1

Қазақ ұлттық аграрлық университеті

ӘӚЖ: 633.11:632 қолжазба құқығында

МАДЕНОВА АЙГУЛЬ КАЛИХОЖАЕВНА

Қазақстанның оңтҥстік және оңтҥстік-шығыс жағдайларына бейімделген

бидайдың қоңыр татқа тӛзімді гермоплазмасын идентификациялау

6D081100 - Ӛсімдік қорғау және карантин

Философия докторы (Ph.D) ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған

диссертация

Ғылыми кеңесшілер:

а-ш.ғ.к., доцент Кампитова Г.А.

б.ғ.д., профессор Кохметова А.М.

Ph.D Пурнхаузер Л.

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2015

2

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР.............................................................. 4

АНЫҚТАМАЛАР........................................................................................ 5

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР................................................ 6

КІРІСПЕ........................................................................................................ 7

1 Әдебиетке шолу........................................................................................... 12

1.1 Дәнді дақылдардың арасындағы бидайдың маңызы.......................... 12

1.2 Қоңыр тат ауруының белгілері мен олардың даму ерекшеліктері... 17

1.3 Бидай ауруларына қатысты селекциялық ерекшеліктері.................... 20

1.4 Бидайдың қоңыр татқа генетикалық тӛзімділігі.................................. 22

2 Зерттеу жҥргізілген аймақтың климат жағдайларының

сипаттамасы.................................................................................................

27

3 Зерттеу нысандары мен әдістемелері...................................................... 32

3.1 Зерттеу нысандары.................................................................................. 32

3.2 Зерттеу әдістері........................................................................................ 32

4 Бастапқы материалдарға қоңыр тат тӛзімділігіне

фитопатологиялық бағалау: коммерциялық кҥздік бидай

сорттары және Lr изогенді линиялары...................................................

40

4.1 Халықаралық CWARTN тәлімбақ-тұзағының негізіндегі Қазақстан

үшін тиімді Lr-гендеріне тӛзімді гендерді идентификациялау...............

40

4.2 Буданды және коллекциялық тәлімбақтарындағы күздік бидай

линияларының ӛнімділігі мен қоңыр татқа тӛзімділігін зерттеу.............

47

4.2.1 Күздік бидайдың қоңыр татқа тӛзімділігін арттыру мақсатында

будандастыру.................................................................................................

47

4.2.2 Күздік бидайдың F1 будандарына фитопатологиялық және

құрылымдық талдау жүргізу........................................................................

49

4.2.3 Күздік бидайдың F2 будандарына қоңыр татқа тӛзімділігі мен

ӛнімділігіне талдау........................................................................................

53

4.3 Күздік бидайдың келешегі жоғары линияларына фитопатологиялық

бағалау..........................................................................

56

4.3.1 Селекциялық тәлімбағындағы (СТ-2) келешегі жоғары

линияларға фитопатологиялық бағалау......................................................

56

4.3.2 Бақылау тәлімбағандағы (БТ) келешегі жоғары линияларға

фитопатологиялық бағалау..........................................................................

59

4.4 Күздік бидайдың келешегі жоғары линияларының NDVI биомасса

индексін зерттеу.............................................................................................

61

4.5 Конкурстық сортсынау тәлімбағының келешегі жоғары

линияларына фитопатологиялық бағалау..................................................

68

4.6 Оңтүстік Қазақстанның конкурстық сортсынау тәлімбағында күздік

бидайдың келешегі жоғары линияларын зерттеу .........................

71

5 Кҥздік бидай гермоплазмасының Lr-ген тасымалдаушыларын

молекулалық идентификациялау және селекциялық процесіне

енгізу...............................................................................................................

73

3

5.1 Күздік бидайдың коммерциялық сорттарына Lr-гендерінің

тасымалдаушыларын идентификациялау және індеттік коэффициентін

салыстыру........................................................................................................

73

5.2 Селекциялық тәлімбақта (СТ-2) бидайдың келешегі жоғары

линияларын Lr-гендеріне молекулалық скрининг....................................

81

5.3 Келешегі жоғары күздік бидай линияларынан тӛзімділік Lr–генінің

тасымалдаушыларын идентификациялау..................................................

86

6 Ген қорына Lr-ген кӛздерін молекулалық идентификациялау......... 91

7 Экономикалық тиімділігі..................................................................... 93

ҚОРЫТЫНДЫ........................................................................................... 97

ӚНДІРІСКЕ ҦСЫНЫСТАР..................................................................... 99

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ....................................... 100

КОСЫМШАЛАР........................................................................................ 109

4

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Осы диссертациялық еңбекте келесі нормативтік сілтемелер қолданылды:

МЕМСТ 2.105 - 95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай жүйесі.

Мәтіндік құжаттарға жалпы талаптар.

МЕМСТ 2.11-68 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай жүйесі. Норма

бақылау.

МЕМСТ 6.38-90 Құжаттаманың сәйкестендірілген жүйесі. Ұйымдық-

ӛнімділік құжатнаманың жүйесі. Құжаттарды ресімдеу талаптары.

МЕМСТ 7.32-2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Ресімдеу

құрылымы мен ережелері.

МЕМСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.

Жалпы құрастыру талаптары мен ережелері.

МЕМСТ 16265-70. Ауыспалы егіс – ауылшаруашылық дақылдарының

уақыт пен егістікте орналасудың ғылыми-негізделген алмасуы.

МЕМСТ 12036-85; 12042-80 Бидай дәндерінің сапасы.

5

АНЫҚТАМАЛАР

Осы диссертацияда тиісті анықтауларға ие келесі терминдер қолданылған:

Сорт – тұқым қуалау арқылы берілген белгілі бір морфологиялық,

биологиялық және шаруашылықтық құнды белгілері мен қасиеттері бар,

селекция жолымен алынған мәдени ӛсімдіктердің жиынтығы.

Ауруға тӛзімді – бұл ӛзінде кейбір сорттағы (кейде түрдегі) ӛсімдіктердің

ауруларға не зиянкестерге шалдықпайтын, не болмаса олар ӛзге сорттарға

(түрлерге) қарағанда аз мӛлшерде шалдығатын жағдай.

Lr-гендер - (Leaf Rust) қоңыр немесе жапырақты татқа тӛзімділік гендері.

Изогенді линиялар - бастапқы линияда 1 хромосомадағы бірнеше

локусты алмастырған линиялар.

ДНҚ-маркерлер немесе молекула-генетикалық маркерлер – түрлі

генотиптерді, дербестерді, тұқымдарды, сорттарды, желілерді салыстыру

кезінде белгілі бір генге не хромосоманың ӛзге кез келген бӛлігіне арнап, ДНҚ-

ның нуклеотидтік реттілігі деңгейінде молекулалық биология әдістерімен

анықталатын полиморфты белгі.

Adult plant resistance (APR) genes – ауруларға ересек кезіндегі

тӛзімділігін қамтамасыз ететін гендер.

Slow rusting genes – ауруларға баяу тӛзімділігін қамтамасыз ететін гендер.

Seedling resistance – ауруларға ӛскіндік кезіндегі тӛзімділігі.

Полимеразалы тізбектік реакция (ПТР)– биологиялық материалдағы

(сынамадағы) нуклеин қышқылының (ДНҚ) белгілі бір фрагменттерінің аз

концентрацияларының едәуір артуына қол жеткізуге мүмкіндік беретін

молекулалық биологияның тәжірибелік әдісі.

Вируленттілік (пәрменділік) – ие-ӛсімдіктегі тӛзімділік генін жеңетін,

патогеннің арнайы қабілеттілігі.

Эпифитотия – патогеннің кең таралып, қатты дамуы.

Фитопатологиялық баға беру– ӛсімдіктердің фитопатогендерге

шалдығуын анықтып, зиянды аурулармен заманауи түрде күресуді кӛздейді.

Шығымдылық – аудан бірлігінен алынатын ӛсімдік шаруашылығы

ӛнімдерінің саны. Шығымдылығы 1 гектарға қатысты центнермен есептеледі.

Биологиялық тҧтыну мӛлшері (вынос) – бұл ӛсімдіктердің бүкіл

биологиялық жиынының (дән – сабан – сабақ – тамыр қалдықтары) қалыптасуы

үшін тұтынылатын қорек заттарының жалпы мӛлшері.

CWARTN – тәлімбақ-тұзағы бидайдың тат ауруларының халықаралық

сорт-дифференциаторлардың жиынтығы.

Marker Assisted Selection (MAS)–маркерлер арқылы селекция.

Індеттік орта – арнайы тәлімбақ, бұл белгілі бір ауруға селекциялық

мәліметтерді бағалауда жасанды залалдандыру жағдайы.

6

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

ҚазЕӚШҒЗИ – Қазақ егіншілік және ӛсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу

институты

ҚазӚҚКҒЗИ – Қазақ ӛсімдік қорғау және карантин ғылыми-зерттеу институты

ОБМӚШҒЗИ – Оңтүстік-Батыс мал және ӛсімдік шаруашылығы ғылыми-

зерттеу институты

ӚББИ – Ӛсімдіктердің биология және биотехнология институты

СИММИТ – Халықаралық жүгері мен бидайды жақсарту орталығы

ICARDA – Құрғақшылық аймақтардағы ауылшаруашылық зерттеулердің

Халықаралық орталығы

BGRI– Borlaug Global Rust Initiative

ҒЗТҚЖ – Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық жұмыстар

ФАО – Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымы

РМК ЕӚШҒӚО – Республикалық Мемелекеттік Кәсіпорыны Егіншілік және

Ӛсімдік Шаруашылығы Ғылыми Ӛндірістік Орталығы

БҰҰ – Біріккен ұлттар ұйымы

NDVI– Normalized Difference Vegetation Index

ПТР– Полимеразалық тізбектік реакция

STS– Sequence-Tagged Site

SSR– Simple Sequence Repeat

SCAR– Sequence Characterized Amplified Region

CAPS– Cleaved Amplified Polymorphic Sequences

IT – ауру мен залалданудың індеттік түрі

R – ауруға тӛзімді

MR – қалыпты-тӛзімді

MS – орташа тӛзімсіз

S – тӛзімсіз

CI – індет коэффициенті

ACI –орташа індет коэффициенті

ЖЖМ шығыны – жанар-жағар май шығыны

БТ – бақылау тәлімбағы

КСС – конкурстық сортсынау тәлімбағы

СТ-2 – 2-ші жылғы селекциялық тәлімбақ

ЖШС – Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі

ҚР БҒМ ҒК – Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігінің

Ғылым Комитеті

ОҚЖҚ – Орталық қара жер қорығы

7

КІРІСПЕ

Зерттеу жҧмысының ӛзектілігі. Астық дақылдарын ӛсіру Қазақстанның

ауылшаруашылығының дамуының әлеуетті бағыты болып табылады. Ал бидай

тек стратегиялық дақыл болып қана қоймай, сондай-ақ, халық

шаруашылығында маңызы бар, ұлттық байлық болып саналады. Қазақстан

дүние жүзі бойынша жоғары сапалы бидай (жыл сайын 10 млн. тоннаға дейін)

ӛндіруші мемлекет. Дәнді дақылдар Қазақстан үшін әлеуметтік, экономикалық

және стратегиялық маңызды нысандар болып есептелінеді. Республика

бойынша бидай ӛсірілетін алқап 12 млн.га құрайды. Еліміздің

ауылшаруашылығының басты мақсаты – әлемдік нарықта бидай

экспорттаушылар клубында лайықты орынды иелену, елдің азықтық

қауіпсіздігін және оның тәуелсіздігін қамтамасыз ету, дән ӛндірісін

тұрақтандыру адамдардың азық-түлік қажеттілігін қанағаттандыру болып

табылады. Бидайдың қоңыр таты аса қауіпті аурулардың бірі, себебі індеттің

қоздырғышы Puccinia recondita саңырауқұлағы түрлі климаттық жағдайларға

бейімделген. Қазақстанның астықты ӛңірлерінде қоңыр тат жыл сайын дамып

отырады және жылдың ауа-райы жағдайларына байланысты зерттелген

алаңның 4%-нан бастап 61% дейін тарайды, бұл кӛлемі шамамен алғанда 0,4-

0,5 тен 2-3 млн. га. аралығындағы алаңды құрайды. Патогенмен залалданған

бидай алқабындағы ӛнімнің шығыны 200-400 мың га бастап 1,5-1,7 млн. га

дейін тербеліп отырады. 2001-2007 жж. Қазақстанның солтүстік ӛңірінде қоңыр

таттың тӛрт рет жаппай түрде дамуы орын алып отырды (2002, 2003, 2005 және

2007 жж.). 2006 жылы бидай егістіктерінде қоңыр тат қарқынды түрде дамыды.

Ӛсімдік анағұрлым ерте залалданып, ауру қарқынды дамыған жағдайда ӛнімнің

шығыны 25-30% және одан асып отыруы мүмкін, ал кешірек немесе қалыпты

дамыған жағдайда – 7-10%-дан аспайды. Шығымдылығы тұрақты, дәнінің

сапасы жоғары және экологиялық тӛзімді бидайдың кӛптеген қазақстандық

сорттары індеттік аяда ауруларға қатты шалдыққыш келеді. Бұл кезде

эпифитотия пайда болып, аграрлық секторды үлкен шығындарға әкеп соқтыруы

мүмкін.

Бидайдың қоңыр немесе жапырақты таты Puccinia recondita аса қауіпті

ауруларға жатады. Ауруға қолайлы жағдайда қоңыр таттан ӛнімнің

шығындалуы 45-50% жетуі мүмкін. Қоңыр татқа тӛзімді сорттарды шығарып

ӛндіріске ендіру ӛнімнің шығынын тӛмендетудің ең келешегі жоғары және

экологиялық таза тәсілі болып табылады. Эпифитотия жылдарында ӛнімнің

шығыны 50% -ға жетуі мүмкін, сондықтанда бидай үлгілерін қоңыр татқа

тӛзімділік гендерін идентификациялау селекция үшін экономикалық маңызды

болып табылады.

Ауруға тӛзімділікті үлкен сенімділікпен бақылау үшін заманауи

әдістермен қатар қоңыр татқа тӛзімділік белгілерімен тіркескен молекулалық

және генетикалық маркерлерді қолдану ӛте маңызды. Бұл тӛзімділіктің

тасымалдаушыларын бағытты іріктеуге, яғни селекциялық процестің

сенімділігі мен тиімділігін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді.

8

Сондықтан, ұсынылып отырған зерттеулер Қазақстан үшін ӛзекті болып

табылады.

Зерттеу мақсаты: Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс

жағдайларына бейімделген күздік бидайдың қоңыр татқа (Puccinia recondita f.

sp. tritici Erikss) тӛзімді гермоплазмасын идентификациялау.

Зерттеу нысаны: Зерттеу нысаны ретінде Қазақстанда ӛндіріске егуге

рұқсат етілген (коммерциялық) келешегі жоғары 31 сорт пен Ӛсімдіктер

биологиясы және биотехнологися институтында шығарылған селекциялық

тәлімбақтағы (СТ-2) 87 келешегі жоғары линия, бақылау тәлімбағындағы (БТ)

14 бидай линиясы мен конкурстық сортсынаудан (КСС) 7 линия алынды.

Қоңыр тат патогеніне дифференциатор ретінде Канадада Thatcher сортының

негізіндегі шығарылған изогенді Lr-линиялардың сериясы қолданылды.

Морокко сорты таттың үш түріне әмбебап тӛзімсіз кері бақылау ретінде

алынды.

Барлық зерттеуге алынған нысандар яғни күздік бидай сорттары,

линиялары мен будан материалдары 2013-2015 жж. ҚазЕӚШҒЗИ және

ОБМӚШҒЗИ далалық стационарының табиғи індеттік ортасында зерттелінді.

Зерттеу материалдары: Қазақстандық және шет елдік бидай сорттары,

изогенді линиялар мен келешегі жоғары күздік бидай линиялары.

Зерттеудің міндеттері:

- Халықаралық тәлімбақ-тұзағы мен Thatcher сортының изогенді

линияларының негізінде Lr-гендеріне тӛзімді гендерді идентификациялау.

- Бидай сортары мен будандық материалдарына фитопатологиялық және

генетикалық-селекциялық бағалауды жүргізу.

- Селекциялық тәлімбақтарда (СТ-2, БТ, КСС) бидайдың келешегі жоғары

линияларына фитопатологиялық және генетикалық-селекциялық бағалауды

жүргізу.

- Әртүрлі селекциялық тәлімбақтардан алынған коммерциялық сорттар

мен келешегі жоғары линиялардан тиімді Lr-гендерін идентификациялау

мақсатында молекулалық зерттеу жүргізу.

- Қоңыр татқа тӛзімді донор ретінде ҚазЕӚШҒЗИ-ның гендік қорына

жіберілген тиімділігі Lr-гендерінің тасымалдаушыларының коллекциясын құру.

Ғылыми жаңалығы: Алғаш рет күздік бидайдың тұрақты және буданды

материалдарына комплексті фитопотологиялық, селекциялық және

молекулалық әдістерді қолданып тӛзімді Lr-гендерінің тасымалдаушылары

идентификацияланды. Автор барлық селекциялық тәлімбақтағы келешегі

жоғары материалдарға талдау жасады. Нәтижесінде қоңыр татқа тӛзімді,

ӛнімділігі жоғары бидайдың келешегі жоғары 8 линиясы шығарылды. Олар

Қазақстан Республикасы мен Жақын шет елдердің ауылшаруашылық

мекемелерінің сұранысына ие болатын жаңа сорттар болады.

Диссертацияның қорғауға шығарылып отырған негізгі қағидалары:

- Халықаралық тәлімбақ-тұзағы мен Thatcher сортының изогенді

линияларының негізінде тӛзімді Lr-гендерін анықтау;

9

- Бидай сортары мен будандық материалдарына фитопатологиялық және

генетикалы-селекциялық бағалау;

- Селекциялық тәлімбақтарда (СТ-2, БТ, КСС) бидайдың келешегі жоғары

линияларына фитопатологиялық және генетикалы-селекциялық бағалау;

- Әртүрлі селекциялық тәлімбақтардан алынған коммерциялық сорттар

мен келешегі жоғары линияларға тиімді Lr-гендерін идентификациялау

мақсатында молекулалық скининг жасау;

- Қоңыр татқа тӛзімді донор ретінде ҚазЕӚШҒЗИ-ның гендік қорына

жіберілген тиімділігі Lr-гендерінің тасымалдаушыларының коллекциясын құру;

Практикалық маңызы. Lr-гендермен таңбаланған изогенді линиялар мен

сорт дифференциаторларды қолдана отырып, Қазақстан үшін тиімді тӛзімділік

гендері анықталды. Құрамында тӛзімді Lr18, Lr19, Lr20, Lr23, Lr25, Lr28, Lr29,

Lr10, Lr27+Lr31 және Lr37 гендері бар изогенді линиялар қоңыр татқа ең

жоғары тӛзімділік кӛрсетті. Бұл алынған мәліметтер селекционерлерге осы

тӛзімді гендерді пайдаланып, қоңыр татқа тӛзімді сорт шығаруға мүмкіндік

береді.

Молекулалық маркерлерді қолдану арқылы бидайдың 35 келешегі жоғары

линияларының ӛнімділігі мен қоңыр тат ауруына тұрақтылығын танытқан,

Lr10, Lr34/Yr18, Lr37/Sr38/Yr17 және Lr68 тӛзімділік гендері тасымалдаушылар

ретінде ҚазЕӚШҒЗИ-дің дәнді дақылдар гендік қорына ұсынылды

(Селекциялық материалды гендік қорға тапсыру актісі A қосымшасында қоса

берілген).

Молекулалық және генетикалық зерттеулердің нәтижесінде бидай

сорттарының құрамында 2 – 3 тӛзімділік Lr-гендерінің бар (Алмалы, Адыр,

Егемен, Ұлықбек 600, Таза, және Қарасай) екендігі анықталған мәліметтердің

практикалық маңыздылығы ӛте зор. Бұл Lr-гендерінің кӛздері будандастыру

бағдарламаларда қолданылып, жаңа келешегі жоғары будандарға селекциялық

зерттелулер жүргізілуде.

Селекциялық процестің соңғы кезеңіндегі күздік бидай линияларын

бағалаудың нәтижесінде конкурстық сортсынау тәлімбағынан ӛнімділілігі

жоғары және қоңыр татқа тӛзімді 7 келешегі жоғары линиялары іріктелініп

жаңа сорт ретінде зерттелініп жатыр. Олар ӛнімділігі мен ауруға тӛзімділігі

жағынан стандарт сорттардан ерекшеленгендігі практикалық маңызды болып

табылады.

Диссертация тақырыбының мемлекеттік бағдарламалармен

байланысы. Диссертациялық жұмыстың тақырыбы мемлекеттік тіркеу №

0112РК01089 болатын «Инновациялық биотехнология» Еуразиялық

экономикалық қауымдастықтың 2012-2014 жылдарға арналған МГ.0591

Мемлекет аралық нысаналы жобасының шеңберінде жүргізілген «Қоңыр татқа

тӛзімді жоғары ӛнімді бидайдың жаңа сортары мен келешегі жоғары

формаларын шығару үшін маркерлік селекция (Marker Assisted Selection)

технологиясын қолдану» тақырыбымен байланысты.

Ғылыми зерттеу нәтижелерін ӛндіріске ҧсыну. Арнайы тәлімбақтан

алынған 8 бидай сорттарын қоңыр татқа тӛзімділікті жоғарылату мақсатында

10

селекциялық будандастыру бағдарламаларында ұсынылады; Қазақстандық

және шетелдік коммерциялық сорттардың ішінен 10 бидай линиясын қоңыр

татқа тӛзімділікті жоғарылату мақсатында селекциялық будандастыру

бағдарламаларында ұсынылады; Молекулалық маркерлерді қолдану арқылы

бидайдың 35 келешегі жоғары линияларынан ӛнімділігі мен қоңыр тат ауруына

тӛзімділігін танытқан Lr10, Lr34/Yr18, Lr37/Sr38/Yr17 және Lr68 тӛзімділік

гендері тасымалдаушылар ретінде ҚазЕӚШҒЗИ-дің дәнді дақылдар гендік

қорына ұсынылды; селекциялық процестің соңғы кезеңіндегі (БТ, КСС) бидай

линияларын молекулалық скринингтің негізінде тиімді Lr-гендерге ие болған

және жоғары ӛнімділігімен ерекшеленген 7 келешегі жоғары линиялар

болашақта жаңа сорт шығаруға ұсынылады.

Жҧмыстың апробациясы. Диссертацияның негізгі нәтижелері келесі

конференцияларда баяндалды және ұсынылды: Дәнді және дәнді-бұршақ

дақылдары Галляарал ҒЗИ-ның100-жылдығына арналған «Ӛзбекстандағы дәнді

дақылдардың даму перспективасы мен ғылыми негізі» атты халықаралық

конференциясы (22-23 мамыр 2013 ж., Галляарал, Ӛзбекстан), Borlaug Global

Rust Initiative 2013 Technical Workshop (19-22 August 2013, New Delhi, India),

The 12th International Wheat Genetics Symposium (8-14 September, 2013.

Yokohama, Japan), International Plant Breeding Congress, (10-14 November 2013,

Antalya, Turkey), Әль-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 80-

жылдығы мен б.ғ.д., профессор А.Т. Иващенконың 70-жылдығына арналған

«Жүйелік биологияны дамытудың перспективалары» халықаралық

симпозиумы (7-8 ақпан 2014 ж., Алматы, Қазақстан), ҚазӚҚКҒЗИ

«Агробиоценоздардың экологиялық тұрақтылығына арналған ӛсімдіктерді

қорғау» халықаралық ғылыми конференциясы (21-24 сәуір 2014 ж., Алматы,

Қазақстан), European Biotechnology Congress 2014 (15-18 May 2014, Lecce, Italy),

Ӛсімдіктердің биологиясы мен биотехнология институтының халықаралық

ғылыми конференциясы (28-30 мамыр 2014 ж., Алматы, Қазақстан), 14Th

International Cereral Rusts and Powdery Mildews Conference 2015 (5-8 шілде 2015

Копенгаген, Дания), Қазақ ӛсімдік қорғау және карантин ғылыми зерттеу

институты «Ӛсімдікті қорғаудың инновациялық экологиялық қауіпсіз

технологиялары» халықаралық ғылыми конференциясы (24-25 қыркүйек

2015ж). Оған қоса алынған нәтижелер «ҚазЕӚШҒЗИ» гендік қор бӛлімінің ҚР

БҒМ ҒК «Ӛсімдіктердің биологиясы мен биотехнологиясы институтының»

генетика және селекция зертханасының бірлескен ғылыми семинарында

баяндалған.

Диссертация нәтижелерінің жариялануы. Диссертацияның негізгі

нәтижелерін баяндайтын мақалалардың 4-уі ҚР БҒМ БҒСБК ұсынған

басылымда және 12 - халықаралық конференциялардың материалында, соның

ішінде 5 - шетелдік конференциялардың материалдарында, 1 әдістемелік

нұсқау, 1 мақала Scopus деректер қорына жататын 0,106 индексімен импакт

факторға ие Biosciences, Biotechnology Research Asia және Thomson Reuters

деректер қорына кіретін 0,607 индексімен импакт факторға ие Cereal Research

Communication журналдарында жарияланды.

11

Диссертацияның кӛлемі мен құрылымы. Диссертация 123 бетте

баяндалған. Кіріспе, 7 бӛлімнен, қорытындыдан және ӛндіріске арналған

ұсыныстардан құралған. 19 кесте, 29 сурет, 5 қосымша бар. Пайдаланылған

әдебиеттер тізімінде 115 әдебиет, соның ішінде шетелдік авторлардың 76

әдебиеті қамтылған.

Автор б.ғ.д., профессор А.М. Кохметоваға және а-ш.ғ.к., доцент Г.А.

Кампитоваға осы жұмысты орындауда ғылыми-әдістемелік кӛмектері мен

ұсыныстары үшін зор алғысын білдіреді.

Автор сондай-ақ Қазақ ұлттық агралық университетінің Агробиология

және фитосанитария факультетінің «Ӛсімдік қорғау және карантин»

кафедрасының ұжымына, ҚР БҒМ ҒК РМК «Ӛсімдіктердің биологиясы мен

биотехнологиясы» институтының генетика және селекция зертханасының және

«КазАгроИнновация» АҚ «ҚазЕӚШҒЗИ» ЖШС гендік қор бӛлімінің

қызметкерлеріне далалық және зертханалық тәжірибелерді жасауда кӛрсеткен

кӛмегі үшін алғыс білдіреді.

12

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1 Дәнді дақылдардың арасындағы бидайдың маңызы

Бүкіл әлемдік дәнді дақылдар ӛндірісі ішінде бидай егісі әрдайым бірінші

орында тұратыны бәрімізге мәлім. Біздің республикамыз аграрлы-индустриялы,

Орталық Азиядағы бидайды кӛп егетін аймақ болып есептеледі. Астық

дақылдарын ӛсіру Қазақстанның ауылшаруашылығының дамуының әлеуетті

бағыты болып табылады. Ал бидай тек стратегиялық дақыл болып қана қоймай,

сондай-ақ, халық шаруашылығында маңызы бар, ұлттық байлық болып

саналады. Қазақстан дүние жүзі бойынша жоғары сапалы бидай (жыл сайын 10

млн. тоннаға дейін) ӛндіруші мемлекет. Дәнді дақылдар Қазақстан үшін

әлеуметті, экономикалық және стратегиялық маңызды нысандар болып

табылады. Республика бойынша бидай ӛсірілетін алқап 12 млн.га құрайды [1].

Мемлекетіміздің басты мақсаты бұрынғыдай – адамның тамақ ӛнімдеріне

қатысты қажеттілігін қанағаттандыруға қол жеткізу, егін шаруашылығын

тұрақтандыру, елдің азық-түліктік қауіпсіздігі мен оның тәуелсіздігін

қамтамасыз ету, әлемдік нарықтағы экспорттаушылар клубында лайықты

орынды иелену болып табылады [2]. Халықаралық нарықта Қазақстанның орны

жылдан жылға нығаюда. Бүгінгі таңда Қазақстан бидай экспорттаушыларының

6 кӛсшбасшылары арасында АҚШ, ЕуроОдақ, Аргентина, Австралия және

Канададан кейінгі ӛз орынын табуда. Қазақстан бидайды 40-тан астам елге

экспорттайды [3].

Қазақстан жері кең болғандықтан ауыл шаруашылық қажеттеріне кӛп жер

бӛлінген – 93 млн.га-дан астам. Егістікке бӛлінген жердің ең кӛбін, 11-12 млн.

га, жыл сайын ең негізгі астық – бидайды егуге арнайды. Республикада астық

ӛңдіру, орташа есеппен алғанда, соңғы 3 жылда жылына 17-18 млн. т.

деңгейінде тұрақтанды, оның ішінде бидайды ӛңдіру 15-16 млн. т., орташа ӛнім

12,5 ц/га. Кӛрші елдермен салыстырғанда ӛнім тӛмен болуының себебі – дәнді

дақылдарға бӛлінген жерлердің құрғақшылығы. Бидай егілген аумақтың 90

пайызы – суарылмайтын құрғақ дала немесе шӛл-даладағы егіс, тек 10 пайызы

ғана уақытылы суарылатын жерлер. Соңғы 50 жылда ӛнімділік үнемі

жоғарылауда [4].

Қазақстанда селекция жетістіктері молайып келеді. Соңғы 70 жыл ішінде

Республиканың әртүрлі аймақтарында селекциялық ұжымдар құрылуда. Бүгінгі

таңда Мемлекеттік селекция жетістіктері реестіріне ауылшаруашылық

дақылдардың 1288 сорты еңгізілді және қолдануға рұқсат етілді. Қазақстан

селекциясында бидай сорттарының үлесі – 55%. Күрделі экономикалық

жағдайға қарамастан селекция қарқыны артып келеді. Тарихи тұрғыдан қысқа

мерзімде (1970-2004 жж.) қыстық және жаздық бидайдың бірқатар керемет

сорттары шығарылып, ӛндіріске еңгізілді. Қазіргі кезде, РМК ЕӚШҒӚО бидай

сорттарының алып жатқан аумағы 4551,5 мың га құрайды. Қазақстан мен Орта

Азия аймақтарында келесі сорттар кеңінен қолданысқа ие: Богарная 56,

Прогресс, Қарлығаш, Пиротрикс 50, Стекловидная 24, Жетісу,

Красноводопадская 210, Дербес, Раусин, Сапалы, Южная 12, Юбилейная 60,

13

Эритроспермум 350, Казахстанская 10. Күздік бидайдың Алмалы сорты қоңыр

татқа тӛзімді, сондықтан фермерлер сұранысына ие.

Бидайдың тат аурулары ӛте кең таралған және ӛте қауіпті аурулардың бірі

болып табылады. Қазіргі таңда Қазақстанда тат ауруының тӛзімділігін

бағалайтын сенімді әдістер ӛте аз. Ертеректе ұсынылған әдістемелер бірнеше

ондаған жыл бұрынғы Кеңес одағы құрамынакіретін мемлекеттерге арналып

жасалынған. Содан бері Қазақстанның фитопатологиялық және экологиялық

жағдайы ӛзгеріп, нәтижесінде тат ауруына тӛзімді материалдарды нақты

бағалау үшін каталогтар мен әдістемелік нұсқаулар жарамсыз болып қалды 5 .

Бидайдың саңырауқұлақтар қоздыратын ауруларының ішінде әлемдегі ең

зиянды ӛсімдік патогендері – тат саңырауқұлақтары. Бидайдың тат

ауруларының ішінде кеңірек таралғаны –сабақты (Puccinia graminis f.sp.tritici),

сары (Puccinia striformis tritici) және қоңыр тат (Puccinia recondita). Тат

ауруларының әрқайсысының даму жағдайларында аздап айырмашылық

болғанымен, осы аурулардың барлығы Қазақстанның бидай егілетін барлық

аймақтарында кеңінен таралған. Кӛбіне олар бір егісте бидайдың ӛсу кезеңінің

әртүрлі кезеңдерінде, сондай-ақ әртүрлі табиғат жағдайларында тіршілік ете

алады. Дамыған елдерде тат аурулары, әсіресе қоңыр және сабақты тат бидай

ӛндірісін тежейтін биологиялық факторлар болып табылады, бұл патогеннің

жаңа нәсілдерінің тез пайда болатынын және ауа ағымы арқылы алшақ

жерлерге таралатындығымен түсіндіріледі.Тат ауруларының дамуына қолайлы

жылдары, ауру тез ӛршіп, патоген 7-10 күннің ішінде эпифитотия дәрежесіне

дейін (75-100%) жетуі мүмкін. Аурудың эпифитотия дәрежесіне дейін дамыған

жылдары, бидайдың сабақтану-түтіктену кезеңінде, қорғау шаралары

қолданбаған жағдайда ӛнімнің түсімділігі 50-60%-ға, ал масақтану кезеңінде

алдын алмаса 30-40%-ға, гүлдеу кезеңінде – 10-25%-ға тӛмендейді және

ӛнімнің сапасы нашарлайды [6].

Бұл тек облигатты организмдер болып табылады және олардың дамуы тек

тірі субстратта ғана болады. Саңырауқұлақтың даму циклы ӛте күрделі және 5

сатыдан тұрады: 0-спермациялары мен спермагонии сатысы; 1-эцияспоралары

мен эции сатысы; 2-уредоспоралары мен урединия сатысы; 3-телиоспоралары

мен телии сатысы; 4-базидиоспоралары мен базидии сатысы. Егер бүкіл цикл

тек бір ӛсімдікте дамыса онда мұндай саңырауқұлақты бір үйлі деп атайды, ал

егер екі түрлі топқа жататындарда ӛтсе онда мұндайды екі үйлі деп атайды.

Мысалы: дәнді дақылдардың қоңыр татының спермация және эция сатысы

маралоты түрлерінде, ал урединия және телия сатылары дәнді дақылдарда

жүреді [1, б. 22].

Барлық тат саңырауқұлағы жоғары сатыдағы ӛсімдіктердің паразиттері.

Тат саңырауқұлағының мицелийі ӛсімдік ұлпаларының арасындағы жасуша

аралық қуыстарда ӛседі және олардың жасуша ішіне де енуі жиі кездеседі.

Органдардың бетінде қызғылт сары немесе тат түсті дақ кӛрінеді, бұл-споралар

жиынтығы. Тат саңырауқұлағы «тат» ауруын тудырады.

Тат саңырауқұлағын қолдан ӛсіруге келмейді, тек кейінгі кезде ӛте күрделі

қиын тәсілмен тат саңырауқұлағының бір түрін зертхана жағдайында ӛсіре

14

алады. Тат саңырауқұлағының даму кезеңінде бірінен кейін бірі заңды түрде

ауысып отыратын әр түрлі спора тасушы органдар болады. Таттардың

кӛпшілегі екі иелі және олар ӛсімдіктің вегетативтік мүшелерінде зақымдайды.

Барлық тат саңырауқұлақтарының 7000-ға жуық түрлері бар. Бұларды

пукциниялар (Pucciniaceae) телейтоспоралары ұзын сағақты және

тейлетоспоралары сағақсыз мелямспоралылар (Melampsoraceae) деп екі үлкен

тұқымдасқа бӛлінеді.Дәнді дақылдардың тат ауруларын тудырушы Urediniales

тобына жататын саңырауқұлақ болып табылады.

Дәнді дақылдардың бір түрінде немесе туысында таттың бірнеше түрі

дамуы мүмкін, мысалы: бидайда – сабақты, қоңыр және сары таттың дамуы

мүмкін. Сабағының залалдануы кезінде ӛсімдіктің сумен қамтамассыз етілуі

нашарлайды. Мұның бәрі бидайдың сапасы мен ӛнімнің тӛмендеуіне алып

келеді. Залалдану мен аурудың пайда болуы арасында ауа температурасына

байланысты 4−5 тен 10−15 күнге дейін созылады. Ӛсімдік ұлпаларына

саңырауқұлақ енгеннен кейін жасуша аралықта дамиды гаусторилердің

кӛмегімен иенің қоректік заттарын сору арқылы ӛмір сүреді [7].

Індет ошағының ӛршуіне және жер шары масштабында тат ауруларымен

күресу үшін халықаралық қауымдастықта Нобел сыйлығының лауреаты

«Жасыл революцияның» атасы доктор Норман Борлаугтың (Borlaug Global Rust

Initiative) атында жаһандық бастама құрылды. BGRI мақсаты дүние жүзі

бойынша сабақты, сары, қоңыр тат ауруларына бидайдың тӛзімділігін және

ӛнімділігін жоғарылату. Бұл ұйым жыл сайын ғылыми кеңес ұйымдастырып

отырады, кеңесте ғалымдар ӛздерінің бидайдың тат ауруларымен күресу мен

алдын алуда жүргізіп жатқан жұмыстарын баяндайды. 2013 жылдың 18-23

тамыз аралығында Индия, Нью Дели қаласында BGRI 5-ші халықаралық

техникалық семинары ӛткізілді, бұл семинарда бидайдың тат ауруларының

тӛзімділік мәселелері қарастырылды. Конференция жоғары саяси және ғылыми

деңгейімен ерекшеленді, форумға Үндістан президенті Шри Пранаб Мукерджи,

сонымен қатар алдынғы қатардағы фитопатологтар мен генетиктер: R.McIntosh,

R. Park, E. Lagudah, H.Bariana (Австралия), L.Szabo, B. Bowden (США), D,

Hodson, R. Singh (СИММИТ, Мексика), Y. Jin (Канада), M. Howmoller (Дания),

Z. Pretorius (ЮАР) және тағы басқалары қатысты [8]. Қазақстаннан 10 адамнан

тұратын делегация барды. Біз бұл конференцияда селекциялық,

фитопатологиялық және молекулалық әдістерді қолданып тат ауруларына

тӛзімді жаңа донорларды анықтауға арналған жұмыстарымызды баяндадық.

BGRI семинарында дүние жүзінің әр аймағында бидайдың тат ауруларына

жүргізілген мониторинг нәтижелері талқыланды. Баяндамаларда бидай

ӛндіретін мемлекеттерге мониторинг жүргізуін күшейтуді және жауын шашын

мезгілінде ерекше кӛп таралатын бидайдың тат ауруларының алдын алу

жұмыстарын жүргізуге шақырды. Тат аурулары Солтүстік Африка, Таяу

Шығыс және Азия мемлекеттерінің ӛніміне елеулі зиян келтіруі мүмкін. Бұл

мемлекеттер дүние жүзі бойынша бидайдың 30% ӛндіреді.

ФАО және BGRI сарапшылары бидайдың тат арулары бойынша жаһандық

жобаларды жүзеге асыруда, олар аурудың алдын алу үшін қызығушылық

15

танытқан мемлекеттерге саяси және техникалық жағынан қолдау кӛрсетіп

отырады. Олар тӛзімді жаңа сорттарды шығаруға, сертификатталған дәндерді

қолдануға, фермерлерді оқытуға, мониторингті күшейтуге, тӛтенше

жағдайларға жауапты шара қабылдау мен халықаралық ынтымақтастықты

күшейтуге мүмкіндік туғызады [9]. Тат ауруларының эпифитотия қаупінің

алдын алу үшін Қазақстан ғалымдары, CIMMYT және ICARDA ұйымдарымен

бірлесіп жұмыс жасауда.

Саңырауқұлақтың базидиальді сатысы ӛсімдіктің қалдықтарында түзіліп

сонда ол телиоспора түрінде қыстайды. Маралоты аралық болса, ал дәнді

дақылдар аурудың негізгі тудырушысы болып табылады (1-сурет). Тат

саңырауқұлағы толық цикл бойынша дамиды. Бірақта климат жағдайында және

басқада факторларға байланысты кейбір түрлер толық емес цикл бойынша

дамуы мүмкін. Дәнді дақылдардың татын тудырушы Puccinia тобына жатады,

олардың ерекшелігі 2 жасушалығында [10].

Бидай қоңыр татының (Puccina tritici) кӛктемгі кезеңі марал отында

(Thalictrum) және орман жаңғағында (Isopyrum) ӛтеді. Таттың бұл түрі жаздық

және күздік бидайларда кӛп тараған. Қоңыр таттар жапырақ алақандарында

ретсіз орналасады, бұлар кейде аралық ӛсімдікті керек етпейді. Тат уредоспора

және мицелий түрінде күздік бидайда қыстап шығады да, кӛктемде бидайдың

жапырақтары қардың астынан шығысымен дами бастайды. Күздік бидай

егістігі жаздыққа жақын жерде болса, тат саңырауқұлағы күздіктен жаздыққа

жұғады. Күздік және жаздық бидайларды жинап алғаннан кейін уредоспора

сабанда сақталып қалады, одан күзде күздік бидайдың кӛктеріне жұғады.

Қоңыр тат бидайға ӛте кӛп зиянын тигізеді.

16

Сурет 1 – Қоңыр таттың (Puccinia recondita) даму кезеңі

17

1.2 Қоңыр тат ауруының белгілері мен патогеннің биологиялық

ерекшеліктері

Қоңыр тат ауруының қоздырғышы Pucciniа recondita. Ауру жапырақтың

тӛменгі жағында дӛңгелек, кішкентай, ретсіз орналасқан қоңыр пустулдар

түрінде байқалады, олар дӛңгелек бір жасушалы немесе элипсойдты пішінді

қоңыр қабықты, ұсақ тікенекті сүйелдерден тұратын урединиспоралар түрінде

кездеседі (2 – сурет). Ӛсімдіктің вегетация кезеңінің соңында жапырақтың

тӛменгі жағында жалтыраған қара пустулдар түзіледі, олар сопақша түйреуіш

түрінде, екі жасушалы қалыңдаған ашық қоңыр телиоспорадан тұрады.

Саңырауқұлақты алғаш рет Г.С. Неводовский [11] Алматы облысының Іле

ауданындағы жұмсақ бидайдан тапқан болатын. Уредино- және

телейтосатылары бидайдың T. Compactum Yost., T. Dicoccum Sphrank және T.

Spelta L. түрлерінде кездесіп отырады, ал жасанды зақымдау кезінде күздік қара

бидайда кездеседі. Аралық ие ретінде Thalictrum және Leptopyrum түрлері

кӛрсетілген.

Патоген ӛсімдіктің вегетативті және генеративті мүшелерін зақымдай

отырып, транспирацияны, жапырақтың кеуіп кетуін күшейтеді, ассимиляция

процесін әлсіретіп, ферменттердің белсенділігін тӛмендетеді, масақтағы дәннің

толысуын және оның массасын кемітеді. Ӛсімдік 20% залалданса, ӛнімділік

8,5%-ға, 1000 дәннің массасы 7,3%-ға тӛмендеді. Безенчукская 98 түрінің сау

жапырақтары 46-48 күн тіршілік етсе, аурулары 30-21 күннен кейін қурайды.

Орал облысында қоңыр татпен залалданған Лютесценс 230 және Мироновская

808 сорттарының 1000 дәнінің массасы суарылмайтын бӛлімдерде 22-25%-ға,

ал суармалы жерлердегі 1000 дәннің массасы 14-18%-ға кеміді [12].

Сурет 2 – Қоңыр тат ауруының қоздырғышы – Pucciniа recondita Desm

(Puccinia tritici Eriks.) саңырауқұлағы, бет 17

18

Сурет 2 –Қоңыр тат ауруының қоздырғышы – Pucciniа recondita Desm

(Puccinia tritici Eriks.) саңырауқұлағы, бет 18

Орташа тәуліктік температурада 21°С аурудың инкубациялық кезеңінің

ұзақтығы 6 тәулік болса, ал 16°С-та 10 тәулікке созылады. 18-25°С-да

саңырауқұлақтың урединиоспоралары тамшылы-сулы ылғалда 2-3 сағаттан

кейін ӛсіп, жапырақтың эпидермисі арқылы клетка аралығына енетін ӛркен

береді. Сондықтан ӛсімдіктің залалдануы үшін қысқа мерзімді жаңбыр немесе

шықтың болуы жеткілікті [13].

В.П. Турапин және В.А. Мостовой Солтүстік Қазақстанда қоңыр таттың

қоздырғышы шамамен 10 уредогенерация береді деп жорамалдайды. 6-дан 35° С температурада және атмосфераның 63-тен 77%-ға дейінгі салыстырмалы

ылғалды және 15°С-да кӛбірек ылғалды күндер болғанда саңырауқұлақ дами

бастайды. 21°С температурада оның споруляциясы 6 тәуліктен кейін кӛрінсе, ал

16°С-да 10 тәулікке дейін және 10°С – 12,5 тәулікке дейін созылады. Олардың

тіршілікке қабілеттілігі 1 мен 38°С да сақталады, қыс кезеңінде споралар

түбіртекте ауаның – 35°С температурасында 3,5 айға дейін ӛнгіштігін

жоғалтпайды. Бірақ мұнымен бидайдағы аурудың қайта жаңаруы байқалмады

[14].

Бидайды қоңыр таттан (қоздырғыш - Puccinia recondita Rob. ex. Desm. f. sp.

tritici Erikss et Henn) қорғау осы аурудың жан-жақты зерттеліп отыруына

қарамастан, бұрынғыдай ӛзекті мәселе болып қалуда, әсіресе Солтүстік Кавказ,

Поволжье, ОҚЖҚ аудандарында, мұнда ол эпифитотиялық деңгейге жетумен,

жыл сайын дамып отырады [15].

Қоңыр таттың патогені (қоздырғыш - Puccinia recondita Rob. ex. Desm. f.

sp. tritici Erikss et Henn) ӛсімдіктердің вегетация кезеңі бойы – ӛскіндердің

шығуынан бастап пісіп жетілуіне дейін қауіпті болып табылады. Әлемде қоңыр

таттан келетін шығын жыл сайынғы шамамен 2 миллиард АҚШ долл.

бағаланады. Қоңыр таттың даму дәрежесін белгілейтін факторларға

температура (урединиоспоралардың ӛсіп шығу шектері 15-20°С оптимуммен 2

және 32°С аралығын құрайды) және кем дегенде 4-6 сағат тамшылап

19

ылғалдандырудың әсері болып жатады [16-18]. Қолайлы жағдайлар орын алған

жағдайда қоңыр таттың қоздырғышы бидайдың түсімін 45% [19] дейін

тӛмендетіп, ал ауру бас масақтану фазасында 80-100% дамыған жағдайда

астыққа келтірілген нұқсан 50% құрауы мүмкін [18, 20].

Қазақстанның солтүстік ӛңірінде 1990-2001 жж. қоңыр тат (Puccinia

recondita Rob.etDesm f tritici Eriks) эпифитотиялық дамуы 6 рет байқалып

отырды, бұл ӛнімнің азаюына және дәннің сапасының 20-30% тӛмендеуіне әкеп

соқтырды. Бұл ауру Қазақстанның жазғы және күзгі бидай ӛсірілетін барлық

аймақтарында, сонымен бірге қуаң облыстарында – Қызылорда, Шымкент,

Қарағанды және Семей облыстарында кездеседі [14,с.32]. Ӛсімдіктер 20%

залалданған жағдайда шығымдылық 8-15% азаяды, 1000 дәннің салмағы –7%

азаяды.

2003-2004 жж. бұл ауру сондай-ақ Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-

шығысына тарап кетті. Кейінгі жылдары Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-

шығысында бидайдың патогенді кешенінің құрамында бидайдың қоңыр таты

Puccinia recondita басымдылыққа ие болуда [14, с.32]. FAO деректері бойынша

бидайдың қоңыр татынан болған астықтың шығыны сорттың ауруға

шалдыққыштығына, індеттің даму мерзімі мен аурудың даму деңгейіне

байланысты 10% және 60% аралығы шамасында тербелуде [21, 22]. Аурудың

60-тан астам елдерде тарағаны туралы деректер бар [23].

Аурудың қауіптілігіне климаттық аймақтың кең диапазонындағы

патогенннің жоғары түрлегіштігімен оның кӛшіп қону себеп болады. Қоңыр

таттың зиянкестігі ассимиляциялық беттің азаюына, транспирацияның күрт

артуына, органикалық заттың жинақталу мӛлшерінің азаюына әкеп соқтырады.

Нәтижесінде солғын тӛмен-табиғи дән түзіледі. Дәндегі глютенинді

компонентердің аздаған молекулалық массада кемуінің әсерінен ұнның сапасы

нашарлайды, тат ауруынан ӛндірісінің кӛрсеткішіне кері әсер етеді. 2001-2002

жж., 2010-2011 жж. вегетациялық кезеңдерде қазақстандық коммерциялық

бидай сорттарының басым бӛлігі қоңыр татқа шалдығып отырды (20-70%

дейін) [1, б. 31].

Cobbity Center (Австралия) мекемесінде молекулалық маркерлер

сәйкестендіріліп Yr, Lr және Sr-гендеріне арнап MAS-қа енгізілді, тиімді

гендердің тұтастай линияларының молекулалық құрылымы мен функциялары

зерттелді [24].

Синтетикалық бидайдағы жапырақ сабақты індеттік ауруларға тӛзімді

ассоцирленген молекулалық маркерлерді таңдау жұмыстары Иранда

жүргізілген зерттеулерде кӛрсетілген [25]. Ұзақ мерзімді тӛзімділік гендерінің

тасымалдаушылары мен Lr34/Yr18 гендерін молекулалық талдау CIMMYT

(Mexico) орталығы [26] мен USDA-ARS (Minnesota, CornellU.) ӛсімдіктердің

тӛзімділік зертханасымен [27] бірлескен түрде жүргізілді. MAS-

технологиялардың дамуына Үндістанда, Қытайда, CAAS кӛп кӛңіл бӛлінеді

[28]. Зерттеушілер бидайдың қоңыр татына қарсы тӛзімділігін зерттеу

мәселелеріне кӛп кӛңіл бӛлінетініне қарамастан, әр мәселе бойынша жеке

түрде, сондай-ақ бір генотипте абиотикалық және биотикалық күйзелістерді

20

ӛзара байланыстыру және үйлестіру бойынша кӛптеген мәселелер шешімін

таппаған. Ӛнімділікке арналған селекцияның барлық жетістіктеріне қарамастан

құрғақшылық пен ауруға тӛзімділігі оптималды түрде үйлескен бидай

линияларын шығару міндеттері селекциялық бағдарламаның басты

мақсаттарының бірі болып қала береді.

Ғылыми-техникалық әдебиеттерді талдау бұл мәселені әрбір нақты ӛңірге

арнап шешудің қажеттігін кӛрсетуде. Осылайша, Қазақстанның оңтүстігі мен

оңтүстік-шығысындағы астықтың шығымдылығын шектеп отырған бидайдың

қоңыр татына тӛзімді донорларды, бейімделгіш селекциялық материал мен

келешегі жоғары линияларын ӛсіріп шығару мәселесі айрықша маңызды мәселе

болып табылады.

Молекулалық - генетиканың, физиология мен дәстүрлі селекцияның

жаңашыл әдістерін қолданып биотикалық және абиотикалық күйзелістреге

тӛзімділігі үйлескен келешегі жоғары материалдарды шығару мен байланысқан

жаңа ғылыми мәселені қою біздің елдегі және шет елдердегі жұмыстармен

ғылыми жаңалығымен ерекшелінеді және ҒЗТҚЖ-ны ӛз-бетімен мақсатты

түрде жүргізуге болатындығын дәлелдейді.

1.3 Бидай ауруларына қатысты селекциялық ерекшеліктері

Алайда ауруларға тӛзімділігіне қатысты селекцияның басты қиындығы екі

биологиялық ортаның (екі организмнің) – бидай мен патогеннің бір-бірімен

әрекеттесуінің күрделі сипатымен байланысты. Екеуінің де генетикалық

жүйелерін ескеріп, сондай-ақ сыртқы жағдайларды олардың ӛсімдікке және

ауруға тигізетін әсерін ескерумен, мұқият бақылап отыру керек. Қожайын-

паразиттің бір-бірімен әрекеттесуі туралы қазіргі кӛзқарастардың негізін, 1935

жылы Н.И. Вавилов құрған болатын [29].

Татқа қарсы тӛзімділігі бойынша селекциялық жұмысты жүргізу ӛзге

қандай да бір шаруашылық-бағалы белгі бойынша селекциялық жұмысқа

қарағанда анағұрлым күрделі болып келеді. Оның күрделілігі патогенде үздіксіз

түрде жүріп отыратын тұқым түзуші процестермен және жаңадан агрессивті

тұқымдардың пайда болуымен белгіленеді.

Генетикалық тӛзімді сорттарды қолдану фунгицидтерді пайдалануды жою

немесе тӛмендетуге мүмкіндік беретін және таттан ӛнім шығынын минимумға

жеткізетін тиімді, экономикалық, экологиялық жағынан ауруды бақылау үшін

сенімді әдіс болып табылады. Каталогта тіркелген кӛптеген тӛзімді гендер

доминантты, расоспецификалық болып табылады. Қазіргі таңда қоңыр татқа

тӛзімді 68 Lr-гендерімен олардың аллельдері белгілі және 25-і зерттеу

сатысында [30]. Бірақта кӛптеген идентификацияланған Lr-гендерінің кӛп

уақыт тиімді болмауының себебі тӛзімділікті жеңіп кететін патогеннің

вирулентті расаларының пайда болуынан. Осыған байланысты кӛптеген белгілі

тӛзімді гендер тӛзімсіз болып жатыр. Қоңыр таттың ең қауіпті патогеннің

мутацияға қабілеттілігінде және оның тез генерацияға ауысуында, бұл раса

түзілу процесін тездетеді. Соған қарамастан тӛзімді тӛрт ген Lr34/Yr18,

Lr46/Yr29, Sr2/Yr30 және Lr67/Yr46 ішінара бірақ ұзақ уақыт тӛзімділікті

21

қамтамасыз етеді [31-33]. Бұл гендер таттың баяу даму типіне әсер етіп

патогеннің барлық расаларына тиімді болып табылады. Осы типті гендердің

қосымша әсері тӛзімділікті иммундылық деңгейіне дейін кӛтереді. Ақ ұнтақ

тәрізді ауруларға осы гендердің плейотропты әсері селекцияда тӛзімділікке

қатысты құндылығын арттырады [34, 35]. Сол себептен бидайдың қоңыр

татына тӛзімді жаңа донорларды іздестіруді жалғастыру қажет.

Ауруға тӛзімділікті үлкен сенімділікпен бақылау үшін осы белгілермен

байланысқан молекулалық-генетикалық маркерлердің болуы ӛте маңызды.

ПТР-ды (полимеразды тізбектік реакцияны) қолдану ӛсімдік ауруына

тӛзімділікті маркелеу үшін жаңа мүмкіндіктерін ашты. Маркерлердің кӛмегімен

(Marker Assisted Selection - MAS) селекция негізінде тиімділігі жоғары тӛзімді

гендерін идентификациялауға болады және олардың ажырау жүретін буданды

ұрықтарын қадағалауға мүмкіндік береді. Бұл тәсілдің артықшылығы ортаның

әсері мен даму сатысының жоқтығында [36, 37].

Молекулалық маркерлердің кӛмегімен (Marker Assisted Selection - MAS)

ДНҚ-генотипті және селекциялық әдістер, селекция процесінде сандық

белгілердің локусы (quantitative trait loci - QTLs) мен шаруашылық бағалы

гендерінің тасымалдануын жылдамдатады, сонымен қатар барлық комплексті

бағалы қасиеттері бар жаңа сорттарды шығаруға мүмкіндік береді. Осы

технологиялардың барлығының жиынтығы молекулалық селекция (molecular

breeding, molecular selection) деген атауға ие болды.

Соңғы онжылдықтың жартысында ӛсімдік селекциясы қаруланудың жаңа

биотехнологиялық әдістерін қабылдады, бұл әдістер мәліметтерді басқа кезбен

салыстырғанда нақты бере бастады. Мұндай технология «маркерлік селекция»

деген жалпы атауға ие болды. Маркерлік селекция – бұл қалаған белгінің

экспрессиясын алуға бағытталған селекция, мысалы: ауруға қарсы тӛзімділігіне

осындай белгінің экспрессиясын тікелей ӛзгертусіз қол жеткізу. Молекулалық

маркерлер дегеніміз хромосоманың аймағымен немесе тӛзімділік гендерімен

тығыз байланыста болатын сол хромосомада орналасқан организмдегі ДНҚ-ң

аумағы (олар сондай-ақ «сандық белгілерінің локусы, немесе QTLs деп

аталады) [38]. Олар былай байланысқан, егер ӛсімдік ДНҚ-ның жалпы

линияларынан анықталған маркерлер белгілі бір тӛзімділік гендерімен

байланысса онда ӛсімдік ауруға да тӛзімді болады деген сенімділік туады [39-

41].

Селекция үшін тиімді болатын тӛзімділігі ұзақ мерзімді APR-гендермен

ілініскен молекулалық маркерлерді әзірлеу ісіне ерекше мән беріледі. Үш

ауруға қарсы тӛзімділікті қамтамасыз ететін Lr34/Yr18/Pm38 гендер кешеніне

арнап ерекше сипаттағы маркерлер шығарылды [42]. СИММИТ-тің ғалымдар

тобы бидайдың Parula сортында APR-ген Lr68 идентификацияланған және 7B

хромосомасының ұзын иығында орналасқандығын мәлімдеді. Lr68 генін

фланкирлейтін молекулалық маркерлер анықталды, оларды маркерлік

селекцияда қолдануға болады [43].

Молекулалық маркерлерді қолданудың артықшылығы селекциялық

үрдістің кез-келген кезеңдерінде қолдануға болады. Бұл ұсынылып отырған

22

әдістемеде маркерлердің MAS кӛмегімен селекция негізінде бидай

коллекциясын және будандык популяцияның тӛзімділікке тиімді гендерді

идентификациялауды, сондай-ақ будандык ұрпақтың шеттетілуін қадағалау

ескеріледі. Бұл селекциялық үрдісті жылдамдатуға сондай-ақ белгілі тӛзімді

гендері бар жақсартылған сорттарды шығаруға жағдай туғызады. Селекцияға

молекулалық маркерлердің (Marker Assisted Selection - MAS) кӛмегімен

әдістерді енгізу, ӛңдеу, селекциялық үрдіске тӛзімді тиімді гендерді

идентификациялауға және гибридтті ұрпақтың ажыруын қадағалауға мүмкіндік

береді. МAS – технологияны әзірлеп және ендіру дәстүрлі селекция әдістерімен

салыстырғанда сорттарды жасап шығару процесін 3-4 жылға тездетуге

мүмкіндік береді [44].

Қазақстан мен Беларусияда тат аурулардың мәселесі аса ӛзекті сипатқа ие,

ал Marker Assisted Selection (MAS) технологиясын әзірлеу мен ендіру

мәселелері ӛзінің бастапқы даму сатысында тұр. Зерттеу жұмысын іске асыру

тат ауруларына тӛзімді бидай сорттарын жедел және тиімді түрде алып, Marker

Assisted Selection (MAS) технологиясын әзірлеп және оны селекциялық

процеске ендіруге, сол арқылы ТМД елдерінің азық-түліктік қауіпсіздігін

қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін болады. Marker Assisted Selection (MAS)

технологияны оқу-үрдісінде қолдану ауылшаруашылық мамандықтары үшін

методикалық ұсыныс ретінде енгізілді (Қосымша В).

1.4 Бидайдың қоңыр татқа генетикалық тӛзімділігі

Бидай адам рационындағы ақуыздың аса маңызды кӛзінің бірі болып

табылады. Ол халықтың 35%-ның негізгі ӛнімі ретінде және әлем бойынша

тұтынылатын калорияның шамамен 20%-ын қамтиды [45]. Патогендер мен

зиянкестерден болған залал бидай ӛндірісіне елеулі әсерін тигізеді. Аса кең

тараған аурулардың біріне Puccinia tritici саңырауқұлағынан туындалған қоңыр

тат жатады, ол адамзат тарихының барысында тұтастай елдердің ашаршылығы

мен экономикасының күйреуін тудырып отырған [46].

Жоғары деңгейдегі азық-түліктік қауіпсіздіктің негізгі критериіне дәнді

дақылдардың, май мен ӛзге ауылшаруашылық ӛнімдерінің тұрақты ұдайы

ӛндірісі жатады. Орталық Азия ӛңірі бидайдың аса маңызды әлемдік

ӛндірушілерінің бірі болып табылады, оның ӛсірілу ауданы 15 млн. га. құрауда.

Осы аймақта кейінгі жылдары бидайдың қоңыр таты Puccinia recondita f. sp.

tritici тарап кетті, ол дәннің сапасын тӛмендетумен елеулі экономикалық нұқсан

келтіруде. 2001-2002 жж. індет кезінде бидайдың шығымдылығы жоғары және

кеңінен ӛсірілетін сорттарының басым кӛпшілігі қоңыр татпен едәуір дәрежеде

зақымдалып отырды [47].

Осы орайда, Қазақстанның агроӛнеркәсіп кешенінің басты міндеттерінің

біріне стратегиялық маңызды ауылшаруашылық дақылдарының шығымдылығы

мен сапасын арттыру жатады. Әлем бойынша бидай дәнінің жылдық ӛндірісі

шамамен 600 млн. т. құрайды, 2020 жылға қарсы тұтыну деңгейі 840 млн. т.

бастап 1000 млн. т. дейін жетеді деп болжануда. Халықаралық сарапшылардың

пікірінше, әлем бойынша бидайдың егістік алқаптары азаюда, ал дамыған

23

елдердің кӛпшілігінде бидайдың шығымдылығы шекті деңгейіне жетті. БҰҰ

Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымы (Food and Agriculture Organization –

FAO) сарапшыларының баға беруі бойынша, ауылшаруашылық дақылдарының

аурулары мен зиянкестерінен болатын ӛнімнің жыл сайынғы әлемдік шығыны

1986-1990 жж. 52,2 млн. шартты астық бірлігінен бастап 1998-2005 жж. 70 млн.

тоннаға дейін жетті. Олардың зиянкестігінің осыған ұқсас күшеюі Қазақстанда

байқалуда. Жыл сайын ҚР-да шамамен 15,5 млн. гектар жерге бидай егіліп

және шамамен 17-18 млн. тонна астық ӛндіріледі, оның шамамен 8 млн.

тоннасы экспортқа шығарылады. Сонымен қатар республикадағы түрлі

аурулардан бидай ӛнімінің шығыны кейінгі жылдары 25-30%-ға дейін жетті.

Ӛнімнің шығыны – бұл экономикалық фактор және ол ауылшаруашылық

ӛндірісінің тұрақты дамуына қатты әсер етеді [7, б.72].

P.tritici қоздырғышының патогендік қасиеттерін вируленттілік белгісі

бойынша зерттеу кезінде анықталғаны: Қазақстанда қоңыр татының

популяциясы 8-13 вируленттік гені бар патотиптерден құралады. Lr9 және Lr19

тиімді гендеріне қатысты изоляттардың кездесуі тӛмен болып отырды, Lr25

тиімді геніне қатысты бірде-бір изолят табылмады. Бұл гендер бидайды

жапырақ татынан қорғаудың негізгі кӛзі болып табылады және оларды

иммунитетке қатысты селекцияда қолдануға болады. Оған қоса, бӛліп алынған

KHPF, TRPG және FKLM агрессивті патотиптері оларды бидайдың сорттарын

ӛсімдіктердің ӛскіндік және ересек кезіндегі патогенге қарсы тӛзімділігіне

арнап сорттау бойынша иммунологиялық зерттеулерде пайдалануға мүмкіндік

береді [48].

Дәнді дақылдарды аурулардан қорғау маңызды міндеттердің бірі болып

саналады. Ғылыми әдебиеттерде бидайдың қоңыр тат қоздырушысы Puccinia

reconditа Rob. ex Desm. f. sp. Tritici тӛзімді гендер туралы ауқымды ақпарат

берілген. Қазіргі таңда бидайдың гендер каталогында 2008 жылдан бері

«Catalogue of gene symbols for wheat» (Макинтош гендерінің каталогы) 67 Lr-

гендері туралы ақпарат берілген, оның 63-і доминанттық, 4 (Lr30, Lr37, Lr48

және LrVPM) – рецессивті, 2 (Lr27 және Lr31) – комплементарлы. Бірақта

кӛптеген Lr-гендерінің қысқа мерзімді тиімділігінің негізгі проблемаларының

бірі тӛзімділікті жеңе алатын патогенннің вирулентті расаларының шығуына

байланысты. Осыған байланысты белгілі тӛзімді Lr-гендерінің кӛбі тӛзімсіз

болып жатыр [30, р.10].

Каталогта дәнді дақылдардың басқа түрлерінен Triticum aestivum түрінде

36 Lr-гендері интрогрессияланған. Lr9 гені жұмсақ бидайға Sears-пен Aegilops

umbelulata-дан 1961 жылы кӛшірілген [49].

Lr1 гені доминатты және 5D хромосомасында орналасқан [50] (Макинтош

және басқалар, 1965). Изогенді RL6003 линиясы осы ген үшін тестіленген және

CV. Malakof (Triticum aestivum) генінің кӛзі болып табылады [51].

Lr9 гені 6В хромосомасында орналасқан, Transfer, Abe, Arthur 71, Riley 67

және Oasis сорттарында бар. Қазақстанда қоңыр тат қоздырғышының

популяциясында бұл генге вируленттілік жоқ, не болмаса аса сирек түрде

кездеседі. Оған агрессивті раса мен биотиптер жоқ, ген жоғары тиімді болып

24

табылады [52]. Lr9 гені Ресей Федерациясының Поволжье ӛлкесінде [53],

кӛптеген еуропалық елдерде, сонымен бірге Венгрияда [54], Чехияда [55],

Испанияда [56] тиімді болып табылады. Сол кезде, АҚШ-тың кейбір

штаттарында 1990 ж. осы геннің тасымалдаушыларына вирулентті патотиптер

пайда болды және 2005 ж. олардың кездесу жиілігі 46%-ды құрады [57]. Осы

геннің тиімділігінің тӛмендеуі байқалуда.

Lr10 гені гексаплоидтік бидайдан оқшауланған және 1AS хромосомасында

орналасқан. Ол CC-NBS-LRR типіндегі ақуызды N-терминал доменмен

кодтайды. Бидайдың трансгенді ӛсімдіктерін экспрессиялау кезінде Lr10 гені

қоңыр татқа жоғары тӛзімділігін қамтамасыз етеді. Lr10 гені Arabidopsis

thaliana-дағы RPM1-мен ұқсас және күріш пен арпадағы ген аналогтарына

тӛзімді, бірақ бидайдың ӛзге Lr-гендерімен тығыз байланыспаған [58, 59].

Lr19, Lr24, Lr29 гендерінің ген кӛзі Agropyron elongatum (Thinopyrom

elongatum) болып табылады. Гендердің транслокация келесі түрде жүзеге

асырылды: Lr19 гені – 7DL хромосомасына, Lr24 – 3D, Lr29 – 7DS [60, 61, 62].

Украинада Lr19 гені жоғары тиімді болып табылады. Бұл жерде патогеннің

популяциясында вируленттік жоқ. Мұндай сирек түрде пайда болып отыратын

вируленттік патотиптер әзірше агрессивтілік сипатқа ие емес және осы геннің

тасымалдаушылары үшін қауіп тӛндірмейді [63]. Lr19 генінің Ресейдің Волго-

Вятск ӛңіріндегі тиімділігінің жоғалуы туралы ақпарат бар [64]. Еуропада осы

генге вируленттік Ұлыбританияда, Венгрияда, Румынияда анықталған [65].

Украинада Lr24 гені ӛсімдіктерге жастық тӛзімділікті қамтамасыз етеді,

патогеннің популяциясында оған вируленттігі байқалады және жекелеген

жылдары оның кездесу жиілігі жоғары болып отырады [66]. Осыған ұқсас

жағдай Солтүстік Кавказда байқалуда [67]. Канада, АҚШ және Австралияда

осы генге вируленттіктің жиілігі елеулі және ол бұрынғы тиімділігін жоғалтқан

[68].

Lr26 генінің кӛзі Secale cereale қарабидай болып табылады [69, 70]. Lr26

гені 1B хромосомасына интрогрессияланды. Бидай селекциясында қарабидай

транслокациялары кеңінен пайдаланылады, себебі олар биотикалық және

абиотикалық күйзелістерге тӛзімділікті қамтамасыз етеді. Қарабидай

транслокацияларына ие линиялардың потенциалы мен суды пайдалану

тиімділігінің артуы жайлы мәліметтер бар. Дегенмен ӛнімділік пен ауруға

тӛзімділігі генетикалық және қоршаған ортаның жағдайларына байланысты.

Singh 1998 жылы ӛзінің әріптестерімен су күйзелісін моделдеу жағдайында

және қалыпты ылғалдылық кезінде күздік бидайдың 8 линиясына 1BL/1RS

қарабидай траслокациясының әсерін зерттеді [71]. Суарудың қалыпты

жағдайында 1В линиясының орташа ӛнімділік 1BL/1RS тасымалдаушы

линияларға қарағанда жоғары, ал су күйзелісі жағдайында ешкандай

айырмашалық байқалмады.

Ehdaie 2003 жылы ӛзінің әріптестерімен күздік бидайдың Pavon

сортындағы 1RS транслокациясының болуы үлкен биомассаның және суару

жағдайында ӛнімділіктің жоғары болуымен корреляцияланатындығын айтты

[72]. Қарабидай транслокациясының ауруға тӛзімді бірқатар гендермен

25

байланысқандығы (Lr26, Sr31, Yr9 және Pm8) және құрғақшылыққа тӛзімділікке

кіретін, кешенді бейімделген сипаттаманы қамтамасыз ететіндігі туралы

мәліметтер бар [73].

Қоңыр татқа тӛзімді гендердің шағын тобы «slow rusting genes» деген

атаумен белгілі, олар Lr34 және Lr46 [74]. Олар ересек ӛсімдіктердің ұзақ

мерзімді және ерекше емес сипаттағы тӛзімділігін қамтамасыз етеді, алайда

олардың әсері нәсілдік-ерекше сипаттағы гендермен салыстырғанда анағұрлым

шектелген болып келеді. Lr34 гені жақын арада клондалды [75], сӛйтіп оның

тура Yr18 гені (ересек ӛсімдіктің сары татына тӛзімді), ақ ұнтақ (Pm38) мен

жапырақ некрозына (Ltn1) тӛзімді гендер екені кӛрсетілді. Lr46 және Yr29

гендерінің арасында, сондай-ақ «slow rusting gene» генінің сары татқа қатысты

плейотропты әсері байқалып отырды. Lr34 гені алғаш рет Frontana сортынан

1966 жылы табылған болатын [76]. Ол 7D хромосомсының қысқа иығында,

Xgwm295 локусына жақын орналасқан. Lr34 гені жапырақ некрозының

локусымен (LTN) тығыз байланысты, сондай-ақ LTN фенотипі Lr34 генінің

ӛзінің плейотропты әсеріне ие болып отыруы мүмкін [77].

Lr37 генінің кӛзі Aegilops ventricosa болып табылады. Бұл генді Bariana

H.S. мен McIntosh 1991 жылы идентификациялап және 2AS хромосомасына

жинақтады [78]. Бұл геннің тасымалдаушылары ювенильді фазада залалданады,

сондай-ақ ӛскен сайын тӛзімділігін байқата бастайды [79]. Татқа тӛзімділіктің

үш генін қамтыған ұзын хромосомалық бӛлік (25-38 см) 2NS хромосоманың

қысқа иықтарының арасында Triticum ventricosum-нен жұмсақ бидайдың 2AS

хромосомасына кӛшірілді. Бұл сегмент ауруларға тӛзімділіктің үш генін

қамтыған: қоңыр, сары және сабақты татқа тӛзімді соған сәйкес Lr37, Yr17 және

Sr38 гендері. 2NS бӛлігі алғаш рет бидайдың VPM сорттарына

интрогрессияланды, ал артынша ол Madsen және Thatcher сияқты ӛзге

коммерциялық сорттарға кӛшірілді [80, 81].

СИММИТ-тің ғалымдар тобымен бидайдың Parula

(FKN/3/2*Frontana//Кения350AD.9C.2/Gabo55/4/Bluebird/Chanate) сортында

Lr68 APR-гені индетификацияланып, 7B хромосоманың ұзын иығында

орналастырылды. Бұрында ол LrP деп аталған. Lr68 генін фланкирлейтін

молекулалық маркерлер анықталды, оларды маркерлік селекцияда қолдануға

болады. Parula сортын CIMMYT ғалымдары 1981 жылы шығарған, ол сондай-ақ

Lr34 және Lr46 сияқты APR-тұрақтылық гендерін біріктірген [82, 83, 84]. Lr68

генінің шығу тегіне Frontana бразиялық сортына жатуы мүмкін [85].

Ересек ӛсімдіктің тӛзімділігі (APR – adult plant resistance) ұзақ мерзімді

тӛзімділіктің (durable) не болмаса аурудың баяу түрде даму (slow rusting)

механизмімен негізделуі мүмкін [86, 87]. Баяу түрдегі тӛзімділік патогеннің

барлық нәсілдеріне қарсы орташа және тӛмен тӛзімділік деңгейінде байқалатын

тӛзімділік типі болып табылады [88-90]. Slow rusting гендерінің аддитивті

әсерлеріне негізделген ұзақ мерзімді тӛзімділік барынша тиімді болып

табылады. Тӛзімділіктің барынша кең түрде қолданылатын түрлеріне ересек

ӛсімдіктің нәсілдік-ерекше сипаттағы (тігінен бағытталған) ювенильді және

26

нәсілдік-ерекше сипаттағы емес (кӛлденең бағытталған) температуралық

тұрақтылығы жатады.

Селекция үшін тиімді ұзақ тӛзімді APR-гендер байланысқан молекулалық

маркерлерге ерекше кӛңіл бӛлінеді. Екі немесе үш ауруға тӛзімділікті

қамтамассыз ететін Lr34/Yr18/Pm38, Lr46/Yr29, Sr2/Yr30 және Lr67/Yr46

кешенді гендер үшін спецификалық маркерлер құрылған [91-95].

Бұл зерттеуде бидай гермаплазмасының молекулалық скрининг процессі

кезінде қоңыр татқа тӛзімді бір қатар тиімді гендерге – Lr1, Lr9, Lr10, Lr24,

Lr29, Lr68 сонымен қатар кешенді гендерге Lr19/Sr25, Lr26/Sr31/Yr9/Pm8,

Lr37/Yr17/Sr31, Lr35/Sr39 және Lr34/Yr18 кӛңіл бӛлінді.

Осылайша, Қазақстан Республикасындағы зерттеліп отырған мәселенің

жағдайын және оның ТМД елдері мен шетелдерде қол жеткізілген шешілу

деңгейін талдау ауруларға тӛзімді тиімді гендердің анықталған

тасымалдаушыларын сенімді идентификациялап, оларды селекция мен

ауылшаруашылық ӛндірісіне жеделдетіп ендіру үшін жаңа заманауи ДНҚ-

технологияларды әзірлеу бойынша кең ауқымды зерттеулерді жүргізудің қажет

екендігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Бұл бидай сорттарының

таттан қандай гендермен қорғалғандығына байланысты әр ӛңдеу факторының

генотипке әсерін анықтауға мүмкіндік береді. Маркерленген Lr-гендері бар

модельді линияларды қолдану арқылы қоңыр татқа тӛзімділіктің қалыптасу

заңдылықтарын зерттеу жұмыстың актуалдылығы болып табылады.

Жоғарыда келтірілген мәліметтердің барлығы философия ғылымдарының

докторы (Ph.D) ғылыми дәрежесін алу үшін осы диссертацияның актуалдылығы

мен ғылыми жаңалығының негізі болды.

27

2 ЗЕРТТЕУ ЖҤРГІЗІЛГЕН АЙМАҚТЫҢ КЛИМАТ

ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ

Негізгі далалық тәжірибелер Алматы облысы ҚазЕӚШҒЗИ-да жүргізілді.

Теңіз деңгейінен биіктігі 785 м. тәжірибелік телімдердің топырақ жабыны

орташа-саздық механикалық құрамды сарғыш саздақтарда қалыптасқан тау

етегіндегі ақшыл-қызғылт топырақтардан құралған. Топырақтың жоғарғы

қабатындағы қарашіріктің мӛлшері 3% дейін барады. Республикамыздың

оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарының тәлім жерлері қуаңшыл ашық

далалы аймақта орналасқан. Тәжірибелік телімдер қоректік элементтермен

қамтылу дәрежесі бойынша фосформен аз мӛлшерде және калиймен жоғары

мӛлшерде қамтамасыз етілген деп сипатталады.

Аймақтың климаты салыстырмалы түрде жұмсақ қысымен, салқын және

ылғал күзімен сипатталады, бұл осы экологиялық нүктені ӛсімдіктердің ӛсуі

мен дамуы үшін барынша қолайлы аймақ етуде. Жауын-шашынның орташа

жылдық мӛлшері 414,5 мм, тербелу ауқымы 332 мм және 644 мм аралығындағы

шаманы құрайды. Жауын-шашынның мӛлшері бірқалыпты үлестірілмеген,

негізгі бӛлігі сәуір – маусым айының басына қатысты. Ауа-райы жағдайының

ерекшелігі – орташа кӛпжылдық кӛрсеткіштермен салыстырғанда жауын-

шашын мӛлшерінің едәуір болуы.

Елдің оңтүстік-шығыс ӛңірі жағдайларында метеорологиялық

жағдайлардың осы жерлерге тән параметрлерден ауытқуы жиі байқалуда, бұл

егіннің әртүрлі мӛлшерде азаюына әкеліп отырады. Сол себептен, экстремальді

метеорологиялық жағдайлардың дәнді дақылдардың агробиоценозына әсер етуі

кезінде жоғары мӛлшердегі егінді қалыптастыруға арнап ылғал-жылу-

энергоресурстарды белгілеу ауылшаруашылық ӛсімдіктерінің шығымы жоғары

түрлерін құру кезінде теориялық және практикалық қызығушылық тудырады.

Зерттеу жүргізілген жылдар аралығындағы (2013-2015 жж.)

метеорологиялық жағдайларды анықтау және олардың дәнді дақылдардың

ӛнімділік процесіне әсер етуін зерттеу ҚазЕӚШҒЗИ метеостанциясының

деректері бойынша орындалып отырды.

Зерттеу жүргізілген жылдар аралығындағы метеорологиялық жағдайлар

вегетация айлары бойынша үлкен сан-алуандығымен сипатталып және орташа

кӛп жылдық кӛрсеткіштерден едәуір ауытқып отырды (1-кесте).

2012-2013 вегетациялық кезеңінде жауын-шашын ӛте кӛп болды, яғни

766,7 мм құрады. Жауынның ең жоғары мӛлшері сәуір айында 164,3 мм құрады,

бұл орташа кӛпжылдық мӛлшерден 107,8 мм кӛп болды, ал ең аз мӛлшері қазан

айында 8,9 мм құрады.

2013-2014 вегетациялық кезеңінде жауын-шашынның жалпы мӛлшері

597,7 мм құрады. Жауын-шашынның ең жоғары мӛлшері сәуір айында 106,7

мм, бұл орташа кӛпжылдық мӛлшерден 50,2 мм кӛп болды, ал ең аз мӛлшері

қыркүйек айында 10,8 мм құрады.

28

Кесте 1 – 2013-2015 жж. вегетация кезіндегі негізгі метеорологиялық кӛрсеткіш, тау бӛктеріндегі жазық жағдайында

Айлар

Жауын-шашын, мм Ауа температурасы, С

Айлық кӛрсеткіш Орташа

кӛпжылдық

Кӛпжылдықтан

ауытқу

Айлық кӛрсеткіш Орташа

кӛпжыл-

дық

Кӛпжылдықтан

ауытқу

2012-

2013

2013-

2014

2014-

2015

2012-

2013

2013-

2014

2014-

2015

2012-

2013

2013-

2014

2014-

2015

2012-

2013

2013-

2014

2014-

2015

Қазан 8,9 21,7 115,1 29,1 -20,2 -7,4 86,0 11,6 13,4 9,4 8,3 3,3 5,1 1,1

Қараша 30,1 25,0 56,4 30,1 0,0 -5,1 26,3 0,1 3,7 0,9 -0,9 -0,8 2,8 0,0

Желтоқсан 29,1 58,8 31,5 29,1 0,0 29,7 2,4 -7,8 -3,5 -3,3 -7,8 0,0 -4,3 -4,5

Қаңтар 63,3 53,7 29,0 19,8 43.5 33,9 9,2 -9,6 -4,3 -2,5 -10,8 -1,2 -6,5 -8,3

Ақпан 15,2 38,8 25,6 21,9 -6,7 16,9 3,7 -8,8 -13,6 1,1 -8,5 0,3 -5,1 -7,4

Наурыз 56,1 48,6 92,7 48,8 7,3 -0,2 43,9 3,8 3,6 4,5 0,7 3,1 2,9 3,8

Сәуір 164,3 106,7 112,7 56,5 107,8 50,2 56,2 12,3 10,1 13,5 10,4 1,9 -0,3 3,1

Мамыр 80,7 58,8 41,2 61,6 19,1 -2,8 -20,4 16,9 18,6 18,8 16,4 0,5 2,2 2,4

Маусым 82,0 35,3 92,6 53,9 28,1 -18,6 38,7 21,3 23,0 22,6 21,2 0,1 1,8 1,4

Шілде 42,4 42 6,1 26,6 15,8 -22,4 -20,5 24,9 24,5 27,3 24,1 0,8 0,4 3,2

Тамыз 85,2 - 43,2 21,2 64,0 -21,2 22,0 23,6 24,1 23,5 22,1 1,5 2,0 1,4

Қыркүйек 72,0 10,8 24,6 15,9 -8,7 -5,1 8,7 19,9 18,0 15,6 16,0 3,9 2,0 -0,4

Барлығы

жыл

бойына

766,7 597,7 467,7 414,5 287,4 145,4 141,5 117,9 111 124,4 91,2 14,5 -4 -0,8

29

Сурет 3 – Күзгі бидайдың вегетациялық кезеңіндегі жауын шашынның түсу динамикасы (2013-2015 жж.), мм

30

Сурет 4 – Вегетация кезіндегі ауа температурасының ауытқуы (2013-2015), °С

31

2013-2014 жж. вегетациялық кезеңінде жауын-шашынның максимальды

мӛлшері кӛктем немесе жаз мезгілінде емес қазан айында байқалды, яғни 115,1

мм болса, орташа кӛпжылдық мӛлшерден 86,0 мм кӛп болды. Бұл жылы шілде

айында жауын-шашынның ең аз мӛлшері, 6,1 мм тіркелді.

Қоңыр татқа және ӛсімдіктерге 2013 жыл қолайлы болды. Жауын-

шашынның ең жоғары мӛлшері наурыз-тамыз айларында 582,3 мм, бұл орташа

кӛпжылдық мӛлшерден 242,1 мм кӛп болды. Тұтас алғанда күздік бидайдың

ӛнімділігінің қалыптасуына 2013 жылы ауа-райы жағдайы едәуір қолайлы

болды. Ауаның ылғалдылығы жоғары болуынан қоңыр тат спорасының

дамуына мүмкіндік туғызды. Нәтижесінде бидайдың орта сезімтал линиялары

қоңыр татпен зақымдалды.

Ауа температурасының ең жоғары мӛлшері эксперимент жүргізілген үш

жылдағы шілде айында, алғашқы екі жылында орташа кӛпжылдық деңгейімен

бірдей болды деп айтуға болады. Ал 2014-2015 жылдарда шамамен 3°С-қа

жоғары болды. Ал ӛте тӛменгі ауа температурасының деңгейі 2012-2013

жылдарда -9,6°С-ты құраса, 2013-2014 жылдары -13,6°С-қа жетті. Ауа

температурасының ең суық болуы осы жылы байқалды. 2014-2015 жылдары ауа

температурасы орташа кӛпжылдық мӛлшермен салыстырғанда жылы болды

(сурет 3-4).

Зерттеу жұмысын жүргізген жылдардағы ауа райының жағдайының

сипаттамасы ЖШС КазЕӚШҒЗИ-ның метеорологиялық станциясының

мәліметтерінен алынды.

Оңтүстік-Қазақстан облысы бойынша 2014 жылғы ауа-райы-климаттық

жағдайлар алдыңғы жылдағымен салыстырғанда қыс-кӛктем кезеңіндегі ауа

температурасының анағұрлым тӛмен деректері мен атмосфералық жауын-

шашынның аз мӛлшерімен сипатталып отырды, бұл кӛрсеткіштер мӛлшерге

жуық не одан тӛмен болып тұр. Температура мен жауын-шашын бойынша

айырмашылық қаңтар айы мен сәуір айында байқалды. Сол себептен кӛктем

кезінде ауа-райының салқын болуына байланысты дәнді дақылдардың ӛсуі мен

дамуы кешігіп отырды. Наурыз айында ауаның жоғары емес температурасы

жағдайында атмосфералық жауын-шашынның тапшылығы байқалып отырды,

ал мамыр айының 1-2 онкүндігінде ауаның жоғары температуралары мен

жауын-шашынның болмауы топырақтық және атмосфералық құрғақшылықты

тудырды. Масақтану мен гүлдеу фазаларының басталуы 3 - 7 күнге кешікті.

2013 жылмен салыстырғанда ағымдағы 2014 жылды жауын-шашынмен

қамтылу бойынша қолайсыз деп, барлық егін шаруашылығы аймақтары үшін

дәнді масақты дақылдар үшін құрғақ жыл деп санауға болады. Оған қоса, күз

кезінде дәнді дақылдардың егілу кезеңінде жауын-шашындар мен топырақта

ылғалдың болмауы да ӛскіндердің пайда болуына әсерін тигізді. Тұтастай

алғанда, ағымдағы жылдың кӛктем-жаз кезеңіндегі ауа-райы-климаттық

жағдайлары дәнді дақылдардың ӛсуі мен дамуы үшін онша қолайлы болмады.

Зерттеу жұмысын жүргізген жылдардағы ауа райының жағдайының

сипаттамасы ЖШС КазЕӚШҒЗИ-ның метеорологиялық станциясының

мәліметтерінен алынды.

32

3 ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ

3.1 Зерттеу нысандары

Зерттеу нысаны ретінде Қазақстанда ӛндіріске егуге рұқсат етілген және

келешегі жоғары 31 коммерциялық сорттар оның ішінде қазақстандық:

Алмалы, Ақдән, Арап, Дастан, Динара, Красноводопадская 25,

Красноводопадская 210, Егемен, Наз, Нуреке, Майра, Мереке 70, Сапалы, Таза,

Октябрина 70, Рамин, Юбелейная 60, Қарасай, Жетісу, Стекловидная 24, L-286

және L-1090 22 сорттары қолданылды. СИММИТ-ің (MK3797) 1 келешегі

жоғары линиясы, Ресейден келген үш сорт (Купава, Паллада, Безостая1),

Ӛзбекстандық (Санзар 8, Ұлықбек 600) екі сорт, Қырғызстанның 1 сорты

(Адыр) және АҚШ (Madsen) сорты пайдаланылды.

Ӛсімдік биологиясы және биотехнологиясы институтында шығарылған

селекциялық тәлімбақтағы (СТ-2) 87 келешегі жоғары линия, бақылау

тәлімбағындағы (БТ) 14 бидай линия және конкурстық сортсынаудан (КСС) 7

линия алынды. Қоңыр тат патогеніне дифференциатор ретінде Канадада

Thatcher сортының негізіндегі шығарылған изогенді Lr-линиялардың сериясы

қолданылды. Морокко сорты таттың үш түріне әмбебап тӛзімсіз кері бақылау

ретінде алынды.

3.2 Зерттеу әдістемелері

Аталықсыздандыру және тозаңдандыру әдісі. Ӛсімдікті тозаңдарынан

айыру (аталықсыздандыру) келесі әдіс бойынша жүргізілді. Жас масақшаларда,

яғни тозаңқап әлі жасыл, қалыпты, ӛсуден тӛмен деңгейдегі, тозаң тіршілікке

әлі бейімделе қоймаған, ал аналық аузы ашылмаған және барлық 3 тозаңқапты

алып тастауға кедергі келтірмейтін кезінде жүргізіледі. Аталықсыздандыру

кезінде және онан кейінгі масақты минимумға дейін зақымдау керек.

Аталықсыздандырудан кейін мұртша ұшын биіктіктен 3-4 см қашықтықта

изоляторға отырғызу үшін кеседі. Аталықсыздандырушы масақта тозаңдану

үшін 8-10 масақша (10-20 гүл) қалдырады. Тозаңдандыру 3-5 күннең соң

жүргізеді. Тозаңдандыру Барлауг ұсынған “Твэл әдісі” бойынша жүргізіледі

(1980ж.) [96].

3-5 күннен соң аталықсыздандырушы масақ тозаңдануға дайындалады.

Бұл үшін масақша қабыршағының 1/4 бӛлігін кеседі, изолятор кигізеді, бірақ

жоғарғы бӛлігін ашық қалдырады. Тозаңданған донордың масақша қабықшасы

кесіледі 1-2 минуттан соң, жетілген тозаңқап кесілген қабыршақ арқылы

ыршиды. Тозаңқаптарды изоляторға қояды және бірнеше айналмалы қозғалыс

жасайды. Осы әдісті қолдана отырып Қазақстан бидайының тӛзімді Алмалы

сортының генетикалық негізін құру мақсатында будандастыру жүргізілді (сурет

– 5).

Бидайдың тәжірибелік материалының татқа тӛзімділігіне

фитопатологиялық баға беру R.A.McIntosh et al., 1995 әдістемесі [21] бойынша

жүргізілді. Осы әдістемеге сәйкес, індеттің таралу пайызы мен аурудың індеттік

типі анықталып отырды (0 – иммундық, R – тӛзімді, MR – қалыпты тӛзімді, MS

33

– қалыпты - бейім, S – бейім). Бидайдың Morocco сорты әмбебап тӛзімсіз

стандарт ретінде қолданылды.

Сурет 5 – Тәжірибе алқабы будандастыру кезі, Алмалыбақ 2013 ж

34

GreenSeeker – аппараты (Trimble Navigation Limited, USA), ол ӛсімдіктер

биомассасының индексін (NDVI – Normalized Difference Vegetative Index)

ӛсімдіктерге екі түрлі ұзындықтағы толқындар бойынша жарық түсірумен және

ӛсімдіктердің жапырақ бетінен шағылысқан жарықты ӛлшеумен анықтап

отыруға мүмкіндік береді. Green Seeker қызыл және жақын инфрақызыл

сәулелерді шашады, олар ӛсімдіктерден шағылысумен, датчиктің бас жағында

орналасқан фотодиодқа түсіп отырады. Ӛлшеу нақты уақыт режимінде (online

режимі) орындалады және оптикалық датчиктерге негізделген, олардың

әрқайсысының ӛз жарық кӛзі бар және оларды тәуліктің кез келген мезгілінде

(сондай-ақ тұманда) қолдануға болады. NDVI кӛрсеткішін егістіктің күйіне

мониторинг жүргізу үшін, потенциалды ӛнімді анықтап, күйзеліс факторларын,

зиянкестер мен аурулардың әсерін анықтау үшін қолдануға болады.

Аппараттың түймешесін басқан кезде оның датчигі қызыл және

инфрақызыл диапазонда қысқа жарық сәулелерін шашады, ол ӛсімдік

жапырағының бетінен шағылысумен жартылай шашырайды, ал жарықтың

қалдықтары аспаптың ұстағыш датчигіне қайтып оралады, датчик алынған

деректерді талдап, экранға шығарады. Алынған деректер сол ӛсімдікке

арналған NDVI индексі болып табылады, 0,00 және 1,0 аралығында тербеледі

және кӛрсеткіш неғұрлым жоғары болған сайын, ӛнімділігі және ауруға

тӛзімділігі соғұрлым жоғары болып және азотпен қоректендірудің қажеттігі де

соғұрлым азая түседі (сортқа, дәнді дақылға және т.б. байланысты).

NDVI осы жекелеген ӛлшеулерден келесі түрде есептеледі:

, (1)

Мұндай VIS мен NIR жарық сәулелерінің соған сәйкес қызыл және

инфрақызыл диапазонда шағылысуының спектральді коэффициенттері болып

табылады. Зерттеулер кӛрсеткендей, NDVI индексі фотосинтетикалық

қабілетімен тікелей байланысты, демек ол ӛсімдік жабынының энергияны

сіңіруімен байланысты [97].

Ӛсімдік материалынан геномдық ДНҚ-ны бӛліп алу C.R.Riede, J.A.Anderson

әдістемесі бойынша [98] 5-күндік ӛскіндерді қолданумен, геномды ДНҚ-ны

бӛліп алудың СТАВ әдісінің негізінде жүзеге асырылды. СТАВ әдісі клетка

буферінің лизисіне негізделген (ЦТАБ–цетилтриметиламмонийбромид,

құрамына кӛптеген тазалаушы заттар кіреді), депротинизация хлороформмен ал

тұндыру изопропанолмен жүзеге асады.

СТАВ-әдісімен (Edwards, 1991) ДНҚ бӛліп алу жолдары. Петри

табақшаларына суланған фильтр қағазының үстіне 4-5 бидай дәнін салып,

+240С–+26

0С температураға термостатқа қоямыз. 3-4 күндік хлорофильсіз

бидай ӛскіндерінен ДНҚ бӛлеміз. Үшінші суретте термостатта ӛсірілген

бидайдың 3-4 күндік ӛскіндері кӛрсетілген (сурет – 6).

35

Сурет 6 – ДНҚ бӛліп алу үшін ӛсірілген бидайдың 3-4 күндік ӛскіндері

ПТР (полемеразалық тізбекті реакция) әдісінің негізінде молекула-

генетикалық анализ жүргізу. Кӛптеген ауылшаруашылық дақылдарының

ӛсімдік геномын зерттеуде кеңінен қолданылады. Гендері маркерлеу үшін және

маркерлік селекция үшін қолданылады.

Маркерлік селекцияның классикалық селекциядан айырмашылығы

организмдегі ген бағалауы молекулалық әдістермен жүзеге асады және

шағылыстыру үшін ең жаксы түрін таңдауға мүмкіндік береді. Осыған

байланысты селекция процесі және мақсаты тез жүзеге асырылады.

Молекулалық маркерлеу анализі ПТР әдісінің негізінде жүзеге асады.

Тұрақтылық гендерінің тасымалдаушыларын идентификациялау үшін

X.M.Chen et al. хаттамасына сәйкес полимеразды тізбектік реакция (ПТР) әдісі

қолданылды. Амплификация BioRad (T100,АҚШ) амплификаторында

орындалды, амплификация бағдарламалары идентифицияланып отырған Lr-

тұрақтылық геніне байланысты таңдап алынған (Кесте 2-3).

ПТР-ға арналған реакциялық қоспаның мӛлшері 10 мкл құрады және онда

Taq-полимераза үшін 1 мкл 10х буфер, 1 мкл dNTP, 0,2 мкл әрбір праймер, 0,2

мкл Taq-полимераза, 6,4 мкл MQ-H2О болды.

Амплификацияланған ДНҚ-ның үзінділерін ажырату үшін электрофорез 2

%-дық агарозды гелінде ТВЕ-буферде (45 мМ трис-борат, 1мМ EDTA, pH 8)

жүргізілді [99].

Горизонтальді электрофорез ДНҚ молекулаларының кӛлемі бойынша

бӛлуге негізделген. Оны жүргізу үшін ДНҚ-ны бояйтын (мысалға: бромистый

этидии) бояғыш затты қосу арқылы агарозалық гельдің пластинасын жасайды.

Қатқан агароза тор түзеді. Гельді құю барысында тарақшаларының арқасында

ұяшықтар пайда болады. Сол ұяшықтарға амплификация ӛнімін құяды.

Пластинаны яғни гельді горизонтальді гельге арналған аппаратқа

36

орналастырады да тоқ кӛзіне қосады. Теріс зарядталған ДНҚ гельде минустан

плюске карай жылжиды. Осы кезде ДНҚ-ның қысқа молекулалары ұзындарына

қарағанда тез жылжиды. Ал молекулалары бірдей ӛлшемділері бір

жылдамдықпен жылжиды. Процесс аяқталғаннан кейін нәтижені тіркеу

жүргізіледі (сурет – 7).

а ә б

а) Микропробиркада 3-4 күндік бидай ӛскінін гомогенизациялау;

ә)Горизонтальді электрофорез; б) ПТР жүргізу машинасы (амплификатор)

Сурет 7 –Молекулалық-генетикалық зерттеулер жүргізуге арналған құралдар

Ӛнімнің құрылымдық анализі қатар бойынша - сыналатын жер кӛлеміндегі

жалпы ӛсімдік санын, ӛсімдіктің биіктігін, масақтың санын және

масақшаларды, олардағы дән саны мен салмағын есепке алу арқылы бағаланды.

Ӛнімді жинау SAMPO маркалы комбайнның кӛмегімен жүзеге асырылды,

қатардың ауданы 30 м2 (147). Сегізінші суретте егіс алқабының жалпы кӛрінісі

кӛрсетілген (8-сурет).

Алынған келешегі жоғары сорттар мен линиялар 2012, 2013, 2014

жылдардың күз айларында әр тәлімбақ әртүрлі жағдайда жеке-жеке егіс

алқабының атыздарына себілді. Қолдан егілген егісте зерттеу линиялары ені 1

м2, ұзындығы 120 м танапта егілді, қатар арасы 15 см, әрбір линия 3-5 қатардан

себілді. Әр 10 номерден кейін Морокко тӛзімсіз сорт ретінде алынды.

Тәжірибелік алқаптың периметрі бойынша Морокко сорты Спредер сорты

сияқты ауру таратушы тӛзімсіз сорт ретінді себілді.

Зерттеу тәжірибесі табиғи жағдайда жүргізілді:

Ауру шілде айының 3-ші он күндігінді, бидайдың масақтану кезеңінде

байқалды. Алғашқы ауруға баға беру 30 шілдеде жүргізілді, тат кӛбіне астыңғы

жапырақтарда табылды, бидай сорттары мен линиялардың залалдануы 10-20%

құрады. Аурудың дамуына қайталана баға беру 15 тәулік ӛткеннен соң, дәннің

37

сүттену кезеңінде жүргізілді, сезімтал линияның залалдануы 50-75%-ға жетті.

- ауруды есепке алу аурудың дамуы Морокко сортының масағының пісіп

жетілуі 60-80% жеткенде есепке алынады.

Сурет 8 – Табиғи жағдайда бидайдың қоңыр татпен залалдануын анықтау,

«Алмалыбақ»

- 3 рет бағалау жүргізілді

- 3 рет қайталанылып отырды

- 2013, 2014, 2015 3 жыл есепке алынды.

Дәннің сапасы стандартқа сәйкес анықталды: түрі бойынша – МЕМСТ

10840-64, жылтыр дәнділігіне – МЕМСТ 10987-76, массалық пайызына және

балауыздығына – МЕМСТ 13586.1-68, ақуыздың мӛлшеріне – МЕМСТ 10846-

91 (150).

Статистикалық алынған нәтижелер математикалық ӛңделіп, ӛнім түсіміне

Б.А. Доспехов әдісімен (1985) дисперсиялық талдау жасалды[100].

Бидай жапырақтарында қоңыр тат симптомын бағалау СИММИТ

қолданылатын әдіспен жүргізілді [101]. Аурумен залалданудың 5 індетлық типі

анықталды: 0 – имунды; R – тӛзімді; MR – қалыпты-тӛзімді; MS – қалыпты-

сезімтал; S – сезімтал. Далалық тӛзімділікті бағалау Cobb шкаласы (Peterson et

al., 1948) [102], сондай-ақ індет коэффициенті (CI) және орташа індет

коэффициенті (ACI) бойынша түтіктену кезеңінен бастап сүттену кезеңіне

дейін жүргізілді. Індет коэффициенті (CI) әрбір ауру типі үшін залалдану

38

қарқындылығының кӛрсеткішін константаға кӛбейту арқылы бағаланды:

R = 0.2, MR = 0.4, MS = 0.8 және S = 1.0 [103]. Бұл ауруға тӛзімділік бойынша

әртүрлі генотипті жеңіл түрде реттеуге немесе салыстыруға мүмкіндік береді.

Неғұрлым індет коэффициенті CI тӛмен болған сайын, соғұрлым ауруға

залалдануы тӛмен екенін кӛрсетеді, сӛйтіп қоңыр татқа генотиптің соншалықты

жоғары тӛзімді екенін анықтауға болады.

Кесте 2 – Lr-гендердің тӛзімділігіне сәйкес праймерлерді қолдану кезіндегі

полимеразды тізбекті реакцияны жүргізудің хаттамасы

Ген Праймер Бастапқы

денату-

рация

(°С, мин.)

Жүйе-

нің

саны

Денату-

рация

(°С, сек.)

Суыту

(°С,сек)

Экстен-

ция

(°С, сек.)

Соңғы

экстенция

(°С,мин.)

Lr1 pTAG 621-

3

pTAG 621-

5

94(5) 30 92(60) 55(60) 72(120) 72(10)

Lr9 J13/1

J13/2

94(6) 30 92(30) 68(30) 72(60) 72(5)

Lr10 F1.2245/

Lr10-6/r2

94(3) 35 94(45) 60(45) 72(30) 72(3)

Lr19 Gb 94(10) 40 94(30) 60(30) 72(60) 72(5)

Lr26 SCM9 94(3) 30 94(45) 60(60) 72(90) 72(5)

Lr29 Lr29F/R18 94(3) 35 94(60) 60(60) 72(120) 72(10)

Lr34 csLV34 94(10) 40 94(45) 55(30) 72(60) 72(7)

Lr37 Ln/Ventriup 94(4) 35 94(45) 65(30) 72(60) 72(10)

Lr68 csGS 93(1) 30 93(30) 60(60) 72(60) 72(5)

39

Кесте 3 – Қоңыр татқа тӛзімділік гендерінің шығу тегі және тиісті гендерді сәйкестендіру үшін қолданылатын

праймерлердің сипаттамасы

Ген Локали

зация

Ген кӛзі Маркер

түрі

Маркерлер-

дің атауы

Праймерлердің нуклеотидтік реттілігі Фраг-

менттің

ӛлшемі

ж.н.

Әдебиет кӛзі

Lr1 5DL Triticum

aestivum

STS pTAG 621-3

pTAG 621-5

GGG TCA CGT ACT ACT ATA TA

CCT TGC CAG CCC AAA AGA AG

560 bp Feuillet et al., 1995

[104]

Lr10 1AS Тriticum

aestivum

STS F1.2245

Lr10-6/r2

GTGTAATGCATGCAGGTTCC

AGGTGTGAGTGAGTTATGTT

310 Schachermayer et

al., 1997 [105]

Lr19 7DL Thinoporum

Elangatum

STS Gb f

Gb r

CAT CCT TGG GGA CCT C

CCA GCT CGC ATA CAT CCA

130 Liu S et al., 2010;

[106]

Lr26

1BL/1RS

2BL Secale

cereale L.

SCM9 -f

SCM9–r

TGACAACCCCCTTTCCCTCGT

TCATCGACGCTAAGGAGGACCC

220 Saal and Wricke

(1999) [107]

Lr34/Yr18 7DS Triticum

aestivum

STS csLV34-f

csLV34-r

GTTGGTTAAGACTGGTGATGG

TGCTTGCTATTGCTGAATAGT'

150 Lagudah et al, 2006

[42]

Lr37 2AS Тriticum

ventricosa

CAPS Ln

Ventriup

AGGGGCTACTGACCAAGGCT

TGCAGCTACAGCAGTATGTACACAAA

262 . Helguera M et al.,

2003 [112]

Lr68 7BL Тriticum

aestivum

STS csGS-F1

csGS-R1

AAGATTGTTCACAGATCCATGTCA

GAGTATTCCGGCTCAAAAAGG

385 Herrera-FoesselS.A.

et.,2012 [43]

40

4 БАСТАПҚЫ МАТЕРИАЛДАРҒА ҚОҢЫР ТАТ ТӚЗІМДІЛІГІНЕ

ФИТОПАТОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ: КОММЕРЦИЯЛЫҚ КҤЗДІК

БИДАЙ СОРТТАРЫ ЖӘНЕ LR ИЗОГЕНДІ ЛИНИЯЛАРЫ

4.1 Халықаралық CWARTN тәлімбақ-тҧзағының негізінде

Қазақстан ҥшін тиімді Lr-гендеріне тӛзімді гендерді идентификациялау

Зерттеу жұмысында халықаралық СИММИТ орталығының CWARTN

(тәлімбақ-тұзағы бидайдың тат ауруларының халықаралық сорт-

дифференциаторлардың жиынтығы) тәлімбағынан алынған сорт-

дифференциаторлар қолданылды. Тӛзімді Lr-гендері идентификацияланған

бидай линиялары болып табылатын изогенді линиялар жиынтығы мен сорт

дифференциаторларға генетикалық-селекциялық зерттеу және

фитопатологиялық баға беру жүргізілді. Дала жағдайында жергілікті қоңыр тат

популяциясына белгілі-бір Lr-гендерінің тасымалдаушылары болып табылатын

бидай сорттарының тӛзімділігі зерттелінді. Тӛртінші кестеде қоңыр татқа

тӛзімді сорт-дифференциаторлар кӛрсетілген. Табиғи жағдайда қоңыр татқа 10

сорт (Opata 85, Anahuac 75, Super seri#2, Babax#1, Babax#2, Super kauz, Parula,

Pavon 76, Pastor, Amadina(CRG682-8Y-3B-3Y-2B-OY-OY), Buck Buck,

CAR422/AN…(CG84-099Y-099M-1Y-2M-1Y-OB, TRAP#1/YACO/3/KAUZ*2/

Trap//Kauz099M-17Y, SNI/PBW65/3/KAUZ*2/TRAP//Kauz(Cg36…Y-0B)

тӛзімділік кӛрсетті (4-кетсе, 9-сурет).

Thatcher линияларының құрылымдық элементтеріне талдау нәтижесінде

ӛсімдіктің биіктігі бойынша ең жоғары кӛрсеткіш (120см,) TCLR32 (RL5497)

Lr32 линиясында, ең тӛменгі кӛрсеткіш (86см,) Gatcher (W3201) линиясында

кӛрсетілді (5-кесте). Ӛнімділігі бар сабақ саны бойынша Transter/ 6*TC(RL6010

Lr9 линиясы ерекшеленді (10 дана), ал Bage/88TC(RL6042) Lr3Bg линиясында 4

дана болды. Негізгі масақтың ұзындығы бойынша TC*6/Terenz10 (RL6049)

Lr30, WL711 Lr13 линиялары ең жоғарғы кӛрсеткішке (11,7 см) ие болды,

масақтың дән саны бойынша Yecora70 сортында 69 дана,

TC*6/CS7AG#11(RL6080) Lr29 линиясында 68 дананы құрады. Масақтағы дән

салмағы бойынша ең жоғарғы кӛрсеткіш 3,03 г TC*6/RL5404 (RL6044) Lr22a

линиясында байқалса, ал ең тӛмен кӛрсеткіш Bage/88TC(RL6042) Lr3Bg

линиясында (0,99 г) болды. Шаруашылық құнды белгілерінің маңыздыларының

бірі 1000 дәннің салмағы. Бұл белгі бойынша GAZA(W277) (Purum) сорты (48,9

г) мен TC*7/Tr (RL6040) Lr19 линиясы (43,6 г) ең жоғары кӛрсеткіш кӛрсетті,

ал ең тӛмен кӛрсеткіш Bage/88TC(RL6042) Lr3Bg линиясында болды (22,56 г).

Фитопатологиялық зерттеу нәтижелеріне сәйкес TC*7/Africa43 (RL6009)

Lr18, TC*7/Tr (RL6040) Lr19, Thew (203) Lr20, Lec310/6*TC (RL6012) Lr23,

Transes (Awned) Lr25, Gatcher (W3201) Lr10, Lr27+Lr31, CS2D-2M Lr28,

TC*6/CS7AG #11(RL6080) Lr29, TC*6/VPM (RL6081) Lr37, GAZA(W277)

(Purum), ALTAR 84 (Purum), Yecora70, OPATA 85 Lr27+31, 34 сорттары жоғары

деңгейде тӛзімділік кӛрсетті. Ал TCLR32 (RL5497) Lr32, TC*6/PI58548

(RL6057) Lr33, RL5711 Lr35 изогенді линиялары мен INIA 66 және NOROESTE

сорт дифференциаторлары тӛзімсіздік танытты (IT 60S-90S).

41

Кесте 4 – Бидай сорт-дифференциаторлардың генетикалық сипаттамасы және фитопатологиялық бағалауы, табиғи

жағдай, Алмалыбақ, 2013-2015 жж

Атауы Lr – ген Қоңыр татқа

тӛзімді

2013 ж

Қоңыр татқа

тӛзімді

2014 ж

Қоңыр татқа

тӛзімді

2015 ж

1 2 3 4 5

GAZA(W277) (Durum) LR 23,+ 30S 20MS 10MS

ALTAR 84 (Durum) LR 10,+ 20MS 10MS 10MS

VECORA 70 LR 13 50S 20MS 10MS

INIA 66 LR13,17 70S 40MS 15MS

NOROESTE LR1,13,17 80S 40MS 20MS

OPATA 85 LR10,Lr27+31,34 10MR 0 0

ANAHUAC 75 LR13, 17, 27, 31, 26, slow rusting 15MR 0 0

GENARO 81 LR13, 26+slow rusting 40S 30MS 20MS

SUPER SER#2 LR19,LR23,+slow rusting 20S 0 0

BABAX#1 LR27+31, major APRgene 20MR 0 0

BABAX#2 LR26, LR27+LR31, major APRgene 15MR 0 0

SUPER KAUZ LR26,34,slow rusting 30MS 0 0

PARULA LR13, 34,slowrust 5R 0 0

PAVON 76 LR1, LR10, LR13, LR46+slowrust 5R 0 0

PASTOR LR3, 10, LR23+slow rust 10MS R 10MR

ATTILA slow rusting 50S 20MS 20MS

42

4-кестенің жалғасы

1 2 3 4 5

AMADINA(CRG682-8Y-3B-3Y-2B-

OY-OY)

slow Rusting 0 0 0

BUCK BUCK LR16+slow Rusting 0 0 0

CAR422/AN…(CG84-099Y-099M-1Y-

2M-1Y-OB

slowRust 0 0 0

TRAP#1/YACO/3/KAUZ*2/Trap//Kauz

099M-17Y

slow Rusting 0 0 0

SNI/PBW65/3/

KAUZ*2/TRAP//Kauz(Cg36…Y-0B

slow Rusting 0 0 0

43

Сурет 9 – Қоңыр татқа тӛзімділік бойынша бидайдың сорт-дифференциаторларының фитопатологиялық кӛрсеткішінің

деңгейі, 2013-2015 жж

44

Кесте 5 – Thatcher сорт негізіндегі изогенді линиялардың ӛнімділік элементтеріне құрылымдық талдау және

фитопатологиялық бағалау, Алмалыбақ, 2013-2015

Линиялардың аталуы

Ӛсім-

діктің

ұзынғы,

см

Түптің

ӛнімділі

гі,дана

Масақ

ұзын-ғы,

см

Масақ-

тағы дән

саны,

дана

Масақ-

тағы дән

салмағы,г

Ӛсімдік-

тің дән

салмағы, г

1000

дәннің,

салмағы, г

Қоңыр татқа фито-

лық баға беру, табиғи

ортада

2013 2014 2015

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Lr22b Thatcher 131,2±1,93 8,2±0,63 10,7±0,48 48,4±0,84 1,78±0,02 9,88±0,23 36,70±0,66 0 0 40S

TC*6/Centenatrio

(RL600S Lr1) 106,3±0,91 8,4±0,52 10,0±0,21 48,9±0,88 1,71±0,04 7,02±0,09 34,95±0,71 10MS

20MS 20S

TC*6/WEBSTER

(RL6016) Lr2a 107,8±0,82 7,9±0,74 9,5±0,19 44,0±0,94 1,51±0,03 5,99±0,26 34,23±1,27 40MS

0 50S

TC*/Carina (RL6019)

Lr2b 119,9±1,95 7,4±0,52 9,8±0,46 36,5±1,08 1,24±0,03 7,29±0,33 28,80±1,36 30MS

0 30S

TC*6/Loros (RL6047)

Lr2c 123,1±1,13 7,4±0,70 8,7±0,40 49,1±1,20 1,74±0,08 10,05±0,30 35,43±1,10 10MS

0 20S

TC*6/Democrat

(RL6002) Lr3c 101,2±0,98 5,3±0,65 10,2±0,51 48,5±1,08 1,48±0,05 8,54±,28 32,25±0,63 0

0 40S

TC*6/Aniversario

(RL6007) Lr3Кa 112,7±0,75 6,4±0,52 9,9±0,46 37,8±1,03 1,72±0,02 9,99±0,20 45,41±1,60 5R

0 10MS

Bage/88TC(RL6042)

Lr3Bg 100,7±1,15 4,2±0,84 8,9±0,31 43,8±0,84 0,99±0,04 4,30±0,10 22,56±1,01 10MS

0 20S

Transter/ 6*TC(RL6010)

Lr9 112,6±0,94 10,0±1,05 10,8±0,81 47,9±0,99 1,73±0,07 16,99±0,60 36,07±1,74 10S

15MS 20S

TC*6/ Exchange

(RL6011) Lr10 130,7±1,34 8,4±0,52 10,1±0,61 47,7±1,70 1,78±0,03 13,99±0,36 37,27±1,42 5MS

10MS 30S

Kussar(W976) Lr11

108,7±1,69 5,6±0,48 8,9±0,73 64,0±1,36 1,48±0,02 8,92±0,46 31,09±0,27 30S 0 100S

45

5-ші кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Exchange/6*TC

(RL6011) Lr12 106,8±1,67 8,1±0,91 10,3±0,96 58,2±1,89 1,79±0,06 12,12±0,15 30,84±0,61 10MS

0 15MS

Manituou Lr13 111,8±1,66 5,7±0,89 9,5±0,61 44,6±1,23 1,45±0,30 7,54±0,83 32,25±0,63 10MS 0 20MS

Selkirk/6* TS (RL6013)

Lr14a 123,8±2,42 8,9±0,18 10,6±0,82 51,0±0,03 1,82±0,05 12,09±0,64 35,75±0,38 10MS

0 20MS

TC*6/Maria Escobar

(RL6006) Lr14b 117,2±2,15 8,8±0,49 9,5±0,41 45,7±1,57 1,56±0,03 11,55±0,58 33,97±0,51 10MR

0 10MS

TC*6/Kenya 1483

(RL6052) Lr15 106,8±1,67 8,1±0,91 10,3±0,96 55,2±1,97 1,79±0,02 12,12±0,15 33,10±1,03 5MS

0 20MS

Klein Lucero/6* TC

(RL6008) Lr17 117,8±1,61 8,8±0,82 10,4±0,84 57,1±1,32 2,13±0,04 14,97±0,16 37,49±1,07 5MS

0 10MS

TC*7/Africa43 (RL6009)

Lr18 111,4±1,71 4,6±0,51 9,5±0,15 63,6±1,00 1,50±0,06 5,77±0,45 27,01±0,12 0

0 0

TC*7/Tr (RL6040) Lr19 116,2±2,20 7,5±0,96 9,7±0,92 55,0±1,96 2,24±0,06 9,98±0,98 43,64±1,12 0 0 10MR

Thew (203) Lr20 111,0±2,08 6,8±0,32 11,2±0,74 64,0±1,36 1,79±0,06 10,57±0,48 39,98±0,43 5MR 0 0

TC*6/RL5404 (RL6044)

Lr22a 101,4±1,06 5,6±0,28 9,7±0,55 56,2±1,15 3,03±0,05 8,78±0,81 54,11±1,68 10MS

0 30S

Lec310/6*TC (RL6012)

Lr23 107,0±1,75 8,6±0,63 10,6±0,60 51,8±1,06 1,95±0,02 13,23±0,27 37,63±0,38 0

0 0

TC*6/Agent (RL6064)

Lr24 106,8±1,67 6,13±1,64 17,2±3,12 60,0±0,72 1,63±1,23 12,88±0,36 37,33±0,72 0

0 30S

Transes (Awned) Lr25 102,8±1,27 8,1±0,31 10,7±0,73 59,1±1,49 2,06±0,03 9,30±1,76 39,84±1,07 5MR 0 0

TC*/ST-1-25 (RL6078)

Lr26 100,8±2,01 7,2±0,64 10,5±0,35 61,0±1,85 2,08±0,02 10,33±0,91 34,14±1,20 5MR

10MR 15MS

Gatcher (W3201) Lr10,

Lr27+Lr31 86,6±1,23 5,7±0,42 8,9±0,73 48,5±1,08 1,94±0,03 7,91±0,99 39,98±0,43 0

0 0

CS2D-2M Lr28 101,6±1,52 5,6±0,15 10,3±0,58 64,0±1,36 2,10±0,07 9,71±0,24 32,92±1,30 0 0 0

46

5-ші кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

TC*6/Terenz10

(RL6049) Lr30 118,1±2,13 8,1±0,20 11,7±0,39 62,6±1,69 1,88±0,01 10,52±0,23 31,09±0,27 0

0 20MS

TCLR32 (RL5497) Lr32 120,4±1,94 7,7±0,95 9,8±0,17 55,9±1,90 1,79±0,06 10,57±0,48 31,86±0,61 60S 0 20MS

TC*6/PI58548 (RL6057)

Lr33 103,6±1,94 5,6±0,63 9,9±0,35 47,1±1,55 1,66±0,05 7,48±0,67 36,04±1,11 60S

0 10MS

TC*6/PI58548 (RL6058)

Lr34 115,7±2,16 7,9±0,64 9,7±0,75 46,5±1,87 1,56±0,03 9,66±0,26 33,53±0,69 5R

20MR 20MS

RL5711 Lr35 121,1±1,51 6,8±0,32 9,9±0,76 46,1±1,34 1,50±0,03 7,77±0,52 32,61±0,61 90S 0 70S

E84018 Lr36 111,0±2,08 6,0±0,16 10,5±0,87 47,4±1,22 1,66±0,03 8,81±0,51 34,56±1,13 0 0 40S

TC*6/VPM (RL6081)

Lr37 108,7±2,09 6,4±0,90 9,7±0,95 43,9±1,13 1,48±0,02 7,70±0,31 33,24±0,49 5MR

0 0

TC*6//CaRINA

(RL6051) LrB 114,7±2,27 6,6±0,43 10,0±0,38 49,0±1,58 1,86±0,05 8,02±0,49 36,94±1,09 0

0 40S

WL711 Lr13 79,8±1,17 6,7±0,12 11,7±0,19 55,2±1,08 2,07±0,04 10,01±0,79 37,33±0,72 0 0 20MS

GAZA(W277) (Purum) 70,1±1,51 3,0±0,04 7,2±0,63 58,5±1,13 2,82±0,02 6,52±0,47 48,46±1,05 0 0 0

ALTAR 84 (Purum) 69,6±1,43 5,2±0,51 7,5±0,60 65,9±1,08 3,01±0,05 7,32±0,36 45,29±1,22 0 0 0

Yecora70 63,8±1,58 7,7±0,67 9,5±0,5 68,7±1,90 2,49±0,03 14,88±0,34 38,03±0,76 0 0 0

INIA 66 70,0±1,36 6,7±0,44 9,6±0,97 43,5±0,85 2,08±0,05 12,75±0,89 47,69±1,12 70S 40MS 15MS

NOROESTE 71,3±1,08 7,1±0,38 9,8±0,71 53,6±1,64 2,52±0,03 14,65±0,42 48,90±1,02 80S 40MS 20MS

OPATA 85 Lr27+31, 34 68,0±1,03 6,6±0,24 9,5±0,31 61,2±1,88 2,47±0,05 11,16±0,71 40,30±1,18 0 0 0

Morocco 62,8±1,58 6,7±0,67 8,5±0,5 58,7±1,90 1,49±0,03 13,88±0,34 37,03±0,76 70S 80S 90S

Орташа қателік m 1,19 0,06 0,11 0,22 0,60 0,43 0,54

Тәжір. нақтылығы m% 1,15 0,77 1,30 1,38 1,55 0,99 1,11

Қателік айырымы md 1,68 0,08 0,15 0,31 0,84 0,60 0,76

Ең елеулі

айырмашылық ЕЕА0,95

3,54 0,18 0,31 0,65 1,77 1,26 1,59

47

Сонымен, CWARTN тұзақ-тәлімбағында фитопатологиялық зерттеудің

арқасында жоғары тӛзімділігі бойынша бидай сорттарынан OPATA 85

(Lr10,Lr27+31,34), ANAHUAC 75 (Lr13, Lr17, Lr27, Lr31, Lr26, slow rusting),

SUPER SER#2 (Lr19,Lr23,+slow rusting), BABAX#1 (Lr27+31, major APRgene),

BABAX#2 (Lr26, Lr27+Lr31, major APRgene), SUPER KAUZ (Lr26,34,Slow

rusting), PARULA (Lr13, 34,slowrust), PAVON 76 (Lr1, Lr10, Lr13,

Lr46+slowrust) кӛрсетті. Бұл бидай сорттары Lr-гендеріне тиісті донор ретінде

қолданылады.

Қоңыр татқа тӛзімділік Lr-гендерінің тиімділігін анықтау үшін Thatcher

сортының изогенді линиялары алынды. Жоғары Lr18, Lr19, Lr20, Lr23, Lr25,

Lr28, Lr29 және Lr37 тӛзімділіктік гендері изогенді линияларда байқалды.

Қалыпты тӛзімділіктік Lr3K, Lr13, Lr14, Lr15, Lr17, Lr26 және Lr34 изогенді

линияларында анықталды. Тӛзімсіз изогенді линиялар: Lr2а, Lr2b, Lr2с,Lr10,

Lr11 және Lr13. Бұл қоңыр таттың (Puccinia recondita) патотипіне ұсынылған

гендерден Lr2а, Lr2b, Lr2с, Lr10, Lr11 және Lr13 вирулентті ген екендігін

кӛрсетті.

4.2 Буданды және коллекциялық тәлімбақтарындағы кҥздік бидай

линияларының ӛнімділігі мен қоңыр татқа тӛзімділігін зерттеу

4.2.1 Күздік бидайдың қоңыр татқа тӛзімділігін арттыру мақсатында

будандастыру

Коллекциялық тәлімбақ пен гибридтеу тәлімбағы линияларының

сипаттамасы. Зерттеу жұмысын жүргізу барысында күздік бидайдың 197

линиясынан тұратын топтама жинақталды. Бидайдың қоңыр татқа тӛзімділігін

үйлестіру мақсатында оны гибридтеу 53 комбинация бойынша жүргізілді.

Будандау принципі бір жағынан будандастыру процесіне қоңыр татқа

тӛзімділік тасымалдаушылары ретінде аналық компоненттерді және екінші

жағынан 1BL/1RS бидай-қарабидай транслокациясын тасымалдаушыларды

тартуға негізделді (6-кесте).

Кесте 6 – Күздің бидайдың қоңыр татқа тӛзімділігін арттыру мақсатында оның

линияларын будандастырудың нәтижелері, 2013 – 2014 жж., Алмалыбақ

Аналық түрі ♀ Аталық түрі ♂ Дән

байлану

%-ы

1 2 3

2013 жыл

11 Fielder 2033 Кр.вод.-КВ-ӚББИ-2012 18

11 Fielder 824/-[F4(НазхИммун.78)хАрап]хд.5243 3

71 Егемен 824/-[F4(Назх Им.78) х Арап] х д.5243 88

71 Егемен BABAX#1 LR27+LR31 major APRgene 81

72 Тұңғыш 23 Brundage 96 APR 83

72 Тұңғыш 100 SULTAN 95 46

76 Раминал

73 Parula 50

48

6-ші кестенің жалғасы

1 2 3

U11AGEC-10 ИКАРДА Ташкент 87 Э-46 12

U11AGEC-13 ИКАРДА Ташкент 313 Seri 82 105

U11AGEC-14 ИКАРДА Ташкент 254 Seri 82 94

U11AGEC-15 ИКАРДА Ташкент 586 512 F7 Bermet хRWKLDN9(Lr29 88

153 U11AGEC-16 ИКАРДА

Ташкент

57 Анза 28

154 U11AGEC-17 ИКАРДА

Ташкент

46 Княжна (1RS/1BL) 78

158 U11AGEC-21 ИКАРДА

Ташкент

588 512 F7 Bermet хRWKLDN9(Lr29) 70

160 U11AGEC-23 ИКАРДА

Ташкент

588 512 F7 Bermet хRWKLDN9(Lr29) 80

163 U11AGEC-26 ИКАРДА

Ташкент

588 512 F7 Bermet хRWKLDN9(Lr29) 80

165 U11AGEC-28 ИКАРДА

Ташкент

588 512 F7 Bermet хRWKLDN9(Lr29) 50

1548 F1 Brundage 96 APR хНаз 70 Мереке 79

1561 F1 Э-99 х RL 6088 (Sr 40) 48 Улукбек (1RS/1BL) 24

1564 F1 FinchAPR х №76 Раминал 72 Тұңғыш 57

1570F1ЖемчугОдесс-й(тв.)х

RL6087

36 Шарора (1RS/1BL) 50

1573F1 Compair х(F3(N91 x 0xley) х

Наз) х (F3(MadsenxCт.24) х Арап)

36 Шарора (1RS/1BL) 13

1573 F1 Compair х (F3(N91 x 0xley) х

Наз) х F3MadsenxCт.24) х Арап)

40 Наз 75

1573F1 Compair х F3(N91 x 0xley) х

Наз) х (F3(MadsenxCт.24) х Арап)

36 Шарора (1RS/1BL) 28

[F4Наз х Иммун.78)хАрап]х ND. 43 Арап 66

F31579x(F2БТ-09г. х Тунгуш) х Э-60 36 Шорора 56

F31579x(F2БТ-09г.хд.41Тунгуш)хЭ-

60

46 Княжна (1RS/1BL) 1

F4д.1286 д.79 …) х Наз) х Наз, №

40

588 512 F7 Bermet хRWKLDN9(Lr29) 81

1774 23-ICARDA-IPBB-2013 588 512 F7 Bermet хRWKLDN9(Lr29) 77

1776 24-ICARDA-IPBB-2013 588 512 F7 Bermet хRWKLDN9(Lr29) 68

1777 25-ICARDA-IPBB-2013 588 512 F7 Bermet хRWKLDN9(Lr29) 54

1778 26-ICARDA-IPBB-2013 588 512 F7 Bermet хRWKLDN9(Lr29) 72

1982 F5 587 Моrocсo x №41

Октябрина

46 Княжна (1RS/1BL) 95

2014 жыл

1983 F5 587 Моrocсo x №41

Октябрина SUPER KAUZ/SLOW RUST…LR26.LR34

50

F5 1073 F1 Pastor х F5(Алмалы х

Купава)

155 U11AGEC-18 ИКАРДА Ташкент 71

1133 F1(♀ д. F5 №20 х Княжна х

♂1773 д.22-ICARDA)

№1106 22-ICARDA 87,5

49

6-ші кестенің жалғасы

1 2 3

1135 д. №23х Купава х 1774 д.23-

ICARDA

BABAX#1 LR27+LR31 major APRgene 86,3

1137 д. №23х Купава х1774д. 23-

ICARDA

№1107 23-ICARDA 84,8

д. F5 №20 х Уманка х 1773 д.22-

ICAR

№1106 22-ICARDA 91,2

1141 д.№23х Купава х д. 46 Княжна №91 Княжна 78,8

1143 д.№23х Купава х1774 д.23-

ICAR

№1106 22-ICARDA 68,9

Алмалы хOpata85/BABAX#2 BABAX#1 LR27+LR31 major APRgene 86,3

1147 д.№23х Купава х 1777 д.25 №1109 25-ICARDA 75,7

1151 д.№23х Купава х1773 д.22 №1106 22-ICARDA 89,2

1154 д.№23 хКупава х 1778 д.26 №1110 26-ICARDA 78,7

Алмалы(225)х5347 Opata 85х

д.46Княжна

№91 Княжна 84,6

Дән байлау деңгейі 1%-дан бастап 105% құрады. U11AGEC-13 ИКАРДА

Ташкентх313 Seri 82, U11AGEC-14 ИКАРДА Ташкентх254 Seri 82, (1982 F5 587

Моrocсo x №41 Октябрина)х46 Княжна (1RS/1BL) және (д.F5

№20хУманках1773 д.22-ICARDA)х№1106 22-ICARDA комбинацияларында дән

байлау кӛрсеткіші жоғары болды, яғни сәйкесінше 105%, 94%, 95% және 91%

құрады.

Түйінделу пайызының тӛмендігі будандастыруға тартылған линиялардың

масақтану мен гүлдеу кезеңінің сәйкес келмеуімен негізделген. Алынған F0

буданын F1- ұрпағында әрі қарай зерттеу үшін себілді.

4.2.2 Күздік бидайдың F1 будандарына фитопатологиялық және

құрылымдық талдау жүргізу.

Ӛсімдіктің иммунологиялық және генетикалық кӛрсеткіштерін зерттеу

дақылдан мол ӛнім және сапалы түсім алу үшін қажеттілігінен туындайды.

Буданды тәлімбақтың F1 линиялары қоңыр татқа тӛзімділігіне зерттелінді. Бұл

келешегі жоғары линияларға ерекше кӛңіл бӛле отырып олардың индекс

биомассасына, құрылымдық компоненттеріне анализ және фитопатологиялық

бағалау жасалынды. Жетінші кестеде бидай линияларының ӛлшемдері мен ӛнім

түсімінің құрылымдық талдауы және фитопатологиялық бағалауы кӛрсетілген.

Нәтижесінде ӛсімдіктің биіктігі бойынша ең жоғарғы кӛрсеткіш (102-104

см) аралығында 1539, 1540 линиялары, ал ең тӛмен кӛрсеткіш (70 см) 1545

линиясында байқалған, масақтың ұзындығы бойынша ең жоғары кӛрсеткішке

1536 линиясы ие болды (14,59 см). Масақтың дән саны бойынша 48 данадан

аспаса, бұл кӛрсеткіш 1535, 1541 линияларында 62-63 данаға жетті. Бір

масақтың дән салмағы бойынша 1535, 1538 линиялары ерекшеленді, олардың

кӛрсеткіші 2,67-2,87 г шамасында болды. 1000 дән салмағы бойынша ең

жоғарғы кӛрсеткіш (48,21-51,97 г) 1535, 1538 линияларында байқалды. Индекс

50

биомассасы NDVI бойынша 0,75-0,80 аралығында 1540, 1542, 1544

линияларында байқалды Фитопатологиялық бағалаудын нәтижесі бойынша

1535, 1536, 1540, 1541, 1542,1543, 1546 линиялары иммунды, ал қалғандары

қалыпты бейім кӛрсеткішке ие болды.

F1 будандарына фитопатологиялық баға беру нәтижесінде 7 линия д.1770

Рамин х №1736 F11594 (F1д.1013(д.97 F3(N20 х Уманка) х Егемен) х Brundage

96 х д.23 Brundage 96 APR/№454 Pavon 76, д.1777 Дарья х №1724 F11581 x

(д.807 F4 (Наз х Уманка) х Алмалы) х Зимородок, №78 х д.42 Алмалы/№29

Алмалы, д.1772 Виза х №42 Алмалы х д.131Виза/№66 Виза, F1(д.1771 Ростань

х №1724 F11581 x (д.807 F4 (Наз х Уманка) х Алмалы) х Зимородок) х 135

Ростань/№70 Ростань, д.1770 Рамин х д.71 Егемен/№54Егемен, д.1777 Дарья х

№72 Тунгыш х д.133 Дарья/№68 Дарья, д.Василиса х д.74 Паллада/№57

Паллада қоңыр тат ауруына иммундылық кӛрсетті. F1[(д.867 х №1621

1100F1д.524 БТ-09 г. х д.41Тұнғыш) х д.72 Тұнғыш]/ №70 Ростань линиясы

ауруға тӛзімсіздік танытты.

Сонымен, F1 будандарына шаруашылық құнды белгілерін сұрыптаудың

нәтижесінде келесі бидай линияларын ерекше атауға болады: д.1770 Рамин х

№1736 F11594 (F1д.1013(д.97 F3(N20 х Уманка) х Егемен) х Brundage 96 х д.23

Brundage 96 APR/№454 Pavon 76 Lr1, Lr10, Lr13, Lr46 + SlowRust; д.1770 Рамин

х70 Мереке/№53 Мереке; д. U11AGEC-16 х д.72 Тұнғыш/№55 Тұнғыш; д.1772

Виза х №42 Алмалы х д.131Виза/№66 Виза; F1(д.1771 Ростань х №1724 F11581

x (д.807 F4 (Наз х Уманка) х Алмалы) х Зимородок) х 135 Ростань/№70

Ростань; д.Василиса х д.74 Паллада/№57 Паллада. Аталған бидай линиялары

стандарт ретінде Алмалы, Жетісу және Прогресс сорттарымен салыстырғанда

фитопатологиялық бағалау және жоғары ӛнімділік кӛрсекіштеріне ие болды.

51

Кесте 7 – F1 будандарына фитопатологиялық және генетикалық-селекциялық бағалау жүргізу, табиғи орта, Алмалыбақ

№

Сорттын және линияның

аты

Түр е

рек

шел

ігі

Мас

ақта

ну к

үн

і

Ӛсі

мд

ікті

ң

ұзы

нд

ығы

, см

Мас

ақты

ң

ұзы

нд

ығы

, см

Mас

ақта

ғы

мас

ақш

а са

ны

, д

ана

Нег

ізгі

мас

ақта

ғы

дән

сан

ы, д

ана

Нег

ізгі

мас

ақты

ң

дән

сал

мағ

ы, г

1000 д

әнн

ің

салм

ағы

, г

Қоң

ыр т

атқа

тӛзі

мд

іліг

і

(дең

гей

і/

ин

тен

сивті

ліг

і)

Би

ом

асса

ин

дек

сі

ND

VI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1535 д.1770 Рамин х №1736

F11594 (F1д.1013(д.97

F3(N20 х Уманка) х

Егемен) х Brundage 96 х

д.23 Brundage 96 APR/№454

Pavon 76 Lr1, Lr10, Lr13,

Lr46 + SlowRust

var.gostianum 01.06.2015 87,00 12,47

±0,68

20,00

±1,41

62,40

±4,06

2,67

±0,30

48,21

±1,98

0 0,7

1536 д.1777 Дарья х №1724

F11581 x (д.807 F4 (Наз х

Уманка) х Алмалы) х

Зимородок, №78 х д.42

Алмалы/№29 Алмалы

var.gostianum 02.06.2015 98,00 14,57

±1,40

22,60

±1,78

58,10

±3,11

2,53

±0,24

48,16

±3,18

0 0,66

1537 д.Сабина х д.74

Паллада/№57 Паллада

var. lutecsens Al. 03.06.2015 75,00 10,54

±0,79

19,50

±1,08

53,50

±2,88

2,03

±0,18

37,24

±2,90

20MS 0,67

1538 д.1770 Рамин х70

Мереке/№53 Мереке

var. barbarossa 03.06.2015 85,00 11,12

±1,26

20,10

±0,88

55,20

±3,55

2,87

±0,37

51,97

±1,81

10MS 0,59

1539 д. U11AGEC-16 х д.72

Тұнғыш/№55 Тұнғыш

var. lutecsens Al. 04.06.2015 102,00 12,54

±1,00

23,70

±1,16

59,80

±2,53

2,30±

0,30

38,66

±3,95

40MS 0,70

1540 д.1772 Виза х №42 Алмалы

х д.131Виза/№66 Виза

var. lutecsens Al. 06.06.2015 104,00 12,01

±0,47

21,90

±0,99

54,80

±3,08

1,85±

0,21

33,75

±3,54

0 0,80

52

7-кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1541 F1(д.1771 Ростань х №1724

F11581 x (д.807 F4 (Наз х

Уманка) х Алмалы) х

Зимородок) х 135

Ростань/№70 Ростань

var. lutecsens Al. 10.06.2015 90,00 13,22

±1,19

22,50

±1,08

63,50

±1,58

2,08

±0,28

32,04

±3,62

0 0,71

1542 д.1770 Рамин х д.71

Егемен/№54Егемен

var.gostianum 29.05.2015 95,00 12,00

±0,81

22,30

±1,16

55,00

±3,30

2,25±

0,23

40,93

±2,87

0 0,75

1543 д.1777 Дарья х №72

Тунгыш х д.133 Дарья/№68

Дарья

var. lutecsens Al. 30.05.2015 95,00 14,19

±0,62

22,50

±1,58

60,30

±4,52

2,17±

0,40

35,76

±4,78

0 0,73

1544 F1/д.Дарья х (1625 д.135 F0

Омская 37-Степная62)/

№68Дарья

var. lutecsens Al. 01.06.2015 96,00 12,61

±0,81

22,50

±1,65

57,30

±4,55

1,64±

0,26

28,51

±3,19

20MS 0,75

1545 F1/д.Дарья х (1625 д.135 F0

Омская 37-Степная62)/

№56Parula

var.gostianum 29.05.2015 70,00 11,82

±1,45

17,40

±1,26

48,50

±2,51

1,69±

0,15

34,91

±2,69

10MR 0,67

1546 д. Василиса х д.74

Паллада/№57 Паллада

var. lutecsens Al. 29.05.2015 96,00 10,51

±0,98

19,40

±0,84

57,30

±2,98

2,25±

0,28

39,27

±4,35

0 0,77

1548 F1[(д.867 х №1621

1100F1д.524 БТ-09 г. х

д.41Тұнғуш) х д.72

Тұнғыш]/ №70 Ростань

var. lutecsens Al. 04.06.2015 98,00 13,42

±1,08

22,80

±0,63

61,80

±2,35

2,14±

0,25

35,33

±3,35

30S 0,69

53

4.2.3 Күздік бидайдың F2 будандарының қоңыр татқа тӛзімділігі мен

ӛнімділігіне талдау

F2 будандарынан таңдалынып алынған 15 линияға құрылымдық анализ

және фитопатологиялық бағалау жүргізілді. Құрылымдық анализіне мынадай

ӛнімділік элементтері кіреді: ӛсімдіктің ұзындығы, масақтың ұзындығы,

масақтағы масақша саны, масақтағы дән салмағы, 1000 дән салмағы (8-кесте).

Зерттелген генотиптер ӛсімдіктің биіктік белгісі бойынша 97см -120 см

аралығын кӛрсетті. Биіктік белгісі бойынша ең жоғары кӛрсеткіш д.1772 Виза

х №42 Алмалы х д.131Виза(120 см) линиясында байқалды, ал ең тӛменгі

кӛрсеткішкед.1777 Дарья х №1724 F11581 x (д.807 F4 (Наз х Уманка) х

Алмалы) х Зимородок, №78 х д.42 Алмалы (97см) линия ие болды. Масақтың

ұзындығы бойынша 13 см асқан F1/д.Дарья х (1625 д.135 F0 Омская 37-

Степная62)/линиясы ең ұзын деп анықталды, ең қысқасы F1[(д.867 х №1621

1100F1д.524 БТ-09 г. х д.41Тұнғыш) х д.72 Тұнғыш] линиясында 9 см кӛрсетті.

Масақшалар саны бойынша F1/д.Дарья х (1625 д.135 F0 Омская 37-Степная62)

линиясы ең жоғары кӛрсеткішке (23 дана) ие болды. Масақтағы дән саны

бойынша жоғарғы кӛрсеткіш 65 дана д.1777 Дарья х №1724 F11581 x (д.807 F4

(Наз х Уманка) х Алмалы) х Зимородок, №78 х д.42 Алмалы линиясында, ал ең

тӛменгі кӛрсеткіш 44 дана д.1772 Виза х №42 Алмалы х д.131Виза линиясында

байқалды. Масақтағы дән салмағы бойынша 3,17 г д.1777 Дарья х №1724

F11581 x (д.807 F4 (Наз х Уманка) х Алмалы) х Зимородок және №78 х д.42

Алмалы линиясында анықталды. 1000 дән салмағы бойынша 51,42-51,59 г екі

линияда байқалды:д.1770 Рамин х70 Мереке және д.1770 Рамин х №42

Алмалы х д.42 Алмалы.

Фенологиялық бақылау бойынша ең жылдам пісіп жетілетін линияларға

F1/д.Дарья х (1625 д.135 F0 Омская 37-Степная62)/, д.Василиса х д.74

Паллада қатарлары жатады (масақтану күні: 22.05.15 және 23.05.15). Кеш

пісіп жетілетін қатар ретінде д.1770 Рамин х №42 Алмалы х д.42 Алмалы,

д.1777 Дарья х №1737 F1д.1014 (д.99 F3(№ 25 Madsen x Cm.24) х Арап) х

Brundage 96(APR) х д.23 Brundage 96 APR анықталды (масақтанудың күндері:

01.06 – 02.06.15).

Қоңыр тат ауруына фитопатологиялық бағалау бойынша д.Сабина х д.74

Паллада; д.1770 Рамин х70 Мереке; F1/д.Дарья х (1625 д.135 F0 Омская 37-

Степная62)/; д. Василиса х д.74 Паллада және д.1770 Рамин х №42 Алмалы х

д.42 Алмалы линиялары имундылық, ал 2 линия д.1777 Дарья х №1737

F1д.1014 (д.99 F3(№ 25 Madsen x Cm.24) х Арап) х Brundage 96(APR) х д.23

Brundage 96 және д.1772 Виза х №42 Алмалы х д.131Виза тӛзімсіздік

танытты(8– кесте).

NDVI индекс биомассасы бойынша ең жоғары кӛрсеткіш д.1777 Дарья х

№1737 F2д.1014 (д.99 F3(№ 25 Madsen x Cm.24) х Арап) х Brundage 96(APR) х

д.23 Brundage 96 APR; д.1770 Рамин х №1736 F11594 (F1д.1013(д.97 F3(N20 х

Уманка) х Егемен) х Brundage 96 х д.23 Brundage 96 APR; д.1777 Дарья х

№1724 F21581 x (д.807 F4 (Наз х Уманка) х Алмалы) х Зимородок,№78 х д.42

54

Кесте 8 – F2-буданды тәлімбағына фитопатологиялық және генетикалық-селекциялық талдау, Алмалыбақ, табиғи орта

№

2014

-

2015

Сорттармен линиялардың

атауы

Түр ерекшелегі

Мас

ақта

ну к

үн

і

Ӛсі

мд

ікті

ң

ұзы

нд

ығы

, см

Мас

ақты

ң

ұзы

нд

ығы

, см

Мас

ақта

ғы

мас

ақш

а са

ны

,

дан

а

Мас

ақта

ғы д

ән

сан

ы, д

ана

Мас

ақта

ғы д

ән

салм

ағы

, г

1000 д

ән

салм

ағы

, г

Қоң

ыр т

атқа

тӛзі

мд

ілік

Би

ом

асса

ин

дек

сі, N

DV

I

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1608 F2 [д.1777 Дарья х №1737

F1д.1014 (д.99 F3(№ 25

Madsen x Cm.24) х Арап) х

Brundage 96(APR) х д.23

Brundage 96 APR]

var. lutecsens Al. 01.06.2015 107 11,44

±0,73

21,40

±1,02

54,30

±1,95

2,09

±0,12

38,52

±1,79

50S 0,77

1609 F2 [д.1770 Рамин х №1736

F11594 (F1д.1013(д.97

F3(N20 х Уманка) х Егемен)

х Brundage 96 х д.23

Brundage 96 APR]

var. lutecsens Al. 28.05.2015 108 11,52

±1,14

21,90

±1,22

53,30

±3,29

2,51

±0,26

47,22

±5,93

40MS 0,76

1610 F2 [д.1777 Дарья х №1724

F11581 x (д.807 F4 (Наз х

Уманка) х Алмалы) х

Зимородок, №78 х д.42

Алмалы]

var.erithrospermum 28.05.2015 97 9,58±

0,84

21,50

±1,12

65,00

±1,65

3,17±

0,76

49,49

±0,15

5MR 0,74

1611 F2 [д.Сабина х д.74

Паллада]

var. lutecsens Al. 28.05.2015 105 9,61±

0,61

19,60

±1,20

45,60

±2,37

1,66±

0,20

36,55

±4,60

0 0,71

1612 F2 [д.1770 Рамин х70

Мереке]

var.erithrospermum 28.05.2015 114 12,42

±1,01

21,50

±0,67

50,80

±5,44

2,64±

0,46

51,59

±1,02

0 0,71

55

8-ші кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1613 F2 [д. U11AGEC-16 х д.72

Тұнғыш]

var. lutecsens Al. 28.05.2015 111 10,92

±0,85

21,67

±1,53

44,20

±4,94

1,87±

0,20

41,64

±2,74

30MS 0,70

1614 F2 [д.1772 Виза х №42

Алмалы х д.131Виза]

var. lutecsens Al. 28.05.2015 120 11,28

±0,94

21,40

±0,92

55,10

±4,70

2,25±

0,23

40,97

±3,47

40S 0,66

1615 F2 [F1(д.1771 Ростань х

№1724 F11581 x (д.807 F4

(Наз х Уманка) х Алмалы) х

Зимородок) х 135 Ростань]

var. milturum 28.05.2015 105 10,70

±0,84

21,70

±1,27

46,60

±3,10

1,57±

0,25

33,61

±4,52

40MS 0,75

1616 F2 [ д.1770 Рамин х д.71

Егемен]

var.erithrospermum 27.05.2015 107 11,23

±0,74

22,00

±1,33

51,60

±4,67

2,44±

0,39

47,31

±6,17

20MS 0,74

1617 F2 [ д.1777 Дарья х №72

Тұнғыш х д.133 Дарья]

var. lutecsens Al. 27.05.2015 99 11,03

±0,90

21,30

±1,00

44,80

±3,74

1,74±

0,15

38,79

±2,46

10MS 0,70

1618 F2 [F1/д.Дарья х (1625

д.135 F0 Омская 37-

Степная62)/]

var. lutecsens Al. 23.05.2015 108 13,28

±0,24

23,30

±0,85

60,30

±1,61

2,45±

0,19

40,72

±3,41

0 0,71

1619 F2 [д. Василиса х д.74

Паллада]

var. lutecsens Al. 22.05.2015 109 11,18

±0,87

21,80

±0,98

49,60

±4,65

2,20±

0,22

44,56

±3,65

0 0,70

1620 F2 [д.1770 Рамин х №42

Алмалы х д.42 Алмалы]

var.erithrospermum 27.05.2015 107 12,54

±0,53

22,10

±0,83

51,80

±2,60

2,67±

0,27

51,42

±0,77

0 0,71

1621 F2 [(д.1771Ростань

х№71Егемен) х д.135

Ростань]

var. lutecsens Al. 02.06.2015 100 12,05

±0,87

22,10

±1,66

48,80

±4,49

1,68±

0,35

34,02

±4,25

10MS 0,77

1622 F2 [F1[(д.867 х №1621

1100F1д.524 БТ-09 г. х

д.41Тұнғыш) х д.72

Тұнғыш]

var. lutecsens Al. 27.05.2015 103 9,39±

0,60

19,70

±1,19

46,50

±3,53

1,97±

0,24

42,39

±4,04

30MS 0,74

Морокко - 02.06.2015 89 9,02 18,67 41,20 0,87 39,64 70S 0,62

56

Алмалы; F2(д.1771 Ростань х №1724 F11581 x (д.807 F4 (Наз х Уманка) х

Алмалы) х Зимородок) х 135 Ростань; д.1770 Рамин х д.71 Егемен;

(д.1771Ростань х№71Егемен) х д.135 Ростань; F2[(д.867 х №1621 1100F1д.524

БТ-09 г. х д.41Тұнғыш) х д.72 Тұнғыш] линиялары 0,74-0,77 аралықта кӛрсетті. Сонымен, құрылымдық анализ бен фитопатологиялық анализдің

нәтижесінде F2/д.Дарья х (1625 д.135 F0 Омская 37-Степная62) және F2 д.1770

Рамин х №42 Алмалы х д.42 Алмалы линиялары әмбебап тӛзімсіз Морокко

сортынан жоғары кӛрсеткішке ие болды.

4.3 Кҥздік бидайдың келешегі жоғары линияларына

фитопатологиялық бағалау 4.3.1 Селекциялық тәлімбағындағы (СТ-2) келешегі жоғары линияларға

фитопатологиялық бағалау

2-ші жылғы селекциялық тәлімбағында (СТ-2) далалық жағдайында

ҚазЕӚШҒЗИ алқабында 87 линиялар зерттелді (Қосымша В). 9-кестеде

ауруларға жоғары және орташа тӛзімділік деңгейі мен шығымдылығымен

сипатталған бидайдың ең үздік 35 линияларына жасалған талдаулардың

нәтижелері кӛрсетілген.

Масақтану күні бойынша стандарт Стекловидная-24 сортынан

ерекшеленген Бермет/RWKLDN9, Алмалы/ГФ70/1 және Алмалы/ГФ70/2

линиялары екені айқындалды. Линиялардың барлығы ӛсімдіктің орташа

биіктігімен сипатталып отырды (57 см-110 см). Биіктігі бойынша ең жоғарғы

кӛрсеткіш Наз/ГФ55/1 линияда, ал тӛменгі Бермет/MK3797/1 линияда

байқалды. Г-425/ГФ55/1, Г-425/ГФ55/2 және Г-428/MK-122/2 линиялары

масақтың ұзындығы, масақтағы дән саны, масақтағы дән массасы және мың дән

массасы бойынша жоғары кӛрсеткішке ие болды, сонымен қатар L286

Алмалы/Обрий және Бермет/MK3797/2 линиялары 1000 дән массасы бойынша

(51,58 г -51,02 г) ӛнімділігі жоғары екені байқалды.

Қоңыр татқа тӛзімділігіне қатысты ең үлкен қызығушылықты бидайдың 24

линиялары тудыруда: L286 Алмалы/Обрий, Алмалы/Уманка, Алмалы/ГФ70/1,

Алмалы/ГФ70/2, Наз/ГФ55/4, RWKLDN-9/Faw3750/1, Yr2/Октябрина,

Бермет/RWKLDN9, Бермет/MK3797/1, Бермет/MK3797/2, BDME/Yr 2,

Санзар/RWKLDN9/2, Алмалы/5347 Opata85, Алмалы/5347 Opata85,

Алмалы/5347 Opata85, №20/Kняжна/1, 338-K1-1/ANB/BUC/3/GS50A/4/

TREGO/JGR8W/5/TX69A5092BBY2/FOX/3/PKL70/LIRA/4/YMN/NOB//MCD/3/

LIRA,BILINMIYEN96.7/5/TX69A509-2//BBY2/FOX/3/PKL70/LIRA/4/YMN/TOB

//MCD/3/LIRA,BEZOSTAYA1/6/BHR*5/AGA/SNI/3/TRK13/4/PEHLIVAN/5/F60

38W12-1,Avocet/Наз, Avocet/Наз, Avocet/Наз, Parula 5355 x293 a.2006 және

(Наз/Иммун 78)/MK 3750.

Сонымен, 2-ші жылғы селекциялық тәлімбақтың келешегі жоғары

линияларынан ӛнімділігі бойынша 5 линия жоғары кӛрсеткішке ие болса, ал

фитопатологиялық бағалау бойынша 24 линия қоңыр тат ауруына тӛзімділік

танытты. Бұл линияларды келешекте донор ретінде қолдану үшін ҚазЕӚШҒЗИ

ГенБанк қорына жіберді (Қосымша А).

57

Кесте 9 – Селекциялық тәлімбақтағы линияларға генетикалық-селекциялық және фитопатологиялық талдау, 2014 ж

№ Линиялардың атауы Масақтану

күні

Ӛсімдіктің

ұзындығы

Масақтың

ұзындығы

Масақтың

масақша

саны

Масақтағы

дән саны

Масақтағы

дән

салмағы, г

1000 дән

салмағы,

г

Қоңыр

татқа

тӛзімді

-лігі

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1 L286 Алмалы/Обрий 31.05. 80 10,94 20,71 46 2,19 51,58 0

2 Алмалы/Уманка 02.06. 78 10,55 18,80 49 1,63 41,24 0

3 Алмалы/ГФ70/1 18.05. 73 11,29 19,1 43 1,66 45,10 0

4 Алмалы/ГФ70/2 18.05. 69 12,41 18,86 47 1,56 41,56 0

5 Наз/Обрий/1 09.06. 62 10,84 20,8 38 1,80 47,37 5MS

6 Наз/ГФ55/1 05.06. 110 11,02 19,3 37 1,39 37,57 15MR

7 Наз/ГФ55/4 10.06. 70 8,98 17,3 38 1,02 26,84 0

8 Г-428/Уманка 05.06. 85 12,17 23,7 49 1,79 36,53 10 MR

9 Г-428/Уманка 06.06. 90 12,3 23,7 56 2,06 36,79 10 MR

10 RWKLDN-9/Faw3750/1 03.06. 80 9,67 20,60 44 1,61 37,07 0

11 Yr2/Октябрина 03.06. 85 11,84 21,1 50 2,15 43,00 0

12 L372 Алматинская

полукарликовая/Прогресс

28.05. 95 10,94 20,71 50 2,19 43,19 10MS

13 Г-425/ГФ55/1 07.06. 73 12,56 19,3 56 2,43 52,83 5MR

14 Г-425/ГФ55/2 09.06. 77 10,1 18,8 61 3,08 54,10 10MS

15 Г-428/MK-122/2 07.06. 99 12,71 23 63 3,64 57,78 15MS

16 Бермет/RWKLDN9 24.05. 68 11,72 19,8 59 2,18 36,95 0

17 Бермет/MK3797/1 06.06. 57 10,02 21,9 43 1,74 40,47 0

18 Бермет/MK3797/2 05.06. 77 11,72 19,8 59 3,01 51,02 0

19 BDME/Yr 2 29.05. 106 11,63 19,3 41 1,78 43,41 0

20 Санзар/RWKLDN9/2 28.05. 80 10,08 18,9 40 1,85 46,25 0

21 Алмалы/5347 Opata85 31.05. 88 11,47 21,1 39 1,75 44,87 0

22 Алмалы/5347 Opata85 31.05. 85 9,71 18,3 47 1,92 40,42 0

58

9-ші кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

23 Алмалы/5347 Opata85 06.06. 75 10,3 21,1 53 1,94 36,60 0

24 Алмалы/5242Oxley1/1 06.06. 85 10,5 22,77 55 2,14 38,91 5MR

25 №23/Купава/1 09.06. 79 10,34 21,2 48 1,58 32,92

26 №23/Купава/19 07.06. 83 10,24 19,7 49 1,56 31,84

27 №20/Kняжна/1

11.06. 77 9,89 24,1 50 1,93 38,60 0

28 338-K1-

1/ANB/BUC/3/GS50A/4/

TREGO/JGR8W/5/TX69A50

92BBY2/FOX/3/PKL70/LIR

A/4/YMN/NOB//MCD/3/LIR

A

06.06. 69 9,67 20,60 44 1,61 37,07 0

29 BILINMIYEN96.7/5/TX69A

509-2//

BBY2/FOX/3/PKL70/LIRA/

4/YMN/TOB//MCD/3/LIRA

03.06. 79 10,04 20 54 2,10 38,89 0

30 BEZOSTAYA1/6/BHR*5/A

GA/ SNI/

3/TRK13/4/PEHLIVAN/5/F6

038W12-1

08.06. 67 9,65 19,9 34 1,21 35,59 0

31 Avocet/Наз 06.06. 73 9,01 17,50 32 1,11 33,96 0

32 Avocet/Наз 06.06. 75 9,12 16,70 40 1,53 34,64 0

33 Avocet/Наз 07.06. 71 9,39 18,79 39 1,31 30,10 0

34 Parula 5355 x293 a.2006 03.06. 77 7,96 17,42 38 1,23 28,26 0

35 (Наз/Иммун 78)/MK 3750 07.06. 73 10,98 19,80 39 1,86 43,12 0

36 Стекловидная-24 25.05. 72 7,35 15,84 40 1,30 29,80 50S

37 Morocco 8.06. 70 7,62 19,63 49 1,88 35,36 100S

59

4.3.2 Бақылау тәлімбағандағы (БТ) келешегі жоғары линияларға

фитопатологиялық бағалау

Бақылау тәлімбағындағы линияларға далалық жағдайында қоңыр тат

ауруына тӛзімділігіне генетика-селекциялық және фитопатологиялық баға беру

жүргізілді. Зерттеу нысандары ретінде бақылау тәлімбағындағы күздік

бидайдың келешегі жоғары линиялары пайдаланылды. ҚазЕӚШҒЗИ дәнді

дақылдар бӛлімімен бірлесіп жүргізілген бақылау (БТ) тәлімбақтарының

келешегі жоғары линияларын бағалау мен іріктеу нәтижесі 10-шы кестеде

кӛрсетілген.

Бақылау тәлімбағының (БТ) келешегі жоғары линияларынан бойының

ұзындығы ең ұзын болып (115 см) F5 Алмалы /ГФ 92 линиясы, ал тӛмен F7

Адыр/Yr2 линия (80 см) болды. F5 Алмалы /ГФ 92, Д.1035, F7 Купава /Av (S)

және F7Санзар /BWKlDN9 линиялар масағы мен дәнінің үлкендігімен

ерекшеленеді.

Фитопатологиялық бағалау кезінде 9 линия F5Наз/Обрий, F5 Алмалы

/Обрий, Д.1078, F5 Алмалы /ГФ 92, F5 Наз/ГФ55, F5 428/Уманка, F5 425

/Уманка, Д.1151, F7Санзар /BWKlDN9 иммундылық кӛрсетті. Ал ең тӛзімсіз

линиялар F7 Купава /Av (S), F7 Адыр/Yr2 (IT 40S-70S) аралықта залалданды.

Ӛнімділік бойынша стандарт Пиротрикс 50 сортымен салыстырғанда 14

линияның барлығы да тӛмен кӛрсеткішке ие болды.

Сонымен, селекциялық процестің соңғы кезеңіндегі бидай линияларын

бағалау мынадай келешегі жоғары линияларды айқындауға мүмкіндік берді:

фитопатологиялық бағалау бойынша қоңыр татқа тӛзімділігі жағынан бақылау

тәлімбағынан (БТ) – 9 линия иммундылық танытты, болашақта тӛзімділігі

бойынша донор ретінде бұл линияларды қолдануға болады

60

Кесте 10 – Бақылау тәлімбағындағы линиялардың ӛнімділігі бойынша құрылымдық анализі және фитопатологиялық

бағалау мен донорларды іріктеу, 2015, Алмалыбақ, ҚазЕӚШҒЗИ

Тә-

лімб

ақ

№ Атауы Масақ-

тану

күні

Ӛсімдік-

тің

ұзынды-

ғы, см

Қоңыр

татқа

тӛзімділігі

Ӛнімді

-лік,

ц/га

Стан-

дарттан

ауытқуы

Масақ-

тың

ұзын-

дығы,

см

Масақ-

тағы

масақша

саны,

дана

Масақ-

тағы

дән

саны,

дана

Масақ

тағы

дән

салма-

ғы, г

1000

дәннің

салмағы,

г

Пиротрикс 50St. 112 50S 58,5 - 10,18 19 47,75 2,26 43,44

БТ 1044 Наз/Обрий 24.05. 95 0 35,0 -23,5 11,18 21 49,9 2,55 51,1

БТ 1025 Алмалы /Обрий 20.05. 100 0 41,5 -17,0 10,82 20 50,6 2,33 46,45

БТ 1078 Д.1078 20.05. 95 0 42,0 -16,5 9,04 20 44,2 2,14 48,1

БТ 1024 Алмалы /ГФ 92 24.05. 115 0 40,5 -18,0 12,05 20 64,2 3,26 50,46

БТ 1071 Наз/ГФ55 24.05. 92 0 38,7 -19,8 12,21 21 53,3 2,24 41,86

БТ 1097 Д.1097 25.05. 113 20MS 50,0 -8,5 13,5 22 60,6 2,97 49,29

БТ 1093 428/Уманка 20.05. 99 0 44,5 -14,0 10,82 20 50,6 2,33 46,45

БТ 1035 Д.1035 24.05. 95 20MS 41,0 -17,5 12,42 21 50,8 2,64 51,59

БТ 1096 425 /Уманка 20.05. 96 0 35,0 -23,5 10,95 19 48,5 2,13 43,53

БТ 1103 Купава /Av (S) 20.05. 88 40S 29,0 -29,5 11,27 19 47,5 2,48 51,73

БТ 1137 Купава /Av (S) 24.05. 105 20MS 39,2 -19,3 11,74 23 52,7 2,14 40,53

БТ 1157 Адир/Yr2 24.05. 80 70S 28,5 -30,0 10,27 20 66,1 2,56 38,73

БТ 1151 Д.1151 22.05. 88 0 23,0 -35,5 11,79 20 53,7 2,51 46,73

БТ 1171 Санзар

/BWKlDN9

22.05. 90 0 33,3 -25,2 11,0 19 49,5 2,59 52,46

Орташа қателік m 10,96 0,81 0,52 0,61 1,61 0,12 1,07

Тәжірибенің нақтылығы m% 18,12 -18,42 0,55 0,35 0,36 4,76 2,30

Қателік айырымы md 15,45 1,15 0,74 0,86 2,27 0,17 1,51

Ең елеулі айырмашылық

ЕЕА0,95

32,46 2,41 1,55 1,80 4,77 0,35 3,18

61

4.4 Кҥздік бидайдың келешегі жоғары линияларының NDVI биомасса

индексін зерттеу

Жоғары ӛнімді бидай алу үшін биомассасы жоғары бидай генотиптерін алу

қажет. Сол мақсатпен біз биомасса индексі жоғары линияларды таңдап алдық.

Күздік бидайды егіс алқабында фенологиялық бақылау вегетациялық кезеңнен

бастап жүргізілді. Бидайдың келешегі жоғары линияларына қосымша ӛсімдіктің

жағдайына және ӛнімділікке алдын ала болжам жасау үшін қолдық датчик

Green Seeker биомасса индексін кӛрсететін NDVI аппараты қолданылды. NDVI

кӛрсеткіш арқылы біз ӛнімнің потенциалын және аурудың әсерін анықтадық.

Бидайдың келешегі жоғары линияларын NDVI биомасса индексі бойынша

ӛнімділігі мен ауруларға тӛзімділігіне баға берудің негізінде іріктедік. Он

бірінші кестеде бақылау (БТ) тәлімбағының күзгі бидай линияларындағы

биомасса индексінің (NDVI) зерттеу нәтижесі кӛрсетілген (11-кесте).

Бұл линиялар NDVI кӛрсеткішінің жоғары мәндерімен (0,6 - 0,8) және

қоңыр татқа қарсы тӛзімділігімен сипатталды. NDVI индексінің мәні бойынша

бидайдың зерттелген келешегі жоғары линияларының ӛсу мен даму фазасына

байланысты елеулі ӛзгешеліктер анықталды.

Бұл жағдайда масақтану фазасында ӛсімдіктердің биомасса индексі гүлдеу

фазасына қарағанда едәуір тӛмен болып отырды. Бұл, сірә, ӛсімдіктердің гүлдеу

кезінде масақтану фазасына қарағанда жасыл массаны кӛбірек жинайтынымен

түсіндірілетін болар. Сүтті және балауызды пісіп жетілу фазасында

ӛсімдіктердің биомасса индексі едәуір тӛмендейді. Айта кететіні, зерттелген

линиялардың басым бӛлігінде NDVI биомасса индексінің кӛрсеткіші стандарт

Алмалы сортының кӛрсеткішінен асып отырады.

Осылайша, NDVI биомасса индексі ӛсімдіктердің күйіне баға беру және

ӛнімді болжамдауға арналған ӛлшеу құралы болып табылатын Green Seeker

аппаратын қолданумен баға берілді. NDVI кӛрсеткіші егіннің күйіне

мониторинг жүргізу, потециалды ӛнім мен аурулардың әсер етуін анықтау үшін

қолданылды. NDVI кӛрсеткішінің негізінде бақылау БТ тәлімбағында 10 м2

алаңда ӛңделген 100 келешегі жоғары линияларға баға беру мен іріктелу

жүргізілді. NDVI кӛрсеткіші ең жоғары линиялар практикалық маңызды болып

табылады. Мәні 0,55-тен тӛмен NDVI кӛрсеткішімен сипатталынған линиялар

алынып тасталды.

Кестеде NDVI индексі 0,7-ден жоғары зерттелген жақсы келешегі жоғары

бидай линиялары кӛрсетілген. Дала жағдайында бастапқы сұрыптық сынау

тәлімбағына арнап қатаң тазартудан кейін 100 қатардан күзгі бидайдың 21

келешегі жоғары линияларын іріктеп алынды.

NDVI индексінің ең жоғары кӛрсеткіші мына кӛрсетілген линиялар

10986x2440-48-214, Бермет/RWKLDN9, 2966/08, Алмалы/Oxley/3, 425/ГФ-55/1,

Бермет/MK 3797/1, 425/Ренан және Алихан сорты олар 0,80-0,83 кӛрсеткішін

құрады. Ең тӛменгі NDVI индекс биомассасы Лютесценс410h 53 линиясында

болды (0,71). Жалпы айтқанда барлық БТ линиялары жоғары және орташа

кӛрсеткіш (0,7-ден кӛп) кӛрсетті.

62

Кесте 11 – Бақылау (БТ) тәлімбағының күздік бидай линияларындағы

ӛсімдіктердің биомасса индексінің (NDVI) динамикасы, Алмалыбақ, 2014-2015

жж

Атауы Каталог

номері

*NDVI, 1

есеп,

27.05.2014

NDVI,2

есеп,

05.06.2014

NDVI,

1есеп,

14.06.2014

NDVI,

2есеп,

24.06.2014

NDVI-

орташа

Алмалы/Yr18/

6 656 0,74 0,75 0,72 0,61 0,71

Алмалы/Oxle

y/3 616 0,71 0,81 0,62 0,58 0,68

Алмалы/Уман

ка/1 528 0,72 0,77 0,73 0,62 0,71

425/ГФ-55/1 584 0,77 0,80 0,73 0,61 0,73

Алмалы 373 0,75 0,76 0,72 0,55 0,70

10986x2440-

48-214 520 0,74 0,84 0,76 0,61 0,74

BDME/Yr2 600 0,75 0,76 0,73 0,59 0,71

Бермет/RWK

LDN9 588 0,79 0,83 0,76 0,63 0,75

Лютесценс

337 673 0,70 0,78 0,66 0,56 0,68

Бермет/MK

3797/1 592 0,77 0,80 0,73 0,62 0,73

Алмалы/2926

6/1 544 0,71 0,79 0,69 0,54 0,68

2966/08 516 0,73 0,83 0,77 0,66 0,75

Алмалы/Opata

85/2 608 0,76 0,79 0,67 0,60 0,71

Бермет/MK

3797/2 596 0,69 0,75 0,72 0,61 0,69

Комсомолска

я 75 700 0,67 0,75 0,65 0,48 0,64

425/Ренан 580 0,77 0,80 0,73 0,59 0,72

Лютесценс41

0h 53 684 0,67 0,71 0,63 0,48 0,62

Лютесценс41

0h 39 680 0,70 0,76 0,68 0,55 0,67

Алихан 604 0,77 0,80 0,71 0,40 0,67

2651/08 512 0,70 0,78 0,74 0,60 0,71

Алмалы/ГФ92

/1 536 0,75 0,77 0,71 0,61 0,71

Орташа 0,73 0,78 0,71 0,58 0,70

Стандарт

ауытқу 0,03 0,03 0,04 0,06 0,03

CV 4,80 4,06 5,93 10,52 4,73

Ескерту - Ӛлшеу күндері NDVI 27.05.2014, 05.06.2014, 14.06.2014 және 24.06.2014

масақтану, гүлдеу, сүттену және балауызданып пісу кезеңдеріне сәйкес келеді.

63

NDVI индексінің анализі динамикада гүлдену, масақтануды қосқанда

зерттелген линиялардың арасындағы рангтың ӛзгерістерін байқамадық. Индекс

биомассасының ең жоғары деңгейінің орташа кӛрсеткіші 0,78 гүлдену

фазасында байқалды. Сүттену және балауызданып пісу фазаларында осы

кӛрсеткіштердің 0,71 және 0,58 тӛмендеуі сәйкесінше байқалады (10-сурет).

Сурет 10 – Күздік бидайдың ӛсу мен даму фазасына байланысты ӛсімдіктердің

NDVI биомасса индексінің ең жоғары және ең тӛмен кӛрсеткішінің арасындағы

айырма, бақылау тәлімбағы, Алмалыбақ, 2014 ж

Жоғары NDVI кӛрсеткіші бойынша (0,7-0,8) іріктелген 21бидай

линияларының ӛнімділігі мен бидайдың қоңыр татына тӛзімділігі зерттелді.

12-кестеде NDVI кӛрсеткіші жоғары БТ тәлімбағындағы линиялардың

нәтижелері кӛрсетілген. Ӛнімді және тӛзімді келешегі жоғары линияларды

сәйкестендіру мақсатында бақылау тәлімбағында (БТ) 10 м2

алаңда ӛңделген 21

келешегі жоғары линияларға баға беріліп және іріктеу жүргізілді.

Күздік бидайдың 21 келешегі жоғары линияларына фенологиялық бақылау

жүргізіліп негізгі ӛнімділік элементтері бойынша структуралық анализі

жасалынды.

Фенологиялық бақылаудың нәтижесі кӛрсеткендей, аса тез пісіп жетілетін

линияларға Алмалы/5242Oxley/3, Алмалы, 10986 x 2440-48-214,

Алмалы/5347Opata85/2, Алихан және Алмалы/ГФ92/1 линиялары жатады (12 –

кесте).

Ұзындығы бойынша Алмалы/Yr18/6, Алмалы/5242Oxley/3, Алмалы, 10986

x 2440 – 48 - 214, Алмалы/5347Opata85/2, Лютесценс 410h 53 және 2651/08

линиялары жоғары кӛрсеткішке ие болды (115 - 125 см), ал анағұрлым тӛмен

кӛрсеткіш 425/ГФ - 55/1, Бермет/RWKLDN9 және 2966/08 линияларында

байқалды (90-95 см). Алмалы/Yr18/6, 425/ГФ-55/1, Алмалы, BDME/Yr2,

64

Лютесценс 337 және Бермет/MK 3797/2 линиялары ірі масағымен сипатталды

(12-13,2 см). Масағының салмағы бойынша Алмалы/Yr18/6,

Алмалы/5242Oxley/3 және 425/ГФ - 55/ линиялары ерекшеленді (4,64 - 4,98 г).

Масағының ең кӛп мӛлшерде жасылдануы 425/ГФ - 55/1, 10986 x 2440 – 48 -

214, Бермет/RWKLDN9, 2966/08 және Алмалы/5347 Opata85/2 линияларында

байқалды. Масақтағы дән салмағының жоғары деңгейімен Алмалы/Yr18/6

қатары ерекшеленді (4,13 г).

Ӛнімділік элементтерінің маңызды кӛрсеткішіне 1000 дәннің салмағы

жатады, ол дәннің ірілігі мен пісіп жетілуін сипаттайды. Бұл кӛрсеткіш

бойынша Алмалы/Yr18/6, Алмалы/5242Oxley/3, Алмалы/Уманка/1, Алмалы,

BDME/Yr2 линиялары ерекшеленді, олардың 1000 дәнінің салмағы 53,5 г

бастап 58,7 г дейін жетіп отырды. БТ бидай линияларының 1000 дәннің

салмағы мен масақ салмағы белгілерінің арасындағы корреляциялық ӛзара

қарым-қатынастарды зерттеудің нәтижесінде бұл екі кӛрсеткіш орташа

деңгейде корреляцияланғаны байқалды (R2=0,511)(11-сурет).

Бидай линияларының ӛнімділік элементтерінің арасындағы корреляциялық

талдау негізгі масақтан дән салмағының белгілері және масақтың салмағы ӛзара

жағымды және жоғары дәрежеде (R2=0,812) корреляцияланады (12-сурет).

Сонымен, табиғи жағдайда қоңыр татқа тӛзімділігі бойынша зерттелген

линиялардың басым бӛлігі Лютесценс 410h 39 (50 S) линиясы тӛзімсіздік

реакциясын кӛрсетті, ал қалған линиялар тӛзімді және қалыпты-тӛзімсіз (MS)

линиялар ретінде сипатталды. Жеті линия патогенге тӛзімді реакциясын

кӛрсетті: Алмалы/Уманка/1, Бермет/RWKLDN9, Бермет/MK3797/1,

Алмалы/29266/1, Алмалы/5347, Opata85/2, Бермет/MK3797/2 және Алихан.

65

Кесте 12 – Күздік бидайдың келешегі жоғары линияларын бақылау тәлімбағында (БТ)-да табиғи ортада құрылымдық

талдау және фитопатологиялық баға беру.

Линиялардың

атауы

№

2013

-

2014 Ӛсі

мд

ікті

ң

ұзы

нд

ығы

,см

Мас

ақта

нуға

дей

інгі

күн

сан

ы

Мас

ақта

ну к

үн

і

Дән

нің

уы

здан

уы

Толы

қ п

ісуі

Мас

ақты

ң

ұзы

нд

ығы

, см

Мас

ақта

ғы

мас

ақш

а са

ны

,

дан

а

Мас

ақта

ғы д

ән

сан

ы, д

ана

Мас

ақта

ғы д

ән

салм

ағы

, г

1000 д

ән

салм

ағы

, г

Қоң

ыр т

атқа

тӛзі

мд

іліг

ін

бағ

алау

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Алмалы/Yr18/6 656 115 145 25.05.2014 29.06.2014 06.07.2014 13,18 4,98 62,75 4,13 58,74 10 MS

Алмалы/5242

Oxley/3 616 120 143 23.05.2014 27.06.2014 04.07.2014 10,63 4,73 57,25 3,33 58,08 10 MS

Алмалы/Уманка/1 528 105 144 24.05.2014 28.06.2014 05.07.2014 10,40 4,40 62,00 3,32 55,59 0

425/ГФ-55/1 584 90 147 27.05.2014 01.07.2014 08.07.2014 12,00 4,64 73,75 3,10 42,07 30 MS

Алмалы 373 125 142 22.05.2014 26.06.2014 03.07.2014 12,55 4,47 56,00 3,07 54,78 30 MS

10986x2440-48-

214 520 120 143 23.05.2014 27.06.2014 04.07.2014 9,18 4,29 75,50 3,06 45,53 5 MS

BDME/Yr2 600 100 147 27.05.2014 01.07.2014 08.07.2014 12,00 4,29 56,00 3,00 53,48 20 MS

Бермет/RWKLDN

9 588 95 146 26.05.2014 30.06.2014 07.07.2014 10,65 4,31 79,75 2,92 48,79 0

Лютесценс 337 673 120 147 27.05.2014 01.07.2014 08.07.2014 12,70 4,13 56,25 2,86 50,84 30 MS

Бермет/MK 3797/1 592 100 146 26.05.2014 30.06.2014 07.07.2014 11,00 4,08 59,50 2,83 47,52 0

Алмалы/29266/1 544 105 142 22.05.2014 26.06.2014 03.07.2014 11,33 3,91 56,00 2,82 50,40 0

2966/08 516 90 147 27.05.2014 01.07.2014 08.07.2014 11,15 4,23 72,50 2,80 40,66 10 MS

Алмалы/5347Opat

a85/2 608 115 140 20.05.2014 24.06.2014 01.07.2014 11,63 3,49 78,75 2,68 45,53 0

Бермет/MK 3797/2 596 100 145 25.05.2014 29.06.2014 06.07.2014 12,00 3,60 56,50 2,63 46,55 0

Комсомолская 75 700 100 145 25.05.2014 29.06.2014 06.07.2014 10,75 3,57 57,00 2,63 46,18 30 MS

425/Ренан 580 100 144 24.05.2014 28.06.2014 05.07.2014 11,50 3,64 52,00 2,58 49,57 30 MS

66

12-ші кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Лютесценс 410h

53 684 110 144 24.05.2014 28.06.2014 05.07.2014 11,25 3,22 55,25 2,49 44,98 40 MS

Лютесценс 410h

39 680 105 145 25.05.2014 29.06.2014 06.07.2014 11,88 3,48 48,25 2,45 50,67 50 S

Алихан 604 100 140 20.05.2014 24.06.2014 01.07.2014 10,38 3,62 53,25 2,38 44,69 0

2651/08 512 110 146 26.05.2014 30.06.2014 07.07.2014 10,25 3,63 58,50 2,36 41,34 5 MS

Алмалы/ГФ92/1 536 105 140 20.05.2014 24.06.2014 01.07.2014 9,85 3,22 52,50 2,10 40,95 5 MS

Орташа - 106,19 144,19 - - - 11,25 3,99 60,92 2,83 48,43 -

Стандарт ауытқу - 9,99 2,34 - - - 0,99 0,51 9,33 0,43 5,44 -

- 9,41 1,62 - - - 8,80 12,68 15,32 15,34 11,23 -

67

Сурет 11 – Бақылау тәлімбағындағы (БТ) линиялардың 1000 дән салмағы мен

масақ салмағы белгілерінің арасындағы корреляциялық анализі

Сурет 12 – Бақылау тәлімбағындағы (БТ) линиялардың дән салмағы мен масақ

салмағының арасындағы корреляциялық анализі

68

4.5 Конкурстық сортсынау тәлімбағының келешегі жоғары

линияларына фитопатологиялық бағалау

ҚазЕӚШҒЗИ (Алмалыбақ, Қарасай ауданы, Алматы обл.) далалық

жағдайында күздік бидай линияларының қоңыр татқа ауруына тӛзімділігіне

генетика-селекциялық және фитопатологиялық баға беру жүргізілді. Зерттеу

нысандары ретінде бақылау тәлімбағындағы бидайдың келешегі жоғары

линиялары пайдаланылды. Ӛсімдіктің биіктігі бойынша ең ұзыны 134 см F5

Наз/ГФ55 линиясында анықталды, ең тӛменгі кӛрсеткіш F5 425/ Ренан

линиясында байқалды ұзындығы 76 см болды.

Ӛнімділігі бойынша стандарт сорт Пиротрикс 50 сортынан 2,0 – 12,9 ц/га,

яғни түсімі сәйкесінше 3,4% және 22,0%-ға ең жоғары F5 425/ГФ55 линия

іріктеліп алынды (13-кесте)

Қоңыр татқа тӛзімділік F5 428g/MK -122A, F5 425/ГФ55, F5 Наз/ГФ55 (0-

5MR) линияларында байқалды. F5 Алмалы /ГФ 92, F5 Наз/ГФ55, F5 425/ Ренан

(20MS-40MS) линиялары қалыпты тӛзімсіздік, ал F6 Taza/MK3750 линиясы

тӛзімсіздік кӛрсетті (13-сурет).

Сонымен, жоғары ӛнімділігі мен қоңыр татқа жоғары тӛзімділігі үйлескен

бидай линияларынан конкурстық сортсынау (КСС) тәлімбағынан – 7 линия

іріктеліп алынды, олардың ішінде F6 Taza / MK3750, F5 Наз/ГФ55, F5 Алмалы

/ГФ 92 F5 428g/MK -122A, F5 Наз/ГФ55, F5 425/ Ренан және F5 425/ГФ55.

Конкурстық сортсынау тәлімбағынан іріктелініп алынған линиялар

келешелекте ӛнімді және қоңыр татқа тӛзімді жаңа сорт шығаруда зерттеліп

жатыр.

69

Сурет 13 – Күздік бидай линияларының қоңыр тат ауруымен залалдану

реакциясы

70

Кесте13 – Конкурстық сортсынаудағы линиялардың ӛнімділігі бойынша құрылымдық анализ мен фитопатологиялық

бағалауы, Алмалыбақ, 2015ж

Тәлім

бақ

Каталог

№

Атауы

Мас

ақта

ну

күн

і

Ӛсі

мд

ікті

ң

ұзы

нд

ығы

, см

Қоң

ыр т

атқа

тӛзі

мд

іліг

і

Ӛн

імд

ілік

,

ц/г

а

St-

тан

ауы

тқуы

Мас

ақты

ң

ұзы

нд

ығы

, см

Мас

ақта

ғы

мас

ақш

а са

ны

,

дан

а

Мас

ақта

ғы

дән

сан

ы, д

ана

Мас

тағы

дән

салм

ағы

, г

1000 д

әнн

ің

салм

ағы

, г

КСС Пиротрикс 50St. 112 50S 58,5 - 10,18 19,18 47,75 2,26 43,44

КСС 371 F6 Taza / MK3750 20.05. 90 20S 67,3 +8,8 11,77 21,29 51,43 2,79 55,01

КСС 1016 F5 Наз/ГФ55 20.05. 100 5MR 65,6 +7,1 14,03 24,43 67,14 3,19 47,38

КСС 1024 F5 Алмалы /ГФ 92 22.05. 96 40MS 63,45 +4,95 11,64 20,1 59,5 3,15 53,03

КСС 1055 F5 428g/MK -

122A

22.05. 86 0 67,4 +8,9 12,7 23,3 60,1 2,51 41,67

КСС 1070 F5 Наз/ГФ55 18.05. 134 30MS 65,4 +6,9 10,96 19,96 46,22 2,15 42,76

КСС 1090 F5 425/ Ренан 22.05. 76 20MS 60,5 +2,0 8,05 17,79 37,08 1,75 43,36

КСС 1102 F5 425/ГФ55 22.05. 93 0 71,4 +12,9 12,93 23,43 66,87 3,45 47,28

Орташа қателік m - 13,10 - 8,02 0,96 0,61 0,71 2,91 0,33 3,81

тәжірибенің нақтылығы m% - 49,13 - 43,99 63,29 0,64 0,40 0,64 1,50 0,98

Қателік айырымы md - 18,47 - 11,30 1,35 0,86 1,00 1,11 0,47 5,37

Ең елеулі айырмашылық ЕЕА 0,95 - 38,79 - 23,74 2,83 1,81 2,09 8,62 0,98 11,27

71

4.6 Оңтҥстік Қазақстанның конкурстық сортсынау тәлімбағында

кҥздік бидайдың келешегі жоғары линияларын зерттеу

Қоңыр татқа тӛзімді және ӛнімділігі жоғары бидай линияларын

Қазақстанның басқа аймақтарында зерттеуде қызығушылық тудырды. Бұдан

басқа, іріктелініп алынған келешегі жоғары линиялар ерте піскіштігімен,

индекс биомассасының жоғарылығымен және потенциалды байланысқан

құрғақшылыққа тӛзімділігі жағынан ерекшеленді. Сондықтан біз іріктеп алған

бидай линияларына Оңтүстік Қазақстан облыстарында экологиялық зерттеу

жүргіздік. Зерттеуде барлығы 16 бидай линиясы зерттелді. Кестеде зерттеу

нәтижесінің таңдаулы 9 линиясы кӛрсетілген.

Конкурстық сортсынау КСС тәлімбағында 9 күздік бидай линиялары

сыналды.14 – кестеде зерттелген бидайдың келешегі жоғары линияларына

фитопатологиялық бағалаудың нәтижелері кӛрсетілген. Қоңыр татқа

тӛзімділігіне ең жоғары кӛрсеткіш 4 линияда, солардың ішінде 425 х Renan,

МК-4364, Назх ГФ55 және Алмалы х Обрий (IT –0,5R) линиялары анықталды.

BILINMEVEN96.40, BDME x Yr2 және Бермет х МК-3797 линиялары қалыпты

тӛзімлідік кӛрсетті (IT 5-15 MR). Қалыпты тӛзімсіздік реакциясы

MIRONIV’SKA 901 және Goncha (10-15MS) бидай линияларында байқалды.

Атап айтқанда, қоңыр таттың даму деңгейі республикамыздың оңтүстік-

шығысына қарағанда, Оңтүстік Қазақстан облыстарында едәуір тӛмен екені

байқалды. Тӛзімсіз Стекловидная-24 сортының оңтүстікте залалдануы 10%-ға

жетсе, ал Алматы облысы жағдайында осы сорт 40%-ға залалданды. Әмбебап

тӛзімсіз Морокко сорты Оңтүстік Қазақстан облысында 50%-ға дейін

залалданса, ал Алматы облысы жағдайында тӛзімсізділігі 70%-ға жетті.

Кесте 14 – Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағдайларында бидай

линияларының қоңыр татқа заладануының салыстырмалы анализі

Линиялар атауы Қоңыр татқа тӛзімділігіне фитопатологиялық бағалауы

Оңтүстік Қазақстан облысы,

ОБҒЗИМжӚ

Алматы облысы,

ҚазЕӚШҒЗИ

St. Стекловидная-24 10MS 40S

425 х Renan 0 40MS

Назх ГФ55 5R 5MR

BILINMEVEN96.40 10MR 20MS

МК-4364 0 10MR

BDME x Yr2 15MR 20MS

MIRONIV’SKA 901 10MS 30MS

Goncha 15MS 20MS

Алмалы х Обрий 5R 5MR

Бермет х МК-3797 5MR 15MS

Морокко, әмбебап тӛзімсіз

стандарт

50S 70S

Он бесінші кестеде конкурстық сортсынау (КСС) тәлімбағындағы бидай

72

линияларының фенологиялық және генетикалық-селекциялық бағалаулары

кӛрсетілген (15-кесте). Фенологиялық бақылау нәтижелері бойынша стандарт

Стекловидная-24 сортымен салыстырғанда ӛскіндер мен масақтану

аралығындағы кезең (ӚМК) анағұрлым қысқа болып келетін тез пісетін

линиялар анықталды. Масақтанудың басталу күні 11.05. - 16.05.2014 ж. және

ӛскіндер мен масақтану аралығында кезеңнің ұзақтылығы 159 - 164 күнді

құрайтын тез пісетін 425 х Renan, Наз х ГФ55, BILINMEVEN 96.40, МК - 4364

линияларарда кӛрсетілді, бұл жағдайда Стекловидная 24 сортында бұл

кӛрсеткіштер 16.05.2014 ж. күндерінде байқалды және ӛскіндер мен масақтану

аралығында кезеңнің ұзақтылығы 164 күн болды.

Кесте 15 – ОБМӚҒЗИ-нің КСС тәлімбағындағы күзгі бидай линияларының

ӛнімділігі, Шымкент, ОҚО

Линиялар атауы

Ӛсімдіктің

ұзындығы,

см

Масақтану

ға дейінгі

шығу күні

Масақ

тану

күні

Ӛнім-

ділігі,

ц/га

Стандарттан

ауытқуы +,-

ц %

St. Стекловидная-24 71,5 164 16.05 20,1 - -

425 х Renan 72,9 159 11.05 21,0 0,9 4,5

Назх ГФ55 64,6 163 15.05 20,9 0,8 4,0

BILINMEVEN96.40 60,1 161 13.05 20,6 0,5 2,5

МК-4364 62,0 164 16.05 19,9 -0,2 1,0

BDME x Yr2 65,2 166 18.05 19,9 -0,2 1,0

MIRONIV’SKA 901 66,5 166 18.05 18,9 -1,2 5,9

Goncha 59,3 166 18.05 18,5 -1,6 7,9

Алмалы х Обрий 67,5 164 16.05 18,3 -1,8 8,9

Бермет х МК-3797 59,6 162 14.05 17,9 -2,2 10,9

ЕЕА0,95 0,30 0,94 1,73

Ағымдағы жылдың климаттық жағдайларына, кӛктемгі құрғақшылыққа

байланысты богарадағы күздік бидай ӛсімдіктері ӛзінің сорттық

ерекшеліктеріне тән биіктікті кӛрсетпеді.

Сол себептен тәжірибеде линиялардың барлығы тӛмен биіктігімен

сипатталды. Стекловидная 24 сортының 71,5 см биіктігімен салыстырғанда

425хRenan линиясы анағұрлым биік болып (72,9 см) ерекшеленді, ал Алмалы х

Обрий (67,5см), MIRONIV’SKA 901 (66,5), BDMExYr2 (65,2см) линиялары

орташа биіктікті қалыптастырды.

Ӛнімділігін талдау нәтижелері бойынша жоғары кӛрсеткіш 3 линияда

анықталды – 425 х Renan (21,0 ц/га), Наз х ГФ55 (20,9ц/га), BILINMEVEN 96.40

(20,6ц/га). Бұл линиялар стандарт сорт Стекловидная 24 (20,1 ц/га)

салыстырғанда ӛнімділігі 0,5 ц/га дан 0,9 ц/га дейін артып 2,5-4.5%- құрады.

Г-425 х Renan келешегі жоғары линиясы жаңа күздік бидай «Назым» сорты

ретінде жоғары ӛнімділігімен, қоңыр тат пен құрғақшылыққа тӛзімділігімен

ерекшеленіп, 2014 жылы Мемлекеттік сұрыптық сынау жӛніндегі Мемлекеттік

комиссияға тапсырылды.

73

5 КҤЗДІК БИДАЙ ГЕРМОПЛАЗМАСЫНЫҢ LR-ГЕН

ТАСЫМАЛДАУШЫЛАРЫН МОЛЕКУЛАЛЫҚ

ИДЕНТИФИКАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ СЕЛЕКЦИЯ ПРОЦЕСІНЕ ЕНГІЗУ

5.1 Кҥздік бидайдың коммерциялық сорттарына Lr-гендерінің

тасымалдаушыларын идентификациялау және індеттік коэффициентін

салыстыру

Молекулалық маркерлерді қолдану сорттардағы тӛзімділік гендерді

идентификациялауға мүмкіндік береді. Бұл әдіс тӛзімді генотиптерді іріктеуді

жеделдетіп, селекция процесстерінің тиімділігін арттырады. Зерттеу жұмысы

молекулалық скрининг жүргізу нәтижесінде бидай линияларынан тиімді Lr-

гендерін анықтауға негізделген.

Қазіргі таңда әдебиет бойынша Макинтош каталогында 67 Lr-ген

тіркелген, патогеннің жаңа вирулентті расаларының пайда болуына

байланысты осы гендердің кӛбі тӛзімділігін жоғалтты. Соңғы зерттеулердің

негізінде Lr9, Lr10, Lr19, Lr34, Lr37 және Lr68 гендері Қазақстанда әлі де

тӛзімді екендігі анықталды [108, 109]. Әлі күнге дейін тиімді және

агрономиялық-бағалы белгілерінің доноры ретінде үлкен қызығушылық

тудыратын кейбір гендер басқа аурудың тӛзімділік гендерімен байланысқан,

мысалы: Lr19/Sr25; Lr26/Yr9/Sr31/Pm8, Lr37/Yr17/ Sr38 және Lr34/Yr18/Pm38.

Сондықтан біздің зерттеуде ПТР жұмысының негізінде сорттар мен

линиялардан қоңыр татқа тӛзімділік (Lr1, Lr10, Lr26/Sr3 /Yr9/ Pm8, Lr28, Lr29,

Lr37 және Lr68) гендері идентификацияланды.

Молекулалық маркерледің кӛмегімен бидай линияларына молекулалық

скрининг жүргізілді. Тӛзімділік гендерінің тасымалдаушыларын

идентификациялау үшін CAPS (Cleaved Amplified Polymorphic Sequences), STS

(Sequence-Tagged Site) және SSR (Simple Sequence Repeat) маркерлері

қолданылып, ПТР амплификациясы жүзеге асырылды. Қоңыр татқа қарсы

тӛзімділік гендерінің тасымалдаушыларын табу үшін әрбір генге арнайы

праймерлерді қолдана отырып, бидай линияларына молекулалық скрининг

жасалды.

Lr1 генінің тасымалдаушыларын идентификациялау үшін pTAG 621-3/5

STS маркері пайдаланылды. 14-ші суретте бидай линияларында Lr1 генінің

болуы немесе болмауын кӛрсететін ПТР ӛнімінің электрофореграмма нәтижесі

кӛрсетілген. Күтілетін ПТР амплификация фрагменті 560 ж.н. сәйкес келеді. 9-

суретте кӛрсетілгендей 9 линияның ішінде 4 линия Lr1 ген тасымалдаушылары

екендігін байқадық, соның ішінде Октябрина, Таза, Купава және Адыр

сорттары. Қорытынды 16-кестеде ПТР анализінің нәтижесінде 26 бидай

линияларында Lr1 гені 17 сортта бар екендігі анықталды.

74

M – маркердің молекулалық салмағы (Gene Ruler,100 bp DNA Ladder), 1–

Октябрина, 2-Сапалы, 3-Таза, 4-Купава, 5-Адыр, 6-MK 3797, 7-Егемен, 8-

АлмалыxОбрий, 9- теріс бақылау (ddH2O), 10- оң бақылау, Lr1-TC*6/Centenatrio

(RL6003). 2%-агарозалық гел қолданылды

Сурет 14 – Lr1 генімен тіркескен pTAG 621-3/5 маркерлерін қолдану

нәтижесіндегі бидай сорттарының ДНҚ амплификация ӛнімінің

электрофореграммасы

Сонымен, ПТР талдауы және фитопатологиялық бағалау анализі жасалған

26 бидай сортының 17 генотипі тиімді Lr1 генінің тасымалдаушысы екені

дәлелденді.

Lr10 генінің тасымалдаушыларын идентификациялау үшін F1.2245/Lr10-

6/r2 маркері қолданылды. ПТР жүргізу нәтижесінде 3 генотип 310 ж.н.

амплификация ӛнімін түзіп, Lr10 генінің тасымалдаушысы екенін кӛрсетті. Бұл

геннің тасымалдаушыларына Lr10 TC*6/Exchange (RL6004) изогенді

линиясынан басқа, Динара, Егемен және Адыр сорттарын жатқызуға болады (15

– сурет). Аталған сорттар қоңыр таттың қазақстандық популяциясының табиғи

індеттік жағдайында жоғары тӛзімділік кӛрсетті (0-5R). Сонымен, молекулалық

скрининг жүргізу нәтижесінде 26 зерттелген бидай сортының ішінен тек қана 3

линия Lr10 генінің тасымалдаушылары екенін кӛрсетті (16- кесте).

M – маркердің молекулалық салмағы (Gene Ruler,100 bp DNA Ladder), 1-

Қарасай,2-Нуреке,3-Дастан, 4-Рамин, 5- Юбелейная 60, 6-Динара, 7-Ақдән, 8-

Майра, 9- Алмалы×Обрий, 10-Егемен, 11-Мереке, 12-МК3797, 13-Безостая 1,

14-Адыр, 15-Улыгбек 60, 16- Купава, 17-теріс бақылау(ddH2O), 18-оң бақылау,

Lr10 TC*6/Exchange (RL6004)

Сурет 15 – Lr10 генімен тіркеске F1.2245/Lr10-6/r2 маркерлерін қолдану

нәтижесіндегі бидай сорттарының ДНҚ амплификация ӛнімінің

электрофореграммасы

75

Lr19/Sr25 гендер кешенінің тасымалдаушыларын сәйкестендіру үшін

GbF/R праймерлерін қолданумен ПТР амплификация жүргізілді [40, р. 234]. Ген

тасымалдаушыларын сәйкестендіру кезінде оң бақылау ретінде Lr19

TC*7/Tr(RL6040), изогенді линиялары қолданылды. Lr19 гені Sr25 сабақты тат

тӛзімділік генімен тіркескен. ПТР жүргізу нәтижесінде күтілетін амплификация

ӛнімінің молекулалық салмағы 130 ж.н. Күтілетін амплификация нәтижесі

Паллада сортында және оң таңбалы Lr19 TC*7/Tr(RL6040) бақылауда табылды

(16-сурет). Бидайдың қалған генотиптерінде амплификация ӛнімдері

табылмады.

M – Маркердің молекулалық салмағы (Gene Ruler,100 bp DNA Ladder), 1-оң

бақылау, Lr19 TC*7/Tr(RL6040), 2-Паллада, 3-Красноводопадская 25,4-Жетісу,

5-Стекловидная 24, 6-Санзар 8, 7-Сапалы, 8-Наз, 9-Октябрина, 10-Алмалы, 11-

Арап, 12-Таза, 13-Купава, 14-Улыгбек 600, 15-Адыр, 16-Безостая 1, 17-MK

3797, 18-Мереке 70, 19-Егемен

Сурет 16 – Lr19/Sr25 генімен тіркескен үшін GbF/R маркерлерін қолдану

нәтижесіндегі бидай сорттарының ДНҚ амплификация ӛнімінің

электрофореграммасы

Сонымен, 26 линияның ішінен тек қана Паллада сортында Lr19/Sr25

гендер кешенінің бар екені дәлелденді (16-кесте).

Бидай селекциясында биотикалық және абиотикалық күйзеліске

тӛзімділікті анықтау үшін 1BL/1RS қарабидай транслокациясы кеңінен

қолданылды [74, с. 39].

Аталған қарабидай транслокациясы бірнеше (Lr26, Sr31, Yr9, Pm8)

тӛзімділік гендерімен тіркескен және кешенді тӛзімділікті сипаттауға мүмкіндік

береді. 17-ші суретте ДНҚ-ның амплификация ӛнімнің электрофореграммасы

кӛрсетілген. SCM9F/R маркерін қолданғанда Lr26 генінің тасымалдаушысы 220

ж.н. амплификация ӛнімін түзетіні белгілі [69, р. 1335]. Он жетінші суретте 4

сорт (Сапалы, Таза, Купава, Ұлықбек 600) кешенді ген тасымалдаушылары

екені анықталды.

Сонымен, SCM9F/R маркерін қолдану барысында ПТР нәтижесінде 26

зерттелген бидай линияларының ішінен 6 сорт Lr26/Sr31/Yr9/Pm8 ген кешенінің

тасымалдаушы болып ерекшеленді. Олардың ішінде Сапалы, Таза, Купава,

Ұлықбек 600, Адыр және Қарасай сорттары (16-кесте).

76

M – маркердің молекулалық салмағы (Gene Ruler,100 bp DNA Ladder), 1-оң

бақылау, Lr26 TC*6/ST-1-25 (RL6078), 2- Красноводопадская 25,3-Жетісу, 4-

Стекловидная 24, 5-Санзар 8, 6-Сапалы, 7-Наз, 8-Октябрина, 9-Алмалы, 10-

Арап, 11-Таза, 12-Купава, 13-Улыгбек 600, 14-Адыр, 15-Безостая 1, 16-MK

3797, 17-Мереке, 18-Егемен, 19- теріс бақылау (ddH2O)

Сурет 17 – Lr26/Sr31/Yr9/Pm8 ген кешенімен тіркескен SCM9F/R маркерлерін

қолдану нәтижесіндегі бидай сорттарының ДНҚ амплификация ӛнімінің

электрофореграммасы

Қоңыр татқа тӛзімді гендердің ең тиімді гені Lr34 болып саналады және ол

сары татқа тӛзімді Yr18 генімен тіркескен. Бұл ген кешені ересек тӛзімділік

APR гені екені белгілі [41,р.1028]. Бұл тиімді ген кешені бидайдың 7D

хромосомасының қысқа иығында орналасқан. Тӛзімді Lr34/Yr18 ген кешенінің

тасымалдаушыларын идентификациялау үшін STS csLV34 маркері қолданылып

ПТР амплификация жүргізілді. Оң бақылау ретінде Lr34TC*6/PI58548 (RL

6058) изогенді линиясы мен Anza сорты алынды.

1 – Мереке 70, 2 – Алмалы, 3 – Нуреке,4 – Стекловидная 24, 5 – Арап, 6 –

Ақдән, 7 –Анза (оң бақылау), 8 – Таза, M – маркердің молекулалық салмағы

(Gene Ruler,100 bp DNA Ladder), 9 – Дастан, 10 – оң бақылау,

Lr34TC*6/PI58548 (RL 6058) (оң бақылау),11 – Жетісу, 12 – Наз, 13 –

Октябрина 70, 14 – Динара, 15 – Майра, 16 –Карасай,17 – Красноводопадская

25, 18 –Егемен, 19 – Теріс бақылау (ddH2O)

Сурет 18 – Lr34/Yr18 генімен тіркескен csLV34 маркерлерін қолдану

нәтижесіндегі бидай сорттарының ДНҚ амплификация ӛнімінің

электрофореграммасы

77

Күтілетін ПТР амплификация ӛнімінің фрагменті 150 ж.н. Зерттеу

нәтижесінде 19 бидай сорттарының бесеуі (Мереке70, Алмалы, Нуреке,

Карасай, Динара) Lr34/Yr18 ген кешенінінің тасымалдаушысы екені анықталды

(18-сурет).

Lr37 гені 2AS хромасомасында шоғырланған [110], геннің кӛзі Triticum

ventricosum болып табылады, ал тестерлік линия ретінде VPM1 линиясы белгілі

[111]. Lr37 гені сары тат пен сабақты таттың Yr17 және Sr38 тӛзімділік

гендерімен тіркескен. Аталған геннің тасымалдаушыларын идентификациялау

үшін CAPS LN2/Ventriup праймерлері пайдаланылады [115]. Оң бақылау

ретінде америкалық Madsen сорты қолданылды [78, р. 479,79, р. 480], бұл

генотипте Lr37 гені идентификацияланған. Теріс бақылау ретінде – ddH2O

алынды. Он тоғызыншы суретте Lr37/Yr17/Sr31 геніне тән 262 ж.н. пішінді

амплификация ӛнімін кӛруге болады. Бірақ зерттелген линиялардың

ешқайсысы Lr37/Yr17/Sr31 ген кешенінің тасымалдаушысы емес екені

анықталды.

M – маркердің молекулалық салмағы (Gene Ruler,100 bp DNA Ladder), 1- оң

бақылау, Madsen, 2-Красноводопадская 25, 3-Жетісу, 4-Стекловидная 24, 5-

Санзар 8, 6-Сапалы, 7-Наз, 8-Октябрина, 9-Алмалы, 10-Арап, 11-Таза, 12-

Купава, 13-Ұлықбек 6, 14-Адыр, 15-Безостаяa 1, 16-MK 3797, 17-Мереке, 18-

Егемен, 19- теріс бақылау (ddH2O)

Сурет 19 – Lr37/Yr17/Sr31 ген кешенімен тіркескен LN2/Ventriup маркерлерін

қолдану нәтижесіндегі бидай сорттарының ДНҚ амплификация ӛнімінің

электрофореграммасы

Тӛзімділік Lr68 ген тасымалдаушыларын идентификациялау үшін csGS-

F/R маркері қолданылып ПТР амплификация жүргізілді. Оң бақылау ретінде

Parula сорты алынды. ПТР жүргізу нәтижесінде күтілетін амплификация

ӛнімінің молекулалық салмағы 385 ж.н. құрады. 20-суретте бидайдың

линияларына жүргізілген электрофореграмма нәтижесі кӛрсетілген. Зерттеу

нәтижесінде бидайдың линияларының ішінде тӛзімді Lr68 гені бар Егемен

сорты ерекшеленді.

Сонымен зерттелген 26 бидай линияларынан бір ғана сорт, Егемен, Lr68

ген тасымалдаушысы екені белгілі болды.

78

M – маркердің молекулалық салмағы (Gene Ruler,100 bp DNA Ladder), 1–

Ақдән, 2 – Арап, 3 – Стекловидная 24, 4 – Дастан,5 – Жетісу, 6 – Наз, 7 –

Мереке 70, 8 – Таза, 9 – Октябрина 70, 10 – Сапалы, 11 – Красноводопадская 25,

12 – Егемен, 13 – Алмалы, 14 – Динара, 15 – Майра, 16 – Карасай, 17 – Нуреке,

18 – Parula, оң бақылау, 19 – теріс бақылау (ddH2O)

Сурет 20 – Lr68 генімен тіркескен csGS маркерлерін қолдану нәтижесіндегі

бидай сорттарының ДНҚ амплификация ӛнімінің электрофореграммасы

Он алтыншы кестеде молекулалық скринигінің қорытынды мәліметтері

кӛрсетілген. Бұл жерде Lr1, Lr9, Lr10, Lr68, Lr19/Sr25, Lr26/Sr31/Yr9/ Pm8 және

Lr37/Sr38/Yr17 тӛзімділік гендерімен тіркескен маркерлерді қолдану арқылы 26

келешегі жоғары бидай линияларында Lr-гендерінің бар немесе жоқ екендігі

кӛрсетілген. Lr-гендерінің әсерін түсіну үшін қоңыр тат ауруының бағалауы

мен гендердің бар болуын салыстырдық.

Алдында айтып ӛткендей, індет коэффициенті (CI) және орташа індет

коэффициенті (ACI) бойынша түтіктену кезеңінен бастап сүттену кезеңіне

дейін жүргізілді. Індет коэффициенті (CI) әрбір ауру типі үшін залалдану

қарқындылығының кӛрсеткішін константаға кӛбейту арқылы бағаланды:

R = 0.2, MR = 0.4, MS = 0.8 және S = 1.0 [103]. Бұл ауруға тӛзімділігі бойынша

әртүрлі генотипті жеңіл түрде реттеуге немесе салыстыруға мүмкіндік береді.

Неғұрлым індет коэффициенті CI тӛмен болған сайын, соғұрлым ауруға

залалдануы тӛмен екенін кӛрсетеді, сӛйтіп қоңыр татқа генотиптің соншалықты

жоғары тӛзімді екенін анықтауға болады.

Он алтыншы кестеде кӛріп тұрғанымыздай Қазақстандық песпективті

сорттарға 1-ші фитопатологиялық бағалауы бойынша орташа індеттік

кӛрсеткіші АСI-1 ең тӛменгі кӛрсеткіш 0,7-1,0 аралықта болып, бұл Карасай,

Алмалы, Паллада, Madsen сорттары және L286 линиясында байқалды, демек

бұл сорттар 1-ші бағалауда ең тӛзімді екенін дәлелдеді. Ал жоғары кӛрсеткіш

12,0 Красноводопадская 25, Рамин және Сапалы сорттарында анықталды.

2-ші фитопатологиялық бағалауы бойынша NILs Lr1 және Lr26 изогенді

линиялары ең сезімталдылық байқатып, індеттік коэффициент ACI-2 29.3 және

32.0 кӛрсетті, сонымен қатар Lr19 және Lr37 изогенді линиялары айтарлықтай

79

Кесте 16 – Қазақстандық коммерциялық сорттар мен келешегі жоғары линияларына Lr-гендерінің тасымалдаушыларын

идентификациялау Сорттар және

линиялар

Елі

Шығу тегі Тіркел-

ген

жылы

Қоңыр татқа

тӛзімділігі

АСI коэффициенті

1-ші есепке

алынуы

2-ші есепке

алынуы

1 2 3 4 5 6 7

Ақдән KZ Jup/4/CLLF/3/111453/Odin//C/1343/Waoo477 2002 Lr1 6,7 12,0

Алмалы KZ 6862/50431//Bez1 2002 Lr1, Lr34 1,0 21,3

Арап KZ R6997/Bez1 2004 Lr1 3,0 8,7

Дастан KZ K57834/Krasn210///H17/Bog56 2014 Lr1 8,0 18,7

Динара KZ Alm polukarlikovaya/Progress 2014 Lr10 4,3 10,0

Карасай KZ 2195-1b//276402 Mex/Bog56/3/Khar63-1 2009 Lr1, Lr26, Lr34 0,7 4,7

Красноводопадская

210

KZ Rhfcn49/Bima//Bez1 1976 Lr37 4,0 6,0

Красноводопадская 25 KZ Selection from Rhfcn210 1982 * 12,0 29,3

L-1090 KZ L-425/Renan 2014 Lr37 2,0 8,3

L-286 KZ Almaly/Obryi 2014 Lr34 1,0 18,7

Майра KZ 6997/Bez1/8735/T.durum//Bez1 2009 Lr1 5,7 13,3

Мереке 70 KZ Bog56/Kavkaz//Bog56/Opask 1 2011 Lr34 4,0 18,7

Наз KZ 276402/Bog56//Dnep521/Dakota 2001 Lr1 9,3 29,3

Нуреке KZ Kaz 4/Sarat29//Grekum476 2007 Lr1, Lr34 2,7 17,3

Рамин KZ Krasn210/Alm31//Zetisu/Mir62 2008 Lr1 12,0 29,3

Сапалы KZ Bog56/Albidum 114//Krupnokolasaya 2001 Lr26 12,0 29,3

Стекловидная 24 KZ Bog56/Tepl2//Rostovchanka 1995 * 9,3 17,3

Таза KZ V170/Kavkaz 1986 Lr1, Lr26 2,7 12,0

Егемен KZ XWN 84305 R*5Aga//SNI//3/TRK 2006 Lr10, Lr68 4,3 8,7

Юбелейная 60 KZ (276402/Bog56/Dnep521)/Dakota 2001 * 8,0 26,7

Жетісу KZ Alm P-K/Khar38 1993 Lr1 2,7 13,3

Октябрина 70 KZ Krasn25/Khersonskaya382//Krasn210 1993 Lr1 9,3 25,3

Безостая 1 RUS Bez4//Lut17/Skorospelka2 1960 Lr1, Lr34 2,7 14,7

Купава RUS KY90AC21-10/KH3161A29-2901 199 Lr1, Lr26 3,3 18,7

80

16-ші кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7

Паллада RUS Yara/Skifynka 2007 Lr19 1,0 8,0

Санзар 8 UZ Red River68/Ranyaya12 1992 Lr1 4,0 22,0

Улугбек 600 UZ - 2001 Lr1, Lr26 9,3 26,7

Адыр KG Eryt80/Lut25//Bez1/PPG186/3/Tom-Pouce 2001 Lr1, Lr10, Lr26 9,3 14,7

Madsen USA VPM/Moisson951//2*Hill 81 1988 Lr37 0,7 1,7

МК 3797 MEX BLL/F7223/3/TLLA/2*Fr/KAD//GB4/Tast - * 5,3 24,0

Бақылаулар

Morocco - * 13,3 60,0

Parulla MEX Fro/Ken58//'NewNC/3/2*FCR//kenAD'/

'Bab54'/4/Blueb/Cha

- Lr34/Lr68 0,3 0,7

NIL Lr1 USA TC*6/Centenatrio - L1 10,7 29,3

NIL Lr9 USA Transfer/6*TC - Lr9 3,0 22,0

NIL Lr10 USA TC*6/Exchange - Lr10 9,3 14,7

NIL Lr19 USA TC*7Tr - Lr19 3,0 14,7

NIL Lr26 USA TC*6ST-1-25 - Lr26 10,7 32,0

NIL Lr34 USA TC*6/PI58548 - Lr34 12,0 26,7

NIL Lr37 USA TC*6/VPM - Lr37 4,0 16,0

Орташа мәні 5,8 18,6

L.S.D (P=5%) 3,2 7,5

Ескерту:Орташа індет коэффициенті ACI әрбір ауру типі үшін залалдану қарқындылығының кӛрсеткішін константаға кӛбейту арқылы

бағаланды: R = 0.2, MR = 0.4, MS = 0.8 және S = 1.0 Stubbsetal., 1986

*- ген анықталмаған

81

тым тӛмен індет деңгейінде (АСI-2 кӛрсеткіш сәйкесінше 14.7 және 16.0)

болды. NILs Lr10 линиясы да тӛменгі залалдалу деңгейін кӛрсетті (АСI-2 14.7).

Ауруға қатысты басқа линиялармен салыстырғанда NILs Lr34 линиясы

басымдалақ танытты. Әсерлерін бӛліп айту оңайға соққан жоқ, себебі Егемен

сортында Lr10 және Lr68 гендері болды. Динара мен Адыр сорттарында Lr10

гені орта індеттік деңгейді кӛрсетті, бұл осы геннің тиімділігі тӛмен екендігін

білдіреді. Адыр (Lr1+Lr10+Lr26) және Карасай (Lr1+Lr26+Lr34) сорттары ең

кӛп тӛзімділік гендері бар екенімен ерекшеленді. 2-ші фитопатологиялық

бағалауы бойынша орташа індеттік коэффициент АСI-2 ең тӛмен (4.7)

кӛрсеткішпен Карасай сорты байқалды және ең тӛзімді генотип болып шықты

[113].

Сонымен, молекулалық зерттеудің нәтижесі бойынша Алмалы, Адыр,

Егемен, Ұлықбек 600 және Таза сорттары құрамында 2 Lr-гендердің бар

болуымен ерекшеленсе, ал Қарасай сортында 3 тӛзімділік ген бар екені

айқындалды. Фитопатологиялық бағлаудың нәтижесінен Алмалы, Қарасай,

Паллада және Madsen сорттары ACI індеттік коэфициенті ең тӛменгі

кӛрсеткішпен ерекшеленіп, қоңыр тат ауруына тӛзімділігі жоғары екені

байқалды. Бұл Lr-гендердер идентификацияланған сорттарды келешекте

будандастыру донор ретінде қолдануға мүмкіндік туғызды.

5.2 Селекциялық тәлімбақта (CТ-2) бидайдың келешегі жоғары

линияларын Lr-гендеріне молекулалық скрининг Молекулалық маркерлерді қолдану будандар мен сорттардағы тӛзімділік

гендерді идентификациялауға мүмкіндік береді (17-кесте). Бұл әдіс

генотиптерді іріктеуді жеделдетіп, селекция үрдісінің тиімділігін арттырады.

Сонымен бірге зерттелген СТ-2 тәлімбағындағы Lr-ген тасымалдаушылары

келесі селекциялық тәлімбақта сыналады, ал Lr-ген жоқ линиялар жарамсыз

деп танылады.

Lr10 генін идентификациялау үшін F1.2245/Lr10-6/r2 маркері қолданылды.

Аталған маркер бойынша амплификацияланған ӛнімнің күтілетін фрагменті 310

ж.н. 21-суретте ДНҚ амплификация ӛнімінің электрофореграммасы

кӛрсетілген. Оң бақылау ретінде Thatcher Lr10TC*6/Exchange (RL6004В)

изогенді линиясы қолданылды.

Lr10 генінің тасымалдаушыларына тән 310 ж.н. ӛлшемді ПТР-ӛнімі 3

линияда түзілді: Almaly/5347Opata85/3, Bermet/RWKLDN9, Madsen (19-сурет)

Қоңыр таттың қазақстандық популяциясының індеттік фонында бағалау аталған

бидай линияларының қалыпты-тӛзімді екенін кӛрсетті (5MR-30MR).

82

M – маркердің молекулалық салмағы (Gene Ruler,100 bp DNA Ladder), 1–

Алмалы/Уманка/1, 2–Алмалы/ГФ70/1, 3–Наз/Обрий/1, 4–Наз/ГФ55/1, 5–

Наз/ГФ55/4, 6– Almaly/Opata85/3, 7–425/ГФ55/1, 8–425/ГФ55/2, 9–428g/МК-

122/2, 10–Bermet/RWKLDN9, 11–BDME/Yr2, 12–Sanzar/RWKLDN9/2, 13–

Алмалы/Обрий, 14–Madsen, 15–Almaly/5242Oxley1, 16–23/Kupava/1, 17–теріс

бақылау (ddH2O), 18–оң бақылау Lr10 TC*6/Exchange (RL6004)

Сурет 21 – STS типті F1.2245/Lr10-6/r2 маркерді қолданып Lr10 генінің

тасымалдаушыларын идентификациялау

Қоңыр татқа тӛзімділік гендерінің ішінде тиімді гендерінің бірі болып

табылатын Lr34, сары татқа тӛзімділіктің Yr18 генімен тіркескен. csLV34

маркерінің амплификация ӛнімінің күтілетін ӛлшемі 150 ж.н. Lr34/Yr18

гендерінің тасымалдаушыларын идентификациялау үшін Lr34 генінен 0,4 сМ

алшақтықта орналасқан би-аллелді локус болып табылатын STS-локусында

орналасқан csLV34 праймерлерімен ПТР анализі жүргізілді [41, р. 1029]. Оң

бақылау ретінде Thatcher (RL6058) изогенді линиясы мен Анза сорты

қолданылды (22 – сурет).

M – маркердің молекулалық салмағы (Gene Ruler,100 bp DNA Ladder), 1–Lr34

TC*6/PI58548 (RL6058) оң бақылау, 2–Anza оң бақылау, 3–Алмалы/ГФ70/1, 4–

Наз/Обрий/1, 5–Наз/ГФ55/1, 6– Наз/ГФ55/4, 7–425/ГФ55/1, 8–Алмалы/Обрий,

9–425/ГФ55/2, 10–428g/МК-122/2, 11–Берметt/RWKLDN9, 12–

Бермет/MK3797/1

Сурет 22 – STS типті csLV34 маркерді қолданып Lr34/Yr18 ген-кешенінің

тасымалдаушыларын идентификациялау

Осылайша, молекулалық скрининг жүргізудің нәтижесінде Lr34/Yr18 –

генінің Алмалы/Обрий линиясы ген тасымалдаушылары екені анықталды.

83

Lr37/Sr38/Yr17 гендер кешенін тасымалдаушыларды сәйкестендіру үшін

CAPS маркерлерді қолданумен ПТР амплификация жүргізілді. CAPS-маркер

LN2/Ventriup қазіргі кезеңде бүкіл әлем бойынша бидайға скрининг жүргізу

үшін барынша сұранысқа ие болып табылады. LN2/Ventriup макеріне ие

амплификация бақылау ӛнімінің молекулалық салмағы 262 ж.н. құрайды [112,

р. 1842]. Оң бақылау ретінде Lr37 тӛзімділік гені бар америкалық Madsen сорты

қолданылды.

M – маркердің молекулалық салмағы (Gene-Ruler 50bp DNA Ladder);

Алмалы/Уманка/1, 2–Алмалы/ГФ70/1, 3–Наз/Обрий/1, 4–Наз/ГФ55/1, 5–

Наз/ГФ55/4, 6–428/Уманка, 7–425/ГФ55/1, 8–L372 Алматинская

полукарликовая/Прогресс, 9–428g/МК-122/2, 10–Bermet/RWKLDN9, 11–

BDME/Yr2, 12–Sanzar/RWKLDN9/2, 13–Almaly/Opata85, 14–Bermet/MK3797/1,

15– Алмалы/Обрий, 16–23/Kupava/1, 17 –Avoset/Naz, 18- оң бақылау Madsen, 19

– теріс бақылау (ddH2O). 2 % агарозалық гель

Сурет 23 –STS типті CAPS-LN/VENTRIUP маркерді қолданып Lr37/Sr38/Yr17

ген-кешенінің тасымалдаушыларын идентификациялау

ПТР нәтижелерін талдау 3 генотиптің Lr37/Sr38/Yr17 генінің маркеріне

ұқсас амплификация ӛнімін құрғанын кӛрсетті. Осы геннің

тасымалдаушыларына Алмалы/Обрий, L372 Алматинская

полукарликовая/Прогресс, Madsen линияларын жатқызуға болады (23-сурет).

Індеттік аяда қоңыр таттың қазақстандық популяциясына қатысты баға беру

қалыпты тӛзімділікті кӛрсетті (5R-5MR).

Lr68 генін тасымалдаушыларды сәйкестендіру үшін csGS-F/R локусына

арналған STS праймерлерді қолданумен ПТР амплификация жүргізілді [42, р.

892, 84, р. 67]. Lr68 гені бидайдың қоңыр татының баяу дамуын қамтамасыз

ететін жасқа байланысты тӛзімлілік гені (APR) болып табылады. Lr68 генін

тасымалдаушыларды сәйкестендіру үшін csGS-F/R STS-локусына арналған

праймерлермен ПТР-талдау жүргізілді. csGS праймерінің амплификация

үзіндісінің күтілетін ӛлшемі 385 ж.н. [43, р. 1478]. Оң бақылау ретінде

сәйкестендірілген Lr68 тӛзімділік геніне ие Parula сорты қолданылды. 24-

суретте ПТР ӛнімдерін электрофорездеу нәтижелері келтірілген, мұнда

генотиптерде зерттеліп отырған Lr68 гені линиясының болу-болмауы

кӛрсетілген.

84

M – маркердің молекулалық салмағы (Gene Ruler,100 bp DNA Ladder), 1–Parula,

2–теріс бақылау (ddH2O), 3–Алмалы/ГФ70/1, 4–Almaly/Obryi, 5–

Наз/Обрий/1MK3797, 6–Bermet/RWKLDN9, 7–BDME/Yr2, 8–

Sanzar/RWKLDN9/2, 9–Almaly/Opata85, 10–Bermet/MK3797/1, 11–

Almaly/Oxley1, 12–23/Kupava/1, 13–23/ Kupava/9, 14–20/Княжна/1, 15–

BILINMIYEN96.7/.../TOB//MCD/3/LIRA, 16–BEZOSTAYA1../5/F6038W12-1.

17– Avs/Naz 272

Сурет 24 – STS типті csGS-F1/R1 маркерді қолданып Lr68 генінің

тасымалдаушысын идентификациялау

ПТР-талдау мынаны кӛрсетті, бидайдың зерттелген 17 қатарының

арасында іздеудегі Lr68 гені бір Almaly/Obryi линиясында және оң бақылау

Parula сорты алынды. Қоңыр таттың қазақстандық популяциясына қарсы

тӛзімділігіне баға беру қалыпты-шалдыққыш тӛзімділікті кӛрсетті (5R-30MS).

17 – кестеде Lr10, Lr34/Yr18, Lr37/Sr38/Yr17, Lr68 тӛзімділік гендерімен

ілініскен молекулалық маркерлерді қолданумен ПТР-талдаудың жиынтық

нәтижелері және фитопотологиялық баға беру келтірілген.

Кесте 17 – СТ-2 тәлімбағында бидайдың келешегі жоғары линияларын

зерттеудің нәтижелері, Алмалыбақ, ҚазЕӚШҒЗИ, 2014.

Линиялар Табиғи

жағдайда

қоңыр татқа

тӛзімділік

Індеттік

жағдайда

қоңыр татқа

тӛзімділік

Lr10 Lr34/

Yr18

Lr37/Sr3

8/Yr17

Lr68

1 2 3 4 5 6 7

Алмалы/Обрий/1 0 5R - + + +

Алмалы/Уманка/1 0 0 - - - -

Алмалы/GF70/1 0 20S - - - -

Алмалы /GF70/2 0 20MS - - -

Наз/Обрий/1 5MS 10MS - - - +

Наз /GF55/1 15MR 20MS - - - +

Наз/ GF55/4 0 10MS - - - -

Г-425/ GF55/1 0 5MR - - - +

Г-425/ GF55/2 0 10MS - - - +

Г-428g / MK-122/2 15MS 30МS - - - +

Бермет /RWKLDN9 0 20МS + - - -

Бермет /MK3797/1 0 10MR + - - -

85

17-ші кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7

BDME/ Yr 2 0 5MR - - - -

Санзар / RWKLDN9/2 0 20MS - - - -

Алмалы (225)/5347

Opata85/ 2

0 10MR - - - -

Алмалы/Opata85/3 0 5MR + - - -

Алмалы/Opata85/4 0 20MR + - - -

Алмалы/Oxley1/1 0 5MR - - - -

№23/Купава/1 15MR 30MS - - - -

№23/Купава/9 0 5MS - - - -

№20 /Kняжна/1 0 10MR - - - -

TAM105/3/.../GUN91M

NCH

0 20MS - - - -

BILINMIYEN96.7/.../3/

LIRA

0 15MS - - - -

BEZOSTAYA1..F6038

W12-1

0 0 + - - -

Avs/ Наз 272/1 0 20S - - - -

Avs/ Наз 272/2 0 30MR + - - -

Avs/ Наз 272/3 0 10MR + - - -

Parula 5355/293 a.2006 0 20MR + - - -

(Наз/Иммун78)/ MK

3750

0 10MR - - - -

428/ Уманка/1 0 10MR - - - +

428/ Уманка/2 0 10MR - - - +

RWKLDN-9/Faw3750/1 0 30MS - - - +

Yr2/ Октябрина 0 5S + - - +

Алматинская

полукарликовая/Прогре

сс

10MR 5MR - - + -

Молекулалық скрининг жүргізудің нәтижесінде зерттелген 35 СТ-2

келешегі жоғары қатардың 20 генотипінде тӛзімділік Lr- гені бар болып шықты.

Lr10 генін тасымалдаушыларға бидайдың 9 линиялары жатады:

Bermet/RWKLDN9, Bermet /MK3797/1, Almaly/5347Opata85/3,

Almaly/5347Opata85/4, BEZOSTAYA1/.../5/F6038W12-1, Avs/Naz 272/2, Avs/Naz

272/3, Parula 5355 /293 a.2006, Yr2/Октябрина. Lr34/Yr18 APR гені тек Алмалы

/Обрий линиясында анықталды. Қоңыр, сабақты және сары татқа тӛзімділік

гендерінің Lr37/Sr38/Yr17 кешені тек 2 линияда танылды (Алмалы/Обрий,

Алматинская полукарликовая/Прогресс). Lr68 тӛзімділік гені 10 линияда

табылды: Алмалы/Обрий, Наз/Обрий, Наз/ГФ55, 425/ГФ55/1, 425/ГФ55/2,

428/МК-122/2, 428/Уманка/1, 428/Уманка/2, RWKLDN-9/Faw3750/1,

Yr2/Октябрина. Алмалы/Обрий келешегі жоғары қатарының генотипінде 3

тӛзімділік гені бар: Lr68, Lr34/Yr18, Lr37/Sr38/Yr17 және Yr2/Октябрина

қатарының генотипінде 2 тӛзімділік гені Lr10 мен Lr68 бар. Осылайша, бұл

линиялар бидайдың тат ауруларына анағұрлым тӛзімді болып табылады.

86

Сонымен, аурулардың эпифитотияларының ықтимал түрде даму қатеріне

байланысты қоңыр татқа тӛзімді жаңа донорларды және олардың негізінде

бидайдың селекциялық материалын жасап бастапқы селекциялық

тәлімбақтарынан іздеу қажет. Індеттік аяда татқа шалдығуына қатысты

фитопатологиялық баға берудің нәтижесінде біз Puccinia recondita f.sp.tritici

індетіне тӛзімді бірнеше линияларды іріктеп алдық. Молекулалық маркерлерді

қолдану селекциялық тәлімбағында (СТ-2) бидайдың 35 линиясында қоңыр

татқа Lr10, Lr34/Yr18, Lr37/Sr38/Yr17 және Lr68 тӛзімділік гендерінің болуына

қатысты зерттеулер жүргізілді. Тӛзімділік Lr-гендерімен тіркескен тиісті

молекулалық маркерлер бойынша ПТР талдаудың нәтижелеріне сәйкес,

бидайдың 35 линиясының 20-сының генотипінде Lr-тӛзімділік гендері бар

болып шықты. Бидайдың зерттелген материалына молекулалық скрининг

жүргізудің нәтижесінде Lr10 геніне ие 9 линия, Lr34/Yr18 гендер кешеніне ие

бір линия, Lr37/Sr38/Yr17 гендер кешеніне ие 2 линия және Lr68 геніне ие 10

линия анықталды. Аса бағалы тӛзімділік донорына Алмалы/Обрий келешегі

жоғары линиясы, Lr34/Yr18, Lr37/Sr38/Yr17, Lr68 гендеріне 3 линия тӛзімділік

кӛрсетті және Yr2 x Октябрина линиясында Lr10 және Lr68 тӛзімділік гендері

анықталды [114]. Бұл қоңыр тат ауруына тӛзімділік танытқан келешегі жоғары

35 линия ҚазЕӚҒЗИ-ның ГенБанк бӛліміне жіберілді (Қосымша А).

Жұмысымыздың нәтижелері молекула-генетикалық әдістер мен MAS –

селекция технологиясын қолданудың арқасында Қазақстандағы селекциялау

процесінің жаңа ғылыми деңгейге кӛшуіне мүмкіндік тудыруда.

5.3 Келешегі жоғары кҥздік бидай линияларынан тӛзімділік Lr–генінің

тасымалдаушыларын идентификациялау

Қазіргі таңда ДНҚ-технологияны селекцияда қолдану селекциялық

үрдістің тиімділігін жоғарылату үшін маңызды әдістердің бірі болып табылады.

MAS (Marker assisted selection – маркер арқылы селекция) селекциясының

әртүрлі сызбаның кӛмегімен гендерді идентификациялау дәстүрлі селекциямен

салыстырғанда сұрыптау кӛлемін азайтуға, беккрос жүргізу уақытын және

бӛгде фрагменттің ұзындығын бақылауға мүмкіндік береді [85, р. 53]. Келешегі

жоғары күздік бидай линияларына қоңыр татқа тӛзімді (Lr68,Lr19/Sr25,

Lr26/Sr31/Yr9/Pm8 және Lr37/Sr38/Yr17) гендері идентификацияланды (18-

кесте).

Амплификацияланған ДНҚ үзінділерін ажырату үшін электрофорез 2%

агарозалы гелде жүргізілді. Ӛлшемі 130 н.ж. құрайтын Lr19/Sr25-ке арналған

Gb R/F маркерін амплификациялау ӛнімі тек бақылауларда ғана кӛрсетті. (25-

сурет). Бидайдың қалған генотиптерінің амплификация ӛнімдерінде сипатты

фрагмент түзілмеді.

Қара бидай транслокациясы селекцияда кеңінен қолданылады, себебі олар

абиотикалық және биотикалық күйзелістерге тӛзімді болып саналады. Lr26,

Sr31, Yr9 және Pm8 гендері I хромосоманың қысқа иығында орналасқан, және

қоңыр, сары, сабақты, ақұнтақ ауруларына жауапты екені белгілі [115].

87

M- маркердің молекулалық салмағы (Gene- Ruler 100bp DNA Ladder); 1-

113/00i-4, 2- Адир х Yr2, 3- 425 х Обрий/1 , 4- BDME x Yr2, 5- Санзар х

BWKLDN9, 6- Бермет х МК3797, 7- Купава х Avocet (S)/1, 8- Таза х МК3750, 9-

Санзар х Анза, 10- Тилек х KLDN-33, 11- Наз x ГФ55/1, 12- Алмалы х ГФ92/1,

13- 428g x МК-122А/1, 14- Yr2 x Октябрина, 15- 425 х ГФ55, 16- 425 х Ренан ,

17- Наз х ГФ55/2, 18- оң бақылау Lr19 (TC*7/Tr (RL6040), 19- оң бақылау, Sr25

(LcSr25Avs)

Сурет 25 – STS типті Gb F/R маркерді қолданып Lr19/Sr25 кешенді гендерін

идентификациялау

1BL/1RS транслокациясын идентификациялау үшін SCM9 F/R праймерін

қолданып ПТР амплификациясы WheatCap саитында кӛрсетілген протокол

бойынша жүргізілді [46, р. 462]. 1BL/1RS қарабидай транслокциясы ген

тасымалдаушыларын идентификациялау барысында оң бақылау ретінде Seri-82

сорты қолданылды. ПТР жүргізу нәтижесінде күтілетін амплификация ӛнімінің

молекулалық салмағы 220 ж.н. құрады. 10-шы суретте 17 бидай сортының

генотиптері кӛрсетілген (26 – сурет).

M – маркердің молекулалық салмағы (Gene- Ruler 100bp DNA Ladder); 1 – Yr2 x

Октябрина, 2- Наз х ГФ55/1, 3- 425х ГФ55, 4- 425х Ренан, 5- BWKLDN-

9xFAW3750, 6- Parula, 7- 425хОбрий, 8- 428g x MK-122A/2 , 9- Алмалы/ГФ92/1,

10- АлмалыхОбрий, 11- АлмалыхГФ92/2, 12- НазхГФ55/2, 13- НазхГФ55/3, 14-

НазхГФ55/4, 15- БерметхМК3797, 16- СанзархАнза, 17- АдырхYr2, 18- Seri 82

(оң бақылау), 19-теріс бақылау, ddH2O

Сурет 26 – STS типті SCM9 маркерді қолданып Lr26/Sr31/Yr9/Pm8 кешенді

гендерін идентификациялау

Lr37 гені 2AS хромосомасында шоғырланған, ген кӛзі ретінде Тriticum

ventricosa, тестеріне VPM1 линиясы жатады. Lr37 гені Sr38 және Yr17

гендерімен тіркескен [112-114]. Lr37 генін тасымалдаушыларды сәйкестендіру

88

үшін LN/Ventriup CAPS праймерлерін қолданумен ПТР амплификациясы

жүргізілді. Оң бақылау ретінде Lr37 сәйкестендірілген тӛзімділік гені бар

америкалық Madsen сорты, ал теріс бақылау ретінде – ddH2O қолданылды.

Амплификацияланған ДНҚ үзінділерін ажырату үшін электрофорез 2%

агарозалы гелінде жүргізілді. Madsen сортын оң бақылауын санамағанда,

бидайдың зерттелген 54 генотипінің ішінен бір линияда татқа қарсы

Lr37/Yr17/Sr38 тӛзімділік гендер кешені кӛрсететін, ӛлшемі 262 н.ж. құрайтын

ДНҚ үзіндісі табылды.

Lr68 гені бидайдың қоңыр татының баяу дамуы қамтамасыз ететін жасқа

байланысты тӛзімділік гені (APR) болып табылады. Lr68 гені 7BL

хромосомасында шоғырланған, геннің шығу тегі Тriticum aestivum [42, р. 892].

Lr68 генін тасымалдаушыларды сәйкестендіру үшін csGS-F/RSTS маркерін

қолданумен ПТР амплификациясы жүргізілді. Оң бақылау ретінде Lr68

сәйкестендірілген тӛзімділік геніне ие Parula сорты, теріс бақылау ретінде –

ddH2O қолданылды. Амплификацияланған ДНҚ үзінділерін ажырату үшін

электрофорез 2% агарозалы гелінде жүргізілді. Ӛлшемі 385 ж.н. құрайтын Lr68

геніне арналған амплификациялау ӛнімдері бақылау БТ тәлімбағының 7

келешегі жоғары линиясынан және конкурстық сортсынау КСС тәлімбағының

жаңа линияларынан 2 үміткер табылды (27-сурет).

M – Маркердің молекулалық салмағы (Gene- Ruler 100bp DNA Ladder) ; 1 –

428g x МК-122А/1, 2 - Наз х ГФ55/1; 3 - Алмалы х ГФ92/1; 4 - Алмалы х Обрий;

5 - Наз х Иммун 78; 6 - Наз х Обрий/1; 7 – Наз х Обрий/2; 8 - Наз х ГФ55/2; 9 -

Наз х ГФ55/3; 10- 425 х Обрий/1; 11 - 428 х Уманка/1; 12 – 428 х Уманка/2; 13 -

425 х Уманка; 14 – 425 х ГФ55; 15 – Купава х Avocet (S)/1; 16 – BWKLDN-9 x

FAW3750; 17- Yr2 x Адир; 18-Parula (оң бақылау); 19-теріс бақылау, ddH2O

Сурет 27 – STS типті csGS-F/R маркерді қолданып Lr68 генін идентификациялау

Он сегізінше кестеде бақылау БТ және конкурстық сортсынау КСС

тәлімбақтарының константалық сұрыптарын, будандық формаларымен

келешегі жоғары линияларын қамтитын бидайдың 38 линиясына Lr68 және

Lr19/Sr25, Lr26/Sr31/Yr9/Pm8, Lr37/Sr38/Yr17 кешендері тӛзімділік гендерімен

ілініскен молекулалық маркерлерді қолданумен молекулалық скрининг

жүргізудің нәтижелері кӛрсетілген.

89

Кесте 18 – Селекциялық материалға Lr68, Lr37, Lr26 және Lr19 тӛзімді ген

тасымалдаушыларының молеклалық скрининг нәтижелері

Болашақта жаңа сорт шығарылатын тәлімбақтардағы линиялардан (БТ,

КСС) Lr-гендерге ие болған және ӛнімділігі жоғары келешегі жоғары линиялар

№ Бидай линиялары мен

сорттардың атауы

Lr68

праймер-

csGsF/R

Lr37

праймер-

LN2/Ventriup F/R

Lr26 1BL/RS,

праймер –

SCM9 F/R

Lr19

праймер

- GbF/R

Бақылау тәлімбағы (БТ)

1 428g x МК-122А/1 - - - -

2 Наз х ГФ55/1 - - - -

3 Алмалы х ГФ92/1 - - - -

4 Алмалы х Обрий 385п.н - - -

5 Наз х Иммун78 - - - -

6 Наз х Обрий/1 385п.н - - -

7 Наз х Обрий/2 - - - -

8 Наз х ГФ55/2 - - - -

9 Наз х ГФ55/3 385п.н - - -

10 425 х Обрий/1 - - - -

11 428 х Уманка/1 385п.н - - -

12 428 х Уманка/2 385п.н - - -

13 425 х Уманка - - - -

14 425 х ГФ55/1 - - - -

15 Купава х Avocet (S)/1 - - - -

16 BWKLDN-9 x

FAW3750

385п.н - 220 п.н. -

17 Yr2 x Адир - - - -

18 Наз х ГФ55/4 - - - -

19 Алмалы х ГФ92/2 - - - -

20 113/00i-4 385п.н - - -

21 Адир х Yr2 - - - -

22 425 х Обрий/2 - - - -

23 BDME x Yr2 - - - -

24 Санзар х BWKLDN9 - - - -

25 Бермет х МК3797 - - - -

Конкурстық сортсынау тәлімбағы (КСС)

26 А-А p-k x Progress - - - -

27 Купава х Avocet (S)/1 - - - -

28 Купава х Avocet (S)/2 - - - -

29 Таза х МК3750 - - - -

30 Санзар х Анза - - - -

31 Тилек х KLDN-33 - - - -

32 Наз x ГФ55/5 - - - -

33 Алмалы х ГФ92/3 - - - -

34 428g x МК-122А/2 385п.н - 220 п.н. -

35 Yr2 x Октябрина - - - -

36 425 х Ренан - 262 ж.н - -

37 Наз х ГФ55/2 - - - -

38 425 х ГФ55/2 385 bp - - -

90

іріктеп алынды. Бақылау тәлімбағынан (БТ) 7 линия (Алмалы х Обрий, Наз х

Обрий, Наз х ГФ55, 428 х Уманка, 428 х Уманка, BWKLDN-9 x FAW3750,

№1137), ал конкурстық сортсынаудан (КСС) 2 линия (428g x МК-122А,425 х

ГФ55) Lr68 генінің тасымалдаушылары болып табылды. BWKLDN-9 x

FAW3750, 428g x МК-122А келешегі жоғары линияларында Lr68 және

Lr26/Sr31/Yr9/Pm8 гендері идентификацияланды. 425/Ренан линиясы

Lr37/Yr17/Sr38 кешенді генінің тасымалдаушысы екендігі анықталды.

Идентификацияланған Lr-ген тасымалдаушыларын болашақта жаңа сорт

шығаруда қолданылып соңғы жылдық сынақтан ӛтіп жатыр.

91

6 ГЕН ҚОРЫНА LR-ГЕН КӚЗДЕРІН МОЛЕКУЛАЛЫҚ

ИДЕНТИФИКАЦИЯЛАУ

Молекулалық скринингтің нәтижесі бидайдың 87 келешегі жоғары

линиясының генетикалық-селекциялық және молекулалық зертеулері жоғары

практикалық маңыздылығын кӛрсетті. Қоңыр татқа тӛзімділігі жоғары 24 линия

анықталды. Молекулалық анализдің кӛмегімен Lr10, Lr68, Lr34/Yr18 және

Lr37/Sr38/Yr17 гендері мен қатар тиімді Lr-гені бар линияларды

идентификациялайды. 28-суретте Lr-гені идентификацияланған линиялар және

гендерінің санына байланысты генотиптердің топтары кӛрсетілген.

Сурет 28 – Молекулалық және фитопатологиялық әдістердің негізінде

құрылған қоңыр татқа тӛзімділіктің Lr-гендерінің тасымалдаушыларының

коллекциясы

92

Алмалы/Обрий/1 линиясында Lr-генінің ең кӛп мӛлшері - 5 ген (Lr22a,

Lr29, Lr34, Lr35, Lr68) табылды. Тӛрт ген (Lr24, Lr29, Lr35, Lr37) L 372

Алматинская полукарликовая/Прогресс линиясында байқалды. 14 линияда 2

гендер бар екені анықталды (RWKLDN-9/Faw3750/1, Yr2/Октябрина, Г-

428/MK-122/2, Бермет/RWKLDN9, Бермет/MK3797/1, Бермет/MK3797/2,

Алмалы/5347Opata85(Yr18/Lr34)/3, Алмалы/5347Opata85(Yr18/Lr34)/4,

BILINMIYEN96.7/5/TX69A509-2//BBY2/FOX/3/PKL70/LIRA/4/YMN/TOB//

MCD/3/LIRA, BEZOSTAYA1/6/BHR*5/AGA/SNI/3/TRK13/4/PEHLIVAN/5/

F6038W12-1, Avocet/Наз, Avocet/Наз, Avocet/Наз, Parula 5355 x293 a.2006 (tsn-

1-374bp-xfcp-1), (Наз/Иммун 78)/MK 3750 (tsn-1-374bp-xfcp-1) ).

Осы іріктелініп алынған 35 селекциялық линияларды ҚазЕӚШҒЗИ-ның

ГенБанкіне акт бойынша жіберілді (Қосымша А). Бұл алынған жетістіктер

молекулалық маркерлердің селекция процесіне енгізілді деп есептелінеді.

Сонымен идентификацияланған Lr10, Lr68, Lr34/Yr18 және Lr37/Sr38/Yr17

гендер селекциялық программаларда колданып жатыр.

93

7 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ

Ауыл шаруашылығы дақылдарын ӛндіруде экономикалық тиімділік

есептеу үшін ӛндіріс шығындарын, ӛнімнің бағасын (теңге), таза пайда (теңге),

ӛзіндік құнын (теңге) және рентабельдік деңгейін % есептеп шығарады. Таза

табыстың ақшалай кӛрінісі:

ТТ – таза табыс;

ЖӚҚ – жалпы ӛнімнің құны;

ӚҚ – ӛзіндік құны.

Ақшалай таза табыстың ӛндірілген бӛлігі болып сату және ӛндірістік

ӛнімнің немесе оны ӛткізуден алынған ақшалай түсуімен тауарлық ӛнімнің

коммерциялық (толық) ӛзіндік құны арасындағы айырмашылық ретінде

есептелінеді.

1) П=ЖӚҚ – ӚҚ

Ӛзіндік құн – ӛнім ӛндіруге жұмсалған барлық шығын, ӛндірілген ӛнімнің

ӛзіндік құнына барлық жұмсалған шығындар: шикізат, материал, электр

жарығы, амортизация, еңбек ақы т.б. кіреді. Ӛзіндік құн сол кәсіпорын

шығынының жиынтық кӛрсеткіші, ол әрбір ӛнімге жұмсалған шығын сапасын

ӛнім кӛлеміне бӛлу арқылы анықталады.

2) ӚҚ = ЖШ/ӚК

мұндағы: ӚҚ – ӛзіндік құны, теңге;

ЖШ – ӛнімге жұмсалған жалпы шығын, теңге;

ӚК – ӛнім кӛлемі, теңге.

Рентабельдік кәсіпорын жұмысының кӛрсеткіші. Кәсіпорын ӛзі ӛндірген

ӛнімдерін сатқанда жұмсалған шығындарды ӛтеумен қатар таза табыс алуды

кӛздейді. Кәсіпорынның рентабельдік деңгейін оның бір жылдық таза табыспен

сол кәсіпорынның орташа жылдық ӛндірістік қоры арқылы шығарып,

процентпен кӛрсетіледі, ол жеке бұйымның рентабелдігін, одан түскен пайданы

оның толық ӛзіндік құнына болу арқылы анықтайды.

Рентабельділікті кӛтерудің негізгі факторлары еңбек ӛнімділігін арттыру,

негізгі қорларды пайдалануды жақсарту, ӛнімнің ӛзіндік құнын кеміту, ӛнім

сапасын жақсарту т.б.

РД=ТП*100/ЖШ

Мұнда: РД – рентабельдік деңгей, %;

ТП – таза пайда, теңге;

ЖШ – жалпы шығын, теңге.

Күздік бидай линиялары мен стандарт сорттардың экономикалық

тиімділігі 19- кестеде кӛрсетілген.

Техникалық кӛрсеткіштердің экономикалық есебі ЖСШ ҚазЕӚШҒЗИ АҚ

«КазАгроИнновация» - да ӛңделген технологиялық картаның негізінде

жасалынды (қосымша В).

94

Кесте 19 – Күздік бидайдың конкурстық сортсынау тәлімбағындағы линияларының рентабельділік (%) деңгейі

№ Кӛрсет-

кіштер

Ӛлш

ем б

ірліг

і

Сорттар мен линиялар

St.

Алм

алы

St.

Жет

ысу

St.

Прогр

есс

Алм

алы

х

Об

ри

й/2

Taz

aх

МК

3750

Наз

х

ГФ

55/3

Наз

х

Об

ри

й/1

Г-4

28 х

Ум

анка/

1

Г-4

28g х

МК

-122А

/2

Г-4

25 х

ГФ

-

55/1

Г-4

25/Р

енан

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

1 Орташа

ӛнімділігі

ц/га 53 49,9 54,3 62,1 67,3 68,2 56 58,6 67,4 71,4 60,5

2 Оның ішінде

қосымша

ӛнімі, ц/га

ц/га - - - 9,1

12,2

7,8

14,3

17,4

13,0

15,2

18,3

13,9

3,0

6,1

1,7

5,6

8,7

4,3

14,4

17,5

17,1

18,4

21,5

17,1

7,5

10,6

6,2

3 1 ц дәннің

сатып алу

бағасы

теңге 2500 2500 2600 2800 2800 2800 2600 2600 2800 3000 2600

4 Алынған

ӛнімнің

бағасы, тг

теңге 132500 124750 141180 173880 188440 190960 145600 152360 188720 214200 157300

5 1 га-ға

жұмсалған

ӛндірістік

шығындар

теңге 19028 16408 19280 19600 19810 19880 19340 19460 19780 20000 19415

6 Оның ішінде

қосымша

шығындар

тенге 5510 5700 6080 6460 6650 7030 5700 5890 6270 7220 6840

7 1 ц ӛнімнің

ӛзіндік құны

теңге 2400 2400 2400 2400 2400 2400 2400 2400 2400 2400 2400

95

19-шы кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

8 1 гектардан

түскен ӛнім

теңге (таза

табыс)

теңге 107962 102642 115820 147820 161980 164050 120560 127010 162670 186980 131045

9 Рентабельдік

деңгейі

% 123,7 115,9 127 146,6 159,8 162 131,3 137,8 160 170,1 142,6

Ӛнімділігі бойынша Рентабельділік деңгейі

Орташа қателік 0,54 0,15

Тәжірибенің нақтылығы 1,11 6,08

Қателік айырымы md 0,76 0,21

ЕЕА0,95 1,59 0,43

96

Сурет 29–Алынған келешегі жоғары линиялардың ӛнімділігі мен

рентабельділігі

2012-2013 жылдардағы зерттелініп келе жатқан линиялардан қазіргі таңда

конкурстық сорт сынау (КСС) тәлімбағынан іріктелініп алынып келешекте

жаңа сорт шығаруға мүмкіндік туғызды. Бұл линияларды стандарт Алмалы,

Жетісу және Прогресс сорттары мен салыстыру арқылы реантабельділігі

есептелді. Алмалы сортында 123,7; Жетісу сорты 115,9; Прогресс сорты

бойынша 127,0 реантабельділік кӛрсетті. Осы стандарт үш сорттарды

салыстыру барсында Г-425 х ГФ-55/1 линиясы ең жоғары реантабельділікке ие

болды. Басқа линияларда стандарт сорттарға қарағанда рентабелділігі 12%-15%

пайызға жоғары болып тұр.

Сонымен, атап айтқанда Наз х ГФ55/3, Г-428g х МК-122А/2, Г-425 х ГФ-

55/1 линяларының реантабельділіктері жоғары. Бұл линиялар экономикалық

жағынан тиімді болып есептелінеді және осы линиялардан келешекте ӛнімділігі

жоғары, қоңыр татқа тӛзімді сорттар шығады деп есептеймін.

97

ҚОРЫТЫНДЫ

Әртүрлі селекциялық тәлімбақтарда генетикалық контрасты бидай

сорттары мен буданды нысандарын зерттеу негізінде Қазақстанның оңтүстік

және оңтүстік шығыс жағдайларына бейімделген бидайдың қоңыр татқа тӛзімді

гермоплазмасы идентификацияланды.

Сонымен баяндалған нәтижелерге сүйене отырып мынадай қорытынды

жасауға болады.

1. Қоңыр татқа тӛзімділік Lr-гендерінің эффектитілігін анықтау үшін

Thatcher сортының изогенді линиялары алынды. Жоғары тӛзімділікті Lr18,

Lr19, Lr20, Lr23, Lr25, Lr28, Lr29, Lr10, Lr27+Lr31 және Lr37 гендерінің

изогенді линияларында байқалды. Қалыпты тӛзімділкті Lr3K, Lr13, Lr14, Lr15,

Lr17, Lr26 изогенді линияларда анықталды. Тӛзімсіз изогенді линиялары Lr2а,

Lr2b, Lr2с, Lr10, Lr11 және Lr13. Бұл қоңыр таттың патотипіне (Puccinia

recondita) ұсынылған гендерден Lr2а, Lr2b, Lr2с, Lr10, Lr11 және Lr13

вирулентті ген екендігін кӛрсетті.

2. CWARTN тұзақ-тәлімбағынынан 8 бидай сорттары іріктелініп алынып

Lr-гендеріне тиісті донор ретінде қолдануға ұсынылады. Солардың ішінде

Opata 85 (Lr10,Lr27+31,34), ANAHUAC 75 (Lr13,Lr17, Lr27, Lr31,Lr26), Super

Seri#2 (Lr19, Lr23), Babax#1 (Lr27+ Lr31, APR), Babax#2 (Lr26, Lr27+Lr31,

APR), Super Kauz (Lr26, Lr34), Parula (Lr13, Lr34) және Pavon 76 (Lr1, Lr10,

Lr13, Lr46) жатады.

3. F1 будандарына фитопатологиялық баға беру нәтижесінде 7 линия

қоңыр тат ауруына тӛзімділік кӛрсетті. F2 генерациясын зерттеу барысында

құрылымдық және фитопатологиялық анализдер жасалып екі буданды

линиялары тӛзімділік пен ӛнімділік кӛрсеткіштермен ерекшеленді.

4. Оңтүстік Қазақстан облысында күздік бидайдың келешегі жоғары

линияларына селекциялық процестің ақырғы кезеңдерінде ауқымды

экологиялық баға беру жүргізіліп, қоңыр татқа 4 тӛзімді линиялар іріктелініп

алынды, солардың ішінде 425 х Renan, МК-4364, Назх ГФ55 және Алмалы х

Обрий (IT – 0, 5R) линиялары анықталды. BILINMEVEN96.40, BDME x Yr2

және Бермет х МК-3797 линиялары қалыпты тӛзімділік кӛрсетті (IT 5-15 MR).

5. Коммерциялық сорттарды молекулалық зерттеудің нәтижесінде

тӛзімділік 2 Lr-гендердің бар болуымен Алмалы (Lr1, Lr34), Егемен (Lr10,

Lr68), Ұлықбек 600 (Lr1, Lr26) және Таза (Lr1, Lr26) сорттары ерекшеленді.

Тӛзімділік 3 Lr-ген Адыр (Lr1, Lr10, Lr26), Қарасай (Lr1, Lr26, Lr34)

сорттарында табылды. Красноводопадская 210, L-1090 және Madsen

сорттарында Lr37, ал Паллада сортында Lr19 гені идентификацияланды.

Идентификацияланған Lr-гендері бар сорттар келешекте будандастыру

бағдарламаларында донор ретінде қолданылады.

6. Бастапқы селекциялық СТ-2 тәлімбағының линияларына молекулалық

скринингтің нәтижесінде Lr-гені бар 20 келешегі жоғары линиялар

идентификацияланды. Тоғыз линияда Lr10 гені табылды: №2024, №2025,

№2030, №2031, №2067, №2090, №2091, №2093 және №506. APR Lr34/Yr18 гені

98

№2001 Алмалы /Обрий линиясында анықталды. Қоңыр, сабақтық және сары

татқа тӛзімділік гендерінің Lr37/Sr38/Yr17 кешені 2 линияда танылды (№2001

және №372). Lr68 гені 10 линияда идентификацияланды: L2001, №2010, №2013,

№2021, №2022, №2023, №382-1, №382-2, №490 және №506. Алмалы/Обрий

келешегі жоғары 3 тӛзімділік гені табылса (Lr68, Lr34/Yr18, Lr37/Sr38/Yr17), ал

Yr2/Октябрина линияда 2 тӛзімділік гені (Lr10 мен Lr68) анықталды.

7. Селекциялық процестің соңғы кезеңіндегі (БТ, КСС) бидай линияларын

молекулалық скринингтің негізінде Lr-гендерге ие болған және ӛнімділігі

жоғары келешегі жоғары линиялар іріктеп алынды. Бақылау тәлімбағынан Lr68

гені бар 7 линия (Алмалы х Обрий, Наз х Обрий/1, Наз х ГФ55/3, 428 х

Уманка/1, 428 х Уманка/2, BWKLDN-9 x FAW3750, 113/00i-4) анықталды.

Конкурстық сортсынаудан 2 Lr68 генінің тасымалдаушысы (428g x МК-

122А,425 х ГФ55) табылды. Lr26/Sr31/Yr9/Pm8 ген кешені 2 линияда

BWKLDN-9 x FAW3750, 428g x МК-122/2 идентификацияланды. Іріктелген

келешегі жоғары бидай линиялары ӛнімділігі мен және қоңыр татқа

тӛзімділігімен ерекшеленеді. Идентификацияланған Lr-ген

тасымалдаушыларын болашақта жаңа сорт шығаруда қолданылып соңғы

жылдық сынақтан ӛтіп жатыр.

99

ӚНДІРІСКЕ ҦСЫНЫСТАР

1. Арнайы тәлімбақтан алынған 8 бидай сорттары қоңыр татқа

тӛзімділікті жоғарылату мақсатында селекциялық будандастыру

бағдарламаларда ұсынылады. Оларға Opata 85 (Lr10,Lr27+ Lr31,Lr34),

ANAHUAC 75 (Lr13,Lr17, Lr27,Lr31,Lr26), Super Seri#2 (Lr19, Lr23), Babax#1

(Lr27+ Lr31, APR), Babax#2 (Lr26, Lr27+Lr31, APR), Super Kauz (Lr26,Lr34),

Parula (Lr13, Lr34) және Pavon 76 (Lr1, Lr10, Lr13, Lr46) жатады.

2. Қазақстандық және шетелдік коммерциялық сорттардың ішінен 10

бидай линияларын қоңыр татқа тӛзімділікті жоғарылату мақсатында

селекциялық будандастыру бағдарламаларда ұсынылады. Солардың ішінде Lr-

ген тасымалдаушылары Алмалы (Lr1, Lr34), Егемен (Lr10, Lr68), Ұлықбек 600

(Lr1, Lr26), Таза (Lr1, Lr26), Адыр (Lr1, Lr10, Lr26), Қарасай (Lr1, Lr26, Lr34),

Красноводопадская 210 (Lr37), L-1090 (Lr37), Madsen (Lr37) және Паллада

(Lr19) гені идентификацияланды. Идентификацияланған Lr-гендері бар сорттар

келешекте будандастыру программаларында донор ретінде қолданылады.

3. Молекулалық маркерлерді қолдану арқылы бидайдың 35 келешегі

жоғары линиясы ӛнімділігімен және қоңыр тат ауруына тұрақтылығын

танытқан Lr10, Lr34/Yr18, Lr37/Sr38/Yr17 және Lr68 тӛзімділік гендерінің

тасымалдаушылар ретінде ҚазЕӚШҒЗИ-дің дәнді дақылдар гендік қорына

ұсынылды.

4. Селекциялық процестің соңғы кезеңіндегі (БТ, КСС) бидай линияларын

молекулалық скринингтің негізінде тиімді Lr-гендерге ие болған және жоғары

ӛнімділігімен ерекшеленген 8 келешегі жоғары линиялар болашақта жаңа сорт

шығаруға ұсынылады. Идентификацияланған Lr-ген тасымалдаушыларын

қолданылып соңғы жылдық сынақтан ӛтіп жатыр.

100

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Койшибаев М. Болезни зерновых культур. – Алматы: Бастау, 2002. –

368 с.

2 Уразалиев Р.А. Растениеводство // Доклады Национальной академии

наук Республики Казахстан. – 2011. – №3. – С. 19-34.

3 Куришбаев А.К. Актуальные вопросы селекции и

генетическихресурсов сельскохозяйственных растений // Матер. междунар.

науч. конф. «Развитие ключевых направлений сельскохозяйственной науки в

Казахстане: селекция, биотехнология, генетические ресурсы». – Алматы:

Бастау, 2004. – С. 317.

4 Койшибаев М. Листостеблевые инфекции яровой пшеницы в

Северном Казахстане // Защита и карантин растений. – 2003. – №8. – С.37-39.

5 Удольская Н.Л. Преломление генетических методов в практической

селекции // Повышение продуктивности и устойчивости зерновых культур. –

Алма-Ата: Наука, –1986. – С.15-21.

6 Кочоров А.С., Сагитов А.О., Аубакирова А.Т., Алишеров Ж.Д.

Распространение ржавчинных болезней пшеницы в Казахстане // Междунар.

научно-практическая конф. «Проблемы микологии и фитопатологии в ХХI

веке». посвященную 150-летию со дня рождения выдаюшегося руского

миколога и фитопатолога А.А. Ячевского. – Санкт-Петербург, 2013. – С.163-

166.

7 Жиенбаев Ж. Дәнді дақылдардың аурулары. – Алматы: Қайнар, 1974.

– 234 б.

8 Кохметова А.М., Сапахова З.Б., Маденова А.К., Есенбекова Г.Т.

Идентификация носителей генов устойчивости к желтой Yr5, Yr10, Yr15 и бурой

Lr26, Lr34 на основе молекулярного скрининга образцов пшеницы //

Биотехнология. Теория и Практика. – 2014. – № 1.– С.71-78.

9 Morgounov A., Abugalieva A., Martynov S. Effect of climate change and

variety on long-term variation of grain yield and quality in winter wheat in

Kazakhstan // Cereal Research Communications. –2013.–Vol. 42 (1). – P. 163.

10 Пересыпкин В.Ф. Болезни сельскохозяйственных культур. Болезни

зерновых и зернобобовых культур. – Киев: Урожай, 1989. – Т.1. – 219 с.

11 Производство зерна в некоторых странах мира и СНГ //

Фактографическая справка. – Научно-технический центр межотраслевой

информации (НТЦ МИ). – Алматы, 1999.

12 Доровская М.Л., Габдеев Х.Н. Болезни озимой пшеницы при

орошении в Уральской области // Вестник сельскохозяйственной науки

Казахстана. –1978. –№7. –С.52-54.

13 Эльчибаев А.А. Особенности проявления бурой ржавчины пшеницы в

Казахстане // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. –1975. –№ 5.–

С.117-119.

14 Трупин В.П., Мостовой В.А. Ржавчинные болезни зерновых культур в

республике Казахстан и бобьба с ними. – Алматы: Ғылым, 1995. – 141 с.

101

15 Панайотиди О.Ю Генетическая структура популяции возбудителя

бурой ржавчины пшеницы на Северном Кавказе и иммуногенетические основы

устойчивости растения-хозяина: автореф. … канд. биол. наук: 06.01.11. –

Краснодар, 2004. – 150 с.

16 Пыжикова Г.В. Листовые виды ржавчины // Защита растений. – 1987.

– №1. – С.13-14.

17 Eversmeyer M.G., Kramer C.L., Hassan I.M. Environmental influences on

the establishment of Puccinia recondita infection structures // Plant Disease. – 1988.

– Vol. 72, №5. – P.409-412.

18 Лебедев В.Б., Васильев А.Н., Якубова Е.В. Расчет возможных потерь

яровой пшеницы от бурой ржавчины // Докл. ВАСХНИЛ. – 1994. – №1.– С.14-

16.

19 Терехов В.И., Кайдаш А.С., Гранин Е.Ф. Методические указания по

составлению прогноза бурой ржавчины и защите посевов пшеницы. – М.:

Колос, 1982. – 29 с.

20 Танский В.И., Левитин М.М., Ишкова Т.И., Кондратенко В.И.

Фитосанитарная диагностика в интегрированной защите зерновых культур //

Сборник методических рекомендаций по защите растений. – Санкт-Петербург:

ВИЗР, 1998. – С. 5-55.

21 McIntosh R.A., Wellings C.R., Park R.F. Wheat Rusts: An atlas of

Resistance Genes. Australia:CSIRO, 1995. – P.80

22 Chen X. M., Moore M., Milus E. A., Long D. L., Line R. F., Marshall D.,

Jackson L. Wheat stripe rust epidemics and races of Puccinia striiformis f.sp. tritici

in the United States in 2000 // Plant Disease. – 2002. –Vol. 86.–P. 39-46.

23 Chen X.M. Epidemiology and control of stripe rust (Puccinia striiformis f.

sp. tritici) on wheat // Canadian Journal of Plant Pathology. – 2005. – Vol. 27. – P.

314–337.

24 Lagudah E.S., McFadden H., Singh R.P., Huerta-Espino J., Bariana H.S.,

Spielmeyer W. Molecular genetic characterization of the Lr34/Yr18 slow rusting

resistance gene region in wheat // Theoretical Applied Genetics. – 2006. – Vol. 114. –

P. 21–30.

25 Rabaninasab H., Okhovat M., Torabi M., Abbasi M., Mozaffari J.

Virulence and Molecular Diversity in Puccinia striiformis f. sp. tritici form Iran //

Journal of Plant Protection. – 2008. – Vol. 22. – P. 47–60.

26 Huerta-Espino J., Singh R.P., Germán S.S., McCallum B.D., Park R.F.,

Chen W.Q., Bhardwaj S.C., Goyeau H. Global Status of Wheat Leaf Rust Caused by

Puccinia triticina // Euphytica. – 2011. – Vol. 179, № 1. – P. 143-160.

//DOI:10.1007/s10681-011-0361-x.

27 Bolton M.D., Kolmer J.A., Garvin D.F., Sorrels M. Wheat leaf rust caused

by Puccinia triticina // Molecular Plant Pathology. – 2008. – Vol. 9(5). – P. 563-575

//DOI: 10.1111/J.1364-3703.2008.00487.

28 Liu X., Huang C., Sun Z., Liang J., Luo Y., Ma Z. Analysis of Population

Structure of Puccinia striiformis in Yunnan Province of China by Using AFLP //

European Journal of Plant Pathology . – 2011. –Vol. 129, № 1. – P. 43-

102

55.DOI:10.1007/s10658-010-9688-8.

29 Вавилов Н. И. Научные основы селекции пшеницы. – М.; Л.:

Сельхозгиз, 1935. – 246 с.

30 McIntosh R.A., Dubcovsky J., Rogers J., Morris C., Appels R., Xia X.,

Catalogue of gene symbols for wheat: 2010 Supplement. Date Views: 03.03.2010 /

http://www.shigen.nig.ac.jp/ wheat/komugi/genes/macgene, 2010.

31 Hiebert C.W., Thomas J.B., McCallum B.D., Humphreys D.G., DePauw

R.M., Hayden M.J., Mago R., Schnippenkoetter W., Spielmeyer W. An introgression

on wheat chromosome 4DL in RL6077 (Thatcher*6/PI 250413) confers adult plant

resistance to stripe rust and leaf rust (Lr67) // Theoretical and Applied Genetics. –

2010. – Vol. 121. – P.1083–1091.

32 Herrera-Foessel S.A., Lagudah E.S., Huerta-Espino J., Hayden M., Bariana

H.S., Singh D., Singh R.P. New slow rusting leaf rust and stripe rust resistance genes

Lr67 and Yr46 are pleiotropic or closely linked // Theoretical and Applied Genetics. –

2011. – Vol. 122. –P.239–249.

33 Singh R.P., Huerta-Espino J., Bhavani S., Herrera-Foessel S.A., Singh D.,

Singh P.K., Velu G., Mason R.E., Jin Y., Njau P., Crossa J. Race non-specific

resistance to rust diseases in CIMMYT wheats // Euphytica. – 2011. – Vol. 179. –

P.175–186.

34 Lillemo M., Asalf B., Singh R.P., Huerta-Espino J., Chen X.M., He Z.H.,

Bjornstad A. The adult plant rust resistance loci Lr34/Yr18 and Lr46/Yr29 are

important determinants of partial resistance to powdery mildew in bread wheat line

Saar // Theoretical and Applied Genetics. – 2008 – Vol. 116. – P.1155-1166.

35 Mago R., Tabe L., McIntosh R.A., Pretorius Z., Kota R., Paux E., Wicker

T., Breen J., Lagudah E.S., Ellis J.G., Spielmeyer W. A multiple resistance locus on

chromosome arm 3BS in wheat confers resistance to stem rust (Sr2), leaf rust (Lr27)

and powdery mildew // Theoretical and Applied Genetics. – 2011. – Vol. 123. –

P.615–623.

36 Shi Z.X., Chen X.M., Line R.F., Leung Y., Wellings C.R. Development of

resistance gene analog polymorphism markers for the Yr9 gene resistance to wheat

stripe rust // Genome. – 2001. – Vol. 44. – P. 509-516.

37 Castro A., Chen X.M., Hayes P.M., Johnston M. Pyramiding quantitative

trait locus (QTL) alleles determining resistance to barley stripe rust: effects on

resistance at the seedling stage // Crop Science. – 2003. – Vol. 43. – P. 651-659.

38 Prabhu K.V., Gupta S.K., Charpe A., Koul S. SCAR marker tagged to the

alien leaf rust resistance gene Lr19 uniquely marking the Agropyron elongatum –

derived gene Lr24 in wheat: a revision // Plant Breeding – 2004. – Vol. 123 (5). – P.

417-420.

39 Singh A., Pallavi J.K., Gupta P., Prabhu K.V. Identification of

microsatellite markers linked to leaf rust adult plant resistance (APR) gene Lr48 in

wheat // Plant Breeding – 2011. – Vol. 130. – P. 31-34.

40 Gupta S.K., Charpe A., Koul S., Haque Q.M.R., Prabhu K.V. Development

and validation of SCAR markers co-segregating with an Agropyron elongatum

derived leaf rust resistance gene Lr24 in wheat // Euphytica. – 2006. – Vol. 150. – P.

103

233-240.

41 Gupta S.K., Charpe A., Prabhu K.V., Haque Q.M. Identification and

validation of molecular markers linked to the leaf rust resistance gene Lr19 in wheat

// Theoretical and Applied Genetics. – 2006. – Vol. 113 (6). – P. 1027-1036.

42 Lagudah E.S., Krattinger S.G., Herrera-Foessel S., Singh R.P., Huerta-

Espino J., Spielmeyer W., Brown-Guedira G., Selter L.L., Keller B. Gene-specific

markers for the wheat gene Lr34/Yr18/Pm38 which confers resistance to multiple

fungal pathogens // Theoretical and Applied Genetics. – 2009. – Vol. 119. – P. 889-

898.

43 Herrera-Foessel S.A., Singh R.P., Huerta-Espino J., Rosewarne G.M.,

Periyannan S.K., Viccars L., Calvo-Salazar V., Lan C., Lagudah E.S. Lr68: a new

gene conferring slow rusting resistance to leaf rust in wheat // Theoretical and

Applied Genetics. – 2012. – Vol. 124 (80). – P. 1475-1486.

44 Кохметова А.М., Сапахова З.Б., Атишова М.Н., Кумарбаева М.Т.,

Маденова А.К. Маркерная селекция (Marker Assisted Selection) для создания

перспективнық форм пшеницы, усточивых к желтой и бурой ржавчине:

методические рекомендации / под ред. А.М. Кохметова. – Алматы, 2015. – 32 с.

45 Morgounov A. Wheat exchange network breeds new life into varietal

development. http // www.cymmyt.org. 14.05.2012.

46 Agrios G. Plant Pathology / Fifth edition. – California: Academic Press,

2005. – 462 р.

47 Bange G.A. World wheat production // http//www.usda.gov/nass.

19.11.2013.

48 Агабаева А. Ч., Рсалиев Ш. С. Патогенные свойства возбудителя

листовой ржавчины пшеницы (Puccinia triticiana. Eriks.) в Казахстане //

Новости науки Казахстана. – 2013. – Вып.1. http://www.

articlekz.com/node/1693). 10.12.2013.

49 WheatCap http://maswheat.ucdavis.edu 13.10.2012.

50 McIntosh R.A., Baker E.P., Driscoll C.S. Cytogenetic studies in wheat I.

monosomic analysis of leaf rust resistance in cultivar Uruguay and Transfer //

Australian Journal of Biological Science. – 1965. – Vol. 18. – P. 971-977.

51 Ausemus E.R., Harrington J.B., Reitz L.P., Worzella W.W. A summary of

genetic studies in hexaploid and tetraploid wheats // Journal of American. Science. –

1946. Vol. 38. P. 1082-1099.

52 Койшибаев М.К. Интегрированная защита зерновых культур от

основных болезней в Северном Казахстане // http://www.Borona.net 03.02.2011.

53 Шевченко С.Н. Селекция ярового ячменя и пшеницы для условий

Среднего Поволжья: автореф. ... докт. с-х.наук: 06.01.05. – Безенчук, 2006. – 387

с.

54 Gal M., Vida G., Uhrin A., Bedo Z., VeiszO. Incorporation of leaf rust

resistance genes into winter wheat genotypes using Marker-Assisted Selection // Acta

Agronomica Hungarica. – 2007. – Vol. 55 (2). – Р. 149-156.

55 Hanzalova A., Bartos P., Sumikova T. Physiological specialization of

wheat leaf rust (Puccinia triticina Eriks.) in the Czech Republic in 2009-2011 //

104

Czech Journal of Genetics and Plant Breeding. – 2013. – Vol. 49 (3). – Р. 103-108.

56 Hanzalova A., Huszar J., Bartos P., Herzova E. Occurrence of wheat leaf

rust (Puccinia triticina) races and virulence changes in Slovakia in 1994-2004 //

Biologiaсal Section Botany. – 2008. – Vol. 63 (2).– Р. 1-4.

57 Kolmer J.A., Jin Y., Long D.L. Wheat leaf and stem rust in the United

States // Australian Journal of Agricultural Research. – 2007. – Vol. 58. – Р. 631-638.

58 Feuillet C., Travella S., Stein N., Albar L., Nublat A., Keller B.Map-based

isolation of the leaf rust disease resistance gene Lr10 from the hexaploid wheat

(Triticum aestivum L.) genome // Proc. of the National Academy of Sciences of the

United States of America, 2003. – Vol. 100 (25). – P. 15253–15258.

59 Vanzetti L.S., Campos P., Demichelis M., Lombardo L.A., Aurelia P.R.,

Vaschetto L.M., Bainotti C.T., Helguera M. Identification of leaf rust resistance

genes in selected Argentinean bread wheat cultivars by gene postulation and

molecular markers // Electronic Journal of Biotechnology. – 2011. – Vol. 14 (3). – P.

1-17.

60 Elouafi I., Nachit M.M., Martin L.M.Identification of a microsatellite on

chromosome 7B showing a strong linkage with yellow pigment in durum wheat

(Triticum turgidum L. var. durum) // Hereditas. – 2001. – Vol. 135 (2-3). – Р. 255-

261.

61 McIntosh R.A. Inheritance of leaf rust and stem rust resistances in wheat

cultivars Agent and Agatha // Australian Journal of Agricultural Research. –1977. –

Vol. 28. – Р. 37-45.

62 Huerta-Espino J. Analysis of wheat leaf rust and stem rust virulence on a

worldwide basis: PhD Thesis. – University of Minnesota, USA, 1992. – 50 р.

63 Плотникова Л.Я. Клеточные особенности иммунной реакции мягкой

пшеницы с геном Lr19 на заражение возбудителем бурой ржавчины //

Цитология. – 2008. – Т. 50, № 2. – С. 124-131.

64 Вьюшков А.А. Селекция яровой мягкой и твердой пшеницы в

Среднем Поволжье: автореф. … док. с.-х. наук: 06.01.05. –Безенчук, 1998. – 66

с.

65 Roelfs A.P., Singh R.P., Saari E.E. Rust diseases of wheat: Concepts and

methods of disease management. – Mexico D.F.: CIMMYT, 1992. – 81 р.

66 Власенко В.А., Кадхим А.Д. Устойчивость коммерческих сортов

пшеницы озимой против бурой ржавчины в условиях Северо-Восточной

лесостепи Украины // Вестник Сумского Национального университета. Серия

Агрономия и Биология. – 2012. – Вып. 2 (23).– С. 161-167.

67 Кудинова О.А., Кремнева О.Ю., Волкова Г.В. Вирулентность и ДНК-

полиморфизм изолятов Puccinia triticiana из Северного Кавказа и

Ленинградской области // Научный журнал КубГАУ. – 2010. – №62 (8). – С. 1-

13.

68 Long D.L., Leonard K.J., Hughes M.E. Virulence of Puccinia triticiana on

wheat in the United States from 1996 to 1998 // Plant Disease. – 2000. – Vol. 84. – Р.

1334-1341.

69 Abdul S. D. Identification of the genes Lr17 and Lr26 for resistance to leaf

105

rust (Puccinia triticina) in some European wheat cultivars // Emirates Journal of

Food and Agriculture. – 2011. – Vol. 23 (4). – P. 311-319.

70 Mago R., Spielmeyer W., Lawrence G.J., Lagudah E.S., Ellis J.G., Pryor A.

Identification and mapping of molecular markers linked to rust resistance genes

located on chromosome 1RS of rye using wheat-rye translocation lines // Theoretical

and Applied Genetics. – 2002. – Vol. 104 (8). – P. 1317-1324.

71 Singh R.P., Huerta-Espino J., Rajaram S., Crossa J. Agronomic effects

from chromosome translocations 7DL.7AG and 1BL.1RS in spring wheat // Crop

Science. – 1998. – Vol. 38 – P. 27-33.

72 Ehdaie B., Whitkus R.W., Waines J.G. Root biomass, water-use efficiency,

and performance of wheat-rye translocations of chromosomes 1 and 2 in spring bread

wheat 'Pavon' // Crop Science – 2003. – Vol. 43. – P. 710-717.

73 Беспалова Л.А., Васильев А.В., Аблова И.Б., Филобок В.А.,

Худокормова Ж.Н., Давоян Р.О., Давоян Э.Р., Карлов Г.И., Соловьев А.А.,

Дивашук М.Г., Майер Н.К., Дудников М.В., Мироненко Н.В., Баранова О.А.

Применение молекулярных маркеров в селекции пшеницы в Краснодарском

НИИСХ им. П.П. Лукьяненко // Вавиловский журнал генетики и селекции. –

2012. – Т. 16, № 1. – С. 37-43.

74 Singh R.P., Huerta-Espino J. Effect of leaf rust resistance gene Lr34 on

components of slow rusting at seven growth stages in wheat // Euphytica. – 2003. –

Vol. 129. – Р. 371-376.

75 Krattinger S.G., Lagudah E.S., Spielmeyer W., Singh R.P., Huerta-Espino

J., McFadden H., Bossolini E., Selter L.L., Keller B.A putative ABC transporter

confers durable resistance to multiple fungal pathogens in wheat // Science. – 2009. –

Vol. 323. – Р. 1360-1363.

76 Dyck P.L., Samborski D.J., Anderson R.G.Inheritance of adult-plant leaf

rust resistance derived from the common wheat varieties Exchange and Frontana //

Canadian Journal of Genetics and Cytology. – 1966. – Vol. 8. – Р. 665-671.

77 Schnurbusch T., Paillard S., Schori A., Messmer M., Schachermayr G.,

Winzeler M., Keller B. Dissection of quantitative and durable leaf rust resistance in

Swiss winter wheat reveals a major resistance QTL in the Lr34 chromosomal region

// Theoretical and Applied Genetics. – 2004. – Vol. 108. – Р. 477-484.

78 Bariana H.S., McIntosh R.A. Cytogenetic studies in wheat XIV. Location

of rust resistance genes in VPM1 and their genetic linkage with other disease

resistance genes in chromosome 2A // Genome. – 1993. – Vol. 36. – Р. 476-482.

79 Maia N. Obtention des bles tendres resistants au pietin-verse par

croisements interspecifiques bles × Aegilops // Comptes Rendus des Seances de I’

Academie d’Agriculture de France. – 1967. – Vol. 53. – P. 149-154.

80 Robert O., Abelard C., Dedryver F. Identification of molecular markers for

the detection of the yellow rust resistance gene Yr17 in wheat // Molecular Breeding.

– 1999. – Vol. 5. – Р. 167-175.

81 Seah S., Spielmeyer W., Jahier J., Sivasithamparam K., Lagudah E.S.

Resistance gene analogs within an introgressed chromosomal segment derived from

106

Triticum ventricosum that confers resistance to nematode and rust pathogens in wheat

// Molecular and Plant Microbe Interactions. – 2000. – Vol. 13. – Р. 334-341.

82 William H.M., Hoisington D., Singh R.P., Gonzalez de Leon D. Detection

of quantitative trait loci associated with leaf rust resistance in bread wheat // Genome.

– 1997. – Vol. 40. – Р. 253-260.

83 William H.M., Singh R.P., Huerta-Espino J., Rosewarne G., Buck H.T.,

Nisi J.E., Salomon N. Characterization of genes for durable resistance to leaf rust and

yellow rust in CIMMYT spring wheats // Developments in Plant Breeding. «Wheat

production in stressed environments». – Dordrecht. The Netherlands, 2007. – Vol. 12.

– Р. 65-70.

84 Herrera-Foessel S.A., Singh R.P., Huerta-Espino J, Lagudah E.S.

Characterization and mapping of a gene component for durable leaf rust resistance in

chromosome arm 7BL // Phytopathology. – 2009. – Vol. 99. – P. 53-55.

85 Timonova E.M., Leonova I.N., Roder M.S., Salina E.A. Marker-assisted

development and characterization of a set of Triticum aestivum lines carrying

different introgressions from the T. timopheevii genome // Molecular Breeding. –

2013. – Vol. 31. – P. 123–136.

86 Маркелова Т.С. Иммунологические основы и методы создания

исходного материала пшеницы для селекции на устойчивость к болезням в

Поволжье: автореф. … док. с-х. наук: 06.01.11. – Саратов, 2007. – 44 с.

87 Da-Silva P.R., Brammer S.P., Guerra D., Milach S.C.K., Barcellos A.L.,

Baggio M.I. Monosomic and molecular mapping of adult plant leaf rust resistance

genes in the Brazilian wheat cultivar Toropi // Genetics and Molecular Research. –

2012. – Vol. 11 (3). – P. 2823-2834.

88 Тырышкин Л.Г., Захаров В.Г., Сюков В.В. Подразделение Lr-генов

устойчивости пшеницы Triticum aestivum L. к листовой ржавчине (Puccinia

triticiana Eriks.) на ювенильные и возрастные: Реальность или условность //

Сельскохозяйственная биология. – 2013. – № 1. –С. 74-77.

89 Кохметова А.М., Седловский А.И., Тюпина Л.Н., Есенбекова Г.Т.,

Идентификация гермоплазмы пшеницы, устойчивой к ржавчине с

использованием генетических и молекулярных маркеров // Бюллетень

Никитского ботанического сада. – Ялта, 2009. – Вып. 99. – С. 41-45.

90 Lagudah E.S. Molecular genetics of race non-specific rust resistance in

whaet // Euphytica. – 2011. – Vol. 179. – Р. 81-91.

91 Волуевич Е.А. Генетические подходы в селекции мягкой пшеницы на

устойчивость к мучнистой росе // Молекулярная и прикладная генетика. – 2013.

– Т. 14. – С. 46-55.

92 Lagudah E.S., McFadden H., Singh R.P., Huerta-Espino J., Bariana H.S.,

Spielmeyer W. Molecular genetic characterization of the Lr34/Yr18 slow rusting

resistance gene region in wheat // Theoretical and Applied Genetics. – 2006. – Vol.

114 (1). – P. 21-30.

93 Spielmeyer W., Sharp P.J., Lagudah E.S. Identification and validation of

markers linked to broad-spectrum stem rust resistance gene Sr2 in wheat (Triticum

aestivum L.)// Crop Science. – 2003. – Vol. 43. – Р. 333–336.

107

94 Dyck P.L., Samborski D.J.Adult-plant leaf rust resistance in PI 250413, an

introduction of common wheat // Canadian Journal of Plant Science. – 1979. – Vol.

59. – Р. 329–332.

95 Schachermayr G., Siedler H., Gale M.D., Winzeler H., Winzeler M., Keller

B. Identification and localization of molecular markers linked to the Lr9 leaf rust

resistance gene of wheat // Theoretical and Applied Genetics. – 1994. – Vol. 88. – P.

110-115.

96 Паушева З.П. Практикум по цитологии растений. – М.:

Агропромиздат, 1988. – 271 с.

97 Chu Ch. D., Lu L., Zhang T. Sensitivity of Normalized Difference

Vegetation Index (NDVI) to seasonal and Interannual climate conditions in the Lhasa

area // Arctic, Antarctic, and Alpine Research. – 2007. – Vol. 79, № (39) 4. – P. 635-

641.

98 Riede, C.R., and Anderson, J.A. Linkage of RFLP markers to an aluminum

tolerance gene in wheat // Crop Science. – 1996. – Vol. 36. – P. 905-909.

Doi:102135/cropsci1996.0011183X0036000400015x.

99 Chen X.M., Line R.F., Leung H. Genome scanning for resistance gene

analogs in rice, barley, and wheat by high resolution electrophoresis // Theoretical

and Applied Genetics. – 1998. – Vol. 97. – P. 345-355.

100 Доспехов Б.А. Методика полевого опыта (с основами статистической

обработки результатов исследований) / Изд. 5-е, перераб. и доп. – М.:

Агропромиздат, 1985. – 351 с.

101 Roelfs A.P., Singh R.P., Saari E.E. Rust Diseases of Wheat: Concept and

Methods of Disease Management. – Mexico D.F.: CIMMYT, 1992. –81 р.

102 Peterson R.F., Campbell A.B., Hannah A.E. A diagrammatic scale for

estimating rust intensity on leaves and stems of cereals // Canadian Journal of

Research. – 1948. – Vol. 26c (5). – P. 496-500.

103 Stubbs R.W., Prescott J.M., Saari E.E., Dubin H.J. Cereal Disease

Methodology. – Mexico D.F.: CIMMYT, 1986. – 46 р.

104 Feuillet C., Messmer M., Schachermayr G., Keller B. Genetic and physical

characterization of the Lr1 leaf rust resistance locus in wheat (Triticum aestivum L.) //

Mol. Gen. Genet. – 1995. – Vol. 248. – P. 553-562.

105 Schachermayr G., Feuillet C., Keller B. Molecular markers for the

detection of the wheat leaf rust resistance gene Lr10 in diverse genetic backgrounds //

Molecular Breeding. – 1997. – Vol. 3. – P. 65-74.

106 Liu S., Yu L.X., Singh R.P., Jin Y., Sorrells M.E., Anderson J.A.

Diagnostic and co-dominant PCR markers for wheat stem rust resistance genes Sr25

and Sr26 // Theoretical and Applied Genetics. – 2010. – Vol. 120. – P. 691-697.

DOI:10.1007/s00122-009-1186-z

107 Saal B.,Wricke G. Development of simple sequence repeat markers in rye

(Secale cereale L.) // Genome. – 1999. – Vol. 42. – P. 964-972.

108 Койшыбаев М.К., Жанарбекова А.Б., Кохметова А.М., Рсалиев Ш.С.

Генетическое исследование устойчивости пшеницы к бурой ржавчине. // Труды

Национальной академии наук Казахстана. – 2010. – Вып. 6. – С. 10-15.

108

109 Рсалиев А.С. Жаздық қатты бидай (Triticum durum Desf) сорт-

үлгілерінің тат ауруларына тӛзімділігі: а-ш. ғыл. канд. … автореф.: 06.01.05 –

Алмалыбақ, 2009. –25 с.

110 Kerber E.R., Dyke P.L. Transfer to hexaploid wheat of linked genes for

adult-plant leaf rust and seedling stem rust resistance from amphiploid of Aegiolops

speltoides×Triticum monoccum // Genome. – 1990. – Vol. 33. – Р. 530-537.

111 Gold J., Harder D., Townley-Smith F., Aung T., Procunier J. Development

of a molecular marker for rust resistance genes Sr39 and Lr35 in wheat breeding lines

// Electronic Journal of Biotechnology. – 1999. – Vol. 2, №1.

112 Helguera M., Khan I.A., Kolmer J., Lijavetzky D., Zhong-qi L., Dubcovsky

J. PCR assays for the Lr37-Yr17-Sr38 cluster of rust resistance genes and their use to

develop isogenic hard red spring wheat lines // Crop Science. – 2003. – Vol. 43. – Р.

1839-1847.

113 Kokhmetova A., Madenova A., Kampitova G., Urazaliev R.,

Yessembekova M., Morgunov A., Purnhauser L. Identification of leaf rust resistance

genes in wheat cultivars produced in Kazakhstan // Cereal Research

Communications. – 2015. – Vol. 12. – DOI: 10.1556/0806.43.2015.056.

114 Маденова А.К., Кохметова А.М., Кампитова Г.А., Атишова М.Н.

Күздік бидайдың линияларын қоңыр тат гермоплазмасына идентификациялау //

Ізденістер, нәтижелер. – 2015.– № 1. – С. 233-238.

115 Долматович Т.В., Булойчик А.А. Маркирование генов устойчивости

Lr26, Sr31, Sr50 и Pm8/Pm17 у мягкой озимой пшеницы // Биоинженерия.

Трансгенные технологии. – Минск: БГУ, 2013. – С. 227.

109

ҚОСЫМША А

110

111

112

ҚОСЫМША Ә

113

114

ҚОСЫМША Б

115

116

ҚОСЫМША В

Кесте В.1 – СТ-2 селекциялық тәлімбағындағы келешегі жоғары линияларға селекция-генетикалық және

фитопатологиялық зерттеу

№ 2014-

2015

Лниялардың атауы

Морф

ологи

я

лы

қ

сип

атта

мас

ы

Ӛсі

мд

ікті

ң

ұзы

нд

ығы

,

см

Мас

ақта

ну

күн

і

Мас

ақты

ң

ұзы

нд

ығы

,

см

Мас

ақта

мас

ақш

а

сан

ы, д

ана

Мас

ақта

ғы

дән

сан

ы,

дан

а

Нег

ізгі

мас

ақта

ғы

дән

сал

мағ

ы,

г

1000 д

әнн

ің

салм

ағы

, г

ND

VI

Қоң

ыр т

атқа

тӛзі

мд

іліг

і

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

1 2167 Almaly x Umanka/1 var.erithrospermum 88 19.05.15

10,55

18,80 49 1,63 41,24 0,69 0

2 2168 Almaly x GF70/1 var.erithrospermum 96 18.05.15 11,29 19,1 43 1,66 45,10 0,54 30MS

3 2169 Almaly x GF70/2 var.erithrospermum 105 18.05.15 12,41 18,86 47 1,56 41,56 0,60 0

4 2170 Almaly x GF92/1 var.erithrospermum 90 18.05.15 8,2 15,75 29 1,07 39,90 0,62 5MR

5 2171 Almaly x 29266/1 var. lutecsens Al. 91 18.05.15 9,54 18,8 49 1,56 31,84 0,65 5R

6 2172 Nazx Obri/1 var.erithrospermum 101 27.05.15 10,84 20,8 38 1,80 47,37 0,67 10MS

7 2173 Naz x Immun 78/1 var. lutecsens Al. 110 20.05.15 12,44 19,8 47 2,38 50,64 0,66 15MR

8 2174 Naz x GF55/1 var. lutecsens Al. 108 28.05.15 11,02 19,3 37 1,39 37,57 0,65 5MR

9 2175 Naz x GF55/4 var. ferrugineum 101 27.05.15 8,98 17,3 38 1,02 26,84 0,71 10MR

10 2176 Naz/GF55/5 var.erithrospermum 81 19.05.15 10,1 20,8 53 2,96 55,85 0,67 5MR

11 2177 425 x GF55/1 var.erithrospermum 88 25.05.15 12,56 19,3 46 2,43 52,83 0,72 15MS

12 2178 425 x GF55/2 var.erithrospermum 95 19.05.15 10,1 18,8 61 2,08 34,10 0,74 5MS

13 2179 428g x MK-122/2 var.erithrospermum 84 28.05.15 12,71 23 63 3,64 57,78 0,74 0

14 2180 Bermet x

RWKLDN9

var.erithrospermum 86 22.05.15 11,72 19,8 59 2,18 36,95 0,71 0

15 2181 Bermet xMK3797/1

var.erithrospermum 85 20.05.15 10,02 21,9 43 1,74 40,47 0,70 0

117

В.1 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 2

16 2182 Bermet x MK3797/2 var.erithrospermum 87 20.05.15 11,72 19,8 59 3,01 51,02 0,72 0

17 2183 BDME x Yr 2 var. lutecsens Al. 118 27.05.15 11,63 19,3 41 1,78 43,41 0,61 5MS

18 2184 Canzar x

RWKLDN9/2

var.erithrospermum 90 18.05.15 10,08 18,9 40 1,85 46,25 0,63 10MS

19 2185 Almaly (225)x5347

Opata85(Yr18/Lr34)

/2

var.erithrospermum 101 17.05.15 11,47 21,1 39 1,75 44,87 0,68 0

20 2186 Almaly (225)x5347

Opata85(Yr18/Lr34)

/3

var. ferrugineum 91 16.05.15 9,71 18,3 47,5 1,92 40,42 0,61 0

21 2187 Almaly (225)x5347

Opata85

var.erithrospermum 86 22.05.15 10,3 21,1 53 1,94 36,60 0,76 0

22 2188 Almaly (225)x5347

Opata85/2

var.erithrospermum 102 16.05.15 10,68 21,7 48 1,95 40,63 0,65 20MS

23 2189 Almaly

(225)x5353Super

Kauz/5 (отбор 70)

var.erithrospermum 104 29.05.15 7,23 21,3 56 2,96 52,86 0,77 10MS

24 2190 Almaly

(225)x5242Oxley1/1

var.erithrospermum 94 25.05.15 10,5 22,77 55 2,14 38,91 0,73 0

25 2191 Almaly

(225)x5242Oxley/3

var.erithrospermum 107 27.05.15 10,75 21,7 50 2,29 45,80 0,74 5MS

26 2192 Almaly

(225)x5242Oxley1/9

(отбор 70)

var. lutecsens Al. 88 30.05.15 8,26 23,7 48 2,12 44,17 0,74 0

27 2193 №23 x Kupava/1 var. lutecsens Al. 83 28.05.15 10,87 23,4 53 1,89 35,66 0,73 15MS

28 2194 №23 x Kupava/2 var. lutecsens Al. 84 28.05.15 10,34 21,2 48 1,58 32,92 0,74 0

29 2195 №23 x Kupava/3 var. lutecsens Al. 79 28.05.15 10,24 19,7 49 1,56 31,84 0,76 0

30 2196 F5№23 x Kupava/5 var. lutecsens Al. 92 31.05.15 10,22 19 56 2,35 41,96 0,73 0

118

В.1 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 2

31 2197 №23 x Kupava/8 var. lutecsens Al. 77 30.05.15 11,8 23,7 56 2,02 36,07 0,77 0

32 2198 №23 x Kupava/9 var. lutecsens Al. 89 30.05.15 10,92 19,7 51 1,83 35,88 0,74 0

33 2199 №23 x Kupava/10 var. lutecsens Al. 95 30.05.15 11,27 20,5 55 2,29 41,64 0,72 0

34 2200 №23 x Kupava/12

(отбор 70 кол)

var. lutecsens Al. 96 29.05.15 11,67 24 58 2,09 36,03 0,72 0

35 2201 №23 x Kupava/13 var. lutecsens Al. 98 28.05.15 10,39 22,5 53 2,21 41,70 0,74 0

36 2202 №23 x Kupava/16 var. lutecsens Al. 94 28.05.15 11,06 21 53 1,85 34,91 0,68 0

37 2203 №23 x Kupava/19 var. lutecsens Al. 91 31.05.15 12,17 23,7 49 1,79 36,53 0,75 30MS

38 2204 №23/Kupava/24 var. lutecsens Al. 96 02.06.15 12,3 23,7 56 2,06 36,79 0,74 10MS

39 2205 №20 x Umanka/7 var. lutecsens Al. 98 28.05.15 9,74 24 52 1,73 33,27 0,66 40MS

40 2206 №20 x Kняжна/1

(tsn-1-374bp-xfcp-1)

var. lutecsens Al. 101 28.05.15 9,89 24,1 50 1,93 38,60 0,70 60S

41 2207 №20 x Kняжна /8

(tsn-1-374bp-xfcp-1)

var. lutecsens Al. 103 28.05.15 9,47 23,6 48 1,87 38,96 0,69 50S

42 2208 №20 x Kняжна /11

(tsn-1-374bp-xfcp-1)

var. lutecsens Al. 104 28.05.15 8,87 22,3 44 1,59 36,14 0,71 30MS

43 2209 N91 x 5242 Oxley/1 var.erithrospermum 102 01.06.15 9,67 20,9 48 2,48 51,67 0,78 0

44 2210 №20/Knyazhna/16 var.erithrospermum 107 28.05.15 9,96 22,9 45 2,03 45,15 0,73 0

45 2211 №20 x Kняжна/1 var.erithrospermum 84 19.05.15 9,25 19,2 42 1,49 35,48 0,69 0

46 2212 RILsF5 Almaly x

Yr18/6

var.erithrospermum 102 22.05.15 11,04 20,7 47 2,38 50,64 0,71 0

47 2213 TX87V1613/KS91

WGRC11/BETTY/3

/AGRI/NAC//ATTI

LA

var.erithrospermum 84 22.05.15 9,63 19,6 47 1,88 40,00 0,78 10MS

119

В.1 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 2

48 2215 BEZOSTAYA1/6/B

HR*5/AGA/SNI/3/T

RK13/4/PEHLIVAN

/5/F6038W12-1

var. lutecsens Al. 110 17.05.15 9,65 19,9 34 1,21 35,59 0,63 0

50 2216 ERIT58-

87//KS82W409/SPN

/3,/KRC66/SERI/5/T

X69A509-2/BBY2

/FOX/3/PKL70/LIR

A/4/YMN/TOB//MC

D/3/LIRA

var.erithrospermum 99 29.05.15 10.68 20.2 46 1,80 39,13 0,72 10MR

51 2217 KVZ/HB2009/5/CN

N/KHARKOV//KC6

6/3/SKR35/4/VEE/6

/DAGDAS94

var.erithrospermum 127 16.05.15 9,75 19,5 52 2,36 45,38 0,63 15MS

52 2218 KS82W422/SWM75

4308//KS831182/KS

82W422/3/F900K/4/

SONMEZ

var.erithrospermum 113 28.05.15 9,19 19,3 44 1,66 37,73 0,65 40S

53 2219 SULTAN95/ATILL

A//ZARGANA-6

var. ferrugineum 103 26.05.15 9,43 19,5 36 0,97 26,68 0,67 20MS

54 2220 SULTAN95/ATILL

A//ZARGANA-6

var.erithrospermum 97 26.05.15 11,01 20,1 52 3,24 62,79 0,66 15MS

55 2221 338-K1-

1/ANB/BUC

/3/GS50A/5/.../TJB1

6.46/CB306//MHB2/

BUC4/KRC66/SERI

var.erithrospermum 95 28.05.15 9,67 20,60 44 1,61 37,07 0,76 0

120

В.1 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1

56 2222 338-K1-

1/ANB/BUC/3/GS5

0A/5/UNUMLI

BUGDAY/3/AGRI/

BJY//VEE/4/AGRI/

BJY//VEE

var. lutecsens Al. 127 27.05.15 11,84 21,1 50 2,15 43,00 0,76 0

57 2223 LX addition line (A.

variadilis)/4/338-K1-

//ANB/BUC/3/GS50

A/5/TAM200/KAU

Z

var.erithrospermum 104 23.05.15 1094 20,71 50 2,19 43,19 0,67 0

58 2224 KATEA-

1/4_22TX69A509-

2//BBY2/FOX/3/PK

L70/LIRA/4/YMN/T

OB//MCD/3/LIRA

var.erithrospermum 113 28.05.15 8,76 10,47 36 1,06 29,40 0,75 0

59 2225 KATEA-

1/3/059E//JAGGER/

PECOS/4/AU/CO65

2337//2*CA8-

155/3/F474S1-1.1

var. lutecsens Al. 108 19.05.15 10,94 20,71 46 2,19 51,58 0,61 0

60 2226 KATEA-

1//TREGO/JGR8W/

3/TAM200/KAUZ

var. lutecsens Al. 77 18.05.15 11,02 19,60 42 2,0 46,82 0,67 0

61 2229 F5(Naz X Renan) X

Parula

var. ferrugineum 96 14.05.15 11,5 23,2 51 2,33 45,69 0,71 0

62 2231 F5 N91x5347 var. lutecsens Al. 97 16.05.15 9,78 20,1 47 2,14 45,05 0,72 0

121

В.1 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 2

63 2227 338-K1-

1/ANB/BUC/3/GS5

0A/4/TREGO/JGR8

W/5/TX69A509-

2BBY2/FOX/3/PKL

70/LIRA/4/YMN/N

OB//MCD/3/LIRA

var.erithrospermum 85 19.05.15 7,7 18,2 45 1,56 34,67 0,76 0

64 2228 BILINMIYEN96.7/4

_22/5/TX69A509-

2//BBY2/FOX/3/PK

L70/LIRA/4/YMN/T

OB//MCD/3/LIRA

var.erithrospermum 109 18.05.15 10,55 19,72 42 1,52 35,16 0,70 0

65 2230 DALNITSKAYA/4/

AGRI/NAC//KAUZ/

3/1D13.1/MLT/5/F1

0S-1//ATAY

/GALVEZ87

var.erithrospermum 101 17.05.15 9,78 18,3 35 1,65 47,14 0,72 15MS

66 2232 5221 x Almaly var. lutecsens Al. 88 16.05.15 9,07 20,3 34 0,97 28,53 0,62 0

67 2233 5221 x Almaly var.erithrospermum 97 17.05.15 8 18,5 36 1,24 34,44 0,75 0

68 2234 Avs x Naz 272 var. barbarossa 86 16.05.15 8,8 18,1 37 1,25 33,78 0,69 40MS

69 2235 Avs x Naz 272 var. barbarossa 105 26.05.15 9,01 17,50 32 1,11 33,96 0,72 10MS

70 2236 Avs x Naz 272 var. ferrugineum 111 29.05.15 9,12 16,70 40 1,53 34,64 0,73 5MR

71 2237 Avs x Naz 272 var.erithrospermum 94 29.05.15 9,39 18,79 39 1,31 30,10 0,75 15MS

72 2238 Parula5355x293

a.2006

var.erithrospermum 101 20.05.15 7,35 15,84 40 1,30 29,80 0,71 0

73 2239 Parula5355x293a.

2006

var.erithrospermum 104 23.05.15 7,62 19,63 49 1,88 35,36 0,73 0

122

В.1 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 2

74 2240 F5Parula 5355 x293

a.2006

var.erithrospermum 83 20.05.15 7,96 17,42 38 1,23 28,26 0,73 0

75 2241 F6 (Naz x Obri)

Kupava

var.erithrospermum 94 28.05.15 9,63 20,20 51 2,34 41,73 0,73 5MR

76 2242 F6 Almaly x

Krasnodar-25

var.erithrospermum 95 19.05.15 10,12 19,45 47 2,23 43,48 0,74 10MS

77 2243 F7 (Naz x Immyn78)

x Arap

var.erithrospermum 105 18.05.15 9,38 20,55 43 2,04 43,02 0,72 0

78 2244 F7 (Naz x GF66) x

Ulygbek

var. lutecsens Al. 110 28.05.15 8,96 19,06 46 1,72 34,10 0,71 10MS

79 2245 F7 (Naz x GF66) x

Ulygbek

var. lutecsens Al. 114 28.05.15 9,25 25,04 38 1,59 38,57 0,73 5MR

80 2246 F7 (Naz x Immyn78)

x MK 3750

var.erithrospermum 115 27.05.15 7,57 16,39 38 1,57 37,55 0,71 0

81 2247 F7 (Naz x Immyn78)

x MK 3750

var.erithrospermum 110 18.05.15 8,38 17,79 45 1,75 34,64 0,73 0

82 2248 F7 (Naz x GF55) x

Arap

var.erithrospermum 104 19.05.15 10,98 19,80 39 1,86 43,12 0,64 0

83 2249 F6(Naz x 2259)x

Kupava

Var.milturum 105 03.06.15 10,01 20,82 45 1,86 36,49 0,73 50MS

84 2250 RILs F7Almaly x

Avocet (S)

var. lutecsens Al. 98 18.05.15 8,47 18,15 41 1,88 42,31 0,63 0

85 2251 d.854 F7(Naz x

GF55)

var. lutecsens Al. 102 17.05.15 9,56 18,58 42 2,01 43,81 0,75 0

86 Стекловидная-24 88 25.05.15 9,39 18,79 39 1,31 30,10 0,74 80S

87 Morocco 86 18.05.15 7,96 17,42 38 1,23 28,26 0,78 100S

123

ҚОСЫМША Г

Кесте Г.1 – 1 га ӛнім алудың тікелей шығыны

Жұмыс атау Агрегат

құрамы

Ӛнімділік

мӛлшері

Жұмыс

кӛлемінде

гі ауысым

мӛлшері

Тарифтік мӛлшерлеме

мӛлшерге шаққанда (тенге)

ЖЖМ шығыны

Тік

елей

шы

ғын

/1га

Тракторшы-

ларға

Қолмен

жасалған

жұмыс

бір

жұм

.

Кӛлем

іне/

л

Бағ

асы

/л

бар

лы

ғы/л

Егісте топырақты

сыдыра жырту

МТЗ-80 3,5 0,29 1074 311,5 5 110,0 550,0 961,5

Жырту К-700, ПИ-8-35 7,2 0,14 1207 169,0 25 110,0 2750,0 2919

Үгіту К-700 15 0,07 1074 75,2 7,6 110,0 836,0 911

Тырмамамен қопсыту МТЗ-80 3,5 0,29 1074 311,5 6 110,0 660,0 971,5

Дәнді тасымалдау МТЗ-80 3,5 0,57 1074 612,2 5 110,0 550,0 1162,2

Себу МОБИТОКС 13 0,15 1074 161,1 1000 150,0 611,1

Гербецидтерді енгізу МТЗ СЗ-3,6 13,7 0,07 1137 79,6 1000 70,0 7,8 110,0 778,8 928,4

Тырмалау ылғалды жабу МТЗ ОП 2000 9,8 0,10 1207 120,7 5 110,0 550,0 1670,7

Суару Қолмен 1,5 0,67 0,0 4000 2680,0 2680

Арам шӛпті шабу Қолмен 1,5 0,67 0,0 1000 670,0 1870

Астық жинау СК-5 Нива 14,8 0,07 1207 84,5 6 110,0 660,0 2005,1

Бидайды тасымалдау МТЗ 80 3,5 0,29 1074 311,5 5 110,0 550,0 961,5

Дәндерді тазалау СМ-4,5 36 0,17 1012 172,0 1200 204,0 0 110,0 0,0 1376

БАРЛЫҒЫ 3697,2 4444,0 11646,8 19028,0