 49.7

6 | 16.7 | 51 | 48.7

-----------------------------------------

Параметры исходных данных

__________________________________________________________________________

Факторы| Число | | | | Ошибка | Отн.ош.| Доверительный

(групп)|повтор.| Суммы | Средн.| Диспер.| средней| средней| интервал ср.зн.

-------|-------|-------|-------|--------|--------|--------|---------------

1 3 108 36 359.71 11 30.42 36 +- 34.82

2 3 111.4 37.13 364.22 11 29.67 37. +- 35.04

3 3 109.1 36.37 371.94 11.1 30.62 36. +- 35.41

4 3 114.7 38.23 387.69 11.4 29.73 38. +- 36.15

5 3 116.1 38.7 383.16 11.3 29.2 38.7 +- 35.94

6 3 116.4 38.8 367.63 11.1 28.53 38.8 +- 35.2

--------------------------------------------------------------------------

Общая средняя M= 37.53889

Общая дисперсия S= 264.1589

Ошибка среднего m= 3.830861

Точность опыта g%= 10.20505

РЕЗУЛЬТАТЫ ДИСПЕРСИОННОГО АНАЛИЗА

Анализ дисперсии

____________________________________________________________________

Источники | Сумма | Степени | | Критерии

вариации | квадратов | свободы | Дисперсии |----------------

| отклонении | вариации | | Fрасч | Fтабл

--------------------------------------------------------------------

По фактору | 21.98 | 5 | 4.4 | 12.62 | 3.12

Повторнос ти | 4464.54 | 2 | 2.27 | 6405.91 5.12

Остаточная | 4.18 | 12 | .35 | - | -

Общая | 4490.7 | 17 | - | - | -

--------------------------------------------------------------------

Уровень значимости Z= 0.05

Анализ силы влияния градации факторов

__________________________________________________

Показатели | По Плохинскому | По Снедекору

-------------------|----------------|-------------

Корреляционное | |

отношение в % | 0 | 79

112

Критерии достоверн.| |

(F-критерии Фишера)| .01 | 12.57

Чисел степеней | а) 5 | а) 5

свободы | б) 12 | б) 12

--------------------------------------------------

ПРИМЕЧАНИЕ: Табличное значение критерии ФИШЕРА F= 3.12

Уровень значимости Z= 0.05

Корреляционное отношение в процентах показывает вариацию

изучаемого признака за счет влияния градацию фактора А.

СРАВНЕНИЕ ГРУППОВЫХ СРЕДНИХ

ДИСПЕРСИОННОГО КОМПЛЕКСА

(По методу Дж.Тьюки)

__________________________________________________

Сравниваемые |Максимальная| Расчетные | Табличные

группы | разница | tq | Qst

--------------|------------|-----------|----------

X( 6 )-X( 1 ) 2.8 11.59

-------------------------------------------------

ПРИМЕЧАНИЕ: Для числа групп (n= 6) и степеней

свободы (K= 12), а также для 5%-ного уровня

значимости определите табличное значение Qst.

(По методу Г.Шеффе)

_________________________________________________

Сравниваемые |Максимальная| Критерий ФИШЕРА

группы | разница | Fрасч. | Fкорр.

----------------|------------|---------|---------

X( 6 )-X( 1 ) 2.8 9.8 3.95

-------------------------------------------------

ПРИМЕЧАНИЕ: Fкорр.-корректированное табичное

значение критерии Фишера

РАСЧЕТ НАИМЕНЬШЕЙ СУЩЕСТВЕННОЙ РАЗНОСТИ (НСР)

Ошибка опыта Sxcp= 2.341565

Ошибка разности средних Sd= 2.4830459

Табличное значение критерия Стьюдента t(0.05)= 2.18

Абсолютное значение НСР(0.05)= 3.05

Относительное значение HCP(0.05)= 4.8 %

113

ҚОСЫМША Г – 3

Дисперсиялық талдау нәтижелері, шығыс ешкішөбі өсімдігі

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ

_________________________________________

| Повторнос ти

Факторы |------------------------------

(Группы) | 1 | 2 | 3

-----------------------------------------

1 | 10.1 | 45.5 | 44.2

2 | 11.3 | 47.3 | 45.8

3 | 10.6 | 45.9 | 45.7

4 | 12.4 | 48 | 46.8

5 | 12.8 | 56.9 | 46.7

6 | 13.1 | 48.6 | 48.1

-----------------------------------------

Параметры исходных данных

__________________________________________________________________________

Факторы| Число | | | | Ошибка | Отн.ош.| Доверительный

(групп)|повтор.| Суммы | Средн.| Диспер.| средней| средней| интервал ср.зн.

-------|-------|-------|-------|--------|--------|--------|---------------

1 3 99.8 33.27 402.94 11.6 34.84 33.266 +- 36.85

2 3 104.4 34.8 414.75 11.8 33.79 34.8 +- 37.39

3 3 102.2 34.07 413.02 11.7 34.44 34.066 +- 37.31

4 3 107.2 35.73 408.69 11.7 32.66 35.733 +- 37.12

5 3 116.4 38.8 533.01 13.3 34.35 38.8 +- 42.39

6 3 109.8 36.6 414.25 11.8 32.11 36.6 +- 37.37

--------------------------------------------------------------------------

Общая средняя M= 35.54444

Общая дисперсия S= 307.7864

Ошибка среднего m= 4.135123

Точность опыта g%= 11.63367

РЕЗУЛЬТАТЫ ДИСПЕРСИОННОГО АНАЛИЗА

Анализ дисперсии

____________________________________________________________________

Источники | Сумма | Степени | | Критерии

вариации | квадратов | свободы | Дисперсии |----------------

| отклонении | вариации | | Fрасч | Fтабл

--------------------------------------------------------------------

По фактору | 59.03 | 5 | 11.81 | 3.15 | 3.12

Повторнос ти | 5128.37 | 2 | 25.19 | 6.29 | 5.12

Остаточная | 44.97 | 12 | 3.75 | - | -

Общая | 5232.37 | 17 | - | - | -

--------------------------------------------------------------------

Уровень значимости Z= 0.05

Анализ силы влияния градации факторов

__________________________________________________

Показатели | По Плохинскому | По Снедекору

-------------------|----------------|-------------

Корреляционное | |

114

отношение в % | 1 | 42

Критерии достоверн.| |

(F-критерии Фишера)| .03 | 3.15

Чисел степеней | а) 5 | а) 5

свободы | б) 12 | б) 12

--------------------------------------------------

ПРИМЕЧАНИЕ: Табличное значение критерии ФИШЕРА F= 3.12

Уровень значимости Z= 0.05

Корреляционное отношение в процентах показывает вариацию

изучаемого признака за счет влияния градацию фактора А.

СРАВНЕНИЕ ГРУППОВЫХ СРЕДНИХ

ДИСПЕРСИОННОГО КОМПЛЕКСА

(По методу Дж.Тьюки)

__________________________________________________

Сравниваемые |Максимальная| Расчетные | Табличные

группы | разница | tq | Qst

--------------|------------|-----------|----------

X( 5 )-X( 1 ) 5.53 7

-------------------------------------------------

ПРИМЕЧАНИЕ: Для числа групп (n= 6) и степеней

свободы (K= 12), а также для 5%-ного уровня

значимости определите табличное значение Qst.

(По методу Г.Шеффе)

_________________________________________________

Сравниваемые |Максимальная| Критерий ФИШЕРА

группы | разница | Fрасч. | Fкорр.

----------------|------------|---------|---------

X( 5 )-X( 1 ) 5.53 1.81 3.95

-------------------------------------------------

ПРИМЕЧАНИЕ: Fкорр.-корректированное табичное

значение критерии Фишера

РАСЧЕТ НАИМЕНЬШЕЙ СУЩЕСТВЕННОЙ РАЗНОСТИ (НСР)

Ошибка опыта Sxcp= 1.118034

Ошибка разности средних Sd= 1.581139

Табличное значение критерия Стьюдента t(0.05)= 2.18

Абсолютное значение НСР(0.05)= 3.45

Относительное значение HCP(0.05)= 9.689999 %

115

ҚОСЫМША Г – 4

Дисперсиялық талдау нәтижелері, түйежоңышқа өсімдігі

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ

_______________________________

| Повторнос ти

Факторы |--------------------

(Группы) | 1 | 2

-------------------------------

1 | 15.3 | 40.1

2 | 16.1 | 42.1

3 | 15.6 | 41.4

4 | 16.9 | 43.3

5 | 17.2 | 43.5

6 | 17.5 | 43.7

-------------------------------

Параметры исходных данных

__________________________________________________________________________

Факторы| Число | | | | Ошибка | Отн.ош.| Доверительный

(групп)|повтор.| Суммы | Средн.| Диспер.| средней| средней| интервал ср.зн.

-------|-------|-------|-------|--------|--------|--------|---------------

1 2 55.4 27.7 307.52 12.4 44.77 27.7 +- 53.32

2 2 58.2 29.1 338 13 44.67 29.1 +- 55.9

3 2 57 28.5 332.82 12.9 45.26 28.5 +- 55.47

4 2 60.2 30.1 348.48 13.2 43.85 30.1 +- 56.76

5 2 60.7 30.35 345.85 13.2 43.33 30.35 +- 56.55

6 2 61.2 30.6 343.22 13.1 42.81 30.6 +- 56.33

---------------------------------------------------------------------- ----

Общая средняя M= 29.39167

Общая дисперсия S= 184.4662

Ошибка среднего m= 3.920737

Точность опыта g%= 13.33962

РЕЗУЛЬТАТЫ ДИСПЕРСИОННОГО АНАЛИЗА

Анализ дисперсии

____________________________________________________________________

Источники | Сумма | Степени | | Критерии

вариации | квадратов | свободы | Дисперсии |----------------

| отклонении | вариации | | Fрасч | Fтабл

--------------------------------------------------------------------

По фактору | 13.24 | 5 | 2.65 | 18.37 | 4.43

Повторнос ти | 2015.02 | 1 | 2.02 | 133.23 | 6.66

Остаточная | .87 | 6 | .14 | - | -

Общая | 2029.13 | 11 | - | - | -

--------------------------------------------------------------------

Уровень значимости Z= 0.05

Анализ силы влияния градации факторов

__________________________________________________

Показатели | По Плохинскому | По Снедекору

-------------------|----------------|-------------

116

Корреляционное | |

отношение в % | 1 | 90

Критерии достоверн.| |

(F-критерии Фишера)| .01 | 18.93

Чисел степеней | а) 5 | а) 5

свободы | б) 6 | б) 6

--------------------------------------------------

ПРИМЕЧАНИЕ: Табличное значение критерии ФИШЕРА F= 4.43

Уровень значимости Z= 0.05

Корреляционное отношение в процентах показывает вариацию

изучаемого признака за счет влияния градацию фактора А.

СРАВНЕНИЕ ГРУППОВЫХ СРЕДНИХ

ДИСПЕРСИОННОГО КОМПЛЕКСА

(По методу Дж.Тьюки)

__________________________________________________

Сравниваемые |Максимальная| Расчетные | Табличные

группы | разница | tq | Qst

--------------|------------|-----------|----------

X( 6 )-X( 1 ) 2.9 18.98

-------------------------------------------------

ПРИМЕЧАНИЕ: Для числа групп (n= 6) и степеней

свободы (K= 6), а также для 5%-ного уровня

значимости определите табличное значение Qst.

(По методу Г.Шеффе)

_________________________________________________

Сравниваемые |Максимальная| Критерий ФИШЕРА

группы | разница | Fрасч. | Fкорр.

----------------|------------|---------|---------

X( 6 )-X( 1 ) 2.9 20.71 4.71

-------------------------------------------------

ПРИМЕЧАНИЕ: Fкорр.-корректированное табичное

значение критерии Фишера

РАСЧЕТ НАИМЕНЬШЕЙ СУЩЕСТВЕННОЙ РАЗНОСТИ (НСР)

Ошибка опыта Sxcp= 2.2645751

Ошибка разности средних Sd= 2.3741658

Табличное значение критерия Стьюдента t(0.05)= 2.45

Абсолютное значение НСР(0.05)= 4.92

Относительное значение HCP(0.05)= 3.1 %

117

ҚОСЫМША Ғ

Ендіру актісі Г.1

118

Ендіру актісі Ғ.2

119

ҚОСЫМША Д

Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларға қатысу барысында алынған сертификаттар

120

119

ҚОСЫМША Е

Тақырыпты орындау барысында сабақ санын есептеу жұмыстар:

120

ҚОСЫМША Ж

Лабораторияда тұқымды биопрепараттармен өңдеу және өсіру жұмыстары: