ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Ш.УӘЛИХАНОВ атындағы КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

«ШОҚАН ОҚУЛАРЫ – 18» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция

МАТЕРИАЛДАРЫ 25-26 сәуір

МАТЕРИАЛЫ Международной научно-практической конференции

«УАЛИХАНОВСКИЕ ЧТЕНИЯ – 18» 25-26 апреля

Том 1

Көкшетау, 2014

2

УДК 001.83 В 17 Уалихановские чтения-18: Сборник материалов Международной научно- В 17 практической конференции. – Кокшетау, 2014. – 373 с., Т.1. ISBN 978-601-261-201-1

Бұл басылымға 2014 жылдың 25-26 сәуір аралығында өткен «ШОҚАН ОҚУЛАРЫ - 18» дәстүрлі Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары енген. Олар ғылыми қызметкер, ЖОО және мектеп оқытушыларына, магистранттар мен студенттерге арналған әр түрлі салалардағы өзекті мәселелерді қамтиды.

В настоящее издание вошли материалы традиционной Международной научно-

практической конференции «УАЛИХАНОВСКИЕ ЧТЕНИЯ - 18», проходившей с 25 по 26 апреля 2014 года. Они отражают проблемы различных отраслей науки, рассчитанные на широкий круг работников, преподавателей ВУЗов и школ, магистрантов и студентов.

УДК 001.83

СЕКЦИИ: «ВАЛИХАНОВЕДЕНИЕ» «ИСТОРИЯ, ГЕОГРАФИЯ И ЭТНОЛОГИЯ» «ИСКУССТВОВЕДЕНИЕ» «ФИЛОСОФИЯ, ПОЛИТОЛОГИЯ И СОЦИОЛОГИЯ» «ШОҚАНТАНУ» «ТАРИХ, ГЕОГРАФИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ» «ӨНЕРТАНУ» «ФИЛОСОФИЯ, САЯСАТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТАНУ»

СЕКЦИЯЛАРЫ.

РЕДКОЛЛЕГИЯ:

Елюбаев С.З. – ректор Кокшетауского государственного университета им. Ш. Уалиханова, д.с-х.н., профессор, член - корреспондент НАН РК; Жаркинбеков Т.Н.– первый проректор, к.г-м.н.; Жакупова А.Д. – д.ф.н., профессор, проректор по УМР; Сейткасымов А.А. – к.и.н.; Анищенко О.А. – руководитель отдела науки, д.ф.н.; Абуев К.К. – д.и.н., профессор; Бексеитова А.Т. – к.и.н., доцент; Фахруденова И.Б. – к.б.н., и.о. доцента; Кушпаева А.Б. - к.и.н., доцент; Лузина О.И. – член союза художников РК; Мансуров К.Ж. – руководитель РИО. ISBN 978-601-261-202-8 (1) ISBN 978-601-261-201-1 ©Кокшетауский государственный

университет им. Ш.Уалиханова, 2014

3

Жалпы отырыс Пленарное заседание

4

ҚАЗАҚСТАНДА ТЫҢ ИГЕРУ НАУҚАНЫ: АҚИҚАТ ПЕН АҢЫЗ

Абуев Қ.Қ.

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздік алуына байланысты біздің арғы және бергі тарихымызды ой елегінен өткізіп, орын алған проблемаларды алдыңғы қатарға шығаруға мүмкіндік берді. Кеңес үкіметті кезінде ең өткір де үлкен проблемаларының бірі халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету еді. СОКП-нің 27 съезінде осындай ұйғарым жасалып, артынан ол 28 съезде тағы қайталанды. Алайда дүние жүзінің алтыдан бір бөлігінде осындай мүмкіндікті жүзеге асыруда Коммунистік партия барынша дәрменсіздік танытты. Сөйтіп, КПСС Маркстің сөзімен айтқанда «халықтың ең бірінші қажетті сұранымын» (1) шеше алмай тарихи аренадан табан тайдыруға мәжбүр болды.

Дүние жүзі бойынша көлемі ең үлкен құнарлы жерлерге ие бола тұрып, елді нансыз, азық-түліксіз қалдыруға У. Черчильдің айтуынша Никита Хрущевке оншалықты «даналық» қажет емес еді. Әттең мемлекет басшыларының аграрлық саясатты дұрыс жүргізе білмеудің нәтижесінде халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі тығырыққа тірелді. Ғалымдар осынау дағдарыстың сырын анықтау үшін ауыл шаруашылығын дамытудың тарихына, соның ішінде 1954-1964 жылдарға назар аударуда. Бұл кезең кеңес елінің тарихындағы «Тың эпопеясы» жылдары деп аталды.

Тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру тақырыбы советтік тарихи әдебиетте кең орын алды. 60 жылдардың екінші жартысынан кейін «Тың эпопеясының» тарихың зерттеудің жаңа дәуірі басталды. Бұл кезеңде тың игеруге қатысты жарияланылған еңбектер негізінен жалпылыма сипатта болып, тың игеру идеясының тұжырымдамалық мәселелер сарапталмады. Жарияланылған еңбектерде көтерілген тақырыптар негізгі аграрлық мәселелерді шешу жолдарын қарастырмады.

Тың игеруге қатысты кеңестік тарихнамада да «қазақ жері бос жатқан құнарлы жер» деген патша заманынан бастап қалыптасқан жалған пікір басым болды. Шын мәнінде барлығына белгілі қазақ халқы ежелден жерді кеңінен пайдаланып игерген.

Бұл мәселе қазіргі саясатымызға сабақ болуы керек. Әсіресе, нарықтық қарым-қатынасқа көшу жағдайында қазақ жерінің ерекшелігін, жер шаруашылығын жүргізудің әдістерін қатаң еске алған жөн. Әйтпесе, бір кездері жіберген қателіктерді тағы да қайталап алуымыз әбден мүмкін. Халықты еріксіз советтендіру және жалпылама коллективтендіру саясатына неге апарып соққаны қазір әркімге де белгілі. Әлемдік тәжірибеге көз жүгіртсек жаңа жерлерді игерген жалғыз біз-ғана емеспіз. Бірақ мәселе мүлде басқада. Мысалы, американдықтар бізден әлдеқайда бұрын өздеріндегі Орта Батыстағы миллиондаған акр тың жерлерді

5

«шаруашылық айналымына енгізген» болатын. Ал, Ресей империясының 18 ғасырдан бастап біздің өлкедегі «бос жерлерді» игеруін неліктен еске алмасқа?

Патша үкіметі Қазақстандағы жыртуға жарайтын құнарлы жерлерді анықтап есепке алу үшін 1895 жылы мұнда арнайы Ф. Шербина комиссиясын жіберген болатын. Ол комиссияның іріктеген жер мөлшері игерілгеннен кейін тағы да В. Кузнецов, К. Пален басқарған экспедициясы жіберілген. Олардың мақсаты жөнінде былай делінген: «Было решено посылать ходоков в Азиатскую Россию для искания, осмотра, и зачисления — свободных казенных земель. (астын сызған мен — Қ.А.). Осы экспедициялардың атқарған қызметінің нәтижесінде қазақтардың ұпайынан ондаған миллион десятин жер алқабы алынған казактар әскери әкімшілігімен келімсектерді орналастыратын учәскесінің басқаруына берілген. Мысалы, 1893 жылдан 1905 жылға дейін, яғни 12 жылда қазақтардан 4 млн. десятин жер шектеліп алынса, келесі 7 жылға (1906—1912 жж.) — 17 млн. десятин. (9) Ал 17 жылға дейін мұндай жер көлемі 45 млн. десятинадан асып түсті. Сейтіп жердің шұрайлысын, судың тұнығын келімсектер иеленіп кетті, бүгінгі күнге дейін иеленіп отыр.

Столыпиннің жана аграрлық реформасына сәйкес патша өкіметі «келімсектерді қазынаның жеріне үйлестіру Ережесін» жасады. Оған сәйкес Қазақ жеріне келімсектердің келіп орналасуы таудан домалаған селдей сарқырай жөнелді. Тек 1897—1916 жылдар аралығында қазақ жеріне 1,5 млн. адам қоныстанды. Миллиондаған десятин шұрайлы жер жыртылуына байланысты мал өрісі күрт тарылды. Жергілікті халықтың жағдайы нашарлай түсті және олардың наразылығын тудырды. Патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы стихиялық қозғалыс 1916-ші жылғы қарулы көтеріліспен ұласты. Көріп отырғанымыздай қазақтың жерін «шаруашылық түрғысынан» игеру патша заманында басталған. Жерді шаруашылық қажетіне тиімді пайдалануға кім қарсы? Әңгіме тыңды көтеру туралы шешім қабылданғанда ешкімнің оны шапшаң игерудің ықтимал зардаптары жайлы ойланбағандығы хақында больп отыр. Ал қазақтың алып даласын өрескел жыртудың ақыры халықты қырсыққа ұшырататындығын ешкім біліп сезбеді деп кесіп айту қисынсыз. Себебі сонау 1900 жылы-ақ көкшетаулық көрнекті қоғам қайраткері, оқымысты Мәмбетәлі Сердалин ғылыми қоғам мәжілісінде баяндама жасап, Россия жұртшылығын ескерткен еді. Тыңды шапшаңдата игеру инициаторлары Мәмбетәлінің еңбектерін ен хабардар болмағанымен, аса көрнекті топырақ танушы ғалым В.В.Докучаевтың 1892 жылы ойластырылмай жыртып тастағандықтан, Россияның оңтүстік бөлігі өте баяу болса да, ұдайы түрде құрғап, қу тақырға айналып бара жатыр» деп жазғандығын білуге тиіс еді.

Сол В.В. Докучаевтың айтқандарына сүйене отырып, Мәмбетәлі «Егер Россияның Европалық далаларын қалай болса солай жыртып тастаудың зардаптары осындай болса, онда Сібірдің ұлан-байтақ шалқар даласын жырту қандай қатерлі зардаптарға әкеліп соғар екен» (10) деп жазған еді. Мәмбетәлі Сердалин қазақ даласының мал шаруашылығымен айналысуға

6

қолайлы екенін және оның өнімін егіс аймақтарының өнімімен тығыз байланыстыра отырып, зор табысқа жетуге болатынын ғылыми тұрғыдан дәлелдеген. Қазақ зиялыларының тағы да бір аса көрнекті өкілі Әлихан Бөкейханов (1887—1937 жж.) та осыны ескерткен. 1910 жылы Петербургтен шыққан «Қырғыздар» (Қазақтар) атты кітабында: «Егер қазақ даласына шаруаларды асығыс түрде қоныс аударуды жалғастыру-тоқтатылмаса, онда таяу арада тың жерлер түгел жыртылып тынады. Ал, мұндай тыңсыз дала айтақырға айналып, одан өнім алынбайды» (11) деп жазған болатын. Алайда, қазақ ғалымдарының алысты болжай білетін көрегендік пікірімен де, болжауымен де ол кезде және одан кейін Советтік дәуірде де келісіп, санасқан ешкім болмады.

Батыстың көптеген экономистері совет ауыл шаруашылығы проблемаларының пайда болуының басты себебі колхозшылардың экономикалық инициативасы жоқтығында деп білді. Мұңдай пікірлерді кеңестік БАҚ-да былайша «әшкереленіпті»: «Мұндай тұжырымдар қаһарман совет халқына көлеңке түсіреді... Мәселені осылайша қойған жағдайда социалистік ауыл шаруашылығында және тың жерлерді игеру барысында орын алған жекелеген кемшіліктерді буржуазиялық авторлар өмірде жоқ заңдылыққа айналдырып көрсетеді» (15).

Тарихи есептеу көрсеткеніндей, тың және тыңайған жерлерді игеруге арналған әдебиет өте көп. Тарихшылардың айтуына қарағанда 1975 жылдарға дейін аталмыш тақырыпқа 1,5 мың жұмыс арналыпты.(17)

Тың тақырыбына материалдардың саны өте көп болғанымен сапасы ойдағыдай емес. Аталмыш еңбектерді олардың авторларын бағалай отырып, олардың көбі мадақтау негізіңдегі жазылғанын сын көзбен ғылыми тұрғыдан тың көтеруге баға берілмегенін айтуымыз керек. Әрине, бұл авторлардың кінәсі емес, сол кезде әлеуметтік тапсырыс солай болатын. Қазір тарихшылардың алдында мынандай мақсат тұр: қоғамда зерттелмеген бір де бір «ақтноқат» болмауға тиіс. Қоғам әрбір кезең туралы нағыз шындықты білуге тиіс. Осы орайда кезінде басыңқы зерттелген тақырыптарға тарихшылар сыни көзбен қарауы керек. Мәселен, тың және тыңайған жерлерді игерудің бұған тікелей қатысы бар. Аталған мәселе өте күрделі. Сондықтан оны қайта зерттеп, қайта електен өткізген жөн. Бірден айта кетейік, мұнда мәселе жалпы тың жерді игеру идеясы туралы емес, оның әдістері, көлемі, кезеңі, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық және экологиялық зардаптарында. Тың игеріленуне қарамастан 1992 жылы ТМД елдерінде азық-түлік тапшылығы сезіліп отырды. Кейбір аймақтарда үлеске салу әдетке кірді, жекелеген жерлерде нанға карточка жүйесі енгізілді.

Сонымен қатар нан тағамдары мен жарма тұтыну бірден өсіп кетті. Мұндай жағдайда бар сенім шет елден сатып алатын астықта. Патшалық Россия революцияға дейін астықты шет елге өзі шығаратын. Және оның астық сатудағы үлесі 40 процентке жететін. Кеңес өкіметі кезенде 50-ші жылдардан бастапастықты өзі сатып алатын болды. Экономика саласындағы үлкен олқылықтардың себебін анықтау үшін ғалымдар құбылыстың басталуына көз жіберіп отыр. Аграрлық өндірістің тоқырауы мен құлдилауы

7

20-30-шы жылдардағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың қалыптасуына байланысты екеніне ешкім күмәнданбайды. Шын мәнінде бұл қатынастар шаруаларға қарсы жүргізілген саясат болды, күшпен орнықтырылғандықтан өнімнің көбеюіне ықпал жасалмады. Коллективтендірудегі жеделдету де өз зиянын тигізбей қалған жоқ. Қазақстанда аталмыш шара тұрғылықты халықтардың ғасырлар бойы қалыптасқан өмірін өзгертумен тығыз байланысты болды. Сондықтан қоллективтендірудің зардаптары мұнда ауыр және күйзелісті жағдайда өтті. Академик М. Қозыбаевтың есебі бойынша аштық пен оның зардаптарының салдарынан 1931— 1933 жылдары қайтқан адамдардың саны 1750 мың (19) болса, жүз мыңнан астам адам көршілес республикалар мен шет елдерге кетті. Бұл үлкен нәубетке мал басының азаюы да зиянын тигізді. Ірі қара мал — 7 есе, ұсақ мал—13,5 есе, жылқы — 4 есе, түйе—16,5 есе кеміп кетті(20). Халық осындай үлкен күйзелістен оңалмай жатып, Ұлы Отан соғысы басталып кетті. Ол тағы ауыл шаруашылығының материалдық негізін әлсіретуге әкеп-соқты.

Қазақстан жерінде соғыс әрекеттері болған жоқ, әйтсе де оның зардаптары сезіліп тұрды. Әсіресе бұл жағдай ауыл шаруашылығында айқын білінді. Бұл саладағы соғысқа дейінгі деңгей тек 50-ші жылдары ғана өз дәрежесіне жетті. Бірақ ол елдің азық-түлік пен шикізатты тұтыну қажетін өтей алмады. Сондықтан үкімет, ауыл шаруашылығындағы жағдайды түзеуге ден қойды. Мәселен, 1950 жылы партиялық — үкімет комиссиясы құрылды. Оған колхоздарды қаржыландыруды жақсарту мәселесін қарау ұсынылды.

1952 жылы басқа комиссия мал шаруашылығындағы жағдайды жақсартуға көңіл бөлді. Аталмыш комиссиялардың жұмыс нәтижесі КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясында талқыланды. (тамыз 1953 ж.). Үкімет экономиканы сауықтырудың ойластырылған шарасын ұсынды. Ауыл шаруашылығын дамыту мәселелері КОКП Орталық Комитетінің 1953 жылғы 3—7 қыркүйек айында болған Пленумында да қаралды.

Саланың жағдайын сараптай келіп, пленум ауыл шаруашылығын дамыту жөнінде жаңа көзқарас қалыптастырды. Сонымен қыркүйек пленумында қоғамдық және жекеменшік қатар жүргенде ғана колхоздар қалыпты жағдайда дами алады деп көрсетілгеніне қарамастан шаруалардың жеке меншігіндегі малдарды алу тоқтатылмады (24). Үшіншіден, жарты жыл өтпей жатып ауыл шаруашылығын жеделдетуден бас тартылып, бұрынғы қалыпты жағдайға ауысты. КОКП Орталық Қомитетінің ақпан—наурыз (1954 ж.) пленумы елдің шығыс аудандарында тың және тыңайған жерлерді игеру туралы шешім қабылдады. Бұл жөнінде ресми пікір мынадай: «Орталық Комитет қыркүйек пленумы бекіткен шаралар біраз уақыт өткен соң ғана жемісін береді» деп есептеді. Дегенмен елдегі астықтың жағдайы алаңдатарлық еді. 1953 жылы 31 миллион тонна астық дайындалса, 32 миллион тонна астық жұмсалды (25). Мемлекеттік қордың аздаған бөлігін пайдалануға тура келді. Сөйте тұра сол кездің өзінде Американы қуып жетіп, басып озу жөнінде ұран тасталды. Шынында да дәл сондай аваитюристік Хрущевтің мінезіне сай келетін әрекеттердін, бірі - «тың

8

эпопеясы». Ал енді кеңес тарихында кен, өріс алған мынандай тұжырымға тоқталайық: «Жер қорларын жүйелі түрде игеру елде Кеңес үкіметі орнағаннан кейін ғана мүмкін болды (26). Олай болса неге Хрущев «жоспарды» жеделдетуге тырысты. Ал ақпан—наурыз пленумында астықты өндіруді ұлғайтудың басты көзі — тың деген тұжырым жасалғанын қалай түсіндіруге болады? Тың игерудің ең басты дәлелі — жүргізілген бірлі-жарымды тәжірибе болатын. Атап айтқанда, Челябі облысындағы «Петропавловск», Солтүстік Қазақстан облысындағы «Ленин жолы» шаруашылықтарының негізінде енгізілді. Олар гектарынан 22 және 30 центнерден өнім алды. (Бұл үлкен күмән келтіреді). Осының негізінде Қазақстанның тың аудандарында Сібір, Орал және басқа аймақтарда 13 миллион гектар, оның ішінде Қазақстанда 6,3 миллион гектар тың және тыңайған жерлерді игеру мақсаты қойылды. Бұл жерлерден 1100—1200 миллион пұт астық жинап, егін өнімділігін 14—15 центнерге жеткізу көзделді (27).

Қойылған міндетті орындау көп күш жүмсауды қажет етті. Алға қойылған мақсаттарға жету үшін әкімшілдік әміршілдік жүйенің барлық күш-қуаты іске қосылды. СОКП Орталық Комитетінің, февраль—март Пленумының (1954 ж.) шешімдері республикалардың Орталық Комитеттерінің облыстық, қалалық және аудандық партия ұйымдарының жиналыстарында талқыланды. Насихат пен үгіт құралдарының барлық түрі кеңінен, пәрменділікпен пайдаланылды. СОКП Орталық Комитеті Қазақстанның және еліміздің басқа да шығыс аймақтарының «Тың және тыңайған жерлерін игеруге аттануға» шақырған барлық совет халқына арналған үндеу қабылдады.

Коммунистік партияның Орталық Комитетіне өткізілген жиналыстардың саны, оған қанша жанның қатысып, сөз сөйлегендері туралы мәліметтер үсті-үстіне түсіп жатты. Мұндай шақыруларға үн қосып, әдеттенген совет жастары тың жерлерге аттануды да қызу жігермен қабылдады. Алғашқыда 1954 жылдың март айына дейін, Қазақстан жерлеріне 250 мың ал 1956 жылда 640 мың тың игерушілер қоныстанды. Олар негізінен Ресей, Украина және Белоруссия қалаларынан келген жігіттер мен қыздар. Қозғалысқа (шын мәнінде, ұйымдастырылған қоныс аудару) бүкілхалықтық сипат беру үшін басқа республикаларға да тапсырмалар беріліп, қағылған-соғылғандар тың жерлерге жөнелтіліп жатты. Жеткіліксіз жұмысшы күші Совет Армиясы қатарынан босатылған жауынгерлер есебінен де толтырылды. Сондай-ақ мемлекет батыс аймақтардан тыңға қоныс аударған отбасыларына көмектесуге мол қаражат бөлді. Алғашқы екі жылда ғана Қазақстанның тың жерлеріне 200 мыңнан астам отбасы қоныс аударды. (28)

Ақмола облысы «Мариновский» совхозының комсомолдарының шақыруына үн қосып, 1954 жылдың күзінде тың игеруге тағы да 60 мың жас әйелдер мен қыздар келді. Тың игеру дәуіріндегі Қазақстанға жаппай қоныс аудару дүмпуі 60-шы жылдардың ақырына дейін созылып, тоқтамады.

9

Тың игерудің шаруашылықты жүргізудегі - тиімділігі қаншама мадақталып «дәлелденгенімен» оған орасан зор күрделі қаржы жұмсалды. Республиканың ауыл шаруашылығына алғашқы екі жылдың ішінде ғана 6.105 миллион сом қаржы жұмсалды. Бұл төртінші бесжыл-дықта жұмсалған барлық қаржыдан терт есеге жуық көп (29). 1954—1958 жылдары Қазақстанда 337 жаңа совхоз ұйымдастырылды. Мемлекет оның құрылысына 10.814 мың сом жұмсады(30). Өндірістік негізгі қор 1953 жылғы 276 миллион сомнан 1965 жылы 2,6 миллиард сомға дейін немесе 10 еседен астам өсті (31).

Тың игеруге ауқымды материалдық қор белінді. Республиканың басқа ауыл шаруашылықтары аудандарының есебінен тыңға құрылыс материалдары, техника үсті-үстіне жөнелтілді. 1953 жылмен салыстырғанда 1956 жылы тыңға әкелінген тракторлардың саны 213 процентке, комбайндар 232 процентке артты. Осыған орай техниканың жалпы саны да молайды. Егер 1958жылы республикада 40 мың трактор болса 1960-шы жылдың басында 156,2 мыңға, немесе төрт есе, ал комбайндар 4,3 есе көбейді(32). Осыншама есе техниканы кем алған басқа аймақтардың әлеуметтік экономикалық дамуының мешеулеп қалуы хақ.

Тың игеру процессы онайға түскен жоқ, тың игерушілердің өмірінде қиындыққа төтеп беретін іс қимылдар бастан асатын. Тыңға шабуыл ешқандай дайындықсыз шұғыл басталды. Қара топырақты құнарлы аймақтармен бірге көк қауданы желкілдеген шұрайлы жайылымдықтар да қыраттар да, тіпті сортаң жерлер де өткір түрен жүзіне ілекті. Интериационалдық комсомол-жастар екпінді бригадалары жазушы Шерхан Мұртазаның сөзімен айтқанда «қазақ даласының бүкіл ішек қарнын ақтарды». Майдандағы соғыс дабылдарынын мәліметтері сияқты жүздеген, мыңдаған миллиондаған гектар жер жыртылғаны туралы даурықпа рапорттар қарша борады. 1954 жылы тапсырмадағы 6,3 миллион гектардың орнына 8,5 миллион гектар жер жыртылды.

Осыдан кейін-ақ, «қымбатты Никита Сергевич» сабырлық жасап, алды-артын пайымдап, аялдауы қажет еді, бірақ халықтың күткен үміті ақталмады.

1954 жылдың тамыз айында СОКП Орталық Комитеті мен ҚСРО Министрлер Советінің тыңға шабуылды одан әрі өрістету жөнінде шешімі қабылданды. Оған сәйкес екінші жылы тағы да 9,5 миллион гектар, ал 1954—1960 жылдары аралығында барлығы 26,484 мың гектар жер соқамен қақ айрылды (33). Баспасөзде жарияланғандай тарихшы және ақын, географ және экономист С.Н. Марков Қазақстанға «Жаңа өмір» әкелушілердің іс-қимылдары туралы шындықты сонау1931 жылы жазып қалдырыпты. «Олар,— деді Сергей Николаевич,— тарихи қорған төбелерді бұзып, халық батырлары жерленген ескерткіш мавзолейлерді, бейіттерді, болат сүңгімен қирата алмаған соң оқ-дәрімен түбірінен қопарған». Амал не, Докучаевтің ғылыми болжамы да, Сердалиннің, Бөкейхановтың, Марковтың сақтандырулары да Хрущев пен Брежневтің «алғашқы тың игерушілерін» тоқтата алмады. Ал жердің бей-берекет талан-таражға салуға қарсы

10

тұрғандарды партияға қарсы топқа, немесе «өмірден артта қалған, ойлау қабілетінен айрылған ұлтшылдар» қатарына жатқызып, қудалады.

Хрущев Орталықтағы саяси қарсыластарына тап осындай айдарлар тағып, жұмыстан қуып — жазалады. СОКП тарихыныц 5 томының екінші кітабында «СОКП Орталық Комитеті Қазақстанға кадрлармен үлкен көмек көрсетті» дей келе, олардың есімдерін: П. К. Пономаренконы, Л.И.Брежневті, А.Е.Клещевті, Г.А.Маленковты, М.Г.Рогинецті, С.М.Новиковты, С.Д.Елагинді атап көрсетеді. Олардың барлығы да Орталық Комитеттің, облыстық партия комитеттерінің бірінші және екінші хатшылығына тағайындалды (формальді түрде сайланды). 1954-55 жылдары СОКП Орталық Комитеті Қазақстан тыңына аудандық буынды нығайту үшін 176 жауапты қызметкерлерді аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы қызметін атқаруға жіберді. МТС және совхоз директорлығына 250 адам тағайындалды. Қазақстан тыңын игеруге екі жылда орталықтың жолдамасымен барлығы 26 мыңға жуық коммунистер жіберілді (34). Тың аймағындағы басшылық жұмыстарға негізінен келімсек кадрлар орналастырылды. Республиканың бұрынғы басшыларын шұғыл ауыстыру шаралары Орталық Комитеттің шынайы көмегі деген желеумен жүзеге асырылды. Брежневтің түсіндірмесі бойынша бұрынғы басшылардың үлкен республиканы басқаруға қабілеті жетпеді,-олар қиыншылықтан тайсақтады, «бұл болмаса күл болсын» принципін ұстанды (35).

Кадрлар мәселесі бойынша жүргізілген сол кездегі (тіпті соңғы кезге дейінгі) ұлттық саясатты демократияшылыққа да, немесе интернационал-дыққа да жатқыза алмайсың. Керісінше, бұл жылдары тұтас бірұлттыңеңсесін түсіретін, намысын аяққа басатын тағы да бір қадам жасалды. Империялық көзқарас, әкімшілік — әміршілдік басқару жүйесінің барынша шиеленісуі, мәдениеттің төмендігі осы тың игеру мәселесінде айқын көрініс тапты.

Тың игерудегі өрескелдіктерді тың игерушілердің өздері де мойындайды. 1954 жылы «Ленинград» совхозына жолдамамен келген Еңбек Қызыл Ту орденді В. Кириченко былай деп жазады: «Тыңды игеруге айтылған сынды дұрыс қабылдау керек. Сол кездегі әміршілік — әкімшілдік жүйенің басшылығына орай асығыстық, істі ойластырмай шешу орын алды» (36) Өздерінің өмірлеріне, тағдырларына сіңісіп шешуші роль атқарған тыңды бағындырушылардың қазіргі кезеңдегі әділ сын көзбен жасалған тарихи талдауға қарсылық білдіретіні әбден түсінікті. Әрине, тың игеру тарихындағы қажырлықты, жанқиярлық күресті, табандылықты ешкім жоққа шығармайды. Егістікке жарамды құнарлы жерлерді игерудің тиімділігі де күмәнсіз. Мәселе, қысқа мерзімнің ішінде ұлан-ғайыр 25 миллион гектар жердің іріктеліп сұрыпталмастан қатарынан тасталқаны шығарылып жыртылуында, оның әлеуметтік экономикалық, демографиялық және экологиялық зардаптарға қиындыққа ұрындыруында. Тың жерлерді игеруді қауырт жүргізу саясатының қырсығын баяндаудан бұрын халық белсенділігінен туған игі бастамаларға да тоқтала кеткен жөн.

11

Тыңға келген мыңдаған саналы еңбеккерлердің жігерлі еңбегінің нәтижесінде пайдалы игі істер туындады. Оның бірі — студенттердің құрылыс отрядтары. Қостанай облысы Таран ауданының жастары 1954 жылдың күзінде игі бастама кетерді. Олар республиканың барлық еңбекшілерін мәдени-ағарту мекемелерінің жаңа құрылыстарын салуға, жөндеуден өткізу, қызметін жақсартуға көмектесуге үндеу тастады. Тарандықтардың бастамасы кең қолдау тапты. 1955-1956 жылдары селолық жерлерде 17 мәдениет үйі, 450 клуб, 300 кітапхана, 50 оқу үйі, 500-ден астам қызыл мүйіс, 10 стадион мен спорттық алаңдар салынып, 230 елдімекенге радио және 130 елді мекенге электр жүйелері тартылды.

Тың игеру жылдарында совхоз жұмысшылары мен колхозшылар селолық мектептерді өз қамқорлығына алды. 1957 жылға дейін олардың көмегімен 2828 оқу шеберханасы, 1700 пәндік кабинет жабдықталды. Совхоздар мен колхоздарда 3 мыңнан астам оқушылардың өндірістік бригадалары мен участоктары ұйымдастырылды. Тұрғын үй құрылысы да кеңейді. 1954—1955 жылдары республиканың тың аймағында 853 мың шаршы метр тұрғын үй салынып, пайдалануға берілді. (37) Жаңа поселкелер орнығып, автомобиль жолдары төселіп, астық қоймалары бой көтерді.

Тың туралы жазылған кітаптарда ауыл шаруашылық өнімдерінің, алдымен астық өндірудің артқандығы тілге тиек етілді. Расында да өсім бар. Егер Қазақстан бұрын (1949—1953 жылдары) мемлекетке орта есеппен жылына 111 миллион пүт астық тапсырса, тың игеру жылдарында (1954-58 жылдары) 521,4 миллион пұттан астық өткізді. Әсіресе, 1956 жылы барлығы 1.483 миллион пұт астық жинап, мемлекетке 1 миллиард пұт астық тапсырған Қазақстан диқандары ең жоғары көрсеткішке жетті (38). Бірақ келесі жылдары астық өндіру кеми бастады. 1963-64 жылдары астық өндіру 1953 жылғы мөлшерден сәл ғана асты. Осы кезден бастап еліміз шетелдерден, АҚШ, Канада, Аргентиңа, Франция сияқты мемлекеттерден астық сатып алуға кірісті.

Тың игеруді қарқынды жүргізуге асыққан мемлекет басшылары алда шешуші қиын күрделі мәселелердің туындайтынын түсінбеді. Жұмысты ғылыми түрде терең зерттеу негізінде жүргізудің орнына өктемдікке жол берілді. Табиғатты қорғау тарихи ескерткіштерді сақтау жөнінде ешқандай шара қолданылмады. Н.Хрущев тыңды бағындыру күресінде наполеондық арандатушылық бағытты: «ең бастысы майдан ашу, кейінгісін көре жатармыз» принципін ұстады. Сондай-ақ тың жер дұшпан шебі ретінде қаралып, жаппай шабуылға шығуға шақырылды. Тың игеру дәуіріндегі жиі қайталанатын тұжырымдар: «Тыңға шабуыл», «Тыңды бағындыру», «Тыңды бас идіру» сияқты ұрандардан құралатыны да тегін емес.

Тыңға шабуыл жасауға шақырушыларды жолдың, астық қоймаларының жоқтығы да имендірмеді. Маңдай тері төгіліп, өсірілген диқан астығының жүздеген мың тоннасы қырмандарда, дестелерде, жаңбыр мен қар астында жатып, іріп-шіріді, шығынға ұшырады. Шаруашылықты жүргізудегі бойға сіңген кырсыздықтың, салғырттықтың салдарынан күн

12

сайын 15 мың трактордыңсынып босқа тұруы сияқты бей-берекетсіздікті есепкеқоссақ, тың игерудің бағасы да айқындала түспек.

Мемлекетке Қазақстанның миллиард пұтастығы тапсырылған жеңіс тойы одан әрі жалғаспады. Келесі 1957 жылы астық екі жарым есе кем өндірілді. Ал 1963- 64 жылдары егіс көлемі бес есе кем болған 1953 жылғы» өндірілген астықтың мөлшерімен деңгейлес мөлшерде қалды. Кесе-көлденеңнен де, ұзынынан да, қиғаштай да аяусыз үсті-үстіне жыртылған тың жерлердің үстінде ұйытқыған шаң—боран тұрғанда ғана мамандар, ғалымдар жеңіске шақырған ұрандауынан айыға бастады. Не пайда, болар іс болды. 1958—1965 жылдары агротехникалық төмендігінен 3 миллион гектарға жуық егістік жер пайдаланудан шығарылды. Орасан зор егін алқаптарының шығымдылығы жылдан-жылға кеміді. Мысалы, тың игеруші басшы қызмет атқарған Федор Моргун өзінің «Тың туралы ойлар» деген кітабында 1955 жылғы куаңшылықты былай суреттейді: «Алпыс градусқа жеткен аптаған ыстықтан жер тілім-тілім, торкөздене жарылып кеткен. Бүкіл көктем, жаз бойы бір тамшы жаңбыр тамбады».(39) Осы очерктің авторы Көкшетау жерінде туып өскендіктен де соңғы қырық жылдың төңірегінде бірде-бір рет ыстықтың 50 градустан аспағанына қарсы дәлел айта қоймас. Алайда, тың аймақтары қатыгез қуаңшылыққа жиі ұшырайтыны жөніндегі оның дерегі өмірден алынған.

Тың игерушінің кітабында басқа да маңызды, назар аударарлық деректер мен мәліметтер бар. Мысалы, «1955 жылдан бастап Солтүстік Қазақстан аймақтарында жер жаппай жыртылғаннан кейін шаң бораны тұрған алқаптар жиі ұшырай бастаса, Павлодар облысында мүлдем орнығып тұрақтанды» деп жазады автор. Бұдан Ф.Моргунның шығаратын қорытындысы мынадай: «Тыңда таза пардың көмегінсіз шығымды егін өсіре алмайсыз. Егіншіліктің дүниежүзілік тәжірибесінде дәлелденгеніндей жылына түсетін ылғал 300—350 миллиметрден аспайтын аудандарға парды қолданбай астық шаруашылығын дамыту мүмкін емес» (40).

Егін шаруашылығы күрт кеміп, тың жерге жасалған сұрапыл қиянаттардан кейін ғана шабуылды бастаушылар өз қателерін түсінді. Агрохимиялық, гидрологиялық, геоботаникалық зерттеулер жүргізуге кірісті. Алғашқыда қатарынан көзсіз тас-талқаны шығарылған жалпаіс далайың, енді топырақ құрылысының ерекшелігі сақталатын ылғалының мөлшері зерттеле бастады. Алпысыншы жылдарда тыңдағышаруашылықтардың едәуір бөлігі егіншіліктің хауіпті аймағына орналасқанын, оларда эрозияны болдырмайтын техниканы, агротехниканы ұтымды пайдалану қажеттігі туралы әңгіме қозғалды. Сол кездегі СОКП Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Советінің бірлескен қаулысында да: «Қазақ ССР-інде жыл сайын шаң борандары топырақтың құнарлы қыртыстарын ұшырып, егістіктің едәуір көлемін зақымдап, құртуда. Ал жекелеген аудандарда суармалы жерлерді суландыру жүйелерін арықтарды көміптастады» деп мойындауға мәжбүр болды.

Дегенмен, әлі де барлық зерттеушілер оның ішінде қазақстандықтар да тың игеру өзін ақтады, деген пікірді жақтап жүр. Олар мұнда орталық

13

статистика санақ басқармасының мәліметіне, 1954—1955 жылдары аралығында тың игеруге 8,5 миллиард сом қаржы жұмсалса, табыс 13,8 миллиард сом болды деген дерегіне сүйенеді. Шындығына келсек, мұнда нақты дерек келтірілгенімен бүркемелеп жалған айтушылық та сезіледі.

Тың топырағының алғашқы құнарлы кезінде бітік егін өсірілгенде оны жинау қиындықтар туғызып, басқа аймақтардың көмегі ұйымдастырылды. Орақ науқаны астық үшін күрес майданына айналды. Мысалы 1956 жылдың егінін жинауға еліміздің түкпір-түкпірінен Қазақстан тыңына техникасымен қоса 11700 комбайншы, 20 мың атвомашина жүргізушісі, негізінен комсомолдың қолдамасымен 200 мың жігіттер мен қыздар келді. Бұдан кейінгі екі жылдың егінін жинауға астық шығымдылығының теөмендігіне қарамастан миллионнан астам жас жұмысшылар, қызметкерлер мен студенттер қатысты (41). Сондай-ақ бұдан тыс ондаған әскери бөлімшелердің жауынгерлері де тың орағына жыл сайын тасылды. Осындай жүздеген мың адамдардың, ондаған мың техниканың еліміздің шалғай шеттерінен қысқа мерзімді,маусымдық жұмысқа қаншама шығын жұмсалып, тасылуының, пайдалануының тиімділігі күмән туғызады.

Жерді талан-таражға салу орны толмас шығынға ұрындырды. Ғалымдардың есебі бойынша тыңды игеру жылдарында топырақтың сапалы қыртысының 15—20 проценті, ал кей жерлерде 23 процентке дейіні бүлініп, құнарсызданған. Қазір бұрынғы тың игерілген аймақтардағы жердің құнарсыздануы 35 процентке дейін жетті, оны қалпына келтірудің сәті әлі күнге дейін түскен жоқ (43). Егерде «игерудің» осы қарқынынан айрылмасақалдағы ондаған жылдардан кейін тыңның басты байлығы жеріміз де түгелдей құнарынан айрылып тынбақ. Сонда біз кейінгі ұрпағымызға қандай жазына қалдырмақпыз.

Елуінші, алпысыншы жылдардағы жел эрозиясыныңетек алуы егін шығымдылығын да күрт кемітті: 1954-58 жылдары әр гектардан 11,4 центнерден, 1959-63 жылдары 6,1 центнерден астық бастырылды. Осыған орай арамшөптерді химикаттармен отау және егістікке тыңайтқыштар себу жұмыстары қолға алынды. Егер 1960жылдары Солтүстіқ Қазақстанның шаруашылықтарында 5,8 мың тонна минералдық тыңайтқыштар пайдаланылса, 1969 жылы 247,7 мың тонна немесе 44 есе көп минералдық тыңайтқыш бөлінді.

Әрине, минералдық тыңайтқыштарды пайдаланбайтынбір де бір ел жоқ. Мәселе, ғылыми зерттеулердің негізінде қоршаған ортаға табиғатқа зиянын тигізбей тиімділікпен пайдалана білуде. Амал не, алпысыншы, жетпісінші жылдарда тың аймақтарында тынайтқыштарды бей-берекетсіз пайдаланудың салдарынан табиғаттың өсімдігі мен жәндіктеріне орасан зор зиянын тигізіп, апатқа ұшыратты.

Солтүстік Қазақстанның егіншілігінде таза парды айналымға енгізудің тиімділігі мол екендігі тәжірибеде айқын дәлелденген. Мұның өзі басқа елдердің де, соның ішінде бізбен табиғаты және ауа райы ерекшелігі қанаттас Канаданың егіншілікті жүргізудегі тәжірибесі де осы бағыттың дұрыстығына күмән келтірмейді. Оларда егістік жерлердің 30—35 проценті парға

14

қалдырылады, астық шаруашылығы жөніндегі Қазақ ғылыми зерттеу институтының ұсынысы бойынша тың жерлердегі егістіктің 20—25 проценті парға қалдырылуы керек. Не пайда, Хрущев отандық және дүниежүзілік тәжірибелерді бұрмалап, тек жедел астық молшылығын жасау мақсатын көздеп, егістіктің көлемін одан әрі шұғыл ұлғайтуды ұсынды.

Н. Хрущев парды мойындамауымен қатар көпжылдық шөп егуге егінді тікелей орып жинауға да тиым салды. Ал оның есесіне жүгері өсірудегі кұлшынысы жұртшылыққа мәлім. Тіпті, ол солтүстік шеңберге дейін жүгері өсірумен шұғылдануды жақтады. Әрине, жүгері жергілікті табиғи ерекшеліктер ескеріліп, агротехника сақталып, өсірілсе аса пайдалы дақыл. Не пайда, мұнда да «дала аруын» өсіруге аттаныс науқаны басталып бей-берекетсіздік белең алды. Хрущевтің 1957 жылғы 22 мамырдағы сөйлеген тағы бір сөзіндегі «Таяу жылдарда еліміздің әр тұрғынына шаққанда ет, сүт, май өндіру женінде АҚШ-ты қуып жетеміз» (44) деген ұраны да іске аспады.

Осының бәріне қоса «Тың дәуірінде» ұйымдастыру жұмысында да тұрақсыздық қалыптасты. Мысалы, ауылшаруашылығы министрлігінің үстіне совхоздар министрлігі, жергілікті жерлерде совхоздар тресі, өлкелік басқару салалары құрылды. Облыстық партия және совет органдары салалық негізге байланысты өнеркәсіптік және селолық болып екіге бөлінді. Селолық аудандар ірілендіріліп территориялық басқармалар ұйымдастырылды. Айналасы бес-алты жылдың ішінде колхоздар екі мәртебе біріктіріліп, ірілендірілді де, ақыры олар совхоздарға айналдырылды. Машина-трактор станциялары ажыратылды. Мұндай ұйымдастыру жаналықтары еліміздегі экономикалық немесе әлеуметтік қажеттіліктен туындамады, қайта әкімшілдік — әміршілдік әдіспен жүзеге асырылды да, дамуға кері әсерін тигізді. Халық «қымбатты Никита Сергеевичтің» толып жатқан реформаторлық жұлқынысынан әбден жалығып қажыды.

Тың жерлердегі егін шығымдылығы жылдан-жылға кеміп, мүлде шегіне жеткен шақта бұрынғы қателіктер» одан әрі қайталанды. Жоғары жақтың бұйрығы бойынша астықты өндіруді арттыру үшін «екінші тыңды» игеруге немесе сортаң топырақты жерлерді жыртуға аттануға жұртшылықты жұмылдыру ұсынылды. Басшылар» болса бұл кезеңде де көзге түсіп қалуға ұмтылды, Ақтөбе облысының сол кездегі «біріншісі» В. Ливенцовтың сортаң топырақтй жыртудағы «бағалы бастамасын» республиканың барлық партия, шаруашылық белсенділері қолдап, кезекті айқай-шу басталды. «Өз ісін» тындырып, Социалистік Еңбек Ері атағын алған В.Ливенцов құрметті демалысқа шықты да ал оның бүгінгі ізбасарлары түкке жарамсыз дал-дұлы шыққан, тіпті арамшөп те өспейтін сортаң жерлерді бұрынғы қалпына келтіре алмай әуреге түсуде. Ғасырлар бойы малдың құнарлы жайылымдылығына есептеліп келген игерілген 4 миллион гектар сортаң топырақты аймақтардың 500 мың гектары осы ақтөбеліктердің үлесінде. Жерді пайдаланудағы осындай тағылық көзқарасты ақтайтын ешбір дәлел жоқ.

Ғылыми негізделген жүйе болмағандықтан Солтүстік облыстарда игерілген (жыртылған) жерлердің үлесі 65—70 процентке дейін жетті, кей жерлерде бұдан да жоғары. Ғалымдардың ұсынысы 40 проценттен аспауы

15

керек. «Біз осы арақатынасты сақтамай асыра сілтеп, Целиноград облысы жерінің 60 проценттен астамы жыртылды (45), жердің іріктелмей қатарынан жыртылуы пестицидтер және улы химикаттармен зақымдануы, орман қойнауларынын, құртылуы сулы өзен көлдердің тартылып суалуы сияқты зардаптар айнала табиғатқа, экологияға хауіп төндірді. Егер жерді аяусыз тағылықпен пайдалану тоқтатылмаса, біздің болашақ ұрпағымыздың күні не болмақ?

Енді мәселенің ең бастысы — адамдар туралы. Демек осы кезде «бәрі де адам үшін» деген ұран көтерілді емес пе! Алайда тыңға шабуылды бастаған еліміздің және республиканың басшылары халықтың мүддесін назардан тыс қалдырды. Алды-арты ойластырылмаған тың майданы бұқараның, әсіресе жергілікті тұрғындардың өміріне, тұрмысына қиындықтар туғызды, республика бойынша 25,4 миллион гектар жердің жыртылуы жайылымдықтың шұғыл азаюына, жеке меншіктегі малдарды өсіруді тежеуге әкеліп соқты. Мысалы ұсақ мал өсу қарқыны шаруашылықтың барлық категориясында үш есе азайды, жылқы саны 1916 жылғы 4340 мыңнан 1961 жылы 1158 мыңға азайды, ал түйенің саны 1928 жылға қарағанда сегіз есе кеміп, небары 140-ақ мың қалды. Жергілікті тұрғындарды дәстүрлі тағамынан (қымыз, айран, тұз, сары май т. б.) айырып шектеу Қазақстандағы ядролық қаруды сынаумен тұстас келді. Мұның өзі халықтың денсаулығына әсер етті, алпысыншы жылдардың басында республикада өкпе ауруына, бруцеллезге, лейкомияға және онкологиялық ауруларға шалдығушытардың қауырт көбеюінің де себебі міне осыдан.

Осы тақырыпты талдау барысында автор мәселенің моральдық жағын қозғаған жоқ. Бір кезде еріксіз қолективтендірудің салдарынан миллиондаған адамдардың ашаршылыққа ұшырағаны баршаға мәлім емес пе?! 1954—1960 жылдарда тың жерлерді жаппай игеру кезенінде де Қазақстан халқы 2,6 миллион адамға, ал Көкшетау облысында екі есе (612 мың адамға) өсті. РСФСР, Украина және Белоруссиядан жүздеген мың адамдардың Солтүстік Қазақстанның жерлеріне қоныс аударуы мұндағы демографиялық жағдайдың күрделенуіне, жергілікті тұрғындардың ата-баба мұраты мәдениетінің құлдырауына жол берді.

Тың игеру жылдарында барлық күш-мүмкіндік жаңа совхоздар құрылысын дамытуға жұмылдырылды. Ал, бұрынғы селолар мен қазақ ауылдары шетке қағылды, перспективасы жоқ деген желеумен тізімге іліккен жүздеген ауылдар мүлдем жойылып, құртылды. Мәселен, тек Көкшетау облысында тыңды бағындыру басталғаннан кейінгі кезде елуден астам елді-мекеннің аты картадан өшіріліп, қаңыраған жұрты ғана қалды, оның санында Совет Одағының батыры Мәлік Ғабдуллиннің туған ауылы Қойсалған да бар. 1 миллион жергілікті тұрғындардың мекені 30 селолық ауданның шаруашылықтары әлі күнге мешеу деңгейінен көтеріле алмай келеді. Ауылдардың ғана емес, бүкіл жергілікті халықтың мәдени дамуы тежелді. Тұрғындар ұлттық мәдениеттің өркендеу болашағынан айрыла бастады. Әр ұлттың көздің қарашығындай сақтайтын ең асыл қасиеті — тілінің өрісі тарылып, жоғалуға бет алды. Республиканың тың аймағындағы

16

700 қазақ мектебі орыс тіліне ауыстырылды. Мысалы, бұрынғы Ақмола қаласында қазақ тілінде небәрі бір мектеп сақталып қалса, Көкшетау қаласында барлық мектеп орыс тіліне көшірілді. 1960-жылдың басында облыстық, аудандық барлық казақ газеттері жабылды, іс қағаздары, байланыс, телеграф қызметі орыс тілінде жүргізілді. Қолданылатын ұлттық тіл аясының барған сайын азаюы оның беделіне нұқсан келтіріп, тілін білмейтін тарихы мен ұлттық дәстүрінен мақұрым мәңгүрттерді тудырды.

Жергілікті тұрғын халықтың салт-санасына, тарихына, қалыптасқан мәдениетіне жасалған қиянаттарды ешқашан да ақтай алмайсың. Тың игеруге дейін қазақ ауылдарында үйлерді құлыптау, маскүнемдікке салыну болып көрген емес. Теңіз толқыны неше түрлі лас қалдықтарды жағаға ысырып тастайтыны сияқты жаппай қоныстандыру науқанында да батыстағы халқы тығыз аймақтардағы неше түрлі қағылған — соғылғандар, қылмыскерлер, Хрущевтің істің байыбына бармай кешірім жасауымен түрмеден босатылғандар тың аймақтарына орналастырылды, Тыңға шабуылдың үдеуімен қылмысты істердің де еселеп артқаны белгілі. Маскүнемдік, ұрлық пен қарлық, ұр да жық төбелестер күнделікті іске айналды. Рас ол кезде тыңдағы ерлік еңбекке дақ түсірмес үшін мұндай жайсыздықтар бүркемеленіп «жабулы қазан жабуымен қалды».

Алғашқы тың игерушілердің өздері қоныстанатып аймақтардың тұрғын халқы туралы ешқандай түсінігі де болмады. Оларды «ғасырлар бойы тусырап жатқан бос» жерлерді игеруге шақырумен іс тынды. Мәселеге осы тұрғыдан қарағанда қазақ халқының мәдениетін, салтын, дәстүрін, тарихи ескерткіштерін ұқыптылықпен қастерлеп сақтау жөнінде қандай сөз болмақ. Елді-мекендердің жергілікті тарихи атауларын жаппай өзгертуге бағытталған науқан да осы кезеңде белең алды. Ақмола—Целиноград, Айыртау—Володар, Қойтас—Гагарино, Тайынша— Красноармеец атанды. Революцияға дейінгі, азаматтық және Отан соғысындағы барлық орыс қолбасшыларының есімдері, орыс және украина қалаларының аттары, әскери бөлімдердің, большевик комиссарларының аттары, республика картасынан қаптай өріс алды. Тың игеру жылдарында солтүстік облыстарда-3500 елді-мекеннің аттары өзгертілді (46). Әкімшілік жүйенің осындай шараларды қолдануы халықты тарихи естеліктерден айыру мақсатын көздеді.

Қорытынды шығарайық. Біріншіден, тың жерлерді игеру тақырыбы ол туралы әдебиеттің көптігіне қарамастан, әлі де одан әрі зерттеуді, әділ талдауды талап етеді. Тың игеру тарихын баяндауда әсірелеушіліктен, ұрандатушылықтан, тек табысын ғана мадақтап көрсетуге еліктеушіліктен, үстірттіктен арылу қажет-ақ.Тың жерлерді игерудің негізгі мақсаты-қысқа мерзімде шығынды неғұрлым аз жұмсап, кеңес халқын мол астықпен қамтамасыз ету болды. Ал ол үшін жоспар бойынша әр гектардан орта есеппен 14—15 центнерден астық бастыру қажет еді. Бұл белгіленген жоспар 1992 жылға дейін бір де бір рет орындалмады. Мысалы, 1961— 1965 жылдары әр гектардан 6,1 центнерден (КСРО бойынша— 10,2 ц.) астық жиналды. И. В. Русиновтың тұжырымы бойынша кеңес елінде өсірілген дәнді дақылдардың әр

17

гектарының шығымдылығын 1 центнерге арттырғанда бүкіл тың игерудің нәтиже көрсеткішін өтеуге толық болар еді деген есебімен келісуге әбден болады. «Тың игеруге жұмсалған күрделі қаржы, — дейді ол,— ұқыптылықпен ойластырып жұмсалса, аз күш жұмсап алға қойылған мақсатты орындауға болар еді» (47).

Бұл арада біз тыңның тиымды нәтижелерін жоққа-шығаруды кездеп отырғанымыз жоқ. Тың игерудің ар-Қасында Қазақстанның экономикасы біршама нығайды, Жәңа совхоздар, элеваторлар пайда болды, егін алқабы молайды. Тың жерлер игерілмесе биылғыдай бітік егік өсіріп, 32 миллион тонна мол астық жинап алу қолдан келер ме еді жоқ па еді белгісіз. Қайталаймыз, мәселе «сол жетістіктердің құны мен құтында, зардабы мен залалында.

«Тыңды бағындыру» науқаны басталғанда қазақ даласында жайылымдарды пайдаланудың мыңдаған жылдық тәжірибесі бар екенін ешкім ескермеді. Құнарлы жердің бәрі қара топыраққа айналдырылып, айқұш-ұйқыш жыртылды. Тіпті ауыл-ауылдың іргесінде мал жаятын пұшақтай жайылымдық қалмады. Ал құнары кемдеу, бұрын бір маусым да ғана пайдаланып келген аймақтарда, ол жерлердің ерекшелігі ескерілместен, мал өсіретін көптеген шаруашылықтар ұйымдастырылды. Мал жыл бойы бір жерде бағылатын болды. Қуаң және аса қуаң аймақтардағы жайылымдар жүйесіз пайдаланудың салдарынан азып-тозып айтақырға айналды. Мамандардың есептеуінше бүгінге дейін 15 миллион гектар жайылым сол жағдайға жеткен. Ал 63 миллион гектар жайылымның, немесе республикадағы бүкіл мал өрісінің үштен бірінің, әбден тозығы жеткен (48). Онын. үстіне миллиондаған гектар жерде ядролық, әскери полигондар, алып құрылыстар, шахталар орналасқанын ескерсек алып даланың істен шығып, тоз-тоз болып бара жатқанын аңғарамыз, экологиялық жағдайдың барған сайын нашарлай түскенін сезінеміз.

Тың игеру науқанынан кейінгі қазақ жерінің хал-ахуалына тоқтай келіп, президентіміз Н. Назарбаевтың: «жер құнары азып, атамекен тозып кетті. Кербез сұлу Көкшетаудағы сексен көлдің сәні азайып, айдынды Аралымыз тартылды. Абай туған Шыңғыстауды қырық жыл бойы Семей атом полигонындағы сынақтар сілкінтіп тұрды, Сарыарқаның шалғыны азып, жер жанаты Жетісудың жайлауы жүдеді» (49) деп атап көрсетуі өте орынды. Әрине еліміздің «тың эпопеясы» тұсында басынан кешкен қиыншылығы, жеріміздің кешкен қасіреті мен мехнатына Қазақстанға келген тың игерушілер кінәлі емес. Оған сол кездегі саясатты туғызған мемлекеттік жүйе кінәлі.

Қазақстандағы тың жерлерді игеру идеясы экономикалық қажеттіліктен ғана туған жоқ. Ол патша үкіметінің колониалдық саясатын одан әрі жалғастыру шарасы болып табылады. Әрине, ресми түрде тың игерупатриоттық және интернационалдық міндет деп асқақата насихатталды. Никита Сергеевич тағы бір жарқын сөзінде (көңілі шарықтаған шақ болар) «тың эпопеясының» түпкі мақсат-мүддесін төмендегіше

18

пайымдайды. «Егер патша өзінің әдістерін қолданып, бұл аймақты ұзақ мерзім ішінде адамдарға толықтыра алмаса біз советтік әдіспен толықтырдық»(50). Иә, бұл одан әрі түсіндіруді қажет етпейтін тұжырым. Тек өкініші сол, «бұл аймақты адамдарға толықтыру» процесі әлі толастайтын түрі жоқ.

Соңғы айтарым, бүгінгі күні кейбіреулер қазіргі әлеуметтік ұлттық қайшылықтар ушығып тұрған шақта өткендегі кемшіліктерді кетерудің қажеті не деген сауал қоюы да мүмкін. Меніңше, тарихымыздың бұрмаланып кәрсетілуі қоғамымыздағы бүгінгі дағдарысқа тікелей қатысы бар.

Қазіргі нарықтық экономикаға көшу, осыған байланысты меншіктендіру (приватизация) процесі қазақ халқы үшін 20—30-шы жылдардағы қоғамдандыру, жаппай коллективтендіру қасіретті сүргінінен оңай түспейтінін ескерту қажет-ақ. Қараңызшы қазақ жерінің ең шұрайлысы, суының ең мөлдірі патша үкіметінің отаршыл саясатының екпінді жалғасы болған «тыңды бағындыру» сергелдеңінің нәтижесінде кімнің қолында қалды? Керісінше, жергілікті халықтың басым көпшілігі шөл далада орналасқан, оның ішінде артта қалған 70 селолық аудан бар. Міне, осы жағдайларды ескермесек бүгінгі таңда қазақ халқының басынан кешкен қасірет қайталанбауына кім кепілдік бола алады. Сондықтан да өткендегі кемшіліктерді қайталамау үшін Қазақстанның табиғи байлығын неғұрлым тиімділікпен пайдалану көзделген қазіргі кезеңде тарихымызға әділ баға беру аса қажет-ақ. Бұл бүкіл республиканың ауыл шаруашылығын тығырыққа тіреген әкімшілдік — әміршілдік жүйенің тұзағынан құтылудың бірден бір айқын жолы.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан - 2050» Стратегиясының ең басты мақсаты – елімізді дамыған 30 мемлекеттің қатарына еңгізу. Ол – «Мәңгілік Қазақстан» жобасы, ел тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дәуірдің кемел келбеті» - дей келіп дамыған 30 елдің қатарына кіру тұжырымдамасында алдағы жұмыстың ұзақ мерзімді басымдықтарын айқындап берді.

Еліміздің экономикасын дамытудын басым бағыттарының бірі агроөнеркәсіп кешені, оны инновациялық бағытқа түсірудің маңыздылығына ерекше тоқталды. Жермен жұмыс істейтіндер, ең алдымен, жаңа технологияларды еңгізіп, өнімділікті үздіксіз арттыратындар, жұмысын әлемдік стандарттар негізінде жүргізетіндер болуы керек екендігін Елбасы қатаң ескертті. Оның себебі, еліміздің ауыл шаруашылығы өнімдерінің басым бөлігі әлемдік нарықтық бәсекеге түсуге қауқарсыз екендігі. Сол себептіалдағы уақытта технологиялық жетілдіру мәселесіне сапалы секіріс пен қолжетімді, тиімді инновациялар қажет.

Ескертулер:

1 Маркс К., Энгельс Ф. Шығ. жиын., 25 т. 2 бөлім, 184-185-б-б. 5 Ковальский С.Л., Маданов Х.М. Қазақстандағы тың жерлерді игеру.

Алматы, 1985, 8-б.

19

6 Кулешов Б.И. Тың игерудегі тарихи тәжірибе. М., «Мысль», 1978, 27-б. 7 Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерлерді игеру жолындағы

күресте. Алматы, 1969, 47-48-б.б. 8 Аталған кітабы. 4,9-б.б. 9 Бекмаханов Н.Е. Көп ұлтты Қазақстан мен Қырғызия халықтары

капитализм дәуірінде. М., «Ғылым», 178-б. 10 Сердалин М. Мал шаруашылығын дамыту арқылы Батыс Сібірдің

даласын тиімді пайдалану. Орыс өнеркәсібі мен саудасын өркендету қоғамының еңбектері, С-Петербург, 1900.

11 Бөкейханов Ә. «Қырғыздар», С-Петербург, 1910. 12 Куликов В.И. Аталған кітап, 27-б. 13 Ковальский С.Л., Маданов Х.М. Аталған кітап, 39-б. 14 Бұл да сонда, 41-б. 15 Коммунистік партия Қазақстандағы тың игеру жолындағы күресте. 51-

52 бет. 16 Климин И.И. КОКП агралық саясатын буржуазиялық

фальсификациялауды сынау. (1946-1980 жж.) М., МГУ баспасы, 1985, 31-б. 17 «Вопросы истории КПСС», 1975, № 3, 20-б. 18 «Партийная жизнь Казахстана», 1990, № 9, 45-б. 19 Козыбаев М.Қ. История и современность. Алматы, 1991, 225-б. 20 Қазақстан қырық жылда. Стат. Жинақ. Алматы, 190, 82-83- б.б. 21 КПСС в резолюциях… 8 басылым, 6 т., 388-б. 22 Вопросы истории КПСС, 1988, 9 саны, 38-б. 23 Политическое образование, 1989, 9 саны, 77-б. 24 КПСС в резолюциях… т., 388-б. 25 КОКП тарихы. 5 т. 2 кітап, М., 1980, 357-б. 26 Бұл да сонда. 27 КПСС в резолюциях… 6 т., 438-б. 28 Қазақ ССР тарихы. 5 т., 267-б. 29 Брежнев Л.Т. КОКП аграрлық саясатының мәселелері және

Қазақстандағы тың жерлерді игеру. Сөздері мен баяндамалары. М., 1980, 75-б. 30 Игерілген тыңның байлығы. Алматы, 1960, 24-б. 31 Қазақ ССР Халық шаруашылығы. Стат., жин. 1957, 179-б. Экология

целинного региона Казахстана. Алматы, 1987, 17-б. 32 Қазақ ССР халық шаруашылығы, 1957, 68-б. 33 Қазақ ССР қысқаша энциклопедиясы, 2 т., Алматы, 555-б. 34 КОКП тарихы. 5 т., 2 кітап, 361-б. 35 Брежнев Л.И. Тың. М., 1978, 9-б. 36 «Степной маяк», 20 шілде, 1990. 37 Мәдениет және қоғамдық прогресс. Алматы, 1974, 73-б. 38 Қазақстан 40 жылда. Стат. Жинақ. Алматы, 1937, 70-71, 94-95-б.б. 39 Моргун Ф. Тың туралы ойлар. М., 1969, 74-б. 40 Бұл да сонда. 41 Куликов В.И. Аталған кітабы, 148-б. 42 Тыңдағы совхоздардың экономикасы. Алматы, 1980, 11-б.

20

43 Есіл өңірінің әлеуметтік-саяси тарихы. Целиноград, 1990, 128-б. 44 Хрущев Н.С. Таяудағы жылдарда ет, май және сүт өндіруді жеке

адамның басына шаққанда АҚШ-ты қуып жету. М., 1957, 14-б. 45 Есіл өңірінің әлеуметтік-саяси тарихы, 129-б. 46 «Казахстанская правда», 29 қараша, 1990. 47 «Вопросы истории КПСС», 1988,9 саны, 40-б. 48 «Егеменді Қазақстан», 4 желтоқсан, 1992. 49 Бұл да сонда, 2 қараша, 1992. 50 Қараңыз: «Егеменді Қазақстан», 28 қазан, 1991.

СПЕКТРОФОТОМЕТРИЧЕСКОЕ ОПРЕДЕЛЕНИЕ МЕТАЛЛОВ В ПРИРОДНЫХ ВОДАХ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ НЕСЕЛЕКТИВНОГО

РЕАГЕНТА ПАР

Власова И.В., Спиридонова К.С., Бурюкина П.А. ФГБОУ ВПО Омский государственный университет им. Ф.М.Достоевского

Тяжелые металлы являются одними из приоритетных загрязнителей вод разного типа. Существующие ГОСТы предполагают раздельное определение каждого металла, как правило, спектрофотометрическим методом по интенсивности поглощения комплекса металла с каким-либо селективным реагентом [1-4] или методом атомно-абсорбционной спектроскопии [5]. В результате общий анализ воды на содержание разных металлов оказывается весьма длительным и трудоемким. Не менее важным показателем является и суммарное содержание металлов. Но соответствующие тест-методы имеют большую погрешность [6,7]. На пути создания экспрессных и точных методик как суммарного, так и раздельного определения металлов в водах разного типа перспективным направлением может быть использование неселективного реагента, дающего окрашенные комплексы с разными металлами, например, [4-(2-пиридилазо)] резорцина (ПАР) [8], в сочетании с математической обработкой спектрометрических данных. Известно, что основным недостатком спектрофотометрии является низкая селективность вследствие полного перекрывания спектров поглощения разных аналитов. Но он может быть успешно преодолен путем соответствующей математической обработки больших массивов спектральных данных одним из подходящих алгоритмов, например, методом множественной линейной регрессии, МЛР [9,10], методом проекции на латентные структуры, ПЛС [11,12] и др.

Цель настоящей работы - оценить возможность одновременного спектрофотометрического определения металлов в водах по реакции с ПАР и обработкой спектров методом ПЛС.

Экспериментальная часть. Объектами определения в настоящей работе выступали ионы тяжелых

металлов - Cu2+, Ni2+, Co2+, Zn2+, Pb2+, Fe3+ . Все перечисленные ионы образуют

21

в среде аммиачного буферного раствора устойчивые комплексы с ПАР. Объекты исследования – модельные смеси металлов, а также пробы природной и водопроводной воды.

Для приготовления растворов индивидуальных веществ использовали реактивы марки «х.ч.». Исходные растворы готовили растворением точных навесок солей металлов (500 мг) и реагента (250 мг) в дистиллированной воде. Рабочие растворы многокомпонентных смесей готовили путем разбавления и смешивания исходных растворов. Растворы модельных смесей ионов металлов с ПАР готовили в колбе на 100см3, помещая последовательно аликвоты исходных растворов солей металлов, 1,5 см3 реагента (СПАР=4,6 ммоль/дм3), 10,0 см3 аммиачного буферного раствора (рН=10,0). Подготовку к анализу водопроводной или природной воды на содержание ионов тяжелых металлов проводили следующим образом. К аликвоте воды объемом 100,0 см3 добавляли 3,0 см3 реагента, 20,0 см3 аммиачного буфера и доводили дистиллированной водой до метки в мерной колбе на 200,0 см3.

Спектры поглощения исследуемых растворов регистрировали на спектрофотометре СФ-2000-01 в кюветах толщиной 1см в спектральном диапазоне 300-600нм с шагом 1нм.

Для реализации метода проекции на латентные структуры использовали программу UNSCRAMBLER CLIENT 9.8. Правильность построения градуировок проверяли, используя тестовые смеси, как правило, не менее пяти. По результату определения i-го компонента j-ой тестовой смеси вычисляли относительную погрешность его определения (δi).

Обсуждение результатов В литературе имеются далеко не полные сведения о составах и

константах устойчивости комплексов всех использованных в работе металлов с ПАР [8], поэтому первоначально следовало установить составы комплексов и вычислить их условные константы устойчивости в среде аммиачного буфера. Для установления составов комплексов использовали изомолярные кривые и кривые насыщения. Вычисление условных констант вели так, как описано в [13]. Как видно из данных табл.1, все металлы образуют комплексы примерно одинаковые по прочности. Таблица 1. Составы и условные константы устойчивости комплексов металлов

с ПАР (рН=10) Металл Состав комплекса lgβусл

Cu2+ 1:2 12,5 Co2+ 1:2 19,7 Zn2+ 1:4 18,3

Ni2+ 1:2 12,4

Pb2+ 1:2 12,9

Fe3+ 1: 4 20,3

22

010 00020 00030 00040 00050 00060 00070 000

300 400 500 600

k, л/моль•см

Длина волны, нмCo Pb Cu Zn Ni

Комплексы всех металлов, как видно из рис.1, поглощают в одной области спектра. С учетом сильного наложения спектров одновременное определение металлов в смесях возможно только с использованием хемометрических алгоритмов, в частности, с использованием многомерных ПЛС-градуировок.

Рис.1 Спектры поглощения комплексов ионов металлов с ПАР в среде аммиачного буферного раствора (рН=10)

Метод ПЛС основан на построении многомерной градуировки,

связывающей блоки Х (в нашем случае это матрица оптических плотностей) и Y (матрица концентраций). Для этого в программу вводят значения оптических плотностей смесей известного состава (блок Х) и концентрации каждого компонента во всех смесях (блок Y). Такой набор смесей называют обучающим. Правильно построенная по обучающему набору математическая модель, или ПЛС-градуировка, должна предсказывать содержания компонентов как можно точнее. Для проверки качества построенных градуировок используют набор тестовых смесей. Составы обучающего набора и тестового должны быть как можно ближе к составам тех смесей, которые в дальнейшем предполагается анализировать по построенным ПЛС-градуировкам. С учетом того, что в водах разного типа содержатся разные металлы, нами были построены ПЛС-градуировки отдельно для водопроводной и природной воды.

Построение ПЛС-градуировки для природной воды вели с использованием в качестве обучающего набора пробы природной воды, содержание металлов в которых было установлено методом атомно-абсорбционной спектроскопии по стандартной методике [5]. Тестовые пробы природной воды также были предварительно проанализированы по [5]. Составы некоторых смесей из обучающего и тестового наборов приведены в табл.2.

23

Таблица 2. Концентрации металлов в природных водах (мг/л) установленные методом ААС

Набор № смеси Fe Cu Mn Zn

Обучающий 1 120 1,9 5,1 1,1 2 70 1,7 0 0 3 100 2,1 0 0 4 280 1,7 10,3 0,6 5 80 1,8 0 0

Тестовый 11 120 1,9 5,4 0 12 90 1,8 3,1 0,5 13 120 2,4 4,5 2,1 14 120 2,5 6,4 2,1 15 180 1,6 11,4 706

Построенная ПЛС-градуировка позволила получить результаты с

погрешностями, не превышающими 5% отн. (табл.3). В дальнейшем градуировка была использована для анализа еще 30 проб природной воды, отобранной в период с сентября по ноябрь 2013 года.

Таблица 3. Относительные погрешности (%) определения металлов в пробах

воды по ПЛС-градуировке Набор №

смеси Fe Cu Mn Zn Обучающий 1 -0,1 -3,0 5,1 -3,9

2 0,0 0,8 0,0 0,0 3 0,0 -1,1 0,0 0,0 4 0,0 0,9 -0,7 1,8 5 0,1 1,8 0,0 0,0

Тестовый 11 0,0 -1,5 2,4 0,0 12 0,0 -1,3 3,5 -3,6 13 0,1 3,8 -9,4 3,3 14 0,0 -0,5 1,0 -0,5 15 0,0 -0,7 0,6 -0,1

Аналогичным образом была построена ПЛС-градуировка,

предназначенная для анализа водопроводной воды. В данном случае в качестве обучающего и тестового набора использовали модельные растворы смесей металлов. Для проверки правильности полученных результатов одни и те же образцы водопроводной воды были проанализированы на содержание ионов металлов по стандартным методикам. Найденные содержания металлов хорошо согласуются с результатами, полученными по ГОСТтам (табл.4).

24

Таблица 4. Результаты анализа водопроводной воды, проведенного по разным методикам

Ионы металлов

ПДК, мг/ дм3

Найдено в воде, мг/ дм3 Ссылка на стандартные

методики СФ-метод

в сочетании с ПЛС

Стандартные методики

Сu2+ 1 0,09±0,02 0,08 [1] Co2+ 0,1 не обн. не обн. [2] Zn2+ 5 0,15±0,01 0,13 [3]

Ni2+ 0,1 не обн. 0,02 [4]

Pb2+ 0,03 0,07±0,02 0,09 [3]

Таким образом, в ходе данной работы показана принципиальная возможность одновременного определения тяжелых металлов в водах разного типа. Важно отметить, что спектрофотометрическое определение 4-5 ионов металлов в воде занимает 15 минут, не требует особой пробоподготовки. Для того, чтобы получить данные о содержании этих же ионов металлов по стандартным методикам, требуется 3-4 часа.

Работа выполнена при финансовой поддержке Министерства

образования РФ (проект № 2235) и Российского фонда фундаментальных исследований (грант № Г-003р).

Литература:

1. ГОСТ 4388-72 «ВОДА ПИТЬЕВАЯ. Методы определения массовой

концентрации меди» 2. ПНД Ф 14.1:2.44-96 «Методика выполнения измерений массовой

концентрации ионов кобальта в природных и сточных водах фотометрическим методом с нитрозо-R-солью»

3. ГОСТ 18293-72 «ВОДА ПИТЬЕВАЯ. Методы определения содержания свинца, цинка, серебра»

4. РД 52.24.494-2006 «Массовая концентрация никеля в водах. Методика выполнения измерений фотометрическим методом с диметилглиоксимом».

5. ПНД Ф 14.1:2.214-06 (ФР.1.31.2007.03809) Количественный химический анализ вод. Методика выполнения измерений массовой концентрации железа, кадмия, кобальта, марганца, никеля, меди, цинка, хрома и свинца в пробах природных и сточных вод методом пламенной атомно-абсорбционной спектрофотометрии.

6. Объекты окружающей среды и их аналитический контроль. Книга 2. Методы анализа объектов окружающей среды./ под ред.Т.Н.Шеховцовой. Краснодар. 2007. 380 с.

25

7. Золотов Ю.А.,Иванов В.М., Амелин В.Г.Химические тест-методы анализа. М. УРСС. 2002. 304 с.

8. Иванов В. М. Гетероциклические азотсодержащие азосоединения. – М.: Наука, 1982. – 230 с.

9. Власова И.В., Вершинин В.И., Шелпакова А.С. Хемометрические алгоритмы в спектрофотометрическом анализе неразделенных смесей органических веществ// Вестник Омского университета. 2010. №2. С.14-24.

10. Власова И.В., Цюпко Т.Г., Шелпакова А.С. Определение суммарного содержания антиоксидантов полифенольного типа по УФ спектру поглощения смеси / Методы и объекты химического анализа. 2012. Т.7, № 1. С. 18-24.

11. Бурюкина П.А., Власова И.В. Применение метода проекции на латентные структуры (PLS) в спектрофотометрическом анализе смесей веществ с подобными спектрами поглощения// Вестник Омского университета. 2012. №4. С.92-95

12. Rodriguez A.M.G., Torres A.G., Pavon J.M.C., Ojeda C.B. Simultaneous determination of iron, cobalt, nickel and copper by UV-visible spectrophotometry with multivariate calibration//Talanta. 1998. V.47, I. 2. P. 463-470

13. Железнова Т.Ю., Власова И.В., Добровольский С.М., Филатова Д.В. Cпектрофотометрическое определение констант устойчивости комплексных соединений с применением алгоритма множественной линейной регрессии./ Аналитика и контроль. 2012. Т. 16. № 4. С. 350- 357. МОЛОЧНЫЕ ПРОДУКТЫ В ТРАДИЦИОННОЙ КУЛЬТУРЕ БАШКИР

Баязитова Р.Р.

ФГБОУ ВПО «Башкирский государственный педагогический университет им. М.Акмуллы», г. Уфа

rosali8@mal.ru

Полукочевой быт определял жизнь башкир. Традиционными их занятиями были скотоводство, бортничество, охота и рыболовство, подсобные промыслы и ремесла. Переход к земледелию внес свои коррективы в жизненный уклад, ассортимент блюд и застольный этикет. У башкир сложилась довольно разнообразная молочная кухня. Доили коров, кобылиц, коз, изредка верблюдиц и овец. Заквашивая кобылье молоко, получали традиционный скотоводческий напиток – кумыс (ҡымыҙ). Молоко остальных видов скота пили парным, оставляли для чая, супов и каш. Большое количество молока шло на переработку [1: 8]. Исследование выполнено при финансовой поддержке РГНФ в рамках проекта проведения научных исследований «Семантика и прагматика традиционного этикета в фольклоре башкир», проект № 13-11-02001.

26

В традиционном обществе продукты были средством удовлетворения физиологических потребностей в пище, приобщения к духам, Аллаху, использовались как атрибуты этикета, ритуала. Отмечая широкие тематические рамки изучения пищи и всех ее социальных функций, С.А. Токарев писал: «обычаи, связанные с пищей и способами ее приготовления и потребления, верования, обряды, касающиеся пищи, отражение ее в фольклоре – все это порождено не самими материальными свойствами пищевых веществ, а их символическим значением как формы общения людей либо как формы их разобщения» [2: 7]. Знаковый характер продуктов питания наиболее полно раскрывается в ритуале и ритуализированных формах поведения. Анализ фольклорно-этнографического материала позволит нам представить значение молочных продуктов в традиционной культуре башкир.

Пища башкирами рассматривалась, как божий дар и ей придавался сакральный смысл. «Ризыҡ» – еда, пропитание, пища – это доля, судьба человека. Согласно мифологическим представлениям, каждому еще при рождении отпускается своя еда/доля «ризыҡ», съев которую человек умирает. «Һәр кем үҙ ризығы менән тыуа» – «Каждый при рождении наделен своей едой/долей», говорят в народе.

По представлениям башкир пища обладала особой магической силой: «ризыҡ тартыу» (притягивание), «ризыҡ ҡушыу» (веление), «ризыҡ бөтөү» (наступление смерти) так трактовалось каждое значимое событие, связанное с жизнедеятельностью человека. Например, недопитое молоко, недоеденный кусок хлеба, оставленные при проводах, притягивали путника, «желали» его возвращения живым и здоровым. Для башкир также характерны случаи совершения клятвы пищей.

Из особенного отношения к продуктам питания вытекали различные предписания и запреты, направленные на сохранение «ҡот». Много ограничений, касающихся молочных продуктов. Табуированное название молочной пищи – «аҡ»/белый. «Аҡ» – символ чистоты, непорочности, добра. «Һөттәй таҙа» – «чистое как молоко», «аҡ һүҙ бирәм» – «даю честное слово», – говорят башкиры. Провожая человека в дорогу, желали «аҡ юл», встречали белой пищей, подавая кумыс. Например, в эпосе «Конгур-буга» старейшина рода, протянув Тандысе, вернувшейся на родную землю, полную чашу кумыса произнес такие слова: «Пей вместо молока матери, дочь моя» [3: 222].

Согласно традициям молоко нельзя проливать, отдавать после заката солнца, также нельзя стоя пить молоко, иначе корова отелится стоя, разливать чай на молоко (на белое черное). Но в исключительных случаях эти запреты можно было нарушать. Например, чтобы умилостивить кукушку, появившуюся возле жилья, обливали молоком то место, на котором она сидела. По поверьям башкир, эта птица предвещала близость смерти одного из членов семьи. Также когда после заката солнца дают что-то молочное, то в сосуд бросают обожженную спичку, чтобы у коровы молоко не пропало [4].

27

Особое отношение к молочным продуктам наблюдалось и у других тюркоязычных народов-скотоводов. У казахов, например, при большом пожаре, чтобы остановить огонь или выгнать змею из дома, льют что-нибудь молочное. Змея сразу уползает за пределы дома, а там ее можно убить. Этот обычай зародился потому, что казахи с почетом относились не только к друзьям, но и к недругам, пришедшим к ним в дом [5: 94]. У каракалпаков, по поверью, молоко – кровь Аллаха, поэтому его нельзя проливать: Всевышний заболеет. Ночью запрещалось выносить молоко из дома, иначе на его поверхности отразятся луна или звезды, оно «заболеет», и начнутся различные болезни вымени у коровы [6: 181]. Д.К. Зеленин, ссылаясь на исследования предшественников, приводит интересные материалы по восточнославянским, западнославянским и финно-угорским народам: белорусы никогда не давали молока (равно как и меда) взаймы, разрешая лишь продавать и дарить, коми-пермяки говорили, что отдавать в люди парное молоко, значит испортить его у коровы, украинцы, русские, поляки запрещали выдавать со двора молоко после захода солнца, иначе корова сразу потеряет молочность [7: 242].

В прошлом бытовали специальные обычаи и обряды, посвященные молочным продуктам. По данным А.Инана только у башкир и казахов проводился праздник «Ҡымыҙ морондоҡ», который проходил в мае с началом приготовления кумыса [8: 7]. Символичной была раздача «для пробы» первого весеннего кумыса. Его продажа осуждалась в кругу родственников и знакомых. До сих пор в глубинке считается грехом продавать молоко [9: 152]. С.Г.Рыбаков писал: «И действительно, по крайней мере, между собою, башкиры не допускают продажи кумыса, и богачи назначают остающийся от собственного употребления кумыс для гостей и бедных, делая это «для Бога», по их выражению. Всякий башкир, не имея кумыса, но, желая пить его, приходит к богачу и немедленно, без всяких объяснений, получает неограниченное число чашек» [10: 288].

Молочные продукты по сей день являются почитаемыми, сакральными, они сопровождают человека, как в обрядах, так и в повседневной жизни. Согласно поверьям в гостях нужно попробовать все молочные продукты, чтобы достаток не покинул этот дом. Пожилые женщины обычно, попробовав сливочное масло, мажут им и брови. «Глазами видим, носом слышим, ртом пробуем, только брови обделены», так объясняют они это действие [11]. В семейной обрядности молочные продукты также наделялись символическим значением. Например, перед первым кормлением повитуха давала ребенку в ротик немного масла и меда, мазала мед на щеки, лоб и брови, приговаривая: «Пусть будет сытым, как я, обе руки пусть будут полны масла, рот полон меда», «Будь сладкоречивым к людям, будь красивым, здоровым» – давали немного сладкой воды или сметаны [12: 95]. Истоки символического значения молочных продуктов отражены в мифологии народа. Прием пищи, отношение к продуктам питания регламентировались и закреплялись в устном народном творчестве.

Таким образом, традиционная кухня башкир тесно связана с важнейшими сторонами жизни и деятельности народа. Кроме биологической потребности

28

питания различные виды кушаний и связанные с ними обряды, обычаи имели символическое, социальное значение. Знаковый характер пищи усиливался в определенной ситуации – ритуале, этикете. На наш взгляд, чем выше была знаковость, тем ниже – физиологическая потребность в еде.

Литература:

1. Мигранова Э.В. Традиционная система питания башкир (на материалах

юго-западных и юго-восточных регионов Республики Башкортостан): Автореф. дис. … канд.ист.наук. – СПб., 2003.

2. Токарев С.К методике этнографического изучения материальной культуры // Советская этнография. 1970. №4.

3. Башкирское народное творчество. Том I. Эпос. – Уфа: Башкирское книжное издательство, 1987.

4. Полевые записи автора 2008 г. 5. Кенжеахметулы С. Традиции и обряды казахского народа. – Алматы:

ТОО «Алматы кiтап», 2006. 6. Этнография каракалпаков. XIХ – начало ХХ века (материалы

исследования). – Ташкент, 1980. 7. Зеленин Д.К. Избранные труды. Статьи по духовной культуре. 1917-

1934 /Сост. А.Л.Топорков. Вступ. статья, подготовка текста и комментарии Т.Г.Ивановой. – М.: Индрик, 1999.

8. А. Инан. Шаманизм тарихта һәм бөгөн. – Өфө: Китап, 1998. 9. Башкиры: этническая история и традиционная культура /По общ. ред.

Р.М.Юсупова. – Уфа: Научное издательство «Башкирская энциклопедия», 2002. 10. Рыбаков С.Г. Очерк быта и современного состояния инородцев Урала

//Наблюдатель. 1895. № 7. 11. Полевые записи автора 2002 г. 12. Бикбулатов Н.В., Фатыхова Ф.Ф. Семейный быт башкир. XIX-ХХ вв.

– М.: Наука, 1991.

ЭКОНОМИКАДА ОРЫН АЛҒАН ҚҰБЫЛЫСТАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

Құсайынов Қ.Қ.

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Барлық жағдай жер шарында бұрынғыдай емес тез өзгеріске түсіп, экономиканы басқару жүйесіне де жаңа әдістер енгізі-луде. Бұрынғы кезде елде қалыптасқан екі векторлық бағыт: өнім өндіру мен пайда табу, көп елде үш векторлыққа ауысып, жаңа бағытқа бара жатқанын байқауға болады. Бұрынғыларға адамдардың өмір сүру деңгейі қосылып, бірте-бірте оның негізгі параметрін қамтамасыз ету бірінші орынға қойылмақшы.

29

Жүргізілген жан жақты жұмыстардың қорытындысы бойынша жақсы дамыған 17 мемлекет (14 Еуропанікі және АҚШ, Канада, Австралия) мен жаңа дамып келе жатқан 9 мемлекеттің (Азия, Африка, Латын Америкасының, оның ішінде Ресей де бар) макроэкономикалық көрсеткіштері соңғы 12 жылда жоғары болса да, адамдарының сол жағдайда әлеуметтік өмір деңгейі әлі төмен екенін көрсетті. Оңтүстік Калифорния университетінің профессоры Ричард Истерлин бұл көрсеткіштердің бір-бірімен байланысы төмен екенін дәлелдеп, саяси «салтанаттың» ендігі өмірде бұлай бола бермейтінін айтты (58). (Sixth Astana Economic Forum / May 22-24, 2013. «Инвестиции и макроэкономика»). Ол «ақша бәрін шешпейді» деген пікір айтып, «Истерлиннің пародоксы» деген лақап атқа ие болды. Жаңа заманда адамдар өз өмірінде мемлекет байлығына разы болмайтынын, түбінде оған аса көңіл бөлінетінін сандармен дәлелдеді. Мысалы, Америкада, бұрын болмаған үлкен даму үстіндегі Қытай мен Ресейде және Батыс Еуропаның елдерінде экономикалық жетістік болса да бай адамдарынан басқа көпшілігі өмірдің шын рахатын көрмейтінін анықтап жалпы жағдайды жасырмады. Оның солай екеніне бәрі сенді және ертең шындық жеңетініне күмән жоқ, сондықтан бүркемелеу қағидаларына жол беріп, бәлен жыл уақытты жай өткізгеніміз өкінішті екенін білдірді.

Дүниенің негізгі мәселесі Еуропада шешілетіндіктен, оның соңғы кездегі шайқалысы көпті сескендіреді. Сараптаманың бір түйінінде Еуропа 3 бөлікке бөлінген. Біріншісінде, Дания, Швеция, Финляндия мемлекеттері материалдық игіліктерді дұрыс бөлудің нәтижесінде әлеуметтік әділеттілікке дұрыс жеткендер деп саналыпты. Ал, екінші топтағылар: Франция, Германия, Австрия және Англия - бұл көрсеткіште «жартылай жетістікке жеткендер» деп есептеліп олардан кейін орынды алған. Яғни, мінсіз әлеуметтік мемлекет болу үшін қарапайым халыққа басқаша қарау керектігін ескертеді. Үшінші топқа, басқалары кіреді. Жалпы ішкі өнім өссе де, түсетін пайда көп болса да, монополиялық басымдылық болса да қайыршылық деңгейінде жүретіндер аз емес екендігін, болмаса еңбектің жемісінен де азабын көп тартатындар дау шығаратындар қатарында болатынын анықтаған. Бұл континентте бірігіп қоғам құрып, жаңа парадигма (образец) жасауға тырысқандық бар. Еуропа одағы, валюталық бір ақша - «евро», Еуропа банктері, кедендік бірыңғай одақ, т.с.с., орнатса да, ішкі кіріс пен шығыстың есебіне қарай әр елде жағдай әрбөлек. Соның есебінен жетіспеушілік жағы көп болып Греция, Испания, Португалия,Чехия, Болгария сияқты мемлекеттер өз табыстарымен күн көре алмайтын жағдайда. Соның себебінен бюджеттің ақшасын қатаң үнемдеу және режимінде ұстау, салықты жай халықтан тағы алу, жұмыссыздықтың өсуі елді елеңдетпей қоймады. Асығыс жасалған шаралар нәтижесіз қалды. Міне, енді біріккеннің түбі береке берудің орнына болмысқа итермелеп, ол қоғамнан шығу жолдарын іздестіруде. Ақыры немен бітетінін кім білсін, бірақ бұл іс қоюлана беретініне сенім ұялады. Себебі, Ұлыбританияда жүргізілген референдумда, респонденттердің 40% - Еуроқоғамынан шығуға, ал 37% -білмейміз, дегені осының түсініктемесі сияқты. Әрине, Еуропаның кейбір басшылары (Дэвид Кэмерон- премьер-министр Англии) тұтас Еуролық келісушілік қоғамын жасау керектігін айтады, оған басқалары көнбейтіні анық.

30

Бұл қазіргі Еуропадағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың басты көріністері.

Ал, АҚШ-та, еңбек табысының қарқыны баяулар емес. Бір Еуропаның бар табысын өзі табатыны анық. Бірақ атап өтетін бір жай ол елдің табысынан берешегі(қарыз) әлдеқайда басым. Барлық әлемде мемлекеттік қарыз 55 трлн. доллар болса, соның 16 трлн. доллары АҚШ-тікі, яғни 30% жақын. Бұл жағдай оларды түрлі жағдаяттарға итермелейтіні анық: ақшамен дағдарыс туғызуға, девальвацияға (құнсыздандыруға), соғыспен экономикасын нығайтуға т.б. Сонымен қатар экономиканың өсуінде олардың алдына жан салмайтыны, ынталылықты бермейтіні әлемде қызығушылық танытады.

Соңғы жылдары Қытай экономикасы өзгеше өріс алды. Ол жылына ЖІӨ-ді (жалпы ішкі өнім) 10% дейін көтеріп, дүние жүзінде бірінші орынға шықты. Қытай тауарлары барлық елдерде сатылып жатыр. Аса қуатты экономиканы жасау үшін «халықаралық резерв» деген атауды тауып алды, оның құны - 3,5 трлн. доллар.Яғни олар ешқашан дағдарысқа бой бермей, байланыссыз тауар сатамын деген сөз. Бұл бірте—бірте басқа мемлекеттерге де тарап, Жапония, Сауд Арабиясы т.б. тез арада өз өнімдерін осы жүйеге көшірді. Бізде әзірше бұндай тәжірибе жоқтың қасы. Ал Ресейде бар, олардың Жинақбанкісі ақша резервтерін жасау үстінде және оны халықтың әл-ауқатымен бірлестіруге тырысуда. Жаңа жол, жаңа табыс беруге тиісті. Бірақ Ресейдің да сыртқы қарызы 223 млрд. долларды құрайды, ол ЖІӨ-нің 11%, ал Қазақстанның қарызы жылдан-жылға көбейіп ЖІӨ-нің 100%-на жақындап қалды. Бұл қуантарлық жағдай емес.

Экономиканың өсуіне басты себеп банк жүйесінің қабілетіне байланысты болатыны анық. Қалыптасқан Бреттон - Вуд келісімінде 1944 жылдан Бүкіл әлемдік банк (World Bank) және дүниежүзілік валюта қорына (IMF) жұмыс істей бастады. Әр елдің өз валютасы, өз ақшасы құрылып ішкі мекемеаралық, жеке адамдардың қарым-қатынасын шешсе де ол сыртқы сауда-саттық жүйесінде кейде жақсы, кейде жаман жұмыс істеуге мәжбір. Себебі ертеден экономикасы өсіп, басқа елдермен байланысы артып, ақшаның ықпалымен бағындырып, ұстап келген мемлекеттер басқа елдің валютасын ысыруға тырысады. Бұл ыстық пен суықтың араласуы емес, ыстықтың басымдылығының арқасында суықтың лебі де сезілмейтін жағдай туғызады. Бұндай азап көп елдің экономикасына кері әсерін тигізетіні хақ. Сондықтан жаңа бағытта жаңа ақша механизмін табу кезек күттірмейтін мәселе дейміз. БРИКС-тің бұл туралы тамаша жобалары бар, оны талқылау басталған сияқты.

Дамып келе жатқан мемлекеттер үш дағдарыс жағдайына ілігуі мүмкін. Соның ішінде ТМД, Азия мен Африка елдері бар. Бірінші қаржы дағдарысы аса қауіпті дағдарыс түрі болып табылады.Талдап айтқанда, банк жүйесінен басталып, мемлекеттік бюджет саласына ауыспақшы. Қарыз мөлшері көбейіп, инвестиция арқылы экономика салаларында тоқырауға тірелу деген сөз. Екінші, бәсекеге қабілеттілік көбейіп ішкі тауарларымыздан мүлдем айрылып қалу қаупі бар. Ол дүниежүзілік сауда жүйесіне кірсек, экономиканың біразынан айрылдым дей бер. Сырттан арзан Қытай тауарлары қаптап кірсе, Еуропаның сапалы дүниелері бізге жол бермейді. Бізде оны жасайтын мамандар да, озық

31

технологияда, сатып алатын ақша да жоқтың қасы. Бұл дағдарыс орын алды, енді тоқтату мүмкін емес. Үшінші дағдарыс меншігімізден айырылумен байланысты болары хақ. Басында жалға беру, сосын біріккен пайдалану үдерісін жүргізу, ақырында әр түрлі себептермен (привитизация, поляризация, изоляция т.б) бар меншікті мешкейлерге тарату. Атадан атаға, баладан балаға беріп ие боп келе жатқан шаңырақтан айырылуға соқтыратын жол екенін көп халық біліп отыр, бірақ істейтін шара жоқ. Үлкендердің айтқанындай: «Дүниеге ие болсаң, атың қалар, ие бола алмасаң затың қалар» - демекші, өз дүниемізге ие болу үшін, өз экономикамызды қолда ұстаған жөн бе деп ойлаймын.

UNIVERSITY-INDUSTRY PARTNERSHIPS: LEARNING TO LIVE IN SECTORAL HARMONY?

Dr Anne Murphy

Higher Education Policy Research Unit, Directorate of Research & Enterprise, Dublin Institute of Technology

1. INTRODUCTION This paper updates the main ideas of my 2009 contribution to the University in

Society (UniSo) conference University-industry partnerships: love affairs or marriages of convenience? and relates those ideas to the themes of this inaugural 3E: Energy, Environment, Efficiency, international conference for the Danube and Black Sea region in the University of Galati, September 2013.

The 2009 paper considered the growing phenomenon of university-industry partnerships whereby control of the curriculum, pedagogies and assessment is negotiated in relation to the needs of the state, the economy and the labour market. It differentiated between partnerships with private industry and partnerships designed for the public and regional good. It looked at the negotiation process in academic-industry learning/knowledge transfer partnerships in relation to curriculum content, and in relation to the locus and structure of learning activities.

This paper goes further and focuses specifically on emerging, knowledge-intensive sectors which are supra-regional in nature and which require new, dynamic relationships with the university sector through which the production and dissemination of knowledge is both local and global – glocal.

2. CONCEPTUALISING UNIVERSITY-INDUSTRY PARTNERSHIPS 2.1 Traditional university-industry partnerships ‘Partnership’ is used in this paper as an inclusive term for deliberate

interaction, collaboration and co-operation between parties for mutually identified purposes. The nature of an academic-industry sector partnership will inevitably vary according to the historical and institutional traditions of individual cases, and in relation to the key drivers of the partnership arrangement. The level of co-operation among parties may vary from a close, iterative and mutually developmental one, to a

32

more distant, arm’s length model. Activities can range from ad hoc consultancy to complex joint research and development activity. Inzelt (2004:978) summarises levels and patterns of university-industry partnerships broadly, but not precisely, as in Table 1 below.

Table 1: Types, levels and interactions in partnerships

Types of interactions Most common level Patterns of interactions: state,

university, industry Ad hoc consultation to

company staff in universities Lectures to company staff

held at university Lectures to faculty members

held on company site Regular informal discussions

between academic staff and company staff at conferences, seminars etc

Buying university research results/patents on ad hoc basis

Academic staff employed as consultants

Coaching of staff by academics

Formal training of staff Joint publications

10. Joint supervision of PhD and Master theses

11. Joint intellectual property rights

12. Access to specialised equipment

13. Investment into university/grants

14. Regular research requests 15. Formal R&D contracts 16. Formal R&D joint ventures

17. Knowledge flows with

mobility of staff 18. Knowledge follows through

spin-offs and new enterprise

Between individuals Individual/institutional Individual/institutional Institutional

Isolated (1-5) Vertical (6-11) Arm’s length Between arm’s length and horizontal triple helix Horizontal triple helix (12-16)

These partnership models generally centre around the two broad roles of the

university: knowledge production through research, and knowledge transfer through

33

teaching. They variously involve joint ventures, franchise arrangements, incubation units, entrepreneurial activities, patents, intellectual property, funding grants, memoranda of understanding, governance and evaluation protocols, matrices for return on in investment etc.. In the transfer of learning and HRD role the partnership process is more about negotiation of curriculum content, pedagogies and teaching involvement related to the partner, as well as forms of assessment. It is likely that the two broad roles will result in two quite distinct cultures and forms of partnerships.

2.2 Private industry partnerships with universities The motivation for private industry to engage in partnership with universities is

likely to centre around commercial gain, franchising rights and exploitation of products for competitive advantage. The motivation for the university is more complex, including access to grant funding, opportunities for research and development, for high profile publications, for additional doctoral and post-doctoral student-researchers etc.. Universities themselves are likely to operate a partnership within their strategic missions and regulatory frameworks while guarding what they regard as their intellectual property. Thus, it is not unreasonable to argue that the three traditional players in the university-industry partnership – academics, university management, and industry – may have different motivations, roles, expectations and perspectives when negotiating partnership agreements with individual private/commercial companies, broadly summarised in Table 2 below.

Table 2: Roles, motivation, expectations and perspectives in partnerships

Partnership

player Role Motivation Expectations Perspective

University academic

Research and development New knowledge production

Career opportunities Profile Publications

New relationships More equipment

Scientific and scholarly

University management

Interface between academics and industry Protector of intellectual property Oversight and evaluation

Research funds Protection of intellectual property Contribution of society/economy

Enhanced relationships with industry Additional funding

Bureaucratic

Industry partner

Identification of opportunities/problems Commercialisation of new products Access to networks

Problem solved Financial gain Competitive advantage Return on investment

Entrepreneurial

This micro level industry-university partnership is essentially a balancing act of

competing concerns with each new partnership requiring negotiation and agreement. The potential of a company to exploit learning from a partnership may depend on many factors including the existing knowledge stock, the capacity of staff to exploit the new knowledge produced, and the talent to know when a product is commercially

34

sustainable. The potential of the university to gain from the partnership may depend on its mission, culture and public service remit.

2.3 Macro partnerships: triple or quadruple helix? At the macro level the partnership model is considerably more complex than

those illustrated in Tables 1 and 2 above. The purpose at the macro level is usually economic growth, regional development, increase in economic and human capital for the labour market, entrepreneurship, moving to a knowledge society etc. Partners at the macro level will include the state, the university system generally and industry – usually specifically selected types of industry. For example, it is generally argued that the end of Cold War military-focused research in the major economies has enabled a shift to a knowledge society, albeit with varying levels of development and investment. Countries described as ‘in transition’, ‘modernising’ or ‘developing’ may have different expectations from macro partnerships than advanced economies. The concept, or methaphor, of the triple helix partnership between the state, universities and industry (Etzkwitz and Leydesdorff 1995 and 2000) is useful as a starting point to represent the ideal relationship at the end of the twentieth century. However, the role, power and sphere of influence of the state is central to the model. In Figure 1 the state has significant over-arching power to influence macro policy, and indeed to re-focus significantly. In Figure 2 the original ‘ideal’ triple helix assumes a degree of equity of influence and agency in the partnership arrangement and flows of interactivity among them.

Figure 1: The state’s sphere of influence

Figure 2: The original ‘ideal type’ triple helix partnership model

In states where partnership models have a track record of success the model

may be more mutually dependent, more integrated and fluid as illustrated in Figure 3.

state

industryyy

university

state

university industry

35

Etzkowitz (2002) argues that Figure 2 represents the US partnership model with Sweden epitomising the model in Figure 3.

Figure 3: The integrated triple helix

3. Trends in university-industry partnerships Literature on partnerships, and indeed policy direction, is moving towards a

more expansive notion of who the partners should be – other than the state, universities and industry – and what the broad purpose should be. Within the idea of a quadruple helix sits the idea of modes of knowledge (Gibbons et al 1994) with Mode 3 added as a central element in the emerging partnership model together with more concern for societal concerns and the influence of media and education. Mode 3 in this context is understood as the forms of knowledge that facilitate and value the co-evolution of different knowledges and innovation paradigms, and where the value of a knowledge system is determined by its capacity to adapt to, and to integrate, innovations. The associated quadruple helix in partnerships emphasises the need to optimise the benefits for small and medium enterprises and local areas from partnering with more developed regions and industries. In this model of development the partnership’s purpose is regional development and economic modernisation by exchange of knowledge from expert to developing areas.

References:

1. Bowie, N. (1994) University-business partnerships: an assessment. Issues in academic ethics, US: Rowman and Littlefield

2. Campbell, T. (1997) ‘Public policy for the 21st century: addressing potential conflicts in university-industry collaboration’, The Review of Higher Education Volume 20, No 4, Summer 1997 pp 357-379

3. Carayannis E.G. and Campbell, D.(2012) Mode 3 Knowledge production in Quadruple Helix Innovation Systems: twenty-first century democracy, innovations and entrepreneurship for development, Springer Brief Business Volume 7

4. Carayannis, E.G., Barth, T. and Campbell, D. (2002) ‘The Quintuple helix innovation model: global warming as a challenge and driver for innovation’, Journal of Innovation and Entrepreneurship 2012: 1:2 doi:10.1186/2192-5372-1-2

5. Carayannis, E.G. and Campbell, D. (2010) ‘Triple Helix, Quadruple Helix and Quintuple Helix and How do knowledge innovations and the environment relate to each other?: a proposed framework for a trans-disciplinary analysis of sustainable

state

university industry

36

development and social ecology’, International Journal of Social Ecology and Sustainable Development, Volume 1, Issue 1

6. Etzkowitz, H. and Leydesdorff, L. (2000) ‘The dynamics of innovation: from National Systems and ‘Mode 2’ to a Triple Helix of university-industry-government relations, Research Policy, 29, 109-123

7. Etzkowitz, H. (2002) ‘The triple helix of university-industry-government: implications for policy and evaluation’, Working Paper, Social Policy Institute, Stockholm

8. Gibbons, M., Limoges, C., Nowotny, H., Schwartzmann, S., Scott, P. and Trow, M. (1994) The new production of knowledge. The dynamics of science and research in contemporary societies, Sage: London

9. Hazelkorn, E. (2006) ‘International experience: government support for university-industry co-operation’, OECD workshop, Tomsk State University October 2006.

10. Hazelkorn, E. (2009) ‘Characteristics of a world class system’, Conference paper, The University of the Future, Dublin 2009

11. Inzelt, A. (2004) ‘The evolution of university-industry-government relationships during transition’, Journal of Research Policy 33 (2004) 975-995

12. Lewis, S., Baird, P., Evans, R, Ghali, W., Wright, C. Gibson, E. and Baylis, F. (2001) ‘Dancing with porcupines: rules for governing the university-industry relationship’, CMAJ September 2001 165 (6)

13. Leydesdorff, L. (2012) ‘The Triple Helix, Quadruple Helix,…, and an N-Tuple of Helices: explanatory models for analysing he knowledge-based economy’, Journal of the Knowledge Economy 3 (1)

14. Murphy. A. (2008) ‘Challenges for higher education in designing a strategy for recognition of prior learning (RPL) and using work-based learning programme design (WBL) within enterprises’ expectations from the National Framework of Qualifications’, UniSo Summer School, Iasi, Romania, July 2008

15. Murphy, A. (2009a) ‘The work-based learning programme as a site of ambivalence for academic staff’, Researching Work and Learning Conference, Roskilde University, June 2009

16. Murphy, A. (2009b) ‘University-industry partnerships: love affairs or marriages of convenience?’ paper presented at the UniSo Conference, University of Amiens, July 2019

17. Pringle, G. (2005) ‘University-industry partnerships: what do they mean to universities? A review of the literature’, Industry and Higher Education, Volume 19, No 3, pp221-229 June 2005.

37

INTRODUCING A COMPREHENSIVE APPROACH INTO ENVIRONMENTAL STUDIES IN CENTRAL ASIA THROUGH THE

TEMPUS PROJECT CIBELES

Dr. Carlos Machado

The Central Asian region with its high ridges of the Pamir, the Tien Shan and the Altai, vast deserts and steppes, large rivers and such as the Amu-Darya, the Irtysh and the Ily, and inland seas, such as the Caspian, the Aral Sea and a wide range of lakes is in a precarious environmental situation. Although this region is blessed with abundant natural resources, including oil, gas, coal, metal ores and fresh water, as well as areas rich in biodiversity, the policies of the Soviet Union largely disregarded natural constraints, the economic costs, and the social and environmental consequences of the rapid development of the region. For example, when Soviet leaders realized, in the 1960s, that large-scale production of cotton was killing the Aral Sea and threatening fishing communities, they simply decided to import fish from the Far East for processing in the factories that had been built on the Aral Sea and to prepare for the transfer of Siberian river waters to Central Asia. In many other instances as well, the lack of knowledge and awareness of society for resource conservation and innovation resulted in staggering risks to sustainable development. Some prominent examples include the radioactive contamination of the nuclear test site near Semipalatinsk in Kazakhstan, the opening of the so-called Virgin Lands in north-western Kazakhstan for grain production, the uranium and hard-rock mining in Kyrgyzstan, the polluting industries of north-east Kazakhstan, the aluminum plant in Tursunzade, Tajikistan, and salinization of land and mineralization water resources in Uzbekistan. Georgia's greatest environmental problems are an increasingly scarce water supply, nonpoint source water pollution, and hazardous waste sites.

Herein, it is necessary for third countries to receive adequate knowledge about the legal, regulatory, institutional and technical ways for further development of the technical regulation systems for environmental safety, the role of technical barriers that limits the trade and preserves the environment and other areas that affect not only industry, but forestry and the management of water and land resources.

The project CIBELES aims at reform of curriculum in environmental studies with a comprehensive approach oriented to three areas - forestry, industrial safety and water and soil environmental science - and three levels: BA-MA and PhD following the Bologna model of education.

CIBELES - Kybele - goddess for earth protection and nature in ancient Greece , aims at increasing the efficiency of environmental studies in 6 countries by providing future specialists the sufficient know-how and materials (literature and bibliography) in their field of study within the frame of Bologna process as well as by enhancing cooperation between EU and third countries. Through CIBELES future specialists in environmental sciences will contribute more effectively to the protection of their environment.

38

In Central Asia and the Caucasus real efforts are being made to develop the concept and standards for environmental studies both in schools and HEIs. There have been shaped certain principles of environmental education.

Project aims to reform curriculum in four clearly distinctive areas. 1. Forestry. The curriculum development leaded by University of West

Hungary and Life Sciences University of Warsaw. Ouputs and outcomes in this area supervised by the department of Forestry at Göttingen University.

2. Industrial Safety. Curriculum development in this area leaded by Politechnico of Torino and UCTM. The outputs assessed by University of Udine.

3. Water and soil environmental sciences. The curriculum development in this area leaded by University of Ghent and University of Alicante.

4. Environmental protection and quality management. The Master programme leaded by Göttingen University and SGGW

HEIs of partners clustered in four working groups according to their expertise. Participation in this project presents an excellent opportunity to extend their educational network in EU and to increase their knowledge in the development of curricula and Bologna.

Central Asia and the Caucasus are two regions with a tight relation between their model of economic development and the environmental impact. At educational level, Higher education systems in NIS countries are currently undergoing to a higher or lesser extent reform influenced by a close cooperation with the European Union and the European process of Bologna. Given these two premises, the new proposed academic offer is conceived as an instrument to face the actual environmental problems of these countries, as well as the new pressures created by unsustainable economic growth. The renewed curricula should present answers to current problems and policies related to insufficient waste water treatment, energy inefficiency, soil and forest degradation, inadequate disposal of waste, unsustainable exploitation of natural resources, air pollution, risks to biodiversity and nature to cite but a few.

Given the variety and nature of existing problems the project proposal could not have a long-term impact should it be tackled from one single angle. Therefore, curricula developed in 3 distinctive areas – forestry, industrial safety and water and soil environmental sciences – at bachelor level with a natural continuation of postgraduate studies leading to train future specialists in environmental protection and quality management – which is an acute necessity for these regions.

Within the project, the harmonization of names and categories of specializations fostered.

A study focused on the competences necessary to achieve each one of the different specialisations made the programs to be designed in conformity with the European Credit Transfer System (ECTS) and Lifelong Learning program (LLP) although allowing universities to respect their own particular systems.

The European universities mobilized their expertise so as to prepare a methodological guide common to the four curricula areas and harmonization of the Bachelor and Master degrees. The introduction of the new curricula require, in each of the countries and each of the specialities, a train-the-trainer scheme that help understand the process of Bologna, ECTS, educational engineering of creating

39

curricula upon a competence-based model, modular courses and the 3 cycles of study with special emphasis to PhD level. As a result the improvement of pedagogic skills of the teachers on fundamental disciplines of environmental sciences are assisting on provision of advanced education on the field. The concept of competence and knowledge associated to each discipline prepared in a format that is common within the EHEA (European Higher Education Area) and the LLP. Now, it is necessary to promote reforms in legislation in order to facilitate education that corresponds to the needs of society and the environment. Despite new laws in higher education in Georgia, Kazakhstan, Kyrgyzstan or Tajikistan, still the room for maneuver to adapt new curriculum is approximately limited to 50% of the content with more margin in the final years of study- at MA level margin for flexibility is around 70%.

Partners developed methodology of construction of curriculum according to the process of Bologna: from the identification of competences required in the sector to the definition of know-how, shared knowledge, modularization, definition of units of teaching, assignment of ECTS, methods of internships and practices in companies, tutoring projects, methods of evaluation, etc. In every of the 4 fields curricula need analysis implemented and validated by EU experts. Key job descriptions presented and linked to BA-MA in environmental related sciences according to Bologna process and Lisbon strategy with competence-based approach.Rresources, best practices and experiences from EU partners in curriculum development identified in order to implement Bologna process and create new BA-MA courses.

Curriculum was developed in 3 phases: Elaboration of curriculum phase I. Elaboration, in each of the four field studies,

of programs according to results obtained and taking into account local specifications.

Elaboration of curriculum phase II. Elaboration of course program, course content and syllabus aligned to Bologna process.

Elaboration of curriculum phase III. Identification of pedagogic resources and decomposition of each course unit.

As result of the newly developed curricula, a pilot project organized during the second half of the project was undertaken.

PROJECT RESULTS The main objectives of the project were: To promote the reform and modernisation of higher education in the partner

countries To enhance the quality and relevance of higher education in the partner

countries To enhance networking among higher education institutions and research

institutes both in the partner and EU countries and To modernise curricula in academic disciplines identified as priorities by the

Partner Countries, using the European Credit Transfer System (ECTS), the three cycle system and the recognition of degrees.

We can state that the project has achieved all these objectives. New courses and programmes have been approved by Ministries of Education in five countries. In Turkmenistan, the goal was to involve two universities in the learning process of

40

curriculum development according to Bologna. Currently, the Ministry of Education and Government is considering the material produced by CIBELES as referential for future reform at BA and MA level.

TCTI is the only university in Uzbekistan that received permission in 2013 to open a totally new discipline: Industrial Safety. KSTU and URSU are members of pilot projects on PhD programs and doctoral schools in Kyrgyzstan and Uzbekistan. KATU has been licensed as research oriented university which also allows them to develop doctoral schools. Other institutions are expected to receive permission to open doctoral schools as well. In Georgia, the Ministry of Education approved a new programme in Telavi for Forestry. The project addressed urgent need of the state department of forestry and Ministry of Nature Conservation of Georgia in high-qualified young experts. Almost ten MSc students trained within the programs either are employees of the Ministry, undergo training at the Ministry, or currently participate in the competition for the opening vacancies.

The project fully achieved its set of objectives by developing if viable and highly popular MSc programs in fields of Ecology, Management of Natural Resources, and sustainable forestry/Forest Science at Ilia State University and Telavi State University. The programs, currently, attract dozens of students every year, including BSc students from other Georgian universities. The described courses developed under joint assistance of CIBELES project, DAAD, and GIZ Caucasus office, and are completely new for Georgian university practices. Additional opportunities developed as a result of the project implementation is invention of PhD programs in forest science, active use of Erasmus internship programs by our MSc students, and development of the long-term strategy for the programs in fields of Ecology and Natural Resources at ISU and Forestry at TESAU.

The project implementation was fully in line with the educational reform implemented in Georgia in middle 2000s. The professors of the University keep tight contact with the Ministry of Natural Resources, and permanently adjust the programs to the ongoing developments of the reforms in forestry and natural resource management.

The project CIBELES has been also beneficial for other partner universities of Central Asian countries. Specialities within existing programs have been created (mainly within ecology). It has strengthened their expertise in developing curricula according to Bologna system, integrating ECTS and local credit hour systems. It has contributed to update and renew curricula and enhance academic exchange between EU and third country partner universities. This exchange has contributed to the transfer of knowledge at scientific, pedagogic and academic level. Given the curriculum development is competence-based, closer links with industry have been established in third country partner universities.

The courses defined were established in function of a survey with the local industry so that the new courses could satisfy the labour demands. This is turn contributes to provide more adequate skills to undergraduates and master students and match the supply and demand in areas related to environmental protection from different angles. Although we cannot have measurement on results regarding employability, we infer that the new or renovated curricula developed through

41

CIBELES will facilitate the employability of graduates due to 2 main reasons: closer links with industry and environment sector and adequacy of knowledge and skills provided in the established programs.

The impact of the project in education reform is notorious. In Turkmenistan, as we stated previously it is contributing to understand better the process of 2 cycle level and ECTS.

In other countries like TJ, KG and UZ, it contributes essentially to understand better the third cycle level of PhD.

At thematic level, the biggest impact is in the field of Forestry and Industrial Safety with new programs in Georgia, Uzbekistan and Tajikistan.

The impact in socio-economic reforms is difficult to calculate so far since all attention has been given to the educational process. We can state however that projects like CIBELES contribute thoroughly to a better understanding of the importance that needs to be given to issues like environmental protection, global climate, waste management, efficient use of resources and areas related to the sustainable conservation of nature.

As a continuation of the CIBELES project, a new Erasmus Mundus proposal was submitted by UCTM from Sofia where Kokshetau University was a partner member. The goal of this project is to send EU experts and professors to support reforms at PhD cycle level and to foster internationalization of curricula developed within the CIBELES project. The proposal is under current evaluation.

42

«ШОҚАНТАНУ» секциясы Секция «ВАЛИХАНОВЕДЕНИЕ»

ВЕСОМЫЙ ВКЛАД Ч. ВАЛИХАНОВА В ИСТОРИОГРАФИЮ МИРОВОЙ И ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ИСТОРИИ

Бекишев К.О., Кукушева Н.Э., Зубайраева Г.Б.

Кокшетауский университет им. А. Мырзахметова, Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова, г.Кокшетау

bekishev_kuandyk@mail.ru

Научные интересы Валиханова были широкими. Он ввел в научный оборот много самых различных источников – архивных документов, собранных в Омском областном архиве, рукописей восточных авторов, вывезенных им из Кашгара и приобретенных в казахских степях, преданий и легенд, эпиграфических надписей. Ольга Владимировна Хузе, финка по национальности, перенесла блокаду Ленинграда. Она – литератор, переводчица родом из Петергофа. В своих письмах эта интеллигентная женщина, дворянка по происхождению, разыскивала людей, которые бы смогли стать проводниками в ее поисках правды о том времени, и ей порекомендовали Естая Мырзахметова. Так завязалась удивительнейшая переписка, - вспоминает дочь писателя Замзагуль Естаевна. Ольга Владимировна Хузе пишет: «...Кстати сказать, советские историки Киргизии, пишущие о присоединении первых племен киргизов к России в 1856-1857 гг., весьма ценят Уалиханова, ссылаются на его работы о киргизах. Казахские исследователи весьма путано пишут об его участии в экспедиции Черняева, а киргизские историки приводят весьма любопытный факт: Шокан по своему настоянию отправился парламентером в крепость Аулие-Ата перед ее штурмом, стремясь предотвратить ненужное кровопролитие. И хотя эта его попытка была безуспешна ( ни Черняев, ни коканцы не склонны были к переговорам), но сам факт значителен для позиции Шокана. Автор подчеркивает стремление Шокана утвердить абсолютное равенство интеллекта всех народов в поступательном развитии человечества( это абсолютно актуально и в наше время, пока существует на земном шаре пережитки расизма)... .» [ 18, с. 4]

Ч. Валиханов, говорится в отчете Русского географического общества за 1865 г., «…тщательно записывал предания, легенды и поэмы своего народа, изучал среднеазиатские наречия, дорогою ценой скупал древности, находимые туземцами в старых развалинах и могилах, с опасностью для жизни проникал в буддийские монастыри и доставал там редкие рукописи» [1].

Ч. Валиханов, выступая на заседании отделения этнографии Русского Географического общества (16 марта 1861 г.) обратил внимание отделения на необходимость изучения народной словесности кочевых татарских народов, обитающих в России, по тесной связи с русскими и вообще индоевропейскими

43

памятниками этого рода, по его замечанию, обнаруживается решительное влияние русской народности.

В преданиях киргизов, прибавил Ч. Валиханов, сохранились имена Ивана Калисты (Калтаны Иман – Иван Калиста), Михаила Тверского (Карт Михаил – Старый Михаил) и тому подобные намеки и указания [2].

Для изучения кочевых народов – киргизов и казахов, по мнению ученого, особую важность имели их легенды, эпос, фольклор, предания, песни. «Главным источником для истории народов кочевых, - писал Ч. Валиханов в одной из своих работ о киргизах, - вообще племен, не имеющих письмен, были и будут полубаснословные их легенды и отрывки известий из летописей цивилизованных народов, с которыми они имели столкновения [3], прежде всего с Китаем, арабами».

Таким образом, Чокан Валиханов стремился привлекать сведения, заимствованные из самых различных источников, перепроверять и сравнивать их. «Согласовывать сказания одного со сказаниями другого, чтобы иметь связь и последовательность, составляет труд если не неодолимый, то, по крайней мере, тяжкий и почти невозможный без предположений и догадок…хронографические изучения современных кочевых народов, их быта, обычаев, преданий и языка представляет второй вспомогательный источник, который может служить в разъяснении первого», т.е. письменных источников соседних оседлых народов [4].

Анализируя и сопоставляя факты, молодой исследователь сумел в калейдоскопе событий в исчезавших и появляющихся названиях различных этносов и народов понять, что народы и государства их, как правило, «не исчезали», но продолжали существовать под другими именами. Этносы и племена, записывает он, «беспрестанно меняя места своих кочевок, являлись под разными именами: то под родовым названием своего поколения, то пол коллективным именем сильного, влиятельного рода. Одно племя усиливалось, соединяло все другие и давало им свое имя. Таковы были союзы племен – хунны, ойхары и монголы. Миграция одного поколения, стесненного другим, порождала всеобщее движение, всеобщую перемену кочевок…Части разных поколений, увлеченные потоком общего движения, смешивались с другими поколениями и являлись на противоположных краях от старых своих кочевок» [5].

Ч. Валиханов своей главной задачей считал поиск и осмысление материала, предоставляя последующим поколениям судить и оценивать прошедшее. Поэтому он был осторожен и нетороплив в своих выводах и обобщениях.

В Валиханове удачно сочетались способности текстолога и мыслителя. Много сил и времени ученый уделял работе над переводами рукописей средневековых авторов, критическому комментированию и обобщению добытых кропотливым трудом сведений.

После возвращения из путешествия в Кашгар Ч. Валиханов приступает к переводу привезенных оттуда сочинений, в частности «Тарих – и Рашиди», написанную визирем Кашгарского хана Абдал-Рашид Мухаммадом Хайдаром

44

доглатом. Изложение исторических событий в этом сочинении начинается с описания жизни основателя Могульского государства в Восточном Туркестане и ревностного пропагандиста ислама Туглук-хана и заканчивается освещением события, происходивших в этой стране в середине XVI столетия.

«Тарих – и Рашиди» - пишет Ч. Валиханов, - разделяется на два отдела: первый заключает [историю отрасли Джагатиндов, происшедших от Туглук-Тимур-хана], вторая часть содержит обстоятельства [из жизни] самого автора: то, что слышал, видел о ханах и султанах джагатайских, о узбеках и о неприятностях, которые имел он от своих родственников – ханов [6]».

Чокан сделал свободный перевод и составил комментарии отдельных мест из персидского и кашгарского текстов этого сочинения.

Основываясь на данных этой рукописи, привлекая и другие материалы, Ч. Валиханов составил генеалогическую таблицу могульских правителей, сделал схематическую карту Могулии, автограф которой сохранился.

Эти и другие переводы Чокана Валиханова не закончены, поэтому встречаются ошибки при их переводе.

Много и с увлечением Чокан Валиханов работал над проблемой этногенеза казахского народа.

«В его трудах, - писал казахский этнограф О.А. Масонов, - мы находим исключительное богатство оригинальных и разносторонних глубоких мыслей и идей, выводов, интереснейших гипотез, фактических сведений, не утративших своего значения для науки и по настоящее время» [7].

В своих рукописях и печатных трудах «Киргизские родословия», «Предания и легенды Большой киргиз-кайсацкой орды», «Очерки Джунгарии», и других исследованиях он пытался разобраться в этом сложном и малоизученном вопросе. «Народность киргизская, - с горечью констатирует ученый, - не была никогда предметом серьезного ученого исследования» [8].

Будучи еще воспитанником Кадетского корпуса, юноша в письме к профессору восточного факультета Казанского университета Н.И. Березину высказал мысль о том, что казахский народ «образовался от союза разных племен турецких и монгольских во время междоусобий в Орде, начавшихся тотчас после смерти Бердибека [9], а не народ древний, о котором писал Фирдоуси».

«Каждый потомок Батога, хотел быть ханом и иметь народ: так я думаю, образовалось ханство Крымское, Казанское, Орда Чорайгиновская, союз узбеков-шейтбанов и казаков» [10].

К этой идее Чокан неоднократно возвращается позже, дополняя и уточняя ее. В «Киргизской родословии» он формулирует эту мысль более отчетливо: «В смутные времена, предшествовавшие основанию ханств Казанского, Крымского и Астраханского, первые племена золото-ордынские и джагатийские, раздробленные и разбросанные грабительскими смутами в разные стороны страны, для обеспечения своих прав в местах своего кочевья составляли союзы и, пригласив какого-нибудь принца Чингизовой крови, провозглашали его ханом. Таким образом, из разноплеменных родов составлялись политически отдельная община,…независимо (от их

45

происхождения). Так основались и утвердились орды...ногайская – в Сарыарке, Могул-улус – в Ташкенте и казак – в степях Засейхунских» [11].

В «Истории Казахской ССР с древнейших времен до наших дней» говорится: «Сопоставление наименований и мест расселения племен и племенных объединений, населявших территорию Казахстана в домонгольское и послемонгольское время показывает, что при всех передвижениях населения, обусловленных нашествием монголов, образованием улусов, феодальными усобицами, при всех тяжких последствиях монгольского ига для экономики и культуры края восходящая, интегрирующая линия в этических процессах постепенно возобладала и казахская народность складывалась в основном из автохтонных в массе своей насельников этой территории» [12].

Таким образом, Чокан Валиханов, верно подметив существенную роль миграций в образовании казахской народности, а также политических катаклизмов, сотрясавших владения бывшей империи Чингис-хана, недооценил влияние внутренних факторов.

Прослеживая истоки начального этапа формирования казахской народности, Валиханов изучал сочинения восточных авторов – Джувейни, Рашид ад-дина, Абул-Гази, Кидогр-Али-бия, Джаланри, труды европейских и русских ученых – Абель-Ремюза, Банзарова, Бичурина, Григорьева, Казем-Бека, Рычкова, Татищева и др.

Сопоставляя свидетельства разноязычных источников с данными казахского фольклора и эпоса, он составляет генеалогические таблицы, в том числе несколько родословных казахских ханов и султанов. Ученый приходит к интересному заключению, что порядок рода подразделения у кочевников был обусловлен правом «физического первородства предка…, посему форма отношений орд к ордам и родов одной орды между собою соответствует правам кровного братства, а отношения родов к своей орде – отношению сына к отцу, к старшему роду старшей орды – отношением племянника к дяде» [13].

Исследование этногенеза казахского народа позволило Ч. Валиханову исправить ошибку, довольно распространенную среди историков, в понимании значения термина «Золотая орда», которое воспринималось как название государственного образования. Слово «орда», считает Валиханов, «означало в обширном смысле место столицы хана, в тесном – его ставку (синонимом последнего является «Ак-орда» в Асане). Золотая Орда – золотой шатер и юрта, в которой сидел хан; впоследствии оно обратилось в название ставок городских, где жили ханы…»[14].

Причем эти орды, подчеркивает Валиханов, «общего народного названия, как можно догадаться, не имели, каждое племя сохраняло свое название, например: кунраты, найманы, кипчаки и аргыны и проч.» [15].

Это очень ценное наблюдение, свидетельствующее о глубоком понимании ученым внутренних, ускользающих от многих европейских ученых, особенностей устройства кочевых обществ. [16].

О всесторонности ученого, благодаря чему он внес весомый вклад и в историяграфию Мировой и Отечественной истории, свидетельствуют воспоминания его современников и друзей. Характеризуя натуру своего друга,

46

крупный исследователб Сибири, публицист Н. М. Ядринцев писал: «… стройная фигура его и манеры были необыкновенно изящны, в них было что-то женственное, ленивые движения его придавали ему вид европейского сибарита и денди. Все это производило впечатление, узенькие глаза его сверкали умом, они смотрели как угольки, а на тонких губах всегда блуждала ироническая улыбка, это придавало ему нечто лермонтовское и Чайльд-Горальдовское. Разговор всегда отмечался остроумием, он был наблюдателен и насмешлив,- я редко встречал человека с таким острым, как бритва языком»[17, с. 2]. В его мечтах было совмещение своей народной самобытности с европейским просвещением». Эту же мысль подчеркивала газета « Дала уалаятының газеті», опубликовавшая в № 18 за 1894 год статью к 60-летию Ш. Уалиханова: « Он был мужественным защитником интересов России и в то же время боролся за развитие, за освобождение от невежества народов Азии». По итогам Кашгарского путешествия (1856) Ш. Уалиханов написал статьи: « О западном крае Китайской империи», « Дневник поездки в Кульджу», « О торговле в Кульдже и Чугучаке». В каждом из этих научных трудов чувствуется зрелый исследователь. В «Дневнике…» Ч. Валиханов поделился ценными путевыми впечатлениями, сведениями об административном управлении краем, самоуправлении городов Восточного Туркестана, истории культуры и быта разных этносов Западного Китая – уйгуров, сибо, солонов, калмыков и других, об их историко-культурных взаимосвязях с древности и до середины XIX века. Статья « О западном крае Китайской империи» написана на основе анализа китайских и центральноазиатских источников. Здесь молодой ученый описал политическую историю Восточного Туркестана с эпохи древности до завоевания его Цинской империей и описал административное устройство края. А в статье « О торговле в Кульдже и Чугучаке» Ч. Валиханов знакомит нас с историей торговли России с Китаем в первой половине XIX века. Кроме того статья содержит интересные сведения о торговле в казахской степи и извозном промысле казахов. Тем самым Ч. Ваиханов внес весомый вклад в историографию Мировой и Отечественной истории. Значительный вклад он внес и в картографию исследованных им территорий. По мнению географов, интерес вызывают карты Центральной Азии, сделанная Чоканом на страницах одного из его дневников. Это была первая достоверная карта Кашгарии и граничащих с ней районов [ 19, С. 14]. Шокан верил в светлое будущее своего народа, гордился его поэтической духовностью, неиспорченными цивилизацией нравами, данными от природы способностями. Об удивительных особенностях казахского народа писали и ссыльные прогрессивные деятели науки и культуры. Адольф Янушкевич – участник польской революции 1831 года, отбывший 25-летнюю ссылку в Сибири,тесно общавшийся с казахами, пишет: « Народ, который одарен Творцом такими способностями, не может остаться чуждым цивилизации: дух его проникнет когда-нибудь в казахские степи, и придет время, когда кочующий сегодня номад займет почетное место среди народов, которые нынче смотрят на них сверху вниз». Лучшие умы прошлого, в том числе Ш. Уалиханов, не ошиблись. Пришло то время. Сейчас мы гордимся тем, что на долю нашего поколения выпало счастье стать

47

гражданами суверенного, независимого, процветающего государства, завоевавшего доверие у Мировой Общественности стать золотым мостом между Западом и Востоком.

Заключая данную статью, можно констатировать, что также как и Ч. Валиханов предполагал, более глубокое и многогранное исследование проблемы формирования казахской нации из конгломерата множества племен и народностей, также как и историографию истории, связанной с мировой цивилизацией, казахского народа, оставляем на дерзание и суждения будущих молодых ученых. Ш. Уалиханов горячо любил свой народ, был образованнейшим ходатаем простонародия, как это ему завещал его друг и старший советник Ф. М. Достоевский, был горячим поборником дружбы казахского и русского народов. В этом мы видим его гуманизм, присущим, по оценке А. Букейханова, эпохе Возрождения, его патриотический пафос.

Литература:

1. Отчет русского географического общества за 1865 г. Спб., 1866, с. 10 2. Собрание сочинений Ч.Ч. Валиханова в пяти томах. – Алма-Ата;

Главная редакция Казахской Советской энциклопедии: Том 5. 1985. С. 114 3. Валиханов Ч.Ч. Записки о киргизах. – Собрание сочинений., Т.1, с. 346 4. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. Т. 1, с. 346-347 5. Вадиханов Ч.Ч. Собрание сочинений, Т. 1, с. 346, 360 6. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений, Т.1., с. 438 7. Масонов О.А. Очерк истории этнографического изучения казахского

народа в СССР. Алма-Ата, 1966 г., с. 152 8. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений, Т. 1., с. 388 9. Один из последних ханов Западной Орды (1357-1359 гг.) 10. Валиханов Ч.Ч. Письмо профессору И.Н. Березину. – Собрание

сочинений, Т. 1, с 122 11. Там же, с. 205. 12. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней: в пяти

т. Алма-Ата, 1979, т.2, с. 247-248. 13. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений, Т.1., с. 203 14. Там же, с. 124 15. Там же, с. 124-125 16. Интересное исследование этимологии названий кочевых государств

Казахстана посвятил В.П. Юдин. См.: Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая. – В кн.: Казахстан, Средняя и Центральная Азия в XVI-XVIII вв. Алма-Ата, 1983 г.

17. Толегул Госман. Великий сын великой степи: К 175-летию Шокана Уалиханова / Толегул Госман // Акмолинская правда.-2010.-3 августа.- С. 2.

18. Мякота А. Когда пишешь сердцем, его услышат: Готовиться к изданию Абая Мырзахметова «Древняя история Кокшетау»- об исторических личностях Кокшетау / Мякота А. // Акмолинская правда.-2011.- 18 января.-С.4.

48

19. Ермекбай Ж. Яркая судьба Чокана:О географе, этнографе, историке, фольклористе Ч. Валиханове.-/ Ермекбай Ж. // Казахстанская правда.-2012.-12 октября.- С.14.

ЖАНАҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ – ШОҚАН ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕ

Көбегенова Л.И. Ақтау қ., Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік

технологиялар және инжиниринг университеті lyazka16.90@mail.ru

Қазақ сөз өнерінің тарихында айрықша аталатын ақынның бірі – Жанақ

Сағындықұлы. Жанақ туралы мәліметтер хат бетіне әріден түсе бастағаны, оған алғаш болып Ш.Ш. Уәлиханов, В.В. Радлов назар аударды. Арқаның айтулы сөз иесінің даңқы жалпақ жұртқа жайылған еді. Жанақ белгілі айтыс ақыны, асқан жыршы болуымен бірге қазақ әдебиеті тарихындағы сыршыл лириканың, көңіл күй жырларының басында тұрған жаңа бағыттағы ақын.

Жанақ ақынның атақ-даңқы орыс отаршылдығына қарсы күресі үшін қазақ даласына жер аударылған поляк зерттеушісі Адольф Янушкевичтің жазбалары арқылы ХІХ ғасырда Еуропаға да белгілі болған. А. Янушкевич Аягөз маңында Жанақтың атышулы Орынбай ақынмен айтысына куә болып, оның айтқырлығы мен тапқырлығына таң қалған. Әсіресе, оған Жанақтың өлеңдерін қобызға қосып зарлата, сарната айтатыны қызық көрінген. «Жырды қобызға қосып айту, суырып салма саңлақ ақын Жанақ өлген соң сәннен шықты, ол Қаракесек руының Қамбар тармағының тумасы еді, – деп жазады ұлы Шоқан Уәлиханов. – Әйгілі «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» дастанын атақты ақын маған өлең түрінде айтып берген болатын».

Шынында да, атақты айтыс ақыны суырып салма өнердің шебері, жаны телегей теңіз жампоз жыршы. Ол күллі өмірін өнер сапарында ел аралаумен өткізген. Қазақ даласын түгел шарлап, өнер шашқан ол иісі қазаққа ортақ танымал ақын болған. Орынбай, Түбек тәрізді жыр дүлдүлдерімен өнер сайысы өз алдына, ол көптеген көрнекті ақындармен де айтысып, көбінен басым түсіп отырған. Жанақ – көптеген батырлар жыры мен ғашықтық дастандарды жадында сақтап, біразын жанынан қосып жаңғартып, жаңаша жырлаған эпик. Көнеден келе жатқан «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырының ең тәуір нұсқасы Жанақ есімімен байланысты болуы тегін емес. Оның мірдің оғандай өткір сөздерінің, тапқыр сөздерінің біразы мақал-мәтелге сұранып тұрады.

Жанақ өз шығармаларын қобызбен орындаған. Қобыз өнерін жоғары бағалаған Ш. Уәлиханов осы өнерді дамытуда Жанақтың дәстүрі жойылып барады деп сол кездің өзінде өкініш білдірген. Жанақ өлеңдеріндегі әлеуметтік сипатқа да Шоқан ерекше назар аударып, оның Қарқаралы округына қарасты Қаракесек руынан шыққан даңқты импровизатор ақын екенін атап көрсеткен.

49

Жанақ айтыстары ағартушы ұстаз Ыбырай Алтынсаринді де қызықтырған. Ол Жанақ пен Бала ақын айтысын өзінің хрестоматиясына (1879) енгізген.

Жанақ – ХІХ ғасыр ақындарына әсер еткен кең тынысты импровизатор. Оның шығарғыштық, тапқыштық, сыншылдық қасиеттері, әсіресе, хан-төрелерді әшкерелегіштігі кейінгі көп ақындарға үлгі болған. Шөже, Шернияз, Сүйінбай ақындар – Жанақ дәстүрін жалғастырушылар. Ал, Жанақ болса – өзіне дейінгі Көтеш жырауды үлгі тұтқан ақын.

Жанақ 1856 жылы қазіргі Қарағанды облысының Бұқар жырау ауданының бұрын «Хан сүйегі» деп аталған жерінде қайтыс болған. Бұл жерге бұрын Бөкей хан жерленіпті, содан «Хан сүйегі» аталған. Ақынды құрметтеген халық оны хан бейітінің ішіне жерлеген. Хан тұқымы оған намыстанып, Жанақ сүйегін шығарып тастауға тырысқан екен, бірақ елдің қадірлі, сөзі өтімді адамдары (Алшынбай би) қарсы болып, тигізбепті. Бұл да халықтың Жанаққа деген құрметі.

Жанақ – қазақтың жеке ақындық өнері туып, қоғамдық, әлеуметтік мәселелердің әдебиет назарына іліге бастаған тұсының көрнекті ақыны. Сонымен бірге ол ескі мұраны сақтап жеткізуші, айтыс өнерін ХVІІІ ғасырда қайта жаңғыртушы ақын есебінде де әдебиет тарихында елеулі орынға ие.

Оның айтуында «Қозы Көрпеш-Баян сұлуды» алғаш хатқа түсірген Ш. Уәлиханов болды. Ғалым өзінің қазақ өлең, формасын жіктеп, саралаған еңбегінде былай дейді: «Өлең формасымен жазылған белгілі поэма – «Қозы Көрпеш-Баян сұлуды» мен атақты Жанақ ақыннан естідім». Ал С. Мұқанов «Халық мұрасы» атты кітабында: «Қазақтікі дейтін «Қозы Көрпештің» жиырмадан астам нұсқасы бар. Бұлар халық аузында ғасырлар бойы жырланып келгенмен, қағаз бетіне өткен ХІХ ғасырдың ортасынан бері ғана түскен. Оны ең алғаш жазып алғанның біреуі – Шоқан Уәлиханов. Бірақ оны «Көне жырдың біреуі» деп қана келген де, егжей-тегжейін баяндаумен шұғылданбаған. Шоқан жазып алған нұсқа он тоғызыншы ғасырдың орта тұсында, Ұлытауда туып өскен Жанақ айқындікі көрінеді. Шоқан ол ақынмен кездескен», – дейді.

М. Әуезов «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырын Жанақтың айтуында жеке жинақ етіп бастырып, алғы сөзін де өзі жазыпты. Оның: «Қозы Көрпештің» бұл жыры Жанақ айтқан жыр деп жүргізіледі. Бірақ хатқа түспей, ауызда жүрген ескі жыр. Жағасы жайдақ аққан сияқты. Оған сай-саланың бәрінің үлкенді-кішілі тасқыны өз суын әкеп қоса береді. Және оған судың арнасы қай топырақтан өтсе, сол жердің реңін алады», – деп жазғанында ақиқат бар.

Жанақ творчествосы туралы пікірімізді түйіп айтсақ, ол – асқан қобызшы, шебер домбырашы, халық жырын апта бойы тоқтамай толғайтын жыршы. Ең бастысы от ауызды, орақ тілді ақын. Жай ақын емес, әділдік пен шындық үшін кімнен болса да тайынбаған ірі тұлға. Оның терең мағыналы, биік парасатты жырлары ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қала бермек. Өйткені, Жанақ поэзиясы – Абай поэзиясының алдындағы ірі белестің бірі, ал, Жанақтың өзі Абай алдындағы шоқ жұлдыз ақындардың қатарында тұр.

«...Шортанбай, Жанақ, Мұрат, Марабай, Сүйінбай сияқты ақындардың айтыстан басқа өлеңдеріне қарағанда, – деп жазады С. Мұқанов, – әр ақын жалғыз айтыстың ғана емес, өз заманының барлық күнделікті тұрмыс

50

тақырыбы жөнінде сөйлеп, халықтың жақсылығын дәріптеуші, кемшілігін сынаушы, тарыққанда ақылшысы, қуанғанда сайраушысы болған». Шынында да, Жанақты халық осы жағынан ардақса керек. Оның өлеңдерінде ел өмірі кең қамтылып, жағымсыз мінез-құлықтар батыл сыналып отырған.

Жанақ айтыс жанрын өркендетуге айтарлықтай үлес қосқан. Ақындықтан алдына жан салмаған жүйрік. Түбек, Сабырбай, Бала, Балта, Дәумен, Сақау, Бұхай, Күнікей, т.б. ақындармен айтысып, өнер көрсеткен, «желсе желіс, шапса шабыс бермеген кәрі тарлан» атанған. Жанақ арнау өлеңдерді көп шығарған ақын. Ол ескі ел ақындар дәстүрі бойынша біреуді мақтап, не жамандап өлеңдер айтқан.

Жанақтың кедейден шыққанын, жатақтар өмірін жақсы білетінін, әлеуметтік көзқарасы айқын болғаны туралы тұңғыш Шоқан Уәлиханов жазған болатын. Сыншы пікірінің дұрыстығын ақын шығармалары толық дәлелдейді. Жанақтың жатақтарға қона жатып айтқан (қонақ кәде ретінде) толғауы бар. Онда жатақтар тұрмысының еңбекқор, ақ адал, меймандос, сауыққой, ақжарқын адамдар екенін айтып, оларға аяныш білдіріп, әзілдесіп, сыр шертеді.

«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырының ондаған нұсқасының арасында Жанақ ақын жырлаған нұсқаға ғылымда әріден көңіл бөліп келе жатқанымен, жырдың осы нұсқасына қатысты, оның Жанақ ақындығының жаңа бағытына қатысты ашылуын күтіп жатқан мәселенің бірі – біздіңше, Ш. Уәлиханов айтатындай, қазақ халық поэзиясы үлгілерінің бесінші – өлең түріне қатысты деуге болады. Шоқанның «Қозы Көрпештің» Жанақ нұсқасының өлеңдік ерекшелігін қазақ поэзиясындағы жаңа өлең түрімен астастырып қарауында үлкен әдеби, ғылыми мән жатыр. Қазақ поэзиясына кейін қосылған бесінші түр жөнінде Шоқанның өзі біршама сипаттама жасайды. Оның кейінге аяқталмай қалған деген мәнде жеткен, расында да соңы сақталмаған «Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінде» деген зерттеуінде XIX ғасырға жеткен, сол дәуірдегі қазақ өлеңінің классификациясын жасады. Осындағы аталып жүйеленген әдебиет үлгілерінің барлығына дерлік Жанақ ақынның қатысы бар. Жанақ мұрасын дәл осы мәнде де таратып зерттеу – ақынның әдебиет тарихындағы айтулы орнын ғылыми негіздеуді толықтыра, айқындап аша түсуге қолайлы дерек, дәйек болар еді. Біздіңше, Жанақ ақын шығармашылығында Ш. Уәлиханов атап көрсететін жыр өлең де, қайым өлең де, қара өлең мен өлең түрі де бар (Ш. Уәлиханов атап көрсететін жылау-жоқтау өлеңі, негізінен, біз бөліп алып отырған өлең түрлерінің барлығымен де айтылуы мүмкін. Бұл өз алдына бір зерттеуді күтетін мәселе – Л.К.).

Әуелі, Шоқан бөліп атаған «Жыр» жайына назар аударалық. Ш.Уәлиханов жырға анықтама беріп отырып, барлық далалық жырлардың қобыздың сүйемелдеуімен тақпақтап айтылатынына көңіл бөледі: «Соңғы кезде, менің дала кезген кезімде жыр поэзиясының қалыс қалып бара жатқанын байқауға болады. Жырдың бар болмысы, қобыздың өзі сияқты, тек бақсылар иелігіне айналды. Солар ғана жыр болмысының өлеңдік сипатын, сақтап, жындарын шақырғанда айтады. Жыр болмысының негізімен қобыз тарту, өнердегі сәндік үлгіден атақты Жанақ жырау өлгелі шеттей бастағанын ашып айту қажет. Жанақ Қаракесек ішіндегі Қамбардан, олар қазір Қарқаралы

51

округіне қарайды. Қазіргі кезде бар, суырып салма ақындар ескі жыраулардың әуенін де, сөзін де айтқанымен, екі шекті домбырамен сүйемелдейді».

Шоқан Уәлиханов атап, өлең жүйесінде түр есебінде танытқан қайым өлең – айтыс өлең екені даусыз. Айтыста Жанақ – асқан суырып салма ақындығымен өз орнын алған тұлға. Оның айтыс өлең түрлері Шоқан атаған жыр, қара өлең, өлең түрінде келген деп санауға да негіз бар. Бұл мәселе – XIX ғасырдағы қазақ өлеңіне келген жаңа түрмен сабақтас мәселе. Ол жаңа түр жайлы қазақ әдебиеттану ғылымында, қазақ өлең теориясында арнайы сөздің ұзақ уақыттар бойы қозғалмай келуінің түрлі себептері болуы мүмкін. Бүгінде ол себептерді бүге-шүгесіне дейін айқындау мүмкін де емес. Қисынға келетін бір себебі – жаңа түр Ш. Уәлиханов атаған «өлеңнің» 11 буынды өлшемі оны қара өлеңнің түріне қоса салуға орай туындаған құбылыс. Шоқан бұл екі түрді буын өлшемі бірдейлігіне қарамастан, екі бөліп қарастырады. Әрі ол жүйе ғылыми негізді.

Ш. Уәлиханов өз дәуіріндегі қазақ өлең түрлеріне тоқталуда Жанақтың есімін бірнеше қайтара атап отыруында тарихи негіз бар, Жанақ ақындығы қазақ поэзиясы жаңа бір тынысын ашып, түрлене түскен, әлеумет үні, азатшылдық рухы мәнінде күшейіп, күрделене түскен дәуірде қалыптасты. Жаратылыстан дарыған ақпа-төкпе ақындық, ағыл-тегіл шешен сөз иесі Жанақ өз дәуіріндегі өлеңнің бар түрінде сөйлеген саңлақ еді. Әсіресе, Жанақ өлеңдерінде Шоқан «қазақ поэзиясындағы жаңа түр» деп атап көрсететін «өлең» түрі басым. Оның айтыс өлеңдері де, арнау сөздері де жеке көңіл лирикасы да көбіне осы үлгіде келетін сияқты. XIX ғасыр поэзиясындағы өлеңнің бұл жаңа түрінің қара өлеңнен айырым белгісін Шоқан атап көрсетеді. Алайда, ұзақ уақыттар бойы өлеңтануда осы мәселенің ара-жігі ажыратылып қарастырыла бермеген сияқты. Зерттеуші Қанипаш Мәдібаева өзінің «Қазақ әдебиетінің XIX ғасырдағы көркемдік дамуы және зерттелуі» атты докторлық диссертациясында осы мәселені біршама айқындай түсуге ден қояды.

«XIX ғасырдағы қазақ өлеңіне дәуір әкелген өзгерістің, нақты бір түрдің дәйегі қазақ поэзиясына тұңғыш ғылыми негіздеме жасаған Шоқан Уәлиханов классификасында айқын сараланған. Ол түр – Шоқан Уәлиханов атаған 5-түр – өлең. Ш. Уәлиханов бұл түрдің қазақ поэзиясының дәстүрлі үлгілерінен өзгешелігін даралап көрсеткен. Біздіңше, қазақ өлеңтану ғылымында осы мәселеге әлі де тереңірек зер сала қарау қажет сияқты.

Бүгінде Жанақтың әдеби мұрасы әдебиет тарихы оқулықтарында, қазақ әдебиеті тарихын зерттеген арнаулы монографиялық еңбектерде, хрестоматиялық жинақтарда басылым көріп, насихатталып келеді. Ал, жалпы жанақтану – Шоқан Уәлихановтан басталады.

52

ШОҚАН УӘЛИХАНОВТЫҢ РУХАНИ ӘЛЕМНІҢ ӨМІРШЕҢДІГІ

Примбетова Маржан Бектұрсынқызы primbetova_marzhan@mail.ru

Қазақ халқының мақтаныш тұтар тұлғаларының бірегейі, XIX ғасырдың

екінші жартысында Қазақстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің бірі, шығыстанушы, географ, ағартушы Шоқан Уәлиханов-тың шығармашылығы ғасырдан ғасырға жалғасын табатын рухани құндылықтар қатарына жатады.

Ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырған Шоқан жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең-жырларын зор ықыласпен тыңдап өскен Шоқан тәрбиесінде мейірімі мол, парасатты болмыс-бітімі өнегеге толы әже Айғанымның ықпалы күшті болады. Бала Шоқанның рухани бастауы ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерінен басталады. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды. Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең-жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті.

Сібір кадеті корпусына оқуға орналасқан Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым, өнер жолындағы талантын ашуда бұл оқу орнының маңызы ерекше болды. Шоқанның корпуста бірге оқыған Г.Н.Потанин: «Өзінің орыс жолдастарын басып озып, Шоқан тез жетілді… Оған талайлар-ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді және оқу орнына түспей тұрып ақ сурет сала білетін», дейді.Оған әсіресе орыс тілі мен әдебиеті оқытушысы, шығыстанушы Костылецкий мен тарих пәнінің оқытушысы Гонсевский күшті ықпал етті. Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен,Белинский т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінен Диккенс, Теккерей, Руссо шығармаларын, «Современник» журналын үзбей оқып, әлеуметтік өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта, қалай дамып бара жатқандығын аңғара алатын, өз кезінің саналы азаматының бірі болған.

Аталмыш кадет корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ, Шоқан саналы, терең ойлы, жан-жақты білімді, өзіндік қөзқарасы қалыптасқан, туған халқының қажет-мұқтаждарын пайымдап, түсіне алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге әзір екендігін танытты. Ол Косоплецкий, Тонеевский сияқты (орыс әдебиеті мен тілі, тарих пәні) оқытушыларының игі ықпалымен өзінің жоғары қабілеті мен дарындылығының арқасында орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық үлгілерін оқып танысып, ғылыми пайымдау, тұжырымдар жасай білді. Оның зерттеушілік қабілеті де осы корпуста оқып жүргенде біртіндеп қалыптасып, дами түсті. Ол, әсіресе, жазғы демалыс кездерінде ел

53

ішіндегі халық жырлары мен дастандарын жазып алып, аңыз-әңгімелерді жинауға қызықты. Мысалы, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры Шоқанның алғашқы жазған шығармаларының бірі болды. Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті үлгілері нұсқаларын, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырын көрнекті шығыс зерттеушісі, Петербург университетінің профессоры И.И.Березин бұл зерттеулерге назар аударып, жазып алған. Шоқанның зерттеушілік қабілетін байқаған ғалым оны өз тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан.

Шоқанның "Профессор И.Н.Березинге хат", "Профессор И.И.Березиннің "хан жорықтары" кітабына рецензия" т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ, оның болашағы зор ғалым, зерттеуші болатындығы аңғарылатын. Шоқанның біліміне мұғалімдері мен құрбылары ерекше қызыққан, сол кездің алдыңғы қатарлы ой-пікірлерімен таныстығын жолдастарының көбі үлгі тұтып, мойындаған. Шоқан олардың Еуропа мәдениетіне бет бұруына себепші болған. "Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен салыстырғанда, ол үлкен сықылды еді де, біздер оған қарағанда бала тәрізді едік, өзінің бізден артық білетіндігін не біздерден білімі жағынан жоғарлылығын білдіруге тырыспаса да, жай әңгіменің өзінде-ақ, оның білімінің бізден артықтығы танылып қалатын. Жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол еріксіз "Еуропаға ашқан терезе" сықылды болды", – деп жазады Г.И.Потанин. Мұның өзі Шоқанның жолдастары арасында беделі ерекше зор болып, оның биік тұрғанын көрсетеді.

Зейінді жас қырағы жігітке айналғанда сурет салу өнерін де меңгеріп алған-ды. Бұл қабілеті сол кездің өзінде-ақ, халық өмірін бейнелеудің тамаша бір құралы болып табылды. Туған жері Сырымбеттің жазғы жайлаулар мен мекен қоныстарының суретін салумен шұғылданған зерек балаң жігіт 1847-1852 жылдарда салған суреттерін Шоқан "корпустан елге демалысқа барған кезде салған суреттер" – деп атайды. Г.Н.Потанин: "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды. Біз қазақтардың сұңқар салып, саят құру салтын толық жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып, ол менің жазбамды толықтыра түсетін", – деп жазды. Мұның өзі Шоқан өнерінің жан-жақты екенін, оған курстастарының қызығып, ерекше құрметпен қарағанын дәлелдей түседі. Шоқан кадет корпусында оқып жүргенде-ақ, саяхатшылардың өмірі мен ісі туралы жазылған еңбектерге аса қызығушылықпен қарап, танысты. Осы еңбектердің ықпал әсерінен ол саяхатшы болуды, Орта Азияны арлап жан-жақты танысуды армандады. Шоқанның қызмет жолының маңызы зор, өмір жолы ұлағатқа толы. Айталық, ол Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан Батыс Сібір генерал губернаторының кеңсесінде қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік шығыс аудандарын басқаратын генерал губернатор Гасфорттың адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын зерттеуге белсене араласады. 1854 жылы кадет корпусындағы ұстазы Костылецкийдің өтініші бойынша көрнекті шығыстанушы, Қазан университетінің

54

профессоры Н.И.Березиннің тапсырмаларын орындайды. Березин Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті нұсқасы - «Қозы Көрпеш Баян сұлу» жырымен таныс болған. Жас ғалым әйгілі профессор Березин бастырып шығарған "Тоқтамыс ханның жарлығы мен басқа да хан жарлықтары туралы еңбектерге тыңғылықты талдау жасайды. Бұл оның алғашқы ғылыми зерттеулерінің бірі еді. Жастығына қарамай, оның білімдарлығын, әсіресе, шығыс әдебиеті мен тарихын жақсы білетіндігін сол кездегі орыс ғалымдары да жоғары бағалап, мойындай бастайды.

1855 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторымен бірге Семей, Аягөз, Қапал арқылы Алматыға дейін келіп қайтады. Осы сапарында қазақ, қырғыз, ауыз әдебиетінің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинай жүреді. Бұл материалдар негізінде кейін ол «Тәңірі (құдай)», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбектер жазады. Сол сапардан кейін оның әскери лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик шенін алады.

1856 жылы полковник М.М.Хоментовский басқарған әскери-ғылыми Ыстықкөл экспедициясына қатысып, қырғыз елін жете зерттейді. Қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жазып алады. Әлем ғалымдары арасында тұңғыш рет "Манас" эпосының ең шұрайлы бөлігі "Көкетай ханның ертегісі" жырын жазып алады. Манас - халық даналығының туындысы, барша халық ертегілерінің, хикаялары мен аңыздарының, география, дін және салт-сана, әдет-ғұрпы жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы - дала Илиадасы" деп бағалады. Қырғыздардың көне тарихы жөнінде жазған К.Риттердің, А.Гумбольттің, шығыстанушы ғалымдар Шотт пен Клапроттың еңбектеріне сын айтады, Бұдан кейін Құлжа қаласында болып, оның қорытындысында Шығыс Түркістанның өткені мен бүгіні туралы зерттеулер жазады. Оқырманға белгілі сапарларда жинаған материалдарды ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы»атты еңбектерін жазуға пайдаланады. Табиғатты және ел тұрмысын Шоқан жазушылық шеберлікпен суреттейді. Осыдан барып оны орыс достары «Қазақ тақырыбына жазатын орыс жазушысы» деп атаған. Тарих, география саласындаы даңқы Петербург ғалымдарына да жетіп, жиырмадан жаңа асқан Шоқанды Орыс География қоғамының толық мүшесі етіп сайлаудың да артықшылығы зор болды.

Тамаша білім алып шыққан жас ғалым түрлі ғылыми экспедицияларға белсене қатысты. Бұл жөнінде ол Омбыда оқып жүрген жылдарында армандайтын. Қазақ даласын және онымен шекаралас жатқан елдердің аумағын, ондағы халықтардың тарихы мен жағдайын жаксы білетін Шоқанға орыс зерттеушілері де қатты қызығып, оның көмегіне мұқтаж болатын. 1855 жылы Шоқан Батыс Сібір генерал-губернаторы Г.Х.Гасфорттың Орталық Қазақстан, Тарбағатай мен Жетісу жеріне жасаған сапарына қатысады. Бұл сапарда қарапайым халықтың өмірімен танысып, қырғыздардын тарихи аңыз-әңгімелері мен жырларын жазып алды [1].

55

Ш.Уәлиханов 1856 жылы аса көрнекті ғалым, белгілі географ П.С.Семенов Тян-Шанскиймен танысты. Ол жас қазақ ғалымның қабілетіне шын ниетімен сүйсіне қайран қалды. 1857 жылы П.С.Семенов-Тян-Шанскийдің ұсынуымен Ш.Уәлиханов Орыс географиялық қоғамының толық мүшелігіне қабылданды. Шығыс Қазақстан мен Жетісуға, қырғыз еліне жасаған сапары Шоқанның ғалым ретіндегі даңқын арттырды. 1857 жылы Шоқан Алатау қырғыздарына сапар шегіп, оның тарихын, этнографиясын және халықтық поэзиясын зерттеді. Кырғыз халқының энциклопедиялық дастаны «Манасты» жазып алды.

1858-1859 жылдары Шоқан атақты Қашғария сапарына барып қайтты. Шоқанға дейін ол өлкеде бірде-бір зерттеушінің болып қайтуының сәті түспеген еді. Неміс ғалымы Р.Шлагингвейттің еуропалықтар үшін мүлде жабық өлкеге барып қайтпақ болған сапары қайғылы аяқталып, ол қатыгездікпен өлім жазасына душар болған-ды. Шоқан аса қиын құпия жағдайда өз өміріне қатер төндіре жүріп, Қашғария өлкесінің тарихы, этнографиясы, мәдениеті мен геологиясы, географиялық жағдайы жайлы Бұған дейін мүлде белгісіз аса құнды деректер жинап қайтты. Соның негізінде «Алтышардың немесе Қытайдың Нан-JIy провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы» деген атақты еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде де шығысты зерттеуші ғалымдар жоғары бағалады.

Ғалым өмірінің ерекше бір тұсы: қазақтың ұлы ойшыл-ағартушылары Шоқан мен Абайдың дүниетанымы мен шығармашылық бағытында, тарих пен заман мәселелерін түсінуі мен талдауыңа, әсіресе, мәдени мұраны меңгеру, дамыту, оны елдің рухани қажетіне жарату әрекетінде мол үндестік байқалады. Бұл Абай мен Шоқанның ауыз әдебиетінің асыл үлгілерін жас кезінен санаға сіңіріп, өшпес тағлым алуынан да, небір шешендер мен ақындардың тапқыр сөздерін естіп есуінен де, арғы түбі шығыс елдерінен таралған, араб, парсы, түркі тілдеріндегі қисса, дастан, аңыз, әпсана, ғазел мүлкін өздігінше ізденіп оқып, білімін байытуынан да, орыс және Европа кітаптары, соның ішінде олардағы фольклорлық нұсқалармен терең таныстығынан да көрінеді. Шоқан халық әдебиетін тарихты танудың аса бағалы ескерткіштері деп қараса, Абай көркемсөз байлығын жамағатты кәміл адамдық жолдарға баулып, тәрбиелеудің, жақсылықтарды өнеге етіп көрсетіп, зұлымдық, надандық атаулыны әшкерелеуің құралы санады. Абай осы мақсатты көздеп, езінің шығармаларында ауыз әдебиетінде қалыптасқан неше алуан нақыл сөздерді, мақал-мәтелдерді, тұрақты тіркестерді жаңғырта пайдаланды. Абайдың халық елеңдеріндегі дәстүрлі ұйқастар мен буындық өлшемдерді, арнау, толғау, жоқтау, жұбату секілді фольклорлық жанрларды қолдануы осыны көрсетеді. Шығыс фольклорындағы фабулаларға сүйеніп, «Ескендір», «Масғұт», «Әзімнің әңгімесі» тәрізді келемді туындылар жаратуы да ақынның жаһан халықтарының рухани қазынасын кең игергендігін дәлелдейді.

Шоқан мен Абайдың қазақ тарихы туралы толғамдары өткеннің тәжірибесін қорыту, халықтың сенімді болашағы үшін жол іздеу талабынан туған. Шоқан секілді Абай да шығыс пен батыстың тарихи шежірелерімен жақсы таныс болған, тарихи құбылыстарды бірі ғалым сипатында, екіншісі

56

суреткер кезімен бағалап отырғанымен, бұрынғы замандардың қалдырған сабақтарымен мүддесіне тарату мұраттары жақын, халықты ғасырлар бойында тұмшалап келген қараңғылық тұманынан арылтып, өркениеттің даңғыл жолына түсіру қажеттіктері мәселелерінде екеуінің ойлары өте орайлас шығады. Шоқан өзінің тарихи-этнографиялық, фольклорлық еңбектерінде қазақ халқын көркейтудің амалы оқу-білім жүйесін жақсартуда деп көрсетсе, бұл аң бар Абай шығармаларының өзекті жемісіне айналған. Түрік халықтарының генетикалық, мәдени бірлігін, тарихи тағдырластығын айтқанда ұлы ойшылдар үні бірдей шығады. Мұның бәрін Шоқан мен Абай өмір кешкен дәуірдің тарихи-әлеуметтік мұқтаждықтан туындаған құбылыстар деп те қарауға болады.

Қазақ халқының тәуелсіздіктен айрылып, Ресейге бағынышты күн кешкен заманында қоғам көкжиегінде жарқырап шыққан қайраткерлердің қалдырған мұрасы өзінің тақырып кеңдігі, талдау тереңдігі, ойларының биіктігі жағынан ХІХ ғасырдағы әлемдік озық ескерткіштер қатарына қосылады [1].

Өзінің ғылымдағы ізденіс ізін, қолтаңбасын ұлттық жантану ғылымында да қалдырған Шоқанның еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты әртүрлі сипаттағы деректер де баршылық. Осылардың ішінде басқа мәселелерден көбірек сөз болғаны — халқымыздың ұлттық санасы, оның ішінде өзіндік психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе. Ол Шығыстың эпосына емес, индогермандық эпосқа ұқсайды", - деп ол түйіндей келе, ол қазақтардың рухани байлығын өркениеті аса бай ірі елдермен сабақтастыра қарайды Шоқан қазақ ақындарының жырлау қабілеті мен сипатын олардың негізгі ерекшеліктерінің бірі деп бағалады.

Шоқан Уәлихановтың пікірінше, халықтық психологиясын көрсететін белгілердің бірі — сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері. Ол сөз өнері халық бойына біткен зор таланттың, керемет қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. "Халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрпы, — деп жазды ол, — бәрінен де артық көрініс табады. Өткенді қастерлеу мен аңыздардың молдылығы — терістік және Орта Азия көшпелі халықтарының ерекше қасиеті. Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл". Ғұлама ғалымның осы пікірлерін кең-байтақ өлкемізде болған орыс, украин, поляк зиялылары да қостайды. Шоқанның психологиялық пікірлерінің екінші бір арнасы оның дін жөніндегі толғаныстарымен астарласып жатады.

Ғұлама ғалым алғашқы адамның қиялы мен діни сенімдері оның табиғатқа тікелей қатынастарының бейнесі ретінде пайда болғандығын айтады. Шоқан қазақ халқындағы шамандық ұғымдардың шығу тегін түсіндіргенде де, оның психологиялық жақтарын ашқанда да, материалистік позицияны берік ұстады. Шоқан туған халқының әдет-ғұрпының түрлі жақтарын таңдай келіп, қазақ арасындағы кейбір жағымсыз әдеттерді де мейлінше сынап, олардың психологиялық астарларына үңіліп, мәселен, осындай кінәраттың бірі барымта екендігін, оны жұрттың көпшілігі баюдың мал жинаудың ең жеңіл әдісі деп қате түсініп жүргенін баса айтты. Ол мұндай "кәсіппен" айналысқан адамның еңбекке ынтасы болмайды, жан-жүйесі жұғымсыз, ұсқынсыз келеді. Осылайша ол жастарды сұрқия кәсіптен бойын аулақ салуға шақырып, осынау жексұрын қасиеттің адамды арамтамақтыққа, еріншектікке итермелейтінін айта

57

келіп, осы жаман әдеттің сайып келгенде қазақ даласында түрлі кәсіптің дамуына кедергі келтіретініне тоқталды [2, 44 б.].

Қорыта айтарымыз, өнегелі істің өміршең екендігі бүгінгі жастарға үлгі және игі ықпал болары анық. Шоқанның рухани әлемі бүгінгі зерттеулерге арқау боларына кәміл сенеміз.

Пайданылған әдебиеттер:

1. Шоқан Уәлиханов - шығыстанушы, Р.Б.Сүлейменов, В.А.Моисеев, "Ғылым" баспасы, Алматы, 1985 жыл.

2. Ф.М. Достоеевский и Чокан Валиханов - Ауезов М.О., Москва, 1960. ОБЩЕСТВЕННО-ПРОСВЕТИТЕЛЬСКИЕ ВЗГЛЯДЫ Ч. ВАЛИХАНОВА

Старченко Г.Н.

Павлодарский государственный педагогический институт, г. Павлодар galnikstar@gmail.com

Чокан Валиханов – родоначальник научной и общественной мысли в

Казахстане, разносторонний учёный, пламенный патриот, ярый противник социальной несправедливости и невежества. Отстаивая просветительские взгляды и убеждения, он был человеком передового мировоззрения, борцом за интересы родного народа.

Выдающийся мыслитель не мог равнодушно воспринимать «теоретические» выводы некоторых западных учёных, утверждавших, будто азиатские народы нежизнеспособны. Он поставил перед собой задачу создать объективное научное исследование жизни и быта народов Средней Азии и Казахстана. Опровергая глубоко ошибочные представления востоковедов, Валиханов писал: «В Европе до сих пор господствует ложное понятие, представляющее кочевые племена в виде свирепых орд и беспорядочных дикарей. Понятие о кочевом монголе или киргизе тесно связано с идеей грубого и скотоподобного варвара. Между тем большая часть этих варваров имеет свою литературу и сказания – письменные или изустные…» [1:390].

Ч. Валиханов как образованный человек уделял большое внимание ознакомлению читающей публики с бытом, обычаями, духовной культурой казахского народа. По мнению Ф.М. Достоевского, Валиханов был «чуть ли не первым из своих, который бы растолковал в России, что такое степь, её значение» [цит. по. 2:15].

Глубокое знание жизни и быта своего народа позволили учёному высказать ряд интересных мыслей о психологии казахского народа. Он отмечал, что скотоводство является главной основой трудовой деятельности кочевников и почти единственным источником его благосостояния. «Кочевой степняк, – писал он по этому поводу, – ест и пьёт и одевается скотом, для него

58

скот дороже своего спокойствия. Первое приветствие киргиза, как известно, начинается следующей фразой: «Здоров ли твой скот и твоё семейство?». Эта забота, с какой наперёд семейства осведомляются о скоте, характеризует (быт кочевников) более, нежели целые страницы описаний» [1:322].

В одном из ранних произведений Чокан, упоминая о поверьях, обычаях, развлечениях казахов, восхищённо говорил, что они с «огромным запасом исторических преданий поэтического свойства, с песнями импровизаторов, бывших в разные времена, с любовью к музыке и с огромным кодексом определённых народных прав» [1:210].

Валиханов подчёркивал ещё одну существенную черту казахской национальной психологии: «Чувствительность в кайсаках и участие, принимаемое ими в несчастии ближнего, стоят внимания и похвалы. Участие сие видно из следующего: нищий, куда бы он ни пришёл, в кибитку ли богача или в хижину бедняка, – везде выражают ему сострадательность и не только словом, но всегда чем-нибудь более или менее существенным; из кибитки первого выходит он с какою-нибудь да тряпицей, а у последнего напьётся по крайней мере или наестся тем, чем тот богат… Взаимная друг другу помощь, оказываемая кайсаками в последнем случае, достойна подражания и просвещённому европейцу» [3:40-41].

«Первой задачей своей Валиханов ставил изучение своего народа и знакомство с ним русской публики», – писал известный этнограф и публицист Н.М. Ядринцев [4:132]. Чокан акцентировал внимание на присущих именно казахам национальных чертах общительности, склонности к поэзии, отзывчивости, живости характера. Психологический склад нации весьма устойчив. Он накладывает свой отпечаток на самосознание, культуру и все сферы деятельности народа.

В своих воспоминаниях близкий друг Валиханова Г.Н. Потанин писал: «Чокан старался доказать, что киргизы мирный народ: это не наездники-грабители; это мирные пастухи. Посмотрите, говорил он, на их одежды, на их оружие. Чекмень с патронами, ятаганы… им не известны; одежда киргиза – халат, оружие – жердь, посредством которой он ловит лошадей в табуне» [5:54].

В черновом наброске статьи «Киргизское родословие» Ч. Валиханов выделял красноречие как народный культ, как примечательную особенность казахского национального характера. Он писал о том, что казахи большие охотники до ораторских выступлений, что они стремятся совершенствоваться в искусстве произнесения речей и особенно ценят того, чья речь блещет юмором или отмечена находками. Украшением языка неизменно служат поговорки, пословицы, анекдоты и другие традиционные элементы ораторского искусства. Меткие слова и выражения становятся крылатыми и при случае умело используются другими выступавшими.

Валиханов отмечал, что гостеприимство, почитание стариков, умение переносить трудности являются существенными чертами психологии казахов. «Гостеприимство (святые гости, как у горцев), уважение их как святых, почтение к старикам, повиновение главе – составляет их добродетель.

59

Ругательства между ними не терпятся. Оскорбление чести и осквернение матери ведут за собой войну… Терпение к перенесению нужды составляет тоже их черту; для киргиза достаточно капа крупы, чтобы прокормиться несколько месяцев» [1:370-372].

Вся деятельность Ч. Валиханова носит просветительский характер. Вопрос о решающей роли воспитания и обучения в формировании личности является одним из стержневых в его творчестве. В своих произведениях он всегда подчёркивал, что простой народ как в умственном, так и в нравственном отношении не ниже представителей господствующего класса. Учёный-просветитель считал, что умственные способности и уровень культурного развития человека определяются главным образом воспитанием в широком смысле этого слова. Он стремился просветить родной народ, приобщить его к сознательному определению своей судьбы, к развитию национальной культуры. По мнению Н.М. Ядринцева, Чокан мечтал о «создании серьёзного народного воспитания не в виде школ для толмачей и других административных потребностей, а в виде целой системы органов распространения европейской науки и гуманности» [4:133].

Великий просветитель отмечал, что в устном народном творчестве воплощена мудрость народа. «Склонность к поэзии, особенно к импровизациям, отличает все кочевые расы», – писал Ч. Валиханов [1:390]. Поэзия даёт богатейший материал для суждений о том, чем живёт народ, каковы его думы и чаяния, бытовые особенности и нравы. В «Очерках Джунгарии» Валиханов отметил важность изучения памятников народной словесности, в которых лучше всего выражается характер народного быта и нравов.

По мнению Валиханова, «сказание киргиз, их образ жизни, обычаи и нравы современные, отражающие быт их предков и при сличении во всём согласные с историческими указаниями, могут иметь значение историческое. Как произведения чисто народного ума, обуславливающие чувствования, жизнь и прогресс всей массы общества, наконец, как… произведения, вылившиеся из уст всего народа, как от лица одного существа, они не лишены как исторического, филологического, так и психологического интереса» [1:390].

Общественно-просветительская деятельность Ч. Валиханова была многогранной и плодотворной. Стоявший на уровне развития передовой научной мысли своего времени, Валиханов не только свободно ориентировался в достижениях мировой литературы по специальным отраслям человеческих знаний, но и одним из первых применил их в деле просвещения и образования своего народа. Просветительское направление деятельности Валиханова и определило его отношение к некоторым памятникам и явлениям западноевропейской культуры и литературы.

Чокан считал, что для нормального роста и развития народа необходимы прежде всего свобода и знания. «Чтение развило в нём критические способности, приложением которых он удивлял нас как в области нравственных вопросов, так и в области восточной филологии, которая становилась уже его специальностью», – вспоминал Г.Н. Потанин [5:41]. Хотя

60

Ч. Валиханов не оставил после себя капитальных трудов, тем не менее уже самая личность просветителя представляет светлое явление.

Выдающийся учёный одновременно изучал материальную культуру казахов, киргизов и других народов Средней Азии и Казахстана. «Этнографические очерки, статистические сведения, исторические известия, памятники литературы уйсунов и Дикокаменной орды составляют несколько тетрадей в моих записках», – писал он позже в «Очерках Джунгарии» [1:401]. Такие замечательные работы молодого Валиханова, как «Предания и легенды Большой киргиз-кайсацкой орды», «Киргизское родословие», «Исторические предания о батырах XVIII в.» и многие другие, являются результатом его путешествий по Семиречью и Иссык-Кулю. Особенно интересны его путевые очерки «Дневник поездки на Иссык-Куль» и «Кульджинский дневник».

По своей манере письма и стилю труды Ч. Валиханова напоминают кавказские очерки М.Ю. Лермонтова. Для его дневников характерно сочетание живого и увлекательного описания природы с глубоким знанием народной жизни. В очерках, письмах и дневниках Валиханова с особой силой проявляется его писательский, публицистический талант, его богатый внутренний мир.

Валиханов сделал первую научную запись киргизского героического эпоса «Манас», сопроводил её историко-литературным анализом. По его мнению, «Манас» – произведение целого народа, выразившее плод, созревший в продолжение многих лет – народный эпос, нечто вроде степной Илиады. Сделав запись отрывка из эпоса «Манас» «Смерть Кукотай-хана и его поминки», Чокан открыл мировой науке удивительный мир киргизского фольклора, своеобразную поэтическую образность, богатство народного языка.

Хорошо зная восточную, русскую и западноевропейскую литературу, Валиханов изучал художественные памятники казахского, киргизского народов в сравнительном плане, показал их место не только в национальной истории, но и во взаимоотношении между народами. Как отмечают исследователи научного наследия учёного: «В Валиханове удачно сочетались способности текстолога и мыслителя. Много сил и времени учёный уделял работе над переводами рукописей средневековых авторов, критическому комментиро-ванию и обобщению добытых кропотливым трудом сведений» [6: 60].

Будучи чрезвычайно многогранной, общественно-просветительская деятельность Ч. Валиханова отличается большой целеустремлённостью. Она подчинена актуальным проблемам, стоявшим в то время в центре внимания прогрессивной общественности Казахстана.

Литература:

1. Валиханов Ч. // Соч.: в 5-ти т. – Алма-Ата, 1961. – Т.1. – С. 390. Далее

ссылки на это издания даются с указанием страницы в скобках. 2. Жарикбаев К.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане (со

второй половины XIX века и до наших дней). – Алма-Ата: изд-во «Казахстан», 1968. – 168 с.

61

3. Валиханов Ч. // Соч.: в 5-ти т. – Алма-Ата, 1964. – Т.3. – С.40-41. 4. Ядринцев Н.М. Светило казахской степи // Чокан Валиханов в

воспоминаниях современников. – Алма-Ата: Казахское государств. изд.-во, 1964. – С. 130-134.

5. Потанин Г.Н. Биографические сведения о Чокане Валиханове // Чокан Валиханов в воспоминаниях современников. – Алма-Ата: Казахское государств. изд.-во, 1964. – С. 29-56.

6. Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А. Чокан Валиханов – востоковед. – Алма-Ата: Наука, 1985. – 112 с.

Ш.Ш.УӘЛИХАНОВТЫҢ СУРЕТШІЛІК ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУЫНА ҚОРШАҒАН ОРТА МЕН ТӘРБИЕНІҢ ЫҚПАЛЫ

Сүгірәлиев Д.Т., Сүгірәлиева Г.Қ.

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті sugiraliev.daut@mail.ru

Қай бала болсын тіл білмесе де, әуелі дүниені тануды көзбен көріп

қабылдаудан бастайды. Сол таным әуестігі, қабілеті кейін өсе келе дамып, үлкен шеберлік деңгейге жетіп жатады. Әр балада туа біткен қабілет нышандары болады. Ал, қабілет тұқым қуалауы да мүмкін жағдай. Бұған дәлеліміз, Шоқанның суретшілік өнерін жалғастырған өз інісі Мақы (Әбділмақыжан) болды. Ол Шоқанның көмегімен Петербордағы император пансионатындағы, кемтар балаларға арналған өнер училищесінде оқып, суретші мамандығын алған тұңғыш кәсіпкер суретшілердің бірі. Олардың ізін жалғастырушы біздің замандасымыз Мақының немересі Қазақстанға еңбегі сіңген сәулетші Шот-Аман Ыдырысұлы Уәлиханов.

Психолог ғалымдар қабілеттің тұқым қуалаушылығын жоққа шығармайды. Психологияда «қабілет деп әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігін айтады немесе қабілет дегеніміз-мақсатқа бағдарланған, тәлім-тәрбие жұмысына байланысты адамның белгілі бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі және оны нәтижелі етіп атқаруы» [1. 168].

Психологияда қабілеттердің 3 концепциясы бар. Олардың біріншісі- қабілеттің тұқым қуалаушылығы, екіншісі-қабілеттің дамуының орта мен тәрбиеге байланыстылығы, үшіншісі-қабілеттегі табиғи және жүре пайда болатын қасиеттердің диалектикасы [2, 278].

Шоқан бала кезінен сыртқы қоршаған ортаны танып білуге құмартып, сурет салуға бейім, әуес болды, кейін бұл сурет өнеріне деген қызығушылығы болашақ (саяхатшы, этнограф, тарихшы, әдебиетші, т.б) ғалымның дүниетанымының алғашқы бастауы болды. Әр нәрсеге себепші болатын қызығушылық, әуестік, білсем, көрсем деген құштарлық болашақ ғалымның бойында жастайынан бар сезім еді. Сурет өнері, тіл өнері секілді дүниені танып білудің танымдық құралы. Шоқан осы қос өнерге бейімділігінің нәтижесінде

62

екі өнердіде бірге меңгерді. Тіл арқылы өз ойын жеткізе білуді, ойлау, есте сақтау қабілетін дамытты, сурет арқылы түр-түсті, пішіндердің қатынасын, қиялын дамытты, қоршаған ортаның сұлулығын көре білуге, байқампаздыққа үйренді.

«Әке балаға сыншы» демекші бала Шоқанның суретке, ұлттық өнерге бейімділігін байқап, құштарлығын оятқан әкесі Шыңғыс болар. Аға сұлтан Шыңғыстың үйінен әйгілі ақын, жыршы, күйшілер арылмайтын, оның өзі де өнерге жақын адам болатын. Аманқарағай, Құсмұрын маңында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарына барғанда Шоқанды өзімен бірге алып жүрген. Бала қиялын күнделікті көріп, білгендері, естігендері оны қанаттандырып рухани дамуына, мақсатқа ұмтылуына осындай қоршаған орта оның психологиясына әсер еткен болар.

Шоқанның туа біткен қабілет нышандарының бірі –суретшілік өнері. Суретшілік өнер баланың дүние танымының тез жетілуіне, қиялының, есте сақтау, елестету, зейін, аңғарымпаздық, байқағыштық, қызығушылық сезім қасиеттерінің дамуына ықпал әрекет жасайды. Сурет салу болашақ ғалымның танымдық қабілетін жан-жақты дамуына әсерін тигізді. Бұндай қабілет психологиядағы таным теориясына сәйкес келеді. Таным дегеніміз айналадағы ортаны, болып жатқан құбылыстарды көзбен көріп, абстракция деңгейінде қабылдап, өзінше бейнелеп, өзінше түр-түс бояу беріп, әр-түрлі іс-әрекет, амалдар, әдіс-тәсілдер арқылы қағазға ұқсатып, айнытпай салу Шоқанның ерекше таным қабілетінің бар екендігін білдіреді.

Шоқанның суретшілік қабілеттеріне әсер берген жағдайлар туралы академик Әлкей Марғұлан «... бастапқы тәлімді әкесі ұйымдастырған Құсмұрындағы қазақ мектебінен алуы да мүмкін»,- деген тұспал айтады .

Құсмұрын бекінісіндегі Уәлихановтардың үйінде ұзақ тұрған орыстың суретші топографтары мен геодезистерінен үйренді. Оның үстіне, Уәлихановтардың ауылына жиі қонаққа келіп жүрген орыс ғалымдары мен білімді офицерлер де қабілетті баланы көркемөнер мен әдебиетке құштарландыра түсті»,- деген пікірі көкейге қонымдырақ [3,15-16].

Археологиялық қазба жұмыстарындағы жер шенегіш инженерлер, топографтар мен суретшілер, ғалымдар мен саяхатшылар аға сұлтан ордасына жиі соғып тұратын. Солардың ішінде Сібір қырғыздары шекаралық басқармасының төтенше істерін жүргізуші чиновник А.А. Сотников немесе орыс интеллигенциясының өкілдері С.М.Семенов, Н.В.Басаргиннің де суретшілікті тікелей кәсіп етпегенімен, сурет пен сызу пәндерінен хабары бар олардың Шоқанға бағыт-бағдар көрсетуге мүмкіндігі болған.

Суретшілік қабілеті туралы кадет корпусында бірге оқыған досы, ғалым Г.Н. Потанин естеліктерінде: «Орыс қаласының оны таңдандырғаны сондай, ол қала көріністерінің бірін қарындашпен салыпты. Шоқанның Омбыда салған бұл картинасын маған Давшинский көрсетті »-деп жазады.

«Жатақ», «Ақшомшы» және Омбы қаласының көрінісі жазылған картиналары 1868 жылы 12 июньде Россия императоры Александр I Омбыдағы Сібір әскери гимназиясы тәрбиеленушілері атынан сыйланған суреттер

63

арасында болған, бұл Шоқан жұмыстарының жоғары деңгейде орындалғандығының айғағы.

1847-1853 жылдары Шоқан Омбыда Сібір кадет корпусында оқыды. Корпустағы оқу жылдарында профессионал суретші А.Померанцевтің ұстаздық ықпалы арқылы Шоқан сурет өнерін өте жақсы меңгерді. Бұл жөнінде Ж.Бейсенбаев «Жасын-тағдыр жарқылы» кітабында: «Тілі сынып, корпус тәртібіне дағдыланғаннан кейін Шоқан өзіне Бас штабтың офицері, сурет пәнінің мұғалімі Померанцевтей қамқоршы тапты. Корпусқа түспей жатып-ақ сурет сала білетін Шоқанның әрі қара шеберлікке талпынуында осы бір пейілді таза, ақ жарқын адам берген жеке сабақтардың әсері ерекше жоғары. Померанцевтің тапсырмалары бойынша, Шоқан жазғы демалысқа шыққанда қазақ өміріне қатысты бірталай суреттер салды, Обаған бойының топографиялық пейзаждарын, ата қоныстарын, Сырымбет көріністерін акварельмен бейнеледі» [4,61] - деп жазады.

Омбыда оқыған кезде Ш.Уәлихановтың ой-өрісі кеңейіп, дүниетанымының қалыптасуына кадеттің озық пікірлі, прогрестік идеядағы кейбір оқытушыларының да ықпалы аз болған жоқ. Оған географ Я.И.Старков, геодезист ғалым Бородин, тарих пәнінің оқытушысы Гонсевский, орыс тілі мен әдебиеті тарихының оқытушысы Н.Ф.Костылецский, сурет және сызу пәнінің оқытушысы А. Померанцев, орыс зиялылары К.К.Гутковский, Капустиндер отбасыларының көмегі көп болды. Сонымен, Шоқанның ақыл ой-өрісінің, дүниетанымдық қызығушылығының, суретшілік қабілетінің, ғылыми зерттеушілік қабілетінің дамуына, ағартушылық демократиялық, көз қарастарының қалыптасуына, ұлтымыздың рухани құндылықтарын игеруіне әлеуметтік қоршаған ортасы, туған отбасы, білім берген ұстаздары және орыс достарының әсер ықпалы керемет болды.

Психологиялық ғылымда шығармашылықты дамыту мәселесі әрқашанда өзекті мәселе болады. Бұл мәселе философтардың, педагогтар мен психологтардың зерттеу объектісі болып табылады: шығармашылық мәнінің философиялық негіздері (И.Кант, Ф.Шеллинг, К.Маркс, Н.А.Бердяев, Н.А.Радищев, В.С.Соловьев және т.б) шығармашылық қабілеттердің негізгі сипаты, құрылымы мен негізгі құрамдары Л.С.Выготский, Я.А.Пономарев, Б.М.Теплов, П.М.Якобсон) тұлғаның жетістігі мен шығармашылық дамуын қамтамасыз ететін қасиеті мен сапасының кешені (комплекс) (Н.А.Ветлугина, Д.Ж.Гилфорд, А.Л. Готсдинер, Р.М.Граноская,) тұлғаның шығармашылық өзін-өзі дамуын қалыптастыратын қоршаған микроорта (В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин).

Қазіргі кезде психологияда даусыз болып табылады, ол үшін балаға қолайлы орта қажет, баланың шығармашылық бейімділігін дамытуды ерте балалық шақтан бастау керек екендігі. Ғалым психологтардың зерттеулерінде дәлелденгендей, Шоқан дәл сондай қолайлы ортада болған. Балалық шақ, әсіресе мектепке дейінгі кезең шығармашылық қасиеттерді дамытуға қолайлы жас болып табылды. Профессор В.Д.Шадриков өзінің психологиялық зерттеулерінде табиғи күш, табиғи қасиеттер көбінесе балалық шақта олардың санаға тәуелсіз кезінде болатынын дәлелдейді.

64

Егер сурет салудың психологиялық ерекшелігін қарастырсақ, онда сурет салу бұл қоршаған әлемді тану, қабылдаудың ерекше психологиялық процессі. Таным бұл қоршаған болмыстың барлық себеп- слдарлы байланыстарымен адам санасындағы теңбе-тең бейнесі.

Қабылдау, таным деңгейі, Шоқанның салған суреттері көрсетіп тұрғандай, болашақ ғалым этнографтың операционалды іскерлігінің жоғарғы, профессионалды құзіреті жөнінде айтады.

Шоқан тек сурет салып, білім алып, сурет слуға үйреніп қана қойған жоқ, сонымен бірге ол үшін өзін-өзі танудың ұзақ процессі болды. Өз-өзін тануда белгілі бір деңгейге жеткен тұлғалар ғана нәтижеге жетеді. Таным объектісі мен таным субъектісі өзара дамып, рөлдерімен ауысуы, күрделі процесс болып табылады.

Шоқанның жұмыстарында таным объектісі ғана емес, нәтижені алу жөніндегі операциялар, ойлау процессінің өзі де таным субъектісі болып табылады., яғни енді Шоқанның назары ішкі жағына ауысады-бұл өзін-өзі тану үрдісі. Шоқан салған көптеген суреттер өзін әрдайым тану, жетілу мен тұлға ретінде қалыптасуының үрдісі.

Шоқанның көркем өнер саласындағы шығармашылық қабілеті психологиялық ғылым позициясынан зерттеу пәні болған жоқ. Шоқанның осы саладағы жұмыстары сурет салудың психологиясын тануға мүмкіндік береді. Шоқанның операционалды қабілетін зерттеу, көркем сурет мамандығы студенттерінің оқу үрдісін жетілдіруге мүмкіндік туғызады.

Біз үшін Шоқанның әлемді тану формасы қызығушылық тудырады. Шоқан Уәлихановтың шығармашылық еңбектерін зерттеу барысында, біз тану формаларын ғылыми, көркем, діни түрге бөлдік. Біз үшін Шоқанның көркемдік танымы қызығушылық тудырады, екінші жағынан, бұл біздің кәсіби қызығушылығымыз. Көркемдік таным көздерінің тамыры негізінен Ф.Шеллинг қалаған неміс классикалық философиясында жатыр [5]. Ол, « өнерге қол жетімді нәрсе, ғылымға қол жетімсіз тұрғысынан қарағанда»- деп жазды. Осындай көзқараспен Шоқан Шыңғысұлы таным қабілеттерінің кең спектрін иеленген. Ф.Шеллингтің ілімі Шоқанның көркемдік ерекшелігін тура суреттейді.

Адам, бұл сезім, эмоция, уайымдардың толық әлемі. Таным процесі адамның көңіл-күйінің нақ өзі болып табылады, суретші тек белгілі бір көркем көрініс, құбылыс әсеріне беріліп, бір күйге түсіп, сол күйді бастан кешуі керек. Тек өз басынан өткерген нәрсеге ғана, нақ сол ішкі әлем, сыртқы қабылданған санамызға сіңген әлемнің сыртқы формасын қалыптастырады. Осы әлемдегі көргендер көркем танымның нәтижесі ретінде қағазға, кенеп беттеріне түседі. Біз үшін Шоқан зерттеу объектісі болып табылады және сондай-ақ зерттеу субъектісі ретінде қызығушылық туғызады. Шоқанның субъективті әлемі оның жұмыстарынан көрініс табады, біз үшін шығармашылық іскерлік барысындағы Шоқанның эмоциялары, көңіл-күй сезімдерінің даму қозғалыстары қызық.

Біздің зерттеуіміздің тәжірибелік маңызы, психология ғана суретшінің шығармашылық жұмыс істеу механизімін түсінуге көмектеседі, бұған дейін бізге қол өнер кәсібіне үйреткен. Осы жұмыс өз педагогикалық іскерлігімізге

65

жаңадан қарауға мүмкіндік туғызды. Шоқан әрдайым қоршаған әлеммен әңгімеде (диолог) жүреді, осындай әңгіменің нәтижесінде ғана үнемі даму үстіндегі, өркендеген тұлға мен тарихи тәжірибесі бар ақиқат болуы мүмкін.

Қолданылған әдебиеттер тізімі: 1. Жарықбаев Қ., Сансызбаев Қ. Жантану. 2. Намазбаев Ж.И. Психология: Оқулық. -Алматы: Print-S, 2005. -296 б.

Ш.Ш. Уәлиханов., Көп томдық шығармалар жинағы /Шоқан Уәлиханов. -Алматы: «Толағай групп».-2010. Т. 5. - 416 б., том-5.

3. Мұқтарұлы С. Ұрпағыма айтар сөз., Шоқан және өнер. Алматы. Өнер – 1985. 5 б.

4. Бейсенбаев Ж. Жасын – тағдыр жарқылы. Алматы, «Жалын» 1987. 5. Шеллинг Ф.Философия искусства. Вехи. 1888.

ЧОКАН ЧИНГИСОВИЧ ВАЛИХАНОВ О «ТИТУЛОВАННОМ УБИЙЦЕ»

БАРАК СУЛТАНЕ

Урашев С.А. КазНПУ им. Абая, г. Алматы

sulteke_123@mail.ru

При написании этой статьи были использованы труды великого Чокана Чингисовича Валиханова, произведения казахских авторов по истории ислама в Казахстане. Канвой ниже изложенного исследования, был труд крупнейшего казахского историка – доктора исторических наук, профессора Касымбаева Жанузака Касымбаевича: «Государственные деятели казахских ханств (XVIII в.)» и, в частности, раздел: «Титулованный убийца (очерк о жизни и трагедии Барак султана»).

В политической истории Казахстана первой половины XVIII в., в изложении её бурных, порою драматических событий наряду с именем знаменитого Абулхаир хана стоит имя Барак султана. Если первый был широко известен как прославленный сардар, дипломат, видный государственный деятель в Центральной Азии, то второй, высокородный чингизид, почитавшийся, как полнокровный властелин Среднего жуза, и пользовавшийся громадным влиянием среди местных чингизидов [1]. Барак был сыном Турсын хана (умер в 1717 г.). Турсын был ханом племени конрат и части родов племени найман Среднего жуза, а также отдельных родов Старшего жуза (после 1712 — нач. 1717), представитель династии Жадик-султана, отец двух известных сыновей: Кучук – хана (после 1717 — ок. 1749) и Барак султана. Российские правители давали Бараку довольно высокую характеристику, как сильнейшему султану в казахском крае. 10 июля 1744 г. Оренбургский губернатор И.И. Неплюев, отзываясь о личности султана, писал: «А понеже и

66

сие оной коллегии довольно известно есть, что тот Барак салтан между всеми киргис – кайсацкими владельцами за знатнейшего и многолюднейшего салтана почитается» [1: 74]. Барак, как в своё время его отец хан Турсын, управлял рядом крупных и малых городов в окрестностях Туркестана. Он, наравне с султан Абылаем был в Среднем жузе владельцем сильного рода аргын, в состав которого входило 16-ть родов. В 40-х гг. XVIII в. Барак контролировал каракалпакские улусы низовьев Сыр – Дарьи и держал аманатов от них. Активно участвовал в казахско – калмыцких политических отношениях: в войнах и переговорах. В 1726 году с Абулхаиром и ханом Среднего жуза Самеке ходил в поход против западных калмыков к берегам Волги. По возвращении из улусов Лобжи казахское войско было окружено превосходящими силами волжских калмыков. После 4-х дневной осады было достигнуто перемирие. Со стороны казахов присягали «Ханы Самеке и Абулхаир, а также султаны Ишим и Барак».

Вместе с выдающимися родоначальниками Среднего жуза Казыбек – би и Нияз – батыром участвовал в урегулировании вопроса, возникших в связи с необходимостью освобождения султана Абылая из калмыцкого плена. В период правления наместника Оренбургского края И. Неплюева сблизился с Россией [2]. Естественно, на эту широко известную в степи в XVIII в. политическую фигуру – Барака, не мог не обратить внимания казахский просветитель Ч.Ч. Валиханов.

Нет сомнения в том, что ислам появился и укрепился на территории Казахстана не единовременно. Для характеристики ислама в Казахском ханстве представляет значительный интерес труд Фазлаллаха ибн Рузбихана «Михман-наме-ии Бухара» («Записки бухарского гостя»). Этот уникальный письменный источник, …доказывает, что уже в XVI веке, в эпоху Касым хана, ислам был идеологией и этикой Казахского государства, основой народной традиции [3]. Великий хан Касым, при котором Казахское государство достигло наивысшего могущества, считал себя мусульманином – суннитом и положительно относился к суфизму. Касым хан всячески покровительствовал исламу. Духовные и политические связи хана с сопредельными мусульманскими регионами подтверждают восточные хронисты [3: 47-48].

Прославленный казахский хан Тауекел (Таваккул – Мухаммад Бахадур – хан) являл собой «восьмигранного» мужа – богатыря, не лишенного поэтического дара и религиозной интуиции [3: 50].

На поприще газавата с калмыками – ойратами прославился казахский хан Есим (Ешмухаммед). Он имел тесные связи с суфиями Кашгара и Средней Азии. Как и его брат Тауекел, Есим проявлял большой интерес к религии.

Хан Младшего жуза Абулхаир, его сыновья и потомки, даже женщины ханской семьи отличались блестящим мусульманским образованием [3: 55-56].

Под непосредственным духовным влиянием главного идеолога, государственного советника казахских ханов Бухара – жирау, находился Абылай – хан. Абылая (Абулмансура) казахи считали воплотившимся аруахом (святым духом), ниспосланным для великих свершений [3: 59].

67

Важно отметить доминирующую роль в казахском обществе мусульманского права. Законы Тауке хана, т.н. «Жеты Жаргы» (XVII-XVIII вв.) представляли собой национальный вариант мусульманского законодательства [3: 23].

«Закон хана Тауке», фиксировал ряд положений, относящихся к исламу. В частности, уравнивался правовой статус казахских кожа (ходжей) духовного сословия, ведущего свое происхождение от пророка Мухаммада, и султанов – политической элиты казахского общества… В целом же судя по этому документы правовые нормы, регулировавшие основополагающие стороны уклада жизни казахского общества были установлены в соответствии с обычным правом (адатом) казахов [4].

Обращение в ислам кочевой знати не означало, что мусульманское вероучение было прочно усвоено всеми слоями общества. Наблюдатели, описывавшие быт казахов в прошлом, подчеркивали, что ислам усвоен казахами поверхностно. Даже в XIX в. мусульманство не проникло в жизнь казахов столь глубоко, как у оседлого среднеазиатского населения. Простой народ долго сохранял религиозные верования своих предков. И не только простой люд был далек от исламского вероисповедания. …Характеризуя уровень распространения ислама среди казахов, один из первых казахских интеллектуалов, исследователь – этнограф Ч.Ч. Валиханов писал [4: 36]: «Мусульманство пока не въелось в нашу плоть и кровь. Оно грозит нам разъединением народа в будущем между киргизами (казахами – С.У.). Ещё много таких, которые не знают и имени Магомета, и наши шаманы во многих местах степи ещё не утратили своего значения… Под влиянием татарских мулл, среднеазиатских ишанов и своих прозелитов нового учения народность наша все более принимает обще мусульманский тип» [5 о мусульманстве в степи]. Помимо того, Чокан Чингисович отметил, что казахи лет за 20 до введения русским правительством окружных приказов (20-е и последующие годы XIX в.) были правоверные. «Они по – прежнему усердно продолжали свои шаманские обряды и заклинания и чтили б а к с у, служителя духам». И далее он с удивлением восклицает, что «Ни один батыр в степи не знал, что за птица Мухаммед» [6: 389]. Но, как утверждает известный исследователь Ислама средневекового Казахстана Н.Д. Нуртазина [3: 11.], Ч. Валиханов в иных своих работах высказывал мысли диаметрально противоположные своим прежним утверждении о «плохом» казахском исламе. Ученый – просветитель в действительности писал, что ислам в Казахстане сделал «Чудовищный прогресс»: «Кто не содержит тридцатидневную уразу и пяти временный намаз, тот не имеет голоса и уважения родичей», что «Киргиз – степняк в фанатизме нисколько не уступает какому – нибудь стамбульскому дервишу» и «Как подобает живо увлекающемуся сыну степей, он по уши погрузился в ислам, и не терпит ничего, что не согласно с Кораном» [6: 389].

И все – таки, более всего Чокана Чингисовича поразило то, «Что знаменитый в Среднем жузе султан Барак (умер в 1749 году¹), слыша беспрестанно от татар и бухарцев восклицание вроде: «О, Мухаммед! Нет бога, кроме бога, а Мухаммед – пророк его», так заинтересовался им, что

68

полюбопытствовал спросить: «Все татары и сарты, говорят: Мухаммед, да Мухаммед, должно быть, был малый разбитной» [6: 389]. Видимо, стремление осуществить свои амбиции – стать всесильным ханом, откровенное безбожие и привело султана Барака к свершению страшной трагедии в конце 40-х годов XVIII века, о чем будет сказано несколько ниже.

XVII – начало XYIII вв. были довольно сложными в плане внешнеполитического положения Казахского ханства. С запада на казахов совершали набеги волжские калмыки и яицкие казаки, с севера – сибирские казаки, за Яиком – башкиры, с юга – бухарцы и хивинцы, но главная опасность исходила с востока, со стороны Джунгарского ханства. К 1723 году ситуация в казахско – джунгарских отношениях резко изменилось к худшему, когда правителем Джунгарии был могущественный хунтайджи Галдан – Церен (1671 – 1745). Именно при нем для казахского народа начались «годы великого бедствия» - «Актабан шубырынды, Алкакол сулама» [7]. В последние годы правления Галдан – Церена², особенно после его смерти в 1745 году, начался бурный процесс распада некогда могущественного Центрально-азиатского государства – Джунгарии.

Чокан Чингиcович в своем исследовании «Шуна – Батыр (авантюрист XVIII ст.), вышедшая из под его пера не ранее 1860 года, писал: «Киргизская (казахская – С.У.) степь не только в прошлом столетии, но даже и теперь ещё служит убежищем среднеазиатским рефюжье (франц. – беглец); в прошлом столетии здесь скрывались недовольные и обиженные со всех сторон света: из татарской Сибири, из Кокана, Джунгарии и с низовьев Волги; кроме множества дезертиров из простого народа, здесь укрывались нередко и люди аристократического происхождения, принимались с полным гостеприимством и даже всегда сохраняли свое высокое положение.

…К числу таких знаменитых рефюжье принадлежит Карасакал, возмутивший башкирский народ в 1740 году и выдавший себя в степи за Шуну, брата тогдашнего джунгарского хонтайши Галдан – Черена. В степи он нашел убежище у Кабанбай – батыра из рода кара – керей и с помощью его получил в управление небольшой удел из поколения найманов и принял новое название Кара – хана. Это был один из загадочных и счастливых степных авантюристов. Поселившись в степи, он сделался опасен как для России, так и для Джунгарии: первая боялась, чтобы он снова не возмутил башкирского народа, вторая была напугана его самозванством: какой – то Шуна, погибший претендент на джунгарский престол, был так любим джунгарским народом, что последний готов был во имя его восстать против тогдашнего хана Галдан – Черена» [8: 431- 432].

В течение XVII – первой половины XVIII вв. башкиры неоднократно поднимали мощные восстания против широкой раздачи царской администрацией их вотчинных земель русским дворянам, другим служилым людям, заводчикам, строительства множества крепостей, увеличения податей и повинностей с башкир, обложение их подушной податью и пр. В ходе борьбы 1739 – 1740 гг. повстанцы – башкиры решили выдвинуть хана и попытаться вокруг него объединить недовольных. Таким ханом, вероятно, в 1740 году, стал

69

рядовой башкирский общинник Юрматынской волости Ногайской дороги Миндигул (Минлигул) Юлаев. Он был незаурядной личностью. По описанию современника, Карасакал был ростом велик, лицом и бородою черен, нос поперек перешиблен, в руке одного перста мизинца нет. Один из известных исследователей восстаний башкирского народа в XVII – XVIII вв. Акманов И.Г., используя выдержку небезызвестного чиновника и исследователя Оренбургского края П. И. Рычкова писал, что Юлаев «Говорил умно, увлекательно и доказательно, жизнь вел безукоризненную, был религиозен до фанатизма. Всё это давало Карасакалу право на общее уважение» [9].

…Простого башкира нельзя было объявить ханом под его собственным именем. Ханом мог быть лишь представитель ханского рода, поэтому Миндигул Юлаев был назван Султан – Гиреем сыном джунгарского хана. Сторонники Миндигула говорили, что Султан – Гирей лишен законного трона своим братом, ныне царствующим в Джунгарии Галдан – Череном. В изгнании он носит имя Карасакала, но будет царствовать под именем Султан – Гирея. [9: 131].

Восстание 1739 – 1740 гг. было жесточайшим образом подавлено царской военщиной. По некоторым данным, за 1739 – 1740 гг. башкиры потеряли погибшими, казненными, сосланными на каторжные работы, розданными на поселения в центральных уездах страны свыше 15–16 тысяч человек [9: 128, 136].

Раненый Карасакал вместе с частью повстанцев ушел к казахам Среднего жуза, где имел покровительство казахских аристократов – Казыбек – бия, Кабанбай – батыра и др. Когда Карасакал бежал в степь и стал выдавать себя за Шуну, то, по мнению Ч.Ч. Валиханова: «Галдан – Черен стал сильно опасаться за свое спокойствие», и вынужден был пойти на подкуп «Значительного киргизского султана Барака» [8: 432]. Джунгарский хунтайджи не мог не знать, что одно время и Карасакал и султан Барак были «Между собою согласны» [8: 436]. Когда Барак, во время правления И.И. Неплюева в Оренбургском крае, решил принять Российское подданство, в это время, вероятнее всего, добрые отношения Карасакала к Бараку охладели. И как отметил Ч.Ч. Валиханов, в 1745 году Карасакал в тесной дружбе с Казбек – бием и Кабанбаем – самыми сильными биями черной кости в казахской степи, составил оппозицию Бараку и Абылаю [10: 606].

Каким образом Галдан – Церен пытался привлечь на свою сторону султан Барака? Дело в том, что у хунтайджи в аманатах находился сын знатного в степи казаха – Шигай. Правитель Джунгарии «Обещал ему (Бараку – С.У.) отпустить его сына, если он поймает мнимого Шуну» [8: 436]. А у Барака, к тому времени, созрел свой коварный план. Он в 1744 году пообещал выдать за Карасакала замуж свою сестру. По прибытию в аул за невестой, возмутитель спокойствия джунгарского правителя будет пленен людьми влиятельного чингизида и выдан Галдан – Церену. Но Карасакал узнав злое намерение Барака, откочевал от него «В отдаленную степь, в близость к поколению каракисек – аргын, именно к кочевьям Казбек – бия. Этот бий вместе с

70

Кабанбаем… обещались защищать его от нападения Барак султана» [8: 436]. Когда и где умер Карасакал, к сожалению, неизвестно.

Но на этом злодеяния Барак султана не завершились. Валиханов Ч.Ч. в своей великолепной статье «Записка о судебной реформе», написанная 28 февраля 1864 года, пишет: «В 1748 году султан Барак, один из сильнейших владельцев Средней орды, убил Абулхаира» [11: 506]. Как это произошло? C использованием архивных и монографических исследований, довольно подробно и убедительно описал об этом трагическом событии в истории Казахстана, профессор Касымбаев Ж.К. «В начале августа 1748 года Абулхаир с небольшой свитой возвращался из Орской крепости, и здесь, на притоке Ол – Кейек хан встретился со своим ярым врагом. Случайной ли была эта роковая встреча? Детальное изучение документов той эпохи приводит нас к заключению, что в ней не было нечаянности; это была фатальная неизбежность; это могло свершиться рано или поздно, по обстоятельствам, однако судьба распорядилась несколько иначе, гибельный рок наступил 1 августа 1748 года» [1: 84-85]. По мере приближения к своей летней ставке Абулхаир (1693 – 1748) отпускал своих туленгутов по своим аулам, и когда он встретился с многочисленным отрядом Барака, в окружении Абулхаира было не более шести сопровождавших, которые предлагали ему немедленно покинуть злополучное место. Но не привык великий полководец, отважный воин, многократно смотревший смерти в глаза отступать перед заклятым врагом. Силы были неравными, тем более охрана хана разбежалась в разные стороны, спасая свои жизни. Несмотря на это хан принял бой. 55-ти летний воитель крепко держа в руках лук, ранил одного сарбаза Барака, а у другого ранил лошадь; первое ранение он получил ударом копья. Но второй удар – смертельный, был нанесен топором по голове хана, одним из нападавших. Тяжело раненый Абулхаир сделал попытку вырваться из кольца окружения, но сын Барака Шигай «догнал его и сшиб с лошади» [1: 86]. Так погиб знаменитый полководец, бесстрашный воин, от руки своего же соплеменника, такого же чингизида как и он.

Барак, по выражению Чокана Чингисовича «Надменный и гордый», [10: 606], пользуясь своим положением, избрал для суда над собой 4-х биев из биев всего казахского народа. В числе его судей были Толе – бий от Большой орды и Айтек – от Малой [11: 506]. На этом бийском суде Барак привел мотивы убийства хана Абулхаира: «Я де Абулхаир хана убил по притчине такой, что он был плут и многое делал плутовство, да именно он учинил воровство таково, что пограбил присланное от зятя моего на трех верблюдах (калыма)». Именно во время суда Барак произнес, ставшую впоследствии знаменитой, фразу о своем более знатном происхождении, чем его жертва – Абулхаир. Но «вечный смутьян» ненадолго пережил физически уничтоженного хана Абулхаира. В 1750 году умирает Барак, с ним одновременно умерли два его сына, слуга, ещё один казах, намекали на Сарымбета, главного зачинщика убийства хана [1: 99]. Такова трагическая судьба «кровавого убийцы» и, в то же время, знаменитого в казахской степи султана.

71

¹ Вернее 1750 год. ² Другое написание Галдан – Черен.

Литература:

1. Касымбаев Ж.К. Государственные деятели казахских ханств (XVIII в.). – Алматы: «Бiлiм», 1999. – С. 74. 288 с.

2. Артыкбаев Ж.О. Материалы к истории правящего дома казахов. – Алматы: «Гылым», 2001. – С. 140. 203 с.

3. Нуртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана (историко – культурологическое исследование). – Алматы: «Фараб», 2000. – С. 11. 312 с.

4. Cултангалиева А.К. Ислам в Казахстане. История, этничность, общество. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при президенте Республики Казахстан, 1998. – с. 35. 188 с.

5. Валиханов Ч.Ч. О мусульманстве в степи. Собр. Соч. Т. 1. – Алма – Ата: Издательство АН Каз.ССР, 1961. – С. 524. 777 с.

6. Валиханов Ч.Ч. Заметки по истории южносибирских племен. Собр. Соч. в пяти томах. Том 1. – Алма – Ата: Издательство АН Каз.ССР, 1961. – С. 389. 777 с.

7. Кан Г.В. История Казахстана. Учебник для ВУЗов. – Алматы: Алматыкiтап, 2005. – С. 82. 223 с.

8. Валиханов Ч.Ч. Шуна – Батыр (Авантюрист XVIII ст.). Собр. Соч. в пяти томах. Том 1. – Алма – Ата: Издательство АН Каз.ССР, 1961. – С. 431-432. 777 с.

9. Акманов И.Г. Башкирия в составе Российского государства в XVII – первой половине XVIII века. – Свердловск: Издательство Уральского университета, 1991. – С. 130. 156 с.

10. Валиханов Ч.Ч. Шуна-Батыр (или Карасакал). Черновой вариант рукописной копии. Собр. Соч. в пяти томах. Том 1. – Алма – Ата: Издательство АН Каз.ССР, 1961. – С. 606. 777 с.

11. Валиханов Ч.Ч. Записка о судебной реформе. Собр. Соч. в пяти томах. Том 1. – Алма – Ата: Издательство АН Каз.ССР, 1961. – С. 506. 777 с.

72

«ТАРИХ, ГЕОГРАФИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ» секциясы Секция «ИСТОРИЯ, ГЕОГРАФИЯ И ЭТНОЛОГИЯ»

МОДЕЛЬНЫЙ ХАРАКТЕР ИСТОРИЧЕСКОГО ПОЗНАНИЯ

Абиль Е.А. Костанайский государственный педагогический институт

yerkinabil@mail.ru

Проблема методологического обеспечения исторических исследований в Казахстане сегодня актуальна как никогда. В выступлении на межведомственном совещании рабочей группы М. Тажин сказал: «Мы должны радикально обновить наш исследовательский инструментарий и методы работы: смело использовать инструменты исторического моделирования и прогнозирования, позволяющие выявлять тенденции, связанные с будущим». Однако, на наш взгляд, задача гораздо шире – перевести казахстанскую историческую науку на принципиально новый научный уровень, основанный на общенаучных подходах и принципах.

В связи с этим необходимо определиться с объектом и предметом истории как науки. В исторической науке распространено мнение о том, что предметом науки является прошлое общества. Однако, с этим, на наш взгляд, нельзя согласиться. Во-первых, история как наука, это сфера человеческой деятельности, направленная на выработку и теоретическую систематизацию объективных знаний о действительности. Поэтому мы не можем говорить о прошлом как предмете исследования, так как оно не является частью действительности, это не объективная реальность.

Фактически исследователь имеет дело не с прошлым как таковым, а со следами, оставленными человечеством в процессе своей деятельности. Таким образом, предметом любого исторического исследования является не само прошлое, не сами исторические процессы, а их отражение в исторических источниках. Историк, на основе доступных ему фактов исторического источника интерпретирует прошлое, строит его модель. Таким образом, любое историческое исследование – это моделирование исторического процесса.

Моделирование - это исследование объектов познания на их моделях, построение и изучение моделей реально существующих объектов, процессов или явлений с целью получения объяснений этих явлений, а также для предсказания явлений, интересующих исследователя [1]. Познавательные возможности модели обусловливаются тем, что модель отображает (воспроизводит, имитирует) какие-либо существенные черты объекта-оригинала. Таким образом, изучение одних сторон моделируемого объекта осуществляется ценой отказа от исследования других сторон. Поэтому любая модель замещает оригинал лишь в строго ограниченном смысле.

Мы рассматриваем моделирование исторических процессов не в узком смысле, как один из исследовательских методов, а в более широком. Как

73

отмечает Неуймин Я.Г., "исторически сложившиеся научные понятия, непосредственно либо опосредованно связанные с объективной реальностью - законы, теории, научные картины мира суть модельные конструкты. Все наши научные представления о мире природы, общества и техники, наши знания о самих себе, о мышлении и о его закономерностях носят модельный характер"[2]. Такой же точки зрения об общенаучном значении моделирования придерживались в знаменитой статье "Роль моделей в науке", опубликованной пятьдесят лет назад, Розенблют А. и Винер Н.: "Цель и результат научного исследования - добиться понимания и контроля над некоторой частью Вселенной. Ни одна из частей Вселенной не является настолько простой, чтобы ее можно было понять и управлять ею без абстракции. Абстракция - это замена рассматриваемой части Вселенной некоторой ее моделью, моделью схожей, но более простой структуры. Таким образом, построение моделей формальных, или идеальных ("мысленных"), с одной стороны, и моделей материальных - с другой, по необходимости занимает центральное место в процедуре любого научного исследования"[3].

Таким образом, любое историческое исследование – это построение модели исторического процесса. Объектом исследования служит изучаемый исторический процесс, предметом – следы, оставленные обществом в ходе данного исторического процесса, а целью – построение непротиворечивой модели данного процесса. Если мы примем данную точку зрения, из этого следует ряд выводов.

Во-первых, любой научно-исторический факт, любая наша интерпретация – всего лишь упрощенная модель действительности, применение новых методов или новых источников приводит к коррекции данной модели, а возможно и к построению новой модели. Иными словами, историческая наука всегда будет «переписываться», это нормальное состояние истории как науки.

Во-вторых, моделирование предполагает, что для одного объекта может быть построено несколько «специализированных» моделей, концентрирующих внимание на определенных сторонах исследуемого объекта или же характеризующих объект с разной степенью детализации. Иными словами, в исторической науке может существовать несколько интерпретаций одного и того же исторического процесса, в зависимости от конкретных исследовательских задач.

В-третьих, специфика модели предполагает специфику выбираемых методов исследования. Предполагая возможность существования нескольких альтернативных моделей исторического процесса, мы признаем и возможность применения не только разных методов, но разных методологических подходов. Иными словами, признание модельного характера исторического познания влечет за собой признание методологического плюрализма, когда выбор методологии исследования диктуется исключительно исследовательскими задачами. Об этом, кстати, говорит и Ковальченко, отмечая что «сегодня историкам следует идти не по линии полного отказа от одной теории исторического процесса и замены ее другой, а стремиться к синтезу всего, что накопила в области методологии историческая мировая наука. Любая теория

74

содержит какое-то рациональное зерно. Любой метод для чего-нибудь да хорош» [4].

В-четвертых, моделирование устраняет различие между историей и т.н. «точными науками». И математика и естественные науки имеют дело с моделями исследуемой действительности, поэтому принципиально не отличаются от гуманитарных. Особенно это относится к тем из естественных наук, которые, подобно истории, не могут изучать свой объект непосредственно и вынуждены прибегать к изучению следов эти процессов, полученных опосредованно, в частности, к палеонтологии, астрономии, ядерной физике и т.п.

Последнее положение особо важно в свете непрекращающихся попыток критики гуманитарных наук в целом и истории в частности, обвинения в их ненаучности на основании отсутствия познаваемого объекта, непроверяемости опытом суждений, отсутствии всеобщих (универсальных) и обязательных установленных закономерностей и отсутствии системности, последовательности вытекающих друг из друга понятий.

Все эти доводы лишаются всяческих оснований, как только мы подходим к историческому исследованию как моделированию исторических процессов. Моделирование вносит в историческое исследование возможности измерения (квантификации) и эксперимента (имитации). Это позволяет вооружить историческую науку новыми методами, которые способствуют реализации принципа активности субъекта в процессе познания, в том числе, математическим моделированием, идеальным (мысленным) экспериментом и перспективными идеальными реконструкциями и математическими имитационными моделями.

Литература:

1. Глинский Б.А. Моделирование как метод научного исследования. М., 1965.

2. Неуймин Я.Г. Модели в науке и технике: История, теория, практика. - Л.: Наука, Ленингр. отд-ние, 1984, - С.49.

3. Розенблют А., Винер Н. Роль моделей в науке // Неуймин Я.Г. Модели в науке и технике: История, теория, практика. - Л.: Наука, Ленингр. отд-ние, 1984, -С. 171.

4. Актуальные проблемы теории истории. Материалы "круглого стола" (12 января 1994 г.) // Вопросы истории,- 1994,- №6,- С. 61.

75

СИСТЕМНЫЙ ПОДХОД КАК МЕТОДОЛОГИЧЕСКАЯ ОСНОВА ИЗУЧЕНИЯ ТУРИЗМА

Александрова А.Ю.

Московский государственный университет им. М.В. Ломоносова, г. Москва analexan@mail.ru

Сфера туризма представляет собой сложное явление. Для ее анализа и

выработки научного определения полезно использовать системный подход, а также принципы теории систем. Понятие структуры как способа организации системы, взаимной связи и упорядоченности ее элементов является одним из наиболее важных в системном подходе. Туристская система имеет несколько взаимосвязанных структур, т. е. характеризуется полиструктурностью.

Географическая структура туристской системы является базовой. Она отражает пространственную сущность туризма, предполагающего свободное, без принуждения перемещение человека в пространстве временно, с возвращением на постоянное место жительства с туристскими целями.

Географическая структура туристской системы включает несколько территориальных подсистем – территорию постоянного проживания посетителя, транзитную территорию и туристскую территорию (дестинацию), которые связаны устойчивыми маршрутами следования посетителей. Такая структура туристской системы была предложена профессором Н. Лейпером (Новая Зеландия) [1].

Из модели Н. Лейпера вытекают следующие важные положения. Во-первых, хотя внимание посетителей сфокусировано на туристской дестинации, и экономические и экологические последствия туристской деятельности наиболее очевидны также в туристской дестинации, полная оценка воздействия туризма требует учета происходящих изменений во всех без исключения территориальных подсистемах туристской системы.

Во-вторых, доступность туристской дестинации - важное условие ее конкурентоспособности. Туристские дестинации имеют неодинаковую доступность для туристов из разных территорий (стран). Следовательно, некоторые дестинации имеют преимущество перед другими на туристском рынке.

В-третьих, регион, генерирующий туристские потоки, транзитный регион и туристская дестинация должны иметь соответствующую инфраструктуру и предприятия туристской индустрии для обслуживания посетителей. Они позволяют посетителям достигать туристские дестинации, осуществлять в них туристскую деятельность и возвращаться на место постоянного проживания. Тем самым обеспечивается перемещение посетителей из одной части туристской системы в другую и достижение ими туристских целей.

Социальная структура туристской системы. Туристская система «наполнена» человеком. Человек с его разнообразными потребностями предстает в качестве примата всей системы, узла, в котором сходятся разные типы отношений. Он является ведущей силой, смысловым и

76

целевым центром туристской системы. Закономерно, что пониманию поведения посетителей уделяется такое большое внимание.

В начале XXI в. ведущие западные исследователи туризма, пытаясь раскрыть мотивации и поведение посетителей, все чаще обращаются к изучению их туристского опыта. Под туристским опытом понимается совокупность впечатлений, сложившихся у посетителя от поездки. Эти впечатления и эмоции определяют отношение посетителя как потребителя к туристской дестинации или компании (бренду).

Туристский опыт складывается из многих компонентов на всех этапах путешествия [2: 10]. Процесс приобретения туристского опыта начинается в регионе, генерирующем туристские потоки, во время подготовки путешествия: анализа информации о туристской дестинации, выбора и покупки тура или бронирования отдельных туристских услуг. Туристский опыт обогащается при переезде к основному месту назначения через транзитную территорию. Наиболее яркие впечатления посетитель получает во время пребывания в туристской дестинации. Не прекращается этот процесс и на обратном пути к месту постоянного проживания. Даже после окончания путешествия посетитель продолжает приобретать опыт, вспоминая и оценивая поездку. Туристский опыт может накапливаться. Это одна из главных его характеристик. Процесс приобретения туристского опыта с эффектом накопления пронизывает туристскую систему насквозь, связывает отдельные подсистемы воедино и придает ей целостность.

Производственная структура туристской системы. Туристский опыт посетители приобретают, вступая в контакт с поставщиками туристских продуктов. В экономике потребительского опыта есть специальное понятие «точки контакта». Их можно условно разделить на две группы: 1) сам продукт, его материальная, инфраструктурная составляющая и 2) то, как он предлагается [3]. Сегодня простого удовлетворения потребностей клиента недостаточно. Необходима сильная эмоциональная связь производителя с потребителем. Человека необходимо удивлять, предвосхищать его ожидания и потребности. На смену традиционным отношениям между компанией и клиентами приходит постановка впечатлений, в которой компания играет роль «режиссера», а клиент становится зрителем, но не пассивным, а полноправным со-производителем продуктов-впечатлений.

Принцип со-производства комплексного турпродукта, когда все участники туристского рынка, включая потребителей, взаимодействуют между собой, лежит в основе производственной структуры туристской системы. Под производственной структурой понимается совокупность разных по видам деятельности предприятий, связанных между собой единым процессом создания продукта. (Еще раз подчеркнем, что в процесс создания турпродукта вовлечены не только производители, но и потребители). В создании комплексного турпродукта задействованы предприятия многих секторов экономики. Их размещение в рамках географической туристской системы зависит от функции, какую выполняет та или иная территория.

77

Для региона, генерирующего туристские потоки, важно наличие каналов сбыта туристского продукта и продвижения туристской дестинации, а также транспортной инфраструктуры. Для транзитного региона главным является наличие транспортной инфраструктуры и объектов придорожного сервиса. В туристской дестинации особое значение имеют туристские аттракции, а также наличие собственно туристской инфраструктуры, прежде всего средств размещения и питания, и транспортной инфраструктуры, обеспечивающей местные перевозки (трансфер, экскурсии и пр.). Формированием, продвижением и реализацией туристских продуктов в дестинации занимается производственно-сбытовой аппарат – туроператоры, турагентства, конвеншн-бюро и т.д. Наконец, эффективное функционирование сферы туризма невозможно без производственной и социальной инфраструктуры общего назначения (помимо транспортной) [4: 44-50].

В конце XX – начале XXI в. под влиянием информационно-компьютерной революции в производственной структуре туристской системы происходят изменения. Она усложняется и приобретает форму сетевой платформы, которая организуется на трех главных принципах: 1) «все связано со всем», 2) множество участников, 3) еще большее количество связей между ними. В глобальной сети Интернет складывается единая среда совместного ведения бизнеса в сфере туризма. Она обеспечивает одновременную работу всех хозяйствующих единиц и конечных потребителей в режиме реального времени. Глубокие изменения происходят в основе основ производственной структуры туристской системы – создании стоимости. В сети стоимость создается в результате более интенсивного, чем прежде сотрудничества всех ее участников, поэтому для этого процесса так важны наличие связей, их густота и теснота.

Несмотря на то что для туристских систем характерна значительная роль процессов самоорганизации, важную роль в их формировании, функционировании и развитии играют институты управления. Главной тенденцией последнего времени в управлении туристскими системами стал отход от использования традиционных административных рычагов к механизму партнерства. Во многих странах мира органы управления сферой туризма все активнее привлекают туристский бизнес, его средства и организационные возможности к реализации общественно значимых туристских проектов и программ посредством механизма государственно-частного партнерства. Дальнейшее развитие отношений партнерства видится в расширении круга его участников. Наряду с государственными структурами и частным бизнесом в них все чаще вовлекаются общественные организации. В идеале все субъекты туристской системы должны тесно взаимодействовать между собой в целях эффективного управления туристскими территориями.

Динамические свойства туристской системы. Туристская система находится в постоянном движении. Она обладает способностью к саморазвитию, т.е. изменяться в определенном направлении и принимать качественно новое состояние. Туристская система имеет сложную траекторию развития. В процессе развития туристской системы прослеживаются

78

постоянно повторяющиеся колебания туристской активности – циклы. Эти колебания носят закономерный характер и являются результатом нарушения и восстановления равновесия в туристской системе.

Общее колебание туристской активности имеет сложную внутреннюю структуру. С помощью метода спектрального анализа оно может быть разложено на отдельные виды волн с разным периодом, амплитудой и механизмом колебаний. Выделяется малый цикл продолжительностью 2-5 лет, среднесрочный цикл 6-11 лет, цикл 13-20 лет и длинный цикл с примерно полувековым периодом. В реальной действительности они тесно взаимодействуют друг с другом, переплетаясь и накладываясь один на другой. Кризисы в туристской системе тем глубже, а подъемы тем значительнее, чем синхроннее разные волны достигают соответственно своих низшей и высшей точек.

Выявленные закономерности развития туристских систем открывают новые возможности долгосрочного прогнозирования туристской активности.

Туристская система и окружающая среда. Туристская система постоянно обменивается веществом, энергией и информацией с внешней средой. Среда выступает источником появления туристской системы, а в дальнейшем – ресурсом и условием ее функционирования. Внешняя среда неоднородна. В ней выделяются разные сферы – экономическая, экологическая, технико-технологическая, политическая, социальная и др. На изменения внешней среды туристская система реагирует с помощью присущих ей механизмов адаптации. Взаимодействие туристской системы и внешней среды является обоюдонаправленным, с двусторонним движением. Не только общественное окружение накладывает отпечаток на существование и функционирование отдельных подсистем и всей туристской системы, но и туристская система в процессе функционирования способна влиять на внешнюю среду. Причем это влияние имеет не всегда позитивные последствия, но также нейтральные и даже негативные. Их необходимо рассматривать в сложившемся контексте с учетом исходного состояния туристской системы и заложенной будущей ситуации.

Литература:

1. Leiper N. The framework of tourism: towards a definition of tourism, tourist,

and the tourist Industry // Annals of Tourism Research. – 1979. – V. 6(4). – P. 390–407.

2. Cooper C., Hall C. M. Contemporary tourism: an international approach. – Oxford: Butterworth-Heinemann, 2008.

3. Эль-Кухун Г. Экономика потребительского опыта // Оптимальные коммуникации. Эпистемический ресурс Академии медиаиндустрии и кафедры теории и практики общественной связности РГГУ [Электронный ресурс] - URL: http://jarki.ru/wpress/2010/11/15/1412/

79

4. Саранча М.А. Потенциал и организация развития туризма в Удмуртской Республике: географический анализ и оценка на основе географических информационных систем: монография. – Ижевск: Изд-во «Удмуртский университет», 2011.

К ВОПРОСУ О ПРОЦЕССАХ ОСЕДАНИЯ В ЦЕНТРАЛЬНОМ КАЗАХСТАНЕ ( КОНЕЦ 1920-Х-НАЧАЛО 1930-Х ГГ.)

Альжаппарова Б.К.

ЕНУ имени Л.Н.Гумилева, г. Астана

Центральный Казахстан рассматривался государством как регион, сельское хозяйство которого должно было стать «примером влияния промышленности как ведущего начала всего социалистического строительства». Эта идея является концептуальной основой Краткой докладной записки председателя СНК Казахстана О. Исаева «О планировании сельского хозяйства и о переселенческих мероприятиях в районах, примыкающих к Карагандинскому угольному бассейну» [1, л.1]. В данной докладной записке О. Исаев изложил план реконструкции сельского хозяйства Карагандинского региона. В частности, О. Исаев писал о том, что «организационно-производственные сдвиги в местном сельском хозяйстве должны соответствовать экономическому значению возникающих здесь промышленных центров, а в качественном своем содержании в полной мере отвечать их потребностям» [1, л.2]. Это означает, что казахстанское правительство сознательно ориентировало местных руководителей на отношение к сельскому хозяйству как к чему-то второстепенному, уступающему по своей значимости промышленной сфере. Однако подобный подход к сельскому хозяйству вовсе не означал, что данная сфера должна была оставаться вне притязаний государства. Данная докладная записка отмечала, что сельское хозяйство Карагандинского региона «должно не только перестроиться, оно должно построиться вновь и получить специфические формы, способствующие успешному ходу самого строительства Карагандинского гиганта» [1, л.2].

Таким образом, сельское хозяйство Карагандинского региона также как и остальных районов Казахстана, должно было играть «обслуживающую» роль в отношении промышленной сферы. Это еще раз подтверждает тот факт, что «социалистическая реконструкция сельского хозяйства» Центрального Казахстана органично вписывалась в рамки официальной концепции строительства социализма в СССР, в которой генеральным приоритетом объявлялась ускоренная промышленная модернизация, а сельское хозяйство сознательно приносилось в жертву ради реализации этой цели.

Поэтому в сознание общества внедрялось враждебное отношение к кочевничеству, согласно официальным государственно-партийным установкам

80

кочевничество представляло собой «архаическое, отсталое и малопродуктивное хозяйство». Вместе с тем, среди казахстанских руководителей были и те, кто придерживался иной точки зрения. Например, член Президиума Госплана КАССР Каратлеуов выразил мнение, что «кочевое хозяйство – это органическая структура, которая при данных условиях является для определённых районов единственно возможной формой хозяйства» и кочевничество – «отнюдь не есть результат привычки или малой культурности населения» [2, с.218]. Тем не менее, политика оседания, проводившаяся в Центральном Казахстане с 1930 г., стала одним из примеров практической реализации этой доктрины.

Немало изменений в процесс оседания, проводившийся в Центральном Казахстане, привнес исправительно-трудовой лагерь ОГПУ «Гигант», находившийся на этой территории, что весьма убедительно демонстрирует оседание, проводившееся в Тельмановском и некоторых других районах.

Первоначально, политикой оседания в этом районе было охвачено 1 тыс. 436 хозяйств [1, л.95]. Именно на это количество хозяйств были рассчитаны и составлены планы финансирования и строительства. Однако ситуация изменилась в связи с вмешательством в этот процесс совхоза Карагандинского исправительно-трудового лагеря ОГПУ «Гигант». Общая земельная площадь, отведенная этому совхозу, составляла тогда 1 млн. 186 тыс. га, что весьма убедительно характеризует размах этого хозяйства. Однако, дальнейшее ужесточение пенитенциарной системы, вызванное развитием тоталитарного режима, привело к расширению масштабов лагерной экономики и структур, подчиненных Карлагу. Поэтому руководство Карлага потребовало передать дополнительно в ведение совхоза «Гигант» предназначенные для оседания земельные массивы, где, кстати, было уже развернуто строительство домов [1, л.96].

Разумеется, эти претензии вызвали недовольство и протест со стороны Тельмановского районного комитета, так как это еще больше затрудняло процесс оседания. Ситуацию усугубляло то обстоятельство, что дополнительное расширение совхоза «Гигант» затрагивало жизненные интересы около 5 тыс. крестьянских хозяйств, из которых более 3 тыс. хозяйств составляли казахское население, 646 – представляли европейское население. Выселение этих людей из родных мест, где они проживали испокон веков, дальнейшее их землеустройство требовали дополнительных финансовых затрат, денег, которых у Тельмановского районного комитета по оседанию не было. Поэтому Тельмановский районный комитет по оседанию вначале отказался принять этот вариант плана, но впоследствии, под давлением краевого комитета по оседанию и Народного комиссариата земледелия был вынужден утвердить этот видоизмененный план.

Согласно краевым директивам были переданы совхозу «Гигант» земли и других административных районов. С территории Жанааркинского района под юрисдикцию совхоза «Гигант» было передано 20 тыс. гектаров. В Нуринском районе границы между совхозом и районом были установлены по рекам Есиль и Нура и в ведение хозяйства Карлага отошли земли пунктов оседания

81

Есенгельды и Мерекен. Представители Карлага обосновывали это тем, что данная территория включена совхозом в систему разработанного специального маршрута передвижения скота, а реку Есиль они намерены использовать в качестве «постоянного водного источника путем строительства соответствующих гидросооружений по реке Нура» [1, л.98].

С территории Тельмановского района совхозу «Гигант» передали земельные массивы, составляющие примерно 100 тыс. гектаров. Это земли пунктов оседания Алгабас, Талды-Кудук, Жаманжол, Макат и Акчи. Пограничной линией между совхозом «Гигант» и Тельмановским районом стала бывшая узкоколейная трасса железнодорожного участка Караганды – Успенский рудник. Руководство совхоза «Гигант» придерживалось мнения, что эти земли имеют особую ценность из-за нахождения там железной дороги. Проживающее в данной местности население было решено переселить на другую территорию – урочища Акжар и Коктал [1, л.95].

Таким образом, диктат административных органов, не учитывавших интересы местного населения, привел к перераспределению земель в пользу расширяющейся пенитенциарной системы. В этой связи кажется уместным привести высказывание исследователей Л.А. Гордона и Э.В. Клопова, утверждавших, что «главным средством управления экономикой в рамках тоталитарного строя становятся приказ, распоряжение, директива» [3,с.122]

С Тельмановского района в 1931-1932 гг. было выселено 3048 казахских крестьянских хозяйств и 646 – европейских, с Нуринского района – 285 казахских хозяйств, с Шетского – 133 хозяйства, с Жанааркинского – 962. К моменту выселения на этих землях было уже развернуто строительство домов, но этот процесс был искусственно прерван, в результате, темпы оседания в данных районах замедлились [1, л.96].

Пытаясь объяснить центральным органам причину несоответствия между волюнтаристскими планами и реальными темпами оседания, Тельмановский районный комитет направляет в Республиканский комитет оседания соответствующую телеграмму. Реакция Республиканского комитета была очень нервозной; они прислали ответную телеграмму со следующим текстом: «Вопрос передачи пяти оседающих пунктов совхозу «Гигант» Республиканский комитет оседания считает не срывом оседания, а Вашим паническим настроением. Предлагаем немедленно широко развернуть работы в новых точках оседания, предложив совхозу перебросить в эти точки заготовленные стройматериалы из старых точек» [1, л.71].

Необходимо отметить, что представители совхоза «Гигант» не только не выполнили свои обещания: например, предоставить тракторную бригаду для уборки хлеба колхозу «Тельман», но даже расхищали лесоматериалы, оставшиеся на прежнем месте от выселенных хозяйств. Кража строительных материалов представителями совхоза «Гигант», несмотря на ряд нареканий и упоминаний со стороны Тельмановского районного исполнительного комитета, продолжалась на протяжении нескольких месяцев. В ответ на запрос вышестоящих инстанций разъяснить эту ситуацию, руководство Исправительно-трудового лагеря ОГПУ в лице заместителя начальника

82

управления Ильицкого ограничилось сухой канцелярской отпиской, в которой сообщалось, что «в распоряжении управления не имеется по этому вопросу данных, по которым можно было бы немедленно дать разъяснение» [1, л.107].

Часть выселенных хозяйств – 1900 хозяйств должны были подвергнуться процессу оседания на базе сельского хозяйства, и 2 тыс. 240 хозяйств – в промышленной сфере. Для реализации планов оседания в промышленной сфере были созданы две бригады из представителей Районного исполнительного комитета, Каз. Угля, аульных советов, местных партийных органов и земельной партии. Однако очень скоро практическое воплощение этого плана выявило его несостоятельность, так как Карагандинские промышленные предприятия, ссылаясь на отсутствие жилищных фондов, ограничились «устройством» только 500 - 600 хозяйств. [1, л.73]. Все остальные хозяйства остались за «бортом» и чтобы не обречь себя на голодную смерть, вынуждены были в поисках лучшей жизни откочевать в другие районы.

Очень медленно происходило строительство новых двухквартирных домов, предназначенных для оседающего населения. Одним из факторов несоответствия фактических темпов строительства и директивного плана являлась нехватка, а иногда и отсутствие строительных материалов.

В Жанааркинском районе Карагандинской области на возведение жилых домов было выделено 8 тыс. рублей, которые позже были кредитованы трем колхозам: Актубеку, Жартасу и Инталы. Как свидетельствуют архивные источники «колхозники на эти деньги наделали саманных кирпичей, которые потом были разрушены дождем» [4, л.43].

В Каркаралинском районе в 1932 г. предполагалось перевести к осёдлому образу жизни всё казахское население района - 8 тыс.914 хозяйств. Однако, в марте 1932 года, в Каркаралинском районе из 8 тыс.914 хозяйств осталось только 5 тыс. хозяйств. На заседании комитета по оседанию было акцентировано внимание на том, что план седентаризации по Каркаралинскому району не соответствует реальности, его необходимо изменить в связи с откочёвкой почти 30% населения. Землеустроитель, присутствовавший на этом заседании, констатировал тот факт, что 50 точек оседания, утверждённые районным исполнительным комитетом, совершенно не исследованы, в большинстве из них нет воды. Однако Курмангалиев – председатель районного исполнительного комитета, проигнорировал данное замечание. [5, л.78].

Это свидетельствуют о том, что процессы оседания проводились в Каркаралинском районе формально, не имели материальной базы и научного обоснования.

В Балхашском районе население, которое предполагалось перевести к осёдлому образу жизни, не было обеспечено пахотной землёй и сенокосными угодьями. В ауле № 8 Балхашского района 108 колхозников, из-за отсутствия сенокосно - пахотных угодий, отказались перейти на оседание [6, л.6].

Политика оседания привела к отрицательным последствиям в Сарысуйском районе, граничившем с Жанааркинским. Согласно архивным документам, политика оседания в этом районе стала реализовываться на практике только в июле 1932 года. Представители комитета оседания,

83

рассмотрев на очередном заседании вопросы, связанные с этим процессом, были вынуждены констатировать тот факт, что на территории района «не имеется в достаточном количестве земель, пригодных для оседания» [7, л.52]. Поэтому точки оседания для некоторых аулов Сарысуйского района было решено разместить на территории Жанааркинского района – на участке Капагаш-Сарысу.

Уроженцы Сарысуского района очень болезненно восприняли подобную установку, так как лишались «насиженных дедовских становищ» (Ата-Коныс), что имело немаловажное значение в глазах кочевников. Как справедливо утверждают ученые: «Как и во всех традиционных социумах, кочевник себя полностью отождествляет с «родовой» территорией как естественно – органическим продолжением своего природного бытия, мотивируя это унаследованностью ее от общих для всех родственников – общинников, предков» [8, с.40]. Неприятие кочевниками политики оседания объясняется и самым обычным здравым смыслом, так как на территории Центрального Казахстана тогда еще не было разумной альтернативы кочевничеству.

Тем не менее, часть жителей переселили в Жанааркинский район, где они в силу ряда факторов – объективного и субъективного характера – не могли находиться продолжительное время. Через некоторое время сарысуйцы вопреки решению районного руководства решили вернуться на свою территорию. Ответной реакцией районного руководства стало применение силовых методов, имевших отрицательный эффект и способствовавших усилению откочёвок с Сарысуйского района.

В рамках политики оседания 1200 хозяйств должны были переселиться в Караганду и 500 хозяйств – в Тельмановский район. Население, как и в первом случае, отказалось подчиниться требованиям партийного руководства. Тогда местные работники снова прибегли к административным методам, под воздействием которых 160 хозяйств из аула №3 направились в сторону Караганды, но затем остановились на урочище Альмень – на границе с Жанааркинским районом. Жители 6-го аула, имитируя переселение в Тельмановский район, «проследовали через Жанааркинский район, свернули на Ортау и через горы Жамбыл попали в Чуйский район», где пополнили ряды откочевников [7, л.54].

Таким образом, административно-силовые методы реализации политики оседания в Центральном Казахстане привели к отрицательным последствиям. Необходимо также учитывать и такой немаловажный фактор как психологическая неподготовленность кочевников к радикальным изменениям, которые должны были произойти в их жизни. Насильственная реализация политики оседания, провоцируемая отчасти отсутствием реальной материальной базы и психологической подготовленности кочевников, усугублялась и экологическими факторами.

84

Список использованной литературы:

1. ЦГА РК. Ф.1179. Оп.3. Д.54. 2. Абылхожин Ж.Б. Традиционная структура Казахстана. Социально-

экономические аспекты функционирования и трансформации (1920-1930гг.) – Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 240 с.

3. Гордон Л.А., Клопов Э.В. Что это было? –М.: Политиздат, 1989. 319 с. 4. АП РК. Ф.141. Оп.1. Д.6397. 5. АП РК.Ф.719. Оп.4. Д.69. 6. АП РК.Ф.719. Оп.2. Д.125. 7. АП РК. Ф.141. Оп.1. Д.6403. 8. Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура

жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. Алматы: Ғылым, 1998. 234 с.

ҚАЗАҚТАРДЫҢ МОҢҒОЛИЯҒА ҚОНЫС АУДАРУ КЕЗЕҢДЕРІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Байтан Асылбек

Көкшетау қ., М.Ғабдуллин музейі

Қазақ тарихындағы әлі де болса айқындай түсуді қажет ететін мәселенің бірі – Моңғолия қазақтарының аталған мемлекет аумағына қай кезеңде түпкілікті қоныстанғандығы болып табылады. Бұл жөнінде өткен ғасырдың екінші жартысынан қазіргі күнге дейін отандық, шетелдік тарихшылардың еңбектерінде біршама қарастырылып келеді. Моңғолия қазақтарынан шыққан тарихшы ғалымдар Мініс Әбілтайұлы, Сарай Асқанбайұлы, Ислам Қабышұлы, Зардыхан Қинаятұлы, Құрметхан Мұхамәдиұлының, әдебиеттанушы-зерттеуші ғалымдар мен жазушылар Қабидаш Қалиасқарұлы, Сұлтан Тәукейұлы, Шынай Рахметұлы, Сұраған Рахметұлы, Жүкей Шәңгішбайұлы және т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде тұжырымдауы, әдеби шығармаларына арқау етуі нәтижесінде Моңғолия қазақтары тарихы турасындағыОтандық тарихшылар мен көзі қарақты оқырманның бүгінгі күнгі жалпы түсінігі қалыптасқан деуге болады.

Өз кезегінде «жоғарыда аталған және басқа да зерттеушілер мен ізденушілер Моңғолияға қазақтардың қоныс аударуы жөнінде қандай дереккөздерге сүйенді және ол дереккөздер қай кезеңдерден хабар береді?» деген сұрақ туындайды.

Ең әуелі дереккөздер туралы қарастыралық. Ең біріншісі – әңгіме аңыз, жыр аңыз, күй аңыз, ата-тек шежіресі, ерлік жырлары т.б. түрде халықпен бірге жасасып келе жатқан қазақ фольклоры мен кейінгі ғасырларда қалыптасқан жазба әдебиеті. Мұнда айтылатын оқиғалар мен деректерді тұтастай шындық ретінде қабылдамасақ та,ақиқатқа апарар жолдың сорабы ретінде қабылдай

85

отырып, ізденіс жасау, ол үшін әлем және қазақ тарихына қоса қазақ фольклорын, ауызша шежіресіне қоса, орыс моңғол, қытай тілдеріндегі сол кезең жөніндегі материалдармен танысқан, сол тілдерді мүмкіндігінше меңгерген жағдайда ғана шынайы ақиқатқа барынша таяй түсуге мүмкіндік туары анық. Мұндай болмаған жағдайда алдыңғы жаңсақ мағлұматтардықайталаушылық, өзге жұрттың идеологиялық танымына таңылушылық, әсіре жайдақтық, біржақтылық орын алуы сөзсіз. Мұны ерекшелеп отырғанымыз – біздің мақаламызға арқау болған тақырыпты қарастыру барысында да осындай кемшіліктерге жол беріліп, олар бірте-бірте мызғымас тұжырымға айналып адастырушылыққа апаратын жағдайлар бар. Сондықтан да фольклорлық дереккөздердің мүмкіндігін толықтай сарқа пайдаланып, оны Отандық, шетелдік жазба құжаттармен сәйкестендіру қажет деп білеміз.

Екінші дереккөз –Батыс Моңғолияны зерттеу үшін арнайы жіберген ресейлік ғылыми экспедиция жетекшілерінің, елші консулдарымен саудагерлерініңжазба материалдары негізіндегі архив деректері. Г.Н.Потанин, А.М.Позднеев, Г.Е.Грумм-Гржимайло, И.Н.Майский, П.К.Козлов, В.Д.Сапожников, А.В.Бурдуковт.б. жазбаларында Алтайды мекендейтін халықтар, соның ішінде қазақтар туралы ауқымды құнды материалдар қамтылған.

Үшінші дереккөз – Патшалық Ресей мен Шың империясы арасында жасасқан түрлі шекаралық келісімдер, пактілер. Мұнда Моңғолияға қазақтардың қоныс аударғандығы туралы тікелей айтылмаса да, осы үрдіс қалыптасуына себеп, түрткі болатын шешімдерді ескеру маңызды.

Төртінші дереккөз – Ц.Жамсаранов, Д.Гонгор т.б. моңғол ғалымдарының еңбектері мен Моңғолия мұрағаттарындағы қазақтарға қатысты ХІХ ғасырдан бергі түрлі құжаттар.

Ендігі мәселе – аталған дереккөздерде қазақтардың Моңғолия жеріне қоныс аударуықашаннанбасталғандығынайқындау және бұған «Моңғолия мемлекеті», «Батыс Моңғолия», «Ұраңқай жеті қошуны», «Қобда шебі» сияқты саяси-әкімшіліктік құрылымдардың пайда болып қалыптасуы мен өмір сүруініңбіршама қатыстылығы.

Моңғолия мемлекеті. 1206 жылы Шыңғыс хан құрған Моңғол империясы бірте-бірте ыдырап, шүршіттік Шың империясы Ішкі Моңғолияны 1636 жылы, Сыртқы Моңғолияны (қазіргі Моңғолия) 1692 жылы иеленсе, Батыс Моңғолиядағы Жоңғар (моңғолша – зүүнгар – сол қанат) хандығын 1758 жылы толық күйретіп бодандыққа ұшыратты. 1911 жылы ғана тәуелсіз Моңғолия мемлекеті қайта жарияланды.

Батыс Моңғолия. Батыс Моңғолия деген тарихи географиялық аумақтың өзі негізінен Жоңғар хандығының байырғы иелігін қамтиды. Оған қазіргі Моңғолияның батыс үш аймағы мен ШҰАР-дыңАлтай аймағы кіреді. Қазақтардың шығысқа қарай жылжуының басты себебі де бір замандарда ата-бабаларын батысқа ығыстырған ойрат тайпаларының қазіргі әлсіздігін пайдаланып, шұрайлы жайылымдарға ие болу еді. Бұл миссияны толығымен орындаған қазақтар енді Алтайдың теріскей бетін игеруді ХІХ ғасырдың 60-

86

жылдары бастады. Мұның да өзіндік тарихи, саяси, әлеуметтік, табиғи себептері болды. Шың империясы үшін көшпенді халықтардың өзіне қарасты аумақтың қай жеріне көшкені емес, салықты қалай төлеп тұрғандығы маңызды болса керек.

Ұраңқай жеті қошуны.Қошуын – Шың билігі тұсындағы әкімшілік бөлінісі болатын. Батыс Моңғолияны ежелден мекендеген ұраңқай тайпасының жеті руы Алтай тауының теріскейі мен күңгейін, яғни қазіргі Моңғолияның Қобда, Баян-Өлгий аймағы мен ШҰАР-дың Алтай аймағын мекендеді.

Қобда шебі. Шың империясының Батыс Моңғолияны басқару үшін құрған саяси-әкімшілікпровинциясы. Бұған жоғарыда аталған Ұраңқай жеті, дөрбеттің 16, захчинның 3, торғауыттың 3, баят, өлет, мыңғыт т.б. қошуындарымен бірге қазақ қошуындары да қарады[1, 68-б].

Қазақтардың Моңғолияға қоныс аударуы деген ұғымның өзі 1911 жылға дейін дербес мемлекеттің шекарасынан өткендігін емес, Шың империясының бір өлкесінен келесі өлкесіне орын ауыстыру дегенді білдіреді. Осы тұрғыдан алғанда жеті қошуын ұраңқаймен қазақтардыңараласа қоныстануыХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан басталады. ХХ ғасырда жазылған кейбір әдеби шығармалардағыдай,қазақтардың Қобда бетке өткен соң ғана «моңғол руларымен достаса бастауы» солтүстікке қарай қанат жаюы тұрғысында болмаса, басқа жағдайда шындыққа жанаспайды.

Қазақтардың қазіргі Моңғолия жеріне жаппай қоныстануы жөніндегі тарихи мәліметтің ең бастылары Г.Н.Потаниннің 1876-жылы: «Олар (керейлер) біздің Қобдаға келуімізден 6-7 жыл бұрын Алтай жотасының күңгей бетінде еді, бұрын біз сонда кездестірген Көбеш ауылы қазір осында (Қобда бетіне) көшіп келген екен»[2,-32-б.] деген дерегі мен 1924 жылы шақырылған Моңғолияның мемлекеттік бірінші Ұлы Құрылтайына қатысқан Дәуітбай Тауданбекұлының сөйлеген сөзі: «Біздің қазақтар мұңғұл жеріне аяқ басқалы міне, 60 жыл. Ал мұңғұлдың қарамағына енгелі 14 жыл болды»[1,95-б.]. Демек қазақтар бұл өлкеге 1864-1870 жылдары жаппай қоныстанған. Бұдан өзге Мәсәли Салданбайұлы, Мыса Рахымбайұлы және т.б. шежіреші қарттардан ауызша, жазбаша жеткен деректер де осы межеге саяды. Өзіне қарасты елді бастап алғаш Жылқышы Ақтайұлы бастаған шеруші, Көбеш Айтбайұлы бастаған жәнтекей рулары қоныс аударған еді және біз мақаламыздың басында атап өткен бірінші дереккөз бойынша бұл меже әлдеқайда ерте кезеңдерге жетелейтінін көреміз және осы тұрғыда қазақтардың Моңғолияға қоныс аударуын еріксіз (зорлықпен) қоныс аудару, жеке мақсатпен қоныс аудару, саналы түрде жаппай қоныс аудару деп үш түрлі аспектіде қарастырған жөн деп білеміз.

Бірінші топқа – 1830 жылы дөрбеттің Сайн ноянның шапқыншылығына ұшырап Алтайдың күңгей бетінен қазіргі Увс аймағының Тариалан сұмыны жеріне, хотондар арасына әкелінген қазақтар жатады. Бұлардың саны 200 шамалы ғана болғандықтан, ұлттық бет-бейнесі сақталмай, хотындарға сіңіп кетсе керек. Еріксіз қоныс аударушылар қатарына 1916-1963 жылдар арасында Қазақстан, Ресей, Қытайдағы түрлі зұлматтар мен саяси науқандардан бас

87

сауғалап келген қазақтарды да жатқызуға болады. Бұлардың сан-мөлшері тым көп емес.

Екінші топқа – 1864 жылдан көп бұрын-ақ Қобда бетіне тұрмыс тауқыметімен жеке басы, бірлі-екілі отбасымен қоныс аударып, өлет, торғауыт байларына жалданыпегін салып, мал бағып күн көрген қазақтар жатады. Мұндай қазақтар тым көп емес және олар жайында ауызекі аңыз әңгімеде айтылып келгенімен, ресми деректер арқылы дәйектелмеген. Ежелден Қобда қаласы маңына келіп орналасып бау-бақша өсірумен, сауда-саттықпен шұғылданған қазақтанған сарттарды (жергілікті халық тілінде – чантуу) да осы топқа жатқызуымызға болады.

Үшінші топқа – ұраңқай-қазақ рубасылары арасындағы келісім арқылы тұтастай ауыл-аймақ, руымен келіп қоныстанған қазақтар. Бұл көшті бастаушылар арасында жоғарыдағы екі тұлғамен қатар Әбілмімбет ханның немересі Қожамжар төре Сәменұлының есімі ерекше аталады.

Біздіңше, 1864 жыл – қазақтардың Қобда бетіне алғаш қыстай бастаған жыл болса керек. Бұған дейін де көп жылдар бойы күңгей беттің қазақтары Қобда бетте мал отарлатып, жайлап жүрсе керек. «Сақсай сұмынының Дайын өлкесінде Бошекең (Бозтай) сайы, Ағай (Ақтай) сайы, Кәріатаң жайлауы (Ырысбай)... бар»[3,17-б.]. Мұндағы Ақтай, Бозтай, Ырысбайлар шеруші руының батыры Көбегеннің балалары, тарихи тұлғалар.«Би, батыр, балуан Ақтай Көбегенұлы 1793 жылы Алтайдың Көксу деген жерінде туған. 1856-жылы Буыршын ауданының Шұңқыр деген жерінде 63 жасында қайтыс болған»[4, 262-б.]. Сонымен қатар Ақтай Көбегенұлы мен жәнтекей байы Шәку Есілбайұлының Ойғыр басына дейін (Ресей-Моңғолия шекарасы) жер жағдайын шалғаны аңыз болып айтылады.

2014 жылы қазақтардың Қобда бетінежаппай қоныс аударғанына 150, Қылаң Қанжығалыұлы бастаған ел ағаларының Да-күреге (қазіргі Ұланбатыр) барып өздеріне қарасты жердіБоғда ханға ресми түрде бекіттіріп Моңғолия азаматтығына өткеніне 102 жыл толып отыр.Бұл – бұдан ары қарай қалай айтса да қазақтардың осы өлкенің автохтонды тұрғыны ретінде мойындалатынын білдіретін сан. Түркінің түп бесігі, ежелгі Найман хандығының күл төккен жеріАлтайдың теріскейіне ойрат тайпаларымен, шүршіт-қытаймен бірде малын бере бітісіп, бірде жанын бере шекісе жүріп орнықан бүгінгі Қобда беті мен Шүй қазақтарының әрекетін атажұрттан жарыла көше жырақтау емес, қала берді қазақтың, асса күллі түркінің ұпайын түгендеген рухани ерліктің сипаты ретінде қарастыру дұрыс болмақ. Себебі, қазіргі Моңғолия БАҚ-тарында қазақтарды ХХ ғасырда қаңғырып келген босқындар ретінде көрсетуге тырысу байқалумен қатар, қайсыбір Отандық ақпарат көздерінде патша немесе кеңес үкіметінен зорлық көргендіктен қашып кеткен қашқындар ретінде жалпылама сипаттайтындығы қылаң беріп жатады. «Қазақ тарихында қазақ ұялатын ештеңе жоқ» деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткеніндей, біртұтас қазақ тарихының заңды бөлшегі Моңғолия қазақтары тарихында да ұлттың арына дақ түсіретіндей оқиғаның болмағандығы анық, бұдан былай да болмайтыны да ақиқат. Өйткені ұлт руханиятының үштағаны – тілі мен салт-дәстүрін, дінін сақтап, сыйлаған халықтың тарихи жадысы қалғымақ емес.

88

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Қинаятұлы З. Жылаған жылдар шежіресі. – Алматы: «Мерей», 1995. –

298 бет. 2. Қабышұлы И. Монголия қазақтарының тарихы. – Өлгий: «Баспа

өндірісі», 1980. - 242 бет. 3. Шәңгішбайұлы Ж. ХХ ғасырдағы Моңғолия қазақтары. – Улаанбатар.

«Сорхон Цагаан», 2008. – 320 бет. 4. Бақат руының шежіресі (жинақ). – Үрімжі: «Ұлттар баспасы», 2014. –

403 бет. 5. Сұлтанов Қ. Толғақты ой, толымды тұжырым. // «Егемен Қазақстан»

2003 жылғы 25 ақпан.

1986 Ж. «ЖЕЛТОҚСАН ОҚИҒАСЫНАН» КЕЙІНГІ

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ЖАҒДАЙ

Бекбаева Т.А. Алматы қ., Қазақ ұлттық аграрлық университеті

T.A.Bekbaeva@mail.ru

Кеңес өкіметі ұстанған халықаралық қатынастар жүйесі бауырмашылдық деген сипатқа ие болғанымен, одақтас республикаларда ұлттық немесе қандай да бір ұлттан тұратын халықтар деген мағынасы бар сөздер кеңестік кезеңде орталық әкімшіліктің екіжүзді саясат ұстануымен шектелді. Қазақстанға патша өкіметі, кейіннен Кеңес үкіметі шешімімен қоныстандырылған халықтардың орналастырылуы нәтижесінде бүгінгі таңда Қазақстан көпұлтты мемлекет болып табылады. Осы себепті Қазақстандағы ұлттық-мемлекеттік құрылыс шешілмей, қоғамда орын алған ұлтаралық қақтығыстарға Кеңес өкіметі қарсылық білдіріп, дұрыс пиғыл танытпады. Бұл Кеңес үкіметі тұсындағы одақтас республика ұлттарының өзін-өзі басқару мүмкіндігіне ие бола алмайтындығын айқын көрсетіп берді. Оған қоса көпұлтты одақтас республикаға айналған Кеңес өкіметі бірінші ілтипатты қашанда орыс халқына беруді дұрыс көрді. Сол себепті қандай республикада болмасын орыс халқы өздерін бірінші орынға қойып, өздеріне ыңғайлы жағдай туғызу мақсатында қандай іске болмасын өз көзқарастарын білдіріп, өзге ұлтқа ұлы орыс халқымен достастықта өмір сүріп жатыр деген қағида көп айтылды. Бұл 1985 жылы М.С. Горбачевтың «қайта құру» саясатының енгізілуі тұсында анық көрінді. Бұрынғы орыстық шовинизм көзқарастағы қоғам қайраткерлері қазақ халқының санасының оянуын мойындағылары келмей, кеңестік идеологияны әрі қарай жалғастыруды дұрыс деп есептеді.

Осылайша 1986 ж. желтоқсанда қазақ халқының қатысуынсыз, Москваның шешімімен Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы болып Г.В.Колбин сайланған болатын. Елімізде желтоқсан оқиғасынан кейін

89

қоғамдық-саяси жүйенің өзгеруі қоғамдық сананы өзгерте алмады. Кеңес өкіметі өзінің ұстанған саясатын әрі қарай жалғастырып, жергілікті жерлердегі ереуілдерге еш мән берілмей, сол қалпында қалдырылып отырды. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасының сабақтарын біз тек 1989 ж. Колбинның билік басынан кетуінен кейін бастай аламыз. Оған дейін «Желтоқсан оқиғасын» талқылауға, ол туралы ой қозғауға да тиым салынған болатын. Кеңес өкіметі «Желтоқсан оқиғасына» бұзақылық, тәртіп бұзушылық деген баға беріп, коммунистік партия идеологиясы негізінде әрі қарай өмір сүруді жалғастырды. Ал кеңес өкіметі қоластында болған қазақ халқының бұдан басқа амалы да болмады.

Осы желтоқсан оқиғасынан кейін Қазақ КСР-ның Жоғарғы оқу орындары министрлігіне заң факультеттеріне студенттерді партияның облыстық комитеттерімен, еңбек озаттарын, еңбек өтеліміне қарай колхозшылардан, әскери борышын өтегендер арасынан қабылдау керек, оқу бітіргеннен кейін олар келген облыстарына қайтарылуы тиіс. Қазақ КСР-ның Ішкі Істер Министрлігіне қатаң таңдау арқылы алу керек, келешекте оларды Кеңес Одағының Ішкі Істер Министрлігіне оқуға жіберуге даярлау керек делінді. Бұл істе тамыр-таныстыққа, жершілдікке мүлдем жол берілмеуі тиіс. Сонымен қатар 1986 жылғы 31 желтоқсанында Қазақстанның Орталық Комитетімен қабылданған халықаралық, еңбекшілерге патриоттық тәрбие беруді, студенттік, жас білім алушыларды, интеллигенция шығармашылығы, барлық елді қадағалауға алу жұмыстары бекітілді [1].

Жоғарыда аталған мәселелерді қамтитын жалпы 24 тармақшадан тұратын мәдени шаралардың жүйесі туралы іс-шаралар қабылданды. Оны барлық жерде комсомолдар ұйымдарында, еңбек ұжымдарында, азаматтардың тұрғылықты жерлерінде жиналыстар өткізуден бастау керек. Бұл жиналыстарда қайта құру саясатындағы идеологиялық, саяси-тәрбиелік жұмыстарында болып жатқан жағдайларды түсіндіре отырып, еңбекшілерге халықаралық патриоттық тәрбие беру ісінде, студенттерге, жас білім алушыларға, шығармашылық интеллигенция өкілдеріне, бүкіл елде қадағалау жұмыстарының жүргізіліп жатқандығы айтылды. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті пленумында республиканың халықаралық және патриоттық тәрбие беру ісін қадағалауда партия жетекшілігінің қадағалауды күшейту шараларын жүргізуі талқыланды. Барлық облыстарға Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мүшелерінен, республиканың Орталық Комитетінен және Министрлер Кеңесі аппаратының жауапты еңбекшілерін, министрліктер мен ведомства жетекшілерін, ғалымдарды, мәдениет және шығармашылық мамандарын жіберу қажет. Оларға барған жерлерінде патриоттық және халықаралық тәрбие беру ісін қадағалауды күшейту жөнінде бірыңғай саяси күн өткізу тапсырылды [1, 123 п.].

1987 ж. 10 қаңтарындағы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің ҮІ пленумының отырысының күн тәртібінде үшінші болып қаралған мәселе республикадағы ұлттық және ұлтаралық проблемаларды меңгеру туралы айтылды. Пленум осы мәселеге қатысты Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінде ұлтаралық және патриоттық тәрбие беру ісін арттыру мақсатында комиссия құру қажет деп шешті [2]. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің ҮІ пленумының қаулысы бойынша 1987 ж. 10 қаңтарында

90

республикадағы ұлттар және ұлтаралық қарым-қатынастарды қадағалайтын комиссия құрылды. Бұл комиссияның міндеті елдегі ұлттық және ұлтаралық проблемаларды меңгеру және халықаралық, патриоттық тәрбие беру ісін коммунистік партия идеологиясы негізінде тәрбиелеудің маңыздылығын арттырудың жоспарының бағдарламасы жасалды.

Жоғары оқу орындарында КПСС Лениндік ұлт саясаты негізінде оқытудың бағдарламалары мен халықтың әртүрлі категорияларын халықаралық және патриоттық тәрбие берудегі дәрістер мен оқытудың тақырыптары жасалды. Ондағы діни, экономикалық, әлеуметтік бағыттарда оқылатын дәрістер халықаралық бағытқа бұрмаланды. Сол сияқты одақтас республикалардың дәріс оқушыларын алмастырылып отыруын қамтамасыз ету керек болды. Қоғамдық «Знания» секциясы ұйымдары мен партия комитеттеріндегі халықаралық және ұлтаралық қарым-қатынастарда патриоттық тәрбие беру ісінде дәріс оқитын топтарды осы ұларалық мәселесінде сөйлейтін білікті мамандардан құру керек. Қоғамдық пәндер кафедралары оқытушылары арасында аймақтық жиналыстар өткізіп, оларды студенттер мен оқушылар арасында патриоттық және халықаралық тәрбие беру ісін жүргізуді күшейту керек. Әсіресе, Алматы, Қарағанды, Ақтөбе, Семей қалаларында өткізілді [1, 128 п.].

Қазақстандада бауырлас республикалардың әдебиет және өнердің ондық және күндік тәжірибесін өткізуді, Қазақстанның бауырлас республикалардағы өткізулерін жалғастыру. Бүкіл Одақтық «Золотой колос» музыка фестивалі жыл сайын Целиноград қаласында өткізу. Төрт жылда бір рет Алматы қаласында Орта Азия және Қазақстанның классикалық әуендер орындаушы музыканттарының конкурсын өткізу. Екі жылда бір рет Алматы қаласында Бүкіл Одақтық жас кинемотографистер фестивалін өткізу. Қарағанды қаласында жылына бір рет «Ленин достағының күштілігі» тақырыбында бауырлас республикалар арасында көрме ұйымдастыру. Павлодар қаласында төрт жылда бір рет бауырлас республикалардың композиторлары арасында аз адамдар орындайтын музыка фестивалін өткізу. Алматы қаласында екі жылда бір рет бауырлас республикалар жастары арасында «Жігер» атты республикалық жастар шығармашылық фестивалін өткізу. Жыл сайын жастар халықаралық достастық күнін өткізу. Алматы қаласында «Дружба народов» атты мәңгілік ансамбльін ұйымдастыру жұмыстарын аяқтау. Шетелге делегациялар, саяхатшылар топтарын, мамандарды жіберу кездерінде республиканың құрамы көп ұлтты екендігі ескерілуі тиіс [1, 131 п.].

Республикадағы кітап баспасөздеріндегі басылымға шығарылатын әдебиеттерді тексеріп, олардың тақырыптарын өзгерту қажет деп табылды. «КСРО – халықтар бауырластығы» деген серияда шығарылатын кітаптар мен брошюралардың басылып шығуын тездету керек деген ұсыныс жасалды. Сондай-ақ, «Біз – кеңес халқы», «КСРО азаматы: құқығы, міндеттері, борышы», «Идеологиялық жұмыс: тәжірибелер мен қиындықтар» деген республикалық серия басылымдарындағы кітаптардың шығуын тездету қажет болды. Қазақстанның басқа одақтас республикалармен мәдени, экономикалық, ғылыми-техникалық байланысы көрсетілген қоғамдық-саяси, ғылыми

91

актуалдылығы бар, және көркем әдебиеттері мәселелеріне арналған кітаптарды жарыққа шығаруды іске асыру қолға алынды. «Біздің үлгілілер», «Менің Отаным – Кеңес Одағы», «Бірге – дос жанұямыз», «Қазақстан-елге, ел-Қазақстанға», «Біз – халықаралықшылармыз» деген жаңа тарауды газет-журналдарға енгізу тапсырылды [1, 132 п.].

Кеңес Одағының коммунистік партиясы Қазақстан Компартиясы орталық комитетінің 1987 жылы 6 қаңтардағы № 20 хаттамасында партиялық-комсомолдар белсенділерінің жұмыс ұжымдарының және оқу орындарында, азаматтардың тұрғылықты жерлерінде жиналыстар өткізу керектігі айтылды. Онда идеологиялық, саяси-тәрбие беру жұмыстары туралы, оның ішінде оны шешудің қайтақұрудағы нақты шаралары, жұмысшылар арасындағы халықаралық және патриоттық тәрбие беру ісінің қолға алынғандығы, студенттер мен жас оқушылар арасында, ғылыми және интеллигенция шығармашылығында орын алатын барлық тұрғындардың жағдайына сараптама жасау айтылды [3].

1986 ж. желтоқсан оқиғасында бұзықтыққа жетелеуді қолдағандар, жаңарту мен қайтақұру үрдісіне қарсы шыққандардың кейбіреулері партия қатарынан шығарылды, жұмыстан босатылды, ал заңға қарсылық білдіргендері қылмыстық жауапқа тартылды. Қатаң тәрбие беру, халықаралық сенімділік, патриоттық сезім жүйелі түрде КСРО халықтары достастығын нығайту үрдісін жеделдетуге бағытталуы тиіс. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін үнемі партия жұмыстарында халықаралық қағидалардың тәжірибесін байытып, уақытылы қорытындылар шығарып отыру керек. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті бюросы ұлтаралық жағдайда шиеленіс тудыратын материалдарды баспасөзде жария еткендері үшін, жалпы ақпарат құралдарының кейбір жұмысшыларын қатаң жазалауға мәжбүр болды [4, 58 п.]. Белгілі болғандай Алматы қаласындағы 1986 ж. желтоқсандағы ретсіздік ұлттық мақсатта болды. Олар өздеріне республиканың басқа қалаларындағы студент жастарының бір бөлігінен қолдау тапты. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бюросының қызметкерлерінің бірнеше рет сұраған үндеуіне қарамастан Д.А.Қонаев Алматыдағы алаңда жиналған жастардың алдына шығудан бас тартты. Республикадағы қоғамдық-саяси жағдайдың бұзылуына және ұлтаралық қарым-қатынастардың шиеленісуіне 1970-1980 жж. жіберілген ірі әлеуметтік-экономикалық қателіктер себеп болды деген тұжырым жасалды [4, 170 п.] .

Кеңес Одағының Коммунистік партиясы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 1987 ж. 14 наурыздағы VІІІ Пленумында Г. Колбин: «қоғамдық өмірде күннен-күнге жариялылық, шынайылық, кемшіліктермен келіспеушілік, талап ету, бүкіл халық болып қайтақұру ісіне ат салушылықтың байқалатындығы сөз етілді. Бұның барлығына жаңа ынталық берген 1987 ж. қаңтардағы М.С. Горбачевтың жасаған баяндамасы жаңа серпіліс берді» - дейді. Ол өз баяндамасында партияның қайта құру және кадр саясатындағы теориялық және тәжірибелік мәселеге байланысты нақты бағдарлама жасап берді дейді [5].

92

«1986 ж. Алматы қаласында орын алған бұзақылық осыған байланысты болды» - дейді Г.В. Колбин. Сондықтан Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті қайтақұру бағытындағы жұмыстардың барлығын анықтап, жағдайды қалпына келтіруді өз қолына алды: маскүнемдікті, нашақорлықты, пайдасыз жұмысты қалпына келтіруде күрес жүргізу жұмыстарын қатаң бақылауға алуды күшейтті. Осы мақсатта Қазақстанның Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысының жетекшілігімен, облыстық атқару комитеттерінің, қалалық және аудандық бірінші хатшыларымен жүйелі және арнайы бағытта жұмыс жасау тәртібін күшейту ұйымдастырылды. Олар басқару қызметіндегі шығармашылық координациясын, осы тапсырмаларды шешуде олардың нәтижелі болуын қамтамасыз етуді өз міндеткерліктеріне алды [5, 11 п.].

1986 ж. алаңға шығып кінәсіз жазаланған қазақ жастары 1989 ж. ақталды. Олардың құқықтарын қорғайтын ұйымдар құрылды. Мұның өзі 1989 ж. КСРО-ның ыдырауынан кейін іске асырылды.

Әдебиеттер: 1.ҚРПМ қор 708, тізбе 133, іс 15, парақ 2-4, 120. 2.ҚРПМ қор 708, тізбе 133, іс 3, парақ 5. 3.ҚРПМ қор 708, тізбе 133, іс 13, парақ 57. 4.ҚРПМ қор 708, тізбе 133, іс 12, парақ 57. 5.ҚРПМ қор 708, тізбе 133, іс 7, парақ 6.

ПАДЕНИЕ СИБИРСКОГО ХАНСТВА КАК ОДИН ИЗ ФАКТОРОВ ОСНОВАНИЯ УФИМСКОЙ КРЕПОСТИ

Буканова Р.Г.

Башкирский государственный университет, г. Уфа, Россия brg777.50@mail.ru

Возникновение русских крепостей и становление городов на территории

Башкирии, как правило, рассматривают в тесной связи со стратегическими планами России в Среднем и Нижнем Поволжье: завоеванием Казанского ханства и борьбой с Ногайской Ордой. Однако наши исследования позволяют рассматривать историю появления первой русской крепости на территории Башкирии – Уфы в тесной связи с историей Западной Сибири, в частности с падением Сибирского ханства.

Следует отметить, что задолго до монгольского нашествия, в раннее средневековье Башкирия, Вятка, Великая Пермия и Западная Сибирь представляли собой единое географическое пространство, соединяющее Восточную Европу с Азией. Именно через это пространство проходили маршруты арабских и персидких купцов и путешественников на север и северо-запад. Через него шла торговля новгородских купцов со странами Сибири,

93

Средней и Юго-Восточной Азии. Торговые пути связывали это пространство с Волжской Булгарией и Хазарским каганатом, а через них – с Кавказом и Ближним Востоком.

Не случайно средневековые авторы не разделяли Западную Сибирь и Башкирию, рассматривали их вместе. Так, арабский географ Ал-Омари, живший в XIV веке, перечисляя города и области «со стороны Джейхуна» в пределах Золотой Орды, не обошел вниманием Сибирь и Башкирию. Это: Хорезм, Саганак, Сайрам, Яркенд, Дженд, Сара, город Маджар, Азак, Акчакерман, Кафа, Судак, Саксин, Укек, Булгар, области Сибирь и Ибир, Башгырд и Чулыман…[1: 109-110].

А.-З. Валиди не видел различий между Страной Башкир и страной Ибирь-Сибирь [2: 34]. «Ибир-Сибир и Башкирию (владения Шибанидов)» упоминает вместе и исследователь истории Ногайской Орды В. В. Трепавлов [3: 93].

Удмуртские историки рассматривают северную часть Восточной Европы, Вятку, Великую Пермию, Башкирию, Западную Сибирь как единое пространство. Как они пишут, эти земли были объединены, словно артериальной системой, переплетением торговых путей [4: 19-20].

Если обратимся к средневековым источникам, то они также свидетельствуют не только о территориальной близости, но и политических связях Башкирии с Сибирью и Сибирским ханством. Об отношениях правителей «Баскардии» с сибирскими правителями сообщается в подробном отчете католического миссионера Иоганки, прожившего среди башкир в течение шести лет. Документ известен под названием «Письмо брата Иоганки, венгра ордена миноритов, к генералу ордена, бр. Михаилу из Чезены», написанное «в татарском лагере близ Баскардии в год господень 1320» [5: 71-76, 90-94; 6: 106-109]. В частности, он сообщает, что в период его пребывания в Башкирии «пришел некий посол из страны Сибирь (Sibir), которая окружена Северным морем» [5: 93].

В башкирских шежере – генеалогических записях, которые содержат в себе и исторические повествования, много говорится о правителях-братьях Тура-хане и Басман-хане, живших в Башкирии в конце XV – начале XVI вв. [7]. Власть Тура-хана распространялась, главным образом, на центральную часть Башкирии, и местом его проживания являлся Туратау, то его брат, Басман-хан, обитал в районе Актюбы, средней и верхней части бассейна р. Яик. Его жилище находилось в устье р. Сакмары, при впадении ее в р. Яик – на месте современного г. Оренбурга. Три столетия спустя, при строительстве г. Оренбурга еще были видны развалины древнего города, описанные П.И.Рычковым.

Если обратиться к этимологии слова «Тура», то этот термин восходит ко временам правления Шибанидов, потомками которых являлись Сибирские ханы. До усиления Ногайской Орды в первой половине XVI в. основная часть Башкирии относилась к сфере влияния сибирских ханов. «Эти области называли Тура, а правителей – Тура-ханами», – сообщает А.-З. Валиди. – Эти

94

области включали земли Западной Сибири и Башкортостана, то есть от Иртыша до р. Чулман (Кама). И хотя у туринских ханов были города в Западной Сибири, их настоящий центр находился в Башкортостане, вблизи Уфы. Он приводит слова египетского ученого Ибн Фадлаллаха аль-Умари, жившего до 1348 г. который писал, что «сибирские города подчиняются башкирам» [2: 35]. Города и местности с названием Тура были широко распространены в Сибири. Как правило, так назывались ставки местных правителей, что нашло отражение и в названиях средневековых городов.

После падения столицы Сибирского ханства Искера сложились благоприятные обстоятельства для расширения территории России на восточном направлении. С середины восьмидесятых годов XVI в. активизируется политика московского правительства на территории Западной Сибири. Одновременно предпринимаются меры по укреплению южных и юго-восточных рубежей. Одним их действенных способов решения этих задач было строительство городов-крепостей. Таким образом, первые русские города-крепости юга, юго-востока и Западной Сибири были объединены не только общими целями их строительства, но и временем. Основные военные центры на стратегически важных направлениях – Воронеж, Самара, Уфа, Тюмень – были построены в 1586 г.

Следует отметить, что активизация градостроительной политики Москвы в конце XVI в. напрямую связана с деятельностью Бориса Годунова, который еще в период царствования Федора Иоанновича (1584-1598 гг.) был наделен титулом наместника царств Казанского и Астраханского. В его ведении оказались и сибирские дела. «В это время Годунов начал свое любимое дело – постройку городов, чем отличался во все продолжение жизни, справедливо сознавая пользу этой меры для государства», - писал Н. И. Костомаров [8: 335]. Так, построенный в г. 1586 г. Воронеж предназначался для решения нескольких задач: отражения набегов крымских татар, закрепления придонской части Поля за Россией и усиления государственного воздействия на находившееся здесь население [9: 197-198, 202, 208]. Самара на р. Волге была возведена как средство политического давления на Больших ногаев [10: 333-334]. Города-крепости в центре Башкирии и Западной Сибири возникают в ходе борьбы с бывшим правителем Сибирского ханства Кучумом.

Смысл градостроительной политики Б. Годунова заключался как в фиксации посредством возведения укрепленных крепостей государственной территории на ее основных направлениях, так и в создании постоянного оборонительного пояса из городов-крепостей.

Первые русские города-крепости были построены на месте древних и средневековых городов или вблизи их развалин. Так, Л. Р. Кызласов пишет, что на месте удачно расположенных старых крепостей аборигенного населения Сибири Чингиден и Сибирь в конце XII и XIII вв. были сооружены татарские города Чимги-Тура и Кашлык (Искер), а в 1586 г. на руинах города Чимги-Тура была построена русская крепость Тюмень [11]. С этого времени один за другим возникают другие сибирские города-крепости: в 1587 г. – Тобольск; в 1590 г. –

95

Лозвинский острог; в 1593 г. – Березов, Пелым, Сургут; в 1594 г. – Тара; в 1595 г. – Обдорск и другие. Все они возникали на месте прежних сибирских городов.

Заслуживает внимания его мнение о том, что «в природе вообще мало мест благоприятных для поселения человека. На особом счету всегда были открытые, обдуваемые ветром, высокие, естественным образом укрепленные места, расположенные по речным долинам. Именно их избирало коренное население Сибири для сооружения своих оборонительных крепостей и городов. Но, здесь же ставили свои города и пришельцы» [11: 59]. Эта традиция сохранилась в Сибири и в XVII в. В частности, в 1639 г. на месте городища Явла-Тура был основан Ялуторовский острог, переименованный в 1782 г. в окружной город Тобольской губернии [12: 71]. Исследователь городов Среднего Урала периода феодализма В. А. Оборин отмечал, что многие русские города Урала также возникали на месте древних укрепленных центров местного населения или рядом с ними, сохранив иногда их названия. Это он объяснял удобным географическим расположением местных центров, удобством торговли и сбора налогов с местного населения, необходимостью подрыва значения племенных и религиозных центров местного населения и заменой их опорными пунктами русской колонизации» [13: 126]. На Южном Урале Уфа, Бирск, Оренбург, Челябинск и многие другие города также были построены на месте древних поселений.

Следует обратить внимание на то, что основание первой на территории Башкирии Уфимской крепости в 1586 г. было непосредственно связано с общей политикой московского правительства за укрепление власти на приграничных территориях страны и борьбой с сибирскими правителями за политическое господство на Урале и Западной Сибири. Главная задача состояла в том, чтобы не допустить последнего правителя Сибирского ханства в Башкирию. Об основной причине сооружения г. Уфы имеются прямые свидетельства в правительственных документах: «А на Уфе, на белой Воложке, государь велел город поставить для того, что беглой ис Сибири Кучум царь, пришедь в государеву отчину в Казанский уезд в башкирды [подчеркнуто нами. – Р.Б.], учал кочевать и ясак с государевых людей з башкирдцов начал было имать» [14: 55]. Отметим, что все это происходило после разгрома Сибирского ханства, когда действительно существовала реальная угроза появления Кучума в Башкирии. Сибирский хан Кучум в восприятии башкир был одним из законных правопреемников золотоордынских правителей. В некоторых башкирских шежере его даже называют одним из братьев Тура-хана и Басман-хана.

Таким образом, история основания Уфимской крепости в центре Башкирии было связано не только с событиями в Поволжье, но и непосредственно с политическими процессами, происходившими в Западной Сибири.

Литература:

1. Фәхреддинев Р.С. Болғар вә Казан терекләре. Казан, 1993. 2. Вәлиди Туған Ә. Башkорттар тарихы. Ɵфɵ, 2005.

96

3. Трепавлов В.В. Государственный строй монгольской империи XIII в. Проблема исторической преемственности. М., 1993.

4. История Удмуртии: Конец XV – начало XX века. Ижевск, 2004. С.20.

5. Аннинский С.А. Известия венгерских миссионеров XVIII и XIV вв. о татарах и Восточной Европе // Исторический архив. Т.III. М., 1940.

6. Буканова Р.Г. Башкирия в составе Золотой Орды (по страницам забытой рукописи) // Ватандаш. 2000. № 4.

7. Башкирские родословные /Сост., предисл., поясн. Пер. на рус. яз., послеслов. и указ. Р.М.Булгакова, М.Х.Надергулова. Вып. 1: изд-е на русском языке. – Уфа: Китап, 2002.

8. Костомаров Н.И. Русская история в жизнеописаниях ее главнейших деятелей. М., 1993.

9. Загоровский В. П. История вхождения Центрального Черноземья в состав Российского государства в XVI веке. Воронеж: Изд-во Воронежского университета, 1991.

10. Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. М.: 2002. 11. Кызласов Л.Р. Письменные известия о древних городах Сибири.

М., 1993. 12. Щеглов И.В. Хронологический перечень важнейших данных из

истории Сибири. 1032–1882 гг. Сургут, 1993. 13. Оборин В.А. Некоторые особенности формирования и развития

городов на окраинах Русского государства в XV-XVII вв. (на примере Урала) // Вопросы формирования русского населения Сибири в XVII – начале XIX вв. Томск, 1978.

14. РГАДА. Ф. 127. 1586 г. Д. 10. Л. 55.

ПОВСЕДНЕВНАЯ ЖИЗНЬ НАСЕЛЕНИЯ ГОРОДА КОКЧЕТАВА В 50-60-Е ГГ. ХХ ВЕКА

Буктугутова Р.С., Жанашева С.Н. Академия «Кокше» г. Кокшетау

Rozalia.1954@mail.ru

Период 50-60-х годов ХХ века очень интересен тем, что был всплеск интереса к уюту, к тому, что позже стали называть мещанством. После войны люди были полны оптимизма, и выше всего ценили семейные ценности. Люди стремились преобразить свой быт милыми, приятными глазу вещами, предметами.

В середине 1950-х годов шикарно и современно обставленной считалась комната, в центре которой стоял круглый или овальный полированный стол, покрытый бархатной или шелковой китайской вышитой скатертью и окруженный мягкими темными стульями, часто зачехленными. Неподалеку

97

располагался буфет, обычно темный, с небольшим количеством стекол. Хозяйки вышивали салфетки, чтобы постелить их в буфете. Там находились стеклянные фужеры, стопки, вазочки. Свое место занимали фарфоровые статуэтки: животные, герои народных сказок, фигурки детей, балерины, изделия из кости и дерева, которые обычно дарились на юбилеи. Среди этих сувениров наиболее распространенными были знаменитые фигурки слоников. В своей статье искусствовед С.М. Темерин продолжает: «Большим спросом у населения пользуются фарфоровые и фаянсовые статуэтки. Красивая статуэтка не только украшает домашнюю обстановку, но нередко вносит в дом любимые образы, воспроизводит героев народных сказок. Много талантливых скульпторов работает над жанровыми статуэтками, изображая людей разных национальностей и профессий в процессе труда, учебы, в часы досуга и т.д. Значительное место среди керамической скульптуры занимает анималистическая тема. К сожалению, выпуск декоративной скульптуры очень ограничен, в продажу ее поступает мало… ».

На стенах комнат висели коврики: гобеленовые и плюшевые с разными сюжетами. Самыми распространенными были коврики с оленями, пьющими воду из речки.

В главной комнате под таким ковром с оленями мог стоять диван или диван- оттоманка. В спальнях же под этими ковриками стояли железные никелированные кровати с круглыми блестящими набалдашниками, с горой подушек, накрытых кружевными накидками. На кроватях мягкие перины, заправленные, как по линеечке, покрывалами ручной работы, с кружевами. Над кроватями репродукции картин - "Три богатыря", "Мишки в лесу" и др. Позже железные кровати заменялись уже деревянными, часто фанерованными красным деревом. Бельевой комод также накрыт кружевной салфеткой.

Обязательным в доме было трюмо, на котором на салфеточке - флакончики с духами, шкатулки с пуговицами. Ну и, конечно, массивный шифоньер с зеркалом на одной дверце внутри. У многих хозяек была ножная швейная машинка "Зингер" на кованом резном столике, тоже с салфеточкой. Обычным делом раньше было развешивать на стенах фотографии родных и близких. Причем в одной большой рамке могло быть собрано очень большое количество маленьких фотокарточек, расположенных без определенного порядка. Пожелтевшие от времени снимки были свидетельством связи между родственниками, членами семьи, поколениями.

Важным атрибутом в домах тех лет были настенные часы с боем или с кукушкой и непременный фикус. Распространенным предметом интерьера городской квартиры был абажур.

В эпоху хрущевских реформ, впервые появившимся, символическим атрибутом домашнего быта стал журнальный столик. Интерьер квартиры становился более современным, проявлялись черты минимализма. Улучшалось качество мебели, менялся ее внешний облик. Впервые появились всевозможные тумбочки, стеллажи, позднее стенки. Почетное место на книжных полках и стеллажах стали занимать книги. До 60-ых книги нельзя было нигде купить,

98

берегли старые, довоенные. Зато после заставляли стеллажи большим количеством литературы.

В 60-х годах кровати стали вытесняться складными диванами, письменные столы - секретерами, а буфеты - плоскими сервантами. Абажур стал объектом критики - символом мещанства. Ему на смену пришли торшеры и люстры-тарелки. Среди предметов интерьера также можно назвать лакированную мебель, скатерти с бахромой, портьеры на дверях, диваны-оттоманки, большие настенные часы. События, происходившие в стране, причудливо отражались в дизайне вещей. Так, например, настольные часы оформлялись в виде полусферы, вокруг которой описывал дугу спутник.

Новыми предметами быта горожан в 50-х и самом начале 60-х годах стали холодильники и газовые плиты. Холодильник для советских граждан до Великой Отечественной войны долгое время оставался роскошью. После войны сразу несколько заводов были ориентированы на то, чтобы выпускать бытовое охлаждающее оборудование. К выпуску первого настоящего холодильника приступил 30 апреля 1950 года флагман советского автопрома - завод имени Сталина (ЗИС). Дизайн и конструкцию позаимствовали за океаном. По моде того времени что авто, что холодильники формы имели округлые, обтекаемые и украшались хромированными полосками. А на дверце, прямо как на капоте, в центре красовалась надпись «ЗИС-Москва».Что касается истории еще одного вида бытовых приборов - газовых плит, которые появились в домах горожан в 1960-м году, то кокчетавские хозяйки давали им очень высокую оценку. Ни на одной плите, кроме газовой, нельзя было приготовить так быстро обед, к тому же посуда оставалась чистой. Баллон стоил тогда три рубля, а хватало его на 4-5 месяцев. В снабжении газом помогал Омский совнархоз.

Самым серьезным новшеством интерьера квартиры стал в тот период телевизор. О необходимости строительства телевизионной станции в Кокчетаве горожане говорили еще в 1961 году. Так, в газете «Кокчетавская правда» от 4 марта 1961 года была опубликована статья «Чтобы светились экраны телевизоров», автором которой был В.Кцоев - заведующий кабинетом русского языка и литературы института усовершенствования учителей. В ней говорилось: «…В городе Кокчетаве и в районах немало любителей телевидения, которые не считаясь ни с какими материальными затратами, расходуют немало времени и энергии, пытаясь на свой страх и риск уцепиться за какую-нибудь телевизионную станции. И не всегда безуспешно. Отдельные из них, живущие в Кзыл- Тусском, Ленинградском, Чкаловском районах и даже в городе Кокчетаве уже смотрят передачи, передаваемые Омским телевизионным центром.

Но это не выход из положения. Город Кокчетав и область могут и должны иметь в ближайшем будущем свою телевизионную станцию или хотя бы телерелейную установку.

Таков наказ многочисленных избирателей - телелюбителей новому составу депутатов Кокчетавского областного и городского Советов депутатов трудящихся. И желательно, чтобы этот наказ был бы выполнен уже в 1961

99

году». Однако строительство телевизионной станции для 75-тысячного областного центра началось лишь в 1964 году.

О том, с каким трудом и перебоями шло строительство ретранслятора уже через год в своей статье «Голубые экраны должны засветиться» в номере «Степного маяка» за 3 февраля 1965 года написал начальник областного управления связи Б.Кисляков. В ней он пишет о том, что в первый год плохо были проведены организационные работы, всего было освоено 37 процентов выделенных средств. Сроки монтажа затягивались, дорогостоящая импортная телевизионная аппаратура к концу года оказалась не смонтированной. Плохо шла подготовка площадки и само строительство здания для станции. Строительство дороги к ретранслятору вначале пошло хорошо, но потом застопорилось из-за того, что верх дороги был спланирован неправильно. Тяжело груженые автомашины не могут подняться в гору. С большим трудом был найден силовой высоковольтный кабель. На 1965 год для окончания строительства было отпущено 360 тысяч рублей. С самого начала года первостепенной задачей стало обеспечение строгого выполнения графика. Люди ждали и надеялись, что уже в этом году в их квартирах засветятся голубые экраны телевизоров.

Но голубые экраны засветились в домах и квартирах многих кокчетавцев лишь в октябре 1967 года, когда Кокчетавская телестудия впервые вышла в эфир. С появлением телевидения в городе, его жители получили возможность по вторникам, четвергам и субботам смотреть программы областного телевидения. В далеком 1967 году кокчетавцы прибрели 3234 телевизионных ящика. Популярной маркой телевизоров был черно-ламповый «Изумруд УНТ-47», выпускавшийся на Новосибирском заводе «Электросила», а также телевизоры марки «Рубин», «Рекорд» Московского Телевизионного Завода (МТЗ). Покупали кокчетавцы и телевизоры предыдущих поколений марок «Знамя», «Старт», «Темп-3», «Заря», «Аэлита», «Рассвет». В 1969 году кокчетавский магазин «Мелодия» предлагал горожанам телевизоры марок «Балтика», «Аврора», «Зорька», «Лотос», «Снежок», «Беларусь» и «Волхов». Поначалу местное телевидение выдавало новости. Среди первых дикторов местного телевидения были Казима Умралина и Вера Дворникова. Сотрудники телестудии учились делать также специальные передачи. В гости в студию приходили разные люди, в основном руководители. Рассказывали о жизни города, его актуальных проблемах и переменах в местной авиации, на железной дороге, в медицине. Особым интересом пользовалась такая рубрика как «Фитиль», где критиковались недостатки. Были специальные детские рубрики. Ежедневная телетрансляция неизменно заканчивалась вечерним показом художественного фильма. В 1968 году после обустройства радиорелейки появилась возможность транслировать программы Центрального телевидения СССР. Объем выхода московских передач составил более 3 часов.

Особенно широкое развитие в конце 50-х начале 60-х годов получило радиовещание. Областное радиовещание было организовано в конце 1954 года. В 1957 году количество радиоточек в городе достигло около шести тысяч. Радиолюбители были характерной приметой того времени. В 1961 году в

100

Кокшетау радиолюбителями был создан радиоклуб, как центр учебы и пропаганды достижений отечественной радиотехники. При клубе действовали курсы радиотелеграфистов- операторов, радиомастеров, киномехаников. Здесь же была открыта консультационно- ремонтная мастерская.

В те далекие годы очень популярно было иметь в интерьере дома различную радиоаппаратуру: приемники, транзисторы, проигрыватели, радиолы, магнитолы. Абонентский громкоговоритель в быту называют репродуктором или просто - радио. Данный радиоаппарат выпущен на Новосибирском заводе низковольтной аппаратуры в 1953 году. В музей поступил в 2006 году от жительницы города Молотковой Марии Семеновны.

Сетевая ламповая настольная радиола «Минск-55» была запущена в серийное производство на Минском радиозаводе имени Молотова в 1955 году. Приемник с универсальным электропроигрывающим устройством мощностью 135 Вт. Вес радиолы 45 кг. Футляр радиолы - деревянный полированный ящик, отделанный под ценные породы древесины.

В эпоху послевоенного дефицита главным требованием к вещам были долговечность, прочность и надежность вещи. С огромным трудом приобретаемая вещь должна была служить долго. Если валенки изнашивались, то сначала неоднократно подшивались, а затем сами шли на заплатки и подшивки, вязаные вещи неоднократно распускались, перевязывались или реставрировались, одежда из плотных двусторонних тканей перелицовывалась или перекраивалась, пуговицы также неоднократно перешивались с одного костюма на другой. Детские вещи изнашивались до дыр, переходя от одного поколения к другому. Вещь, не изношенная материально, не могла быть ликвидирована. Бывало, что за всю взрослую жизнь в 50-60 лет человек изнашивал три-четыре платья и столько же пальто.

В начале 1950-х годов советские люди должны были быть одеты просто и скромно. Газеты того времени писали: «Для чего девушке или женщине нужна юбка, стесняющая ее шаг, путающая ее ноги? Возможно ли в такой юбке выполнять фабричные, полевые или даже домашние работы? Чем может быть занята голова у девушки или у женщины, которая выбирает себе одежду, заведомо неудобную и вредную для себя? Только лишь стремлением показать себя в таком виде, который бы привлекал внимание! Кого! Ловеласа, лоботряса, пошлеца». Поэтому летом носили ситцевые платья в цветочек или мелкий горошек и платок на голове. Зимой - серое пальтишко, невзрачный шерстяной костюм. Крепдешин и крепжоржет считались дорогими и модными тканями, их было не достать. Брюки на женщинах не приветствовались. Их разрешалось носить только на производстве и занятиях спортом.

В 1950-60-е годы советские женщины массово участвовали в производстве, работа из героизма превратилась в повседневную практику и прочно вошла в систему их ценностей. Женщины не просто трудились, но и могли достичь успеха в политике, в науке и в других сферах общественной жизни. В советских женских журналах «Работница» и «Советская женщина» образ горожанки, работающей женщины, представлялся в соответствии с новой ее ролью- ролью потребительницы - женщины, умеющей подбирать одежду и

101

правильно ее комбинировать. Как же отражалась роль потребительницы на ее внешнем виде? В те годы женщин в журналах изображали с макияжем, иногда довольно ярким, накрашенными губами и ногтями, выщипанными бровями, хорошей стрижкой, например «бабетты» или «каре» в 1960-е годы, и украшениями - браслетами, кольцами, сережками.

Большое внимание уделялось женской фигуре, в моду вошло соответствующее белье, от которого требовалось корректировать фигуру, утягивать талию или приподнимать бюст. Если в целом в журналах женщины изображались одетыми в соответствии с профессией (капитан парохода - в униформе, буфетчица - в цветастом штапельном платье и переднике, учительница - в строгом темном костюме), то на страницах моды преобладали остромодные приталенные платья, мягкие женственные костюмы, блузки с бантами и воротничками, а также юбки. Наряды дополнялись всевозможными аксессуарами - беретами, поясом, перчатками, шейными платками, брошками в виде цветов, шляпами, капроновыми чулками со стрелкой или позже - колготками.

Если в 50-х годах пока шло восстановление народного хозяйства после военной разрухи, народ жил еще бедно, то в конце этого десятилетия уже стали появляться стиляги. В 60-х годах началась оттепель, народ стал побогаче. Женщины обулись в туфли со шпильками, болоньевые плащи, мужчины - в нейлоновые рубашки и кримпленовые костюмы. Болоньевые плащи в Советском Союзе вошли в моду еще в начале 1960-х годов. Итальянский город Болонья дал миру не только собак породы болонка, но и одноименную ткань болонью. Первая партия темно-синих плащей была закуплена в Болонье в 1962 году. Они мгновенно стали в СССР самым желанным (и потому страшно дефицитным) видом одежды. Обладатель болоньевого плаща считался человеком со связями и достатком. Целое десятилетие болонья доминировала среди ценностей советской моды.

Болоньевый плащ в гардеробах кокчетавцев в конце 60-х годов тоже был не менее популярной вещью. Об этом красноречиво свидетельствовали неоднократные сводки криминальной хроники на страницах местной печати, в которых рассказывалось, по меньшей мере, о двух женщинах-воровках, специализировавшихся на кражах именно болоньевых плащей из квартир и рабочих мест горожан. Кримпленовые платья и костюмы были еще одним чудом. На ощупь — шершавые, с выбитым рельефным узором. Узоры — самые разные: завитки, рубчики, розочки. Цвета — нереальные: от бледно-розового до ярко-салатового. Кримпленовые платья не нужно было гладить, достаточно выстирать, аккуратно развесить — и можно снова надевать.

В 1964-м году в СССР получают распространение нейлоновые рубашки. В отличие от устаревшего хлопка, крепкий и модный нейлон казался абсолютным материалом, пределом совершенства. Рубашки из нейлона не мялись, не желтели, легко стирались, их не надо было кипятить (достаточно просто постирать, даже в холодной воде) и, вообще, казались вечными. В общем, сносу им не было. Сначала их надевали только «на выход». А потом

102

стали носить ежедневно. Самыми шикарными считалась белые нейлоновые рубашки. Типичный портрет модного молодого человека 60-х – темные брюки-дудочки, белая нейлоновая рубашка и зализанные к верху волосы. В кокчетавских печатных изданиях изредка выходили материалы на тему современной моды в одежде. Так, например, о тенденциях и направлениях моды на 1968 год рассказывается в большой статье московской журналистки Е.Хоревой «Мода и время», приведенной в номере газеты «Степной маяк» за 17 января 1967 года. В ней говорится о том, что «…модными тканями будут гладкие, плотные и более легкие, типа букле, с выработкой под трикотаж или похожие на домотканые. Легкий крепдешин и плотный, блестящий ацетатный шелк. Как всегда в моде будут русские ситцы, сатины, и, конечно, лен. Но главное требование моды - цвет ткани. Девушкам и молодым женщинам предлагаются контрастные сочетания цветов, особенно все оттенки голубовато-зеленого, бирюзового. Женщинам постарше - более смягченные тона и оттенки, но тоже в светлой гамме.

В том, как одевались наши горожане в 60-х годах немалую роль играла Кокчетавская фабрика индивидуального пошива, находившаяся по адресу ул.Товарищеская, 52. Она периодически проводила показы модных новинок одежды в Доме культуры механического завода. На показах вниманию кокчетавцев предлагались до 60 моделей одновременно. Это были костюмы, куртки, женские пальто из ткани «джерси», сарафаны, платья и другие вещи. Эти показы свидетельствовали о хорошем мастерстве кокчетавских модельеров, закройщиков и портных.

«До войны домов культуры в городе не было. На танцы ходили в городской сад, в бывшую церковь, с которой еще в первые годы советской власти были сняты купола и колокола. Главной достопримечательностью городского парка была танцплощадка. По воспоминаниям жительницы Гречанниковой К.Н.: «На танцплощадке играл духовой оркестр. Позднее саксофонист, аккордеонист и еще кто-то. Любимое место, особенно молодежи. Здесь учились танцевать вальсы, танго, фокстрот, польку, подъэспань…»

В рассматриваемый период на территории городского парка имени Куйбышева действовал первый летний кинотеатр, построенный еще в 1910 году по инициативе и на личные средства механика чугунолитейного завода К.И.Захарова. Судя по архивным материалам, опубликованным в статье «Великая империя кино» начальника отдела информации и использования документов госархива Акмолинской области О.Полеткиной в газете «Степной маяк» от 19 августа 2010 года, это было строение, размером 21 на 12 аршин, зрительные ряды которого были оборудованы скамейками разной высоты, позволявшими размещать до 250 зрителей. Просмотр киносеансов в вечернее время был настоящим испытанием для кинозрителей, потому что этому занятию мешали тучи комаров, от которых приходилось отмахиваться ветками.

Ежегодно в мае месяце по традиции происходило торжественное открытие летнего сезона городского сада имени В.В.Куйбышева. Об этом, например, сообщалось в заметке «Открытие городского сада» в номере «Кокчетавской правды» от 23 мая 1961 года: «В минувшую субботу (20 мая)

103

нарядно одетые жители областного центра заполнили зеленые аллеи городского сада имени В.В.Куйбышева. Открытие сада было многолюдным. Играл оркестр. На танцевальной площадке кружились в вальсе пары. С успехом выступали коллективы художественной самодеятельности города. Открыло летний сезон областное концертно-эстрадное бюро. В саду выстроена новая эстрада. Здесь с концертом выступили петропавловские артисты. Ряд из них был тепло встречен зрителями. Распахнул свои двери летний кинотеатр. Горожане посмотрели кинокартину «Крепость на колесах».

К концу 60-х годов, за 25 лет после окончания Великой Отечественной войны, в жизни Кокчетава произошли большие социальные, экономические и культурные преобразования. Значительную роль в этом сыграл статус города как областного центра и центра казахстанской целины.

ИЗ ИСТОРИИ ГОРОДА КОКШЕТАУ В 50-60-ЫЕ ГОДЫ ХХ В.

Буктугутова Р.С., Калиева Б.К. Академия «Кокше» г.Кокшетау

Rozalia.1954@mail.ru

В 1945 году закончилась тяжелейшая и кровопролитная война. Облегчение жизни почувствовали практически все жители Кокчетава. На предприятиях и в учреждениях вводились восьмичасовой рабочий день, выходные и отпуска, отменялись жестокие законы военного времени, запрещавшие увольнение по собственному желанию, грозившие суровой карой за опоздание и другие, даже малейшие нарушения трудовой дисциплины.

Тяготы и лишения военных лет не могли быть преодолены в короткие сроки. И хотя, в отличие от европейской части страны, где прошли ожесточенные бои, населенные пункты Казахстана не подвергались разрушению, жилищно-бытовое положение трудящихся и здесь было тяжелым. Внешний облик города в первые послевоенные годы оставался таким же, каким был до войны. Улицы в основном были застроены одноэтажными деревянными, осевшими и потемневшими от времени домами. Немногочисленные двухэтажные здания располагались лишь в центральной части города. Большая часть улиц не имели асфальтового покрытия. В городе отсутствовали канализация и водопровод. Недоставало жилья, имевшиеся немногочисленные учреждения здравоохранения, образования и культуры размещались в основном в приспособленных для этого зданиях. Зеленых насаждений в городе было мало.

К началу 1949 года, в городе был введен в эксалуатацию ряд объектов, произошли некоторые преобразования: сдано здание вокзала, строилась гостиница, построены средняя школа, телефонная станция, несколько жилых домов, расширились производственные площади механического, кирпичного заводов, горпромкомбината. Открылась музыкальная школа, институт

104

усовершенствования учителей. К 1 Мая 1950 года отдел капитального строительства Кокчетавского механического завода сдал в эксплуатацию пять новых шлакоблочных домов. Каждый из них состоял из 8 светлых, просторных комнат. Новоселами стали стахановец завода т.Малышенко, начальник кузнечно-штамповочного цеха т.Шатский и др.

В 1951 году для гостей города было построено двухэтажное здание гостиницы «Восток». Это здание отличалось своей архитектурой, оригинальностью и комфортабельностью. Вход в здание был украшен шестью лепными колоннами. Восхищала изяществом и внутренняя отделка здания, всюду были ковровые дорожки, чистота и порядок. Гостиница состояла из тридцати пяти хорошо меблированных комнат- номеров, ресторана, светлого читального зала, комнаты отдыха и комнаты коммунального обслуживания. Гостиница «Восток» до конца 1960-х была в городе единственной. Через 16 лет после ее открытия, в 1967 году, в Кокчетав приезжала 72-летняя поэтесса Анастасия Цветаева со своим сыном Андреем и внучкой Ритой. Рите предстояло поступать в Кокчетавский пединститут. Писательница вела постоянный дневник, записывая в него свои мысли, воспоминания и впечатления. Позже, уехав в Москву, на основе записей о Кокчетаве, она написала повесть под названием «Старость и молодость». Описывая свои впечатления о городе, А.Цветаева рассказывает об этой гостинице «… Площадь. Претенциозные колонны гостиницы. Мест - нет: делегаты. В городе - одна гостиница? Да.». До начала освоения целины застроенная территория города простиралась от берега озера примерно до улицы Южной (ныне -Ш.Уалиханова) и от основания сопки Букпа до улицы 1 Мая (с 1974 года- имени М.Габдуллина). Застроена была только одна сторона улицы 1 Мая, противоположной стороны практически не было. На той стороне был выгон, находился городской молочный завод. Моста через речку Кылшакты (в народе - Копинка) к вокзалу, по улице К.Маркса (с 2000 года- Абая) не было, можно было проехать через речку, только повернув с улицы 1 Мая на Урицкого (с 1999 года - им.Е.Ауельбекова) или Пролетарскую (с 1999 года- им.Акана сере). Железобетонный мост через реку Кылшакты к вокзалу был построен лишь в 1958 году. О проблемах с благоустройством Кокчетава в начале 50-х годов часто писала газета «Сталинское знамя» в специальной рубрике «На городские темы». Так в статье автора М.Леонтьевой «Упорядочить строительство и водоснабжение» в номере от 5 апреля 1950 года говорится «… Кокчетав до сих пор не имеет единого плана реконструкции. А уже коли нет такого плана, то и строительство ведется как вздумается. Отсутствие плановости в городском строительстве привело к тому, что в кварталах рядом с красивыми зданиями появилось много сараев, складов, овощехранилищ и землянок, придающих городу неблагоустроенный, серый вид. Настала пора упорядочить водоснабжение. Нельзя далее мириться с таким положением, когда на весь город имеется несколько загрязненных колодцев и ручных водокачек. Озеро Копа - пресноводное, но употреблять эту воду опасно, так как она загрязнена. На льду озера остались сотни тонн навоза, мусора. Чтобы эта грязь не попала на дно, ее нужно немедленно убрать, пока не потрескался лед. Надо также

105

предотвратить сток в озеро воды, идущей из города, для чего построить специальные водоотводные канавы». В те годы доставку чистой воды из ключа жителям города предлагало животноводческое товарищество. Контора этого живтоварищества находилась по улице Школьной, 11. Желающие получать чистую воду должны были приобретать в конторе талоны. Видимо об этом способе доставки воды жителям города писала уже в 1967 году в своем дневнике А.Цветаева: «Воду по улицам возят в длинных лежачих металлических бочках с надписью «Питьевая вода». Люди бегут с ведрами…». В начале второй половины ХХ века перед руководством города стояли большие задачи по строительству целого ряда объектов, необходимых для обеспечения жизнедеятельности горожан, а также задачи по улучшению внешнего облика города. О первоочередных задачах было сказано в мае 1952 года на пленуме Кокчетавского городского комитета КП(б) Казахстана в выступлении секретаря горкома т.Д.Джанарыстанова: «…В 1952 году предстоит осуществить большой план строительных работ. Нужно закончить сооружение хлебозавода, городской бани, начать строить Дом Советов, возвести несколько жилых зданий, расширить кирпичный завод, построить пимокатную фабрику при горпромкомбинате, новое помещение для горкома партии и парткабинета, провести капитальный ремонт Дома культуры, музея, лечебных учреждений и школ, проложить тротуары по главной улице, улучшить дороги, водоснабжение, заложить новый питомник, озеленить город» («Сталинское знамя» от 17 мая 1952 г.).

Начавшаяся в 1954 году целинная эпопея сыграла огромное значение в судьбе Кокшетау. В этом году на февральско - мартовском Пленуме ЦК КПСС было принято Решение «О дальнейшем увеличении производства зерна и об освоении целинных и залежных земель». Земли Кокчетавской области становятся центром казахстанской целины. Уже ранней весной 1954 года на станцию Кокчетав прибыли первые эшелоны патриотов-первоцелинников из Московской, Белгородской, Воронежской областей, из Молдавии, Белоруссии и Украины. Более 5 тыс. человек прибыло в марте, а за первые 2,5 года в область приехало 120 тыс. человек. Вместе с приезжими целину поднимали и местные жители, в том числе и горожане. В Кокшетау были организованы курсы механизаторов при облсельхозуправлении. Работников городских учреждений, имеющих соответствующее образование и опыт, отправляли на руководящие должности в совхозы и другие сельхозпредприятия. Традиционным стало шефство трудовых коллективов города над совхозами области. В связи с началом освоения целинных и залежных земель и богатейшими перспективами дальнейшего подъема сельскохозяйственного производства назревала необходимость сделать Кокчетв культурным административным центром. Исходя из этого, Совет Министров Каз.ССР в 1954 году принял специальное Постановление №513 от 31 июля «О строительстве и благоустройстве города Кокчетава», был принят Генеральный план развития областного центра. Правительство республики обязало городской Совет депутатов трудящихся и областные организации принять исчерпывающие меры к усилению темпов строительства всех объектов.

106

Предстояло сдать в эксплуатацию Дом Советов, 8-ми квартирный жилой дом горкомхоза, среднюю школу на 440 мест, 4-х квартирный жилой дом треста совхозов, такой же дом облсельхозуправления, а также продолжать развертывание строительства и благоустройства в будущем. Только по линии Министерств республиканского подчинения на 1955-56 годы на благоустройство и строительство в нашем городе было запланировано отпустить около 96 млн. рублей. В городе намечалось построить молочный завод, пропускной способностью за сутки 15 тонн молока и выработкой 2 тонн мороженого, планировалось строительство 27 жилых домов общей квартирной площадью 15164 кв. метра, в том числе 14-ти трехэтажных домов на 18 квартир и 13-ти домов 12-ти и 8-квартирных в два этажа. Планировалось построить универсальный магазин на 12 рабочих мест, новый ресторан, теплицу для выращивания овощей в зимнее время, здание детского сада на 125 мест, кинотеатра на 330 мест, книжный магазин и книжную базу с бибколлектором, пивоваренный завод, швейную фабрику с выпуском продукции на 20 млн. рублей в год. При артели «Металлист» планировалось построить цех по производству металлоизделий, который должен был выпускать металлических изделий в 200 тонн и металлических кроватей 15 тысяч штук в год, при артели «Красное знамя» - крахмало-паточный завод мощностью до 100 тонн продукции в год. По линии местной и топливной промышленности в 1955 году было запланировано построить комбинат бытового обслуживания, значительно расширить кирпичный завод горпромкомбината. В 1955 году в городе намечалось строительство отводной канавы и очистка озера Копа. Предусматривалось также строительство областного драмтеатра на 600 мест и здания областной государственной типографии. Но существенным недостатком при строительстве объектов было частое нарушение качества строительных работ. Только по этой причине зданию горкома партии уже в 1954 году, меньше чем через год после сдачи в эксплуатацию, пришлось сделать капитальный ремонт. Искривление стен было допущено при сооружении школы, был допущен брак на строительстве Дома Советов и других объектов. Обо всех этих планах строительства и его недостатках писал председатель исполкома Кокчетавского городского Совета депутатов трудящихся И.Ковалев в статье «Решительно ускорить строительные работы в городе» в номере газеты «Сталинское знамя» от 10 октября 1954 года. Однако для выполнения намеченной программы тогда возможностей не хватало: работала только одна строительная организация Министерства жилищного и гражданского строительства КазССР, не оснащенная техникой и кадрами, как и городская контора благоустройства. Для осуществления планов строительства в 1954 году был создан трест «Кокчетавстрой». В сложившейся ситуации городу, получившему статус областного центра за 10 лет до начала целины (в 1944 году была образована Кокчетавская область) нужна была помощь крупных городов. И такая помощь была оказана Москвой. В начале 1955 года в Кокшетау из Москвы в порядке шефской помощи было доставлено большое количество строительной техники и оборудования. А для инструктирования строителей из столицы и других городов были направлены специалисты ведущих профессий.

107

Вторая половина 50-х годов вошла в историю города Кокшетау как начало интенсивного строительства жилых домов, культурно-бытовых и административных зданий, школ и дорог. Город охватил строительный бум. Повсюду были котлованы, горы земли, работали люди и техника. О том, как начиналась застройка Базарной (позже - Центральная, Ленина, с 1999 года - Абылайхана) площади города в конце 40-х и начале 50-х годов вспоминает жительница города Т.Гречанникова: «Стояли длинные бараки - торговые ряды. Особенно интересными были скобяные, где продавали тазы, ведра, цинковые корыта, замки, гвозди. Потом все убрали. Долго стоял вырытый огромный котлован, окаймленный «холмами» почвы, грунта. Затем было построено здание облисполкома. В центре площади - клумбы красивых цветов…». Трехэтажное здание облисполкома - Дом Советов, было построено на Центральной площади через год после начала целины, в 1955 году. На тот период это было первое, самое крупное здание в Кокчетаве. В 1957 году на юго-востоке города стали строиться новые кварталы жилых домиков для рабочих. Например, поселок строителей был возведен на новом, необжитом месте. Целый квартал занимало общежитие для рабочих треста «Кокчетавстрой». В каждом корпусе - общая кухня, камера хранения вещей. В красном уголке установлены мягкая мебель, столы, имелась литература и газеты. В каждой комнате проживало не более 4-х человек. Комнаты были оклеены красивыми обоями, на окнах чистые шторки. Новые кровати с панцирными сетками были заправлены белоснежными простынями, добротными одеялами. В каждой комнате - стол, полумягкие стулья, около кровати - тумбочка. В южной части города на пустыре в этом же году был сдан поселок автомобилистов на 20 работников автобазы. В восточной части города, по дороге на Щучинск, весной 1957 года был заложен новый городок строителей. Работы вел участок №2 треста «Кокчетавстрой». К августу уже было построено и заселено три общежития и четыре двухквартирных дома, заложен клуб, построена и сдана столовая. Строительство поселка продолжалось и в последующие годы. В начале 50-х годов началось асфальтирование главных улиц города. Первоначально это производилось вручную. Уже к концу 1960-х годов о благоустройстве центральных улиц можно судить по тем же записям А.Цветаевой:«…Есть и площадь Ленина с памятником ему, и ряды асфальт -улиц имени Маркса, Кирова, Урицкого, Сакко и Ванцетти, Куйбышева, и ряды улиц, где колеи и земля, - Пушкина, Пугачева, и дальше всякая старина… По улице Валиханова, где быстро волшебными стрелами, как во сне, растут асфальтовые тротуары, прерываемые поперечными немощенными улицами, какая услада идти, идти и смотреть…». В период 50-х началось активное озеленение города. В начале 1950-х годов был основан сквер имени Куйбышева, в котором находился его бюст (Автор А.В.Груббе). Только весной 1954 года на улицах и скверах, у жилых домов были высажены 12 тысяч деревьев и 23 тысячи кустарников. В газете «Сталинское знамя» от 14 октября 1955 года об озеленении города было написано следующее: «… В 1951 году на улице Карла Маркса были высажены первые саженцы 2 и 3-летних тополей. Теперь они выросли, украшают улицу.

108

Началось озеленение улиц Советской, имени Урицкого, Калинина и других. Ведется посадка деревьев у фасадов учреждений, во дворах предприятий города. Особенно большую работу провел механический завод, городская поликлиника. Нынешней осенью в период «недели сада» зеленый наряд города значительно пополнится и улучшится. На улицах имени Кирова, Осипенко, Куйбышева, в усадьбах горожан, у общественных зданий будет высажено около 20 тысяч саженцев клена и тополя. Большинство деревьев будет высажено в 2 и 3- летнем возрасте. Саженцы доставлены из Арык-Балыкского, Куйбышевского, Урумкайского и Буландынского лесхозов». В 1956 году, как сообщалось в газете «Сталинское знамя» за 25 апреля: «…Курсанты групп Кокчетавского училища механизации сельского хозяйства высадили 400 деревьев по улице Урицкого от Воровского до Кагановича (с 1957 года - им.40 лет Октября) и 300 деревьев на территории училища». Первые 3-4-этажные жилые дома по улице К.Маркса (ныне - Абая) стали застраиваться в начале 1960-х годов. Их в народе называют «хрущевками». Несмотря на все очевидные недостатки хрущевских квартир, именно благодаря их строительству многие семьи смогли получить свое отдельное жилье. Улучшение жилищных условий создавало благоприятные условия для отдыха, укрепляло семьи, вело к преобразованию всего быта горожан.

КСРО-НЫҢ ЫДЫРАУЫ ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ҰЛТАРАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

Ержанова М.С.

Қазақ ұлттық аграрлық университеті meruert_--_82@mail.ru

КСРО-ның ыдырауы қарсаңында, яғни, 1985 жылы КОКП-ның бірінші

хатшысы болып сайланған М.С. Горбачевтың билік басына келуі кезінде Қазақстандағы өзге ұлттардың бірі өз алдарына жеке автономия құрғылары келсе, енді біреулері өз отандарына қайтуға рұқсат беруді сұрады. Бұл ұлттардың өз отанына қайтуға рұқсат беруді сұрау себебі де әртүрлі мақсатта болды. Кеңес Одағы ыдырауы қарсаңында Қазақстандағы ұлттар қоғамға қайта құру саясаты енгізілгеннен бастап, өз талап, тілектерін ашық білдірді. Әсіресе, Қазақстанда тұрып жатқан түркі халықтарының өкілдері жергілікті әкімшілік орындардан өздерінің екінші дүние жүзілік соғысқа дейін өмір сүрген Отаны Грузия ССР-ына қайта қайтаруды сұрады. Осындай сұраулар қырым татарлары мен күрттер арасында да айтылды. Жекелеген әзербайджан, түрік, қырым татарлары азаматтары паспорттарында ұлтын көрсетуде жіберілген қатені түзетіп берулерін өтінді [1].

1988 ж. Алматы облысының Қаскелен ауданында түркі тұрғындарының жиналысы өтіп, онда түркі азаматтары: «біз 1944 ж. Сталинның тікелей бұйрығымен Грузиядан Қазақстанға, Өзбекстанға, Қырғызстанға қоныс

109

аударылғанбыз. Осы келген жылдан бері бізді өз елімізге қайтаруды сұрап келеміз. Бізді КСРО-ның толыққанды азаматы деп санауға болмайды, өйткені біздің тілімізде мектеп, телекөрсетілім, газет-журнал жоқ. Біз өз халқымыздың мәдениетін, салт-дәстүрін сақтағымыз келеді, өз халқымыздың мәдениетімен өмір сүргіміз келеді. Біз М.С. Горбачевтың қайта құру саясатын құптаймыз және оған өз үлесімізді қосамыз. Материалдық тұрмыстық жағдайымыз жақсы, бірақ отанымызға деген сағынышымыз бізге тыныштық бермейді. Бізді қабылдап, үйіне паналатып, аман қалғанымыз үшін қазақ халқына рахмет. Егер қиындық туындамаса, қайта өз елімізге қоныс аударғымыз келеді» – деп айтқан. Осы жиында 12 адам сөз сөйлеген, оның барлығы өз елдеріне қайтарулары туралы өтініш білдірген.

1956 жылы КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумының жарлығымен Грузиядан көшірілген азаматтар тіркеуден алынған, ал 1968 ж. КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумының қаулысында: «бұл халықтар Кеңес Одағының басқа азаматтары сияқты КСРО-ның барлық территориясында заңда қарастырылған еңбекпен қамтамасыз ету және паспорттық тәртіп бойынша өмір сүре алады [2, 2 п.]» - деп түсіндірілген.

1987 жылы 1 қаңтардағы Алматы облыстық статистикалық басқармасының мәліметтерінде облыс территориясында 100 әртүрлі ұлт өкілдерінен 919 мың адам тұрады деп берілген. Облыс халқының белгілі бір бөлігін Ұлы Отан соғысы жылдарында қоныстандырылған кавказ, қырым, әзербайджан, күрт, түрік, қырым татарларының ұлт өкілдері құраған. Осыған қоса Ішкі Істер басқармасының мәліметтері бойынша 1988 ж. 1 қарашасында облыс территориясында 5430 күрт, 13815 түрік, 21762 әзербайджан, 1360 қырым татарлары өмір сүрген [2, 12 п.]. Әзербайджан, күрт, түрік, қырым татарлары ұлттарының басым көпшілігі облыстың Жамбыл, Қаскелең, Іле, Талғар, Еңбекшіқазақ, Шелек аудандарында тұрған.

Жергілікті Атқару комитеттерінің рұқсатымен, осы ұлт өкілдерінің жиналыстары жиі өткізілген. Бұл ұлт өкілдері өздерін өз елдеріне қайтаруға рұқсат беруді өтінген. Кавказ елдерінен Қазақстанға көшірілгенде түрік ұлты азаматтары ұлтының дөрекі бұрмалануынан белгілі бір себептермен төлқұжаттарындағы өздерінің ұлтын әзербайджандық деп жаздыртып алған. Сол сияқты Шелек ауданы тұрғындарының көпшілігі «татар» деген ұлт атауын «қырым татары» деп өзгертуді өтінген. Ұлты «әзербайджан» дегеннен «түрікке» ауыстыруды 589 адам сұраса, ұлты «татар» дегеннен «қырым татары» деп ауыстыруды 1250 адам сұраған.

Бұл құжаттың рәсімделу заңдылығын бұзып, қиындықтар туғызды. Өйткені «КСРО-ның төлқұжат заңына сәйкес КСРО Кеңес Министрлігінің 28. 08. 1974 ж. № 677 қаулысында КСРО Ішкі Істер Министрлігінің 01. 10. 1974 ж. №0775 бұйрығы бойынша төлқұжат алғаш азаматқа берілген кезде оның ұлты қалауы бойынша әкесі немесе шешесінің есебіне жазылады. Одан кейін ұлтын өзгертіп жазуға рұқсат берілмейді [2, 13 п.]» - деп жазылған.

Осы Кеңес Одағы ыдырауы қарсаңында Қазақстандағы өзге ұлттардың Президиум жетекшілігіне ұлтаралық қарым-қатынастар жөнінде үндеулері көп түскен. 1988 ж. мамыр айында Шымкент облысы Сарыағаш ауданында тұратын

110

қырым татарларының митингісі мен демонстрациясы болған. Бұл шаралар жергілікті әкімшіліктің рұқсатынсыз өткізілген. Сол уақытта Қапланбек ауылдық кеңесінің төрағасы мен аудан жетекшілері: «бұл халық өкілдерінің сұраулары жеткіліксіз» - деп олардың митинг өткізулеріне рұқсат бермеген [1, 98 п.].

Кеңес үкіметінің ыдырауы қарсаңындағы осындай ұлтаралық шиеленістер шетелдік баспасөздің назарын тыс қалдырмады. Шетелдік пресса 1988 ж. 16 тамызында Қазақ КСР-нің бірінші хатшысы Г.В. Колбинге хат жолдап, онда шетелдіктер соңғы кездері Кеңес Одағындағы ұлтаралық қатынастардың дамуына көп назар аударатындығын жазған. Сонымен қатар, Республика құрамында мемлекеттілігін сақтап қалған Қарақалпақ АССР, Таулы-Бадашхан АҚ сияқты ұлттар мен (Өзбекстандағы тәжіктер, армяндар, татарлар), одан басқа өзге өз мемлекеттілігін сақтай алмаған (неміс, корей, т.б.) ұлттардың тұрмысымен танысқылары келетіндіктерін білдірген. Бұл мәдени шараны екі күн өткізген дұрыс болады, бірінші күні дөңгелек стөлде дискуссияға арналса, екінші күні Қазақстандағы аз өзге ұлттардың тұрып жатқан жерлерімен таныстырылса. Дөңгелек үстелді 1988 ж. қазан айында өткізсек (дөңгелек үстелге 3 немесе 4 ұлттар қарым-қатынасының мамандары шақырылса) деп, шетелдік пресса ұсыныс айтады.

Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің үгіт-насихат бөлімі бұл ұсынысқа өз келісімдерін беріп, 28 қазанда өткізуді ұйғарды. Келесі 29 қазан күні шетелдік журналистерді Алматы облысы, Жамбыл ауданындағы Жамбыл совхозындағы ұйғыр-немістер, Қордай ауданындағы Коммунистический колхозында – дүнгендер; Еңбекшіқазақ ауданындағы Гигант, Көктөбе совхоздарында – неміс, түрік, әзербайджан; Талдықорған облысы Қаратал ауданындағы Үштөбе совхозында – корейлер; Қостанай облысы Қостанай ауданындағы К. Маркс атындағы колхозында – немістер; Шымкент облысы Сарыағаш ауданындағы Қапланбек совхозында – қырым татарлары; Кентау қаласында – гректер; Целиноград облысы Ерейментау ауданындағы Еркіншілік совхозында – немістермен кездестіру ұйғарылады [3, 8 п.]. Кеңестік идеологияның мұндағы мақсаты Кеңестік одақтас респрубликалардың халықтары бір-біріне бауырмал екендігін көрсету еді.

Қазақстан республикасындағы неміс ұлты арасында Германияға көшіп кетуді ойлайтындары көбейсе де, олардың бір бөлігі Қазақстанда автономиялы болғылары келді. Негізінен автономиялы болу ұйғырлар мен корейлер арасында жиі кездесті [1, 216 п.].

Республиканың 15 облысында 1988 ж. неміс тілі 245 жалпы білім беретін мектептерінде ана тілі ретінде оқылатын болды, 1462 топ құрылып, оларда 18 683 оқушы оқыды. Бұл 1987 оқу жылымен салыстырғанда 1416 адамға артқан. Мектептерде неміс тілін оқытатын 466 оқытушы бар, олардың 217-сі 1987 ж. жазында қайта даярлау курсынан өткен [4].

1979 жылғы Бүкілодақтық санақ бойынша елімізде жалпы 200 мың адам түрік-месхетин халқы, оның 93 мыңын түрік ұлты құрайды, оның 25 820 адамы Қазақстанда тұрған [2, 1п.]. Сол себепті Алматы облысы Талғар ауданының қабылдауында мұғалім мектептердегі ана тілі ретінде оқытылатын күрт тілі

111

топтарын көбейту ұсынылып, оны қалай құрудың бағдарламасы жасалды. Осыған байланысты Азербайджан КСР Білім Министрлігіне кітаптар мен әдістемелік нұсқаулармен қамтамасыз етуге көмек көрсетулері туралы сауал жіберілген.

Осындай тұрмысты басынан кешкен қазақтар өзге ұлттарға көбінесе ілтипат танытса да, өзге ұлт өкілдері оны байқамады. Қазақ халқы Қазақстанда тұрып жатқан өзге ұлттардың салт-дәстүрін құрметтеп, оларға қошемет көрсеткенімен, басқа ұлттар қазақтың салт-дәстүріне мұндай көзқараста болмады. Бұл әсіресе, жастар арасында жиі түсінбеушілікке әкеп соқтырды. Осындай түсінбеушілік 1989 жылы 17 маусым түні сағат 23.30 шамасында Гурьев облысының Жаңаөзен қаласында орын алды [5]. 19 маусым күні сағат 14 шамасында Кеңестер Үйі алдында 7 мыңға жуық тұрғындар жиылып, қаладағы жағдайды ширіктіріп, кооперативті жұмыстардан пайда түсірмейтін кавказ ұлттарын қазақ ауылдарынан көшіруді, халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсартуды, халықты баспанамен, жұмыспен қамтамасыз етуді талап етті. Қоғамдық тәртіпті орнатпақ болған әскерлер мен ішкі істер бөлімі қызметкерлерінен құрылған топтар тобырды таратып жіберді. 19 маусым күні Қазақ КСР-ның Жоғарғы Президиумының жарлығы бойынша Жаңаөзен қаласында комендант сағаты жарияланып, қоғамдық тәртіпті бұзуға жол берілмеді [5, 36 п.].

Жаңаөзендегі оқиға Гурьев облысының басқа пункттерінде қоғамдық тәртіпті бұзушылықтардың тууына себепші болды. 20 маусымда Мұнайшы поселкесінде 200 қазақ топтасып кавказ ұлты азаматтарымен төбелес ұйымдастырмақ болып, милиция қызметкерлерімен таратылған. Сол сияқты 21-22 маусымда Ералиев поселкесінде бұзақылық әрекеттер жасалып, жергілікті басқарма орындары 23 маусым күні 220 кавказ ұлты азаматтарын поселкеден алып шығып күзетке алған, 22 маусым күні Мангышлак поселкесінде бұзақылық әрекеттер жасалған [5, 37 п.].

Осы кезде алдын ала ескертілмеген митингілер Шевченко, Форт-Шевченко қалаларында, Жетібай, Мұнайшы, СУ-900, Шетпе, вахталық поселкелер Қаламқас, Қаражанбас поселкелерінде болған. Ондағы мақсат жергілікті тұрғындардың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайының жақсартылуын талап етті. Сонымен қатар, Шевченко қаласына бұрынғы Ақтау атын беруді, Маңғышлақ облысын құруды, ұлтаралық қатынасты реттеуді, баспасөз жұмысын, заңқорғау органдары мен кооператив қозғалысы жұмыстарына қатысты мәселелер көтерілді.

Жаңаөзенде болған бүлікшіліктің орын алуының басты себептерінің бірі әлеуметтік-экономикалық дамудың артта қалушылдығы. Шынымен де қала тұрғындары баспана мен әлеуметтік-мәдени орындардың тапшылығынан зардап шекті. Қалада жанұяны қамтамасыз ету коэфициенті 4,2 деп есептелсе, негізінен ол 4,9-дан әлдеқайда асып кеткен. Бұл есептердің нәтижесінде мектеппен қамтамасыз ету 100 пайызды құраса, мектепке дейінгі мекемелер 76,2 пайызды құраған, шын мәнінде 82,7 және 49,7 пайыз болған [5, 38п.]. Бұл жерде көп балалы отбасылар деген мүлдем ескерілмеген, үйлер тек үш бөлмелі болып салынған. Қаладағы негізгі «Мангышлакнефтегазстрой» тресті 1980-81

112

жылдардан бері Бузачы және Тенгиз жерлердегі жаңа кен көзін ашу шұғыл қажет деген сылтаумен құрылыстық жұмыстарды тоқтатқан. Жоспарланған АТС станциясы салынбаған, қалада жалпы қолданыста телефон байланысы жоқ. Қаладағы әртүрлі үйлердегі 610 пәтер тұруға жарамсыз деп танылған. 1983-85 жж. қалада 1960 жылдардан қалған барақтарды жою ісі жүргізілген, қалада барақтардың жоқ болғанымен, бір, екі қабатты бұзуға кететін үйлер көп. Ондай үйлерде 500 жанұядан тұрады. «Жилье – 91» бағдарламасына Жаңаөзен қаласының 4559 жанұя тізімге алынып, оның 2600-і 1987-88 жж. баспаналарын түзеген [5, 39 п.].

Патшалық Ресеймен Қазақ даласында 1822 жылы хандық билік жойылып, кейіннен Кеңес үкіметімен 1990 жылға дейін Қазақстан Ресей үшін шикізат көзі болып келді. 1991 жылы Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет болып құрылғалы бері жоғарыда аталған ұлтаралық шиеленістердің бірі де елімізде қайталанған емес. Қазақстанға кеңестік идеология негізінде күштеп орналастырылған ұлттардың өз қалауларымен Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін қалаған жерлерінде өмір сүруге мүмкіндік алды. Бүгінгі таңда Қазақстандағы өзге ұлттар қазақстандықтар атанып, мемлекетіміздің ұстанған саясаты аясында бейбіт өмір сүруде. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып қайта қалыптасуы қазақ халқына да, Қазақстанда өмір сүріп жатқан өзге ұлт өкілдеріне де тыныштық әкелді.

Әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағаты (әрі қарай ҚРПМ). Қор 708, тізбе 139, іс 1126, парақ 217

2. ҚРПМ. Қор 708, тізбе 139, іс 1131, парақ 14 3. ҚРПМ. Қор 708, тізбе 139, іс 1125, парақ 1 4. ҚРПМ. Қор 708, тізбе 139, іс 1130, парақ 18 5. ҚРПМ. Қор 708, тізбе 139, іс 1980, парақ 52

ПОНЯТИЕ И ОПРЕДЕЛЕНИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ, ИСТОРИЧЕСКИЕ ЭТАПЫ РАЗВИТИЯ

Жапарова К.Г., Абдрахманова С.А., Идрисов Р.А.

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова, г.Кокшетау abdraxmanova_s@mail.ru

Понятие «технология» раньше относилось к сфере промышленного

производства и обозначало систему взаимосвязанных способов обработки различных материалов и приемов изготовления того или иного вида продукции.

Применительно к информационным процессам с учетом их специфики можно сказать, что информационные технологии - это система методов и

113

способов представления и использования информации на основе применения современных компьютерных и других технических средств.

Конкретная информационная технология для своей реализации требует: - комплекса необходимых технических средств; - комплекса соответствующих программ (программного обеспечения),

обеспечивающего работу КТС; - организационно-методического обеспечения, увязывающего все

технические средства и действия персонала в единый технологический процесс. Современные информационные технологии обеспечения разных видов

деятельности основаны на комплексном использовании различных типов информационных процессов в рамках единого технического комплекса на базе компьютерной техники. В области информационных технологий применяются такие термины, как: информация, информатизация, информационные процессы, информационные системы, информационные ресурсы, которые используются также и в педагогических технологиях [1].

Все виды информационных систем и сетей, технологий и средств их обеспечения представляют собой специальную отрасль деятельности, развитие которой определяется государственной научно-технической и промышленной политикой информатизации. Жизненный цикл автоматизированной информационной системы состоит, как правило, из четырех этапов: разработка (техническое задание, технический проект, рабочая документация), ввод в эксплуатацию (предэксплуатационное накопление данных, испытания информационных технологий, сертификация, установка на объекте), эксплуатация (эксплуатационное накопление данных и ситуационное изменение данных, использование на объекте, услуги заказчикам), списание.

Информационные технологии обычно являются функциональными компонентами других видов технологий (производственных, организационных, социальных) и выполняют роль интеллектуального ядра последних. Важная роль информационных технологий в развитии общества заключается в ускорении процессов получения, распространения и использования обществом новых знаний. Повышая качество интеллектуальных ресурсов общества, информационные технологии улучшают качество жизни [2].

Первые информационные технологии возникли на земле несколько миллионов лет назад вместе с робкими попытками общения людей между собою с помощью нечленораздельных звуков, мимики, жестов, прикосновений. Это был, правда, лишь обмен информацией между индивидами. Последние с развитием речи (около 100 тысяч лет назад) получили возможность индивидуального накопления информации в своей памяти.

Следующий этап - возникновение письменности (5-6 тысячелетий назад) представил в распоряжение человечества коллективную (общественную) память. Она позволила реализовать полный набор процессов циркуляции и переработки информации: сбор, передачу, переработку, хранение и доведение ее до адресата, а также дала возможность фиксации информации на материальных носителях [3]. Первая в истории информационная символика была представлена в каменном веке в виде рисунков на камне - так называемое

114

пиктографическое письмо. В бронзовом веке появляются изображения повторяющихся систем понятий - идеограммы (идеографическое письмо). Эти примитивные информационные единицы превращаются с конца 4-го тысячелетия до н.э. в рисуночное иероглифическое письмо. Усложнение информационной символики и возникновение скорописи сделало ее доступной только узкому кругу социально обособленных (в условиях складывающейся государственности) людей. Одновременно с развитием средств производства, а затем торговли, улучшается числовая символика, которая первоначально состояла из двух чисел - единицы и двойки (количество объектов более двух обозначалось как «много»). Дальнейшее развитие система счета получила с помощью пальцев на руках: так родился счет до пяти и соединение двух «пятерок» до десяти. В 3-м тысячелетии до н.э. в Вавилоне стала применяться клинописная запись счета. Это была позиционная система счисления, при которой от положения (позиции) значка зависел его смысл. Следы названной шестидесятеричной системы сохранились еще и сегодня (час делится на 60 минут, минута - на 60 секунд). Вавилонская система счета давала возможность вести запись чисел до миллиона и больше и производить действия с простейшими дробными числами. В V-IV вв. до н.э.в Древней Греции возникли значки для произвольных величин. В это время на Крите складывается удобная для записи десятичная символика счета. Древние римляне взяли (предположительно) за основу знаков счисления иероглифы, обозначающие пальцы рук. Ко времени расцвета римской культуры эти значки были заменены похожими на них латинскими буквами. Переняв от индусов искусство счета, арабы позаимствовали у них и значки чисел - цифры, которые в VI-VIII вв. появляются и на европейском континенте. Эти значки использовались для записи чисел в порядке, принятом и сейчас. В Древнем мире для обозначения веществ, химических операций и приборов использовали символические изображения, буквенные сокращения, а также их сочетания. Совершенствование этих символов началось еще в XV-XVIII вв. и длилось вплоть до XIX в., когда шведский химик Й. Берцелиус (1814 г.) изобрел современные химические знаки. Иероглифическое письмо сохранилось в ряде регионов (например, в Китае со 2-го тысячелетия до н.э.). Этому способствовали, наряду с малой необходимостью в передаче грамматических показателей и удобством для общения носителей фонетически различающихся диалектов, также этническая однородность и многовековой абсолютизм государства, исповедовавшего консервативные формы не только в общественных отношениях, но и в письменности как привилегии избранных.

Качественно иной характер имело развитие письма в средиземноморском регионе, где имелись такие предпосылки для его совершенствования, как многообразие языковых форм, широкие межнациональные торговые контакты, относительная нестабильность политической обстановки в государствах, возникновение прогрессивных государственных образований, смешение различных по национальному признаку культур, миграция населения. За исторически короткий отрезок времени здесь завершился информационный переход от образной (рисуночной) иероглифической системы письма к

115

абстрактной, более удобной для чтения системе клинописи на сырых глиняных табличках. Очередным заметным шагом в развитии информационных технологий стало создание линейного слогового письма на глиняных табличках. В это время аккадский (вавилонский) язык впервые начинает выполнять международные функции в дипломатии и торговле, выводя таким образом информацию из узко национальных рамок и придавая ей широкие коммуникационные и терминообразующие формы.

Новый этап на этом пути - создание в X-IX вв. до н.э. финикийского алфавита. Революционный по сути и многоэтапный по времени переход к алфавитным системам завершается в VIII в. до н.э. появлением на базе финикийского письма греческого алфавита - основы всех западных письменных систем. Удобство этой информационной символики помогло распространению письменности в древнегреческом мире. Усовершенствованию алфавитной письменности послужило введение во II-I вв. до н.э. в Александрии начал пунктуации. Развитие письменной символики завершается в Европе в XV в. возникновением современной пунктуации. Совершенствованию языка способствовало появление древнегреческих научных терминов, что сопровождалось устранением информационной избыточности. В эпоху Возрождения древнегреческий и латинский языки послужили корневой основой для создания национальных по форме и специальных по содержанию терминологических систем в различных областях знаний.

Особой формой представления знаний стали карты, которые отображали пространственное размещение объектов и явлений природы и общества в виде образно-знаковых моделей. Первые карты, дошедшие до наших дней, были сделаны в Вавилоне и Древнем Египте в 3-1-м тысячелетиях до н.э. Впервые карта мира была составлена К. Птолемеем (II в.). Создание новых картографических проекций и коренное совершенствование карт имело место в конце XVI в. под влиянием великих географических открытий, развития мировой торговли и мореплавания. С конца XIX в. создается большое количество тематических карт со специальной знаковой и цветовой нагрузкой, среди которых выделялись по сложности и высокой информативности геологические карты. Во второй половине XX в. широко распространяются синтетические карты, в комплексе содержащие разную информацию.

Единый информационный язык свойствен произведениям технической графики, где с помощью линейных форм воспроизводятся орудия труда, технологические процессы, строительная тематика, взаимосвязь технологических процессов во времени и пространстве, функциональные математические зависимости, организация работ, управление производством и т.п. Возникновение технической графики приходится на время появления ранней письменности. Техническая графическая документация развивается в связи с сооружением сложных объектов (пирамиды, дворцы, тоннели, рудные шахты) в 3-2-м тысячелетиях до н.э. (Древний Египет, Вавилон и др.) и изобретением измерительных инструментов и первых механизмов с середины 1-го тысячелетия до н.э. (Древня Греция, Древний Рим).

116

Совершенствование технической графики относится к эпохе Возрождения в связи с конструированием кинематически сложных машин и механизмов, гидросиловых установок, коренным усовершенствованием подземной разработки рудных тел, строительством крупных городов. В период энергетической революции в конце XVIII в. техническая графика делается основным инструментом изобретателей при создании паровых двигателей и разнообразных автономных рабочих машин на этой основе; графические формы широко используются для установления математических зависимостей. С конца XIX в. техническая графика - основа проектирования типовых машин, технологий, строительства. С середины XX в. широко распространяются объемная техническая графика с функциональным введением цветовой гаммы, а также производство графической информации в автоматизированном режиме по заданным программам.

Следующий этап информационной технологии - возникновение книгопечатания. Оно стимулировало развитие наук, ускоряла темпы накопления профессиональных знаний. Знания, овеществленные через технологии в станки, машины, новые технологии, становились источниками новых идей. Цикл: знания - наука - общественное производство - знания замкнулся. Спираль технологической цивилизации начала раскручиваться с бешеной скоростью. Книгопечатание создало информационные предпосылки роста производительных сил. Но информационная революция связанна с созданием ЭВМ в конце 40-х годов. С этого же времени начинается эра развития информационных технологии. Подводя итог этапов эволюции систем представления информации, следует отметить общую тенденцию к созданию наиболее рациональных форм человеческой (наднациональной) информационной символики. В наиболее труднодоступной лингвистической области это реализуется внедрением машинных языков [2].

Литература:

1. Козырев А.А. Информационные технологии в экономике и управлении.

СПб 2000. - 360 с. 2. Трайнев В.А., Трайнев И.В. Информационные коммуникационные

педагогические технологии. М., 2009. - 273 с. 3. Корнев И.К., Година Т.А. Информационные технологии в управлении.

М., 1999. - 158 с.

117

ЭЛЕМЕНТЫ ФЕТИШИЗМА В МИРОВЫХ РЕЛИГИЯХ

Жумангалиев М.К. Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

zhumangaliyev@mail.ru

В наши дни религия продолжает занимать прочные позиции в сознании людей. И этому, прежде всего, способствует главная функция религии: религия служит отдушиной для эмоциональных переживаний человека, помогает справиться с большим объемом самой разнообразной, а порой и противоречивой информацией. Как и сотни тысяч лет назад человеческий разум сталкиваясь с чем-то непостижимым, пытается обойти логический «сбой программ» сакрализацией необъяснимых фактов. В подобных случаях, само собой разумеется, людям свойственно искать пути защиты от возможных негативных последствий воздействия на них сверхъестественных сил. Немалую роль в подобных поисках могут играть фетиши, выступающие в качестве орудий контроля над потусторонними силами и защиты от них.

На протяжении всей истории человечества можно проследить традиции по демонизации фетишизма. С самого начала введения в научный оборот термина «фетиш» в XVIII веке фетишизм рассматривается как архаичная форма религии, непосредственно связанная с невежеством первобытных людей [1: 23]. Множество светских ученых, начиная с эпохи Просвещения, негативно высказывались о феномене фетишизма. В какой-то мере определенную солидарность с ними в данном вопросе проявляли некоторые теологи и богословы, полностью отрицая присутствие элементов фетишизма в современных мировых религиях [2: 48]. Возможно, объяснением станет тот факт, что такие крупные мировые религии как христианство и ислам на первых порах позицировали себя в качестве альтернативы местным политеистическим древним верованиям. В этих условиях вышеназванные конфессии на заре своего зарождения вели борьбу с фетишизмом как одним из главных атрибутов языческих религиозных систем. Изучение феномена фетишизма проводились автором данного исследования в разрезе только христианства и ислама как наиболее распространенных религий. Что же касается вопроса о наличии фетишизма в буддизме, иудаизме, а также в других религиозных течениях, то данная проблема еще нуждается в дальнейшей проработке.

Безусловно, в христианстве имеются лишь следы, остатки старых представлений, но эти следы довольно ясны. Сегодня в православных храмах можно встретить толпы людей, стремящихся приложиться к образу или мощам святых. По представлению верующих достаточно приложиться к образу, чтобы получить исцеление. Если попросить что-нибудь желанное и приложиться к мощам святого, то желание исполнится. В христианстве авторитет икон как образов святых для подавляющей массы верующих неоспорим [3: 71]. Поэтому по распространенному мнению, выступающие против икон, выступают против основ христианства. Однако мало кому известно, что иконы существовали еще до зарождения христианской религии. Особая иконописная техника иконы

118

зародилась в Египте. Ее возникновение ряд ученых связывает с фаюмскими портретами начала нашей эры, найденными в оазисе Файюм (Эль-Файюм) [3: 54]. Египтяне в более поздние периоды упростили погребальный обряд, заменив прежние саркофаги дощечками с портретом усопшего в виде несколько идеализированного изображения человека, который, по их мнению, уже стал сопричастен вечности. Характерной особенностью египетской традиции была плоскостность, графичность живописи, ликов, изображенных на иконах.

Другим одним из главных христианских символов и предметов христианского культа является крест. Крест как фетиш восходит ещё к первобытному обществу и затем как религиозный символ широко представлен в верованиях Древнего Египта, Вавилонии, Ассирии, Греции, Рима и др. [4: 67]. В Римской империи, где складывалось христианство, деревянное сооружение в форме креста являлось орудием казни рабов и др. лиц низкого происхождения. Христианская церковь связывает поклонение кресту с евангельским рассказом о распятии на нем Иисуса Христа. Таким образом, в христианстве крест из символа позорной смерти превратился в символ страданий, искупивших грехи человечества, т.е. в знак спасения и вечной жизни. Позднее крест становится символом Христианства, а также объектом всеобщего поклонения. В честь него учреждены многочисленные праздники, ему приписывается живительная сила и способность отгонять силы зла. Следовательно, можно с полной уверенностью утверждать о присутствии элементов фетишизма в христианстве.

Что же касается ислама, то вопрос о наличии фетишизма в данной религии является весьма интересным. Самым известным из фетишей является знаменитый черный камень в святилище Кааба в Мекке. Данный камень с глубокой древности воспринимался всеми арабами как высший божественный символ. В Турции среди мусульман сохранились пережитки культа деревьев в виде почитания платана [5: 31]. Однако одной из самых больших групп фетишей в исламе встречается в виде талисманов и амулетов. При этом главным оберегом является Коран. Поэтому любой верующий мусульманин стремится обзавестись экземпляром этой книги, обладающей, по его мнению, свойством охранять дом от бед и несчастий. В качестве индивидуального талисмана у многих мусульман выступает лист бумаги, кусок ткани или кожи с изречениями из Корана. Так же, как и у многих других народов, у казахов с глубокой древности широко использовались амулеты (обереги) «тумар» в надежде оградить себя от всевозможных жизненных бед: сглаза, наговора и т.д. [6: 28]. Еще следует упомянуть о почитании обуви, одежды и волос пророка Мухаммеда, которые хранятся в мечетях Турции и Пакистана.

В основе наличия фетишизма в христианстве и исламе лежат свойства человеческой психики. Как было указано в начале статьи человеку свойственно сакрализировать логически необъяснимые явления. Подобные действа нашли свое отражение, в том числе и в использовании людьми фетишей. На самом деле фетиши занимают прочные позиции не только в религии, но и в других сферах жизни общества. Многие люди хранят множество предметов давно утерявших свое первоначальное предназначение и хранящихся в качестве

119

амулетов, талисманов, «счастливых» предметов, или предметов «на память» и т.д. Особенно ярко почитание фетиша, порою возводимое в культ можно наблюдать среди артистов, спортсменов или студентов, которые в решающие для них моменты обращаются с просьбами к своим талисманам.

Что же касается современных религий, то все обвинения в наличии фетишизма в их недрах можно свести к претензиям по использованию ими давно отработанных технологий оказания влияния на человеческую психологию. По видимому, несмотря на первоначальное отрицание, христианство и ислам наряду с другими конфессиями также постепенно пришли к применению фетишей в качестве простых и понятных для любого человека символов, так или иначе олицетворяющих данные религиозные течения. Однако тематика присутствия элементов фетишизма в современных религиозных системах не является полноценно изученной и без сомнения нуждается в дальнейших исследованиях.

Литература:

1. Угринович Д.М. Психология религии. М.: Политиздат, 1986. 2. Аринин Е.И. Психология религии. – Владимир: Ред.-издат. комплекс

ВлГУ, 2005. – 108 с. 3. Полный Православный богословский энциклопедический словарь. В 2

т. М.: Возрождение, 1992. Т. 1. 4. Сафронов А.Г. Психология религии. – Киев: Ника-Центр, 2002. 5. Басилов В.Н. Культ святых в исламе. М., 1970. 6. Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов. А., 1992.

АҚМОЛА ОБЛЫСЫ АУМАҒЫНДАҒЫ ШАҒЫН ҚАЛАЛАР ТИПОЛОГИЯСЫ

Заңдыбай А., Есенжолов Б.Х.

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті e_baur_1985@mail.ru

Қазіргі кезде Қазақстанда халық саны 50 мың адамнан аспайтын 60

шағын қала бар. Соның сегізі Ақмола облысы аумағында орналасқан. Шағын қалаларды дамыту мемлекеттік саясаттың басты бағыттарының бірі. Қалалар сыртқы көрінісі және ішкі құрылымы бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. Міне, сондықтан олардың даму барысын анықтауда ең әуелі олардың типлогиясын жасау өзекті болып табылады.

Қалалардың функионалдық типологиясының қазіргі теориясының негізінде Н.Н.Баранский, В.Г.Давидович, А.О.Константинов, В.В.Покшишевский, Ю.Г.Саушкин, Б.С.Хорев және т.б. экономгеографтардың еңбектері жатыр. Айта кету керек, біздің жасаған Ақмола облысы қалаларының

120

типологиясы негізінде А.А.Минцен мен Б.С.Хорев ұсынған құрылымдық-функционалдық типология принциптері жатыр. Бұл принциптер әр түрлі елдердегі қалалардың даму мәселесіне арналған бірқатар жұмыстарда қолданылған [1].

Бұл типологияның негізгі белгілеріне мыналар жатады: қалалардың мөлшері, оның аудан қалыптастырушы рөлі мен халық шаруашылығы қызметтері, яғни халықтың жұмыспен қамтылу құрылымы. Әлеуметтік-демографиялық анализ тұрғысынан қалалар сипаттамасының маңыздыларының бірі оның халқының саны болып табылады. Бұл көрсеткіштерді сипаттайтын арнайы ерекшеліктері мен жағдайына байланысты сандық көрсеткіштер әрбір республикада арнайы заңмен бекітілген. Мәселен, Қазақстанда қала халқы санының ең төменгі шегі 8 мың адам. Бірақ іс жүзінде барлық жерлердегі сияқты, бұл талапқа сай келмейтін мұнда да негізінен ескі әкімшілік орталық қалалар бар. Олар Степняк және Державин қалалары халық саны сәйкесінше 3844, 6310 адам.

Осыған байланысты қаланың мөлшері оның экономикалық қызметіне тікелей байланысты, қалалардың экономикалық-демографиялық типологиясының маңызды кезеңі олардың мөлшері бойынша классификациясы болып табылады. Ал енді облыс территориясындағы қалаларды адам саны бойынша жіктейік:

1) шағын (6 мың адамға дейін) – Степняк; 2) жартылай орта (6-8 мың адам) – Державин; 3) орта (8-10 мың адам); 4) ірі (10 мың адамнан жоғары) – Ақкөл, Ерейментау, Есіл, Макинск,

Атбасар, Щучинск, Степногор. Халық саны бойынша 3-ші категорияға жататын бірде бір қала жоқ, 1-ші

категорияға Степняк, ал 2-ге Державин жатса, қалған 7 қала 4-ші катеогрияға жатады, яғни 78%. Бірақ олардың арасындағы тұрғындар саны бойынша алшақтық бір-бірінен қатты ерекшеленеді.

Қалалардың пайда болуына көптеген жағдайлар ықпал етеді. Ақмола облысы территориясындағы қалалардың қалыптасу жағдайы, экономикалық географиялық орны, географиялық орналасауы, халық саны және т.б. көрсеткіштері бойынша жіктеуге болады. Географиялық кеңістікте пайда болуы уақыты жағынан тарихи факторлар негізінде барлық қалаларды орташа жасы бойынша Э.Л.Файбусович бірнеше топқа бөледі [2].

1) 300 жыл және одан да жоғары; 2) 200-300 жыл; 3) 130-200 жыл – Атбасар; 4) 76-130 жыл – Степняк, Щучинск 5) 50-70 жыл – Есіл, Макинск, Степногор; 6) 50 жылдан төмен – Ақкөл, Ерейментау, Державин. Бұл жіктеу бойынша біздің облыс территориясында 1-ші және 2-ші

категорияға жататын бірде бір қала жоқ. 130 жылдан астам тарихы бар қала жалғыз Атбасар. Қалған қалалардың барлығы дерлік өткен ХХғ. орта кезеңінде қала статусына ие болған. Тек Степняк және Щучинск қалалары ғана ХХғ. 30

121

жылдары құрылған. Революцияға дейін қазіргі Ақмола облысы территориясында Атбасар және Көкшетау қалалары ғана болған. Қалған шағын қалалардың түгелі дерлік Кеңес Одағы кезінде қалыптасқан.

Қаланың дамуына оның экономикалық географиялық орыны үлкен ықпал етеді. Экономикалық географиялық орны – бұл арнайы ресурс, ол қаланың қалыптасуында шешуші рөл атқарады.

Қаланың дамуына қажетті байланыстардың күрделі жүйесінде оны көрсету үшін көбінесе Н.Н. Баранский ұсынған макро-, мезо- және микроорны түсінігі (ресей экономикалық географиясының классигі И.М.Майергойз пікірі бойынша «масштабтармен ойын») қолданылады. Қалалар орнын территориялық деңгейде орналастыра білу өте маңызды [3].

Көліктік қатынас жолдары қалалардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуында ерекше орын алады. Әлемдегі қалалардың бірде бірі тұйық, сыртқы ортамен ешбір байланыссыз өздігінен дами алмайды. Кез келген қала мейлі ол үлкен, шағын болсын қандайда бір көлік түріне қатысты орналасады. Неғұрлым көлік түрлері жақсы дамыған болса, соғұрлым қаланың да даму деңгейі жоғары болмақ. Ақмола облысы аумағындағы қалалық қоныстардың көліктік қатынас жолдарына талдау жасайық. Ол үшін төмендегі 1 кестеге назар салайық.

Кесте 1. Көліктік орны бойынша қалалық мекендердің классификациясы

І. КГО* өте қолайлы Республикалық және облысішілік маңызы бар темір жолдарда + республикалық және облысішілік маңызы бар автожолдармен үйлесіп орналасуы тұрақты кеме қатынасы бар кеме жүзетін өзендердің, ірі көліктік тораптардың болуы

ІІ. КГО қолайлы Республикалық маңызы бар темір жолдарда + республикалық және облысішілік маңызы бар автожолдарда орналасуы

Щучинск, Макинск, Ақкөл, Атбасар, Ерейментау, Есіл

ІІІ. Салыстырмалы қолайлы Жергілікті маңызы бар автожолдар мен облысішілік және республикалық маңызы бар темір жолдардың болуы

Степногорс Державин

IV. КГО салыстырмалы қолайсыз Көліктік магистарльдардың бір ғана түрінің болуы

Степняк

* КГО – көліктік географиялық орны Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай облыс аумағында көліктік

орны бойынша өте қолайлы орналасқан бірде бір қала жоқ. Дегенмен басым

122

көпшілігі қолайлы орында орналасқан. Олар республикалық маңызы бар темір жолдар мен автожолдардың бойында жайғасқан. Степногор, Державин қалалары болса, облысішілік маңызы бар темір жол және автожолдармен қамтамасыз етілген. Ал Степняк болса, үлкен магистральдардан тысқары қалып қойған.

Осылайша, тарихи қалыптасу уақыты бойынша облыс аумағындағы шағын қалалардың басым бөлігі 50-70жыл аралығында пайда болған жас қалалар. Көліктік географиялық орны бойынша қолайлы болып саналады. Сондықтан болашақта қалаларды дамытуда айтарлықтай кедергілер жоқ, біріншіден олар жас, ал екіншіден қолайлы экономикалық орны.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Борщевский М.В., Муравьева К.А. Типология городов СССР:

Достижения и пути совершенствования// Урбанизация и развитие городов в СССР. -JI., 1985, 84-85 б.

2. Кухггышева Г.А. Классификация малых городов районных центров по их районоорганизующему значению// Предплановые и проектные исследования расселения (экономико-географический аспект). -М., 1987.-46 б.

3. Маергоиз И.М. Географическое учение о городах.-М.,1987.-34 б.

АҚМОЛА ОБЛЫСЫ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ХАЛҚЫ

Заңдыбай А., Есенжолов Б.Х. Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

e_baur_1985@mail.ru Халық мемлекеттің ең басты қазынасы. Қазақстан Республикасының

шағын қалаларында 1,5 млн. адам өмір сүреді. Бұл ел халқының 8,8% құрайды. Дегенменде олар ел экономикасының өсуіне айтарлықтай ықпал ететіні сөзсіз. Сондықтан шағын қалалардың халқын зерттеу өзекті.

Ақмола облысы статистика департаментінің 2014 ж. 1 қаңтарындағы мәліметтеріне сүйенетін болсақ, облыс территориясында 735 640 адам мекен етеді. Оның 346 400 немесе 47% қалалық жерде, ал қалған 389 240 немесе 53% ауылдық жерлерде тұрады. Шағын қалалардағы тұрғындар саны 203 137 адам немесе облыстағы барлық халықтың 27,6% , ал қалада мекен ететіндердің 58,6% құрайды [1].

123

Кесте 1. Ақмола облысы шағын қалаларының халық саны қала аты жылдар 2009 ж 2010 ж 2011 ж 2012 ж 2013 ж Степногор қ. 46659 46422 46326 46401 46638 Ақкөл қ. 14301 14059 13816 13584 13610 Атбасар қ. 30439 30307 30119 29985 29853 Макинск қ. 16780 16810 16733 16817 16924 Степняк қ. 4304 4226 4110 3965 3897 Ерейментау қ. 12580 12130 11612 11282 10835 Есіл қ. 11604 11434 11249 11141 10985 Державин қ. 6384 6349 6365 6294 6295 Щучинск қ. 44108 44330 44597 45003 45615

Жоғарыдағы кесте мәліметтерінен байқағанымыз Атбасар, Степняк,

Ерейментау, Есіл қалаларында 2009-2013жж. халық санын үнемі кеміп отырған. Степногор, Макинск, Державин қаларында біршама тұрақты жағдай, ал Ақкөл қаласында 2009-2012жж. халық саны орта есеппен жылына 200-300 адамға азайып отырса, 2013ж. бастап өсім байқалады. Тек Шучинск қаласында ғана тұрғындар саны жыл сайын артып отырған.

Тұрғын халықтардың өсіп-өнуіне бірқатар факторлар әсер етеді. Өмір сүру салты, ұлты, діні, әлеуметтік, экономикалық және экологиялық жағдай, осының барлығы табиғи өсім мен механикалық өсім көрсеткішіне ықпалын тигізеді. 2009-2013жж. шағын қала халқының табиғи өсім көрсеткіштері төмендегі кестеде келтірілген.

Кесте 2. Ақмола облысы шағын қалалары бойынша табиғи өсім коэффицинеті

Қала аты

2009 ж 2010 ж 2011 ж 2012 ж 2013 ж

Степногор 1,79 2,11 1,91 2,57 2,89 Ақкөл 2,51 3,89 4,44 9,71 4,9 Атбасар 4,26 3,71 3,79 5,05 7,39 Макинск 3,8 2,56 3,17 6,88 6,52 Щучинск 2,88 1,33 2,69 4,64 4,5 Степняк 2,44 2,46 1,58 5,59 3,61 Ерейментау 7,53 7,43 6,56 3,88 6,01 Есіл 3,01 1,77 1,49 5,15 9,41 Державин 2,06 3,99 3,82 6,99 7,30

2 кестеде көрсетілгендей, табиғи өсім коэффициентінің ең төменгі деңгейі Степногорда байқалады, мұнда бұл көрсеткіш 1,79-2,89%о аралығында. Ал ең жоғарғы деңгей Ерейментауда байқалады, яғни 3,88-7,53%о аралығында. Соңғы 2012, 2013 жылдары барлық қалаларда табиғи өсім коэффициенті өскен. 2013ж. ең жоғарғы көрсеткіш Есіл қаласында тіркелген 9,41%о, ал 2012 ж. болса Ақкөл қаласында 9,71%о.

124

Шағын қалалардағы халық санының өсімін одан әрі талқылау үшін жалпы өсім көрсеткіштеріне талдау жасайық. Көшіп кетушілердің көптігіне байланысты бірқатар қалаларда жалпы өсім өте төмен. Әсіресе Ерейментау, Степняк, Есіл қалаларында. 2009-2012жж. халық саны Ерейментауда 1876 адам, Степняк 1509 адам, Есіл 1476 адамға азайған. Осы уақыт аралығында келесі қалалар тобында Державин 973 адам, Атбасар 941 адам, Ақкөл 906 адамға кеміген. Жалпы өсім деңгейі жоғары қалалар тобына Щучинск, Степногор жатады. Жоғарыда көрсетілген уақыт аралығында халық саны бұл қалаларда сәйкесінше 1633 және 488 адамға көбейген. Ал Макинск қаласында 2009-2010жж халық саны 252 адамға азайса, 2011-2012жж. 127 адамға артқан, сөйтіп 2009-2012жж өсім –125 адамды құраған [2]. Байқап отырсақ Ақмола облысы территориясындағы шағын қалалардың басым көпшілігінде жалпы өсімді анықтауда мехкникалық өсім айтарлықтай әсер етеді. Мәселені анықтап шешімін табу үшін аумақтар бойынша көші-қон көрсеткіштеріне назар аударайық. Олай болса 2012 ж. ішкі көші-қон, соның ішінде облысаралық бағытта белсенді жүрген. Мәселен республиканың басқа облыстарына кеткендер саны жөнінен абсолютті лидер Степногор қаласы, мұнда бұл көрсеткіш 654 адам. Бірақ басқа облыстан көшіп келушілерде айтарлықтай жоғары 706 адам. Көшіп кетушілерден келушілердің санының басым болуы Щучинск және Макинск қалаларында да байқалады. Бұларда сәйкесінде 407 және 801 адам, 207 және 261 адам. Ал қалған қалалардың барлығында көшіп кетушілердің саны басым. Әсіресе Ерейментау мен Атбасар қалалары ерекше көзге түседі, сәйкесінше 475 және 452 адам. Облыс ішіндегі көші-қон бағыты көрсеткіштеріне тоқталар болсақ, мұнда жағдай келесідей. Степногор, Щучинск, Атбасар қаларына жақын елді-мекендерден көшіп келушілердің саны артқан. Степняк, Ерейментау, Есіл қалаларында жағдай керісінше. Сыртқы көші-қонға келетін болсақ мұнда жақын шетелдерге кетушілер саны басым. Әрине келушілерден кетушілердің саны әлде қайда жоғары болғандықтан, барлық қалаларда көші-қон сальдосы теріс мәнге ие. Бұл көрсеткіш бойынша Атбасар, Степногор, Щучинск қалалары ерекшеленеді. Мұнда сәйкесінше -208, -144, -138 адам. Ал Степняк және Державин қалаларында келушілер мен кетушілердің саны мүлдем төмен. Мәселен Степняктан 3 адам жақын шетелдерге кетсе, 1 адам келген. Алыс шетелдерге кетушілердің саны барлық қалаларды қоса есептегенде 49 адам, келушілер 31 адам

Облыс аумақтары бойынша 2013ж. көші-қон көрсеткіштерін өткен жылғымен салыстырар болсақ, айтарлықтай өзгерістер байқалмайды. Бұрынғысынша Атбасар, Степногор, Щучинск қалаларында халық санының басқаларға қарағанда көптігіне байланысты кетушілер мен келушілердің көрсеткіштері жоғары. Сыртқы көші-қон бағыттары бойынша, соның ішінде алыс шетелдер арасында кетушілердің басым бөлігі Германия, Моңғолияға мемлекеттеріне бағытталған. Келушілердің көпшілігі Қытай, Моңғолия елдерінен қоныс

125

аударушылар. Ақмола облыстық статистика департаментінің мәліметтері бойынша 2013ж. облысымызға Қытайдан 116 адам, Моңғолиядан 79 адам, яғни шет жерлердегі қазақтар. Олардың басым бөлігі Ақкөл, Ерейментау, Макинск қалаларында орналасқан. Қалаға келушілердің қай қоныс түрінен, яғни қалалық не ауылдық мекендерден келгені өте маңызды. Қалалық жерден келушілер қалалық өмір сүру салтына бейімделген, стресстік жағдайларға төзімді, нарықтық жағдайға епті келеді. Ауылдық жерден келгендер болса, олар еркін өмірге үйренгендіктен, қаланың өмір салтына бейімделу ауырырақ соғады. Ең алдымен психологиялық тұрғыда әсер етеді. Бәрімізге белгілі ауылдық жерлерде көбінесе туыстас бауырлас адамдар мекен етеді, сондықтан олардың арасында қарым-қатынас жақсы болады. Ал жаңа ортаға түскен кезде көршілердің көбі бейтаныс, бөгде адамдар болады, қарым-қатынас шектеліп, стресстік жағдайлар туғызады. Осының барлығы бастапқы бетте оның санасына нұқсан келтіруі мүмкін. Сондықтан қалалық және ауылдық жерден келушілер арасындағы арақатынасты зерттеу өте маңызды.

Облыс бойынша келгендер арасында ауылдық жерден қоныс аударушылар басым, кеткендердің ішінде керісінше. Ал шағын қалаларда келгендердің де кеткендердің ішінде қалалықтар басым. Халық көші-қонының өсіміне тоқталсақ Макинск қаласынан өзгесінің барлығында теріс нәтиже байқалады. Бұл көрсеткіштерді 2012 ж. мәліметтермен салыстыратын болсақ жалпы жағдай сол үрдісте қала береді. Жағдайды обьективті бағалау үшін үш қаланың көрсеткіштерін салыстырып көрейік. Мәселен 2012 ж. ресми мәліметтер бойынша Атбасарға 481 адам келген, оның 234 адамы қалалық, 247 адамы ауылдықтар, Есілге 171 адам келген, оның 94 адамы қалалықтар, 77 ауылдық адамдар, Степнякта болса барлығы 58 адам, оның 33 адамы қалалықтар, 25 адамы ауылдықтар. 2013ж. Атбасарға барлығы 471 адам келсе, оның 258 қалалық жерден, 213 ауылдық жерден, Есілге барлығы 155 адам, оның ішінде 74 адам қалалықтар, 81 адам ауылдық жерден келгендер, ал Степнякқа 84 адам келген, оның 55 адамы қалалықтар, 29 адамы ауылдықтар. Алдыңғы жылмен салыстырғанда келушілер саны Атбасарда 10 адамға, Есіл 16 адамға азайған, ал Степнякта 26 адамға артқан [3].

Соңғы жылдары шағын қалалардың халық саны біршама тұрақтанып, аздаған өсім байқалады. Степногор және Щучинск қалаларында үнемі өсім көрсетсе, Ерейментау мен Степнякта айтарлықтай азайған.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Ақмола облысының демографиялық жылнамалығы. – Көкшетау, 2013-

7 бет. 2. Ақмола облысының демографиялық жылнамалығы 2008-2012жж. –

Көкшетау, 2013-10-11 бет. 3. 2012 жылдағы Ақмола облысы халқының көші-қоны. – Көкшетау,

2013- 12-16 бет.

126

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖАУЫНГЕРЛЕРДІҢ ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫНЫҢ ШЕШУШІ ШАЙҚАСТАРЫНДАҒЫ ЕРЛІГІ

Искакова Н.С.

Астана қ., Ұлттық қорғаныс университетінің ғылыми орталығы iskakova_nazgul@mail.ru

Ұлы Отан соғысы - адамзат тарихындағы ең қатыгез, жан түршігерлік

соғыс. Бұл соғыстың басталуымен барлық майдандарда совет жауынгерлерінің қатарында мыңдаған қазақстандықтар да шайқасып, фашистік басқыншылармен қиян-кескі ұрыс жүргізген.

Ұлы Отан соғысының шешуші әскери-саяси оқиғаларының бірі - Мәскеу шайқасы. Ол барлық ірі шайқастары арасында жеңістің алғаш айқын жаршысы болды. Мәскеу түбіндегі шайқас аса қауырттылығымен, күрделілігімен және ұрыс әрекеттерінің зор қарқындылығымен сипатталды. Совет Одағының бас қаласы үшін шайқас алты айдан астам уақытқа созылды және ұзақтығы шамамен екі мыңдай километр майданында жүргізілді.

Неміс басшылығы Мәскеуді жаулап алудың орасан зор саяси және стратегиялық маңыздылығын мойындаған. 1941 жылдың күзінде Мәскеуге қарай шабуылды гитлерліктер барлық орыс кампаниясының қортынды операциясы ретінде дайындады. Оған, тіпті, «Тайфун» атауын бере отырып, өз жолындағы тіршіліктің барлығын жойғыш фашистік құйынға қарсы ешкім тұра алмайтындай мән берген. Бұл міндетті табысты орындау арқылы блицкригтің соңғы мақсаты – Совет Одағын талқандауға қол жеткізіледі деп болжамдалған. Жауға бұл жоспардың жүзеге асыруға әбден мүмкін болып көрінуінің себебі: мәскеулік бағытта фашистік әскерлер адам күшінде 1,4 есе, танкілерде – 1,7 есе, артиллерияда – 1,8 есе, ұшақтарда – 2 есе басымдыққа ие болды [1; 215 Б.].

Басында немістердің «Тайфун» операциясы жоспарға сай жүріп отырды, салдарынан Мәскеу бағытында қауіпті жағдай қалыптасты. Қарсылас бірқатар аймақтарда совет әскерлерінің қорғанысын терең бұзып өту арқылы Брянск майданы тылына шығып, Орелға қарай бет алды. Вязьманың батысына қарай Батыс майданының 19-шы және 20-шы армиялары және Резервтік майданының 14-ші және 32-ші армиялары құрамаларын қоршауға алды [2; 3 Б.]. Бұндай қарқынмен олар екі апта ішінде Мәскеуге жете алар еді. Осының барлығы және Можайск қорғаныс алқабында шептер құрылысының аяқталмауы және әскерлердің болмауы қарсыластың Мәскеуге өту қаупін тудырды.

Ұлы Отан соғысына біртұтас елдің бір бөлігі ретінде қатысқан Қазақстан елінің батыр ұлдары бұл шайқаста өздерінің ержүрек және қайсар жауынгер екендігін көрсете алды. Мәскеу шайқасына қазақстандық құрамалардың ішінде алғашқы болып Ақтөбеде құрылған полковник Александр Федорович Наумов басқарған 312-ші атқыш дивизия кірісті. 11 қазанда фашистік әскерлер Ищейно деревнясының түбінде бір ротадан астам парашютшілерді түсіріп, солтүстік-шығысқа қарай ұмтылған болатын. Капитан А.М. Автандилов басқарған атқыш полкы қозғалыстан бірден ұрысқа кірісті. «Командир Наумовтың жауынгерлері қарсыласты табысты атакалады. Біздің жауынгерлер бұрын соңды болмаған

127

батырлықпен күресті», - деп кейіннен «Қызыл жұлдыз» газеті жазған. Бұл жерде қазақстандықтар екі күн ішінде жүздеген фашистерді, 2 ұшақты, 13 танкіні және 10 автомашинаны жойды [1; 218 Б.].

Мәскеу қорғанысы тарихында мәңгілікке аты жазылған құрама – 316-шы атқыш дивизия Алматы қаласында құрылды. Алматы әскери комиссариатының нұсқаушысы аға лейтенант Бауыржан Момышұлы бір жарым апта ішінде дивизияны қалыптастырды. Дивизия командирі болып Бірінші дүниежүзілік соғыста және Азаматтық соғыста ерлік көрсеткен тәжірибелі әскербасы генерал-майор Иван Васильевич Панфилов тағайындалды. Ол жауынгерлер арасында үлкен құрметке ие болды, сарбаздар оны өзара «біздің ақсақал», «біздің әкеміз», ал өздерін «панфиловшылармыз» деп атаған.

Үш ай бойы қажетті дайындықтан өткен соң дивизия Мәскеуге аттандырылды. Майдан қолбасшысы Г.К. Жуковтың бұйрығымен панфиловшылар К.К. Рокоссовский басқарған 16-шы армия құрамына кірді. Оларға Волоколамск бағытындағы қорғаныс алқабы бөлінді. Сонымен, 1941 жылғы 14 қазанда майданның алпыс алты километрінің қырық төртін және Волоколамск бекіністі ауданының он үш батальондық қорғаныс аудандарының тоғызын басып алған атақты 316-шы атқыш дивизия КСРО-ның бас қаласына қауіп төнген ең күрделі сәтінде соғысқа кірісті.

Фашистер шабуылын тынымсыз қайталай бергеніне қарамастан, И.В.Капров басқарған 1073-полктің командирлері операцияны орынды басқара білді. Әсіресе, батальон командирі Б. Момышұлы соғыс қимылдарын жаңа тактикаға жанастыра білді. 1941 жылғы күзгі, қысқы кескілескен шайқастар кезінде өз батальонын 27 рет шабуылға бастап шықты. 5 рет қоршауды бұзып, негізгі жауынгерлік құрамымен аман-есен дивизиясына қосылды. Жауынгерлік іс-қимылдарға қатысты ұрыстан шығу, шегініс жасау тәсілдерінің арнайы тарау болып әскери жарғыға енуі, тактикада «ошақты» және «икемді қорғаныс» ұғымдарының қалыптасуы Бауыржан Момышұлының осындай тәжірибелерінің жиынтығы болып табылады. Оның қолбасшы, терең ойлай білетін әскери мамаң ретіндегі таланты соғыста полк, дивизия басқарған жылдары кеңінен ашылды.

30 қазанда Волоколамск қаласының шығысына қарай 7-10 км-де фашистер шабуылы тоқтатылды. Жарты ай бойы ұрыстарды қортындылай келе, маршал К.К. Рокоссовский сол кезде қарсыластың біздің қорғанысты сол күйі бұза алмағаны туралы жазады. «Дәл осы Волоколамск және оның шығысына қарай аймағы үшін қантөгіс ұрыстарда панфиловшылар дивизиясы өзін мәңгілікке даңқты етті», - деп айқындады бұрынғы командарм [1; 222 Б.]. Немістік тайфун бағындырылды, алайда, жау астана түкпірінен 70-100 км-де тұрды және шабуылды қайта жаңғыртуға дайындалды.

15 қарашада гитлерлік басшылық Мәскеуге қарай «соңғы» шабуыл ұйымдастырды. Бұл жолы өз күштерін танкі және механикаландырылған дивизиялардың көбі енді Орталық майданның қапталдарында орналасып, шабуылды солтүстік пен оңтүстіктен жүргізетіндей етіп қайта топтастырды. Сонымен, Мәскеу шайқасының шешуші кезеңі басталды.

Генерал И.В. Панфиловтың атқыш дивизиясының 28 жаяу әскері

128

Дубосеково разъезі түбінде 50 фашистік танкілеріне қарсы ұрысқа кірісіп, оларды Мәскеуге қарай жібермеді. Теңсіз ұрыста панфиловшылар 18 неміс машинасын жойды, алған бекіністерінен шегінбеді. Нәтижесінде, 6 сағаттан астам уақытқа неміс әскерлерін тоқтатты. Дәл осы кезде атақты политрук Василий Клочков өзінің әйгілі «шегінуге жол жоқ – артымызды Москва» сөздері бүкіл майданға тарап, қанатты сөзге айналған. Батырлар ерлікпен қаза тапты, бірақ шегінген жоқ. Дубосеково разъезі түбіндегі аумақты қорғаған ротаның ерлігін ешкім жоққа шығара алмас, халық жадынан өшіре алмас. Осы бір қажырлы ұрыстың көпшілік назарынан тыс қалмағанының себебін тарихшылар мынадан көріп отыр: бұл ұрыс сол кезде болған оқиғаларын, оның ішінде панфиловшылардың ерлігін де, совет әскерлерінің ресурстарының тапшылығын да, жаудың танкісі және артиллерия бойынша орасан зор басымдығын да айқындады [3; 216 Б.].

Дубосеково түбіндегі ұрыс жауынгерлердің үлкен ерлігінің үлгісі ғана болып қоймай, сонымен қатар маңызды тактикалық мәнге де ие болды. Панфиловшылар бірнеше сағатқа немістердің соққы беруші танкі бөлімшелерін тоқтату арқылы совет армиясының басқа бөлімдеріне қорғаныс бекіністеріне орналасып, жаудың Волоколамск тас жолына өтуіне жол бермеуіне жағдай жасады. Мәскеу маңында үздіксіз қантөгіс ұрыстар жүргізе отырып, панфиловшылар гитлерлік армияның 2-ші танкі, 29-шы моторландырылған, 11-ші және 110-шы жаяу әскер дивизияларын талқандады. Таңғаларлық төзімділігі мен табандылығы үшін гитлерліктер панфиловшылар дивизиясын «жабайы», «коммунистік», «фанатиктер дивизиясы» деп атаған [4; 79 Б.].

Сонымен, Мәскеу бағытындағы ең қиын сәтте Қазақ жерінің батыр ұлдары вермахтың асып түскен күштеріне қарсы тұрып, таяу шығыстық кадрлық дивизиялары келгенге дейін жау күшін басып тұрды. Төзімділігі және қайсарлығымен, ержүректілігі және батырлығымен ерекшеленген қазақстандық дивизияларды 16 армияның қолбасшысы К.К. Рокоссовский сібірлік дивизиялар деп қате есептеген екен [5, 52 Б.].

Ұлы Отан соғысындағы шешуші ұрыстардың тағы бірі - Курск шайқасы. Ол 1943 жылғы 5 шілде – 23 тамыз аралығында болып өтті және көлемі, тартылған күштері мен құралдары, қауырттылығы, нәтижелері және әскери-саяси салдары бойынша соғыс тарихындағы ең ірі танкі шайқасы болды. Шайқастың шабуылдаушы бөлігін неміс әскерлері «Цитадель» операциясы деп атаған және оның жеңіспен аяқталатынына сене отырып, советтік әскерлерін Курск түбінде талқандағаннан соң «Пантера» операциясын жүргізуді, яғни Оңтүстік-Батыс майданы тылына соққы беруді жоспарлаған.

Курск маңында қарсыласқа қарай бағытталған үлкен иін түріндегі майдан шебі 1943 жылдың жазында қиян-кескі шайқастар майданына ұласты.

Гитлер басшылығы Курск иіні аймағында 50 дивизияны, оның ішінде 16 танкі және моторландырылған дивизия, 10 мыңға дейін зеңбірек пен минаатқышты, шамамен 2,7 танкіні («тигр» және «пантера» қуатты танкілерін қосқанда), 2 мыңнан астам ұшақтарды шоғырландырды. Бұл жерге гитлерлік құрамалардың ішіндегі ең сенімділері, тіпті бірнеше СС дивизиясы да тартылды [6].

129

Курск шайқасында келесі қазақстандық құрамалары қатысты: Белгородтың оңтүстік-шығысында соғысқан 7-ші гвардиялық армия құрамындағы полковник Анаталий Иванович Лосев басқарған 72-ші гвардиялық атқыш дивизия және полковник Степан Антонович Козак басқарған 73-ші гвардиялық Сталинградтық атқыш дивизия, сондай-ақ Орталық майданының 13-ші армиясы құрамында Курск иіні солтүстігінде, Малоархангельск-Поныри аймағында шайқасқан Семейде құрылған полковник Петр Мартынович Гудзь басқарған 8-ші атқыш дивизия [6]. Орлов және Белгород-Харьков шабуыл операцияларында бұл құрамалар ондаған километрден шайқаспен өтіп, Кромы қаласын (8-ші дивизия), Харьков қаласын (72-ші, 73-ші гвардиялық дивизия) және Ресей мен Украинаның басқа да көптеген қалаларын азат етті.

Жалпы, бүгінде Қазақстанда Курск шайқасына қатысқан үш жүзден астам ардагер бар, олардың отыз бірі елордада тұрады [7].

Курск шайқасы соғыстағы ақырғы жеңістің тағдыры шешілген тарихтағы ең ірі шайқас болып табылды. 1961 жылдың 21 маусымында Ұлы Отан соғысының басталуына 20 жыл толуына арналған Мәскеу жұртшылығы қатысқан жиналыста сөз сөйлеген КСРО Қорғаныс министрі Кеңес Одағының Маршалы Р.Я. Малиновский бұл шайқастың маңыздылығын былайша сипаттады: «Қиян-кескілігі мен табандылығы бойынша Курск шайқасы теңдесі жоқ шайқас болып табылады. Оның барысында жайылған әсерлі танкі шайқастары оған қатысқан танкілер саны бойынша да, екі жақтан ұшыраған шығындар бойынша да басым түсті. Бұл алапат айқаста гитлерлік армияның негізгі күші қайтарылғанын және табысқа деген сенімінен біржола айырылған фашистік Германия бұл соғыстағы өз жеңілісін айқын көргенін ашық айту қажет» [8].

50 күн және 50 түнге созылған бұл аса зор стратегиялық шайқаста КСРО Қарулы Күштері жаудың бетін қайтарып тастады, сонымен қатар жаудың 30 дивизиясын, оның ішінде 7 танкі дивизиясын талқандады. Қарсыластың құрлық әскерлері 500 мыңнан астам адам шығынына ұшырады, 1500 танкі, 3 мыңдай зеңбірек, 3700-ден астам жауынгерлік ұшақтан айрылды. Шамамен, 50 тәулік бойы қарсылас күн сайын 10 мың солдат пен офицерден, 30 танкіден, 60 зеңбіректен, 74 ұшақтан айрылып отырған. Курск шайқасынан кейін фашистік басшылық шабуылдау стратегиясынан бір жола бас тартуға және барлық советтік-германиялық майданы бойында қорғанысқа көшуге мәжбүр болды [5].

Негізінен, 1944 жыл тарихқа неміс-фашистік басқыншыларды кеңес жерінен толық қуғындау жылы және Еуропаға азаттық жорықтың бастау алған жылы ретінде кірген. Бұл шайқастарда қазақстандықтар ерлікпен және шеберлікпен шайқасқан.

Алдағы 2015 жылы Қазақстан, посткеңестік кеңістігінің барлық елдерімен қатар, адамзат тарихындағы ең қиян-кескі, қантөгіс Екінші дүниежүзілік соғысындағы Ұлы Отан соғысы (1941-1945 жж.) жеңісіне жетпіс жыл толу мерекесін атап өтпек. Соғысқа әрбір төртінші азаматын аттандырған және қалған халқы соғыс қажеттілігі үшін ерен еңбегімен ерлік еткен Қазақстан халқы үшін бұл айтулы мерекенің маңыздылығы ерекше.

Осы жылдары ішінде бірнеше ұрпақ өсті, бүгінгі таңда да арамызда бұл

130

соғысты өз көздерімен көрген аталарымыз бар. Барлық қоғамның, ондағы әрбір азаматтың жадында осы бір тарихи оқиға сақталса, онда ата-бабаларымыздың осы бір қантөгіс майдандағы ерлігі бекер болмағаны деп білеміз. Өз елінің келешегі үшін майдан даласында қаза тапқандардың есімдерін, олардың ерлігін үнемі есте сақтап, келешек ұрпаққа үлгі етіп жеткізу – біздің азаматтық борышымыз.

Әдебиеттер:

1. Серкпаев М.Ө. Әскери өнер тарихы: дәрістер курсы. - Көкшетау, 2013.

– 320 б. 2. Жуков Г.К. в битве под Москвой. Сборник документов. – М.:

Мосгорархив, 1994. – 211 с. 3. Григорьев В.К., Ахметова Л.С. Яростный 1941. Размышления

историков: Учебное пособие. – Алматы, 2011. – 384 с. 4. Легендарный батыр. – М.: Леном, 2010. – 416 с. 5. Кусаинов М.К. Неизвестное и малоизвестное о роли казахстанских

стрелковых дивизий и бригад в решающих сражениях начального периода Великой Отечественной войны / «Әскери білім берудің қазіргі жай-күйі және даму перспективалары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы. - Астана, 2013. - 271 б.

6. Покровский С.К. Казахстанские соединения в битве на Курской дуге. – Алма-Ата: Наука, 1973. – 133 с.

7. Кульбаев Т. В Курской битве принимало участие несколько тысяч казахстанцев // http://sim.kz/articles/view/26202

8. Битва под Курском. – М.: Воениздат, 1963. – 148 с.

ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКАЯ КОНЦЕПЦИЯ РАЗВИТИЯ АЛЬТЕРНАТИВНОЙ ЭНЕРГЕТИКИ НА ТЕРРИТОРИИ СЕВЕРНОГО

КАЗАХСТАНА, НА ПРИМЕРЕ АКМОЛИНСКОЙ ОБЛАСТИ

Какабаев А.А., Байгожин И.М. Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

baigojin_ilyas@mail.ru

Казахстан индустриально-развивающаяся страна, и одним из приоритетов для развития, как и во всем мире, является электроэнергетика. Создание самообеспечивающихся административных субъектов, при котором объекты данной территории снабжаются ресурсами местного масштаба. Темпы роста производства, его технический уровень, производительность труда и в итоге уровень жизни в значительной степени определяется развитием энергетики. Другим важным приоритетом является дешевизна и экологичность полученной электроэнергии.

131

Наша страна как быстро развивающаяся экономика, и акцентирующаяся на международной интеграции и сотрудничестве, активно работает над международными проектами. Одним из которых является экологизация производства. На этом фоне широкий размах взяло развитие альтернативной энергетики - энергетика на основе возобновляемых ресурсов (сила ветра, солнечная радиация, биотопливо и др.). Динамика развития альтернативной энергетики по-настоящему впечатляет. Совокупный мировой объем установленных мощностей возобновляемых источников энергии к началу 2010 года достиг 1230 ГВт, увеличивших почти на 7% с 2008 года, но 2/3 доли этих показателей дают гидроэлектростанции (мощностью в 980 ГВт). [1]

Для Акмолинской области, в пределах которой отсутствует собственная энергосистема, проблема создания собственной автономной энергосети является актуальной, так как поставки электроэнергии с соседних областей экономически не выгодны для населения, создавая искусственный подъем цен на внутреннем рынке электроэнергии.

На данный момент топливно-энергетический комплекс Акмолинской области представлен отдельными тепловыми электростанциями (Степногорск, Астана). На остальной части области существуют либо котельные установки, либо печное (тепловое) отопление. Этот факт не позволяет аграрным районам иметь собственные источники электроэнергии. Таким образом, в настоящее время в Акмолинской области отсутствуют дополнительные мощности энергетики, которые смогли бы удовлетворить в перспективе потребностям населения и возрастающего производственно-промышленного комплекса региона.

Другая проблема заключается в достаточной удаленности многих населенных пунктов от узлов электроэнергетики, что приводит к потерям потенциальной энергии на электросетях.

Для комплексного решения данных задач предлагается экономико-географический метод проектирования на основе использования альтернативной энергетики. В этом исследовании анализируется генерация электроэнергии за счет ветровых источников. Ветровая энергия среди других видов возобновляемых источников энергии, к настоящему, времени занимает наиболее весомые позиции среди других видов "зеленой" энергетики (без учета гидрогенерации). В конце 2010 года общая установленная мощность всех ветрогенераторов составила 196,6 ГВт. В том же году количество электрической энергии, произведенной всеми ветрогенераторами мир, составило 430 ТВт/часов (2,5% всей произведенной человечеством электрической энергии). Некоторые страны особенно интенсивно развивают ветроэнергетику, в частности, в 2011 году в Дании с помощью ветрогенераторов производилось 28% всего электричества, в Португалии - 19%, в Ирландии - 14%, в Испании - 16% и в Германии - 8%. [2]

Данный метод позволяет проанализировать количественные показатели ресурсов нетрадиционных источников энергии, статистическое потребление электроэнергии, а также соотношение между ее потреблением и производством. Каждый из этих пунктов можно рассмотреть как в целом по области, так и по

132

отдельным его районам. Проведенное исследование на примере Акмолинской области показало

необходимость создания локальной автономной энергосистемы с собственными станциями выработки электроэнергии. А также в разработке электросетей на расстоянии от станций энергоснабжения, при котором минимизируются потери потенциальной электроэнергии.

Решение проблемы обеспечения электроэнергии основано на проектировании сети ветровых установок с целью производства электроэнергии в отдаленных районах области и в крупных населенных пунктах с развитой инфраструктурой для увеличения потенциальной электроэнергии в промышленно-производственном комплексе.

В ходе картографического метода исследования ветрового потенциала были выделены ряд районов с достаточно высоким уровнем ветрового потенциала (Рис.1).

Рис. 1 Карты поверхностного проектирования

скоростей ветра по Акмолинской области

Исходя из потребления энергии выявлено, что в ряде районов необходимо создание локальных концентраций ветровых электростанций (пример, Степногорск, Ерейментау), а также линий электропередач с целью транспортировки электроэнергии в другие районы области. Такого рода преобразования могут принести электроэнергию в отдаленные районы и к тому же удешевить цену за оплату в районах обеспеченных ею. Еще одной полезностью действий является освобождение потенциальной энергии для развития промышленно-производственного комплекса области, то есть, используя мощность электроэнергии ветровых электростанций для удовлетворения потребностей населения.

133

В качестве исследовательского образца была взята однолопастная ветровая установка ВЭУ 10/7, со среднемесячной выработкой электроэнергии 1000 кВт/час при силе ветра в 3-4 м/сек. [3] Был проведен статистический анализ данных по численности населения Акмолинской области, и опытный подсчет среднемесячного и среднегодового потребления электроэнергии населением (Таблица 1).

Таблица 1.

Административно-территориальные

единицы

Численность населения

Среднегодовое потребление

электроэнергии населением (мВт/час)

Среднемесячное потребление

электроэнергии населением (мВт/час)

Акмолинская область

737 495 396 034,8 33 187,3

Кокшетау 147 295 79 097,4 6 628,3 Степногорская Г.А. 65 991 35 437,2 2 969,6 Аккольский 28 359 15 228,8 1 276,1 Аршалынский 27 940 15 003,8 1 233,8 Астраханский 27 419 14 724 2 294,1 Атбасарский 50 981 27 376,8 1 566,7 Буландинский 34 815 18 695,6 306,1 Егиндыкольский 6 802 3 652,7 806,8 Енбекшильдерский 17 930 9 628,4 1 450,6 Ерейментауский 32 236 17 310,7 1 246,3 Есильский 27 697 14 873,3 949,8 Жаксынский 21 107 11 334,4 694 Зерендинский 40 591 21 797,3 1 826,6 Сандыктауский 21 521 11 556,8 968,4 Целиноградский 58 350 31 333,9 2 625,7 Шортандинский 29 580 15 884,4 1 331,1

Подсчет потребления электроэнергии велся при обработке вычисления

затрат электроэнергии при использовании бытовых электроприборов и электрических ламп. В результате были получены данные по мощности ветровых электростанций для удовлетворения потребностей населения в электроэнергии. Также был проведен анализ по среднемесячным и среднегодовым показателям силы ветра по отдельным административным единицам. На основе чего было проведено районирование территории Акмолинской области относительно фактора обеспеченности ветровым энергопотенциалом, а также выявлены районы, нуждающиеся в проведении электроэнергии на их территории. Были выявлены районы с высоким потенциалом силы ветра. Была проведена наглядная картографическая работа, где указаны районы с силой ветра достаточной для создания ветровых

134

электростанций и выделены основные пункты для ветровых установок. В целом по области анализ показал возможность ветровой энергетики на данной территории (Рис. 2).

Рис. 2 Итоговая карта распределения электроэнергии

по Акмолинской области

Данное исследование иллюстрирует возможность экономико-географического проектирования в оптимизации энергетического сектора топливно-энергетического комплекса отдельного региона за счет альтернативных видов электроэнергетики, что позволяет рассматривать данные виды электроэнергетики как потенциально перспективные.

Список литературы:

1. Международный доклад «Энергетическая революция: сценарий для стран с переходной экономикой», http://reenergy.by/index.php?option=com_content&task

2. Ресурсы и эффективность использования возобновляемых источников энергии. Под ред. П.П. Безруких, Санкт-Петербург, «Наука», 2002 г.

3. Р.А. Янсон, «Ветроустановки». Под редакцией М.И. Осипова, Москва, Издательство МГТУ им. Н.Э. Баумана, 2007.

135

К ВОПРОСУ ОБ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОТРУДНИЧЕСТВЕ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЕЙ СЕВЕРНОГО КАЗАХСТАНА С ЗАРУБЕЖНЫМИ ПАРТНЕРАМИ (1991 – 2010 ГГ.)

Какиев Н.Б., Мукажанов Н.К.

Кокшетауская средняя школа №1, Кокшетауская средняя школа №12

В начале 1990-х годов в Казахстане стремительно происходило падение промышленного производства, сельского хозяйства. Основными причинами данного кризиса явились разрыв хозяйственных связей между бывшими союзными республиками, смена собственника и т.д. В целях преодоления кризиса в экономике, правительством Казахстана создавались условия для развития торговых связей с иностранными государствами. Это способствовало активному проникновению в страну инвестиции, технологии.

Тем не менее, финансовое положение в республике оставалось напряженным. Продолжали расти цены на энергоносители, транспортные услуги, сырье, материалы, затраты на производство продукции превышали выручку от реализации. Эмиссия денег резко возросла, ослабла платежная дисциплина, ощущалась острая нехватка товаров народного потребления. В стране начался период преобразований. Итогом этих реформ стало появление новых экономических структур, в частности совместные акционерные общества. Так, например, в Северном Казахстане были созданы казахстанско-канадское акционерное общество «Аквест», казахстанско-венгерское предприятия «Адите», казахстанско-нидерландское «Акмола» и другие. В целом данные структуры занимались в основном коммерческой деятельностью и сыграли незначительную роль в укреплении экономики региона [1: 2].

Следует отметить, что географическое положение Северного Казахстана являлись хорошей основой для развития интеграционных процессов с пограничными регионами Российской федерацией. Так, промышленные предприятия Северо-Казахстанской области взаимодействовали с большим числом российских компаний, например, Петропавловский завод тяжелого машиностроения осуществлял поставку своей продукции: запчастей и путевого инструмента Тюменскому судостроительному заводу, Железнодорожной торговой компании (Екатеринбург) и Южно-Уральской железной дороге (Челябинск). «ЗИКСТО» поставлял для ОАО «Сибирская машиностроительная корпорация» (Тюмень) шасси мобильного здания. Близкая взаимосвязь с российскими компаниями отмечалась и у предприятий, которые производили электроизоляционные материалы. Результатом данного сотрудничества явился рост производства на предприятиях Северного Казахстана [2: 6].

В связи с переносом областного центра в Петропавловск и ликвидацией Кокшетауской области в середине 1900-х годов, положение в городе Кокшетау оказалось сложным. Хотя, здесь имелась солидная база для развития промышленности и частного предпринимательства. Функционировали на полную мощность заводы радиооборудования, приборостроения, кислородно-дыхательной аппаратуры. Но, данные предприятия выпускали

136

узкоограниченный ассортимент продукции. В результате их продукция, после распада СССР не находило спроса как внутри республики, так и за рубежом. Несмотря на усилия, как местных, так и республиканских органов власти, инвестор, который бы вкладывал средства для обновления ассортимента выпускаемой продукции, не находился. На отсутствие заинтересованности иностранных инвесторов повлияло еще и то, что город Кокшетау, зимой 1996-97 годах был фактически полностью разморожен. Это результат слабой работы городских теплосетей. В Кокшетау необходимо было, прежде всего, решить экономическую проблему, а именно проблему «фрирайдера», т.е. если человек не заплатил за услугу, он должен быть исключен из числа потребителей услуг. Но, в городе данная проблема существовала почти во всем коммунальном хозяйстве, чтобы ее решить, необходимы были крупные инвестиции, но найти инвестора было тогда затруднительно. Хотя во всем мире именно коммунальное хозяйство является выгодной сферой вложения средств.

Тем не менее, были попытки наладить производство своих товаров. В качестве примера можно привести работу АО «Казахсельмаш», где предполагалась сборка комбайнов «Джондир» в кооперации с зарубежными партнерами. В 2004 году АО «Камаз», АО «Астана-финанс», ЗАО Центрально-Азиатская топливо-энергетическая компания подписали протокол о создании совместного предприятия по производству автобусов на базе производственных площадей АО «Кокше» в Кокшетау [1: 4]. Данное соглашение способствовало созданию предприятия по сборке автомобилей российского производства. Однако, в результате субъективных и объективных причин совместное предприятие приостановило свою деятельность.

Характерно, что 9 октября 1996 года Указом Президента Республики Казахстан была создана Акмолинская специализированная экономическая зона. Устанавливался свободный таможенный район, а также льготы при строительстве и эксплуатации недвижимости. Указом Президента РК «О создании специальной экономической зоны «Астана – новый город» от 29 июня 2001 года предусматривалось льготное налогообложение и другие привилегии. Данные меры способствовали значительному росту экономики столицы. Стабильно наращивали объемы производства АООТ «Акмоланан», ТОО «Концерн – «Цесна - Астык», ТОО «Фудмастер» [3: 5].

Растущий потребительский спрос жителей города Астаны, а также упрощенное оформление документов на право торговли, способствовало интенсивному развитию малого предпринимательства в столице. Так, по данным за 2001 год в Астане общее количество субъектов малого предпринимательства достигло 15274. Рост по сравнению с 2000 годом составил 25,3 %. Численность занятых в сфере малого бизнеса достигла 42,3 тыс. человек, по сравнению с 2000 годом 10,8 %. [4: 3]. Таким образом, активная инвестиционная деятельность зарубежных вкладчиков содействовало активному развитию частного предпринимательства, а также меры предпринятые руководством республики создали благоприятную среду для работы предпринимателей столицы. В Кокшетау таких условий не было.

137

В общем, частные предприятия северного региона Казахстана, в основном экспортировали сельскохозяйственную продукцию. Например, предприниматели Акмолинской области вывозили: зерно, мясопродукты, а также стройматериалы. Импортировали гербициды, удобрения, сельхозтехнику, запчасти, ГСМ [1: 4]. Торговля частных предпринимателей носила спекулятивный характер, без каких либо вложений собственных средств на развитие производства.

Данная ситуация была характерна для всего отечественного предпринимательства. Это результат государственной политики в области регулирования внешнеэкономической деятельности 1990-х годов, которая имела много недостатков. Например, в Казахстане проводилась политика импортозамещения товаров, ограничивался импорт большинства зарубежной продукции. Однако, в республике был высок уровень износа производственного аппарата, и он нуждался в передовой технике и прогрессивных технологиях, особенно в высоких технологиях. Товаропроизводители не в состоянии были производить такие машины и оборудование для большинства отраслей. Поэтому рост импорта подобных инвестиционных товаров был необходим для обновления устаревших машин и оборудования. Без указанных товаров сами предприниматели не в состоянии были производить конкурентоспособную и наукоемкую продукцию с высокой добавленной стоимостью. Многочисленные примеры показывали, что рост импорта часто становится импульсом к возникновению и развитию отечественных конкурентоспособных производств, вытесняющих аналогичные импортные товары по условиям конкуренции, а не административно-командным методом. Именно дальнейший рост внутреннего спроса на импортные товары подталкивало отечественный бизнес к налаживанию собственного производства. Примером могут служить производства по выпуску муки, макарон, конфет, масла, алкогольных и безалкогольных напитков, и многих других товаров.

Одним из главных барьеров для развития в стране частного предпринимательства занимало существовавшие на внутреннем рынке поддельные товары, не имеющей законного сертификата происхождения. Государство недополучало бюджетные средства для выполнения определенных законодательством социально-экономических функций [5: 7]. Основными причинами массового ввоза контрафактной продукций в республику являлось: низкий доход населения, отсутствие соответствующего законодательства и т.д.

Таким образом, вышеперечисленные проблемы затрудняли процесс формирования частного предпринимательства в Казахстане, в особенности в северных областях республики. Причем экономическая политика государства не всегда способствовала интенсивному установлению прочных контактов предпринимателей с зарубежными партнерами. Отсутствие реальной государственной поддержки казахстанских товаропроизводителей оказало свое влияние на то, что северный регион сохранил свой прежний статус в мировой торговле как поставщик сырья.

138

Литература:

1. Государственный архив Акмолинской области. Ф. 1290. Оп. 1 Д. 106. 2. Северо-Казахстанская область. Энциклопедия. Алматы: Арыс. 2004. 3. Алпыспаева Г.А. Астана в новое и в новейшее время. Астана, 2008. 4. Государственный архив города Астаны. Ф. 36. Д. 444. 5. Вестник предпринимателя, № 11. 2004 г.

МЕЖДУНАРОДНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ПЕНЗЕНСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА: СОВРЕМЕННОЕ

СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ

Королев К.Ю. Пензенский государственный университет, Российская Федерация, г. Пенза

stabil2005@mail.ru

Международная деятельность является важнейшей неотъемлемой частью функционирования университета. В настоящее время качестве зарубежных партнёров выступают учебные заведения, научные центры и фонды зарубежных стран, органы исполнительной власти, центры, осуществляющие приём квалификационных экзаменов и выдачу международно-признанных сертификатов.

Состав зарубежных партнеров, с которыми имеются соглашения о сотрудничестве в сфере образования и науки, насчитывает более 50 учреждений из 30 стран. Более активно деловые контакты развиваются с партнёрскими учреждениями Германии, Турции, Китая, Казахстана, Украины, Белоруссии.

Центральное место в международной деятельности ПГУ занимают вопросы подготовки специалистов для зарубежных стран (экспорт образовательных услуг). Количество иностранных граждан, обучающихся в Институте международного сотрудничества, превышает 900 человек из более чем 35 стран. Среди стран, граждане которых обучаются в университете, необходимо выделить Туркменистан, Индию, Турцию, Китай, как обеспечивающие наибольший приток студентов и слушателей.

Учебный процесс для иностранных граждан реализуется на русском языке. Для повышения его уровня обучающимся доступны языковые подготовительные курсы. В 2013 году для граждан Индии началась реализация образовательной программы «Лечебное дело» с использованием языка посредника (английский язык).

Вместе с тем, оказываемые образовательные услуги пока недостаточно ориентированы на международный рынок:

- отсутствуют действующие совместные образовательные программы (программы двойных дипломов);

139

- не представлены образовательные программы, реализуемые на иностранных языках;

- отсутствуют программы, аккредитованные зарубежными аккредитационными агентствами.

Привлечение зарубежных представителей академической и научной среды к образовательной деятельности в ПГУ осуществляется преимущественно в форме публичных лекций, семинаров, мастер-классов. Однако возможности приглашения зарубежных ученых основаны на личных контактах представителей ПГУ и их личных научных достижениях, которые интересны международному сообществу. Соответствующие разделы договоров о сотрудничестве университета с зарубежными организациями, предусматривающие мобильность научно-педагогических кадров, трудно реализуемы на практике, в том числе, из-за необходимости финансирования расходов на командирование за счет отправляющей стороны.

Развитие академической мобильности студентов является одним из важных направлений международной деятельности ПГУ. В 2013 году появились новые формы и программы академической мобильности, в которых стали принимать активное участие студенты неязыковых направлений подготовки. Были запущены двусторонние программы академического обмена с Университетом Фатих (Стамбул), Университетом Фленсбург (Германия), Кокшетауским университетом им. Ш. Уалиханова (Казахстан), расширяются грантовые и стипендиальные программы, заявки на участие в которых подают студенты, увеличивается количество иностранных граждан, студентов зарубежных вузов, проходящих обучение в рамках различных программ в университете.

Научно-педагогические работники университета принимают активное участие в мероприятиях, организуемых совместно с зарубежными партнерами (на территории РФ с участием зарубежных партнеров и/или за рубежом с участием работников ПГУ). Часть мероприятий финансируется за счет грантов фондов, средств организаций, бюджетных средств университета, часть – за счет средств самих участников.

Высокая активность научно-педагогических работников проявляется и в очном участии в конференциях, семинарах и других мероприятиях, проводимых за пределами РФ: выступления с секционными или приглашенными докладами, работа в качестве членов оргкомитета, руководителей секций.

Наблюдается положительная динамика в сфере подготовки международных публикаций научно-педагогическими работниками университета. Более 80% всех публикаций представлены в изданиях, индексируемых ведущими реферативными базами, следовательно, они доступны мировому научному сообществу для чтения и цитирования за рубежом. Кроме того, 95% статей были опубликованы на иностранном языке (английский, немецкий).

В настоящее время, ни один из 8 выпускаемых научных журналов университета, пока не индексируется в базах данных Web of Science или

140

Scopus. Тем не менее, ведется активная работа по подготовке изданий в соответствии с требованиями базы данных Scopus:

- подготовлены веб-сайты каждого издания на русском и английском языках;

- подготовлены переводы названий статей, аннотаций, пристатейных списков литературы по правилам Scopus;

- расширены редакционные коллегии изданий, в состав которых включены зарубежные ученые;

- скорректирована редакционная политика в области рассмотрения и публикации статей, требований к их структуре и содержанию;

- готовится пакет документов, необходимых для рассмотрения изданий экспертной комиссией Scopus.

Проведенный анализ международной деятельности университета позволяет сформулировать основные направления ее развития на ближайшую и среднесрочную перспективу.

Стратегическая цель 1: «Повышение имиджа на международном рынке образовательных услуг»:

- создание и наполнение языковых версий корпоративного сайта университета;

- подтверждение качества осуществляемой образовательной и научной деятельности в международных аккредитационных агентствах;

- разработка и осуществление программы по попаданию в международный рейтинг университетов QS;

- организация и проведение международных форумов, конференций, выставок и т.п.

Стратегическая цель 2: «Интернационализация образовательной деятельности»:

- реализация образовательных программ совместно с зарубежными вузами (программы двойных дипломов и обмен студентами и преподавателями);

- реализация образовательных программ на английском языке; - увеличение доли иностранных студентов и аспирантов; - получение выпускниками приложения к диплому европейского образца; - подача заявок на поддержку реализации совместных образовательных

программ; - расширение объема и перечня программ по обучению русскому языку

иностранных граждан; Стратегическая цель 3: «Интернационализация научно-исследовательской

деятельности»: - публикации статей в зарубежных журналах с высоким импакт-

фактором; - получение импакт-фактора журналами, издаваемыми в ПГУ (Известия

вузов, Protistology); - подача заявок на получение международных грантов (РФФИ, РГНФ), а

также зарубежных грантов на проведение научных исследовани;

141

- получение и поддержание международных патентов; - создание инфраструктуры для международного научного

сотрудничества (совместные лаборатории, привлечение ведущих ученых иностранных граждан).

ТУРИСТСКО – РЕКРЕАЦИОННАЯ ОСВОЕННОСТЬ ТЕРРИТОРИИ КАЗАХСТАНА

Кукоба Ю.С., Титова М.А.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау Yulyasha_92@mail.ru

Основные критерии проведения оценки туристско - рекреационных

ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма

Рекреационные ресурсы - природные культурно-исторические комплексы и их элементы, способствующие восстановлению и развитию физических и духовных сил человека, его трудоспособности и здоровья, которые при современной и перспективной структуре рекреационных потребностей и технико-экономических возможностях используются для прямого и косвенного потребления и производства курортных и туристских услуг.

Определение рекреационных ресурсов можно также дать в следующих контекстах: - рекреационные ресурсы как результат антропогенной деятельности (воздействия человека и его деятельности на природу), которые благодаря таким свойствам, как уникальные исторические и художественные ценности, оригинальность, эстетическая привлекательность и целебно-оздоровительная значимость могут быть использованы для организованных занятий; - рекреационные ресурсы как сочетание различных компонентов, факторов природного и антропогенных ландшафтов, создающих благоприятные условия для разнообразных видов и форм деятельности человека; - рекреационные ресурсы как в определенной степени, трансформированные природные условия и культурно-исторические объекты, доведенные до степени технологичности под влиянием общественных потребностей и возможности прямого использования в рекреационном обслуживании.

Следовательно, к рекреационным ресурсам относятся два типа ресурсов: природные и антропогенные:

142

Рисунок 1. – Рекреационные ресурсы

Основные критерии проведения оце нки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оценк и туристской - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оценк и турист - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основ ные к ритерии проведения оце нки туристском - рекреационны х

ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основ ные критерии проведения оценк и туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Природные рекреационные ресурсы это территориальное сочетание

природных компонентов с функциональной, временной и территориальной комфортностью рекреационной деятельности.

Комплексный характер рекреационной деятельности и многообразие ее связей с природными условиями обусловливает целесообразность рассмотрения в качестве природного рекреационного ресурса не только территориальное сочетание природных компонентов, но и результаты антропогенной деятельности человека (так называемый антропогенный фактор в экологии).

Рекреационные ресурсы в рекреационном хозяйстве выступают как условия рекреационной деятельности. Для того чтобы природные условия стали природными ресурсами, необходимы затраты общественного труда на их изучение, оценку и подготовку и доведение их до степени технологичности, необходимой для прямого использования в рекреационном хозяйстве.

Ресурсную базу туризма составляют туристско-рекреационные ресурсы, которые тесно связаны между собой. Под туристскими ресурсами понимают совокупность природных и искусственно созданных человеком объектов, пригодных для создания туристского продукта. Как правило, эти ресурсы определяют формирование туристского бизнеса в том или ином регионе. Характеристика рекреационных ресурсов с экономической точки зрения

Туристско-рекреационные ресурсы используются в оздоровительных, туристских, спортивных и познавательных целях и условно подразделяются на две группы: природные и инфраструктурные.

Рисунок 2. – Туристко – рекреационные ресурсы

Динамичное развитие туристского бизнеса требует наличия обеих групп.

Даже при высоких аттрактивных свойствах природных ресурсов (без наличия коммуникаций, средств, связи, памятников культуры, искусства и др.)

143

туристский бизнес для широкого круга потребителей невозможен. При этом, несмотря на свою социально-гуманную роль, туризм видоизменяет экологию. Снижение ущерба от воздействия индустрии туризма на экологию регулируется на государственном и международном уровнях за счет: экологического просвещения, ограничения туристско-рекреационной нагрузки на природные ресурсы, налогового регулирования.

Важнейшими характеристиками рекреационных ресурсов являются следующие:

1. объем запасов (дебет минеральных вод; площадь рекреационных территорий; экскурсионный потенциал (в часах) туристских центров), необходимый для определения потенциальной емкости территориально-рекреационных комплексов, уровня освоенности, оптимизация нагрузок;

2. площадь распространения ресурсов (размеры водоносных горизонтов, пляжей; лесистость, обводненность территории; границы устойчивого снежного покрова), позволяющая определить потенциальные рекреационные угодья, установить округа санитарной охраны;

3. период возможной эксплуатации (продолжительность благоприятного климатического периода, купального сезона, залегание устойчивого снежного покрова), определяющий сезонность туризма, ритмичность туристских потоков; формирования ресурсной базы туризма. Основ ные критерии проведения оценк и туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма.

4. территориальная неподвижность большинства видов ресурсов, обуславливающая тяготение рекреационной инфраструктуры и потоков к местам их концентрации; Основные критерии проведения оценки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе монит оринга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оценк и туристской - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оценки турист - рекреационных ресурсов в

общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оце нки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Ос новные критерии проведения оце нки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. 5. сравнительно низкая капиталоемкость и невысокая стоимость

эксплуатационных затрат, что позволяет достаточно быстро создавать инфраструктуру и получать социальный и экономический эффекты, а также самодеятельно использовать отдельные виды ресурсов;

При рассмотрении туристско-рекреационных ресурсов чаще всего используются два вида оценок: качественная и количественная. Количественная оценка включает в себя: Основные критерии проведения оце нки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оценки туристской - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга

формирования ресурсной базы туризма. Основ ные критерии проведения оценк и турист - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оценки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оце нки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. 1. показатели объема запасов, необходимых для определения

потенциальной емкости территориальных рекреационных систем, оптимизации нагрузок; Основные критерии проведения оценк и туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оценк и туристской - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основ ные к ритерии проведения оценки турист - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирова ния ресурсной базы туризма. Основ ные критерии проведения оценки

туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оце нки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. 2. показатели площади распространения ресурсов, благоприятных для

рекреационного использования, установления границ санитарных округов; 3. продолжительность комфортного сезона использования рекреационных

ресурсов, определяющих сезонность использования и развития туризма. Качественная оценка рекреационных ресурсов включает в себя степени

благоприятных свойств для определенного вида или цикла рекреационных занятий: выразительность, контрастность, величественность, способность природных рекреационных ресурсов пробуждать положительные эмоции. Стоимость рекреационных ресурсов, как и природных, в целом должна определяться такими же образом, как стоимость национального богатства страны, причем необходимо делать поправку на рекреационную стоимость

144

территории. Основные критерии проведения оценки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Ос новные критерии проведения оценки туристской - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оценк и турист - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основ ные критерии

проведения оценки туристском - Цель экономической оценки необходимость объективно отразить, что

теряет народное хозяйство и общество в целом при уничтожении рекреационного ресурса или отказе от его использования на территории, где этот ресурс предназначен для другой хозяйственной деятельности. Ответить на этот вопрос очень сложно: во-первых, потому, что этот ресурс может быть уникальным и его качества и ценность нельзя возместить; во-вторых, в ряде случаев интересы общества и индивида не совпадают, что может привести к безвозвратной потере ресурса как части национального богатства. В связи с этим общество в целом каждый раз оказывается перед выбором: как эффективней использовать ту или иную территорию независимо от ее насыщенности рекреационными ресурсами; какой из форм хозяйственного использования территории следует отдать предпочтение; какие отрасли лучше всего дополняют друг друга при использовании одной и той же территории; какое сочетание отраслей недопустимо с точки зрения использования рекреационных ресурсов, поскольку ведет к значительному сокращению экономического эффекта. Основные критерии проведения оценк и туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основ ные критерии проведения оценк и туристской - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основ ные критерии проведения оценк и турист - рекреационных ресурсов в

общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оце нки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Ос новные критерии проведения оце нки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. На сегодняшний день предложены десятки различных методик расчета

экономической оценки рекреационных ресурсов. Одна из них, в частности, предложена американскими специалистами: в ней за основу принимают сумму затрат, произведенную отдыхающим. Другие берут во внимание лишь транспортные расходы рекреантов на дорогу к месту отдыха и обратно, поскольку они составляют основную часть расходов. В основе такого подхода лежит закономерность, выявленная М. Клаусом в Соединенных штатах Америки (США), подтверждающая тесную связь между расстоянием, транспортными расходами и количеством посещений туристского центра (например, увеличение транспортных затрат на 1 долл. сокращает количество посещений в расчете на каждую тысячу зрителей ближайшего к туристскому центру района с 500 до 400, из среднеудаленного с 1200 до 800 и из дальнего района со 100 посещений до 0). Основываясь на этой закономерности, стоимость рекреационных ресурсов данного туристского центра можно принимать как разницу между транспортными расходами на туристскую поездку к месту отдыха и обратно и его общими затратами, умноженную на число отдохнувших в течение года. Основные критерии проведения оце нки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведе ния оценки туристской - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма.

Основные критерии проведения оценки турист - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основ ные критерии проведения оценки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оценк и туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основ ные критерии проведения оценк и туристской - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма.

4. Проблема экономической оценки природных рекреационных ресурсов Последнее время к вопросам развития рекреации привлечено внимание

большинства специалистов различных сфер науки: экономистов, экологов, медиков, географов. Рекреационная деятельность направлена на восстановление здоровья человека, его физических, а главное - духовных сил.

Основная проблема заключается в том, что экономически оценить природные рекреационные ресурсы довольно сложно. К настоящему времени в основном разработаны подходы к оценке рассматриваемых ресурсов на основе балльного метода. Однако балльные методы оценки не пользуются безоговорочным признанием, так как они не лишены субъективности и не дают

145

расчетных показателей, поддающихся экономическому анализу. В тоже время многие характеристики природных ресурсов могут измеряться лишь относительными величинами, например познавательной ценностью какого-либо ландшафта. Поэтому там, где использование количественных методов пока невозможно или они пока не разработаны, использование балльных методов является единственно возможным методом оценки. Основные критерии проведения оценки турист - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы

туризма. Основные критерии проведения оце нки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оценки туристском - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оценки туристской - рекреационных ресурсов в общем процессе мониторинга формирования ресурсной базы туризма. Основные критерии проведения оценк и туристском - рекреационных ресурсов в общем

процессе

К ВОПРОСУ ИЗУЧЕНИЯ АРХИВНЫХ ФОНДОВ И МАТЕРИАЛОВ ПО ИСТОРИИ КАЗАХСТАНА ХІХ-ХХ ВВ.

Қайсар Құсайынұлы

КазНПУ имени Абая, г. Алматы

Автором были проработаны материалы в нескольких десятках фондах Государственного архива Российской Федерации, Казахстана и Узбекистана, содержащие фактические данные по всему спектору вопросов по истории казахско-русского сношения.

Архивные материалы, весьма значительны по своему обьему и солержанию. Мною использованы документы самые различные. В основном из них использованы следующие фонды архива РФ, содержащие материалы по земельному вопросу:

Фонд Переселенческого Управления (Ф.391). Фонд Комитета Сибирской железной дороги (1273). Фонд земельного отдела МВД (1281). Фонд Департамента Общих Дел (1284). Фонд Земского отдела (1291). Фонды РГВИА (400, 416, 418). Фонд ГАРФ (563). Фонд РГИА (Читальный зал). Фонд Главного Управления Государственного коннозаводства (412). Наряду с архивным фондами РФ, мною использованы следующие фонды

архива РК: Фонд Канцелярии Степного генерал-губернатора (64). Фонд областного правления области Сибирскими киргизами (345). Фонд Омское областное правление (338). Фонд Тургайского областного правления (25). Фонд Семиреченского областного правления (44). ФондзаведующегоТургайско-Уральского Переселенческого района (29). Фонд Тургайского областного статистического комитетаі (318 ) Если начать с обзора фондов, находящихся архивов РФ, то следует

сказать, что Фонд земского отдела МВД содержит фактический материал по истории создания «Новолиненого» района и выселения казахов на т.н.

146

Миллионный отвод, по правительственной земельной политике начатый с 1732 года, и активно проводимой в 1880-1890гг., а затем продолженные в 1906-1914 гг. В фонде Переселенческого Управления хранятся весьма обширные и ценные разные материалы, связанные как с историей экспедиции под руководством Ф.А. Щербины, В.К.Кузнецова и других, так и с историей деятельности Переселенческого Управления по насильственному изьятию земель казахов кочевников. Документы правительственных, центральных учреждений хорошо сохранились и представлены широким кругом архивных фондов высших органов тогдашней власти, что свидетельствует о факте программности экономической политики власти на разных ее этапах.

Возьмем фонд РГВИА. Разновидные материалы довольно полно характеризуют военно-завоевательную историю России. Они дают яркую картину развития русского военного похода на территорию Башкир, Казахов и народов Средней Азии.

Документы архива рисуют состояние русской военной техники и развитие военно-теоретической мысли в царской России. Они характеризуют деятельность военных, теоретиков и военных историкв России, ученых, военных инженеров-первооткрывателей и путешественников.

Так, вот мнения полковника Берга о способах соединения реки Аму-Дарьи с Каспийским морем (1826г). [1]

Наряду с характеристикой жизни и боевой деятельности русской армии документы архива содержат богатые сведения по истории внутренней и внешней политике военно-феодального империализма(царизма). [1.9].

В архиве хранится большое количество рукописных и тиражированных историко-физических карт за ХУ11-начала ХХ вв., топографических, административных, астрономических и других карт, атласов губерний, областей и наместничеств Российской империи. [1.10].

Привлекает в документах многоплановость и актуальность материалов. РГВИА всегда привлекали и продолжают привлекать к его документам внимание широких кругов исследователей различных профессий. Автора интересовал материал: «Стратегическое обозрение Оренбургской и Сибирской линий, составленное генерал-майором Ф.П. Ставицким (1820 г)». Также, переписка канцелярии Военного Министерства со штабом и отдельных Сибирского и Оренбургского корпусов и Министерством финансов: о сооружений Оренбургского и Уральского укреплений «1845 г.), постройке укреплений на Сыр-Дарье, Темире и Тасбулаке; закладке Раимского укрепления при устье Сыр-Дарьи (1847 г.), записки чиновников об экспедиции по исследованию Аральского моря; образовании поселений русских новопоселенцев при укреплениях в киргизской(читай-казахской) территории; размещении русско-казацких войск на укрепленных линиях; об осаде, штурме и взятии русскими войсками Кокандской крепости Акмечет и переименовании ее в форт Перовск (1853г.). Отложились солидные материалы по этнографии казахов кочевников Большой орды. [2.С.261-262]

Иначе говоря, автор ограничился, в основном, в целях розыска необходимых материалов, сплошным просмотром и некоторых других фондов

147

архива РК, в которых, однако, сосредотоены значительная часть архивных фондов, относящихся к изучаемому периоду истории казахских и русских сношении. Эти фонды, в значительной срепени, повторяют и даже дублируют документы Оренбургского и Омского областных архивов. Отписки многих дел, хрнаящихся в ЦГА РК, а также и документы официальной переписки встречаются чаще в архивных фондах Москвы (РГВИА) и Петербурге (РГИА).

Изучены автором, фонды канцелярии Степного генерал-губернатора, Тургайского и Акмолинского областных правлений. В них преобладают материалы правительственной земельной, колониальной политики в Казахстане. Богатый фонд,хранящийся в архива, в подавляющей части не привлечен, и не использован для всестороннего анализа в имеющейся казахстанской исторической литературе. Тем самым, не достаточна разработана имеющиеся документы, а это значит, что фактические материалы не введены в научный оборот.

Более столетний период (Х1Х-начала ХХ века) истории колониального Казахстана, и не вскрыты, в должной мере, характерные особенности и черты военно-захватных действий земельной политики имперского правительства. Указанные обстоятельства дает право попытаться исследовать важный земельный вопрос, в ходе проведения колониальной политики в разных частях территории казахов. Проблема предпринимаемого автором исследования связана с целыми рядом других смежных вопросов, как правительственной политики, так и экономики и социальных отношений казахского аула и переселенческой деревни. Она связана с вопросами проникновения элементов капиталистических отношений в Казахские территории, развитии национально-освободительного движения. Из обширного круга смежных вопросов следует выделить два вопроса, имеющих самое прямое и непосредственное отношение к интересующей автора теме. Это вопрос о земельном хозяйстве и скотоводческом и вопросы, связанные с переселением русских, украинских крестьян в территорию казахов и правительственной переселенческой политики. В течение длительного времени автор занимается этим комплексом вопросов, изучая историческую, экономическую литературу, и работая над архивными материалами и опубликованными источниками. Изучение автором источниковый материал, позволяет в достоверной и полноценной форме проанализировать исторический процесс военно-захватных действий на территории северо-восточного Казахстана самодержавным правительством России.

Значительный интерес все же вызывает способность казахского скотоводческого хозяйства быстро реагировать на те изменение в ландшафтно-природных условий посредством перестройки скотоводческо-кочевого цикла. В этой связи следует отметить, что кочевничество – это не просто форма адаптации человека к сложным географическим и климатичеким условиям, но и совокупность рациональных приемов организации процесса производства, сумма знаний о биологии и этологии животных, об окружающей среде

В ходе военного похода казачьих формировании и открытого насильственного захвата территории казахов произошел социальный раскол в

148

традиционном кочевом обществе. Возникло из-за хищнического захвата и еще один страшный раскол между казахами; старшим и младшим поколениями. Отрывала людей от корней, делала многих из них нравственно неполноценными. Эти проблемы не были решены и в советскую эпоху.

По сего времени, существует тяжелые последствия колониальной эпохи, распалась цепь времени «большого захвата». Это –вторая половина 60-х годов Х1Х столетия, и 20-30-е годы ХХ века, когда уничтожали целые аулы казахов, расстреливали батыров, биев, султанов и национальную интеллигенцию. Тогда окончательно происходил генацит по уничтожению казахского народа.

Итак, комплексное использование всех исторических источников позволит адекватно отразить характерные черты действий царской администрации в земельном вопросе, т.е. упорядочении «поземельных отношений» у казахов и новопоселенцев.Преследовалась основная цель закрепление завоеваний самодержавия на востоке и руссификация казахского населения. В отчете К.П.Кауфмана подчеркивалось о предоставлении коренному населению выборного внутреннего управления «по всем делам, не имеющим политического характера» [3.С.43]

Казахское население больше всего волновал вопрос о Землевладении и Землепользование для ведения скотоводческого и земледельческого хозяйства. И, земледельцы не могли существовать без сырья животноводства. Казахи кочевники скотоводы в большей степени не могли обойтись и без просторных Кстау, обширных луговых пастбищ с водопоями и лесными березовыми рощами.Вот жалоба казахов Тургайской области,где читаем: « местный богач Ищанов положительно обезземелил казахов. На всех степях Камсактинской волости пасутся громадная стада всякого рода скота и постороннему наблюдателю покажется, что все это достояние всех казахов. Между тем, все это чужое, все принадлежит арендаторам коим степи сданы в аренду Битаном Ищановым.Таким арендатором обычно является Орский купец Бурнаев. Тысячи голов чужого скота дают ему крупные барыши. Казахи же со своим скотом принуждены тесниться и потому беднеть ... все наши земельные богатства целиком используются в интересах управителя и никаких разрешений схода на это не требуется» [4.ЛЛ.65,66]. Такова была практика сдачи т.н. излищных общественных земель в аренду. Заметим себе, что в 1894г., последовало специальное раъяснение МВД, о том,что зимовочные угодья, принадлежащие отдельным семьям, не должны считаться излишними для общества, и вследствие этого не могут быть предметом арендных договоров.

Автор приводит лишь единичные свидетельства, показывающие характер и значение узаконенной правительством системы сдачи казахских земель в аренду. Сдавали в аренду в большинстве случаев богатые казахи, а расплачиваться сносом зимовок, лишением покосов и вообще стеснениями приходилось беднякам»т.е. казахскому шаруа [5. ЛЛ.91,94]. В вопросе о сдаче казахских земель в аренду, российское законодательство охраняло интересы, и содействовали захвату и расхищению общинныз земель, казачества и русского крестьянства. И, другая сторона, правительственной политики заключалась в поощрений аренды казахских земель со стороны кулацко-колонизаторских

149

слоев, в свою очередь эксплуатироаваших на этой почве значительную часть русских и украинских крестьян –переселенцев.

Царские военные чины всячески стремились в данном случае доказать самим фактом сдачи казахами своих земель в аренду якобы наличием большого количества «излишних» земель в Казахстане.На основе чиновничьих надуманных идей, колонизационный процесс сопровождался возрастанием налогово-податного гнета со стороны колониальных властей в регионе. В силу своей политической и экономической отсталости Россия не была конкурентноспособной на рынках развитых капиталистических стран. Поэтому она выступала как поставщик сырья и объектами ее промышленной эксплуатации стали Казахстан и Средняя Азия, где укреплялось ее могущество как колониальной державы перед миром. Так, Казахстан это оргомная территория с природным богатством, естественно-ландшафтным и открытыми водоисточниками, дешевой рабочей силой, все вместе взытых, создавало предпосылки для быстрого обогащения и накопления капитала и рынка сбыта продукции русской промышленности. Царское правительство усилило активное действие по продвижению вглубь и массовому захвату территории казахов в пользу казачьих войск и русских крестьян на рубеже двух веков. В особенногсти, захват территории с открытыми водоисточниками, богатыми ландшафтами обнаружилось вдоль укрепленных линий, вблизи зимовки. Так, вдоль реки Иртыш была проведена десятиверстная полоса, составившая миллионы десятин лучших естественно-плодородных земель, они были отведены в пользу русских кулаков и казачьих вооруженных формирований.

Так, по данным обзора Семипалатинской области во владении казачьего войска находилось – 2,186 105 десятин земли [6.С.12]. В четырех (Акмолинской,Семипалатинской,Тургайской и Уральской) областях с 1906 по 1915 гг., было изъято свыше – 18 млн. десятин казахской земли. [7.С.10]. Эти царско-чиновничьи административные мерприятия на территории казахов тяжелыми последствиями сказывалось на скотоводческое хозяйство, и резко на социальное положение их. На территориях казахов, захваченных царскими властями, казахи, правители устраивались с местной русской администрации на лучщих землях, обирая своих сородичей по всюду. Однако, всякое «...злоупотребления и притеснения со стороны русских администраторов, пограничных властей, часто имевшие места, отталкивали казахское наеселение, вызывали вражду и недоверие казахов к русским властям» [8. С.240]. В процессе изучения земельного захвата казахов, встречались такие факты. Так например,» Семипалатинский губернатор Полтарацкий пытался вести борьбу за охрану прав казахов на собственные земли и протестовал против распоряжении о выселении их т.е.казахов с так называемых «кабинетских земель» и едва не поплатилась местом,т.е. должностью». На взгляд автора, интересна написанная статья, на достоверных материалах, известным исследователем, Е.Ф.Шмурло [9.С.210]. Местная русская администрация совершенно безразлично относилось к судьбе казахов лишившихся собственной земли. Пограничные царские власти в интересах расширения колонизации могли согнать целых казахских аулов. Вот письмо от 7 октября 1857 г. направленное на имя В.В.Вельминову-Зернову,

150

от имени Григорьева В.В., где он открыто пишет: « Мало будет места (в Малой орде для колонизации), так погоним лишних киргизов в Хиву,Бухару,Коканд. Раньше или позже, а это непременно случится». [10.С.20].

Повсюду недовольство народа, это признавали местная царская власть СырДарьинской области, и пограничное начальство. Об этом вот мысль Григорьева (Начальника Оренбургской пограничной комиссии), который писал: «В окрестностях Казалинского форта отвращают киргизов от земледелия придирки к ним и казачья жадность и русских поселенцев, которые готовы захватить у них все (территориальное) пространство, удобное для землепашества;придирки и жадность, которые в 1856 году и послужили главным поводом к восстанию казахов под предводительством Жанхожи Нурмухамедовым, руководивший восстанием егинши казахов в 1855-1857гг». [10 C. 20-21]. В народных поэмах причины борьбы казахов против произвола местных царских военных чиновников и аульно-волостных управителей хорошо изложены в этих строках: «На берегах Сыр-Дарьи Взяли они наши хорошие земли. Обидели и унизили казаха, Оседлали его, как верблюда, Не дали спокойно сеять, Ячмень, пшеницу, садить кауны» [11.C.134].

Основную массу восставших составляли земледельцы-егинши на Сыр-Дарье. Карательные силы царских властей -аграрразграблены. Всего было взято по официальным данным 21 365 голов скота.[12. C.306]. В действительности, по данным Л.Мейера, раза в три больше этого. [13. C.33].

Всенародной борьбе казахов, основным, конечно, был Земельный вопрос. Объявление земель казахов собственностью царизма т.е. военно-феодального империализма, одним ударом поставил ее в положение господствующей политико-экономической силы во всей Казахской территории.

Хронология работы охватывает с 90-х, и первое десятилетие ХХ века. Кровавая-драматическая обстановка в 90-е годы и ситуации в начале десятилетий колониальном Казахстане в еще не изучена на архивных материалах т.е. не использованы информативные возможности достоверных документальных материалов, вышедших из под пера самих царских чиновников. Огромный пласт документа по истории казахско-русских отношении, по сей день хранится на стиллажах, полках архива и научных библиотеках России, Узбекистана и Казахстана. Анализируя совокупность документальных материалов и опубликованных, автор приходит к мысли, что имеем уже разработанной чиновничье-колонизаторской концепцией земельно-аграрных отношений в Казахстане.

Если вкратце, то Основная мысль царско-чиновничьей концепции земельно-аграрных отношений колониального Казахстана сводилась к тому, что казахский народ, как «природные» скотоводы кочевники, будто не способен к самостоятельному развитию, требует привнесения извне «передовой» «европейской» (читай – российской буржуазно-крепостнической)

151

культуры. В части земельно-аграрных отношений узловой проблемой этой концепции был переселенческий вопрос.

Изучая этот вопрос, царские чиновники стремились «доказать», что только царское господство привносило в Казахстан «культуру», что казахи начали заниматься земледелием, переходить от экстенсивного кочевого животноводства к оседлости только под влиянием «примера» русских земледельцев- казачества и крестьян переселенцев. Больше того, что само земледелие в степи по их уверениям появилось под влиянием пришлого из России украинского и русского крестьянства, а переход казахов к оседлому земледелию вызывался изъятиями у них земель, образованием в результате этого, земельной тесноты, не позволявшей вести кочевое животноводческое хозяйство.

Царская земельно-аграрная политика в Казахстане по этой концепции изображается как прогрессивная, содействовавшая повышению культуры казахского сельского хозяйства и благосостояние казахов. Кстати, термин «прогрессивность» чаще употреблялись советско-казахстанскими авторами в своих многочисленных исследованиях. Отельные авторы, не утруждали себя трудными поисками, работой в архивохранилищах и редких фондах научных библиотек.

Казахстанские исследователи в меру сил, работали, однако суть чиновничье-колонизаторской концепции земельно-аграрных отношений в Казахстане можно сказать, обходили, за исключением, таких историков, как С.Аспендиаров, Е.Бекмаханов, Б.Сулейменов. Особенно в этом ряду нужно выделить имя казахстанского историка П.Г.Галузо. Это уже отдельная тема.

В целом, автором в ходе десятилетней работы, озакомление с путеводителями, описями фондов, наряду со сплошным просмотром дел в РГИА, РГВИА и выборочным просмотром материалов в других высше названных архивах, убедили его, все еще достаточная многочисленность как самых архивных дел, так фактических сведений в материалах по земельно-аграрных отношений Казахстана в составе царской России и особенно содержащегося в них нового для будущих исследователей, совершенно не открытого и не введенного в научный оборот фактических материалов по истории землевладения и землепользования Казахов в составе Российской империи.

Список использованных источников:

1. Российский государственный военно-исторический архив. Путеводитель том 1, С. 219.

2. Военные действия в Средней Азии. Без указаний местности. 3. Всеподданнейший отчет генерал-адъютанта К.П. фон Кауфмана по

гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства-25 марта 1881г. СПб. 1885.

4. ЦГА РК.ф.25, д. 450, лл. 65, 66. 5. РГИА ф.391, оп.2, д.912, лл. 91,94.

152

6. Обзор Семипалатинской области за 1909 год. Семипалатинск, 1910. 7. Статистический отчет. Итоги ежегодных земельных отрезков.

Оренбург, 1923. С.10. 8. История Сибири в Х1Х столетии. Составитель Андриевич В.К. СПб.

1889. 9. «Русские и киргизы в долине Верхней Бухтармы». - Записка

Семипалатинского подотдела ЗООРГО. Выпуск 3. 1907. 10. Веселовский Н.И. Григорьев В.В. По его письмам и трудам. 1816-

1881гг.СПб., 1887. С.20 11. Известия Казахского филиала АН СССР. 1946. С.134. 12. Вяткин М.П. Очерки по истории Казахской ССР. Т.1. 13. Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства. М., 1868.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ СОЛТҮСТІК ШЫҒЫСЫ АЙМАҒЫНЫҢ (КӨКШЕТАУ ӨҢІРІ) ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ-ХХ ҒАСЫРДЫҢ

БАСЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҚ, ӨНЕРКӘСІПТІК ТҰРҒЫДАҒЫ ДАМУЫНЫҢ ЖЕКЕЛЕГЕН ТАРИХЫ А.А. СБОРОВСКИЙДІҢ

ЗЕРТТЕУЛЕРІ НЕГІЗІНДЕ

Қарасаев Ғ.М. Астана қ., ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институты

ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның солтүстік-

шығыс аймағындағы өндіріс орындарының ашылу тарихын сипаттап, арнайы шығармалар жазушылардың қатарына тау инженері А.А.Сборовскийді жатқызуға болады. Атап айтқанда оның “Отчет по статистике –экономическому и техническому исследованию золотопромышленности Кокчетавского района” [1] атты зерттеуінде Қазақстанның көрсетілген аймағына орыс жиһангерлері, ғалымдары тарапынан әр мақсаттағы жасалған алғашқы cапарларына талдау жасалған. Осы тұрғыдағы оның жазуынша: “Көкшетау алтын өндіру ауданын зерттеу 1771 жылғы капитан Дьяковтың қырғыз даласының солтүстік бөлігіне сапары (мерзімінен,-Ғ.Қ. басталады. 1815-1816 жылдары Көкшетау округі арқылы негізінен Есіл өзенінің солтүстік өңіріне назар аударылып, П.И.Шангин, одан кейін Дерпт университетінің бұрынғы профессоры доктор Мейерь және 1826 жылы Лебедур өтті. Одан кейін қырғыз даласына 1840 жылы Карелин сапар шегіп, өз шығармаларында аталған даланың бөлігі ретіндегі Көкшетау ауданына да сипаттама жасады, Рихтер мырза, полковник Гельмер-сен (кейін тау институтының директоры), тау инженерлері Чайковский, Германь, Меншенин, Ковалевский, Гернгрось Влангали, доктор Якобий және Кравцов мырза (1877 ж.) осы өңірде болды” [1.1].

А.А.Сборовский осы жерлердегі алтын өндіру ісінің тарихымен қатар бұл өңірді ата-қоныстары еткен қазақтардың қалыптасу, одан кейінгі даму тарихын қарастырған. ХІХ ғасыр көлеміндегі жергілікті қазақтардың шаруашылығы,

153

әлеуметтік жағдайларын талдаған. Өлкені орыстармен қоныстандырудың барысын баяндаған. “Көкшетау алтын іздестіру орындары, - деп жазады А.А.Сборовский, - аудандарын негізінен көшіп жүрген және де отырықшы қырғыздар мекендейді, ауданға жақын өңірлердегі станицалар мен қоныстарда казактар орналасқан, ал селенияларда Еділ жағалауы губернияларынан қоныс аударған мордвалықтар тұрады.

Словцовтың сипаттауынша, әр тайпалардан негізделген қырғыз ордасы Шыңғысханның билігі кезінде Орта Азияға қоныс аударып, үш ордаға: Үлкен, Кіші және Орта (жүздерге,-Ғ.Қ.) бөлінді.

Үлкен Орда жоңғарларға бағынды, ал Орта және Кіші орданы олар (жоңғарлар) шапқыншылыққа ұшыратып, Ұлы Петр кезінде қырғыз ханы Тәуке (Ресейге,-Ғ.Қ.) бағынуға шешім қабылдады, алайда бұл ұзаққа созылып кетті. Тәуке қайтыс болғаннан кейін Кіші және Орта ордаларда өзара бақталастық басталды.

... Кіші орда орналасқан Орынбор өлкесінің бастығы азиялық халықтарды әлсірету мақсатында өзара орын алған бақталастықты қоздыра отыра оларды ... әлсіретуге тырысса, Батыс Сібірде Ресейге қарсы орын алған жаугершілік пен наразылыққа қарсы генерал-губернатор П..М.Капцевич қырғыздарды (Орта Орданың) қарату үшін Абылай және оның ұлы Уәли хандар Ресей және Қытай боғдыханына бірдей бағынғандықтан, Қытаймен дипломатиялық қатынасқа түсуге мәжбүр болды. Хандар Бөкей (1819 жыл) және Уәли (1821 жыл) қайтыс болғаннан кейін 1822 жылы (Көкшетау және Қарқаралы) көш аймақтарындағы дивандар (приказдар,-Ғ.Қ.) ашылды. Қырғыздардың дивандарды ашуға қарсылықтарына және Қытай үкіметінің оған қарсы барша әрекеттеріне қарамастан генерал Капцевич мұндай іске абайлылықпен қарайтын Григоровскийдің қатысуымен сұлтан Ғұбайдулла Уәлихановтың 1824 жылдың 24 сәуірінде диванның төрағасына сайланып, Ресей императорына адалдығына ант қабылдауын іске асыруға жетісті.

... Билер Чон, Торыайғыр және Саржан Қасымовтар қырғыздар арасында кері әрекет жүргізді. Атап айтқанда сұлтан Ғұбайдұлла Уәлиев Қытаймен байланысын тоқтатпағандықтан Көкшетау приказы қызметінен аластатылып, оның орнына Абылай Ғаббасов тағайындалды, алайда сенімсіздігі үшін орыс мемлекетіне берілген сұлтан Желғайыр Байтоқинмен ауыстырылды, бірақ та осы округтер және Кіші жүзде Қасымнның ұлдары, соның ішінде ерекше 1826-1847 жылдар аралығындағы екі он жылдық көлемінде халықты толқуда ұстағанымен Көкшетау приказын басқару қалыпты жағдайға түсті.

... Аталған сұлтан Кенесары Қасымов және оның руластары қорғансыз адамдарға ашық шабуыл жасады, тонауға ұшыратты, оларды өлтірді. Орыс үкіметінің далаға әскер жіберіп, бүлікшілерді басуларына мәжбүр етті. Соңында Кенесары қара қырғыздар жерінде (Қарқаралы уезі) қаза болып, даладағы толқу, бүлік және жайсыздықтар тоқтады.

… Бүкіл даладағы сияқты бұл ауданда да қырғыздарға барлық жерлер, соның ішінде көлдер де уақытша ... пайдалануға берілген. Алтын қорлары қарастырылып отырған аудандар қазіргі күні Көкшетау уезінің Қотыркөл және Көкшетау болыстықтары қырғыздарына тиесілі.

154

... Жоғарыдағы Словцов мырзаның көрсеткенінен анық болатынындай, (қазіргі Қотыркөл) болыстығының ру жетекшілері: Сарыбаласы, Қадыр, Бабасан, Елтөк, Сүйінік-Қара, ал 1430 шаңырақты құрайтын Атығай-бағыш (қазіргі Көкшетау) болыстығының (рубасылары,-Ғ.Қ.) Рысқұл, Құлансу, Данной, Назар, Байназар, Серкеш, Әлімбет, Баби, Аққиын. 2140 шаңырақты құраған екі болыстықты сұлтандар Пірәлі және Әбілхайыр Ғаббасов, бұлармен бірге Жандал Тоқтамысов пен Тебет Якудақовқа бағынған 52 би басқарды.

Осы ру басылары мен болыс билеушілеріне талдау жасай отыра әр рудың өздерінің қысқы және жазғы мерзімдегі белгілі жерлері бар екендігін анықтауға болады.

Көрсетілген екі болыстықтың да қысқы қыстаулары ХІХ ғасырдың басында, атап айтқанда 1826 жылы мөлшерінде Көкшетау тауы аймағы, соның ішінде Атығай бағыш ... (қазіргі Көкшетау болыстығы), Көкшетау тауының солтүстік және батыс аңғарлары, ал Майлы Балта Атығай (немесе Қотыркөл) болыстығы Көкшетау тауының солтүстік жағы болды.

Қырғыздардың негізгі, ал бұрынғы кезеңде тіпті жалғыз ғана кәсібі мал шаруашылығы, және осының негізіндегі әрқашан көшпенді өмір салты болды, соның ішінде неғұрлым ауқаттылары бұл іспен кең ауқымды айналысты, ал неғұрлым кедей қырғыздар (жатақтар) жартылай отырықшы өмір салтын ұстады.

... Полковник Троицкийдің жоғарыда еске алынған картасын мұқият қарағанда Көкшетау уезі орналасқан қырғыз далалық аймағындағы ... казактар станицасына шектелетін қырғыздарға толығымен (уақытша болса да) берілген жерлердің көпшілігі сусыз, сонымен бірге ормансыз, алайда жыртуға, шабын-дыққа қолайлы болғандықтан ... қоныстандыру бөліктеріне айналдырылған. (Нәтижесінде,-Ғ.Қ.) ... 1901 жылы олардың малдарына қажетті 1000000 десятина жер жетіспеді.

… Киіз үйдегілердің барлығы үй иесінің қорғауына өтеді. Әр қырғыз үшін өз киіз үйі молшылықтың белгісі. Киіз үйге деген силасымсыздық көрсету оған (пікір иесіне,-Ғ.Қ.)деген кері қатынастың орын алуының себебіне айналады. Киіз үй ... қырғыздың бүгінгі барша тұрмысының орталығы. Киіз үйде оның далалық қуанышы, қайғысы арқылы қырғыздың барлық өмірі өтеді.” [1.38,39,40,41,43,51].

А.А.Сборовский өз шығармасында нақты деректер негізінде ХІХ ғасырдың басынан орын алған Көкшетау өңірінен алтын өндіру ісінің басталуына, барысына, алынған алтын көлеміне кеңінен талдау берген. Атап айтқанда, оның жазуынша: “Қазіргі күні ... Көкшетау уезіндегі алтын өндіру ісі қашан басталғандығы туралы ешқандай мәлімет кездеспейді. Кейбіреулер негізгі орындардан алтын өндіру оның ұсақ құмдарды сұрыптау арқылы іске асырылғандығын көрсетеді. Оның іздерін Көкшетау тауларының оңтүстік-шығысындағы Мыңшұңқыр аңғарындағы Қотыр көл станицасынан 25 шақырым жердегі қазіргі кезеңге дейінгі тайпаларға жататын қираған жер асты жұмыстары қалдықтарынан көруге болады. ...

Алайда қалай дегенмен де Көкшетау ауданындағы алтын өндіру ісінің басталуы ресми мәліметтер негізіндегі Н.И.Крахлевтың мәліметтері бойынша

155

Сібірдегі алтын өндірісі ісінің алғашқы бастаушылары қырғыздар даласында (Петропавловск қаласымен қатар өңірдегі) көшпелі ордалықтармен мал терілері, киіз, металл және минералға олардың сұраныстарына сай ресей өнеркәсіп бұйымдарымен елеулі көлемдегі айырбас саудасын жүргізіп, отырған Петропавелдік көпестер, (қаланың,-Ғ.Қ.) құрметті азаматтары Иван Федорович Большаков пен ағайынды Василии және Федор болды. Осындай айырбас саудасы кезінде орыстар мен қырғыздар арасында өзара қатынас орнатылды. Ордаға келген орыстарға кесек алтынға айырбас жасау ештеңеге тұрмады, жергілікті жерлерден жинақталған мәліметтер және де кесек алтынның үлгісі аталған аудандағы жер қойнауында белгілі көлемдегі алтын бар екендігін дәлелдеді, сонымен қатар бұл жерлерден табылған алтындар өзінің тазалығымен және жоғарылығымен ерекшеленді.

1836 жылдың 10 тамызында Сары Бұлақ бастауы және оған құятын Сейтен Бұлақ өңіріне ... өтініш берілді.

Бұдан кейін 1837 жылдың 11 мамырында тұзды көлге құятын екі өзеннің (Отаршы Жәнібеков және Айтқұл) жағасынан өтініш жасалды. Осы 1837 жылдың 3 тамызында Теке көл (аңғарына,-Ғ.Қ.) және (осы жылдың,-Ғ.Қ.) 18 тамызында Үлкен Шатақты көліне құятын Кезексай ??? өзеншесі маңайына өтініш берілді.

(Нәтижесінде,-Ғ.Қ.)... 1841 жылдың 25 тамызында Х топ бойынша Марийнск іздестіру орны, 1843 жылдың 12 қазанында ХІ топ бойынша Вознесенск іздестіру орны және ХІІ топ бойынша 1843 жылдың 29 қазанында Петровск іздестіру орны негізделді.

... 1843 жылдан 1901 жыл аралығындағы 22 жыл алтын өндірісіндегі тоқырау мерзімін есептемегенде Көкшетау ауданында 37 жыл жұмыс істеген жылдар бойы әр жүз пұдта 22,4 бөлік алтын бар алтынды құм жуылып, одан 86 пұд, 8 фунт, 14 бөлік алтын алынды” [1.63,64,79,103].

“Жекелеген деректер бойынша 1903 жылы бүкіл Көкшетау уезіндегі 114230 тұрғындар, оның 43389 ер және 37339 әйел қырғыздар және басым көпшілігі казак орыстар - 33500 адам, осылармен қатар соңғы жылдары Ресейдің еуропалық өңірінен 38536 ер және 37429 әйел адам қоныс аударды” [1.117], - деген анықтамалардан ХХ ғасыр басындағы Көкшетау аймағындағы тұрғындар санын, оны орыстармен қоныстандыру ісінің барысы, көлемін білуге болады.

Тау инженерінің зерттеуінде алтын өндіру орындарындағы қазақ жалдамалы жұмысшыларының тұрмыстық жағдайлары, кен іздестіру орындары әкімшілігі мен еңбек етушілердің арасындағы орын алған теңсіздік қатынас көрсетілген. Осы тұрғыдағы оның жазуынша: “Сібірдің басқа алтын іздестіру аудандарына қарағанда іздестіру орындарының өзіне, немесе көмекші жұмыс орындарына жұмысшыларды жалдаудың барлық түрі Көкшетау іздестіру орнында әрқашан ешқандай да келісімсіз, ауызша ... жасалады. ... Егер де жұмысшылар шаруашылық істеріне қажетті болған жағдайда жақын ауылдарға жіберіледі, ал ... алтын іздестіру керек болса, жұмыс істеуге тілек білдіргендер өздері келіп, қызметтерін ұсынады.

... Жұмысшылар негізінен алғанда жергілікті тұрғындар: орыстар және

156

қырғыздар, алтын іздестіру орындары орналасқан аймақ ауылдарынан болды. Жұмысшыларға жетімсіздік ешқашан орын алған емес, керісінше

әрқашан артық болып, жалдаудың өзі әр уақытта ... негізінен алғанда басталар алдында немесе тура басталатын наурыз, сәуір, мамыр айларында жүргізіледі.

... Жоғарыда айтылғанындай, іздестіру орнындағы шаруашылық жұмысшылары және алтын іздеушілер біріншіден алғанда, толығымен бұратана қырғыздар (100 қырғыз жұмысшысы - 1 орыс жұмысшысына), ал келесілерінде қырғыздар мен орыстар, соның ішінде жаңадан қоныс тепкендер мен казактар, ... қырғыздар аса мол болды.

1892-1902 жылдар аралығындағы соңғы 10 жыл көлемінде Көкшетау алтын іздестіру орнының иелері жұмысшыларға арналған құрылыс салумен ешқандай да айналыспады, алтын іздеуші қырғыздар алтын іздестіру орындарына көпшілік жағдайда өздерінің киіз үйлерімен және барлық шаруашылықтарымен келеді, шаруашылық жұмысқа жалданғандар ешқандай талап қоймайды, өз киіз үйлерінде тұрып, егер де жанұялары келсе, кен іздестіру орындары жанындағы мекендерде тұрды” [1.123-124,125].

Қорыта айтқанда, А.А.Сборовскийдің осындай деректері ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның солтүстік-шығыс аймағын ресейлік отарлау барысындағы өндірістік тұрғыдағы игерудің мақсаты, барысы мен нәтижесін айқындай түседі. Сонымен қатар сараланған шығармадан көрсе-тілген мерзімдегі іске асырылған өлкені жаппай орыстандыру саясатының негізіндегі ата-қоныстарынан айырылып, құқықтары барынша шектелген жергілікті қазақтардың шаруашылықтық, тұрмыстық жағдайлары тарихынан құнды мағлұматтар алуға болады.

Әдебиеттер:

1. Отчет по статистике-экономическому и техническому исследованию золотопромышленности Кокчетавского района. А.А. Сборовский., горный инженер, с картою. Спб., 1908, С. 226.

ОРТАЛЫҚ АЗИЯДА ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ

Мансурова А.К. Астана қ., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ

arai.mansurova@mail.ru

XX ғасырдың 90-шы жылдардағы болған саяси процестердің нәтижесінде Орталық Азия аймағында бес тәуелсіз мемлекет пайда болды. Жаңадан пайда болған тәуелсіз мемлекеттерде саяси тұрақсыздық пен экономикалық кұлдырау, инфляция, жұмыссыздық пен қылмыстың етек алуы көрініс тапты. Кеңес заманындағы құндылықтарды басқа құндылықтар алмастыра бастады. Бой көтерген идеологиялық ахуал діни жанданыстардың біртіндеп көрініс табуына

157

себепші болды. Бұрыннан Орталық Азия аймағына тамырын жайған дәстүрлі діндерден өзге келімсек діндердің және радикалды ағымдардың ошақтары қалыптаса бастады.

Аймақтың мемлекеттерінің мұсылман халқы кеңес билігінің диктатурасының орнау процесіне және Орталық Азияның ғасырлар бойы исламдық нормалармен тәртіптелген дәстүрлі қоғам өмірінің өзгеруіне қатал әрі кең көлемді қарсылықтар көрсетте, ал олар өз кезегінде күшпен басып шаншылды. Әсіресе ХХ ғасырдың 20-30-шы жж. аралығы қоғам өмірінің барлық жақтарынан исламды күштеп ығыстыру процесінің ең өрбіген кезеңі болды. Ақырында, күштеп атеизациялау кеңестік биліктің тиімді бақылау орнату тұрғысынан оңды нәтижелер берді. ХХ ғ. 30-шы жылдарының ортасында ислам дінбасыларының ықпалды қабатын жаппай репрессиялау рухани зиялыларды жоюға, күнделікті өмірден исламды түбірімен алып тастауға алып келді. Осылайша, дәстүрлі исламға орны толмас соққы тигізілді, дәл сол арқылы қайта исламизациялануға кеңістік пайда болды, және де оны дәстүрлі емес исламның аймаққа келуі толтырды. Аз ғана уақыттың ішінде ислам дін басшылығы жойылды, медреселер мен мешіттер қиратылды, дәстүрлі мұсылман мектебінің өзгерді және ислам әлемімен мәдени байланыстар үзілді. Мысалы «егер ХIX ғасырдың соңында Бұхарада 365 мешіт пен 103 медресе қызмет етті» [1: 29], ал жалпы, қазіргі Өзбекстан территориясында «1917 жылға дейін 10 мың мешіт болды» [2: 18], алайда «1988 ж. Бұхара облысы бойынша тек қана 2 медресе мен 4 мешіт жұмыс істеді» [3: 36].

Сонымен бірге, аймақтың мұсылман қауымы арасында жүргізілген Кеңес үкіметінің жауыққан атеизм саясатының жасырын, теріс сипатқа ие кері салдарлары да болды. Зорлап жасалған десекуляризациядан туындаған кең көлемді қоғамдық наразылықтардың толықтай бейтарапталмағаны анық. Шындығында бұл процесс ұзақ кезеңдік латентті күйде сақталды. Ақырында, «жауыққан атеизм саясатының басты нәтижесі адамдардың діни сенімдерінен жаппай бас тартуы емес, ықпалды діни тұлғалардың бір тобының жасырын іске кетіп, Батыс елдерінде «параллельді» немесе «альтернативті ислам» деген атауға ие болған діни құрылымдарды қалыптастыру болды» [4: 71]. Дәл осы құрылымдар кейіннен «таза» ислам қозғалысын жақтаушыларға ұйымдастырушылық, ресурстық, интеллектуалдық тірек болып, бірқатар аймақтық діни-саяси экстремистік ұйымдардың құрылымдардың пайда болуының негізі. «Аймақтағы алғашқы экстремистік идеологиялық мақсатты исламдық топтардың пайда болуы ретінде 70-ші жылдар аталады» [5: 144].

КСРО қайта құруларында басталған діни қатынастарды ымыраластыру процесі бүкіл кеңестік кезең барысындағы діни ортада қалыптасқан қарама-қайшылықтардың күрделі кешенін латентті жағдайдан алып шықты. Орталық Азияның діни өмірінің либеризациясы екі заңдылықты жақтылыққа әкелді.

Бір жағынан, аймақтың мұсылман қауымын діни өмірдің қалыпты жағдайына оралу, барлық діни жоралғылар мен дәстүрлерді іске асыруға мүмкіндік алды. Аз уақыттың ішінде мешіттердің саны өсті, медреселер мен діншілдік жоғарғы оқу орындары ашылды, үлкен көлемде діни әдебиеттер

158

басып шығарылды, т.б. КСРО-ның ыдырауына дейін Орталық Азия аймағында қайта исламданудың тамаша ішкі және сыртқы мүмкіндіктері қалыптасты.

Сонымен бірге, Кеңес Одағының ыдырауы исламдық Қайта Өрлеуге әкелді және де бір уақытта іс жүзінде зиялы болып келетін Орталық Азия мемлекеттерін Ислам әлеміне жақындатты, яғни, аймақта Ислам әлемінің даму тенденцияларының таралуына септігін тигізді [6: 9]. Әлемдік қауымдастықта, Ислам әлемінде, жетекші тенденциялардың бірі әртүрлі исламдық экстремистік ағымдардың белсенді өсуі, діни-саяси ұйымдар қызметінің шарықтау кезі еді.

Коммунистік идеологияның күйреу нәтижесінде пайда болған идеологиялық вакуумды толтыруда, бәрінен бұрын, «құрандық» немесе «таза ислам» деп аталатын Орталық Азия үшін исламның дәстүрлі емес түрлері ең белсенді қатысты. Исламның екі нұсқасы арасында заңды қақтығыс туындады және қақтығысты діни топтардың пайда болуына әкелді: бір жағынан, жергілікті, дәстүрлі, ең либералды, «діни басқаша ойлауға» толерантты ханафиттік діни-құқықтық мектеп, ғасырлар бойы қалыптасқан және исламдық қағидалардың жергілікті исламнан бұрынғы дәстүрлер мен сенімдердің синтезі,ал екінші жағынан классикалық, құрандық, былайша айтқанды «таза ислам». Кейінірек ішкі және сыртқы жағдайлар әсерінен дәл осы топтардан экстремистік ұйымдар қалыптасты.

Маман діни кадрлардың шектеулі саны, дін қызметкерлерінің көпшілігінің сауатсыздығы мәселесі дәстүрлі емес идеологияның, соның ішінде радикалды ағымдар мен «таза ислам»концепциясының аймаққа енуіне діни тұрғыда қарсы тұра алмады. Мысалы, 2002 жылы Қырғыстанда өткен дін қызметкерлерін аттестациялауы имамдардың төрттен бірі өз міндеттерін мүлдем атқара алмайтынын, ал 60% пайызға жуығы қайта тексерістен өтуі қажеттігін көрсетті [7].

Егемендіктің алғашқы жылдарында мүлдем аз болған діни кадрдың, кәсіби мұсылман діндарлары мен оқу орындары оқытушыларының жетімсіздігі жағдайында кәсіби исламдық білім алу мақсатында шетелдік діни білімге деген қажеттілік туындады. Аталған процесс басында көп жағынан аяқасты, жан-жақты ойластырылмаған сипатқа ие болды. Шетелге оқуға Әл-Азхар (Мысырда) сияқты танымал исламдық білім беру орталықтарына жіберілумен қатар, посткеңестік мемлекеттердің көптеген студенттері аз танымал, күмәнді оқу орындарына (Пәкістанда, Сауд Арабиясында және т.б.) түсті. Бұның бәрі мұсылман дін ілімдері жайлы кәсіби білім алумен қатар, студенттер радикалды бағыттағы ислам ағымдарымен танысты.

Рухани дағдарыспен қатар жүрген әлеуметтік-экономикалық мәселелер аймақ мемлекеттері халқы арасында наразылықты күшейтті. Дәстүрлі Ислам тараған аймақтарда экономикалық тоқыраудың артуы, халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі, жұмыссыздықтың өсуі, сәби өлімінің көбеюі, экологиялық жағдайдың нашарлауы мәселелерінен шығу жолы ретінде қоғамды исламдандыру жолынан іздеген ғибадатшылар арасында экстремистік тенденциялар артты [3: 83-84]. Аймақ елдерінде, басқа да ислам мемлекеттерінде секілді, радикалды ұйымдардың әлеуметтік негізі тез әрі ауыртпашылықтармен өзгеріп жатқан әлеуметтік-экономикалық жағдайларда

159

өз орнын таба алмаған халықтың бір бөлігі болды. Өз кезегінде, радикалды исламдық ұйымдардың ұсынып отырған әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешудің бағдарламалық нұсқаулары мен әдістерінің аса қарапайымдылығы халықтың бір бөлігі арасында танымалдылығын анықтады. Аталған ұйымдардың әдеп логикасына сәйкес, «таза ислам» қағидаларына сүйенсе болды, «нағыз» исламдық билік қана әлеуметтік-экономикалық, мәдени және саяси проблемалардың барлығын шеше алады. «Таза ислам» деп аталатын идеяның халықтың жарлы, кедей қабаты үшін тартымды болу себептерінің бірі экономикалық тұрғыда мұсылманның тіршілік әрекетін жеңілдетеді. Бәріне белгілі, Орталық Азияның барлық халықтарында той, үйлену, жерлеу, қасиетті мерекелерді тойлау, т.б. рәсімдерді жасау үлкен шығындарды талап етеді. Ал қиын әлеуметтік жағдайда өмір сүретін адамдар үшін «таза исламның» экономикалық прагматизмі қолдау табады.

Қазіргі таңда бірқатар Орталық Азия мемлекеттерінде өмір сүру деңгейінің төмендігі, жұмыссыздық, коррупция, демографиялық жағдайлардың нашарлауы әр түрлі діни ағымдар үшін керемет орта болып табылады. Таяу және Орта Шығыс мемлекеттерінің тәжірибесінен байқайтынымыз, қиын материалдық, әділетсіз, тең емес жағдайларда ұзақ өмір сүрген мұсылман халқы діни принциптерге негізделген мемлекет (Халифат) экономикалық тұрақты әрі өз азаматтарына әлеуметтік әділетті болатынына сенеді [8: 78].

Орталық Азияда терроризм мен экстремизмнің пайда болуына тұрақсыздықтың «исламдық доғасын» құрайтын: ауған қақтығысы, израиль-палестина қақтығысы, Кавказ, Кашмир сияқты «ыстық нүктелермен» көршілестік өз әсерін тигізбей қоймады. Ауғанстанда «Әл-Каида» және Талибанмен байланысты террористік инфрақұрылымды жоюға бағытталған әскери операциялар логикалық соңына жетпеді, сәйкесінше, қазір Ауғанстанда жаңа қарама-қайшылықтар мен қақтығыс аймақтарының пайда болу алғышарттары сақталуды. Аймақтағы жағдайындың даму барысын талдау кезінде байқайтынымыз: осы мемлекет территориясында жұмыс жасайтын трансұлттық, экстремистік ұйымдар Орталық Азия мен Кавказда жасырын әрекет ететін экстремистік ұйымдардың көшбасшыларымен қажетті байланыстар орнатып, осы аймақтар кеңістігінде өз қызметтерін жандандырғысы келеді [9: 115].

Соңғы жылдарда жарық көрген Орталық Азия мәселелеріне арналған зерттеулерде дәстүрлі Каспий, энерго-ресурстарын тасымалдау бағыттары, саяси түзімдерінің өзгеруімен қатар көп сөз болып отырған тақырыптардың бірі – терроризмнің өршуі және діни эктремизм мәселелері болып отыр. Осы мәселеге орай әртүрлі ғылыми іс-шаралардың көбейгендігіне қарағанда зерттеушілер мен саясаткерлер арасында терроризм мәселесі едәуір кең талқыланып отырғанын байқауға болады. Оған басты себеп әлемнің кез келген бұрышында пайда болып, тіпті дамыған мемлекеттерде де, бейкүнә адамдардың өмірін бұзатын экстремистік әрекеттердің белең алуы.

160

Пайдаланылған әдебиет тізімі:

1. Муминов И. Из истории развития общественно-философской мысли в Узбекистане в конце ХIХ и начале ХХ веков. – Ташкент, 1955.

2. Иордан М. В., Кузеев Р. Г., Червонная С. М. Ислам в Евразии. – М.: Прогресс-Традиция, 2001.

3. Нуруллаев А. Мусульманские религиозные организации в советском обществе, эволюция идеологических установок и культовой практики. – Дис. д-ра философ. наук. – М., 1990.

4. Муноваров З. И. Ислам в Узбекистане: прошлое, настоящее, будущее// Wostok. – 1999. – № 1.

5. Аббасова А. К вопросу о религиозном факторе в современном Узбекистане // Центральная Азия и Кавказ. – 2001. – № 1(13).

6. Акимбеков С. Ислам и проблемы безопасности Центральной Азии // Казахстан-Спектр. – 2002. – № 3.

7. Богданов А. По ком звонят колокола // Информагентство "Кабар". – 9 шілде 2002 ж.

8. Тукумов Е.В. Религиозно-политический экстремизм как угроза региональной и национальной безопасности стран Центральной Азии// Автореферат диссертации на соиск.уч.степени кандидата политических наук. Алматы: КИСИ, 2004.

9. Акимбеков, С. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. – Алматы: КИСИ, 1998. ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНА АРҚАУ БОЛҒАН ТҰЛПАРЛАР БЕЙНЕСІ

МЕН ДӘСТҮР САБАҚТАСТЫҒЫ

Мұқышева Алмагүл Наурызбайқызы Қазақ гуманитарлық заң университеті

mukusheva.alma@mail.ru

ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті – қазақ хандығы құрылып, тайпалар бірлестігінің, дербес мемлекеттің нығая бастаған дәуірі. Осы кезден бастап қазақ халқы мәдениетінің де өзіндік беті айқындала түскен. Ол, әсіресе, халықтың тілінен, әдебиетінен айқын сезіледі.

ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы көркем әдебиеттің жайын халық әдебиетінің жетістіктерінен де жете аңғарамыз. Бұл кезде ауыз әдебиетінде көркемдік дәрежесі жоғары көптеген эпостық жырлар туды. Осы жырлар негізініде, әдеби тіліміз де дами түсті. Жыраулық әдебиеттің әлеуметтік өмірге араласуы, қоғам мүддесін көтеруі күшейді [1, 218 б.].

Қазақ ақын-жырауларының дүниетанымы, философиялық даналық ойлары төл философиямыздың қалыптасуына рухани негіз бола алады.

161

Олардың шығармаларынан дәстүрлі философиялық тарихи сабақтастық принциптері анық байқалады.

Халықтың өз кезіндегі елеулі тарихи оқиғаларға берген бағасы да танылғандай. Елге ұйытқы, ер азаматқа ақылгөй болған жыраулар қазақ поэзиясының болашақта ұмтылар бағыт-бағдарын, идеялық тұғыры мен көркемдік биігін де айқындап кетті. Осы тұста жыраулар поэзиясынан арғымақ тұлпарлар бейнелері де кең орын алды. Ақын-жыраулар өлең-толғауларында батырға серік – тұлпарлар бейнесін барынша айқын, бедерлі сөз етті.

Сахара эпосын тудырушылардың бірі – ірі эпик, ерлік жырларын шығарушы жорық жырауы, әрі нәзік лирик болған Қазтуған өз артына өмір туралы, атамекен, туған ел жайлы және әскери тақырыптағы сан алуан мазмұндағы туындылардан құрылған мол мұра қалдырды. Қазтуғанның: ”Арғымақтың баласы, Арыған сайын тың жортар, Арқа мен қосым қалар деп, Азамат ердің баласы, Жабыққанын білдірмес, Жамандар мазақ қылар деп“, – деген өлең жолдарында үлкен философиялық астар мен түйдекті терең ой астасып жатқандығын байқаймыз.

Қазтуған арғымақтың баласы мен азамат ердің баласын қатар қоя салыстыру арқылы, нағыз ер азамат жамандарға мазақ болмас үшін жабыққанын білдірмейтіндігі жырланған. Қазтуғанның арғымаққа қатысты көзқарасы – атамекен, халық мұрасымен өзара байланыста өріс алған.

Жырау қиялының байлығы, суреттеу тәсілдерінің кемелдігі мен әсемдігі көне дәуірдегі қазақ поэзиясының биік өрісін, өзіндік сипатын танытады.

Жыраулар поэзиясының дамып, өркендеуіне Доспамбет пен Шалкиіз өнернамалары айрықша әсер етті.

Жорықшы жыршы болған Доспамбет жырау шығармаларынан ортағасырлық жауынгер көшпендінің өз тұлғасы, ерлік кейпі, ат құмарлығы көрінеді. Доспамбеттің ”Айналайын, Ақ Жайық“ өлеңінен оның асқақ рухы, берік дәті, өмірлік мұраты танылады. Оны мына өлең жолдарынан байқауға болады: ”Күмбір, күмбір кісінетіп, Күреңді мінер күн қайда, Толғамалы ақ балта, Толғап ұстар күн қайда?“ – дейді Доспамбет. Жырау бұл өлеңде өткен өмір жолын аңсап, күмбірлей кісінеген күреңіне қайта мінуді арман еткендей.

Қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілі – Шалкиіз жырау өзінің ұзақ өмірінде Дешті-Қыпшақтың төрт бұрышын түгел шарлаған, заманның бірінші ақыны танылып, үлкен даңққа бөленген жырау бүкіл өмірін күрес үстінде өткізген. Шалкиіз поэзиясынан да тұлпар мен азамат бейнелерінің астарлы ұқсастықтарын да көреміз. ”Айырдан туған жампоз бар, Жүгін нарға салғысыз, Арғымақтан туған будан бар, Күнінде көрінім жерді алғысыз, Жаманнан туған жақсы бар, Адам айтса нанғысыз, Жақсыдан туған жаман бар, Күндердің күні болғанда, Бір аяқ асқа алғысыз“, ”Арғымақтың баласы, Жаздың алты ай жорытсаң, еш өкпесі қабынбас, Асыл туған батыр ер, Тоқсанға жасы жетпей қарымас“, – дейді. Жыраудың ”Айырдан туған жампоз бар“, – деген өлеңінде айырды – жаманмен, жампозды – жақсымен қатар қойып суреттеу арқылы, жаман – айырдан – жақсы жампоз тууы мүмкін, жаман адамнан – жақсы бала туу мүмкін десе, арғымақтан туған буданды, жақсы адамнан туған жаманды қатар қоя салыстыру арқылы, жаманнан жақсы тууы, жақсыдан жаман туу

162

мүмкін деген ойды айтқан. Жырау тұлпар бейнесін, өзіндік белгі ерекшеліктерін сыры мен сипаттарына сай жүйелі, сенімді жырлайды.

Шалкиіз поэзиясынан тұлпарлар бейнесін ”Жебелей жебе жүгірген“, ”Туырлықсыз қара үйге, Ту байламақ не керек!“, ”Жауынды күні көп жүрме“ өлеңдерінен көре аламыз.

Жыраулардың ғасырлар көшінен өтіп, біздің дәуірге жеткен шағын көлемді шымыр толғауларынан көне заман таңбасы – түз тұрғысының дүниетанымы, адамдық табиғаты, мінез ерекшеліктері, моральдық, эстетикалық қағидалары айқын аңғарылады.

Жоңғар басқыншыларына қарсы күрес сарыны әсерін Ақтамберді, Үмбетей, Тәтіқара жырау шығармаларынан айқын көрінеді. Ақтамберді өз толғауларынан жау қолында қалған жерлерді азат етер күнді аңсайды, исі қазақ болып атқа қонуды, ойраттарға күйрете соққы беруді армандайды, жұртшылықты ерлікке үндеп, жауға тайсалмай шабуға жігерлендіреді. Ақтамберді жорыққа шығардағы жан серігі астындағы асау тұлпар мен ару жар туралы былайша толғайды: ”Арудан асқан жар бар ма, Жылқыдан асқан мал бар ма, Биенің сүті сары бал – Қымыздан асқан дәм бар ма! Желіде құлын жусаса, Кермеде тұлпар бусанса, Сәні келер ұйқының, Жылқы қолдан тайған соң, Қызығы кетер күлкінің. Қыздың көркі құлпыда, Жігіттің көркі жылқыда!“ – деген. Ақтамбердінің ”Ару жар мен жылқыны қатар қойып суреттеп, арудан асқан жар жоқ, жылқыдан асқан мал жоқ, қымыздан асқан дәм жоқ екенін айта келіп, құлыны желіде жусаса, керменде тұлпар бусанса, ұйқының сәні келетіндігін тілге тиек етіп, осыған қарсы: жылқы қолдан тайған соң, қызығы кетер күлкінің, қыздың көркі құлпыда, жігіттің көркі жылқыда!“ – дейді.

Бұл жыраулар өнернамасындағы отаншылдық, патриоттық сарындар ХҮІІІ ғасырдағы қазақ поэзиясының бағыт-бағдарын, өзекті ойларын айқын танытады. Осы орайда, әрине жылқы жөнінде де ұтымды пікірлер, сипаттар бар. Бітімі бөлек жылқы туралы келелі ойлар қозғайды. Адамға батырға серік қырлары көрсетіледі.

ХҮІІІ ғасырдағы қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілі – арқалы жырау, қабырғалы би Бұқар өз тұсындағы қазақ хандарының бас идеологы болып, ісімен де, жырымен де Абылай хан саясатын мейлінше қолдаған. Хандықтың нығаюы, хан үкіметінің берік болуы жолында күреседі. Бұқар жыраудың ”Ай, заман-ай, заман-ай“ өлеңінде арғымақтың бейнесі мен ел тағдыры былайша берілген: ”Құл-құтандар жиылып, Құда болған заман-ай. Арғымағын жоғалтып, Тай жүгірткен заман-ай“. Арғымақтың жалы жоқ – Жабылар жалымен теңелер, Жақсылардың малы жоқ – Жамандар малмен теңелер. Арғымақ жалғыз, ер малсыз, Алланың аманат қойған жаны, Қай күн алары болжалсыз!“ – деген. Бұл өлеңде қиын-қыстау кезеңнің құл-құтандары жиылып, құда болған заман, ел арғымағын жоғалтып, тай жүгірткен заман дей келе, өз кезіндегі арғымақ деген азаматтардың өзі билігі жабыдай жамандармен тең болып жақсылардың малы болмай, жамандармен тең келіп, заманның арғымағы мен азаматы жалсыз, ері малсыз болғандығын жырлаған.

”Жал құйрығы қаба деп“ атты өлеңінен мынадай суреттемер мен философиялық ойды көре аламыз: ”Жал, құйрығы қаба деп, Жабыдан айғыр

163

салмаңыз! Қалың малы арзан деп, Жаман қатын алмаңыз! Жабыдан айғыр салсаңыз, Жауға мінер ат тумас, Жаман қатын алсаңыз, Топқа кірер ұл тумас“, – деп арзанға түскен қызды ойланбастан алуға болмайтыны, оның арты жабыдан айғыр салсаңыз, жауға мінер ат тумай, жаман қатын алсаңыз, топқа кірер ұл тумайтын ұрпағын ойлаған жыраудың өмірлік тұжырымы жабы мен жаман әйелді қатар қоя салыстыру арқылы берілген. Ал, ”Қара арғымақ арыса“ өлеңінде де арғымақ бейнесі мен адам өмірін салыстыру әдісі былайша берілген: ”қара арғымақ арыса, Қарға адым жер мұң болар, Есіл көзден нұр тайса, Бір көруге зар болар, Хайырсыз итке мал бітсе, Аңқаң құрып келгенде, Саумал бермес ішерге“, – деген. Мұнда, Қара арғымақ арыса дегені – жақсы адам қартайса, қарға адым жер мұң болып, есіл көзден нұр тайса, бір көруге зар болуы, Хайырсыз ит деп – жаман адамды айта келе, аңқаң құрып келгенде, Саумал бермес ішерге деген.

Бұқар жыраудың бұл толғауларынан тұлпарлар бейнесі мен ел тағдырын, сол тұстағы тарихи-әлеуметтік жағдайды көруге болады. Сонымен қатар жырау шығармаларында Ресеймен жауласпау, онымен тату көршілік сақтау керегін насихаттайды.

ХҮІІІ ғасырдағы ақындар поэзиясының ең көрнекті өкілдерінің бірі – Шал ақын. Шал ақынның біздің заманымызға жеткен мұрасы тақырыптық жағынан алғанда біршама бай. Бұлар: дін, эстетика, мораль мәселелері, байлық пен кедейлік, о дүние мен бұ дүние жайлы сөз етілетін философиялық – дидактикалық үлгілердегі туындылар, көшпенділердің күнделікті өміріне, шаруашылығына қатысты тұрмыстық өлеңдер, жеке адамдарға арналған эпиграммалар, арнау жырлар мен әртүрі жағдайда туған экспроматтар. Сондай-ақ, ағайын-туыс пен арғымақ ат жайлы жазылған мына жолдар соны дәлелдей түседі: ”Арғымақ ат кімде жоқ, міне алмасаң атша жоқ, Ағайын-туыс кімде жоқ, сыйласпасаң жатша жоқ“, – делінген. Мұнда жырау арғымақ ат пен ағайын жайлы сөз ете келіп, Арғымақ атың болып, оны міне алмасаң, жоқпен тең ағайын-туғаның болып, сыйласпасаң, жатша жоқ, – деп салыстыра жырлаған.

Жан-жақтағы, өмірге жақындығы, елгезектегі, жыраулар поэзиясында қамтылған жаңа тақырыптарға бару Шал шығармаларының қазақ қауымының барлық саласында кеңінен таралуына себеп болған жоқ, қазақ поэзиясының өрісін кеңейтті, қазақ топырағында реалистік дәстүрдің өркен жаюына септесер алғы шартты жасады.

Қорыта айтар болсақ, жыраулар поэзиясында арғымақ, тұлпар бейнесін бірде сұлу жарға, біресе жақсы адамға, енді бірде ағайын-туысқа балаған. Жақсы адамды – арғымақ деп суреттесе, жаман жандар – жабы деп берілген. Бұл тұстардан да жылқы жөнінде түсінік, тұлпар туралы ойлар мен толғамдар мол. Тұлпардың сыны мен сыры, бабы мен бағы да қалың көптің назарын аударады.

Жыраулар поэзиясын жалғаушы ақын, әрі батыр Махамбет Өтемісұлының ”Ереулі атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Еңку-еңку жер шалмай, Қоңыр салқын төске алмай, Тебінгі терге шірімей, Терлігі майдай ерімей, Ат үстінде күн көрмей, Ашаршылық шөл көрмей, Ерлердің ісі бітер ме?“ – деген өлеңінен жаугершілік заманның қиын-қыстау кезеңін суреттеумен

164

қоса, Махамбеттің атбегілік, жылқысүйгіштік қыры да байқалады. Оны біз: ”тебінгі терге шірімей, терлігі майдай ерімей, ат үстінде күн көрмей, ашаршылық шөл көрмей“, – деген жолдардан байқаймыз.

Сондай-ақ, ”Атадан туған аруақты ер“ өлеңінде де аттың сыны жайында да ой қозғайды: ”Жамандарға қарасаң, малын көрер жанындай. Жүйрік аттың белгісі, Тұрады құйрық жалында-ай. Айтып-айтпай немене Халық қозғалса, Хан тұра алмайды тағында-ай!“ – деген. Өлеңнен Махамбеттің атсүйгіштік қасиетімен бірге жүйрік аттың белгісін жазбай танушылығы суреттелген.

Махамбеттің ”Тарланым“ өлеңінде де асыл ердің сүйікті тұлпары суреттелген. ”Кермиығым, кербезім! Керіскідей шандозым. Құландай ащы дауыстым! Құлжадай айбар мүйіздім! Қырмызыдай ажарлым! Хиуадай базарлым! Теңіздей терең ақылдым! Тебіренбес ауыр мінездім!“ – дейді.

Тұлпардың нақтылы әрекет-қимылын шебер бейнелеген ақын, осы арқылы батырдың жаяу жарысына түсе алмай, қаны қызып, делебесі қозып өзін-өзі күшпен тежеп тұрған жас жігіттің көңіл-күйін айқын көрсетеді.

Қазіргі таңдағы поэзияда тұлпар, жүйрік ат деген мағынада айтыла береді. Сондықтан ертедегі немесе ескі жыр-қиссалардағы ерекше қасиеттері бар атты ғана тұлпар деп ұғу дұрыс емес.

Сондай-ақ, халықтық дәстүрді қолданып, ақындар жақсы аттың қасиетін адамға жанастыруды да шет көрмейді. Мысалы, ”тарлан“ деген сөздің аттың сипаты ретінде қолданылып ұнамды мағына алғаны сонша, тіпті кісіні де тарлан деп айта береміз. С.Дөнентаевтің ”Үміт“ атты өлеңінде ”тарлан үміт“ дегені де жатық болып шыққан. Ал Ж.Молдағалиев ”тарлан халық“, ”тарлан күй“, ”тарлан жүрек“ деген сияқты сөз тіркестерін еркін қолдана берген [2, 98-100 бб.].

Махамбеттің ”Тарланым“ өлеңінде ақын Исатай бейнесін қадірлі, қасиетті адам туралы халық ұғымына, көркем ойлау өзгешелігіне сәйкес тартымды суреттелген. Исатай батырды тарланым, арыстаным деу де – халықтық үлгідегі метафоралар. Құланға теңегенде даусы зор, айбынды дегенді аңғартса, құлжадай айбар мүйіздім деп, әрине, ауыспалы мағынада, айбаттылық, қаһарлық секілді сипатты таныту үшін айтып отыр. Ақынның өлең-толғауларында тұлпар туралы ұнамды сипаттар мол. Тұлпар – көп жылқының бірі емес, батырдың серігі, жорық-соғыста шешуші роль атқарған.

Жауынгер серігі, ел ағасы Исатай қаза тауып, көтеріліс қанға боялған күндерде жүрегі кілкімеген, жігері мұқалмаған, қайта серпілер, қапысыз соғар күндерді аңсаған Махамбет өзінің өмірлік мұратын туған халқының тағдырынан бөлек алып қарамапты. Исатайға арнап: ”Исатай деген ағам бар“, ”Тайманның ұлы Исатай“, ”Мінгені Исатайдың Ақтабан-ай“ және тағы да басқа өлеңдер жазған. Ақын бұнда батырды асау арғымаққа теңейді. Оны ”Исатай деген ағам бар“ өлеңінен көруге болады: ”Ат туады байталдан, Айт десем, лебіз қайтарман. Халық қайғысын айтуға, Хан ұлынан тайсалман. Ат туар ма шұбардай, Ер туар ма бұлардай!“ – дейді. Бұл өлеңде Махамбет ”Ат туар ма шұбардай“ деп, шұбар түсті жануардың қасиетін ерекше түсініп, оны Исатайға теңеген.

165

Осы арада Махамбет, Шалкиіз жырларынан сусындап, үлгі тұтып өскендігі білінеді. Шалкиіз жырау мен Махамбет ақын шығармаларынан осындай ұқсастықтармен бірге екеуінің атбегілік қырлары, Шалкиіз жырларын келешек ұрпаққа жеткізуші Махамбет үлгісін көреміз.

Махамбет Исатайдың Ақтабан атына арнап – ”Мінгені Исатайдың Ақтабан-ай“ атты өлеңін жазған: ”Мінгені Исатайдың Ақтабан-ай, Сүт беріп, сұлы беріп баптаған-ай! Зеңбірек үш атқанда дарымады, құдайым, міне, қара сақтағаны-ай! Мінгені Исатайдың көгілдір-ай, Әскерін Барша құмға төгілдірді-ай! Мыңды алған, бірді беріп Ақтабанды, Жыландай белге соққан бүлдірді-ай!“ – дейді. Бұл өлеңде Махамбет Ақтабан аттың ерекше қасиеттерімен бірге оның аяусыз өлімін суреттеген.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Бес ғасыр жырлайды. ҚазССР ҒА М.О. Әуезов атындағы әдебиет және

өнер ин-ты / Құраст. М. Мағауин, М. Байділдаев. – Алматы: Жазушы, 1985. – 348 б.

2. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973. – 213 б. 3. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы / Бас ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы:

Қазақ Энцикл. Бас ред., 1998. – Т.1. – 720 б. 4. Қысқаша философия тарихы / құраст. Ә. Нысанбаев, Т. Әбжанов. –

Алматы: Қазақ энциклопедия баспасы, 1999. – 271 б. 5. Сынның сырын білесіз бе? // Қазақ әдебиеті. – 2003. – 31 қараша. 6. Жұмалиев Қ. Егеулі найза. – Алматы: Жазушы, 1979. – 188 б.

«СІБІР ҚЫРҒЫЗДАРЫ ЖӨНІНДЕГІ ЖАРҒЫ» ЖӘНЕ ОКРУГТЕРДІҢ ҚҰРЫЛУЫ

Нурмаханов А.С.

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті almaz_nyr.21@mail.ru

ХІХ ғасырдың 20-жылдары қазақ жері Орынбор және Батыс Сібір

генерал-губернаторлығының құрамына енді. Қазақстанды отарлау жоспарында басты көзделген мақсат, ол билік

қызметінің аса маңызды бір тармағы болып табылатын басқару формаларын өзгерту, яғни реформа өткізу қажет болды. Осы бағыттағы жұмыстың едәуір бөлігін ірі орыс заңгері және мемлекет қайраткері М.М. Сперанский атқарып, 1822 жылы қабылданған «Сібір қырғыздары туралы Жарғымен» (Орта жүз) аяқталды.

Сібірде жұмыс істеген аз уақытта М.М. Сперанский «Сібір қырғыздары туралы Жарғыға» енгізілген 3000 баптан тұратын заңдар жинағының жобасын құрады [1: 35].

166

Қазақ жері «Жарғы» (1822) бойынша ішкі және сыртқы округтерге, округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Петропавл, Омбы, және Алтай ішкі округтер болып табылды. Ішкі округтер құрамына Ертіс өзенінің арғы бетінен көшкен қазақтар кірді. 1822 жылдан 1844 жыл аралығында қазақ жерінде 8 сыртқы округ ұйымдастырылды. Патша үкіметі сыртқы округтер ашуға мұқият дайындалып, күтпеген жағдайлар туындап қалуы мүмкін деген оймен әскери күштерін де нығайтты. Сол кездегі Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Капцевич жаңа округтер ашу ісінің күрделілігін және «ақыл-ойдағы кейбір толқулармен, түсініктегі қарама-қайшылықтарсыз орындалуы мүмкін еместігін» түсінді .

Құрылған округтер басында округтік приказдар-«дуан» тұрды, оның құрамында әкімшілік, полиция,сот істерін жүргізетін бөлімдер болды. Приказдарды аға сұлтандар басқарды, олардың жанында төрт заседатель, губернатор тағайындайтын екі орыс шенеунік және мәртебелі билер мен старшындар, екі жылға сайлайтын екі қазақ болды. Жарғы бойынша сұлтандар жиналысында аға сұлтан үш жылға сайланып, оған бірден патша өкіметінің майор шені беріледі.

«Жарғы» 1822 жылы әкімшілік ауылдарда жергілікті басшылар-старшындардың және округтердің басқарушылары аға сұлтандардың сайланатындығын жариялады. Болыстық сұлтандар ерекше жағдайда болды, оларды сайлау арқылы бекіту ішінара ғана өткізілді.

Аға сұлтандарды сайлау касталық-сословиелік сипатта болды. Заң бойынша оларға тек сұлтандар ғана қатыса алды. Айта кетерлігі, «Жарғы» сұлтандардың ерекше жағдайын атап көрсетті [2:105].

Округтерге 15-тен 20-ға дейін болыстар кірді. Болыс басында болыстық сұлтандар тұрды, кейбір жағдайларда көптеген руларда бұл лауазымға адам табылмағандықтан, қарапайым халық өкілдері сайланды. Олар өздерінің дәрежесі бойынша патша өкіметінің 12 сыныптық шенеунігі дәрежесіне теңестірілді.

Әр болыс 10-12 ауылдан құрылды. Ауылдық старшындар әрбір үш жылда сайланып, кейін округтік приказдарда бекітілді. Осындай әкімшілік ауылдардың әрқайсысы 50-ден 70 –ке дейінгі шаңырақты біріктірді. Округтер мен болыстарды ұйымдастырған кезде рулық бөлінуді есепке алмауға болмады, осымен аумақтық белгілер де сәйкес келді [1:77].

Сыртқы округтердің құрылған кезінен бастап, Ресей империясы қазақтардың көшпенді әдет-ғұрыптарын өрескел бұзды. Бір округтен келесі округке өтуге қатаң тыйым салынды, ол үшін аға сұлтанның арнайы рұқсаты талап етілді. Қазақтар үшін бұл ауыр жағдай туғызды, халықтың жайылым үшін қолайлы жерлері тартылып алынды. Жайылымдық жерлері тарылғаннан кейін, малдың да күйі кетіп, күн-көріс қиындады.

«Жарғы» (1822) шамалы өзгертулермен 60-жылдардың ортасына дейін әрекет етті.

Орынбор генерал-губернаторы П.К. Эссеннің 1822 жылы дайындаған «Сібір қырғыздары туралы Жарғыға» ұқсас Кіші жүз туралы Жарғысының жобасын 1824 жылы Азия комитеті қабылдады. Осыған байланысты, хандық

167

билікті жою туралы шешім қабылданды, оның орнына жаңа билікке сыртқы округтердің алғашқы екі аға сұлтаны (Көкшетау және Қарқаралы) Ғұбайдолла Уәлиханов және Ғазы Бөкеевті тағайындау ұйғарылды. Ғұбайдолла Петропавлға шақырылды, ол «Сібір қырғыздары туралы Жарғыны» егжей-тегжейлі оқып, зерделегеннен кейін өз келісімін берді, онда жазылғандарды «өзінің қарамағындағы халық үшін нақты пайдалы және жоғарғы Үкіметтің олардың игілігіне қамқорлық жасау деп санайды».

Осылайша, Көкшетау округі 1824 жылғы 29 сәуірде ашылды, содан кейін осы жылдың 24 маусымында Қарқаралы округінің құрылғандығы туралы жарғы қабылданды. 1831 жылы Аягөз округінің ашылу салтанаты болды, ал 1832 жылдың 9 қаңтарында Николай І төртінші сыртқы Ақмола округінің ашылуына рұқсат берді, 1833 жылы екі округ Баянауыл және Үшбұлақ округтері ашылды. 1834 жылы Аман – Қарағай округі ашылды, ол кейінірек Құсмұрын округі болып атын өзгертті, 1844 жылы Көкпекті округі құрылып, жаңа әкімшілік бөліністі ұйымдастыруды аяқтады. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Үш бұлақ округі таратылып, оның болыстары Ақмола және Көкшетау округтеріне қосылды. Құсмұрын округінің орнына Атбасар округі ұйымдастырылды, ал Аягөз округі кейбір аумақтық өзгерістермен Сергиополь болып атауын ауыстырды.

Батыс Сібір генерал-губернаторы басшылық жасаған Орталық басқарма 1838 жылға дейін Омбы облыстық басқармасында шоғырланды. Қазақ даласын Омбы облысынан басқару және оның әрекет ету шеңберін кеңейту тәжірибесі басқа, үкімет пиғылындағы тәртіпке сәйкес болатын. Сібір қазақтарын жеке басқару құрылымына көшу қажеттігін көрсетті, бұл өзінен-өзі Омбы облыстық басқармасының одан әрі жұмыс істеу қажеттілігін жоққа шығарды. 1838 жылы сәуір айында «Сібір қазақтарын жеке басқару туралы» ережеге сәйкес орталығы Омбы қаласында орналасқан Сібір қазақтарының шекаралық басқармасы ашылды.

Айтып кететін жағдай, ол «орналасқан жердегі аса маңызды тұлғалардың атауы бойынша» әр округ өзінің жеке атын алды. Оркугтердің шекаралары бұрынғы «рулық бөлінуге» де, көшу аудандарына да сәйкес келмеді.

Округті ұйымдастыру және аға сұлтанды тағайындау кезінде ресми рәсім әскери парадпен жалғасты, ақсүйектер тұқымының өкілдеріне ас берілді және қазына есебінен оларға сыйлықтар үлестіріліп, жергілікті халықтың әдет-ғұрыптары бойынша салтанаттар жасалды. Осындай салтанаттарды ұйымдастырған патша шенеуніктері бұларды үкіметтің қуатын көрсету және қазақ қоғамының ықпалды өкілдерін қорқыту үшін, сондай-ақ аға сұлтанды «сайлаудың» барлық комедиясын көрсету екендігін жасырған жоқ. Бұл жөнінде әр түрлі деңгейдегі Сібір және Орынбор шенеуніктерінің өздері бірталай жазған. Кадрлардың жетіспеушілігі, көшпенді қоғамның арасындағы ішкі қарым-қатынас ерекшеліктері туралы түсініктері болмауынан патша үкіметі әкімшілік-саяси басқарудың әлсіз негізін құрды. Ресейдің белсенді түрде жүргізуге ұмтылған отарлау жұмыстарына көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі саяси қатынастардың жат жерліктер үшін түсініксіз тетіктері де жиі

168

кедергі келтіріп, қиын асулардан өткендей ауыр да,күрделі жағдайлар туғызып отырды [3: 180].

Ресей империясының Қазақ жеріне енгізген әкімшілік-құқықтық реформалары, соның нәтижесінде отарлық саясаттың тереңдеуі қазақ халқының қоғамдық-саяси, және экономикалық өміріне көптеген өзгерістер әкеліп, жалпы қазақ даласын отарлаудағы ірі және шешуші қадам болды.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Зиманов С.З. ХҮІІ ғасырдың соңындағы және ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның саяси құрылысы. Алматы, 1960.

2. Зиманов С.З. Қазақтардың ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қоғамдық құрылымы. Алматы, 1958.

3. Джампейсова Ж.М. Қазақ қоғамы және реформа кезіндегі дала құқығы: -Астана Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, 2006.

ИСТОРИЯ ОБРАЗОВАНИЯ АКМОЛИНСКОГО ВНЕШНЕГО ОКРУГА

Нурмаханов А.С. Кокшетауский государстенный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

almaz_nyr.21@mail.ru

В первой половине XIX века обрела свои окончательные контуры политика царской России по отношению к Казахстану. Усилия самодержавия, направленные ранее на склонение казахской знати к добровольному принятию российского подданства при сохранении института ханской власти, не дали желаемых результатов. Процесс включения казахских земель в состав Российской империи принял затяжной и сложный характер, для изменения ситуации царизм переходит к силовым методам присоединения Казахстана к России. После упразднения ханской власти в Среднем жузе царское правительство, опираясь на Устав о сибирских киргизах (казахах) 1822 года, начало вводить в обширном степном регионе Казахстана новую систему управления, разработанную М. Сперанским. По Уставу 1822 г. земли Среднего жуза должны были составить так называемые внешние округи Омской области Западно-Сибирского генерал-губернаторства. Каждый из открываемых округов формировался из 15–20 волостей, объединявших 10–12 аулов. Аул рассматривался в качестве административной единицы, если насчитывал не менее 50 хозяйств [1:17]. Во всех внешних округах для управления ими учреждались окружные приказы (диваны) во главе со старшими султанами, избиравшимися на три года из числа наиболее влиятельных родоначальников, пользовавшихся доверием российских властей. Каждый округ получал собственное название «по имени знатнейшего урочища на занимаемых оным землях» [2:93]. Окружные приказы обязаны были следить за соблюдением

169

установленного порядка, иметь точные сведения о дислокации аулов и волостей в любое время года, вести учет населения по числу хозяйств, один раз в год, в летнее время, собирать ясак скотом, заботиться о просвещении населения, содействовать распространению хлебопашества и местной промышленности. Приказы наделялись полномочиями уездных судов. Следует сразу отметить, что многие положения Устава 1822 года были оторваны от жизни, носили, по сути дела, характер благих пожеланий и остались нереализованными. Кардинальное же изменение политической структуры традиционного кочевого общества, не опиравшееся на соответствующее изменение экономики и психологии народа, уже в скором времени привело к глубокому и затяжному кризису всей системы социально-экономических отношений, одним из самых тяжелых последствий которого стала существенная деформация общественного сознания. Вскоре после утверждения Устава о сибирских казахах, 29 апреля 1824 года, состоялось открытие Кокчетавского окружного приказа. 24 июня этого же года был принят указ об образовании Каркаралинского округа. В 1831 году состоялось открытие Аягузского округа, а 9 января 1832 года Николай І санкционировал открытие четвертого внешнего округа – Акмолинского. Этому предшествовали следующие события.

В 1829 году султан Губайдулла Валиев, возглавлявший ранее Кокчетавский приказ, обращается в администрацию Западной Сибири с ходатайством об открытии внешнего округа на базе подвластной ему Куандыкской волости. С такой же просьбой к российскому правительству обратился потомок хана Семеке Коныркульджа Кудаймендин. Кудаймендин ходатайствовал об открытии окружного приказа при урочище Акмола и о включении в состав нового округа подвластных ему Карпыкской и Алтайской волостей [3:41].

По данным Е.Н. Евсеева и М.А. Плетневой подобные просьбы поступали и от других султанов, что побудило генерал-губернатора Западной Сибири Вельяминова принять решение о командировании в казахскую степь пяти отрядов [4.209]. В конечном счете выбор был сделан в пользу Акмолы. При этом, надо полагать, было учтено выгодное в стратегическом отношении ее расположение и большое влияние на местную знать К. Кудаймендина. Забегая вперед, сошлемся на свидетельства известного исследователя Казахстана, полковника А. К. Гейнса. Будучи членом комиссии министерства внутренних дел и военного генерал-губернаторства Западной Сибири, Гейнс летом 1865 года проездом наведался в Акмолинск, провозглашенный к тому времени окружным городом. Любопытна запись, сделанная им в дневнике 23 августа, в связи с кончиной бывшего султана округа Конуркульджи Кудаймендина: «Покойный Конуркульджа принадлежал к одним из самых влиятельных лиц в степи. Он с Алтаевскими волостями (кочуют в юго-восточной части Акмолинского округа), которых он был старейшиною, первым просил о введении положения Сперанского. Конур был очень богат; одних лошадей было у него до 12000. Он был ханского роду и, кажется, утвержден нашим потомственным дворянином» [5]. Таким образом из вышеприведенных

170

свидетельств можно заключить что царское правительство выгодно использовало влиятельных султанов при проведении административных реформ в казахской степи. А Конуркулджа Кудаймендин был одним из верных Российскому правительству султанов. Согласно предписанию генерала Вельяминова от 3 мая 1830 года открытие Акмолинского внешнего округа было возложено на коменданта крепости Святого Петра (Петропавловской) подполковника Шубина Ф.И. Он был назначен начальником военного отряда, сформированного из казаков и офицеров 2,3, 4-го полков Отдельного сибирского корпуса, а также солдат и офицеров 3-го линейного сибирского батальона 27-й пехотной дивизии и конно-артиллерийской казачьей бригады [6]. 17 мая 1830 года подполковник Шубин получил официальное распоряжение Омского областного начальника генерал-лейтенанта де Сент-Лорана В.И. о командировке в Карпыковскую и Алтайскую волости для подготовки открытия Акмолинского внешнего округа. Помогать ему в этом должны были сотники Лобанов А., Чириков Г., хорунжий Ваганов В. и Шахматов А., хорошо знавшие казахский язык и обычаи местного населения. Отряд подполковника Шубина выступил из Петропавловска 28 мая 1830 года. Направление с самого начала было взято на урочище Акмола, где предположительно со своим аулом располагался султан К. Кудаймендин. Признали новый порядок управления в основном аулы родов карпык и алтай, подчиненные К. Кудаймендину и ближайшим его родственникам. Старшим султаном во вновь открывшемся округе был избран влиятельный султан К.Кудаймендин. Был оформлен акт об избрании старшего султана. В нем сказано: «1832 года августа 22 дня мы, нижеподписавшиеся, в присутствии господина полковника и кавалера Шубина 2-го, дали сию подписку в том, что, в сходность высочайше утвержденного Устава о Сибирских киргизах, во вновь открывшийся в Алтай-Карпыковских родах Акмолинский окружной приказ, согласно прежде данной нами таковой прошлого 1830 года июня 18 дня, из доброй нашей воли избрали старшим султаном Конуркульджу Кудаймендина, как наследника и большего сына управлявшего с давних лет сими волостями (а ныне уже покойного) султана Кудайменды Ишимханова (Есимханова), в чем прилагаем именные свои печати и своеручные тамги» [1:85]. После Конуркульджи Кудаймендина старшим султаном Акмолинского округа стал Ибрагим Джанкпаев. По существу «Устав» закреплял колониальное положение Казахстана, создав послушный аппарат управления из казахских феодалов, приравняв их (старших султанов, заседателей и волостных управителей) к российским чиновникам,служившим за вознаграждения и чины. Вместе с тем Шубину не удалось склонить к принятию российского подданства многочисленные аулы родов кыпчак и шубыртпалы, а часть других, например, тараклы и тама, вошла в состав учреждаемого Акмолинского внешнего округа, стараясь избежать грабежей и насилия казачьих экзекуционных отрядов и не желая терять свои богатые летние пастбища. Незадолго до описываемых событий побывавший в Кокчетавском внешнем округе, полковник Г.Броневский пришел к выводу, что «состояние умов у киргиз и понятия нового управления не одинаковы». [3] Шубин убедился в этом уже в самом начале

171

организации Акмолинского внешнего округа. До ноября 1831 года в состав учреждаемого Акмолинского округа вошло 3576 аулов с населением в 131 262 человека. [4:207] За этими аулами числилось 332 452 лошади, 670 775 овец, 31 666 верблюдов и 31 316 голов рогатого скота, или примерно 58 условных голов скота за каждой юртой. [6] «Киргизы Карпыковской и Алтаевской волостей, – писал тот же Шубин, – можно сказать в полном смысле, что богаты скотоводством, а более всего лошадьми. В виде нашем пространные здесь поля везде совершенно бывают покрыты и усеяны разным скотом и главное их богатство состоит в оном. В пример можно поставить хотя (бы) из них двух биев – Сапака и Джумана. Они имеют по восьми тысяч лошадей и очень многие от одной до пяти тысяч и более» [7:155] . По мнению А. Янушкевича, сосланного в Западный Сибирь за участие в польском восстании, затем как определенного на службу в канцелярию «Области Сибирских киргизов» султан Бексултан и старший султан Акмолинского округа Конуркулджа Кудаймендин были «самыми богатыми в степи и самыми скупыми» [8:15].

В состав окружного приказа, кроме старшего султана Коныркульджи Кудаймендина и двух заседателей, избранных из числа наиболее известных местных биев – Котраша Кабанбаева и Матакбая Бекташева, вошли российские заседатели Таранов и Чирики». Секретарем приказа был назначен письмоводитель Д. Решетинский, переводчиком и столоначальником – В.Пирожков. Управителями волостей были избраны: Токинской – Бек Кудаймендии, Тналинской – Арыстан Кудаймендин, Каракесекской – Бегалы Коныркульджин, Тортуульской – Байгара Даиров, Ораз-Темешевской и Бурчинской – Тюбит Бультиеков, Темешевской – Кокай Есенгельдин, Сарымуратовской – Чингиз Коныркульджин, Сайдалинской – Тамен Булемов, Таминской – Итемген Сенгирбеков, Айткожинской – Сапак Танырбергенов, Алтын-Жагабайлинской – Кабанбай Байгулов, Алтаевской – Джуман Сармантаев, Тараклинской – Чика Абитаев, Карпыковской – Кулубек Ескенин.

Образование округов, тесно связанных с органами пограничного управления, должно было закрепить казахские кочевые аулы на определенной территории, создать условия для завершения присоединения Казахстана к России. А между тем внедряемый новый административный порядок в степи, то есть «Устав о Сибирских киргизах», вызвал резкое противодействие среди казахского населения, некоторых ханских наследников султанов и торе, которые в свою очередь делали все, чтобы сохранить независимость, восстановить прежний уклад и даже отторгнуть Казахстан от России. По числу волостей Акмолинский внешний округ уже вскоре стал самым крупным в Казахстане. При их образовании многие родовые объединения подверглись искусственному расчленению и смешению. Были нарушены традиционные маршруты кочевий и обычная для казахов система управления. Все это стало одной из причин последующих межродовых распрей и социально-экономического кризиса, охватившего казахское общество в первой половине XIX века и привело к широкому антиколониальному движению казахов, принявшего организованные формы.

172

Список литературы:

1. Материалы по истории политического строя Казахстана. Алма-Ата, 1960. Т.1. С.93.

2. Там же. 3. Агубаев Н.Ж. Основание Акмолинского внешнего округа (1830-1862

гг.) // Вестник науки Акмолинского аграрного университета им. Сейфуллина. 1996, №7. С.41.

4. Евсеев Е.Н., Плетнева Т.А. Как был основан Целиноград // История ССР. 1967, №2. С.209.

5. Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. Сиб., 1897. Т.1. С.293. 6. ЩНРК. Ф. И-374. Оп. 1. Д. 2154. Л. 18-21. 7. Казахско-русские отношения в XVIII-XIX веках. Сборник документов

и материалов. Алма-Ата, Наука, 1964. С.223. 8. Касымбаев Ж., Агубаев Н.Ж. История Акмолы: (XIX-начало XX века):

исследования, источники, комментарии. Алматы «Жеті жарғы» 1998. С.15.

ОРДАБАСЫ ҚҰРЫЛТАЙЫНЫҢ ЕЛ МҮДДЕСІНДЕГІ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ БӨГЕНБАЙ БАТЫРДЫҢ РӨЛІ

Омарбаев Ы.Қ.

Алматы қ., ҚР МАМ МК Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты Rusbek_1492@mail.ru

Әр халықтың тарихында бірнеше маңызға ие болатын оқиғалар мен

келісімдер болып табылатындығы тарихтан айқын. Қазақ тарихында да ел басына төнген қауіп-қатер мен елдіктен айырылу сәтінде Ордбасы құрылтайының ұйымдастырылуы елдік мұратымызды сақтап қалды. Енді зерттеуімізді кең түрде сабақтар болсақ, оның қашан, қай жерде және кімдердің ұйытқысымен жүзеге асқандығы ерекше мәнге ие.

1723 жылы жоңғарлардың жеті салалы қолының қазақ жеріне көктей енгені белгілі. Жоңғарлардың тұтқиыл шабуылына дайындығы аз болып табылатын қазақ әскерлері ішке қарай сұғына енуіне жол ашты. Негізі жоңғарлардың сол 1723 жылды оңтайлы деп тауып, ауыр жорық ұйымдастыруына бірнеше факторлар себеп болған еді. Сол жыл «қайың сауған ақ тышқан» жылымен тарихқа енгені белгілі. Жаппай құрғақшылық белең алып, халықты есеңгіретті. Тәуке ханнан кейін биліке келген хандар халықтың ішкі бірлігі мен әскери қуатын қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. 1718 жылы Аягөз өзені бойында Қайып ханның жоңғарлардан басымдыққа ие бола отырып, жеңіліп қалуын атауға болады [1, 268-270 б]. Тәуке ханның билікке келген ұлы Болат ханда белгілі себептерге байланысты (аурушаң) билікке белсенді араласа алмады. Ең басты себептердің бірі, әрине Себан-Раптанның алпауыт Қытай державасымен келісімге келуі болып табылатын. Жиырма

173

жылдан астам уақытқа созылған қытай-жоңғар соғысы ең соңғы сәтінде 1722 жылы император Каньсидің өлуі, жоңғарларға бір майданда соғысуға мүмкіндік берді.

1723-1725 жылдары қазақ әскерлері жоңғар қолына қарсы мардымды соққылар мен ұрыстар бере алмағынын деректерден көруге болады. 1725 жылы Қазақ хандығының астанасы Түркістанды жоңғарлардың қолға алуы, біздің халқымызға үндеу болғандығын айта аламыз. Күллі түркі дүниесінің ортақ құндылығына айналып отырған Түркістанды азат етуге, ұлтымыздың мақтанышы болар тұлғалары бір жағадан бас, бір жеңнен қол жұмылдыруға ұмтылды. Жеке араздық пен күндестікті хандар мен сұлтандар да бір шетке ысырып қайғандай болды. Себебі олай етпеске болмайтын. Елдік мұратымыз бен ұлттық қалпымыздан айырылып қалу қаупі туындады. Қазақ деген халықтың тарих сахнасынан жоғалып кету сыңайы байқалды. Осы ретте сансыраған халықтың басын қосып, ұйытқысын бұзбайтын жер таңдалынып алынды. Жоңғарлардың тылына жақын, бір шеті Түркістанға қапсарлас Ордабасы тауы қолайлы деп ұйғарылды.

Ордабасы тауындағы құрылтайдың өту мерзімі бүгінгі таңда нақтыланды десек теріс бұрмаламағанымыз болар. 2006 жылы түрлі жерлерде, оның ішінде мен білім алған оқу ордасында да (Ырысбек Омарбаев - Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ) Ордабасы құрылтайы шақырылғанының 280-жылдығы тойланған болатын. 1726 жыл екендігін Түркістан Ұлттық Энциклопедиясы да жоққа шығармайды [1-331б].

Ордабасы құрылтайының бастамашылары Үйсін Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Алшын Әйтеке билер екендігі тарих жадында. Сонымен қатар, билік тарапынан ауызбіршілікті жолға қойып, сенімсіз сұлтандар мен төрелерді өз дегеніне көндірген кіші жүз ханы Әбілхайырдың да еңбегін ерекше атап өткен жөн. Әскери іс-қимылдарды реттестіруді өз мойнына алып, жауынгерлердің рухын көтеруші Бөгенбай батырда өлшеусіз қызмет етті. Әрине, Ордабасы құрылтайы жалпы қазақ халқына ортақ іс-қимыл, бетбұрысқа апарар даңғыл жол саналды. Көптеген батырлар мен билер ел мүддесінің сындарлы шаққа жеткендігін айқын түсінді. Халықты қорғау ісін халық өзі жүзеге асырды, ел мүддесін қорғай алатын ұйымдастырушылар мен жетекшілері – Бөгенбай, Қабанбай, Тайлақ, Саурық, Жәнібек, Малайсары, Өтеген сияқты батырларын қолдау арқылы отанды қорғауды қолға алды.

Белгілі тарихшы В.А. Моисеев "Жоңғар хандығы және қазақтар XVII-XVIII ғғ." атты еңбегінде Ордабасы құрылтайының ұйымдастырылу сипатын былай қарастырады: "1726 жылы Түркістан қаласынан оңтүстік-батыста орналасқан Ордабасы жерінде үш жүз өкілдерінің құрылтайы өтеді. Қолда бар деректер құрылтайды шақыру бастамасын көтерген адам туралы айтылмайды. Қолда бар деректерде құрылтайды ұйымдастыру бастамасын көтерген адам туралы еш мәлімет берілмейді. Құрылтайды батырлардың қысымымен Болат хан ұйымдастырды деп болжам ғана жасауға болады. Құрылтайда бүкілхалықтық әскер құру туралы шешім қабылданды және оның басқолбасшысы болып сол кездегі Кіші жүздің ханы – Әбілқайыр сайланды. «Қауіп оларды біріктірді, - деп жазды, бұл туралы Левшин, - ортақ келісімді

174

қалыпына келтіріп, барлығын бір нәрсеге бағыттады. Жалпыхалықтық құрылтай алға жылжып, жауға қарсы шауып, оларды ежелгі қазақ жерінен ығыстыруға жол ашты. Құрылтай жиналасында ант қабылдап, бір біріне адалдықтарын білдірді. Әбілқайыр бас қолбасшы болып сайланды. Боз қасқа құрбандыққа шалынды.

Осы құрылтайдан кейін үш жүздің әскері қосылып, жоңғарларға қазақ-жоңғар соғысындағы аса ірі соққысын берді. Бұланты өзенінде өткен бұл шайқас тарихта «Қалмақ қырылған» деген атпен қалды. Жеңіс халықтың рухын көтерді, өз күшіне сендірді, басқыншыларды жеңуге болатынына көздерін жеткізді. Қазақ әскерлері басымдық алды, қорғаныстан шабуылдауға көшті [2, 78-79 б.].

Ордабасы құрылтайында қаралған басты мәселе-бүкіл қазақ жасағын біріктіріп, оның күш-қуатын үйлестіретін бас сардар сайлау болып табылды. Бас сардарлыққа жас әрі өзінің қайсар мінезі мен әскери дарындылығын жан-жақты танытып үлгерген Әбілхайыр хан сайланды. Ол жөнінде қазақ халқының жоңғар шапқыншылығы кезіндегі мұң-зарын толғап, ұрпақтан-ұрпаққа жетуіне дәнекер болған Қожаберген жырау «Елім-ай» дастанында «сайланды Әбілқайыр әскербасы» дейді. Осы құрылтайда Әбілқайыр қазақ жасағының қолбасшысы болып сайланды. Тарихшы А.И. Левшин бұл жөнінде былай деп жазған болатын: «Ортақ іс сол арада бір-біріне адалдыққа ант беру арқылы қастерленді. Әбілқайыр хан бас қолбасшысы болып сайланды, сөйтіп халықтық әдет бойынша құрбандыққа шалынған бие болашақ табыстың кепілі ретінде қабылданды»[1, 331-332 б]. Осы жағдайды да ол былай деп аша түскен: «Төнген қауіп ішкі өзара қырқыстарды бітістірді, жалпы келісім туғызып, бәрін бір нәрсеге бағыттады. Тұтас халықтың жиналысында ілгері басудың, ортақ жауға шабуыл жасап, оларды ежелгі қырғыз-қазақ жерінен қуып шығудың негізі қаланды» [1, 331-332 б].

Ордабасы құрылтайының мәні тұрғысында тарихшы И.В. Ерофеева "Әбілқайыр хан: қолбасшы, билеуші, саясатшы" еңбегінде келесідегідей анықтама береді: XVIII ғасырдың 20-жылдары Қазақстанның оңтүстік шекарасында өте ауыр ахуал қалыптасып, үшжүздің жауға қарсы күш біріктіруін талап етті. 1726 жылдың аяғы – 1727 жылдың басында Арал аймағындағы Қарақұмда үш жүз өкілдерінің құрылтайы шақырылды. Осы уақытқа дейін жоңғарлар мен қалмақтарға қарсы күресте танылып қалған – Әбілқайыр хан бұл форумның серкесіне айналды. Құрылтайға қатысушылар жоңғарларға қарсы ортақ әскер құру жөнінде шешім қабылдап, бір біріне адалдықтарын білдірді. Әбілқайыр хан бас қолбасшы болып сайланды, сәттіліктің ырымы ретінде боз қасқа құрбандыққа шалынды.

Осы сәттен бастап қазақтар жоңғарға шабылдай бастады. Әбілқайыр хан басқаруындағы әскер оңтүстік майданда жоңғарларды жаулап алған жерлерден ығыстыра бастады. ХХ ғасырда Ә. Диваевтың жазбаларына қарағанда, жоңғарлар Бұлантыда күйрей жеңілген, әсіресе, Қарасиыр аймағындағы шайқаста ерекше соққы берген. Бұл шайқаста Кіші жүздің жетіруынан шыққан Тайлақ батыр мен оның жиені – ұлы жүз руынан шыққан Саурық ерекше көзге түскен. Шежірелерде бұл жеңіс туралы хабар бүкіл далаға бір сәтте тарап

175

кеткенін және қазақтардың рухын көтеріп, туған жерін жауларынан азат етуіне дем берді" [3, 182-184 б].

Батырлар арасынан бүкіл қазақ жасағының сардарбегі болып Қанжығалы Бөгенбай сайланды. Сөйтіп Ордабасыдағы жиын халықтың жауынгерлік рухын көтерді.. Халықауыз әдебиетінен қалған сөзбен жеткізер болсақ;

«Дұшпаннан көрген қорлығым Сары су болды жүрекке, Он жетіде құрсанып, Қылыш ілдім білекке Жауға қарай аттандым Жеткіз деп құдай тілекке!» — деп жауға аттанды. Жауға қарсы аттанған батырлардың құрамын біз сол заманның ақын-

жырауларының өлеңдерінен мол ұшыратамыз. Үмбетей, Тәтіқара, Көтеш ақын тағы да басқа жыраулар батырлардың ерліктеріне өз бағасын берді. Тәтіқара ақынның өлеңінен бір мысал:

Қамыстың басы майда, түбі сайда, Жәнібек Шақшақұлы болат найза, Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда, Ер жігіттің ерлігі осындайда. Бөкейді айт Сағырменен Дулаттағы, Деріпсәлі, Мандайды айт Қыпшақтағы, Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын Сары менен Баянды айт Уақтағы. Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт, Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгенбайды айт, Найзасының ұшына жау мінгізген Емәнәлі Керейде ер Жабайды айт.[5, 118 б] Ордабасыдағы құрылтай 1726 жылы жазда өткізілсе, жоңғарларға қарсы

мықты тойтарыс беру қимылы келесі жылға жоспарланды. Сол жылдың соңы мен 1727 жылдың басы жалпы үлкен ұрысқа дайындықпен өтті деуге негіз бар. 1727 жылы Қазақ қолы Бұланты-Білеуті аңғарында шеп құрды. Жоңғарларға қарсы соққы беру нүктесіне Бұланты-Білеуті өзендерінің аңғары таңдалып алынды. Бұланты-Білеуті жеріндегі жеңістің зор маңызы болды. Ордабасы құрылтайының нәтижесінде бас құраған қазақ әскерінің саны жөнінде нақты мәліметтер жоқтың қасы. Бірақ кейбір деректерге қарағанда отыз мыңнан кем болмаған. 1727 жылы Әбілхайыр бастаған қазақ әскерлері Бұланты өзенінің бойындағы «Қара сиыр» деген жерде жоңғар қолымен қиян-кескі ұрыс жүргізді[6, 89 б]. Бұл шайқаста қазақ сарбаздары жеңілместей болған дұшпанға есенгірете соққы берді. Жоңғар әскерлері қиян-кескі соғыста ондаған мың адамынан айрылды. Қазақтар жағы өздерінің талайдан қаны қайнап ыза мен кекке суарылған қайрат жігерінің жемісін көріп қуанды. Жеңіс туралы хабар қазақ даласына ілезде тарап кетті.

Бұланты шайқасы қазақ жасақтарының жеңіске деген орасан зор ерік-жігерін көрсетті. Өз заманының аса көрнекті қолбасшылары, жеке қол басқарған Қаракерей Қабанбай, Шақшақ Жәнібек, Тама Есет, Бәсентиін

176

Малайсары, Тарақты ер Байғозы және басқалар Әбілқайыр хан мен Қанжығалы Бөгенбайдың жалпы басшылығымен ынтымақты қимыл жасай отырып, жасақтарды ұрысқа бастады. Жасақтарды қаруландыру жөнінде Шақшақ Жәнібек зор ұйымдастырушылық жұмыс істеді. Дархан ұстаның басшылық етуімен Ұлытауда қара шеберлері еңбек етті [4, 17 б].

Ордабасы құрылтайындағы бірлік пен ауызбіршіліктің жемісі- халқымыздың болашағын болжап, өткен кемшіліктерден сабақ шығаруына ұйытқы болды десек қателеспегеніміз болар еді. Жоғалуға айналған ұлттық сенімімізді бекітіп, рухымызды шыңдады. Бұланты-Білеуті мен Балқаш көлінің маңындағы Итішпесте болған қанды майдандар халқымыздың мақтанышына айналған дарабоз ұлдарды тарих сахнасына шығарды. Сонымен қатар, атап өтетін бір жайт, осы сұрапыл соғыстарға қарапайым халық өкілдерінің ғана емес, төре тұқымынан шыққан саңлақтардың да ерен ерлік танытқандығына көз жеткіземіз. 1729 кейбір мәліметтерде 1730 жылы деп беріліп жүрген Аңырақай шайқасы да бетбұрыс кезеңге тұспа-тұс келді. Бұл шайқас Балқаш көлінің маңында өтіп қазақ жасақтарының толық жеңісімен аяқталды. Жоңғар шапқыншылығынан аса зардап шеккен Жетісу аймағының біраз жерлері азат етілді.

Бұланты мен Білеуті төре тұқымынан «Көкжал» Барақ атанған сұлтан «жауды жеңген жасағы, батыр аты Барақта қалды» деген сөзбен есімін қалдырды. Зерттеу жұмысымызды жаза отырып, әрине екі тұлғаның ақыл-қайраты мен қабілет, дарынына ерекше тоқталамыз. Кез-келген халықтың алапат кезеңдері мен қиын-қыстау жағдайларында, тұлғалардың көрнекті рөл атқаратыны белгілі. Сол белгінің алдыңғы қатарынан Әбілхайыр хан мен қанжығалы Бөгенбай батырды айна қатесіз табармыз хақ. Әбілхайыр хан Тәуке ханнан кейін орын алған Ордадағы хан тағына таласуда туған келеңсіздіктер мен қайшылықтарды жеке қойып, ұлт мүддесін жоғары қоя білген қайраткер. Туған жер мен елдің тағдыры сындарлы шақты бастан кешіріп тұрған уақытта жеке бастың қамының қанша салмағы болса да таразыға ілікпейтінін жете түсінген саясаткер[2, 78 б].

Бөгенбай батыр туралы халқымыздың жыр-дастандары мен тарихи бедерінде аз толғанбаған. Енді қаһарман батыр турасында аз-кем өмір жолынан сыр ақтарар болсақ, оның ерлік, әскер басылық міндеттері қазақ ауылдарына шабуылдап, мазасын алып, әбден титықтатып біткен казак-орыстармен шайқастан басталады. Жиырма сегіз жасында 30 мың қолды бастап барып, казак-орыстарды дүркіретіп қуып, Еділден әрі асырып салады. Осы кезден батап, қашан қазақ жері жоңғарлардан азат етілгенше Бөгенбай батыр аттан түспей, Қабанбай, Олжабай, Жәнібек, Малайсары секілді қазақтың аты шулы батырларымен тізе қосып, ел тәуелсіздігі үшін талай шайқастарда тері мен қанын төкті. Осы шайқастардағы көрсеткен ерлігі, жағдайды дұрыс бағалап, тез шешім қабылдап, шабуылды шебер ұйымдастыра білуі оның даңқын асқақтата көтереді. Шығыс Түркістанға келген қытай әскерімен болған әйгілі Талқы соғысында Бөгенбай батырдың жауынгерлері қытай әскерлеріне ойсырата соққы беріп, оларды Үрімжіден асырып тықсырады[4, 16 б].

177

Бөгенбай батырдың соңғы үлкен жорығының бірі – Аягөз өзені бойында болған. Қазақ қолына төтеп бере алмаған жоңғарлар да жеңілгенін мойындап, келісімге келуге мәжбүр болған. Осы арада батыр жоңғарлардың ақ аманатын алып, олардан енді жауласпауға ант алады. Бөгенбай белгілі бітімші мәмілегер де болған. Ол Абылай ханның Қытайға жіберген елшілігін басқарып барып, екі елдің арасында бейбіт қарым-қатынастың орнауына үлкен үлес қосады. Бөгенбай батыр «Қанжығалы қарт Бөгенбай» атанып дәуірлеп тұрған шағында өз ажалынан дүние салып, сүйегі Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи күмбезіне жерленеді.

Әдебиеттер тізімі:

1.«Түркістан халықаралық энциклопедиясы»., Алматы, 2000. 2. В.А. Моисеев. "Жоңғар хандығы және қазақтар XVII-XVIII ғғ."–

Алматы: «Ғылым», 1991. 3. И.В. Ерофеева "Әбілқайыр хан: қолбасшы, билеуші, саясатшы". 3-

басылымы, өңд. Және толықт.. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. 4. Б. Кәрібаев. Шайқастың тарихи маңызы (Аңырақай шайқасы және

Қазақ жоңғар қатынасы туралы). Қазақ тарихы – 1999. 5. Бөгенбай батыр // Қазақтар: Көпшілікке арналғаан тоғыз томдық

анықтамалық. - Алматы, 1998.- Т.2. Тарихи тұлғалар. 6. Ж.О. Артыкбаев. История Казахстана. Астана, 1999.

АРАЛ ӨҢІРІНІҢ ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІНГІ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ АХУАЛЫ

Оразбақов А.Ж.

Қызылорда қ., Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

Киелі Сыр елі атам заманнан адамдар көптеп қоныс тепкен жер. Сырдария өзенінің арқасында бұл жерлерде ондаған қалалар орналасып, ондаған мың гектар жерлерде егіс егілген. Бір ғана мысал, Арал теңізі тартылып, Барсакелмес аралына дейінгі жерлер құрғап қалғанда оның табанынан бұрын игерілген орны айқын көрініп жатқан ондаған мың гектар жерлер, ол жерлерге су апаратын ені он метрден асатын бірнеше каналдардың орны көрінді. Бұған қоса осы жерлерден табылған қала орнында ені 90 сантиметрдей болатын көптеген диірмендер табылды. Бұл дегеніміз осы жерде мыңдаған, тіпті ондаған мың адамдар өмір сүргенін көрсететін дәлел. Бұл Сырдарияның ең төменгі ағысындағы жағдай, ал археологиялық зерттеулер нәтижесінде Сырдың барлық бойында көптеген қалалар, ауылдар орналасып, онда суармалы егіншілікпен айналысқан ондаған, жүздеген мың адам тұрғаны анықталды. Кейін ол қалалардың көбісі тарихтың тәлкегіне қарай қирап,

178

халықтың біразы көшпелі мал шаруашылығымен айналысса да, Сыр бойынан халық арылған емес.

Сыр бойы Ресей қоластына көшкеннен кейін бұл жерлерге Ресей империясының басқа аймақтарынан қоныс алмастырушылар көбейді. Патша үкіметінің қазақ жеріне қоныс аудару саясатын үш кезеңге бөлуге болады: 1) 60-шы жылдар – бұл кезеңде казактардың қоныс тепкен Орал, Сібір жерлеріне және Қоқандар қуылған Сырдария, Жетісу жерлеріне Ресейдің ішкі аймақтарынан қоныс аудару патша үкіметінің қолдауымен жүргізілді. 2) 70-ші жылдар – бұл кезеңде қазақ жеріне қоныс аударуға үкімет тарапынан тиым салынды. Алайда қоныс аудару бәсеңсігенімен тоқтаған емес. 3) 80-90-шы жылдар – бұл кезеңде Ресей шаруаларына өз бетінше үкіметтің көмегінсіз қазақ жерлеріне қоныстануға рұқсат етілді.

1866 жылдың 12 маусымында Сырдария облысына Ресейдің ішкі аймақтарынан қоныс аударушыларды жайғастыру мәселесі бірінші рет көтерілді. «Қанша адамды қоныстандыра аласыз» деген сұрауға Сырдария облысындағы форттардың ішінде тек Жөлек фортының басшысынан ғана «100 жанұяны қабылдаймыз» - деген жауап келді. Басқалары мүмкіндігіміз жоқ деп жауап берді. 1867 жылы Кауфман генерал-губернатор қызметіне кіріскеннен Сыр өңіріне сырттан келушілер саны көбейді.

Патша үкіметі Орынбор-Ташкент жолын қамтамсыз ету үшін жол бойында отставкаға шыққан солдаттармен шаруалардан селолар тізбегін салуға тырысты, алайда шаруалар жер шаруашылығына құнарлы жерлер іздеп Сыр бойына келуге аса құлықты болған жоқ. Осының салдарынан ХІХ ғасырдың 70-80 жылдарына қарай Қазалы уезінде селолар болған жоқ, ал Перовск уезінде 174 жанұя 4 селоға қоныстанды. [1,109 бет]

Астық шықпай қалған 1891 жылы Ресейден ретсіз көшіп келушілер көбейген кезде Сырдария облысында оларды қоныстандыратын 6 уақытша қоныстандыру комитеттері құрылды. Олардың екеуі Перовскі мен Қазалыда орналасты. Әскери министр арқылы үкімет қазынасынан бұларға ақшалай жәрдемақы берілді. Бұдан кейін өңірдегі этнодемографиялық жағдай күрт өзгерді. Егер 1880 жылы өңірдегі 1000 адамның 682-сі көшпенділер болса, 1896 жылы 567 көшпенділер, 299 жері бар егін шаруашылығымен айналысатындар, 134 қала тұрғындары болған. Бұл жерде айта кететін нәрсе жер шаруашылығымен айналысқандар тек қоныс аударғандар ғана емес, қазақтар да болды. Мысалы 1880 жылы өңір қазақтарының 1,5℅ жері бар қоныстанған қазақтар болса, 1896 жылы олар 7,1℅, құраған.

ХІХ ғасырдың соңында Сыр өңірін мекендеген жанұяларда бала туу деңгейінің қазақтар арасында көп болуына байланысты қазақтардың үлес салмағы жоғары болды. Мысалы 1867-1876 жылдары Сырдария облысындағы табиғи өсім 7,8℅ құраса, Орал қазақтары көптеп қоныстанған Оралда 5℅ құраған. 1877-1886 жылдары Сырдарияда – 14,4℅; Оралда 6,2℅; 1887-1896 жылдары Сырдарияда – 4,6℅; Оралда 6,2℅ құраған. [2, Стр.24] Соңғы мәліметтегі ара-қатынастың өзгеруіне себеп – мал шаруашылығындағы жұт және эпидемиялық аурулардың көбеюі. Казактар қоныстанған жерлерде әскери госпитальдардың көп болуы денсаулық жүйесінің жоғары болуына әкелді, ал

179

көшпенді мал шаруашылығымен айналысатын қазақтар ауылында медициналық көмектің болмауы қазақтардың көптеп өлуіне әкелді. Өлкеде 1 жасқа дейінгі балалардың өлімі өте жоғары болып, бір мыңға шаққанда 240-340 нәресте өлетін. [3,121 бет]

ХХ ғасырдың 70 жылдары Перовск уезінде 100.090 адам тұрса, оның 100℅ қазақтар болған; Қазалы уезінде 62 266 адамның 99,23℅ қазақтар, 200-і орыстар болған екен. Екеуін қосқанда 162.356 адам. [1,124 бет] Байқап отырсаңыздар Сыр өңірінің ыстығынан қашқан болу керек, орыстар я басқа ұлттар, бұл жерлерге қоныстануға әсіре ынта білдірмеген. Алайда, орыс әкімшілігінің нығаюы, Орынбор мен Ташкент арасындағы жол қатынасының орнауы бұл жерге орыс тілдес басқа ұлт өкілдерінің көптеп келуіне жағдай жасады. 1897 жылғы Бүкіл Ресейлік санақ өткенде Перовск уезіндегі халық саны 133.663-ке, Қазалы уезіндегі халық 140.541-ге жетіп, қазіргі Қызылорда облысының шекарасындағы халық саны 274.204-ке жеткен. Перовскіде 1000 орыс 0,75℅; 100 украин 0,09℅; Қазалыда 2 800 орыс, 2℅; 100, украин ұлтының 0,07℅ өкілдері тұрған.

1906 жылғы Столыпиннің аграрлық реформасы Ресей империясындағы шаруалардың жаңа, ірі толқынын қайтадан қазақ жерлерін басып алуға итермеледі. 1871-1896 жылдары Ресейдің басқа жерлерінен Қазақстанға 327,8 мың адам келсе, 1897-1916 жылдарда 1 301.4 мың адам келді. Байқап отырсаңыздар, мигранттар қатары алдыңғы толқынға қарағанда 4 есеге дейін өссе де, қазіргі Қызылорда облысы кіретін сол кездегі Сырдария облысына бірінші толқында 39,2 мың, екінші толқында 40 мың адам келген. Табиғаты шұрайлы, орманды аймақтардан келгендер ыстық, шөлейт келетін Сырдария облысына, оның ішінде Перовск, Қазалы уездеріне келуге онша ынтық білдірген жоқ. Мысалға айтатын болсақ 1908-1915 жылдарда Сырдария облысында жаңадан құрылған 162 поселканың 69-ы Шымкент, 86-сы Әулие-ата уездерінде, яғни 96℅ Сырдария облысының құнарлы жерлерінде құрылды. [4, Стр 158-160]

1917 жылы Перовск уезінде 184.8 мың адам тұрған, оның 5.7 мыңы орыстар болған. Қазалы уезінде 256,3 мың адам тұрған, оның 14,8 мыңы орыстар. Екі уезде 441,1 мың адам оның 20,5 мыңы орыстар болған.

1870 жылғы 162 356 адамнан екі уез халқы 47 жылда 441,1 мыңға дейін өскен, оның ішінде орыстар саны 100 есе өссе, қазақтар саны 2 еседен сәл асқан. Байқап отырсаңыздар орыстандыру саясатының бір көрінісі, ассимилизацияның бастамасы ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында басталған екен, алайда бұл үдерістің толық іске асуына Қазан төңкерісі кедергі болды.

1916 жылғы патша үкіметіне қарсы көтеріліс Жоңғар шапқыншылығынан кейінгі қазақтарға қатты соққы болып тиген екінші Ақтабан шұбырынды кезеңі болды. 1915-1917 жылдар аралығында Қазақстан мен Орта Азиядағы қазақтар саны 4753,8 мыңнан 4061,3 мыңға кеміді. Бірі көтеріліс кезінде қаза тапса, екіншілері патшаның жазалаушы әскерінің қаһарынан қорқып көршілес аймақтарға, шетелге кетіп жатты. Тарихшылар арасында көтеріліс тек Торғай мен Жетісуда болды деген жаңсақ пікір бар. Шындығына келгенде көтеріліс

180

ошақтары Қазақстанның барлық аймақтарында болды, ал Торғай мен Жетісу аймақтары көтерілістің қызған жерлері болды. Себебі патша үкіметінің көтеріліс алдындағы 50 жыл бойы жүргізген қазақтардың жерлерін алып қою саясатының қарқынды, тонаушылық пиғылда жүргізілген жерлері осы екі өлке болды. Сондықтан көтеріліс ұраны көтерілгенде ашу-ызасы ішінде қайнап тұрған халық қолына бірден қару алып шықты.

1916 жылғы Қазақстандағы көтеріліс қарулы формада ғана емес, патша әкімшілігінің бұйрығын орындамау, көшіп кету түрінде де байқалды. Осының себебі болу керек, көтеріліс ошақтары қатты байқалмаған Сыр өңірінде де халық санының күрт кемуі байқалды. 1916-1917 жылдары Перовск уезінің қазақ ұлты халқы 178,5 мыңнан 151,5 мыңға, яғни 27 мың адамға, Қазалы уезіндегі қазақтар 240,5 мыңнан 122,6 мыңға, яғни 117,9 мыңға кеміді. [1, Стр 180-181] Тарихта көтеріліс ошақтары белгіленбеген 2 уездегі қазақтар саны 1 жылда 144,9 мыңға кеміп кетті. Қазақстанның басқа өңірлерінде бұндай жағдай Қытаймен шекаралас аймақтарда ғана және Орта Азиядағы қазақ диаспораларында байқалды.

Бұлда патша әкімшілігінің ішкі саясатына наразылық білдірген Сыр өңірі халқының қарсылық акциясы болды. Патша әкімшілігі қазақтарды «тыл жұмысына аламыз» деп қазақ айтқандай «артық қыламын деп тыртық қылып алды». Тыл жұмысына қазақтарды алғанды былай қойғанда І-ші дүниежүзілік соғыс кезінде майданға әскер жетпей жатқанда, қазақ даласындағы көтеріліс қайта көтеріле ме деп қорқып патша үкіметі қазақ жерінде ондаған мың әскер ұстауға мәжбүр болды. Сол кездері Перовскімен Қазалыда патша әскерінің екі Сібір полкы тұрды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Бекмаханова Н.Е., Многонациональное население Казахстана и

Киргизий в эпохи капитализма., М., Наука., 1986., 243 стр. 2. Общие ведомости о числе родившихся, умерших и браков в

Европейской России за 1871-1884 г.г., СПб 1884-1889. 3. Статистический временник Российской империй., СПб., 1879. 4. Обзор Сырдарьинской области за 1906 год., Ташкент, 1907.

ТАРИХ САБАҒЫНДА ПАТРИОТИЗМГЕ ТӘРБИЕЛЕУ

Рысбеков Т.З. Орал қ., М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

tuyakbai.rysbekov@mail.ru

Тәрбие мәселесі, соның ішінде жастарды тәрбиелеу әрқашанда кезек күттірмейтін мәселелердің негізгісі болып саналды және алдағы уақытта да

181

солай болмақ. Бұл мәселе тәуелсіздік алған жас мемлекетімізде ерекше орын алады.

Бүгінгі таңда біздің қоғамымызда саясат, адамгершілік, экономика, өнер, құқық салаларының кейбір бағыттарында гуманистік нақтылықтың жетіспеуі байқалады. Осыған байланысты гуманистік шынайылықтың қалыптасуы, оның ерекше құбылысына мағына берілуде. Тәрбие – қоғамдық құбылыс, қоғам және жеке тұлғаның арақатынасын қамтамасыз ететін басты жүйе. Бұл процестің негізгі мақсаты – жеке тұлғаны әлеуметтендіріп, оның жағымды қасиеттерін дамыту, қоршаған ортадағы адамдармен тіл табысып, өзіне және басқаларға ыңғайлы болу болып табылады.

Егемен елдің ертеңі сенімді де серпінді дамуы үшін ұлттық белгілердің, соның ішінде атадан балаға мұра болып келген ерлік дәстүрі, патриоттық тәрбие ұдайы назардан тыс қалмауға тиісті. Туған анасын, елін, халқын, тілін, отанын сүю мәселесі – сол халықтың тұрмыс-тірлігін, келбетін, сондай-ақ дүниетанымын дамытып, келешекке оң бағыт береді. Әр адамның мақсат-мүддесіне ұлттық сана басшылық етеді. Әр ұлттың өзіне тән тіршілік кәсібі, тарихы мен мәдениеті бар.

Тәуелсіз Қазақстан қазақ ұлтының тарихи Отаны болғандықтан ұлттық рухани құндылықтардың сақталуы, өсіп өрбуі тек осы жерде ғана мүмкін. Оларсыз қазақ ұлты да, жеке-бет-бейнесі бар Қазақстан мемлекеті болмақ емес. 90-шы жылдардағы елдегі білім заңдарының құқықтық нормаларына негізделген көп өзгерістер тәрбие үдерісіне қатысушылар санының артуына, жас үрпақ тәрбиесі бойынша отандық тұжырымдамалар жасауға мүмкіндік туғызды. Оларды белсенді мәдени-әлеуметтік өмірдің, жекелік және ұлттық мақтаныштың, жалпы мәдени және кәсіби біліктердің құндылықтары, азаматтық, отбасылық мәдениет, өзінің және өзгелердің алдындағы жауапкершілік атап көрсетіледі. Осы тұжырымдамалар негізінде тәрбиенің жаңа мәдени бастаулары, яғни плюрализм мен тәрбие практикасының вариативтілігі, оқу-тәрбие үдерісі субъектілерінің демократиялық қарым-қатынастары, балалар мен жастар тәрбиесіне мемлекеттің жауапкершілігі қалыптасады.

Тәуелсіз Қазақстанда бала тәрбиесінде ұлтжандалықты қалыптастыруда үлкен жұмыстар жүргізіліп отыр. Тарихи деректерге жүгінетін болсақ, ұлы түркі қағанаты (VI-IX ғғ.) уақытынан бастап қазақтың білім-тәрбиесінен этностық ерекшеліктер айқын көріне бастағанын аңғарамыз. Орхон – Енисей бойынан табылған тас жазулар ұлтымыздың арғы тегіндегі жазу мәдениетінің болғандығымен қатар, Білге қаған, Күлтегін сияқты батырлары мен ақылғөйі. Тоныкөктің сөздері қазіргі қазақтың сөз саптау үлгісіне жақын шешендік өнер-дәстүрлерінің негізінде бастама алады.

ХІ – ХІІ ғасырларда қазақ жерінде түркі тілінде – қазақ тілінің түпкі негізінде жазылған халқымыздың ғұлама ғалымдары Әл-Фараби, Ахмет Ясауи, Жүсіп Баласағұни, Мұхаммед Хайдар Мырза Дулати секілді даналары ұлттық тәлім-тәрбие мен білімді қатар беру арқылы халықты кемелдендірудің мақсаттарын анықтап берсе, орындау жолдарын да көрсетіп берді. Ұлттық білім беру ісі мен ұлттық тәрбие ісін біріктіре қарауды ғұламалар жалпы адамзаттың

182

ісі деп қарады. Әлемнің екінші ұстазы аталған Әл-Фараби «Тәрбиесіз білім – адамзаттың қас жауы болады» деп қатты ескерткен.

Жастарымызды отансүйгіштікке тәрбиелеу туралы Елбасы Н.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі - жаңа Қазақстан» атты Жолдауында қазақстандық патриотизм, саяси ерік, жігер – жаңа Қазақстанды құрудың аса маңызды факторлары бөлімінде «Өткен жолымыз лайықты жол болады, ал біздің бірлескен шешімдеріміз бен тындырған істеріміздің нәтижесі таңқаларлықтай болды. Мұның бәрі де жаңа жалпы қазақстандық патриотизмнің іргетасын қалап, біздің Отанымыздың, біздің барша көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыздың, біздің балаларымыздың тамаша келешегі бар екені негізгі мақтаныш пен сенімді туындатады» - деп атап көрсетілген. Кең байтақ еліміздің тек сыртқы келбеті ғана емес, оның сан ғасырларды ішіне бүккен қайталанбас ізі рухани байлығымызды зерттеп, ұрпақ санасына ұғындыра білу, олардың Отанға деген терең сезімін арттыруға көмектеседі. Әр дәуірдің тарихи кезеңдерінде отансүйгіштікке тәрбиелеудің өзіндік мүдделері болды. Ол ең алдымен, «отансүйгіштік», «ұлтжандылық», «патриотизм» ұғымдары сол заманның ақиқат наным-сенімдерінен туындайды. Елім деп өткен ерлердің бейнесін сүреттеу, ізгі де ерлік қасиеттерін пір тұту, ұлтына сенімі, нанымы, саяси көзқарасына қарамастан әрбір қазақстандық өз Отаны үшін от кешкендердің есімін мәңгі жадында сақтауды талап ету, олардың еңбектерін паш ету, үнемі бас иіп, тағзым етуге тәрбиелеп отыру қажет! Әрбір жүргізілген тәрбиелік шаралар мәні еліміздің дамуына өз үлесін қосқан тарихи тұлғалардың бейнесін қастерлеуге тиіс. Оларға қас батырлар, халық қаһармандары, би шешендер, ғалым қайраткерлер, асыл аналар, халық ағартушылары, тарихи тұлғалар, өнер қайраткерлері, мәдени мұралар т.б. жатады. Осы ерекшеліктерді жасына қарамай әрбір азаматтың қадір тұтуына ат салысу патриоттық сезімнің қалыптасуының діңгегін қалайды. Бұл өткеніміз бен бүгінімізді жалғау, ұрпақ сабақтастығын қамтамасыз ету болып табылады. Еліміздегі өмір сүріп отырған өзге де ұлттар мен ұлыстардың Қазақстанды ерекше қадірлеп, туған Отанын атажұртым деп танып, оның тәуелсіздігін қорғап, рухани мұрасын сақтауға, қадірлей білуге, сол тұрғыда еңбек етуге тәрбиелеу - біздің алдымызда тұрған негізгі мәселе.

Қазақстандық патриотизм ұғымына жататын факторларды Елбасы Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде ерекше атады. Онда:

- әркімнің өз Отанына деген шексіз сүйіспеншілігі; - өз елінің тарихы мен мәдениетін құрмет тұтуы; - әркімнің өз күш-жігеріне үлкен сенімінің болуы; - барлық этностар мен ұлттардың бір мақсатта топтасуы, яғни бір

мақсатты көздеуі; - мемлекеттік рәміздер деңгейінде мемлекеттік тілдің де құрметтелуін

атаған болатын. Осы аталған маңызды факторлар Қазақстанның әр азаматының көкейінде

қонақтаса ғана, нағыз қазақстандық патриотизм өз дәрежесінде өмір сүреді.

183

Демек Қазақстанның нағыз патриоттары болу үшін, айтылған шарттардың қалтқысыз орындалуы үшін, біз жастарымыздың ғылым мен білімді, өзінің мәдениетін игеруге жұмылдыруымыз керек. Нағыз біліммен сусындаған, ғылымның шыңың көздеген, озық мәдениетті сұрыптай білетін жас ғана өз Отанының патриоты бола алады. Дәл осындай жас ғана өз Отанының заман талабына сай өсіп-өнуін, әлемдік бәсекеге қабілетті болуын, өз отандастарының бақытты ғұмыр кешуін мақсұт тұтады.

Сондықтан әр саладағы педагог кадрларға жастарға патриоттық тәрбие беруге негізгі методологиялық принциптерге сүйену қажет.

Патриоттық тәрбиені қалыптастырудағы негізгі принциптер: - ғылыми: - ізгілік; - демократиялық; - Қазақстан Республикасының мәдени салт-сана, әдет-ғұрыптары мен

атамекен, ата кәсіп, атамұра құндылықтары; - Жүйелі түрде ұрпақтан-ұрпаққа халқымыздың құндылықтарын жеткізу; - Патриоттық тәрбиенің тиімділігін арттырудағы қолданылатын әдістер

т.б. - Патриоттық тәрбие беруде бұл принциптерді шешу мақсатында келесі

міндеттер алға қойылады: - патриоттық тәрбие жүйесі қызметінің әдістемелік және басқару

формасын жетілдіру; - патриоттық тәрбиені жетілдіруде аудиториялық және аудиториядан тыс

уақытты тиімді пайдалану жолдарын анықтау; - тұлғаның жеке қоғамдық маңызды салаларын (Отанға деген

сүйіспеншілік, өз елін, жерін құрметтеу, қорғау т.б.) жетілдіру; - жастар арасында салауатты өмір салтын қалыптастыру; - жаңа түрде жаңа заманға сай өз Отанының патриоты, жауапты тұлғаны

тәрбиелеуде әрбір тұлғаның қызығушылығын арттыру; - жанұя жағдайын, жастардың топ орталарының, жоғары оқу орнының іс-

әрекетін үнемі бақылауға алу. Тарих туралы әңгіме оқушыларға отаншылдық тәрбиесін берудің ерекше

мүмкіндігі болып табылады. Еліміздің өмірі мен адамдары туралы әңгіме баланың көңіл-күйі мен сезімдеріне әсерлі етіп жеткізілсе, олар туралы баланың сезім-түйсіктері көбейген сайын, соншалықты олардың саналарында мәлімет толыға түседі.

Әр қоғамға өзіне тән тәрбие орын алуы мүмкін. Іс жүзінде ғылыми көзқарас қалыптастырудағы тарихтың күрделі, әрі қиын принциптерінің бірі – мұраттар мен болмыстың өзарақатнасы болып табылады. Тарихты оқу арқылы қоғамдағы өзгерістердің терең ғылыми анықтамасын білуге бағыттылуға тиісті. Маңыздысы – қазіргі қоғамымыздың дамуының теориясы мен практикасының өзара қатынасын дұрыс анықтау өте маңызды. Бұл жағдай қоғамымыздың дамуы мен әлеуметтік-саяси заңдылықтарын ашуда шынайылық сезімін сақтауға талап етеді. Болашақ қоғамның ғылыми болжауын қол жеткен, іске асырылған жетістік ретінде көрсетуге болмайды.

184

Ғылыми көзқарас – білімнің жиынтығы ғана емес, сонымен қатар бастысы – шынайы қайта өзгертудің жолдарын тану. Осыдан келіп шығатын басты қағида: тарихты оқыту оқушыларды сол мәселелерді іс жүзінде шешуді білумен, оларды күнделікті өмірде есепке алумен қаруландыруға бағытталуға тиісті.

Тарих сабағының барлық тақырыптары оқушыларда ғылыми көзқарас қалыптастырады, себебі қай тақырыптың бөлса да басты мазмұны қоғамның даму заңдылықтарын айқындау болып табылады. Мәселен, «Желтоқсан құрбандарына тағзым», «Бас иеміз батырлар рухына», «Қазақтың әйгілі күйшілері», «Туған өлке – тұнған шежіре», «Астана – жаңа мекенім», «Менің Отаным - Қазақстан», «Өткеннен өнеге қалған», «Туған жерге туыңды тік», «Ерлік ел мұраты», «Бесік жыры», «Ерлік дәстүрі», «Қазақ халқының дәстүрі» тақырыптарын айтуға болады.

Қоғамның дамуының заңдылықтарын білу оқушыларға еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын, жаңа адамды тәрбиелеу, салауатты өмір салтын қалыптастыру міндеттерінің шешімін табуға тереңірек үнілуге мүмкіндік береді. Тарих сабағында қоғамның пайда болуы мен дамуының жалпы заңдылықтарымен қатар әр елдің тарихи даму жағдайына тән ерекшеліктері ашылады, оларды іс жүзінде пайдаланудың жолдары, түрлері мен әдістері анықталады.

Оқушылардың көңілін халықтардың барлығының басты мүддесі болып табылатын бейбітшілік пен бейбіт қатар өмір сүрудің объективті қажеттілігіне ерекше аудару қажет.

Білімнің бүгінгі таңдағы маңызды функцияларының бірі жастарды әлеуметтендіру болып табылады. Бұл процестің маңызды аспектілерінің қатарына жастарда ережелік-құндылық соның ішінде құқықтық және саяси бағдарларын қалыптастыруды жатқызуға болады. Бұл жағдай қоғамның тұрақтылығына және оның даму болашағына жастардың саяси және құқықтың бағдарына байланысты екені даусыз. Жастардың қандай саяси күштерге ілесуіне байланысты, олардың саяси мәдениетінің, түбінде белгілі бір саяси жүйенің қалыптасуы байланысты болады.

Шетелдік ғалымдардың зерттеулері бойынша саяси объектілерге қатысты саяси бағдардың үш түрі болады: Біріншісі мемлекеттік басқару институттарына қатысты бағдарды құрайды. Оған жататындар:

а) жеке адамның мемлекеттік билік органдарына, оның ережелеріне, рәміздері мен саяси функцияларды іске асырушы адамдарына бағасы;

б) саяси жүйеге әртүрлі талаптарды бағалау. Екінші түрі саяси жүйеге «басқалардың» қатынасының бағдарын

қамтиды: а) Саяси сәйкестіндіру – жеке адамның белгілі-бір әлеуметтік-саяси

партияға қатысын сезіну; б) Басқа саяси топтарға қатынасын көрсететін саяси наным; в) Саяси жүйенің қызметін реттеп отыратын негізгі ережелер мен

қағидалар жөніндегі түсінігі. Үшінші түріне өзінің қызметі жөніндегі бағдарлар кіреді:

185

а) саяси құдіреттілігі; б) саяси пәрменділігі; Сонымен, тарих сабағын оқытуда патриотизмге кешенді, үздіксіз, дәйекті

оқыту жеке тұлғаның саяси белсенділігін, елдің мүддесі үшін жанын аямауға, қоғамдық ілгері даму идеалдарына мақсатты түрде бағытталуға тиісті.

Әдебиеттер:

1. А.Бижанов. Казахстанский патриотизм: проблемы и решения

//Казахстанский патриотизм: проблемы становления. – А. – 1997. - С.42-56. 2. М.С.Джилкишиева. Гражданско-патриотическое воспитание

студенческой молодежи Казахстана// Современные проблемы науки и образования. – 2012. - № 4.

3. Т.З.Рысбеков. Тарих сабағында инновациялық әдістердіпайдалану. – Орал. – 2012.

ПОЛИТИКО-ПРАВОВАЯ КУЛЬТУРА КАЗАХСКОГО ОБЩЕСТВА И НАЧАЛУ ОБРАЗОВАНИЯ АВТОНОМНОЙ РЕСПУБЛИКИ

Рысбекова С.Т.

КазНУ им аль-Фараби, г. Алматы saltanat.rysbekova@mail.ru

Анализируя состояние общества в начале изучаемого периода, нельзя не

учитывать также революционные преобразования в духовной жизни людей. На территории Казахстана никогда не было воинствующего ислама. С самого начала проникновения ислама в общество кочевников в нем господствовала ханафитская школа исламского права, терпимо относившаяся к доисламским обрядам кочевников. Тенгрианство, номадизм и ислам составили оригинальный и органичный сплав, который мало учитывался в социальной политике большевиком, уделявших основное внимание официально признанным доминирующим конфессиям. Советская власть осуществила решительные меры по реорганизации отношений государства с религией. 20 января 1918 г. Совнарком РСФСР принял декрет «О свободе совести, церковных и религиозных обществах», впоследствии получивший название «Об отделении церкви от государства и школы от церкви». Подобный декрет был издан и Совнаркомом Туркестанской АССР 20 ноября 1918 г.

Декрет СИ К РСФСР стал основой политики советского государства в отношении религии и религиозных организаций. Он отменял всякую дискриминацию граждан в связи с их отношением к религии; провозглашал светскость государства и школы; устранял ранее существовавшее деление религиозных организаций на "господствующие", "терпимые" и "гонимые" - все они становились равноправными "частными обществами", образуемыми на

186

добровольных началах и содержащимися за счет верующих; создавал правовые, организационные и материальные условия, при которых каждый гражданин мог свободно определить свое отношение к религии и поступать сообразно своим убеждениям. Советская власть ограничивала права и деятельность церкви, особенно в области церковной собственности. Декретом предписывалось прекращение предоставления субсидий от государства всем церковным и религиозным обществам, устранение из всех официальных документов указаний на религиозную принадлежность и непринадлежность граждан; отменялись религиозные клятвы или присяги; осуществлялась передача ведения актов гражданского состояния гражданской власти.

Однако реализация этого декрета оказалась невероятно сложной, ибо против него выступили духовенство и религиозные центры, а новая бюрократия зыросла на опыте войны и предпочитала командные методы отношений с общественными организациями и населением в целом, в т.ч. в духовной сфере. Декрет давал большие полномочия представителям местной власти, которые способствовали росту убежденности в возможности одним махом искоренить религию из быта и сознания людей. По мнению специалистов, «проведению декрета мешало также отсутствие на местах подготовленные работников и специальных государственных органов, занимавшихся "церковной политикой", непоследовательность местных властей "уклоны" в сторону "революционного нажима", неясности и противоречивости некоторых норм декрета, различное их понимание и даже тривиальное незнанием [1, с. 10].

Перестройка конфессиональной политики проходила непоследовательно Кое-где отмечались случаи репрессий против мулл, обучав; л их исламу в мечетях, в других местах разрешалось обучение исламу даже в светских школах. В середине 1918 г. Наркомнац РСФСР разослал инструктивное письмо, по которому категорически пресекалось применение каких-либо репрессий в отношении мулл за обучение догматам мусульманского вероучения в мечетях, у себя на дому, на дому у Граждан по просьбе последних. Запрещалось закрытие богословских. школ, содержавшихся за счет добровольных пожертвований частных лиц [2, с.44] Наркомпрос признак необходимым временно разрешить преподавание основ вероучения в национальных школах. 3 октября 1923 г. Политбюро ЦК РКП (б) постановило «попустить в отдельных частях Союза ССР с наиболее отсталым и религиозным фанатическим населением, как изъятие из общего порядка, организацию мусульманских духовных школ» [3, с. 395].

При этом конфессиональная политика власти имела условный характер и применительно к мусульманским народам на первом этапе признавала неспособность предоставить им столь же мощную духовную опору, как традиционная вера [4]. Это, впрочем, мало смущало «правоверных» большевиков: достаточно скоро прямые и косвенные меры по выдавливанию религиозных институтов и лиц из сферы морали и духовности приобрели целенаправленный и методичный характер. Коммунистическая идеология молодым неофитам РКП (б) из национальных сообществ преподносилась как единственно сакральная, а публичное отторжение традиционных

187

мусульманских и иных религиозных постулатов стало одним из непременных условий успешной социализации и самореализации человека.

В казахской духовной культуре, как и в культурах других народов, через архетипы и ценности этнического сознания, этническую историю, устное и письменное народное творчество, традиции и ритуалы, другие культурные реалии передавались социальные, мировоззренческие, ментальные и идентификационные основы существования. Мир традиционной культуры казахов многолик, и самые важные коллективные архетипы всегда являются основой этнической памяти, ментальное (фундамент которого коллективное бессознательное и уровень самосознания индивида, по Лурье СВ., - структуру менталитета, образуют картина мира и кодекс поведения) и этнического сознания, невзирая на историческое время и особенности эпохи [5]. Например, казахская народная пословица гласит: «Жеті атасын білмеген жетесіз» - Кто не знает семь поколений предков - тот недоумок. «Құт» - многоуровневая и многозначная ценность в мировоззрении казахов, означающая: 1.1) душа: жизненная сила; дух; II. 2) счастье, благо, благодать, благополучие; 3) удача, успех, счастливый удел; 4) рел.: состояние истинного бытия, блаженства; «блаженство», «Степь», «Путь», «Мать-Земля», «Тенгри», «Род и племя» и другие.

Не менее важно учитывать и другие характеристики социокультурного облика казахского общества в изучаемый период. Как считают специалисты, все типы социальных запретов и общественного контроля в нем носили глубоко личный характер, были внутренними элементами человеческого духа, поэтому регулирование общественных взаимоотношений обходилось без системы писаных законов и применения специальной силы общества [6, с. 19] И хотя в обществе также было много противоречий и конфликтов интересов, но они все разрешались не только формально (юридически), но и по содержанию (фактически), и потому не переживались с такой остротой. Иначе говоря, понимание свободы, долга, критериев прогресса и норм поведения были отличными от европоцентристских, но поэтому отнюдь не худшими.

Замечательный анализ казахской политико-правовой культуры дал в письме к В.И.Ленину в 1920 г. Т.И.Седельников, исключенный из состава КазВРК (чрезвычайный орган по управлению краем до оформления советской автономии) за «казахский национализм». «... самому серьезному из всех преступлений против личности киргизы [как известно, до 1925 г. казахов называли киргизами - С.Р.] придавали частноправовой, а не публично-правовой характер», - подчеркивал он, в частности. - ...Киргизы понимают взаимность средств борьбы: что могу делать я, то имеет право делать и мой враг. ... европеец-собственник преследует воровство, как нечто принципиально опасное, недопустимое с точки зрения обокраденного; киргиз же не забывает и личности самого вора: зачем воровать, когда и без воровства можно прожить?»

Весьма важные наблюдения касаются и отношения казахов к официальным институтам власти. Оно сформировалось в дореволюционный период и в советское время было с успехом перенесено на новые органы управления и их представителей: «Там сидели чужие люди, судившие по

188

никому не ведомым и не понятным «книжкам». Как к ним подойти, чтобы «задобрить», Аллах ведает! Отсюда потребность в «ходатаях» и «адвокатах», которые писали «прошения», «жалобы», «кассации» и «апелляции», обирая одновременно правого и виноватого» [7, с. 79-81]. Дисциплина обычного права, как выражался Седельников, в изучаемый период была обращена к тем выдвиженцам из национальной среды, которые сумели вписаться в новые правила игры, обрести определенный административный и неформальный ресурс в партийно-советско-общественных организациях. Немаловажную роль сохраняли пои этом прежние родственные и клановые сети. Делегирование полномочий по защите или представлению интересов рядовых граждан происходило по обычной схеме, хотя внешне она имела иные атрибуты и символы.

Между тем, как правило, принимавшие предложенную властью модель лояльного поведения далеко не всегда следовали ей в повседневной жизни. Социальная мимикрия получила широкое распространение, порождая двойные стандарты - в официальной, публичной жизни и в частной, интимной сфере отношений и ценностей. Защищая самобытность от и в рамках идеологии homo sovieticus, казахи встраивали советские структуры управления в контекст традиционной политической системы, неформально продолжая культивировать свою традиционную кланово-родовую структуру организации общества.

Совокупность компонентов преобразовательной деятельности слагалась из вполне очевидных и настоятельных объективных требований эпохи. Их вполне четко и конкретно сформулировал Ж.Аймауытулы, указывая, что «автономия, которая и не снилась прежде», породила новые задачи. «Она требует улучшения социального положения народа, совершенствования хозяйственной жизни (скотоводство), обучения ведению (грамотного, культурного) земледелия, разрешения проблемы оседания, учреждения органов здравоохранения, местных органов власти (Советов), судебных органов - введение всех их в административные рамки. Сюда относятся также проблемы просвещения, ликвидации безграмотности, развития литературы, средств информации (печати). Одним словом, нам нужно обеспечить себя материально во всех отношениях настолько, насколько нужно, чтобы стать подлинно культурным человеком, нам нужны сотни, тысячи специалистов в различных областях жизни. Вплоть до плотников, печников, хлебопеков, скорняков, мыловаров и др.» [7, с. 383].

Итак, системное переформатирование казахского общества, начавшееся в XX веке под влиянием общероссийских всеобъемлющих трендов, к 1920-м гг. стало масштабной программой советских преобразований. Она сочетала в себе сознательные, целенаправленные и скрытые, далеко не всегда известные основным факторам и осознанные ими, лозунги, действия, настроения, ожидания, альянсы и перегруппировки социальных сил и групп влияния, выстраивая новый баланс отношений и механизмов функционирования общества.

189

Литература: 1. Одинцов М.И. Государство и церковь (История взаимоотношений.

1917-1938 гг.). М., Знание, 1991. 2. Вишневский А. Как это делалось в Средней Азии // Наука и религия.

1990. № 3. 3. Россия и Центральная Азия. 1905-1925 гг. Сб. документов. Караганды:

Изд-во КарГУ, 2005 4. Мухтарова Г.Д. Ислам в советском Казахстане. Актобе, 2007. -280 с. 5. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов (этнографические

очерки). - Алматы: Казахстан, 1998. С. 9; Лурье СВ. Историческая этнология. М.: Аспект Пресс, 1997.

6. Нуров К.И. Правовая и экономическая модернизация традиционной структуры Казахстана (Х1Х-ХХ вв.). Алматы: Ғылым, 1995.

7. «Мнение без прикрас». Письмо члена КирВРК Т.И.Седельникова В.И.Ленину. 1920 г. // Исторический архив. М., 1994.

8. Цит. по: Антология социально-политической мысли Казахстана с древнейших времен до наших дней (в двух томах). Алматы: Институт развития Казахстана, 2002.

ГУБЕРНСКИЙ ГОРОД УФА В ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЕ XIX ВЕКА

Саитова А.Ф. Башкирский государственный университет, г.Уфа

saitova-1991@mail.ru

Несмотря на то, что город Уфа являлся историческим центром Башкирского края, губернским городом Оренбургской губернии он был учрежден лишь 1802 г. губернским городом и просуществовал как губернский город до 1865 года. Город Уфа находился по обеим сторонам реки Белой.

В первой половине XIX века в нем находились 2 каменные и 4 деревянные церкви. Кроме того, в трех верстах от Уфы находился мужской монастырь с каменной церковью и деревянными двухэтажными кельями, все остальные постройки были деревянными [1: 226]. Постройка города производилась главным образом на средства населения, так как на эти цели правительство дало всего 200 тыс. руб. половины этой суммы предназначалось для выдачи горожанам ссуды. Строительство Уфы шло стихийно, без единого плана, за счет уплотнения домов, и это было причиной частых пожаров.

В первой четверти XIX века пожары происходили ежегодно. 1803 г. в городе сгорели 77 домов, 1804 – 83, 1815 г. – 53, 1816г. – 400, 1821 г. – 331. В памятной книжке Уфимской губернии отмечается, что 1821 г. сгорела половина города, многие горожане лишились имущества и были вынуждены жить некоторое время за городом, в близлежащих деревнях. Во время пожара

190

сгорели дома, магазины, церковь на Казанской улице и мост через реку Белую. Только 1827 г. на средства горожан создается первая в Уфе пожарная команда из 12 человек с соответствующими инструментами [4: 14].

Несмотря на частые пожары в Уфе, в первой половине XIX века значительно вырос жилой фонд города, если в 1783 г. имелось 979 частных домов, 1800 г. –1129, то в 1861 г. их стало уже 1991 [3:35]. Как уже говорилось выше, правительство выделяло ссуды на строительство домов, предположительно увеличение количества домов объясняется этим фактом, а также, в рассматриваемый нами период, урбанизационные процессы делают значительный шаг вперед.

Развитие торговли, промышленности и активный урбанизационный процесс привели к увеличению численности городских жителей (см. таблицу 1). Таблица составлена по данным: Пекер А. Очерки Уфы. «Вестник императорского Русского общества», Статистическое изображение городов и посадов Российской империи по 1825 год.[6:74].

Годы Жители обоего

пола Годы Жители обоего

пола 1782 2389 1847 12851 1800 4107 1850 13483 1816 6097 1856 15051 1825 7589 1837 14300 По материалам таблицы можно сделать вывод о том, что население

города Уфы росло сравнительно быстро. Но, следует иметь в виду, некоторые статистические данные о численности населения в разных изданиях дается по разному. Например, И. Дебу пишет, что в 1825 г. в Уфе насчитывалось 5900 жителей [2:49], а по таблице видно, что в 1816 г. в городе проживало 6097 человек. Здесь можно согласиться с мнением Р.Г. Букановой, которая в своей монографии «Города – крепости юго-востока России в XVIII веке. История становления городов на территории Башкирии» отмечает, что изменение статуса города влияло и на численность населения города.

С увеличением численности населения шло строительство в городе образовательных учреждений, больниц, лавок, мостов, а также тюремного замка для усмирения граждан.

В рассматриваемый нами период национальный состав городов Оренбургской губернии не был предметом изучения статистов, сохранились лишь отдельные данные общего характера, касающиеся быта, нравов, образованности, характера горожан. В основном, в первой половине XIX в Уфе преобладало русское население.

Уфа была самым дворянским городом на Урале. Дворяне принимали активное участие в социально-политической и общественной жизни города. Немало в Уфе было и служилого чиновничества. В 1856 г., например,

191

насчитывалось 1195 чиновников, что составляло 7,8 процента населения [6. 74]. В 1819 г. для уфимского дворянства было основано благородное собрание. Члены собрания проводили время «ко взаимному удовольствию»: танцевали, занимались картежной игрой [6:91]. 1824 г., когда Александр I был с визитом в городе, он встречался с городской элитой, то есть дворянами, гражданскими чиновниками, а также с духовенством и купцами. 17 сентября он присутствовал при заложении фундамента храма в честь Александра Невского, который был построен на деньги дворян всей губернии [5:15].

Большую роль в жизни города играли дороги. Почтовые дороги проходили через Уфу в города: Белебей, Стерлитамак, Бугульму и Бирск. Весной во время разлива, с верховьев рек Уфы и Белой сплавлялся лес, проходило до 100 барок, груженных медью, железом и другими товарами, произведёнными в крае [1: 227].

В первой половине XIX века торговля в городе была больше ориентирована на внутреннюю торговлю. Она производилась в лавках, на базаре и уфимской ярмарке. В 1827 г. в городе Уфе была учреждена ярмарка. Она проводилась ежегодно с 20 января по 1 февраля. На ярмарку съезжалось множество купцов из разных городов. Привозимые в край товары из других частей страны сбывались также в Мензелинске, Уральске, Бугульме, Бирске, Белебее [5:85.]. Указом от 1 февраля 1842 г. во всех городах были учреждены «ярмарочные комитеты». До этого указа ярмарочные помещения отдавались в аренду[3:16].

Во второй четверти XIX в. большое внимания обращается на благоустройство г. Уфы [2:49]. В Уфе уже не было таких крупных пожаров, как в первой четверти XIX века. В 1835 – 1865 гг. Уфа являлась окружным центром башкиро-мещерякского войска, здесь находилась резиденция попечителя округа, на которого было возложено наблюдение за выполнением предписаний «высшего начальства» [7:38].

Несмотря на частые пожары и бедствия, в первой половине XIX в. город Уфа рос как губернский центр. Наблюдалось развитие промышленности и торговли, товарно-денежных отношений; шло активное строительство каменных и деревянных домов, а также мостов через реки и овраги, открывались образовательные учреждения, больницы и ярмарки. Все это способствовало притоку сельского населения в город. Именно в этот период начинает формироваться современный облик г. Уфы как одного их крупных городов южноуральского региона.

Литература:

1. Буканова Р.Г. Города – крепости юго-востока России в XVIII веке.

История становления городов на территории Башкирии. -Уфа: Китап, 1997. 2. Дебу И. Топографическое и статистическое описание Оренбургской

губернии в нынешнем ее состоянии, М., 1837. 3. Шевич В.С. Памятная книжка Оренбургской губернии на 1865 год. Уфа.

1865.

192

4. Герн К.И. Военно-статистическое обозрение Российской Империи. Т. XIV, Ч. 2. Оренбургская губерния, СПб, 1848.

5. Гурвич Н.А. Памятная книжка Уфимской губернии с статистической картой губернии. Ч.II, Уфа, 1873.

6. История Уфы. Краткий очерк. – Уфа,1981. 7. Очерки по истории Башкирской АССР. Т.1. Ч.II, Уфа, 1959.

TO THE PROBLEM OF STARVATION AND DEATH OF KAZAKHS IN 1929 -1933

Sadycov S.T.

The Academy “Kokshe” sandhurst46@mail.ru

The themes, such as agricultural collectivization in the 30-s and the famine,

broken afterwards, were of great interest to the scientists from the west, not only for scientists of the Newly Independent States. To my opinion, it has three reasons. The first one is understanding depth of the insolvency socialism as the example of failed large - scaled social – economic experiment on the large area. The Communist Party’s social and economic experiment continued too long: from 1917 up to 1990-s. Very grate dramatic and tragic events took place. Nevertheless even in our days there are some researchers who tries to defend or even to approve the policy of communists. Second, the collectivization is considered to be sad experience of ignoring the objective economic laws. Third, the initiated in the beginning of 90-th, the transfer to the market economy in Kazakhstan, Russia and in other countries of the former USSR, took place in the state of absence of the law on agricultural private property.

The tragedy happened in the beginning of the 30-s of the XX century. But in fact Ukrainian peasants fell a victim of the forced collectivization in 1929. That’s why the first newspaper information about starvation had already appeared. In my opinion, the Western historiography of the forced collectivization in the USSR can be divided into 3 stages. The first stage is connected with the realizing by Communist Party the collectivization policy in the end of 1929 up to the first half of 1930. Published in those years newspaper articles did not analyze the problem, but only gave news of famine. The western society had accepted these information just as separate facts. They were apprehended as the separate facts beyond the context of the large venturous policy of the Soviet Leaders. There were no enough facts for trying to find the sense. Afterwards they were associated with the fact of forced collectivization and deportation of kulaks. The beginning of the second half of 1940-s can be considered the second stage of the West historiography. It was a period when with the “cold war” first profound researches, based on the evidences and reminiscence of witnesses and detailed analyzing statistics and other acceptable data, were launched. And at last the third period begins in 1970-s. Many researches had

193

been published, devoted to the USSR’s agriculture condition generally and to the collectivization and starvation in particular. Anyway, the number of fundamental works about the problems of forced collectivization in Kazakhstan is very little. There are no special monographs, but mostly articles. The main reason is west historians still has no access or very few have access to central archives the both in Kazakhstan and in Russia. Anyway we should praise the profound analytical essence of their articles.

American authors whose publications are related to that third stage are Stephen Y. Wheatcroft, Robert Conquest, Steven Rosefield, James E. Mace, Robert Tucker, Naum Jasny, Martha Brill Olcott, Vladimir Andrle, Viola L., R.Davies, Hunter H., Gerhard Simon, S. Macsudov and others. The problem of the starvation and death of Kazakhs in the period of forced collectivization in Kazakhstan embraces different aspects of the question. First, that is the death rate of peasants in the process of deportation in 1930-1933. Second the death rate from hunger in 1933 and deaths from all causes in GULag prisons. Third, the issue of the size of the camp (GULag) population and number of exiles and deportees, so called “pereselentsy”.

One of American researchers, who analyze the goals of the forced collectivization in Kazakhstan is professor Gerhard Simon. [1] He writes that the disintegration or at least relaxation of clan and tribal loyalty was an additional objective of collectivization in the Soviet East, including Kazakhstan. He points out that for this purpose communists were supposed to solve two problems: first is ‘the family and tribal leaders, who also owned the land and the herds and thus combined economic and social power, were much more important than the village Soviets of virtually non – existent local party cells’. [1:98] Secondly, the purpose of collectivization “to undermine the economic foundation of clan and tribal loyalty… met with great problems, and often the goal could not be achieved in one step because ‘the class struggle in the village” even more fictitious in the Islamic territories than in the European Soviet Union. But the meaning of the issues should not be overestimated, as clan and tribal loyalty was broken by Russian colonial administration in the result of reforms in 1820-s and 1860-s of XIX century.

The way of collectivization remains one of the problems. At this, its aspects can be stressed, as selection of collectivization forms, land collectivization and cattle, dispossession of kulaks. Martha Brill Olcott, one of the well known researcher of Kazakhstan history, the author of the book ‘”The Kazakhs” underlines, that three dinstinct types of agricultural artel and the TOZ (a society for the communal working of land). [2] The author reveals the differences between them. In the commune, all the property was owned in the commune; in the TOZ, land was worked commonly but livestock were privately held. In the agricultural artel, some private ownership of land and livestock was permitted but the principal income of the community was to be based on common work. But Martha Brill Olcott and other authors do not reveal the discussion, which broke up about each of these forms.

Also the western scientists do not discuss the inter-Party struggle on the ways of agricultural development. The strong opposition with Smagul Sadvacasov, as a leader, existed in Kazakhstan Communist Party. It opposed both: collectivization and methods of its conduction.

194

Still the issue on the quantity of the exact figure of the Kazakhs died from starvation and diseases as the result of the forced collectivization is opened. Kazakh researchers Abylkozhin Zh.,Kozybaev M., Tatimov M. suggest, that those years more than two million kazakhs died from starvation and diseases, i.e. 50% of the living Kazakhs in Kazakhstan. [3:53;10,11] The closest to the figure is Naum Jasny, who thinks that the quantity of died compiles to 1,5 mln. (the Socialized Agriculture of the USSR. Plans and Performance. By Naym Jasny. Stanford University Press. Stanford, California, 1999). [4] He was one of the first American scientists, who revealed the issue on collectivization cost. He was also of the first who made the conclusion that it was the Kazakh people, who suffered most from the famine. N. Jasny declined the official data on the dead from starvation in the amount of 869525 Kazakhs, with this exposing to question the 1926 and 1939 census data. The problem is that many later publications in the west limited to the much less significant values. It is known that in the history of the forced collectivization the process of dekulakization occupies large place. Almost all researchers scrutinize this issue. The approach of R. W. Davies in his book “Soviet History in the Gorbachev Revolution” (Indiana University Press. Bloomington and Indianapolis, 1989) to this problem is the most interesting. He tries to trace the evolution of Kulakship that nearly disappeared in the years of the Civil war, but strengthened in the NEP years. It raises the issue on criteria of belonging to kulaks. It was those who produced more than the average. [5:49]

Robert Conquest made “the Harvest of Sorrow” the most deep and all- sided research of this issue in his book “the Harvest of Sorrow. Soviet Collectivization and Terror Famine”. New York. Oxford. Oxford University Press. 1986. The Kazakhs suffered the most from the dekulakization, than the other USSR nationalities. Why? These reasons were deeply scrutinized deeply by Robert Conquest. He points to the economic and social reasons. [6:191] In reality, the nomadic economy could not exist without having 300 heads of cattle at least. In comparison with the Ukraine it appeared to be the richness. But Kazakhs did not till the soil. In 1926 nearly 80% of the Kazakh population had earned their living through livestock. The party leader of Kazakhstan Goloschekin considered such household to be kulak’s. Hence it came large quantity of dekulakated. When it came to full dekulakization in 1930, 55 000-60 000 households were labeled “bai” (kulak), 40 000 were dekulakized and the reminder moved away and left their property. [6:191]

The American scientists scrutinized the issue of settling that is considered to be the considerable component of the forced collectivization. But the main problem that is the cost of collectivization: its social and economic results. All the researchers point out the catastrophic character of consequences of the forced collectivization for the Kazakhs. Now it is determined for certain the death of 2 million Kazakhs from starvation. M. B. Olcott writes “The destruction of the Kazakh herd, reduced by nearly 80% in the decade following the beginning of the collectivization drive was the greatest economic hardship”. [2:195] Robert Conquest underlines that “the famine in Kazakhstan was man-made, like the famine of 1921, in that it was the result of ideologically motivated policies recklessly applied “. [6:196] Then he makes conclusion, that the “causes, and circumstances of this enormous human and economic disaster, impossible to match in the annals of any other colonial power,

195

may seem to merit more attention, than they have yet received among western students of such matters”. [6:190]

An American economist A. Nove was the first to be very close to the real figure of the Kazakh population deaths from hunger luring the 30-s. A. Nove defines the theme for discussions and names its subjects. First, that is the death rate of peasants in the process of deportation in 1930-1933. Second the death rate (and again peasants) from hunger in 1933 and deaths from all causes in GULag prisons. Third theme is the issue of the size of the camp (GULag) population at different dates and also the number of exiles and deportees, so-called “pereselentsy”. I want to add, that the American estimators, including A. Nove, write only about the deaths from hunger. He dedicated to the problem three articles. [7:363-373;811-814;266-267]

His articles deal with three censuses: 1926, 1937 and 1939. The 1937 census was not acknowledged officially as the government considered it to be wrong, referring to some omissions of the system and organizational nature. In reality, the reasons are that namely the 1937 census fixed the real figures about the tragedy at the beginning of the 30-s. First, he analyzed the 1926 and 1939 census data and made a conclusion that the population during that period had grown by 15 million. But from registration of birth and deaths it was expected that the increase would be 21, 3 million. Citing to Kurman, the deputy Head of the Department of Demography and Health, he explains that gap giving two reasons: first, the census contained increased data. Second, the flight of Kazakhs, Turkmens, Tajik abroad in the period 1930-1933, which he dates at 2 million. The author does not agree with Tsaplin, the Director of the Central State Economic Archive, who gives figure 8,6 million of losses by January 1937. A. Nove thinks this figure to be diminished. In particular, he suggests that the Kazakhs, who, as they say, had gone abroad, should bt considered as dead from hunger. The word “starvation” in reports is missed. It also crossed out in the archive data. The reason is dividend – this word was prohibited.

But still the Anglo-American Historiography of the forced collectivization in Kazakhstan has its problems. First, almost all researches lack the archive base. The archive funds of NKVD-MVD, MGB, KGB, GULag is waiting for their researchers. Second, they require further accurate definitions of people and cattle loss. Third, a lot of documents in Kazakh language stay unexplored. Even references to the published Kazakh editions are absent. For example, even such fundamental works as “The Black Book of Communism. Crimes, terror, repression” by S. Courtois, N. Werth, J-L. Panne, a. Pazhkowski, K. Bartosek and J. L. Margolin contain blunders. For example, they assert that during the years of collectivization 2 million Kazakhs immigrated; nearly half a million went to Central Asia, and approximately 1.5 million went to china. In reality, 2 million Kazakhs perished from famine and diseases, and immigrated only about 200 000. [8:168]

Thus, the theme requires its further exploration. It remains urgent. The originality of the problem of the forced collectivization consists of: first,

materials of the American researchers in the beginning of the 30-s in the XX century as the source, document, that allows to reconstruct the real history of the forced collectivization. Second, it is important to track the evolution of the American scientists’ views on the events in the USSR. Had the Western authors realized the

196

tragic nature of the situation in the agriculture of the USSR? Third, the originality of the proposed study lies in the opportunity to study the American principles and methodology of historical science.

The basic ideas of the project lie in the following. A) The USSR economic collapse indicates that there is no alternative to the private property on land. B) The death of two million Kazakhs, who perished from famine, is the result of ignoring the objective economic laws of human society development. C) The forced collectivization was possible only at the totalitarian society, dictatorship of the group of the people, united into the Party. D) The sad experience of collectivization tells, that only at the conditions of the democratic society, it is possible the right, balanced solution of the issue of a political mean. The experience of the 30-s is actual for current political situation in Kazakhstan, where the development of the democratic institutes experience difficulties. The tragic experience of Stalin’s carnage over his political opponents, suppression of dissidence, should serve as the lesson for us. The present oppressive situation in the agriculture, catastrophic cattle reduction, rapid aggravation of the rural population’s live rate, migration to urban territories, increasing the numbers of marginal in Kazakhstan society makes to think over many issues. The history is needed for the alive in order do not repeat mistakes of the gone. E) The tragedy of the 30-s in Kazakhstan once again underlines the fatality of the totalitarian system and communist ideology. At the same measure it confirms the superiority of the democratic political system, which allowed western countries to achieve stable development and become the rich states, who determines the world policy.

References:

1. See Gerhard Simon. Nationalism and Policy. Towards the Nationalities in the Soviet Union. Totalitarian Dictatorship to Post-Stalinist Society. Translated by Karen Foster and Oswald Foster. Westreview Press. Boulder. San-Francisco, Oxford. 1991.

2. Martha Brill Olcott. The Kazakhs. Hoover Institution Press. Stanford University. Stanford, California, 1987.

3. See Ж .Б. Абылхожин, М. К. Козыбаев, М. Б. Татимов. Казахстанская трагедия. – «Вопросы истории», 1989, №7, с. 53; Манаш Қозыбаев. Шындық тағылымы. Қазақ әдебиеті, 1988, 8 сәуір, 10-11 беттер.

4. Naum Jasny. The Socialized Agriculture of the USSR. Plans and Performance. Stanford University Press. Stanford, California, 1999.

5. R. W. Davies. Soviet History in the Gorbachev Revolution. Indiana University Press. Bloomington and Indianapolis, 1989, p. 49

6. Robert Conquest. The Harvest of Sorrow. Soviet Collectivization and Terror Famine. New York. Oxford. Oxford University Press. 1986, p.

7. See A. Nove. How many victims in the 1930-s? – “Soviet studies”, vol. 42, no. 2, April 1990, pp. 369-373; How many victims in the 1930-s? – “Soviet studies”, vol.42, vol. 42, no. 4, 1990, pp. 811-814; Victims of Stalinism: How many? – In the book “Stalinist terror. New Perspectives”. Edited by I. Arch Getty and Roberta N

197

Manning. Cambridge University Press. 1993, pp.266-267. 8. S. Courtois, N. Werth, J-L. Panne, A. Pazhkowski, K. Bartosek and J. L.

Margolin. The Black Book of Communism. Crimes, terror, repression”. Harvard University Press. Cambridge, Massachusetts. London, England. Third printing, 2000, p. 168.

ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДАҒЫ ПОЛЯК ҚОНЫС АУДАРУШЫЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СТАТУСЫ

Утегенов М.З., Шайхыгалиев Е.А., Мырзекеев Ө.

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті 3rb0l@mail.ru

XX ғасырдың 30-50 жылдары Кеңес мемлекетінде жүргізілген жаппай

күштеп қоныс аударулар мен репрессиялар ондаған халықтар мен миллиондаған адамдардың ортақ тағдырына айналды. Сол кезде қалыптасқан халықаралық жағдай әлемдік қауымдастықтың сталиндік басшылықтың қылмыстарына көз жұма қарауына алып келді. Дүние жүзінің алдыңғы қатарлы мемлекеттері үлкен соғысқа дайындалу үстінде еді, сондықтан адамның өмірі, тіпті ұлттар мен ұлыстардың тағдыры ешбір мемлекетті алаңдатпады. КСРО басшылығы шекараны «сенімсіз» элементтерден тазарту үшін әр түрлі сылтаулармен соғысқа дейінгі кезеңде поляк, корей, неміс халықтарын депортациялап, елдің шет аймақтарына орналастырды. Ұлы Отан соғысы жылдары Кавказ халықтары да өз тарихи отанынан қуылып, босқындарға айналып кетті.

Поляк халқының тарихы Кеңес Одағының неміс, корей, шешен, ингуш, Қырым татарлары, балқар, қарашай, қалмақ және т.б. халықтардың тарихымен ұштас келеді. Поляктарды қоныс аудартудың себептерін қазақстандық ғалымдар КСРО-ның сыртқы саясатымен және әлемдік тарихтағы жаһандық оқиғалармен байланыстырады. Яғни, кеңес мемлекетіндегі 30-шы жылдардағы репрессиялар мен екінші дүниежүзілік соғыстың басталуы.

1936 жылы поляктардың Қазақстанға алғашқы тобы қоныстандырылды. Олар «арнайы қоныс аударылғандар» статусына ие болды және НКВД органдарының қатаң бақылауында өтті. 1937-1938 жылдары КСРО-да жаппай репрессия басталып, шамамен 118-123 мың поляк тұтқындалып, депортацияланды, олардың 96-99 мыңы «поляк» операциясы бойынша қамауға алынды. [1:25]. КСРО поляктарының көпшілігінде Польшада туыстық қатынастар сақталып қалғандықтан, оларға Польша тыңшылық ұйымдарымен байланыс жасады деген айып тағылды. Яғни, этникалық белгі репрессиялау мен депортациялаудың негізгі себебі болып табылды. Ал 1939 жылы поляктарды депортациялаудың негізгі себебі, екінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен түсіндіріледі. Себебі жаудың майдан шебіндегі халықты өз

198

жағына тартып, соғысқа тарту қаупі өте жоғары болды және Польшаның маңызды стратегиялық аймақта орналасуына байланысты еді. [2:5].

1939 жылы 17 қыркүйекте Қызыл Армияның бөлімдері Польша шекарасынан өтіп, Батыс Украина мен Батыс Белоруссия территориясына енді. Бұл аймақта мемлекеттік құрылысты қайта құру, ірі өнеркәсіп орындарын, банктерді мемлекет меншігіне өткізу, ірі помещиктердің жерлерін тәркілеу шаралары жүргізілді. 1939 жылғы 29 қарашадағы КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының Қаулысы бойынша Батыс Украина мен Батыс Белоруссияның тұрғындары КСРО азаматтары болып жарияланды. 1939 жылы желтоқсанда КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі мен КОКП-ның саяси бюросы «осадниктерді» қоныс аударту туралы шешім қабылдады. [3:125] «Осадниктердің» басым бөлігі Қазақстанның шығыс аумақтарына қоныстандырылды. 1940 жылы наурызда бұрынғы Польша территориясынан халықтың басқа категорияларын күштеп қоныс аударту басталды. Олар: поляк офицерлерінің отбасылары, поляк мемлекеттік аппаратының бұрынғы қызметкерлері, ірі жер иелері, босқындар және т.б. Этникалық құрамы: поляктар, еврейлер, украиндықтар, белорустар, литовтықтар және т.б.

Польша жерінен халықтарды күштеп қоныс аударту қысқа уақыттың ішінде және адам құқықтарының бұзылуымен жүргізілді. Жоғарыда аталған халық топтары 10 жыл мерзімге қоныс аударылды және олар өте қиын жағдайда қалды. Поляк азаматтарын жұмыспен, үймен және азық-түлікпен қамтамасыз етудегі апатты жағдай 1940 жылы 23 қарашада Қазақстан Компартиясын поляктардың өмірін жақсарту үшін шаралар қабылдауға мәжбүр етті. 1941 жылы поляк азаматтарының жалпы саны 61 092 адамды құрады, олардың негізгі бөлігі ауылдық аймақта, яғни колхоздар мен совхоздарда шоғыранды. [4:42].

Германияның КСРО-ға шабуылы және алғашқы шайқастардағы сәтсіздіктер кеңес басшылығын Польшамен қарым-қатынастарды қайта қарауға мәжбүрледі. 1941 жылы 30 шілдеде екі мемлекет арасындағы дипломатиялық байланыстарды қайта қалпына келтіру және КСРО территориясында поляк армиясын құру туралы шешім қабылдады. Осы келісімнен кейін 1941 жылы 12 тамызда КСРО Жоғары Кеңесінің Президиумы поляк азаматтарын амнистиялау туралы жарғы шығарды. Халық Комиссарлар Кеңесі мен КОКП Орталық Комитетінің қаулысы поляк азаматтарының КСРО-да тұру регламентін жасады. Қаулыдан кейін поляк азаматтары тұтқыннан босатылды және уақытша куәліктерді алып, кейін Поляк елшілігіне тіркеліп, жаңа төлқұжат алуы тиіс болды. Жалпы Қазақстанда 61 092 поляк азаматтарының 51 164-і амнистияланды.

Қаулы бойынша поляк азаматары болып этникалық Польша тұрғындарынан басқа, Батыс Украина мен Батыс Белоруссияның барлық поляктары да саналды. Соған байланысты КСРО-ның поляктар тығыз қоныстанған аймақтарында Польша Елшілігінің өкілдіктері ашылды.

Соғыс жылдарында поляк азаматтарының саны және ұлттық құрамы өзгеріске ұшырады. 1941 жылдың соңында КСРО-ның Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті Өзбекстаннан поляк азаматтарының бір бөлігін Қазақстанның

199

Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарына көшіру туралы шешім қабылдады. Олардың саны 48 мың адамнан асты. 1943 жылы қаңтарда поляк азаматтарының Қазақстандағы саны 103 757 адам болды.

Соғыс жылдарында Қазақстанның басқа халықтары сияқты поляк азаматтарының материалдық жағадайы қиындады. Қазақстанға адам және материалдық ресурстар эвакуацияланды, көптеген халықтар депортацияланды, сондықтан республикада жаңадан келгендердің тұрмыстық жағдайы қиындай берді. КСРО үкіметі көмекке мұқтаж поляк азаматтарына 10 млн рубль көлемінде қаражат бөліп берді. Ауылдық аймақтарда поляктардың жағдайы өте қиын болды, себебі бұл жерде жұмысқа орналасу мүмкіндігі төмен дәрежеде еді, ал қалалар мен кенттерде жұмысқа орналасқан поляк азаматтары кеңестік азаматтармен бір қатарда азық-түлік карточкаларын алып отырды. Сонымен қатар, Поляк Елшіліктерінің өкілдіктері арқылы Англия, АҚШ елдерінен қайырымдылық жүктері тасымалданып, поляк азаматтарына таратылды.

1942 жылдан КСРО мен Польша үкіметтері арасында қайшылықтар орын алды, оның негізгі себебі Кеңес Одағының территориясында құрылған поляк әскери бөлімдерінің (генерал Андерстің армиясы) Иранға шығарылуы. Соғыста жеңіліс табу қаупі сейілгеннен кейін КСРО басшылығының Лондондағы Поляк үкіметіне қатысты позициясы өзгере түсті. Катыньдағы поляк офицерлерін жаппай қыру оқиғасы мәлім болғаннан кейін екі ел арасындағы қарым-қатынас одан әрі шиеленісе түсті. Осының барлығы 1943 жылы 25 сәуірде дипломатиялық байланыстардың үзілуіне алып келді.

1943 жылы 16 қаңтарда КСРО-ның сыртқы істер Халық Коммиссариаты 1939 жылы 29 қарашада КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының «азаматтық туралы» қаулысының күшін жою туралы шешім қабылдады. [5:180] Яғни, 1939 жылы кеңестік болып, ал кейін 1941 жылы қайта Польша азаматтары болып жарияланған поляк азаматтары кеңес азаматтары статусына ие болды. Бұл құжат қабылданғаннан кейін Польша Елшілігінің өкілдіктері жаппай жабылып, оның қызметкерлеріне қарсы әр түрлі айыптар тағылып, түрмеге жабылды. КСРО-дағы барлық поляк азаматтарына кеңестік паспорттар берілді.

1943 жылы наурызда поляк коммунистерінің бір тобына КСРО-да поляк патриоттарының Одағын құруға рұқсат берілді, ал Қазақстанда оның жергілікті бөлімдері ашылды. Кеңес басшылығының жаңа поляк ұйымына көзқарасы бірден өзгерді. Бұл кезеңде КСРО-ның барлық аумағында бұрынғы поляк азаматтарына арналған мектептер, балалар үйлері және т.б. мекемелер ашылды.

Соғыс аяқталғаннан кейін поляктардың тағдыры КСРО үкіметі мен Польша республикасының уақытша үкіметі арасындағы 1945 жылы 6 шілдеде қабылданған келісім бойынша анықталды. Келісім бойынша 1939 жылдың 17 қыркүйегіне қарай Польша азаматы ретінде тіркелген поляк және еврей ұлтының өкілдеріне кеңес азаматтығынан шығуға рұқсат берілді. Бұл мақсатпен арнайы комиссиялар құрылды. Бұрынғы поляк азаматтарын ҚазКСР-нен Польшаға эвакуациялау 1946 жылы аяқталды. Қазақстаннан қоныс аударған поляк азаматтарының саны 55 527 адамды құрады.

200

Соғыстан кейінгі жылдардағы поляк қоныс аударушыларының жағдайы 1945 жылы 8 қаңтардағы КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің «Арнайы қоныс аударылғандардың құқықтық жағдайы» туралы Қаулыда анықталған. [6:175] Қаулыда арнайы қоныс аударылғандардың азаматтық теңсіздігі рәсімделгеніне қарамастан, көші-қон шектеулері өз күшін жойған жоқ. Кейінгі жылдары поляк қоныс аударушыларының рұқсатсыз қоныс аударуы жиілегеннен кейін, оларды қадағалау шаралары күшейтілді. 1952 жылы 20 наурызда 1936 жылы Украина мен Белоруссияның шекаралық аумақтарынан көшірілген поляктарды қоныстанған орнынан қашқаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы Ішкі істер министрлігінің арнайы бұйрығы қабылданды. Шектеулер еркін көші-қонға байланысты ғана емес, сонымен бірге білім алу, медициналық қызмет көрсету, жұмысқа орналасу кезінде де орын алды.

1954 жылы режимнің жұмсаруына байланысты КСРО Ішкі істер министрлігі мен КСРО Бас прокурорының орынбасары отбасылық тізімнен арнайы қоныс аударылғандардың балаларын алып тастады, соның ішінде 1936 жылы қоныс аударылған поляктардың да балалары болды. 1956 жылы 17 қаңтарда КСРО Министрлер Кеңесінің поляктарды және олардың отбасыларын арнайы қоныс аударылғандар тізімінен алып тастау туралы қаулысы шықты, алайда бұл құжат поляктардың отанына қайтуын қарастырмады. Дегенмен поляктар Кеңес Одағының толыққанды азаматына айналды.

XX ғасырдың 80-90 жылдары Кеңестер Одағы мемлекетіндегі демократиялық өзгерістер көптеген халықтардың өз тарихи отанына қайтуына үлкен мүмкіндік берді. Соның ішінде поляк халқы да бар еді. КСРО-ның басқа халықтарымен бірге тағдыр тауқіметін көрген поляктар жарты ғасырға жуық уақытқа созылған құрсаудан босап, еркіндікке ие болды. Қиын-қыстау заманда Қазақстаннан пана тапқан ондаған халықтар бүгінде халқымызға ризалығын білдіруде. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының көптеген халықтары кеңес заманында жоғалтып алған ұлттық-мәдени құндылықтарын қайта қалпына келтіруге мүмкіндік алды. Елбасымыздың бастамасымен Қазақстан Халқының Ассамблеясы құрылып, салиқалы саясаттың арқасында мемлекетімізде тыныштық пен ұлттар арасындағы татулық орнады. Тек тілейтініміз, миллиондаған адамдардың өмірін қиып, ондаған халықтарды босқындарға айналдырған соғыс та, зұлым саясатта болмаса екен!

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Н.В.Петров, А.Б.Рогинский. «Польская операция» НКВД.

1937-1938 гг. // Репрессии против поляков и польских граждан. Сборник. Вып. 1. М., НИПЦ «Мемориал». 1997. – С. 22-39.

2. Из истории поляков в Казахстане (1936-1956 гг.) Сборник документов: Архив Президента Республики Казахстан/ Отв.редактор Л.Д.Дегитаева. – Алматы: ТОО «Издательский дом «Қазақстан», 2000.–344 с.

3. А.Э.Гурьянов. Польские спецпереселенцы в СССР в 1940-1941 гг. Репресси против поляков и польских граждан. – С.114-136.

4. АПРК. Ф. 708. Оп. 5/2. Д. 17. Л. 42.

201

5. Н.С.Лебедева. Армия Андерса в документах российских архивов. // Репрессии против поляков и польских граждан. – С. 176-196.

6. История российских немцев в документах (1673-1992 гг.) Международный институт гуманитарных программ. РАУ-корпорация. – М.: МИГУП, 1993. – С. 175.

АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ

Хусаинова Р.К., Жакенова А.Т.

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті aizhan_zhakenova@mail.ru

Елдің ішкі өніміндегі ауыл шаруашылығының үлесі шамамен 8,5-ын

құрайды, мұның өзі ауыл шаруашылығы өнімдерінің сыртқы нарықтарының тұрлаусыздығымен, үлкен көлік шығыстары мен агротехнологиялардың төмен деңгейі салдарынан Қазақстан өнімдерінің әлсіз бәсекелестік қабілеттілігімен байланысты. Мемлекеттік агроазық-түлік бағдарламасына сәйкес ауыл шаруашылығы өнімдерінің болжамды өсімі 2006 жылдың соңына қарай 10-дан сәл жоғары болмақ [2: 464].

Республика ауыл шаруашылығының ЖӨ-дегі ең жоғары үлес Қостанай (14,2), Алматы (13,6), Оңтүстік Қазақстан (12,3), Солтүстік Қазақстан (12,1), Ақмола облысы (11,7), Шығыс Қазақстан (9,9) облыстарының еншісінде [2: 464].

Жоғары дамыған экономикалық әлеуетті топқа республиканың 694 АЕМ-дері (9,1) кіреді. Осы топтағы АЕМ-дің ең көп саны Солтүстік Қазақстан (33,1), Ақмола облысы (15,5), Қостанай (12,8), Шығыс Қазақстан (10,4) облыстарында. Даму деңгейі жоғары санатқа барлық бағалау өлшемдері бойынша жиынтық балы 70-тен әрі және одан жоғары АЕМ-дер жатқызылды. Даму деңгейі жоғары АЕМ-нің ең үлкен мөлшері Солтүстік Қазақстан (33,7), Шығыс Қазақстан (24,4), Ақмола облысы (22,0), Қостанай (17,0), облыстарында [2: 464].

Ауылдық жерлерде жалпы өнімін өндіру республика бойынша бір жан басына шыққанда айына 7168 теңгені, Ақмола облысында 14388 теңгені құрады [2: 465].

Ақмола облысының экономикалық құрылымында ауыл шаруашылығының жалпы өнімдегі ара қатынасы – 60. Ақмола облысы республиканың солтүстік бөлігінде орналасқан, негізі 1939 ж. қаланған. Облыс аумағы 146,2 мың шаршы шақырым жерді алып жатыр.

2007 жылы облыста бүкіл егіс алқабы барлық шаруашылық санаттары бойынша 4233,1 мың га. құрады, оның ішінде дәнді және дәнді-бұршақ дақылдарының егіс алқабы 3875,2 мың га., яғни 91,5 құрайды. Мәселен,

202

облыс құрамындағы аудандардың ішінде барлық шаруашылық санаттары бойынша бүкіл егістік алқабының көп мөлшері Есіл (444,5), Жақсы (394,2), Жарқайың (359,9), Астрахан (339,3), Сандықтау (316,2), ал төменгі мөлшері Ерейментау (96,1), Қорғалжын (74,9) аудандарының үлесіне тиеді.

Облыстың негізгі ауылшаруашылық дақылдарының өнімділіктері 2007 жылы алдыңғы жылдармен салыстырғанда анағұрлым жоғары болды. Облыс бойынша бидайдың өнімділігі 2001 жылмен салыстырғанда 2007 жылы әр гектардан 4,1 центнерге, сәйкесінше арпа 3,2 центнерге, көкөніс – 77,3, картоп – 64 центнерге өсті. Бұл өсімдік шаруашылығы бойынша жалпы өнімнің өсуіне әсер етті. Өнімділіктердің бірнеше жылғы мәліметі 2.1-кестеде берілді.

2.-кесте – Ақмола негізгі ауылшаруашылық дақылдарының өнімділіктері

№ Жылдар

Өнімділіктер, ц/га дәнді және

дәнді-бұршақ дақылдары

Бидай Арпа Көкөніс Картоп

1 1993 14,8 14,5 16,7 114,8 112 2 1994 9,1 8,6 10,5 76,2 71 3 1995 6,7 5,7 10,3 85,3 84 4 1996 5,8 5,6 6,7 96,7 64 5 1997 6,4 6,2 8,0 71,0 72 6 1998 5,4 5,6 4,8 67,7 59 7 1999 3,7 3,6 4,1 55,0 48 8 2000 13,3 13,0 16,0 90,7 84 9 2001 7,9 7,6 10,3 119,7 74 10 2002 11,2 10,8 13,9 125,7 124 11 2003 9,1 8,7 11,5 128,5 121 12 2004 9,1 9,0 10,0 129,7 124 13 2005 7,1 7,1 6,7 116,1 107 14 2006 8,2 8,3 10,5 139,3 125 15 2007 11,6 11,7 13,5 168,0 138

Ақмола облысының ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 2007 жылы ағымдағы бағада 127292,1 млн теңгеге тең болды. Өсімдік шаруашылығының жалпы өнімі 2007 жылы (91905,9 млн теңге) 2003 жылмен (48176,7 млн теңге) салыстырғанда ағымдағы бағаларда 43729,2 млн теңгеге, ал мал шаруашылығы бойынша 13776,5 млн теңгеге өсті. Төмендегі 2.2-суретте облыс бойынша өсімдік шаруашылығының жалпы өнімінің 1998 жылдан бастап 2007 жылға дейінгі динамикасы берілді.

203

Ақмола облысы ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің динамикасы

57588,8

91905,9

9205,7

6528,9

32498,6

36770,9

45445,148176,7

54139,4 52848,4

30129,3

13376,615438,6 17980,6

19867,021609,8

25207,829159,4

32443,235386,3

0,0

10000,0

20000,0

30000,0

40000,0

50000,0

60000,0

70000,0

80000,0

90000,0

100000,0

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Жылдар

Жал

пы ө

нім

, млн

. тг

Өсімдік шаруашылығының жалпы өнімі, млн.теңге Мал шаруашылығының жалпы өнімі, млн.теңге 2.2-сурет – Ақмола облысы ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің динамикасы

Шаруашылық қызметін талдау, ауылшаруашылық өндірісінің дамуын

жоспарлау үшін пайда көрсеткішімен қатар, пайдалық деңгейін көрсететін салыстырмалы шама рентабелділіктің маңызы зор. Рентабелділік қорды пайдаланудың әртүрлі нұсқаларын салыстыруға мүмкіндік беріп, шаруашылықтың дамуын болжаудың негізін қалайды.

Облыс бойынша 2007 жылы ең рентабелділігі жоғары болған Жақсы ауданы (161,1%), рентабелділігі ең төмен, бірақ жылды пайдамен жапқан Целиноград ауданы (10,5%), аудандардың ішінде 2007 жылды залалдылықпен аяқтаған Зеренді ауданы, және Көкшетау мен Степногорск (-4,3%) қалалары екенін кестеден көруге болады. Қалалардың ауыл шаруашылығының рентабелділігі төмен болуының бір себебі қалаларда ауыл шаруашылығының ішінде негізінен құс шаруашылығы ғана жақсы дамыған, ал бұл жыл құс шаруашылығы үшін аса қолайлы болмады.

Жалпы 2007 жыл Ақмола облысының ауыл шаруашылығы үшін ең қолайлы жыл болды. Мұны жоғарыда келтірілген кестедегі ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының рентабелділік деңгейінің шамасынан да көруге болады. Бұған қоса төменде Ақмола облысының аудандар шекаралары белгіленген картада әр аудан мен облыс құрамына енетін екі қаланың (Көкшетау, Степногорск) 2007 жылғы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының рентабелділігінің шамасын келтірдік.

204

2.2-сурет – Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының 2007 жылғы

рентабелділік деңгейі.

Ауылшаруашылық өндірісінің рентабелділігін арттыру үшін ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдауды бір мезгілде арттыру мақсатқа сай келетінін әлемдік тәжірибе көрсетті.

Әдебиеттер:

1. Назарбаев Н. Ә. Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына. Елбасы Н. Назарбаев Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіндегі лекция. – «Егемен Қазақстан», № 115, 27 мамыр 2006 ж.

2. Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 10-шілде № 1149 Жарлығымен бекітілген). – Астана: Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі, 2003. – 464 б.

3. Ақмола облысы статистика агенттігі материалдары.

205

АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ

Хусаинова Р.К., Жакенова А.Т.

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті aizhan_zhakenova@mail.ru

Ауыл шаруашылығы - өңірді дамытудың басым бағыттарының бірі. Ауыл

шаруашылығының 2008 жылғы жалпы өңірлік өнімнің құрылымындағы үлесі 18,1%құрады. [1: 115]

Ақмола облысы ең ірі астықты және қазіргі уақытта, сонымен қатар болашақта да астықтың мықты және қатты бидай түрін шетке шығаратын елдің негізгі экспортер өңірлердің бірі болып табылады.

Ортажылдық есептеулердегі жалпы астық жиналымы шамамен 4 млн. тоннаны, сондай-ақ жоғары сапалы астықты экспорттаудағы әлеуеті 1,5 млн. тоннаны құрайды.

Ауыл шаруашылығы саласындағы жалпы өндіріс көлемінің 1/3 мал шаруашылығының өніміне тиесілі. Барлық мал түрлерінің санын және мал шаруашылығының өнімдерін өндіру көлемін жыл сайын тұрақты түрде арттыру қамтамасыз етілуде.

Облыс, елдегі ең ірі ауыл шаруашылығы өңірлерінің бірі ретінде ауыл шаруашылығының өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарын дамыту бойынша нақтылы орын алды. Көрсетілген бағытты дамыту мәселесіндегі облыстың ең бәсекеге қабілеттілік артықшылығы - жоғарғы қарқынмен дамып келе жатқан Астана қаласының төңірегінде орналасуы.Астана қаласының төңірегінде азық-түлік белдігін құру, елорда тұрғындарын сапалы азық-түлік тауарларымен қамтамасыз ету, азық-түлікті жеткізу көлемін арттыру, сондай-ақ астананың базарларына, облыстың өзге өңірлеріне және дамып келе жатқан демалыс аймақтарына өнімді жеткізушілердің арасында сенімді науашасына орналасу негізгі міндеттер болып табылады.

Оған сүт өнімін қайта өңдеудегі аяқталған топтамасымен қоса бордақылау алаңдары мен ірі-тауарлы сүт фермаларын құру жөніндегі жобаларды жатқызуға болады. Мысалға, Щучье ауданы, «Есіл Агро» ЖШС 1200 мал басы бар ірі сүт-тауарлы фермасы, Еңбекшілдер ауданындағы «Ақ Бас» ЖШС 5000 басқа арналған мал бордақылау алаңы. Еңбекшілдер ауданындағы «Қазгер» ЖШС қазіргі уақыт талабына сай келетін жаңа құс фабрикасы іске қосылды. Щучье ауданында аусымына 10 тонна ет өндіретін етті қайта өңдеу кешені салынып, пайдалануға берілді.

Қазақстандық нарыққа қызығушылық танытқан кәсіпорынға осы бағыттағы жобаларды жүзеге асыруға қатысуына мүмкіндік беріледі.

Агроөнеркәсіптік кешенді одан әрі дамыту мақсатында негізінде шет елдік жоғары өнімді техникамен машина-тракторлы паркті жаңарту және алдыңғы қатарлы технологияны енгізу жөніндегі үдерісті белсендіруге септігін тигізетін ауыл шаруашылық құрылымдары мен олардың мамандануын одан әрі нығайту жөніндегі жұмыстар атқарылуда. Облыс көрсетілген бағытты жүзеге

206

асыру үшін шет елдік әріптестерді және инвесторларды тартуға мүдделі. [2: 464]

Сонымен қатар, қолайлы инвестициялық ауа-райын құру, отандық және шет елдік инвестицияларды тарту, сондай-ақ болашақта оның аумағында туристік ойын-сауық орталығын дамыту мақсатында «Бурабай» арнайы экономикалық аймақ құрылды.

Туристік ойын-сауық орталығы - әлеуметтік жоба: ойын мекемелерін көшіру осы ауданның жағдайын жақсартуға, қосымша жаңа жұмыс орындарын ашуға, салық түсімдерінің бюджетке түсуін арттыруға мүмкіндік береді, сонымен қатар тиісті инфрақұрылымдарды да дамытуға септігін тигізеді.

Ойын бизнесінің дамуына арналып белгіленген екі арнайы орталықтардың біреуінің орналасу орнының анықталуы да Щучье-Бурабай курорттық аймағын дамытуға айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз.

Тұтастай алғанда, облыста өңірдің экономикасын, атап айтқанда халықаралық туристік бизнесті дамытуға инвестиция тарту үшін зор әлеует бар және ынтымақтастық жөніндегі кез келген ұсыныстарды қарауға дайын.

Әдебиеттер:

1. Государственная агропродовольственная Программа Республики Казахстан на 2003-2005 годы (Утверждена Указом Президента РК от 5 июня 2002 г. № 889). –Астана: Редакция Правительственных изданий, 2002. –304 б.

2. Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 10-шілде № 1149 Жарлығымен бекітілген). – Астана: Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі, 2003. – 464 б.

ПЕРЕХОД ОТ АНАЛОГОВЫХ КАРТ К ЦИФРОВЫМ В ПРОЦЕССЕ ПРЕПОДАВАНИЯ ГЕОГРАФИИ

Хусаинова Р.К., Круч Т.Т.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау tanja_kruch@mail.ru

Актуальность исследовательской работы заключается в значимости

картографического материала в процессе преподавания географии, ведь как сама географическая наука не может существовать без карты, так и обучение географии без нее не возможно.

Задачи исследования: проанализировать картографическое оснащение школ города Кокшетау в кабинете географии, в ходе анализа выявить проблемы картографического оснащения и определить потребности школы в картах мира; провести анкетирование среди школ города, содержащее вопросы, которые

207

позволят выявить есть ли в школах дефицит картографического оснащения; карты какой тематики необходимы школам и в какой форме.

Цель работы: решение выявленных проблем, путем замены аналоговых карт цифровыми на примере курса физическая география материков и океанов и дальнейшая их систематизация в физико-географический атлас.

В настоящее время многие школы сталкиваются с проблемой картографического оснащения в кабинете географии. Карты некоторой тематики либо отсутствуют, либо из-за нерегулярного переиздания отображают устаревшую информацию. Таким образом, в учебном процессе возникает проблема – нехватка картографического материала. Единственный выход из этого положения – это создание цифровых тематических карт. Цифровые карты переиздаются с меньшими финансовыми расходами, чем бумажные. Обновление цифровых карт и пополнение их новыми данными выполняется быстрее, чем переиздание бумажных. Современные технологии в связи с достаточным программным обеспечением дают возможность замены аналоговых карт цифровыми, которые обладают рядом преимуществ.

Современная электронная карта - это аналог обычной карты, но существующий в компьютерной среде и содержащий всю информацию, необходимую для автоматического воспроизведения карты. Ее основу составляет цифровая запись пространственных координат всех элементов карты и их закодированных качественных и количественных характеристик. По содержанию, математической основe, уровню обобщения, точности и иным параметрам цифровые и электронные карты соответствуют бумажным картам того жe масштаба и назначения [1: 47].

В процессе преподавания географии было выявлено, что при использовании цифровых карт необходимой тематики в курсе физической географии материков и океанов, возросла эффективность усвоения учениками необходимого материала. Если при использовании аналоговых карт из 33 учащихся седьмых классов, большая часть получила четверки, некоторые тройки и лишь незначительная часть учащихся освоила материал на пять, то в ходе использования цифровых карт, большая часть учащихся получила пятерки и лишь незначительная часть освоила материал на четыре (таблица 1).

Эффективное усвоение материала при использовании цифровых карт связано с тем, что у пользователей появляется возможность изменять масштаб; преобразовывать картографические проекции; варьировать объектным составом карты;, получить через карту в режиме реального времени многочисленные базы данных; изменять способы отображения объектов (цвет, тип линий, символ) в зависимости от содержимого баз данных; легко вносить любые изменения. Все это повышает интерес учащихся, активизируя тем самым их мыслительную деятельность.

208

Таблица 1. Сводная таблица качества знаний учащихся при изучении курса Физическая география материков и океанов

Качество знаний При использовании

аналоговых карт При использовании цифровых карт

Количество учащихся, усвоевших материал на «5»

7

23

Количество учащихся, усвоевших материал на «4»

22

10

Количество учащихся, усвоевших материал на «3»

4

-

Всего учащихся 33 33

Из таблицы 1 следует, что качество знаний при использовании в процессе преподавания географии аналоговых карт составляло 87%, а при использовании цифровых карт качество знаний повысилось до 100%.

80

85

90

95

100

105

при использовании аналоговых карт при использовании цифровых карт

Качество знаний

Карта в процессе обучения географии выполняет очень важную психолого-педагогическую роль — способствует упорядочению знаний, облегчает их усвоение и запоминание.

При хорошем знании карты запас географических знаний будет все время увеличиваться, наращиваясь на приобретенную ранее пространственную основу. Вот почему очень важно, чтобы в школе было прочно закреплено в памяти учеников положение определенного количества географического номенклатурного материала на карте. Работа с картами способствует развитию воображения, памяти, логического мышления и речи учеников, умений

209

анализировать, сравнивать, сопоставлять и делать заключения. Она является самым доступным и очень действенным средством активизации обучения, развития самостоятельности учеников, возбуждения у них интереса к предмету и установления связей школьной географии с жизнью [2: 98].

Литература:

1. Берлянт А. М. Картография, М.: Аспект Пресс, 2002. - 336 с. 2. Капралов Е.Г., Кошкарев А.В., Тикунов В.С. и др. Основы

геоинформатики / Под ред. Тикунова В.С. — М.: Издательский центр «Академия», 2004. — 352 с.

210

«ӨНЕРТАНУ» секциясы Секция «ИСКУССТВОВЕДЕНИЕ»

ҚЫЛҚОБЫЗ ҚЫРАНЫ ЖАППАС ҚАЛАМБАЕВ

Абдисадыкова Айгуль Базарбаевна Ақтөбе қ., Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті

Қылқобыздың шығу тарихын сонау көне заманнан белгілі бақсы

балгерлерді жебеп жасқаушы түркілердің бабасы тұңғыш қобызшы Қорқыт ата есімімен байланыстырып аңыз етіп айтады.

Қобыз – таңқаларлық пішінді және ғажайып сазды, бай тембрлі аспап. Қобыздың саз аспабы ретінде тағдыры тайғақ, жолы тар, қиын-қыстау болды. Бұл аспап халқымыздың тарихи-этникалық мәдениетінің көне көзі, рухани қазына мүлкі, эпостық және аспаптық музыкалық өнерімізді күні бүгінге дейін сақтап жеткізуші ұлттық мұрамыз.

Классикалық қобыз музыкасының аты аңызға айналған хас шебері 19 ғасырдың ортасында дүниеге келген Ықылас Дүкенұлы. Дегенмен жоғалып жойылып құрып кетуге жақын қалған қобыз ойнау өнерін өмірге қайта оралтып «шаң басқан уақыт» пернесін ашуға жасалған шаралармен ізденістер, талпыныстар болмай қалмады. Осындай істің басында бірегей ірі қобызшылар зор тұлғалы музыканттарымыз Жаппас Қаламбаевпен (1909-1970) Дәулет Мықтыбаев (1904-1976) тұрды.

Қазақтың көне тарихымен бірге жасасып келе жатқан қасиетті қобыз аспабының ел арасында кеңінен таралуына өлшеусіз үлес қосқан, Қорқыт пен Ықыластың өнерін ілгері жалғастыруға бүкіл саналы ғұмырын арнаған Жаппас Қаламбаев 1909 жылы наурыз айында қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданында өмірге келеді. Шу және Талас өзендерінің төменгі сағасын мекендеген көшпелі елдің ішінде Ықылас пен Сүгір күйшілердің ауылы аралас, қойы қоралас болып жүргенін көнекөз қарттар да әңгімелейді. Сол ұлы күйшілердің өкшесін алып, дүние есігін ашқан Жаппас Қаламбаевтың да төрт түлік малды тіршілік көзіне айналдырған дала қазақтарының тұрмыс ауанымен Бетбақдала, Сарыарқаны ен жайлап, Мойынқұм, Көкшеқұмды қыстап шығатын қалың елдің арасында балалық шағы өтеді. Жиырмасыншы ғасырдың басында Созақ ауданында құрылған Түркістан уезінің он екі болыстан тұратын елінің Үлкен Шу болысына Таманың Дәулеткелді, Қызылқұрт аталарының ұрпақтары енген. Олар - Бұзау, Жалпақ, Есенқара, Барақ, Жолдыбай, Өтеміс, Қойлыбай, Ерназар, Қошқарбай, Айдар-Балта, Сартама болып келеді. Кешегі шертпе күйдің шебері Сүгір де, оның шәкірттері Жаппас та, Ергентай Борсабаев та Бұзау ата ұрпақтары болып келуінің өзі бұл әулетке Қыдыр атаның қоңыр қобыз бен домбыра аспабын теліп кеткендігі туралы аңыз әңгіменің шындыққа жанасатынын байқатады.

Жаз жайлауға, қыс қыстауға көшіп-қонып жүрген елдің ішінде қоңыртөбел тіршілігін күйттеп жүрген үлкен аталары Қаңтарбайдан - Ысқақ,

211

Иса, Қаламбай, Жақып атты төрт ұл дүниеге келсе, Қаламбайдан да төрт ұл - Қасымбек, Аппаз, Әубәкір, Әмзе туады. Туа бітті бауырын жерден көтергеннен жоқшылық тауқыметін көріп, талпынған жас балалардың еті тірі болып өседі. Тұңғыш ұлы қашанда ата-анасына бөлекше ыстық көрінетіні белгілі. Жаппастың төрт-бестегі кезінде әкесі Қасымбек үй іргесінде балтамен ағаш шауып жатқанын байқап: «Әке, не істеп жатырсыз?" деп сұрайды. Сонда Қасымбек: «Балам саған лайықтап домбыра шауып жатырмын!» деп жауап береді. Қасымбек баласының ән-күйге әуестігін ерте бастан сезсе керек. Шағын денелі Жаппас та өте аңғарымпаз, сергек болып өседі. Жаппас әуелі қолына домбыра алып, бұл аспапты тез меңгеріп кетеді. Әкесі өзінің қара қобызын қолына сирек алатын. Бұл қобыз бәлкім ертедегі ата-бабаларынан қалған көне мұра да болар. Кешкілік ас ішіп, бастары қосылып отырған сәттерінде қара қобыздың қылын шайырлап, еспесін нықтап, ыңырантып шалған кездері есінен кетпейді. Қорасындағы азын-аулақ ұсақ малының жайын ойлап, ел қатарлы тіршілік кешіп жүрген Қасымбектің күш-қайраты қайтпаған кезінде төтеннен кесел жабысып, төсек тартып жатып қалады. Әуелгіде ауруға дес бермей ертең, арғы күні тұрып кететіндей көрінгенмен кеселі құрғыр қыл бұрауды мықтап салса керек, күннен-күнге буын-буынды алып, еңсесін көтертпеуге айналады. Қамшының сабындай қысқа өмірінің тым ерте тұйықталып, татар дәм-тұзының таусылып келе жатқанына көзі жеткен Қасымбек буыны қатпаған бала болса да келешегінен көп үміт күтетін ұлы Жаппасты шақырып алып, соңғы сөзін айтады:

- Мына қара қобыз атамнан қалған, көзімнің тірісінде шаң жуытпай сақтап келе жатқан асыл мұраны өзіңе аманат етіп қалдырғалы отырмын. Құлыным, ата- бабамыздан қалған қылқобызды көзіңнің қарашығындай сақтап жүргейсің! Бұл қара қобыз сенің алдағы өміріңе таусылмас азық болар деп ойлаймын! - дейді қамығып. Қара қобыздың матадан тігілген сыртқы қабын шешіп, шанағын маңдайына тигізеді де қайта салып, бір жапырақ болып мұңайып отырған ұлына ақырын ұстата берген.

Қаршадайынан жетімдік тауқыметін тартқан Жаппас інісі Жарылқасын екеуі ауыл адамдарына ілесіп, 1919 жылы Түркістандағы жетім балалар үйіне келеді. Ашылғанына көп бола қоймаған жетім балалар үйінде төсек-орын, ас-ауқат да жетісе бермейді екен. Жаппас сияқты ересектері кішкентай балаларға орындарын беріп, жаз маусымында үйдің іргесіне, аулаға төсегін көтеріп келіп, жантайып жата кететін кездері де жиі кездесті. Сабақтан босағанда ермегі ауылдан серік етіп алып шыққан әкесінің қара қобызын қолына алады. Құрсағы тойып ас ішіп, әріп танып көзі ашылып қалғанда Түркістандағы жетім балалар үйі жабылып қалды. «Енді қайттік? Ертеңгі күніміз не болмақ?» деп аңтарылған жетім балалар көшеге шұбырып кетеді. Күнкөріс қиындап кеткен соң білімнің соңына түссем деген үміті көмескіленген Жаппас қайтадан елге оралады. Бұл кезде Жаппас қара қобызын жанынан бір елі тастамай жүріп, домбыраға қолы біраз суып та қалған еді.

1934 жылы Алматыда өтетін халық таланттарының бүкілқазақстандық слетіне қатысуға оңтүстіктің шалғайындағы Созақ ауданынан да өнерлі жандар іздестіріле бастайды. Ауыл-ауылдағы өнерлі жандардың бұл тізіміне

212

алғашқылардың қатарында Сүгір мен Жаппастың да есімдері ілінген болатын. Сүгір күйші Алматыға барып, өнер көрсетуге ниет білдіре қоймайды. «Бір ауылдан екеуміздің бірдей барғанымыз жараспас, сенің жасың кіші ғой, өзің барып бағыңды сынап қайт!» дейді Жаппасқа. Бұл оның өзінің өкшесін алып, бойындағы өнерін ұштап келе жатқан жасқа жолын бергені, тілектестік білдіргені болса керек.

Бүкілқазақстандық халық таланттарының тұңғыш өтетін слетіне жер-жерден өңшең өнерпаздар бас қосады. Сол жылдары жарық көрген газет-жорналдар астанадағы Бүкілқазақстандық халық таланттарының тұңғыш слеті күндерінен жаңалық хабарларды жамырай жазады.

«Әсіресе, Оңтүстік облысы Созақ ауданынан келген бір жас жігіттің қобыз тартқаны жұртты өте ынтықтырды. Бұл Қаламбайұлы деген жолдас. Қобызбен «Жез киік», «Аққудың атылуы», әсіресе «Қасқырдың ұлығаны» деген күйлерді тартқанда таң қалмаған адам болмады, - деп жазады сол кездегі «Социалистік Қазақстан» газеті 1934 жылы 16 маусым күні.

Жиырма бестегі жалындаған жас жігіт Жаппас Қаламбаев үлкен сахнаға тек қобызда күй толғаймын деген оймен шығып, елдің қошамет-ілтипатына көңілі шалқыған соң өзі жақсы көретін «Жалған-ай» әнін де шырқап жіберсе керек. Қобыз үнін баяулатып, даусын қаттырақ шығарып шырқаған ән әуезі жүректен тербеп, құйқылжи естіледі. Әрі қобызға қосылып, ән шырқағаны тосын көрініп, көпшілік ел риза болып, дуылдата қол соғады. Концерттен соң ауылдан келген талантты жасты қаумалап, жөн-жосық сұрасқан жандар да көп болды. Ұлттық өнердің білгірі, оқымысты - ғалым Ахмет Жұбановпен де осы сапарында жүздесіп, тілдесуінің сәті түскен. Осы Алматыға жолы түскен өнер сапарында Қазақстанның түкпір-түкпірінен өнер жолын қуып келген сирек дарын иелері Дина Нұрпейісованы, Оқап Қабиғожинді, Лұқпан Мұхитовты, Қали Жантілеуовті, Дәулет Мықтыбаевты, Әбікен Қасеновті, Ғарифолла Құрманғалиевті алғаш көріп, тілдесудің сәті түседі. Ел арасындағы талант иелерін тауып, олардың өнерін ұштай түсу, қолдау көрсету мақсатында ұйымдастырылған слетте ерекше көзге түскен жас өнер иелерін Алматыға алып қалып, жаңадан шаңырақ көтеріп жатқан өнер ұжымдарына орналастыру да қолға алынған болатын. Ахмет Жұбановтың тікелей жетекшілігімен ұйымдастырылған Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестріне қобызшы болып жұмысқа қабылданады. Алғашқы өнерпаздардан біріктірілген ұлт аспаптар оркестрінде қызметке кіріскенде халық таланттарының қайта дайындаудан өтуіне тура келді. Көп аспаптың басын қосып, бір үнмен толғау үшін музыкалық сауаттылығы ала-құла жандарды оқытып, бағыт-бағдар беруде академик Ахмет Жұбанов бастаған білікті мамандардың көп тер төгуіне тура келді. Ахаңның басшылығымен оркестрде қылқобыз тобы ашылып, оған Жаппастың өзі жетекшілік етеді. Өнерпаздардың көпшілігі оркестрде жұмыс істей жүріп, ара-арасында консерваторияда музыкалық сауат ашуға ден қояды.

1936 жылы мамыр айында Мәскеу қаласында өткен Қазақ өнері мен әдебиетінің күндеріне Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрінің құрамында оркестрдің жеке орындаушысы және әртісі ретінде қатысқан қобызшы Жаппас Қаламбаевтың өміріндегі елеулі кезеңдердің бірі болды.

213

Академик Ахмет Жұбановтың басқаруымен ұлт аспаптар оркестрі Құрманғазының «Сарыарқа», «Адай», «Серпер», «Көбік шашқан», «Қосалқа» күйлерін асқан шеберлікпен орындайды.

Жаппас Қаламбаев Алматы қаласындағы мектеп оқушыларын аралап, №38 орта мектептің көркемөнерпаздар үйірмесі мүшелерінің өнерін байқап жүріп, талантты оқушы жас Фатима Балғаеваны кезіктіреді. Жаппас Қаламбаевтың ақыл қосып, бағыт-бағдар беруімен Фатима мектеп бітірген соң Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестріне келіп, еңбек етеді. 1944 жылы Ташкент қаласында өткен Орта Азия және Қазақстан өнер шеберлерінің онкүндігінде Жаппас Қаламбаев бастап барған шәкірттері де Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрінің құрамында өнер көрсетіп, көрерменін риза етеді. Сол жолы оркестр өзге республикадан келген өнер ұжымдары арасында жүлделі бірінші орынға ие болады. Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы қажырлы еңбегі және Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрінің құрылғанына он жыл толу құрметіне бір топ өнер шеберлерімен бірге Жаппас Қаламбаев та Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткері құрметті атағына ие болады.

Акедемик Ахмет Жұбанов өзінің «Ғасырлар пернесі» атты кітабында қылқобыздың шебері Жаппас Қаламбаев туралы жылы пікір білдіреді. А.Жұбановтың айтуынша: «Құрманғазы оркестрінде ойнап жүрген барлық қобызшылар алғашқы сабақты осы Ж.Қаламбаевтан алған». Ж.Қаламбаевтың шәкірттерінің ішінде Қазақ ССР-ң халық әртістері Г.Баязитованы, Ф.Балғаеваны, өнертану ғылымының кандидаты, профессор Б.Сарыбаевтардың есімдерін ерекше атауға болады. Ж.Қаламбаев Қазақстан композиторлары Одағының мүшелігіне 1939 жылы алғашқылардың бірі болып қабылданды. Үкіметтің жоғарғы наградтарына ұсынылды. Еңбек Қызыл Ту орденімен, медальдармен марапатталды.

Белгілі қылқобыз шебері Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткері Жаппас Қаламбаевтың 60 жасқа және шығармашылық қызметіне 40 жыл толған мерейтойы Алматыдағы Жамбыл атындағы мемлекеттік филармонияның кең залында аталып өтіледі. Жаппас Қаламбаевтың қылқобызда орындаған «Жезкиік», «Қасқыр», «Мұңлық-Зарлық», домбырада орындаған «Тоғыз тарау», «Жұман», «Аққу» күйлері мен өзінің «Марш» күйі, «Кең өлке» әні, «Күй толғау» романсы қазақ музыкасының алтын қорына қосылған айтулы шығармалар болып есептеледі. Жаппас Қаламбаевтың қазақтың музыка өнеріне сіңірген еңбегінің негізі Қорқыт пен Ықылас, Сүгір күйлерін қобыз шанағына түсіріп, қайта жаңғыртып жеткізе білуінде жатыр. Қылқобыздың сиқырлы үнін ғасырлар сарынымен ұштастырып, кейінгі ұрпақтың құлағына құя білуде Жаппас Қаламбаевтың еңбегі ерекше болғанын оның соңынан қалған өнер мұрасы дәлелдесе керек.

КСРО және Қазақстанның халық әртісі, профессор Шамғон Қажығалиев: «Жаппекең болмысынан кішіпейіл, аз сөйлейтін, адамдармен тез тіл табысатын ақжарқын жан болды. Жаппекеңмен оркестрде 30 жыл бірге қызметтес болғанда бармаған, көрмеген жеріміз жоқ. Осылардың бәрінде Жаппекең домбыра мен қобызда көптеген күйлер тартты, ән де айтты. Жаппас Қаламбаев

214

халық арасынан шыққан өте сирек талант иесі, ХХ ғасырдың үздік музыканты. Шебер орындаушы әрі дирижер, көп қырлы, бір сырлы талант иесі бола білді» - десе, КСРО және Қазақстанның халық әртісі Еркеғали Рахмадиев: «1967 жылы Жамбыл атындағы мемлекеттік консерваторияға ректор болып келгенде Жаппекеңді осы оқу орнынан қылқобыз класын ашып, жетекшілік етуге шақырдым. Шындығында күйді құлағымен естіп, нотаға түсіретін Жаппекеңдей тума талант қос бірдей музыкалық жоғары оқу орнын бітіргендердің арасынан да кезікпейтін. Жаппекеңнің жаратылысы өте талантты адам болатын. Қылқобызды да, домбыраны да шебер тартады» - дейді. КСРО және Қазақстанның халық әртісі Бибігүл Төлегенованың ол кісіні «Жібек ата» деп тектен-текке атамағанына көзіміз жеткендей болды. «Жаппас Қаламбаев қазақ өнерінің көгінде жанған жарық жұлдыздардың бірі ғой!» , - дейді.

Қазақтың қасиетті қобыз өнерін халқына қайтаруда өлшеусіз еңбек сіңірген сирек дарын иесі Жаппас Қаламбаев 1969 жылы 2 желтоқсанда өмірден өтеді. Қазіргі таңда бабалар мұрасын өздеріне серік еткен қазақтың талай ұл- қыздары қылқобыздың құлағында ойнайды. Осындай ұлттық музыкаға, ұлттық аспапқа деген қызығушылық пен құштарлық бар жерде Қорқыт пен Ықыластар салып кеткен сара жолдар көмескіленбейді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. А., 1975, 5, 21- 30 бет. 2. Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. А., 1975. 3. Сейдімбек А. «Күй өнері». Астана, «Күлтегін». 2002. 4. Сейдімбек А. «Күй шежіре» Алматы, Өнер 1988. 5. «Егемен Қазақстан» №368 (25765) 07 қараша сенбі 2009 ж.

ФОРМИРОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ОРИЕНТАЦИИ У ДЕТЕЙ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ,

КАК УСЛОВИЕ УСПЕШНОЙ СОЦИАЛИЗАЦИИ В ОБЩЕСТВЕ

Азкенова А.А., Кенжибаева С.А, Шагирова Г.М. КГУ «Областная специальная коррекционная школа-интернат № 4

для детей с нарушениями слуха, города Кокшетау» управления образования Акмолинской области

Аliya3168@mail.ru

Труд – важнейшее средство воспитания в процессе формирования личности ребёнка, а также, где

складываются коллективные взаимоотношения. А.С.Макаренко

215

Каждому ребёнку от природы многое дано. Задача взрослых – помочь раскрыть в ребёнке свой потенциал, научить его самостоятельно постигать мир. А для этого очень важно создавать среду, в которой ребёнок сможет и захочет проявить свои индивидуальные способности. Именно об этом говорится в Законе Республики Казахстан «О правах ребёнка РК» [1], гарантирующий право каждого ребёнка, в том числе и ребёнка с ограниченными возможностями на индивидуальность. Согласно Конвенции по правам ребёнка [2], равно как и соответствующего Закона РК «все дети имеют одинаковые права, любой ребенок с физическими и психическими недостатками имеет право на полноценную и достойную жизнь, обеспечивающую активное участие в жизни общества».

В современном мире человеку достаточно тяжело найти своё место в жизни, занять определённую социальную нишу. Чтобы быть готовым к вступлению в самостоятельную жизнь, нужно иметь необходимый баланс знаний, профессиональную подготовку, умение адаптироваться, правильно строить свои отношения с людьми, иметь соответствующую возможностям жизненную перспективу. Это нелегко дается детям с нормальным развитием, и тем более сложно идет процесс социализации у детей с ограниченными возможностями. Поэтому школа-интернат должна создать условия для детей с особыми образовательными потребностями для воспитания качеств труженика, семьянина, гражданина, сформировать у них основу общей культуры и предоставить возможность овладеть доступными и востребованными социумом профессиями [3]. Именно люди с ограниченными возможностями на рынке труда являются менее защищенными, неконкурентоспособными. Современные социальные проблемы (растущая безработица, отсутствие социальной защищённости, конкуренция на рынке труда, проблемы трудоустройства лиц с ограниченной трудоспособностью) требуют от молодёжи более раннего жизненного профессионального самоопределения, высокой функциональной грамотности.

В своём ежегодном послании «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы и единое будущее Президент РК Н.А. Назарбаев поручил Правительству и партии «Нур Отан» усилить внимание нашим гражданам с ограниченными возможностями. Для них Казахстан должен стать безбарьерной зоной. Позаботится об этих людях, которых немало,- наш долг перед собой и обществом. Люди с ограниченными возможностями могут работать на предприятиях бытового обслуживания, пищевой промышленности, сельского хозяйства. Мы вовлечём их в активную жизнь, они будут не просто получать пособия, а будут осознавать себя членами общества.[4].

Жизненное самоопределение человека с ограниченными возможностями в выборе профессии необходимо начинать с младенческого возраста. Каждый человек уникален и обладает индивидуальными задатками, которые развиваясь, перерастают в способности и интересы. Поэтому основной задачей специального (коррекционного) образовательного учреждения является воспитание, развитие, трудовая подготовка и адаптация в окружающем мире граждан с ограниченными возможностями. Необходимо помочь воспитанникам

216

выбрать доступную, интересную и нужную профессию, овладеть ею, трудоустроиться и успешно трудиться в рабочем коллективе.[5]. Для многих детей с ограниченными возможностями первичная социализация проходит в условиях школы-интерната. Именно в стенах школы-интерната закладываются многие важные качества, необходимые для последующей полноценной самостоятельной жизни. Весь процесс воспитания детей в школе должен быть организован так, чтобы учащиеся научились понимать пользу и необходимость труда для себя и для общества. Над проблемой социализации в школе работают специалисты различных направлений: учителя-дефектологи, медицинские работники, психолог, учителя-предметники, классные руководители, воспитатели. Главной задачей при этом является формирование личностных и коллективных ценностных ориентаций, что достигается за счёт расширения пространства общения, создания отношений с постоянным кругом людей, повышения объёма получаемой информации. Эта задача достаточно эффективно решается при хорошо организованной и действенной профориентационной работе среди учащихся. Проведение профессиональной ориентации должно учитывать возможность дальнейшего трудоустройства. Профориентация ведётся в процессе изучения школьной программы, на факультативных занятиях, в кружках, с помощью специальных книг, справочников, наглядных пособий.

Работая в коррекционной школе – интернат№4 для детей с нарушениями слуха, большое внимание мы уделяем формированию профессиональной ориентации, являющимся одним из условий их успешной социализации в обществе. Мы должны подготовить ребёнка к взрослой жизни, чтобы он смог почувствовать себя более уверенно, смог социально адаптироваться и реабилитироваться. Уроки трудового профессионального обучения, предусматривающие широкую политехническую подготовку, ориентируют учащихся с нарушениями слуха на овладение общетрудовых, общепроизводственных и специальных умений, которые могут быть использованы во многих видах профессионального труда. На фоне трудового обучения происходит формирование положительных личностных качеств учащихся, их гражданское становление, морально-психологическая подготовка подростков к самостоятельной жизни. Помогая школьнику определится с выбором профессии следует учитывать факторы влияющие на выбор будущей профессии:

Склонности и интересы; Способности здоровья; Знания о профессиях на рынке труда; Мнение семьи, родственников; Позиция учителей, психологов, врачей; Мнение сверстников. Профориентационная работа с учащимися предполагает углубленное

ознакомление с основными и доступными их пониманию профессиями с целью выбора одной из них в качестве основы будущей трудовой деятельности и расширения границ самопознания. Таким людям доступны многие виды

217

творческой деятельности, где они могут реализовать свои потенциальные возможности.

В конце 20-х-в начале 21века доминирующее значение имели ручной труд, кустарное производство, поэтому выбор столярного ,слесарного, швейного, сапожного дела был естественен. Сохранению этой традиции способствовало и то, что организация подготовки воспитанников по этим видам труда не представляла затруднений- несложное оборудование мастерских, доступное сырье. Кроме этого, .потребность в портных, столярах не исчезает, а навыки, умения, которыми овладевают ученики, оказываются полезными и необходимыми при освоении других специальностей. Занятия этими несложными видами труда рассматривались как этап в обучении более сложным профессиям.

С этой целью в школе разработаны и внедрены программы по допрофессиональной подготовке к последующим специальностям: швейное, столярное, обувное, дизайнерское дело, поварское дело. В перспективе проект «Гончарное дело», который находится на стадии разработки.

С 9 по 11 классы идет профильная подготовка учащихся, в этот период школьники овладевают профессиональными знаниями, умениями и навыками. Целью профильного обучения является подведение учащихся к сознательному выбору доступных профессий (дизайн, портной, столяр, сапожник). Посещая художественную школу, где раскрываются творческие способности, наши учащиеся добиваются хороших результатов в изобразительном искусстве.

Особое внимание уделяется тем учащимся, которые затрудняются в выборе профессии или выбирают её неадекватно своим возможностям, состоянию здоровья. С такими учащимися проводятся индивидуальные беседы и консультации. Во время проведения профориентационных мероприятий мы знакомим старшеклассников с системой профессионального образования в РК, чтобы они наглядно могли представить на каком уровне и какое образование они могут получить. Занятия проводятся систематически в течение учебного года различными формами работы: профориентационные игры, беседы, экскурсии на предприятия, психодиагностика, профессиональные пробы. Так, при ознакомлении с конкретной профессией необходимо прежде всего назвать саму профессию, сферу её применения, затем выяснить материал, орудия труда, основные орудийные действия взрослых, пользу труда для общества. При этом важно установить зависимость между исходным материалом и полученным продуктом. Другими словами, во время экскурсии глухие учащиеся должны получить ответы на вопросы: кто, где, что, из какого материала, с помощью каких орудий труда, как, для какой цели производит? Параллельно идёт развитие слухового восприятия, пополняется и активизируется словарь специфическими для данной деятельности словами и фразами.

Мы отчётливо понимаем, что все усилия коллектива школы по организации профессионально – трудовой подготовки не будут значимыми, если не состоится ожидаемая адаптация выпускников в обществе. Необходимо отметить, что это происходит в основном за счет поступления наших

218

выпускников в профтехучилище и на профессиональные курсы. Отмечая хорошую трудовую подготовку, организованность и трудолюбие выпускников коррекционных школ, администрация лицеев и колледжей выражает готовность увеличить количество коррекционных групп и расширить перечень специальностей в них [6].

Таким образом, профориентация, как средство социальной адаптации учащихся является одним из важных факторов воспитания личности. Включаясь в трудовой процесс, воспитанник коренным образом меняет всё представление о себе и об окружающем мире. Радикальным образом меняется самооценка. Она изменяется под влиянием успехов в трудовой деятельности, что в свою очередь меняет авторитет ребёнка к школе и в будущем трудовом коллективе [7].

Литература:

1. Закон РК «О правах ребёнка РК» ст.9, гл.3, гл.1,ст.4 2. Конвенция по правам ребёнка. ст.2 и 22. 3. Сухарев В.К «О содержании профессионально-трудового обучения в

специальной школе» Дефектология – М.: Педагогика, 2004, №3 с.78. 4. Послание Президента РК Н.А.Назарбаева «Казахстанский путь -2050:

Единая цель, единые интересы, единое будущее» Степной маяк №3, 2014 5. Выготский Л.С. «О связи между трудовой деятельностью и

интеллектуальным развитием ребёнка» Дефектология – М.: Педагогика, 2008, №6 с.3.

6. А.С.Пайкова «О профессиональной подготовке детей с проблемами в развитии в Приморском крае» Дефектология – М.: Педагогика, 2004, №3 с.90,

7. О.Шевцова «Трудовое воспитание, как средство социальной адаптации воспитанников с НОДА» Дефектология – Алматы: 2010 , №3, с.9.

ТҮСТІҢ ТҰЛҒА ҚҰРУ ҚАСИЕТІ

Ахметов С.Т., Тулегенов Ш.Т. Астана қ., ҚазТБУ

Түс кеңістікпен, көлеммен, пропорциямен, масштабтылықпен және

тектоникалықпен қатар кеңістікті өнер түрінің, ең бастысы сәулет өнері мен дизайнның көркем мәнерлі құралы болып табылады.

Форма (forma – лат.) – бұл қандайда бір мазмұнның сыртқы немесе құрылымды көрінісі, әдебиеттің, өнердің, сәулет өнері мен дизайнның – маңызды категориясы және аталған шығармашылық салалардың дүниесі.

Форма кеңістікте өмір сүретін сияқты, уақыттың қабылдануында да дәл солай және өзінде құнды-бағдарлы мәліметті сақтап жүреді.

Дизайндағы форма – дизайнер қызметіндегі нәтиженің пайда болуындай

219

оның құрылымдары, сыртқы түрі, түсі, фактурасы, технологиялық мақсатқа сәйкестігі сияқты барлық қасиеттерінің және т.б. өзара бірлігі нәтижесі бойынша заттың ерекше ұйымдастырылуы.

Форманың құрылуы (formgeschtaltung (gebung) – нем.) – мәдениет орнатудың жалпы құндылығымен сәйкес және басқада талаптармен болашақ объектінің эстетикалық мәнерлілігіне, оның атқаратын қызметіне, құрылымдары және пайдаланатын материалдарына қатысты суретшінің, сәулетшінің, дизайнер-сәулетшінің қызметіндегі форма құрау үрдісі. [1]

Көркем жобалаудағы форма құрау оның анықталатын құрылымымен, компоновкасымен, өндіріс технологиясымен, сондай ақ дизайнердің эстетикалық концепциясымен бұйым элементтерінің кеңістікте ұйымдастырылуын есепке алады (комплексті, ортаны).

Адамның жасаған дүниесіндегі және табиғаттағы барлық формаларды, қарапайым және күрделі етіп бөлуге болады.

Қарапайым формаларға адамға барынша түсінікті, «таза» композициялық жобада, қабылдауға қарпайым нәрселер жатады.

Мысалы үшін, бала күнінде адамның қабылдауына ең қарапайым заттар геометриялық формалар болып табылады: шаршы және төртбұрыш, дөңгелек және шеңбер, үшбұрыш, нүкте.

Дөңгелек – әмбебап символ. Бүтіндікті, үзіліссіздікті, бастапқы жасалуды білдіреді.

Бұл формада табиғаттың, жердің, дүниенің пайда болу идеясы басқаларға қарағанда әлдеқайда жоғары.

Шаршы тұрақтылық, мықтылық, негізқалаушы ретінде қабылданады. Нүкте – орталық ретінде адамның көруін өзіне тартатын нәрсе болып

қабылданады. Нүкте кез келген заттың ақырғы жағдайы, бұл шеңбер көлемінің шегі –

нүктенің тығыздығы осы жерде. Үшбұрыш – қарапайым форма болып табылмайды, белсенді,

динамикалық форма және бірнеше символикалық нәрсені білдіреді: жоғарының биіктігі жағдайында тұрақты, жалын және жоғарғы бірлікке талпынуды білдіреді, жоғарының биіктігі жағдайында – шектен тыс тұрқсыз және негативті.

Суретшілер мен дизайнерлер өз тәжіриесінде қарапайым формаларға өте жиі көңіл аударады.

Ондай формаларға көңіл аударудың жарқын мысалы суретші-кубисттердің шығармашылығы болып табылады.

Қарапайым формаға қарсы салмақ ретінде әрдайым күрделі форма қойылады. Және адамның бұл нәрсеге көңіл аударуы кездейсоқ емес.

Күрделі архитектуралық және дизайнерлік формалардың мынадай бағыттарға жақызылуы күмәнсіз болуы керек: барокко, ампир, модерн және эклектика.

Осы бағыттың барлығында, әртүрлі деңгейде және кейбір ауытқушылықпен саны жағынан көп бөлшектер бар, ою-өрнектері, ол формаларға көп нәрсе артылған, рационалды ақталмаған.

220

Мысалы үшін барокконың иррационалды стильі Батыс Еуропаға рационалды Ренесанстың орнына келген.

Сол замандағы сәулетшілер сәулеттің сәндік бастамасын қалаған, ал кескіндеме мен мүсін өнері белгілі бір шекте жинақталмаған.

Адамның көзі айналадағы ортаның жағдайына жақсы үйреніседі, бірақ оның өзінің қандай да бір көрініске ырықсыз зейін аударатын белгілі бір шегі болады.

Көздің өткірлігі – затты және бейнені, белгілі бір қатынастағы көлемдерді, қашықтықты және түсті айырады.

Бізді қоршаған табиғи ортада әр түрлі бояу түстерінен тұратын, әсіресе қарама-қайшы түсті бояулардан құралған объектілер көптің қасы. Мысалы жер- қоңыр, қызыл т. б. Болмаса бізді қоршаған зәулім биікүйлердің өзі әр түрлі реңдерде боялған. Олай болса, қарама-қарсы бояу түстерінен тұратын (құралған) натюрмортты жазып үйрену заңдылық процесс.

Қарама-қарсы реңнен тұратын натюрмортты неден бастау керек? Графикалық бейне салынып, жарық, көлеңке беткейлері анықталғаннан кейін , бояу түр-түсті, реңі орындалады. Бұл натюрмортта да өте қараңғы немесе ауыр түстес денелерден басталған жөн. Мысалы, натюрмортта қара түстес құмыра болса, сол құмыраны барынша қанық ауыр түстес бояу түрлеріменен: қою көк, қою жасыл, қою қызыл және қара бояу тұрлерін қоса отырып бейнеледі. Құмыраның жалпы ортақ бояу реңі табылған соң, келесі түсі ауыр денелергекөқңіл бөлінеді, осылай ең неде? Егер жеңіл, ашық түстес денелерден бастап жазылатын (бейнелетін) болса, онда қара түстес дене рендеріне келгенде бояу күші жетпей қалуы мүмкін. Сол себептен де алдымен ауыр, қара түстес денелерден басталудың осындай ерекше заңдылықтары бар.

Негізінен үлкен жұмысты бастамас бұрын кішгірім этюд жазған әбден дұрыс. Бұл жылдам жазылған этюдте, негізгі дене бояу түстірімен қатар, жалпы натюрмортқа ортақ негізгі рең табылады. Жалпы натюрморттағы денелердің бетпішіні, өң-түстері табылғаннан кейін, әрбір натюрморт денесінің бөлшектеу (моделирование) процесі басталады. Бөлшектеу процесінде негізінен оның көлеміне, аумағына және жарық-көлеңке, шағылысу, көрші жатқан денелермен бояу реңдерін қабылдау мәселелері қаралдады. Бояу түстеріқарама-қарсы болып келген натюрмортты бейнелеу барысында, жоғарғыдағы айтылған мәселелермен қатар, мына жағдайларды естен шығармаған жөн. Еш уақытта да әр денені жеке-жеке жазуға болмайды, кез-келген денеге көрші жатқан денелер өрісі немесе одан тыс жатқан объектілер: студенттердің киімдері, мольберт, бөлме қабырғалары, үй ішіндегі заттар міндетті түрде натюрморт дене реңіне өзгерістер енгізеді. Олай болса, әрбір натюрморт денесін ортамен байланыстыра, орнаның ерекшелігін ескере отырып, және сол денеге бірнеше дүркін оралып, бейнелеген жөн.[2]

Түс композиция құралы ретінде құрал жабдықтар мен интерьердің композициялық ерекшеліктерін шығаруға, түстік үйлесімнің гармониясын қамтамасыз етуге, жеке түстердің сұлулығын белгілеуге мүмкіндік береді.

Өмір сүру ортасының түстік шешімі – интерьердің маңызды элеметтерінің бірі. Сондайақ түс интерьердің барынша оңай өзгеретін элементі

221

болып табылады.Сондықтанда интерьердің түстік шешімі бөлменің әрбір жағдайға арналуына байланысты өзгеруі мүмкін.Бұны негізгі түстерді мысалға ала отырып қарастырамыз (қызылды, көкті және сарыны)

Қызыл түс – барынша белсенді, эффектілі интерьерді және жылылықты сездіруді жасаушы.

Сондайақ қызыл тондағы шешілген бөлмелер, кішкентай және аласа болып көрінеді.

Бұл түс белсенді қызмет атқарылатын бөлмелерге сай келеді. Көк түс басқа негізгі түс болып табылады. Бұл түс сабырлылық пен

шыдамдылықтың түсі. Бөлме төбесіне ашық-көгілдір түсті қолдану бөлмені көрер көзге биік және кең етіп көрсетеді. Көлеңке ретінде берілген көк түс әсіресе шағын бөлмелерге жақсы. Интерьердегі көк түстің болуы бөлмеде әрдайым қайырымды және құндылықты беріп тұрады.

Сары түс өте ашық және қарқынды болып табылады. Сондықтан да таза түрінде қолданылмайды. Бұл түске кішкене күлгін түсті қосып ақ түспен басқан дұрыс. Тұрғын үй интерьерінде кез келген сары түстің үйлесімі балалардың бөлмесіне сәйкес келеді.

Пайдаланылған әдебиетер:

1. Абишева С.И. Цветоведение: учеб. пособие для студ. высш. учеб.

Заведений. Павлодар, 2009. 2. Мизанбаев Р. Живопись. Алматы, 2005.

ЗНАЧЕНИЕ МУЗЫКОТЕРАПИИ В РАБОТЕ С ДЕТЬМИ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ

Ахметова Айнур Болатовна

Центр коротковременного дневного пребывания детей инвалидов «Аялау», г. Кокшетау

Я слышал, что стихами Авиценна

Писал рецепты для больных людей. Я слышал, что излечивал мгновенно

Больных своею музыкой Орфей. Р. Гамзатов

Для настоящей музыки нет ничего невозможного! Необходимо лишь

желать ее слушать и уметь слышать. Лечебное применение музыки имеет тысячелетнюю историю. Музыка состоит из отдельных звуков. И многие музыкальные звуки, например колокольный звон, или созвучия, или последовательности звуков обладают чудесным оздоравливающим воздействием. Согласно проведенным исследованиям каждый музыкальный

222

инструмент действует на человеческий организм по-своему: звуки фортепиано и скрипки прекрасно успокаивают нервную систему, флейта обладает ярко выраженным расслабляющим действием, а при звуках кларнета меняется кровообращение. Целебной силой обладают и музыкальные произведения В.А.Моцарта, Л.Бетховена, И.С.Баха, А.Вивальди, П.И.Чайковского, активизирующие энергетические процессы организма и направляющие их на его физическое оздоровление при различных заболеваниях. Тональность, темп, ритм, динамика музыкального произведения – ключевые средства, помогающие регулировать, развивать эмоциональную сферу личности.

Детство – наиболее благоприятный период для развития музыкальных способностей. Развитие музыкального вкуса, эмоциональной отзывчивости в детском возрасте создаст фундамент музыкальной культуры человека, как части его общей духовной культуры в будущем. Дети с нарушениями в развитии являются особой категорией, в работе с которыми искусство, музыка оказывают лечебное воздействие, являются способом профилактики и коррекции отклонений в развитии. Современная специальная психология и педагогика в значительной степени ориентированы на использование в коррекционной работе музыкотерапии как важного средства воспитания гармоничной личности ребенка.

Музыкотерапия – один из видов арт-терапии (терапии искусством), основанный на эмоциональном восприятии музыки и направленный на профилактику, психокоррекцию личностных отклонений ребенка с проблемами в развитии. [1]

Сущность музыкотерапии заключается в способности вызывать у «особого» ребёнка положительные эмоции, которые оказывают лечебное воздействие на психосоматические и психоэмоциональные процессы, мобилизуют резервные силы ребёнка, обусловливают его творчество во всех областях искусства и в жизни в целом.

Работая с детьми с ограниченными возможностями, нужно иметь определенные навыки:

– умение создавать атмосферу психологического комфорта, что позволит достичь положительной динамики реабилитационного периода для ребенка.

– умение установить контакт с ребенком. Это возможно с помощью мимики, взгляда, улыбки, жеста, ласковой выразительной речи, а главное – положительного эмоционального настроя.

Чтобы достичь глубокого влияния музыки на организм, ребенок должен сам активно действовать (петь, играть на музыкальном инструменте, воплощать музыку в движениях).

В музыкотерапии не делается акцент на целенаправленное обучение и, следовательно, овладение навыками и умениями музыкальной деятельности. Цель и содержание коррекционных, реабилитационных занятий формулируются исходя из физических, психических, умственных возможностей детей. Поэтому на групповых занятиях музыкотерапией не ставится цель – развитие собственно музыкальных способностей, основные

223

элементы занятий направлены на решение не музыкальных задач, а значимых для развития ребенка проблем, связанных со здоровьем.

Музыкотерапия необходима как способ эмоционального воздействия на ребенка с целью коррекции имеющихся физических и умственных отклонений, как способ невербальной коммуникации, а также как один из возможных способов познания мира. Музыкотерапия может быть включена в индивидуальную программу развития детей с ограниченными физическими и умственными возможностями в сочетании с другими видами коррекционной работы. [2]

Для достижения оптимальных результатов групповых занятий музыкотерапии, целесообразно строить их, равномерно распределяя психофизическую нагрузку, и проводить по следующей схеме:

1. Приветствие. 2. Ритмическая разминка. 3. Упражнения для развития мелкой моторики пальцев рук, упражнения

для развития речевых и мимических движений. 4. Пение. 5. Слушание музыки и игра на детских музыкальных инструментах. 6. Танцы, хороводы. 7. Игры. 8. Прощание. Использование методик М.Монтессори и К.Орфа оказывают эффективное

коррекционно-развивающее воздействие. Суть педагогики М.Монтессори заключается в девизе: «Помоги мне сделать самому», где значение имеет индивидуализация учебно-воспитательной деятельности. А система Орфа – система музыкального воспитания полностью построена на развитии творческих способностей, навыков ребенка «Учимся, делая и творя» и включает в себя следующие элементы:

– речевые упражнения; – поэтическое музицирование; – музыкально-двигательные упражнения; – игры с инструментами К. Орфа; – элементарный музыкальный театр. Музыкальный материал подбирается согласно возрастному составу детей,

а также в зависимости от тяжести дефекта. Также в работе с детьми используется широкий спектр музыкальных инструментов и видов музыки, воздействующих на различные функции организма. Например, при слабой мелкой моторике пальцев используются клавишные инструменты (фортепиано, аккордеон); для координации движений – металлофон, треугольник, маракасы; для снятия стресса, при эмоциональных проблемах или, напротив, активизации эмоциональной сферы личности ребенка – прослушивание музыки для релаксации, а также записей шумов природы (звуков моря, леса, грозы и др.).

За время занятий дети постепенно начинают самостоятельно выполнять несложные движения под музыку. У них появляется песенный репертуар,

224

который можно расширять в дальнейшем. Они способны не только пассивно слушать музыку, но и исполнять, создавать ее – петь, танцевать, играть на музыкальных инструментах. Самой главной для них является потребность в общении друг с другом и с окружающими их взрослыми.

Исследования психологов доказывают целесообразность наиболее раннего включения детей с проблемами в музыкальную деятельность, в процессе которой совершенствуются их двигательные, сенсорные и речевые функции, формируются навыки общения.

Практика применения музыкотерапии в одном из специализированных заведений, где педагоги работают с детьми-инвалидами, имеющими различные отклонения в развитии (аутизм, умственная отсталость, ДЦП, органические поражения ЦНС, синдром Дауна и др.), подтверждает: чем раньше начинаются занятия музыкотерапии, тем эффективнее их психокоррекционное воздействие на ребенка. На занятиях было замечено, что мажорная музыка вызывает светлое, радостное настроение у детей, воздействуя на малоподвижного ребенка, лишенного мышечной активности, приводит мышцы в тонус, заставляя его двигаться. Минорная же музыка, наоборот, является прекрасным успокоительным средством для гиперактивных, неспокойных, раздражительных детей, помогает им успокоиться, расслабиться. [3]

Таким образом, групповая музыкотерапия в процессе реабилитации детей с ограниченными возможностями здоровья необходима как способ эмоционального воздействия на ребенка с целью коррекции имеющихся физических и умственных отклонений, как способ невербальной коммуникации, а также как один из возможных способов познания мира. Музыкотерапия применяется также и индивидуально, и является средством, способным помочь детям с ограниченными возможностями увидеть, услышать, почувствовать все многообразие окружающей среды, помочь им познать свое Я, войти в мир взрослых, полноценно существовать и взаимодействовать в нем.

Литература:

1. Копытин А.И. Системная арт-терапия. – Питер, 2001. 2. Шанских Г. Музыка как средство коррекционной работы -2003. 3. Овчинникова Т. Музыка для здоровья. – СПб., Союз художников, 2004.

225

ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ И РАЗВИТИЯ РЕЧИ У ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЯМИ СЛУХА

Бостанкаева М.Ч., Сейлканова А.С.

КГУ «Областная коррекционная школа-интернат №4 для детей с нарушениями слуха, г.Кокшетау»

mairusha64@mail.ru

Сама по себе глухота могла бы не быть таким тяжким препятствием на пути интеллектуального развития глухонемого ребёнка, но вызываемая ею немота, отсутствие речи является величайшим препятствием на этом пути.

С.А.Зыков.

Число детей с нарушением слуха – глухих и слабослышащих, к сожалению, растёт во всём мире с каждым годом. Дети теряют слух по разным причинам, иногда ещё до рождения. Если нарушение слуха наступает до овладения ребёнком речью, она без обучения не развивается совсем, если до потери слуха ребенок был говорящим, он начинает терять речь и может стать глухонемым. [1: 45]

Ребёнок с нарушенным слухом от рождения без специального обучения его сурдопедагогом-дефектологом не может овладеть языком слов. Имея сохранный интеллект и все остальные анализаторы, кроме слухового, он способен развиваться на основе жестовой речи. Однако жестовая речь не способна заменить словесную. Поэтому мышление ребёнка с нарушенным слухом, необученного языку слов, остается на уровне отражения реальной действительности и носит конкретный, наглядно-образный характер. Развитие компенсаторных сил организма детей с нарушенным слухом без обучения языку слов очень и очень ограничено. Глухой без языка остается немым. Здоровые силы организма, интеллектуальные духовные, эмоционально-волевая, мотивационная и практическая сферы его как потенциальной личности не получают должного развития. Это и определяет социальный статус человека с нарушенным слухом. Оставаясь человеком по своей природе (биологически) он остается в стороне от полноценной жизни в обществе людей, находится практически в социальной изоляции. Преодолеть физический недуг – глухоту и ее следствие – немоту возможно лишь при обучении детей с нарушенным слухом языку слов как средству общения, познания и мышления. [2: 17] Это самая трудная и специальная задача, решаемая лишь в условиях специального воспитания и обучения детей с нарушениями слуха.

Обучения языку детей с нарушенным слухом – это в высшей степени комплексная проблема. Это предмет особого рассмотрения. [3: 48] Однако без принципиальных положений мы не сможем дать истинную картину личности человека с нарушенным слухом. Ибо язык слов, словесная речь для такого человека играет решающую роль в развитии его биологической, психической и социальной сущности, способствует его всестороннему развитию, как социальной личности.

226

Если речь идет об овладении языком слышащим ребенком, различают устную и письменную формы словесной речи. В таком же порядке и происходит овладение языком слов в норме – слышащим ребенком. Слышащий ребенок воспринимает на слух обращенную к нему речь, воспроизводит ее по подражанию. Вступая в разнообразные отношения со старшими и себе подобными, он практически усваивает язык слов, познает окружающий мир, развивается и биологически, и социально. [4: 99]

Ребенок с нарушенным слухом по отношению к слышащему находится в иных условиях. На слух он не может воспринимать устную речь. Следовательно, нужно для него создать соответствующие его природе условия. Нужны обходные пути для овладения языком слов. Для этого особое внимание уделяется развитию слухового восприятия и обучению произношения.[5:28] Работа по развитию слухового восприятия и формированию произношения направлено на совершенствование двухсторонней связи в процессе овладения речью при нарушенном слухе, т.е. на обогащение восприятия речи за счет использования функций всех анализаторов, в том числе и слухового, и на повышение качества воспроизведения речи в звуковой форме.

Формирование и развитие речи у неслышащего ребенка происходит поэтапно:

Первоначальный этап – это начало работы по формированию всех видов слухоречевой деятельности ребенка с нарушением слуха - говорения, чтения, письма, дактилирования, слушания, слухо-зрительного восприятия- на чисто практической основе, на отработанном речевом материале, при использовании соответствующих возрасту видов практической деятельности и наглядных способов обучения.

На втором этапе обучения продолжается работа по развитию диалогической и монологической речи, повышаются требования к развитию всех видов речевой деятельности, к овладению навыками чтения и письма. Вводятся усложненные виды работы самим речевым материалом.[6: 123] Поскольку у детей на данной возрастной стадии ведущей становится учебная деятельность, то и объем дидактических упражнений и тренировочных заданий становится преобладающим по сравнению с игровыми приёмами и действиями с реальными предметами, широко применявшиеся ранее.

В центре внимания сурдопедагога- развитие навыков речевого общения и использование всех форм восприятия и воспроизведения речи. Если на первом этапе обучения языку ведет преимущественно формирование языковой способности, то на втором этапе уделяется внимание на развитие речевой деятельности и ознакомлению организацией языка (использование специальных терминов: форма, род, число) [7:178] На третьем этапе обучения при дальнейшем обогащении диалогической речи повышается требования к развитию связной, монологической речи, которая требует более осознанного построения развёрнутых речевых высказываний.

Для развернутости и произвольности в выборе и построении речевых высказываний и интенсивного накопления речевых средств школьники должны специально изучать курс грамматики. Начиная с 5 класса вводится

227

пропевдический курс грамматики - совокупность необходимых сведений о языке, изучение которых коренным образом изменяет отношение детей с нарушением слуха к собственной речи.

На четвертом этапе, начиная с 8 класса, учащиеся приступают к изучению систематического курса русского языка и литературы. Продолжается работа по развитию речи (как диалогической, так и монологической). На данном этапе каждая категория языковой системы получает обозначение термином. Учащиеся дают определения грамматических и лексических понятий, а также орфографии и пунктуации. Школьников учат произвольно сопоставлять языковые значения, образовывать и изменять формы слов, строить синтаксические конструкции как применительно задачам общения, так и в отрыве от них. В старших классах ведется непрерывное формирование и развитие всех видов речевой деятельности.

Для формирования и активизации речи для детей с нарушенным слухом необходим речевой режим. В речевой режим включаются все сотрудники и педагоги коррекционной школы, начиная с раздевалки и заканчивая уроками и внеклассными мероприятиями. При речевом режиме необходимо заставлять детей оречевлять все свои действия, поправлять аграмматизмы в речи учащихся. Речевой режим должен быть систематичным и не носить принудительный характер. Однако, часто попытки ввести твердый речевой режим в школе для детей с нарушенным слухом сводится к «кампании борьбы за речь» и заканчивается тем, что после известного подъёма в работе над речью общение взрослых с детьми с нарушенным слухом и детей друг с другом снова принимает давно привычные формы. [8: 91] Причина этого кроется, скорее всего в том, что дети не владеют тем минимумом речевого материала, который необходим для замены мимики словом и не в полной мере могут оценить возникшую ситуацию и какой словарный минимум может быть употреблён в данный момент. И ещё одно очень важное замечание, не весь персонал школы готов для такого рода общения, где не только со стороны детей требуются определенные усилия, но и со стороны взрослых требуется некоторые навыки общения с детьми с нарушенным слухом. И всё же хочется подчеркнуть, что речевой режим – это одно из важнейших мероприятий в общей системе работы по формированию словесного общения и дальнейшей успешной адаптации детей с нарушенным слухом в современном обществе. [9:92]

Литература:

1. Богрова И.Г. Обучение слабослышащих учащихся восприятию речи на слух.- М.: Педагогика, 1989.

2. Боскис Р.Ф. Глухие и слабослышащие дети. - М.: Академия педагогических наук, 1963.

3. Боскис Р.М. Учителю о детях с нарушениями слуха.- М.:Просвещение, 1988.

228

4. Зикеев А.Г. Развитие речи слабослышащих учащихся-М.: Педагогика, 1986.

5. Козлов М.Я., Левин А.Л. Детская сурдоаудиология. Л.: Медицина,1989. 6. Методика обучения русскому языку в школе детей./ Под ред.

Л.М.Быковой – М.: Просвещение,1991. 7. Особенности усвоения учебного материала слабослышащими

учащимися./ Под ред. Р.М. Боскис, К.Г.Коровина. -М.: Просвещение, 1981. 8. Обучение русскому языку, чтению, произношению. / Под ред.

К.Г.Коровина – М.: Просвещение, 1995. 9. Тимохин В.П. Сурдопедагогика. – М.: Просвещение, 1985.

ЕСТУ ҚАБІЛЕТІ ТӨМЕН БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ БҰЗЫЛУЫ

Бралина Р.Р., Каужанова Ш.К., Бейсембина М.К., Молдагаипова С.Г.

«Көкшетау қаласы, есту кемістігі бар балаларға арналған № 4 облыстық арнайы түзету мектеп – интернаты» КММ

Jemchug_1963@mail.ru

Баланың сөйлеу тілінің дамуына оның толық жетілген есту қабілеті шешуші қызмет атқарады. Бала, ересек бала адамдардың сөздерін естиді, тыңдайды, соларға еліктейді содан барып өздігінен сөйлеуге үйренеді. 3- 5 ай аралығында бала жан-жағына көз тоқтата бастайды. Ол өз анасы мен айналасындағы қарым-қатынаста болатын әр адамды танып, бір-бірінен ажырата алады. Есту кемістігі бар балалар арнайы оқытудан өтпейінше сөйлеу тілін меңгермейді. Нашар еститін балалардың тілдері өрескел бұзылады. Есту қабілеті баланың ой-өрісінің дамуында үлкен қызмет атқарады. Ересек адамдардың түсіндірулерімен бала айналасындағы өмір тіршілігімен танысады және шындықтың күрделі мағлұматтарын меңгереді. Балалар сөйлеу тілі шыққанға дейін көп сөздердің мағыналарымен таныс болады. Есту қабілетінің тағы бір қызметі, ол естудің жәрдемімен өзінің сөйлеу тілін бақылап қана қоймай, оны айналасындағылардың сөйлеу тілімен салыстыруға тырысады. [1:3]

Сөйлеу қызметінің құрылымы өте күрделі және келесі процестерден тұрады:

-фонетикалық (дыбыстық) немесе сөйлем шығару; -фонематикалық (сөз мағынасын тану); -лексикалық –грамматикалық; Есту қабілеті жақсы сақталған балалар келешекте жазуы мен оқуын

ойдағыдай меңгереді. Баланың есту қабілеті бірқалыпты даму барысын бірнеше кезеңге бөлуге

болады: 1.жаңа туған баланың алғашқы сағаттарында-ақ дыбысты қабылдайтын

ең қарапайым реакциясы пайда болады. Қатты тықылдан, соққыдан, шуылдан

229

дыбысқа жауабы ретінде тамырларының соғуындағы, тыныс алар алдындағы қимыл-қозғалыстарында өзгеріс болатындағы байқалады;

2.баланың үш айлығында дыбыстың жоғарлығын, тембрін және айыру қабілеті қалыптастырылады;

3.әуезін жеке сөзддерді және сөз тіркестерің сарыны мен ырғағы бойынша айыру қабілеті қалыптасады;

4.сөйлеу тілінің бұдан былайғы кезеңдерінде есту қабілетінің біртіндеп толық жетілуінің арқасында тілдің дыбыстық құрамын түсіну артады, ана тілінің дыбыстарын есту арқылы айыру қабілеті қалыптасады. Бұл балалардың сөйлеу тілдерінің ойдағыдай қалыптасуы үшін ең қажетті алғы шарттың бірі болып есептеледі. [2: 7]

Балалардың сөйлеу тілдерінің жағдайлары әртүрлі деректерге байланысты. Солардың ішіндегі негізгілері: есту қабілетінің кемдік дәрежесі баланың естуі неғұрлым ауырлаған сайын, соғұрлым сөйлеуі де қиындайды; есту қабілетінде ақаулықтардың пайда болу уақыты: егер баланың есту қабілеті 3 жасынан кейін бұзылған болса, онда сөйлеу тіліндегі сөз тіркестері болмашы ауытқулармен сөздігінде, грамматикалық құрылыстарында, дыбыстарда айтуында болуы мүмкін. Егер есту қабілеті мектеп жасында зақымданса, онда сөйлеу тіліндегі жақсы меңгерілген сөз тіркестеріндегі қателер негізінде ұяң дауссыздардың қатаюынан екпінсіз буындардың түсініксіз айтылуынан, сөйлеу тілі мүшелері әрекеттерінің көмескіленуінен көрінеді. Есту қабілетінің ерте жасындағы кемуі сөйлеу тілінің өте қатты бұзылуына әкеліп соғады; [3: 12]

Есту қабілеті зақымданғаннан кейін баланың өсіп жетілуі жағдайында: уақытысында бастаған түзете оқуы жұмыстың шамалы ғана нәтижелілігін береді; нашар еститін баланың физикалық және психикалық жағдайы балалардың денелерінің әлсіреуі, психикалық белсенділігінің аздығынан сөйлеу тілінің қалыптасуында белсенділік кемірек болады. [4: 7]

Ерте жасынан сөйлеу тілінен айырылған нашар еститін балалардың көп жағдайларда лексикасы, грамматикасы, фонетикасы толық дамымайды. Сөзді толық естіп қабылдамауы сөздік қорының кедейленуіне, шатастырылуына, тіпті қолданып жүрген сөзінің маңызын жетік білмейтіндігіне әкеліп соғады.

Сонымен бірқатар сөздердің көп мәндігімен және кең мағаналығымен қатар баланың сөздігінде өзіне тән деректер де бар олар жалпылама сөздер жоқтың қасы дерлік (транспорт, ыдыс, жануарлар және тағы басқалар), бүтін заттың және оның бөлшектерінің аттары шатастырылады, заттарды аттарымен әрекет қимылдарының өзара орындары ауыстырылатындығы байқалады (сурет- қалам, төсек-жатам, от-жақ, және тағы басқалар). Көмекші сөздерді және мағынасы басқаша берілген сөздерді меңгеруі қиындау болады. Нашар еститін балалардың сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысының қалыптасу дәрежесі сол жастағы бір қалыпты өсіп келе жатқан денесі сау балалардың дәрежесімен бірдей сипатталады. Естілуіндегі сөздердің тусініксіздігі олардың жалғауларындағы, жұрнақтарындағы, қосымша-ларындағы ерекшеліктері сөздің грамматикалық түрлерін бөлшектеуге, сөздердің арасындағы грамматикалық байланыстарын меңгеруге кедергі жасайды. Күрделі қателер әр қалай болады. Мысалы, септелуіндегі,

230

қилысуындағы қателер бір сөзден тұратын сөйлемді қолдануына кең көлемдегі сөздер тізбегін қолдануларында да байқалады. Сөздің басындағы немесе аяғындағы екпінсіз буынды анық ести алмаған бала оларды түсініп қалдырады немесе алмастыру түрінде қолданады. Сөйлесу тілінің фонетикалық жағындағы дыбыстардың айтылуында буындық құрамы әр түрлі сөздерді қайталауда толып жатқан қателер жібереді және артық дыбыстармен толтырылады. Есту қабілеті нашар балалар фонетикасы жағынан ұқсас, мағанасы әртүрлі сөздерді айтылуында жиі шатастырады.

Бұл жерде кемістіктерінің ерекшеліктері төмендегідей болып бөлінеді: а) ұяңды қатаң, ысқырықты ызың, жуанды, жіңішке дыбыстармен

шатастырады; б) бір дыбысты екіншісімен алмастыратыны жиі кездеседі, мысалы с-з, т-

д және тағы басқалары; в) ұяңдап айтылу ақаулығы; жіңішкеріп айтылу ақаулығы; г) аффрикатты дыбыстардың кеш қалыптасуына байланысты дыбыстар

құрамындағы біреуінің жоқ болуы; д) шатастырылып айтылатын дыбыстар. Мұнымен қатар есту қабілеті нашар балалар сөйлеу тілі мүшелеріндегі

күрделі дыбыстардың айтылуын меңгере алмайды. (р, л, ч, ц, ж, т, б ). Сөйлеу тіліндегі жалпы кеместілік және дауыс ырғағының ажарсыздығы

нашар еститіндерге тән қасиет. Бұндай балалардың дауысы күңгірт және үні әлсіз. Сөйлеу тілінің шапшаңдығы баяу болады.

Нашар еститін балалардың ауызекі сөйлеу тілінің ақаулығы жазу тілінде айқын байқалады.

Жазу мен оқуын меңгерудің қиындығы есту қабілетінің кемістігінің себепші болуынан ғана емес, сонымен бірге сөйлеу тілінің фонематикалық түйсігінің толық дамуынан да болады.

Жазуындағы қателердің қатарына әріптерді алмастыру да жатады. Мысалы «тарлығат» қарлығаш.

Сөздің дыбыстық құрамын жеткілікті меңгерген бала жазуында сөздің тек екпін түсетін буынын ғана жиі қайталайды, ал кейде сөзді танымастай етіп өзгертіп жібереді («дырна» -қырман).

Сөздік қорының кедейлігі және тілдің грамматикалық құрылысын жеткілікті меңгермеуі оқығанын шала түсінуіне себеп болады.

Есту қабілеті нашар балалардың ринолалия (ашық және жабық) сөйлеу тілінің шапшаңдығының бұзылуы сияқты есту қабілетінің жағдайына байланысты сөйлеу тілінің басқа да ақаулықтарын байқауға болады.

Есту қабілеті нашар балалардың дұрыс сөйлеу тілін қалыптастыру жұмысы жүйелі түрде сипатталады және есту қабілетінің бұзылуы анықталған кезде бірден бастау керек.

Тузету жұмысының маңызын және жүйелігін айқындай отырып мынадай негізге сүйену қажет: а) баланың сөйлеу тілінің бірқалыпты дамуының заңдылығына; б) сөйлеу дағдысының бар қорына (мөлшеріне); [4; 8]

231

Есту қабілетінің жеңіл дәрежесінде сабақкезінде қатты сөйлеген жеткілікті. Бұл баланың есту қабілетінің нашарлығын белсендіруге жәрдем береді.

Есту қабілетінің ауыр дәрежесінде бұзылмаған дені сау анализаторларын, соның ішінде көру анализаторын пайдалану қажет. Баланы айналасындағылардың сөйлеу тілдерін еш қиындықсыз толық түсінуге жәрдем беретін ерін қимылдары арқылы үйретеді. Бұл келешекте сөйлеу тілін еліктеу негізінде дамуына мүмкіндік туғызады.

Нашар еститін балалармен түзете- тәрбие жұмысы сөйлеу тілін тусінуін дамыту, сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысы, сонымен бірге дыбыстардың айтылуын қалыптастыру, лексикалық қорын анықтау және кеңейту бағытында жүргізеді. Осы жұмыспен бір мезгілде оқуға және жазуға үйрету де жүргізіледі. Оқыту жұмыстарының барлық түрлерінде балалардың сақталған есту қабілетін міндетті түрде пайдаланады, өйткені бұл естуді арнайы аппараттың жәрдемімен күшейтуге болады.

Түзету оқу жұмысы 2 жастан 7 жасқа дейінгі балалармен арнайы бақшаларда жүргізіледі. 7 жастан бастап олар оқуын нашар еститін балаларға арналған мектепте жалғастырады. [5; 7]

Қазақ тілінің мемлекеттік статус алуына байланысты Қазақстан Республикасының халық ағарту саласында бірсыпыра шаралар жүзеге асырылды. Соның бірі дамуында ауытқуы бар балаларды ана тілінде мектеп жасына дейінгі арнайы балабақшаларда, топтарда және түзету сыныптарында тәрбиелеп оқыту жұмыстары жүргізілуде.

Әдебиеттер:

1. Выгодский Л.С. Собрание сочинений. М. 1984. Т. 5. 2. Выгодский Л.С. Проблемы дефектологии. – М., 19995. 3. Власова Т.А., Певзнер М.С. Дети с отклонениями в развитии. М., 1973. 4. Петрова В.Г., Белякова И.В. Кто они, дети с отклонениями в развитии?

– М., 1998. 5. Пузанов Б.П. Обучение детей с нарушениями интеллектуального

развития (олигрофренопедагогика). М.: 2001. 270 с.

232

ВНЕДРЕНИЕ ЭЛЕМЕНТОВ МЕТОДИКИ В.Ф. БАЗАРНОГО В ОБУЧЕНИЕ И ВОСПИТАНИЕ ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЯМИ СЛУХА

Горбунова Р.Л., Сексембаева Б.Д., Анафина Ж.К.

КГУ «Областная специальная школа-интернат № 4 для детей с нарушениями слуха, города Кокшетау», управление образования Акмолинской области

Shkola-Sl@mail.ru

«Чтобы сделать ребёнка умным и рассудительным, сделайте его крепким и здоровым».

Жан-Жак Руссо

В условиях современной школы, когда мы спешим за потоком информации, пытаемся дать детям как можно больше знаний, зачастую забываем об их здоровье. Многие ученые, исследовавшие проблемы здоровья детей в начальной школе пришли к выводу, что наряду с экологическими, социальными и наследственными факторами существует психоэмоциональное напряжения, которое ребята испытывают при обучении и воспитании в школе. По данным статистики, приведенные доктором медицинских наук, Базарным Владимиром Филипповичем "... Из миллиона относительно здоровых детей, приходящих в первый класс, уже через девять месяцев у каждого четвертого из них,… врачи фиксируют отклонения в работе сердечно-сосудистой системы. ...лишь 10% выпускников школ могут считаться здоровыми. Половина имеет отклонения, 40% - хроническую патологию. Патология органов зрения у школьников - до 33%, ведущее место занимает близорукость. За время обучения число детей с близорукостью увеличивается в 5 раз, с нарушением опорно-двигательного аппарата - в 1,5 - 2 раза, с нервными заболеваниями - в 2 раза...» [1; 14] Эти данные нас очень обеспокоили.

Мы заинтересовались методикой Владимира Филипповича Базарного и решили изучить, внедрить и апробировать её на своих учениках. Данная методика нас привлекла ещё и тем, что наши ученики кроме диагноза СНТ III-IV степени имеют ряд сопутствующих заболеваний, а именно: задержка психического развития, ДЦП, миопия, врожденная регенерация сетчатки глаза, кожный дерматит и другие.

В.Ф. Базарный, как офтальмолог, доктор медицинских наук, руководитель научно-внедренческой лаборатории физиолого-здравоохра-нительных проблем образования Московской области, своей революционной методикой дал нам практическое руководство к действию.

В чем состоит суть его авторской методики? В начале исследовательской деятельности В.Ф. Базарный обратил внимание на то, что младшие школьники, уже в начале своего обучения и воспитания становятся близо-рукими, по причине чрезмерного склонения к парте при чтении и письме. А это в свою очередь оказывает отрицательное влияние на работу всего организма: нарушается осанка, ухудша-ется зрение, работа сердечно-сосудистой системы.[2] Малоподвижный образ жизни и постоянная

233

«сидячая» поза приводят к искривлению позвоночника, расслаблению мускулатуры, в том числе и стопы, что приводит к плоскостопию. И как следствие, мы растим хилых и слабых юношей и будущих мам со слабой половой конституцией. (не развитый таз, слабые мышцы). Ведущая идея методики В.Ф.Базарного: «Сенсорная свобода и психомоторное

раскрепощение»[3] Поэтому новатор предложил режим смен динамических поз «сидя-стоя».

Для этого он внедрил специальную ростомерную мебель – конторки, (специализированное учебное место, обеспечивающее оптимальный физиолого-эргономический режим учащегося в условиях сохранения телесной вертикали). Изменение высоты производится за счет регулировки длины металокаркаса. Столешница также должна иметь регулируемый наклон, что позволяет использовать ее для разного вида деятельности: письма, чтения, рисования, лепки. Важное условие – чтобы нижняя часть наклонной поверхности находилась на уровне солнечного сплетения ученика, при этом ученик не может низко наклонять голову. Часть урока ученик сидит за партой, а другую часть – стоит за конторкой. Тем самым сохраняется и укрепляется позвоночник, формируется осанка.[3]

В позе “стоя” ребята стоят на массажных ковриках. Коврики с неровной поверхностью, оказывают оздоравливающий эффект на весь организм при массаже стоп ног.

Следующий, очень важный элемент методики – использование зрительно-координационых тренажеров, схем зрительных траекторий, в процессе урока для разминок и упражнений на мышечно-телесную и зрительную координацию, а также на развитие внимания и быстроты реакции, что

позволяет существенно улучшить состояния зрительной системы, предупреждает утомляемость учащихся.

Важнейшая особенность всех уроков состоит в том, что они проводятся в режиме движения наглядного учебного материала, постоянного поиска и выполнения заданий, активизирующих детей. Для этого учитель использует подвижные "сенсорные кресты", они подвешиваются к потолку, чем создают колебательные

234

движения, что создает повышенную эффективность зрительного восприятия. Учитель готовит карточки с заданиями и возможными вариантами ответов, которые могут по воле учителя оказаться в любой точке класса и которые дети должны найти и использовать в своей работе. А также специальные держалки, позволяющие переключать зрение детей с ближнего на дальнее и формировать у них произвольный, самоуправляемый шаговый логоритм при чтении текста, способствующий развитию их речемоторной функции.[4]

Одним из элементов методики является письмо перьевыми ручками, формирующие художественное чувство и развивающие психомоторную систему "глаз-рука".

Во многих школах, по предложению Базарного, введено раздельно-параллель-ное образование мальчиков и девочек. Владимир Базарный утверждает: дети раскрепощены именно при раздельном обучении. Мальчики в "своих" группах в детском саду получают щит, шлем и меч и учатся быть сильными и защищать девочек. Девочки же шьют с мамами куклы, качают люльки и поют колыбельные. [5] Это означает, что, учась в классах раздельно, они, как и обычно, общаются друг с другом на переменах, в творческих кружках, на совместных вечерах и праздниках, не считая двора и улицы. Положительные результаты такого разделения налицо: дети стали более дисциплинированными и собранными, более серьёзными и ответственными на учебных занятиях и более уважительными по отношению друг к другу, к педагогам и родителям.

Это краткое описание основных элементов методики Базарного. Изучив целый ряд различной литературы, сайт В.Ф. Базарного, а также его видеофильмы, опыт российских коллег мы стала внедрять элементы данной системы в своих классах. Вот что мы сделали и чего достигли:

Изготовили цветовой офтальмотренажер для глаз

Массажные коврики – для стимуляции активных точек стоп

235

Коврики делали методом проб и ошибок. Стимулирующий эффект от каждого ковриков разный.

Подвижная крестовина с крючками для дидактического материала.

Логоритмические тренажи «держалки», для выработки ритма и слоговой структуры, тренировки ближнего и дальнего зрения. В дальнейшем планируем внедрить конторки. Работая второй год по данной методике, мы пришли к выводу, что у детей появился интерес к обучению, у них высокая познавательная активность, укрепляются и развиваются внимание, память, воля, возрастает объём усваиваемого на уроках учебного материала. Дети стали более раскрепощенными, так как они находятся в постоянной динамике, они с удовольствием участвуют в эксперименте. Наконец для таких детей не существует проблемы перегрузки и переутомления. У них меняется отношение к жизни: они более уверены в себе, спокойны, уравновешены, собранны.

Но самым большим достижением, на наш взгляд, является то, что наша ученица с диагнозом миопия улучшила своё зрения. После посещения « Центра глаза» врачи с удивлением сообщили маме, что зрение улучшилось! Ради этого стоит внедрять методику Владимира Филипповича Базарного!

Литература:

1. «Учительская газета», № 47, 1996 . 2. В.Ф. Базарный «Нервно-психологическое утомление учащихся в

традиционной школьной среде» Сергиев Посад. Научно-внедренческая лаборатория физиолого-здравоохранительных проблем образования администрации Московской области, 1995 twirpx.com/file/552100/

3. Сайт В. Ф. Базарного hrono.ru/proekty/bazarny/ 4. Надежда Ратнова «Здоровьеразвивающие принципы обучения

учащихся» (по системе В.Ф. Базарного) http://www.iro.yar.ru:8101/resource/distant/earlyschool_education/26.htm

5. Н. А. Гизатулина. «Уроки в начальной школе и здоровьесберегающая технология профессора В. Ф. Базарного» Муниципальное общеобразовательное учреждение "Средняя общеобразовательная школа № 3", Салехард festival.1september.ru/articles/515529/pril1.doc

236

МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Ерназарова А.С., Нургалиева Г.А.

Арқалық қ., Н.Құлжанова атындағы Торғай гуманитарлық колледжі

Музыка өнері адамзат қауымының пайда болуымен бірге қалыптасып, қоғам дамуының барлық сатысында өмірлік мәні зор тәрбиелік қызмет атқарып, бүгінгі күнге жеткен сарқылмас рухани қазына. Қоғамдағы мәдениеттің деңгейіне, өндірістік қатынастардың, өндірістік күштердің дамуына сәйкес, оның мақсаты мен мазмұны, сипаты, әдіс-құралдары, тәрбие формалары белгілі бір өзгеріске ұшырап отырады.

Музыкалық тәлім-тәрбие адамзат қауымының түрлі іс-әрекеттерінде, ойын-сауықта, еңбек ету әрекеттерінде берік орын алып отырды.Ол казіргі заманның мәдениетін, әлеуметтік тәжірибесін жеткізудің құралы болуымен қатар, осы қоғамның дамуына, музыкалық білімнің жинақталуына,адамдардың өмір әрекеттерінің түрленуіне байланысты әлеуметтік категория ретінде өзі де үнемі дамып, қалыптасу үстінде болып отыр.

Музыкалық білім беру – қоғам дамуымен бірге қайнасқан өзіндік даму тарихы бар ғылым саласы. Музыка өнері жеке тұлғаның дамып, қалыптасуына да аса маңызды роль атқарады. Музыка адам санасына, жүйке жүйесіне ықпал ететін ерекше психофизиологиялық құбылыс болып табылатын дыбыстар арқылы бейнеленеді. Ал ол дыбыстар – түрлі биіктік пен күштіліктегі жай дыбыстар емес, адам сезімін бейнелеуші, реттеуші сұлулық заңына сәйкестендірілген әсерлі әуен өрнектері.

Музыка – қоғамдық сананың формасы ретінде адамдардың эмоционалдық сезіміне тікелей ықпал етуші эстетикалық тәрбие құралы. Музыкалық шығармаларды аспаптарда ойнап үйрену, орындау жеке тұлғаның эстетикалық, эмоционады-сезімдік, құндылықты сана-сезімін дамытып, қалыптастырады, әсемдікті қабылдап, сезінуге талпындырады. Ол эстетикалық тәрбиенің басты мақсаты болып табылатын жеке тұлғаның эстетикалық талғамын, эстетикалық идеалын қалыптастырады,болмыстағы құбылыстар мен өнер туындыларындағы әсемдікті саналы түрде қабылдай білуге үйретеді және өзіндік шығармашылық қабілеттерін дамытады.

Музыкамен шұғылдану барысында еңбек тәрбиесі міндеттері жүзеге асырылып отырады. Бір жағынан, тыңдалатын музыкалық шығармаларды қабылдау, есте сақтау қабілеттері дамытылса, екінші жағынан, ән салған кездегі дауыс аппараттарының іс-қимылы немесе музыкалық-ырғақтық қозғалыстар жасау сияқты еңбек процестері жүріп жатады. Ән салу, музыкалық шығармаларды түрлі аспаптарда орындау физмологиялық процесс болғандықтан, балалардың дене тәрбиесі, денсаулығына жағымды ықпал тигізеді. Осындай іс-әрекетпен жүйелі түрде шұғылдану өкпедегі оттегі алмасуын белсендіріп, дауыс аппараттының, дем алу органдарының шымыр да, икемді жетілуіне,жалпы денсаулығының жақсы болуын қамтамасыз етеді.Ән салу, музыка тыңдау адамның тонусын, яғни жүйке жүйесімен бұлшық

237

еттерінің физиологиялық жағдайдағы күш-қуатын арттырады.Отырып немесе түрегеп ән салу процесінде дене бітімін, басты, қолдарды дұрыс ұстауға дағдыландыру сияқты талаптардың қойылуы балалардың дене қозғалысы мәдениетінің қалыптасуына көмектеседі. Музыкалық есту қабілеттерін дамытуға бағытталған жүйелі түрде жүргізілетін жаттығулардың да мәні зор. Ондай жаттығулар жасау барысында оқушылар тек дыбыстардың биіктігі мен ұзақтығын, тембрін, күшін бір мезгілде немесе бірізділікпен сабақтаса естілетін дыбыстар кешендерін ажырату қабілеттерін иеленеді. Сөйтіп, есту рецепторларының қызметі белсендіріледі.

Музыкалық шығармаларды тыңдау, ойнап үйрену, орындау барысында оқушылардың өмір тәжірбиесі байытылады, болмысты байыптау өрісі кеңейеді, ойлау процестері жеделдетіледі. Музыкамен қарым-қатынаста болу әуен-саздың өзара байланысын, мәнерін, бірізділіктегі құрылымын (әуенді бейнені қабылдау), олардың кешенділігін (тембрі мен гармонияның мәнерлігін қабылдау), сонымен қатар шығарманың түрлі фактураларының айырмашылықтарын (гомофония, полифония) танып білуге көмектеседі. Оқушылардың музыкалық іс-әрекеттерінде дамитын ойлаудың осы түрі олардың болмысты тануына көмектеседі, дүниетанымын кеңейтеді, ақыл-ой қабілеттерін жетілдіреді. Қиялдың дамуы – тәлім-тәрбиенің маңызды жақтарының бірі. Осы ретте бала қиялын шарықтатып, арман-мақсатының өресін биіктетуде шығармашылыққа жетелеуде музыканың маңызы зор.

«Музыкалық білім беру педагогикасы» ұғымы – көптен бері қолданып келе жатқан ұғым. Бұл ұғым көпшілікке музыкалық білім беру саласында, соның ішінде білім мазмұны мен оқытудың әдістемесі белгілі бір педагогикалық жүйені құрайтын және сол музыканың өзі тәрбие құралы ретінде саналатын жалпы білім беретін мектептердегі музыка пәніне байланысты қолданылады. Сонымен бірге музыкалық білім беру педагогикасы түрлі типтерге музыкалық оқу орындарында (балалар музыка мектебі, балалар өнер мектебі, балалардың хор студиясы және т.б.) жүзеге асырылатын бастауыш музыкалық білім беру және осы саланың бірден-бір күрделі әрі мағызды сатысы колледждер мен консерваторияларда кәсіби музыкалық білім беру мәселелерін қалыптастырады.

Музыкалық тәрбие ұғымы қоғамдық құбылыс ретінде кең және тар мағынасында қолданылады. Кең мағынасында алғанда ол музықалық іс-ірекетте жинақталған тәжірибені педагогиқалық ықпал ету негізінде кейінгі ұрпққа меңгерту, жалпы музықалық мәдениетін қалыптастыру болып табылады. Ал тар мағынада түрлі деңгейду музықалық тәрбие беру (жалпы және кәсіптік) мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған арнайы ұйымдастырылатың іс-әрекетті білдіреді.

Музыканы оқыту-екі жақты процесс. Бұл музықалық білім мазмұнын меңгертуге бағытталған оқытушы мен оқушылардың арнайы ұйымдастырылып, мақсатты бағытталған өзара әрекеттілігі.

Музыкалық білім беру – арнайы ұйымдастырылған оқу процесінде немесе өз бетімен білім алу арқылы білім, іскерлік, дағдылар жүйесін меңгеру ретінде қарастырылады. Білім, іскерлік, дағдылар жиынтығы музыкалық білімділік

238

мазмұнын құрай келе кәсіби салада (сазгерлік, орындаушылық, оқытушылық т.б.) немесе музыкамен әуесқой ретінде өз бетімен шұғылдану әрекеттерін жүзеге асыруға көмектеседі.

Қайсы бір ғылым саласы сияқты музықалық білім беру педагогикасы ғылыми-теориялық, практиқалық және болжау функцияларын атқарады. Музықалық білім беру педагогикасының мазмұны маңызды деген ғылыми педагогиқалық идеяларға білім беруді ізгелендіру, ынтымақтастық педагогикасы, оқытудың өмірмен байланыстылығы және т.б. ғылыми теорияларға сүйенеді. Музықалық білім беру педагогикасын теориялық және колданбалы ғылым ретінде сипаттауға болады. Өйткені ол, бір жағынан, педагогикалық кұбыластарды баяндап түсіндірсе, екінші жағынан, музықалық білім берудін міндеттерін шешуге бағытталған қалай оқыту және тәрбиелеу жолдарын қарастырады. Музықалық білім беру педагогикасы теориялық жағынан дами отырып, музықалық білім беру бойынша оқу-тәрбие процесін жетілдіруді көздейді.

Музыкалық білім мен тәрбие беру адамзат өркениетнінің ең терең тамырларынан бастау алады. Адамзаттың сан ғасырлық серігі болып келген музыка өнерінің тәлім-тәрбиеде алатын орнын, әсер-ықпалын, қоғам мен мәдениеттің даму процесінде қалыптасқан әлеуметтік, музыкалық-педагогикалық тәжірибені ой-елегінен өткізіп, сараптау оның қалыптасып, даму кезеңдерін қалыптастыруға тікелей байланысты.

Өнердің осы түрінің адамның жан дүниесіне ықпал ету ерекшеліктері мен оның табиғатын танып білуге ерте кездің өзінде-ақ антика ғұламалары назар аударған. Тарихи-археолиялық деректерге ежелгі грек қауымының өмір тіршілігінде айтарлықтай орын алған және олар музыкалық тәлім - тәрбиеде жинақталған.

XIX ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында музыкалық білім беру саласы дербес ғылым саласы ретінде дами бастады. Оған бірнеше факторлар себепкер болды. Біріншіден, бұл қоғамның әлеуметтік жаңаруы және адамгершілік, халықтың ізгілік, демократизм идеяларының өркендеуіне байланысты еді. Осы кезеңде өмір сүрген орыс классик сазгерлері, педагогтары А.Н.Серов, В.В.Стасов, Ц.А.Кюи, М.Глинка, А.Даргомыжский, П.Чайковский, С.Танеев, Н.Римский-Корсаков т.б. өнердегі халықтық демократизм, ағартушылық идеяларын дәріптеп, тәрбиені прогресшіл рухпен қанықтыруды батыл талап етті және музыкалық мәдениетті жетілдіру жөнінде құнды пайымдаулар жасап, оларды іс жүзінде жүзеге асыруға атсалысты.

Шығыстың философы, музыка зерттеушісі, ғалым Әбу Насыр әл-Фараби үндестік (гармония) заңдылығына, музыка құрылымының нысандарына, ырғақтық-жылдамдық жүйелеріне терең талдау жасап, музыкалық әуендер жақсы мінез-құлықты, адамның қоғамдық мұраттарын қалыптастыруда елеулі роль атқарады деген, «Музыка мен эстетикалық сезімдерді туғызу арқылы адамның өзін-өзі тәрбиелеуіне, бойдағы нашар қасиеттерден арылуына ықпал етуіне болады» деп жазды.

Ол ежелгі грек ғалымдарының ізін жалғастырып, музыка туралы ғылымды математикаға жатқызды. Ол «мұның негізгі себептерінің бірі – тон,

239

интервал, ырғақ, өлшем тәріздес музыка теориясының негізгі ұғымдарын математикалық жолмен өрнектеуге болатындығында» дейді.

Еліміздің білім беру саласында, педагогикалық тәжірибенің мазмұнын жаңарту кезінде, қоғам өмірін жаңартуда адамның жаңа қоғамға деген көзқарасы, болашақ ұрпақты жан-жақты білімді, мәдениетті, өз мәдениетін, өз тілін, өз халқының тарихын дәріптеуге құрылған музыка пәнінің ғылыми-әдістемелік негізі - оқушылардың музыка өнерінің негізі мен оның өмірімен байланысы жайлы түсінігін қалыптастыру әрі жетілдіру.

Музыка тәрбиесінің теориялық негізі музыкалық білім беру болып табылады. Музыкалық білім– ғылым ретінде музыканың даму және тарихи қалыптасу ерекшеліктері мен заңдылықтарын зерттейді. Музыкалық білім беру арқылы болашақ мамандарды биік мәдениетті, жан дүниесі бай, ой-парасаты кемелденген, бәсекеге қабілетті етіп шығару.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Апраксина О.А. Методика музыкального воспитания в школе. – М.,

1983. 2. История казахской музыки. - Алматы, 1992. 3. Балтабаев М.Х. Казахская традиционная культура в системе

образования. – Алматы, 1994. 4. Кавалевский Д.Б. Жалпы беретін мектептерге арналған музыка

бағдарламасы. – М., 1984. 5. Қарамолдаева Г. «Музыка» Жалпы білім беретін қазақ мектептеріне

арналған музыка бағдарламасы. - Алматы, 1990.

СОВРЕМЕННЫЙ ЭТАП РАЗВИТИЯ ЗНАКОВОЙ ЖИВОПИСИ КАЗАХСТАНА

Лузина О.И.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау o-luzina@mail.ru

Интерес исследователей к знаковой живописи казахстанской школы

изобразительного искусства, внутренним предпосылкам ее появления и развития устойчив на протяжении долгого времени, так как, образно говоря – знаковая живопись стала знаковым явлением казахстанской живописи. Ее появление в конце 60-х гг. ХХ в. обусловлено общим ходом эволюции изобразительного искусства советского Казахстана, которое развиваясь в общем контексте советской культуры, в постоянном активном творческом взаимодействии с другими республиканскими школами, в первую очередь – российской, в то же время, изначально обладало яркой самобытностью, проявлявшейся даже в эпоху тоталитарного контроля.

240

Одной из наиболее характерных черт казахстанского искусства советского периода можно назвать обостренный интерес к национальной тематике. Произведения классиков А. Кастеева и А. Исмаилова, работы художников второго поколения К. Тельжанова, С. Мамбеева, Ж. Шарденова, М.Кенбаева, созданные в 50-60-х гг. – в кульминационный период развития казахстанской школы, характеризует высочайший профессиональный и творческий уровень. Можно отметить наиболее существенную черту решения национальной темы в произведениях 60-х гг. – стремление передать сущность национального характера, выразить живописными средствами особенности национального мировосприятия. Однако внешние «экзотические», «этнографические» черты традиционного уклада жизни, которые были, безусловно, интересны зрителям, знакомящимся с искусством Казахстана как на региональных и республиканских выставках, так и в метрополии, были для авторов именно внешними, органично связанными с внутренней, глубинной сущностью. Лучшие произведения казахстанских шестидесятников, посвященные национальной теме, отличает пластическая мощь и яркость образов. Таковы работы К. Тельжанова серии «Национальные игры», триптих Г. Исмаиловой «Мастерица», знаменитый натюрморт А. Галымбаевой «Дастархан», «Чабан» М. Кенбаева. Но вслед за кульминационным, великолепным в своих реалистических проявлениях казахстанским искусством 60-х гг., следуя общей логике развития всех стилевых систем, неминуемо должна была произойти смена приоритетов и появиться иная стилистика.

С конца 60-х гг. в произведениях советских художников, как в центре, так и в региональных школах, начинают ярко проявляться изменения внешних стилевых примет социалистического реализма. Смена стиля, поиск новых тем и открытие новых изобразительно-выразительных средств, как правило, имеют глубинные причины, связанные, в первую очередь, с постепенной девальвацией питавшей его коммунистической идеи. Пафос, присущий советскому искусству, нашедший отражение в лучших произведениях 30-60-х гг., начинает выдыхаться. Но именно в период стагнации старого стиля сквозь привычные глазу художественно-образные черты начинает «прорастать» нечто новое и, зачастую, опровергающее старую стилистику. Для советского искусства этого периода в целом характерен последовательный отказ от привычной стилистики социалистического реализма, как чрезмерно прямолинейной по своему смыслу.

В условиях усложнившейся духовной жизни того времени не случайно обращение многих художников к европейскому и русскому авангарду начала ХХ в., возросший интерес к традициям народного искусства. В конце 60-х гг., в условиях назревание кризиса социалистического реализма и сурового стиля, молодые казахстанские художники, начинающие свой творческий путь, стремились к поиску новых выразительных средств. В качестве опоры своих поисков они избрали декоративную систему национального, традиционного искусства. По мнению М. Султановой, это было связано со стремлением профессионально подготовленной творческой молодежи не просто заявить о своем этническом своеобразии, но создать подлинно национальную школу, возвести новый пластический язык к принципам орнаментальной системы

241

казахов-кочевников, что обусловило большую степень внутренней свободы и творческого видения [1: 24].

Таким, образом, зарождение знаковой живописи можно отнести к переломному моменту в развитии советского искусства в целом. Новая страница в истории изобразительного искусства Казахстана была открыта Абдрашитом Сыдыхановым, которого считают единственным художником, сумевшим развить и вывести творческие поиски шестидесятников на принципиальный новый уровень. По словам К. Ли, он был первым, кто «совершил переворот в нашем искусстве, отказался от фигуративности и всё перевёл в символику, в основе которой лежит казахский родовой знак «танба». К «знаковой живописи» художник пришел интуитивно, через цвет, посредством своего образного мышления и целостного восприятия мира [2].

Ж.К. Таниева в своем исследовании «Знаки и символы в традиционном и современном изобразительном искусстве Казахстана» [3] отмечает: «А. Сыдыханов через родовые знаки – тамги воплощает идею далекого мифа и утверждает в сознании современных зрителей важные элементы традиционной культуры, которые обладают высоким семиотическим статусом и устойчивым аксиологическим значением. Знаки-тамги в аргументации художника обладают самоценным эстетико-символическим значением и органично входят в современность» [3: 26]. Проблемы кочевого наследия, этнокультурной идентич-ности, этноментальности, впервые обозначенные в его работах на рубеже 60-70-х гг. 20 в., стали основой последующих периодов его творческих исканий, что было продемонстрировано на его персональной юбилейной выставке «Пустая лодка Абдрашита Сыдыханова» в 2012г. [4].

Обращение мастера к истокам национальной культуры, подлинно художественное осмысление традиции, во многом оказалось созвучно творческим поискам молодого поколения казахстанских художников, вошедших в искусство на рубеже тысячелетий. В статье, посвященной проблемам современных пластических видов искусств Казахстана, А.Мухамедиулы отмечает: «Ключевой, базовой основой трансформаций такого рода явились национальные корни, традиция как самобытная, уникальная духовно-философская величина, включающая в себя элементы мифологии, религии, степной архаики, кочевого сознания с его мировоззренческими представлениями о вселенной, о связи человека и природы, от чего и отталкивается сегодня казахская культура. Однако не только интересом к феномену этнокультуры ограничивается современный поиск. В этом процессе играет роль и современный художественный и интеллектуальный опыт западного модернизма ХХ века. Иначе говоря, преемственность традиций и их осмысление, с одной стороны, авангардистские концепции, с другой, то есть диалог истории и современности, обусловили специфику изобразительного искусства Казахстана на рубеже веков, отдавшего дань прошлому, находясь в контакте, в диалоге с настоящим» [5].

Сами художники, как правило, крайне редко формулируют свое творческое кредо, предпочитая высказываться в своих работах, трактовки которых зачастую субъективные, оставляя критикам, исследователям и

242

искусствоведам. Поэтому подобного рода «прямая речь» всегда является ценной для понимания внутренних побудительных причин творческого поиска. В одном из интервью известного современного казахстанского художника Галима Маданова, подчеркнуто значение национальной культуры, как основы творческих исканий многих казахстанских художников его поколения: «Если в России в начале 90-х все бросились к низвержению какой-то идеологии, то наши пути развития искусства были правильнее – мы начали открывать себя заново, искать себе точки опоры. Обращение к корням, национальности. Но искусство не было узконациональным. Это было не освоение орнамента или других национальных элементов, а обращение к более глубоким вещам – к духу, космосу, мифам, символам. Это очень характерно для казахов: рассматривать вещи не в конкретике, а более абстрактно. Возможно, это и не совсем рационально» [6].

Во многих произведениях современных казахстанских художников – З. Кожамкулова, Д. Магзумова, Е. Ибраева, В. Гвоздева (Шеге) [7], К. Аскарова [8], К. Ажибекулы и др., созданных в новом тысячелетии, ярко отражен этот сплав этнической, национальной и модернистской тенденций.

Многим работам свойственна устойчивая повторяемость разработанных стилевых приемов, их «перетекание» из одной картины в другую, внутренняя их насыщенность, создают впечатление мерцающего драгоценного кристалла, в гранях которого отражается космичность мировосприятия. Творческие повторы в данном контексте могут быть расценены как аналогия орнаментики в произведениях народного прикладного искусства – орнаментальные композиции, набранные из сходных узоров, тем не менее, обладают уникальностью и самобытностью. «Воспринимаемое почти сакральным причащение этнической, национальной культурной памяти выводит нашу культуру к новому витку самопознания, к философскому, интеллектуальному, осознанному пониманию своей самости, своего духовного вклада в сокровищницу общечеловеческой культуры… Художники… опираются на стилистику народного орнамента, синтез изобразительности и декоративности, присущие древнему и средневековому искусству Казахстана. В художественных средствах выражения – композиции, цвете, фактуре – они ищут адекватности смысловым приоритетам традиционной жизни казахов. В итоге они создают новый изобразительный язык казахского искусства XXI века, дополняющий друг друга в разных индивидуальных вариантах» [8].

Открытия знаковой живописи в настоящее время приобретают новое звучание, позволяют художникам по-новому обращаться к «вечным» темам искусства. Она продолжает оставаться одним из наиболее ярких явлений сложного и многоликого мира современного казахстанского искусства, не имеющего стилистического единства и цельности, в котором давно сняты запреты и ограничения, свойственные ушедшей в прошлое недавней тоталитарной эпохе. Говоря современным языком – знаковую живопись можно назвать национальный брендом современного казахстанского искусства, выделяющим его среди школ других стран постсоветского пространства, школ Европы и Азии.

243

Литература:

1. Султанова М.Э. Философско-эстетические основания казахского изобразительного искусства в контексте теории чистого искусства// Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата искусствоведения по специальности 17.00.09. – Алматы, 2009. – 33 с.

2. Выставка «Пустая лодка Абдрашита Сыдыханова», посвященная 75-летию художника (Государственный музей искусств имени А. Кастеева, Алматы, 2012г.) // [www.megapolis.kz].

3. Таниева Ж.К. Знаки и символы в традиционном и современном изобразительном искусстве Казахстана //Автореферат на соискание ученой степени кандидата искусствоведения по специальности 17.00.09. – Алматы, 2010г. – 34 с.

4. Выставка «Пустая лодка Абдрашита Сыдыханова», посвященная 75-летию художника// [http://www.artinfo.kz/news/vy-stavka-pustaya-lodka-abdrashita-sy-dy-hanova-posvyashhennaya-75-letiyu-so-dnya-rozhdeniya-h].

5. Мухамедиулы А. Пластические виды искусства Казахстана в аспекте претворения духовно-нравственных приоритетов современности // Вестник КазНУ. - 2011.- № 1.

6. Айгерим Бейсенбаева. Ловец сновидений (Интервью Галима Маданова) // [http://www.np.kz/newsid]

7. Николай Ефремов. Выставка Владимира Гвоздева (Шеге) «Чайхана» в ЦДХ, Москва, РФ, 2014г. // [http://newvernisage.ru/]

8. Ергалиева Р. О творчестве Куата Аскарова. // [http://www.kazenergy.com/1-51-2012/4361-c-.html]

ФОРТЕПИАННОЕ ИСКУССТВО В КАЗАХСТАНЕ

Маранова Н.В. Торгайский гуманитарный колледж им. Н. Кулжановой, г. Аркалык

lacrimosa78@mail.ru

Вступление в новое тысячелетие предполагает более глубокое научное осмысление художественного наследия ХХ века.

Вторая половина ХХ века – время подъема казахского фортепианного искусства. Его представители – композиторы, исполнители и педагоги – создали современную национальную фортепианную культуру и самобытный репертуар в этом виде искусства, что явилось важным вкладом в развитие мировой музыкальной культуры.

Исторический путь, пройденный казахстанским пианистическим искусством, является интереснейшим объектом исследования.

244

Фортепианное искусство в Казахстане развивалось очень быстро, начав формироваться в 20-х годах ХХ столетия, оно к концу прошлого века уже вступило в эпоху творческой зрелости.

Так, У.Р.Джумакова отмечает: «Все, что характеризовало универсальное (общеевропейское) развитие профессионального музыкального искусства до ХХ века, в спрессованном виде реализовалось в современной музыке Казахстана».

Успешному развитию пианизма в республике способствовало и высокопрофессиональное образование, которое получили наши пианисты, обучаясь в лучших ВУЗах бывшего Советского Союза (Московской, Ленинградской, Свердловской, Минской консерваториях, Московском музыкально-педагогическом институте имени Гнесиных), стажируясь в Великобритании, Германии, Франции, США.

О высоком уровне фортепианного исполнительства в республике свидетельствуют выдающиеся достижения народных артистов РК, профессоров Г. Кадырбековой и Ж. Аубакировой.

В творчестве композиторов Казахстана во второй половине ХХ века получает интенсивное развитие камерно-инструментальная музыка, в том числе и фортепианная, что, несомненно, связано с достижениями фортепианного исполнительства в республике. [1:12]

Для Казахстана, как и для других стран постсоветского пространства, сохранение самобытной национальной культуры является важнейшим условием полноценного государственного суверенитета.

В связи с этим становится особенно актуальным изучение тех явлений профессионального искусства страны, которые сформировались в советский период. К таким явлениям относится и казахская фортепианная музыка, история которой началась в 20-е годы XX столетия.

Ее возникновение и развитие непосредственно связано с процессом взаимодействия мировых культур. В условиях становления государственности в молодой республике усиливаются тенденции к укреплению национального самосознания. В этом плане представляется актуальным изучение этнических истоков казахской фортепианной музыки, ее генетической связи с традиционным искусством казахов.

Но утверждение национальной самобытности искусства не должно создавать проблемы межнационального общения, приводить к отказу от всего ценного и жизнеспособного, чем обогатилась казахская музыка, впитав европейские и русские влияния.

Важной причиной актуальности исследования фортепианной музыки композиторов Казахстана является ее недостаточная и неравномерная изученность.

В настоящий момент уже образовалась временная дистанция, необходимая для их исторически объективного анализа, что дает возможность обобщения достижений в фортепианном творчестве композиторов Казахстана второй половины XX столетия.

245

Современный фонд фортепианной литературы казахских композиторов включает в себя произведения самых различных жанров от простых пьес малой формы до развернутых, многочастных, сложных по структуре сочинений, в которых элементы казахского фольклора взаимодействуют с европейской композиторской техникой.

Таким образом, обращение к казахской фортепианной музыке позволяет затронуть актуальный вопрос ее стилистического своеобразия, проблему традиций и новаторства в контексте мирового фортепианного искусства.

Специфика казахского фольклора, важнейшие черты национального музыкального стиля рассматривалась в трудах А.В. Затаевича, А.К. Жубанова.

Отдельные стилистические аспекты взаимодействия фольклора и академической музыки исследовались музыковедами Казахстана Ш.Аязбековой, А.Ж. Досаевой, У.Р. Джумаковой, К. Котловой, С. Кузембаевой.

В работах музыковедов Казахстана Б.Г. Ерзаковича, В.П. Дерновой, Г.К.Котловой анализируется фортепианное творчество А.В. Затаевича, как основоположника казахской профессиональной музыки советского периода, определяются черты его фортепианного стиля.

Образцы фортепианного творчества композиторов Казахстана рассматриваются в исследованиях Э.А. Кирсановой «Фольклор в фортепианной музыке для детей» и С. Татубаевой «Вопросы интерпретации фортепианных сочинений киргизских и казахских композиторов», где в методическом плане затрагиваются стилистические аспекты исполнительства.

Обобщение закономерностей развития казахской фортепианной музыки было сделано искусствоведом А.Ж. Досаевой в книге «Казахская фортепианная музыка», которая и на сегодняшний день служит одним из главных источников систематизированных сведений по данному вопросу в рамках изученного ее автором исторического периода.

В упомянутом исследовании была также четко обозначена проблема взаимодействия русско-советской и казахской фортепианных культур, поскольку русская музыкальная культура в силу исторических причин оказала решающее влияние на становление стилистических особенностей национального фортепианного искусства в Казахстане.

Музыка XX века в "лице" творчества композиторов Казахстана трактуется как новое единство, не сводимое к традициям, составляющим национальную культуру.

Фортепианное творчество казахстанских композиторов в жанре миниатюры служило лабораторией экспериментов в области фортепианной фактуры, где все поколения композиторов оттачивали свое мастерство в плане взаимодействия с фольклором: от цитат и переложений – к «воплощению» (по Г.Жубановой) в ткани своих произведений.

Национальное своеобразие отечественной фортепианной музыки связано с претворением в фортепианной фактуре (в творчестве А.Жубанова, Н.Мендыгалиева, Т.Кажгалиева, Г.Жубановой, А.Сагатова) особенностей домбровой музыки.

246

Фортепианная музыка казахстанских композиторов обогатила темброво-колористические возможности фортепиано; создание самобытного многожанрового репертуара в этом виде искусства явилось важным вкладом в мировое музыкальное искусство.

Жанр фортепианной миниатюры занимает важное место в творчестве композиторов республики.

Первые фортепианные произведения в Казахстане написаны в 20-30-е годы ХХ столетия именно в виде миниатюр. Это фортепианные обработки казахских народных мелодий, созданные А.В.Затаевичем. В 1925-1930 гг. были изданы пять сборников «Казахские песни в форме миниатюр на народные темы», в которые вошло 75 пьес. Для своих обработок А.В.Затаевич выбирает наиболее яркие в лирическом отношении казахские песни. Среди них: «Қараторғай», «Екі жирен», «Қызыл бидай», «Жайдарман», «Айнамкөз» и многие другие. Обработкам А.Затаевича присуща программность: они отражают содержание, образность казахских песен. [2:62]

Фортепианные переложения А.Затаевича относятся к раннему этапу развития казахской фортепианной музыки. Форма пьес основана на двухкратном повторении куплета песни, при этом мелодия не изменяется, но обновляются фактурные и гармонические приемы. В некоторых обработках композитор выходит за рамки прямого цитирования мелодии, творчески переосмысливает национальные традиции.

К фортепианным обработкам в дальнейшем обращаются многие композиторы Казахстана: А.Жубанов, Е.Брусиловский, А.Гуревич, Д.Мацуцин, Л.Хамиди, М.Сагатов, Н.Мендыгалиев, Б.Аманжолов, А.Исакова, Б.Баяхунов.

Среди перечисленных имен – композиторы разных поколений, то есть фортепианные переложения казахских песен и кюев создаются уже на протяжении 80 лет. Конечно, эти обработки отличаются от обработок раннего этапа развития фортепианного искусства. Композиторы разных поколений используют разнообразные фактурные приемы, более смело пользуются возможностями рояля. Если обработки 20-50-х годов содержат в плане фактурного оформления стилевую модель романтиков (например Шопена), русских композиторов (Чайковского и Рахманинова), то позже появляются новые ориентиры: музыка Прокофьева, Стравинского, Шостаковича, Бартока.

Фортепианное искусство второй половины ХХ века представляет собой синтез его важнейших компонентов – композиторского творчества, исполнительского искусства и педагогики.

Национальная специфика казахской фортепианной музыки обусловлена обращением композиторов к традиционной инструментальной культуре, прежде всего домбровой. [3:129]

Композиторское творчество второй половины ХХ века представлено яркими и значительными произведениями в разных жанрах, что позволяет говорить о создании национального фортепианного репертуара, востребованного сегодня пианистами всех возрастных групп.

Произведения А.Жубанова, А.Затаевича, Г.Жубановой, Е.Брусиловского, А.Бестыбаева, Б.Баяхунова, А.Гуревича, А.Исаковой и других являются

247

репертуарными и исполняются в школах, училищах, ВУЗах, на городских, республиканских и международных конкурсах (на трех международных конкурсах в Алматы прозвучали произведения 28 композиторов Казахстана), зарубежными пианистами в России, США, Германии, Швеции.

Впервые на основе анализа исторических факторов произведена оценка исследуемого этапа как интенсивного и концентрированного, способствовавшего расцвету фортепианного искусства. Вторая половина ХХ века является временем плодотворного развития пианистического искусства: концентрация и динамизм этого этапа способствовал тому, что фортепианное искусство Казахстана за столь короткий срок прошло путь, для прохождения которого европейскому искусству понадобилось несколько столетий.

Проведенное исследование определило феноменальность развития казахстанского пианистического искусства во второй половине ХХ века: за 50 лет интенсивнейшего роста исполнительства, образования и композиторского творчества фортепианное искусство Казахстана завоевало важное место в мировой музыкальной культуре. [4:123]

Таким образом, фортепианное искусство Казахстана вошло в мировую музыкальную культуру как качественно новое художественное явление, обладающее своими типическими особенностями в эстетическом и музыкальном плане.

Создание высокохудожественного национального фортепианного репертуара, уровень современного пианизма в республике, позволяют представить казахское фортепианное искусство в историческом ракурсе как триединство композиторского творчества, образования и исполнительства.

Литература:

1. А.Ж. Досаева «Казахская фортепианная музыка» 1991г. 2. А.К. Мухитова «Фортепианное искусство Казахстана второй половины

ХХ века». 1997 г. 3. А.С. Нусупова «Жанр фортепианного концерта в творчестве

композиторов Казахстана». 2006 г. 4. Н. Мендыгалиев «Музыкальное наследие Казахстана» 1999 г.

248

ПОДГОТОВКА РАЗВИВАЮЩИХ МАТЕРИАЛОВ ДЛЯ РАЗВИТИЯ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ФУНКЦИЙ РЕБЕНКА С ОГРАНИЧЕННЫМИ

ВОЗМОЖНОСТЯМИ РАЗВИТИЯ

Мешелова З.К., Газизова А.К., Айтымова К.С. КГУ «Акмолинская областная специальная коррекционная школа-интернат №4

для детей с нарушениями слуха. г.Кокшетау» zaureshmeshelova@mail.ru

Психический мир человека – это сложное системное образование. И как в

любой системе, возникшие отклонения в одной из ее составляющих влекут за собой изменения в функционировании системы в целом. Ребенок с ограниченными возможностями здоровья нуждается в особом подходе. Чтобы эффективно управлять формированием его личности, требуются глубокие знания психологических закономерностей, объясняющих специфику развития ребенка на всех возрастных этапах.

Дошкольное детство является основным периодом для формирования и развития всех функций деятельности человека. В этом возрасте происходит становление высших психических процессов как: мышление и речь, внимание и память, восприятие и воображение, которые переходят от наглядно-действенного к наглядно-образному мышлению. Основой психического здоровья ребенка является полноценное психическое развитие на всех этапах. Нарушение психического здоровья связаны как с соматическими заболеваниями (дефектом физического развития), так и с различными неблагоприятными факторами социального порядка и стрессами. [1: 4]

В настоящее время наблюдается увеличение количества детей с различными психолого-физиологическими проблемами, к которым относятся: нарушения зрения, слуха, опорно-двигательного аппарата, задержка психического развития, умственная отсталость, дети с множественными нарушениями развития и аутизмом. Н.М. Назарова отмечает, что к числу недостатков развития, характерных для всех категорий лиц с ОВЗ относятся: замедленное и ограниченное восприятие, недостатки развития моторики, речи и мыслительной деятельности, недостаточная познавательная активность, пробелы в знаниях и представлениях об окружающем мире, межличностных отношениях, недостатки в развитии личности: то есть, неуверенность в себе и неоправданная зависимость от окружающих, низкая коммуникабельность, эгоизм, пессимизм, заниженная или завышенная самооценка, неумение управлять своим поведением. Всякий телесный недостаток – будь то слепота, глухота или умственная отсталость – приобретает особую социальную позицию даже в своей семье, его отношения с окружающим миром начинают протекать по- иному. Поэтому с педагогической точки зрения воспитание такого ребенка сводится к тому, чтобы «выправить» социальные вывихи. Так, если глухота возникла до овладения речью, как следствие наступает немота, т.е. вторичный дефект развития глухого ребенка. Такой ребенок сможет овладеть речью только в условиях специального обучения с использованием сохранных анализаторов:

249

зрения, кинестетических ощущений, тактильно - вибрационной чувствительности и т.д.

К вторичным нарушениям слепых, в результате раннего поражения органов зрения, возникают недостаточность пространственных ориентировок, выразительности мимики лица, ограничение конкретных предметных представлений и т.д. Преодоление первичного дефекта требует медицинского воздействия, которое, к сожалению, бывает малоэффективным. Поэтому вторичный дефект является основным объектом психологического изучения аномального развития. Он поддается коррекции. С помощью педагогических и психологических средств, особенно на ранних этапах развития ребенка, возникновение вторичного дефекта можно предупредить или ослабить, заложить основы развития устойчивой личности, способной к успешной интеграции в общество. Ребенок с ОВР нуждается в особом подходе. Одной из основных корригирующих средств в обучении и развитии детей с ОВР, является подбор определенного развивающего материала. Развивающий материал направлен на развитие мыслительных операций, формирование общей интеллектуальной раскованности и отработку средств, обеспечивающих общую организованность мыслительного процесса. Позволяет углубление и обобщение знаний, развитие сенсорных способностей, активация психологических процессов, побуждение к самостоятельной работе. [2: 8,9]

На начальном этапе жизни ребенка моторика является первым аспектом развития. Тонкая моторика отражает интеллектуальные способности. Все мы знаем, что тонкая моторика напрямую связана с речью, не развита моторика пальцев рук отсюда задержка речевого развития.

Для развития мелкой моторики пальцев используем такие упражнения, как:

1. «Пересыпание риса» 2. «Закрути крышку» 3. «Катание карандаша» 4. «Тактильные мешочки» Используем различные виды шнуровок, которые готовим своими руками. Включаем элементы М. Монтессори. [3] На развитие внимания и памяти используем различные дидактические

игры, которые проходят в игровой форме. Например: 1. «Найди свое место» 2. «Запомни и повтори» [4: 10] На развитие восприятия формы, величины, цвета применяем такие игры,

как: 1. «Найди окошко», «Угадай, чего не стало?» 2. «Спрячь матрешку», «Пирамидка» 3. «Какого цвета не стало?», «Что бывает такого цвета?» 4. «Собери фрукты» На развитие соотносящих действий проводятся различные упражнения: 1. «Закрой нужное окошко»

250

Для формирования умения ориентироваться в пространстве проводятся игры:

1. «Возьми игрушку» 2. «Сделай, как я» Для развития тактильно-двигательного восприятия проводим игры: 1. «Волшебный мешочек» 2. «Определи на ощупь» 3. «Какая цифра» 4. «Какая геометрическая фигура» [4: 15] Игры с пуговицами развивают не только моторику, но еще логику и

мышление, цветовое восприятие, формирование понятий величины предметов, творческое воображение. Игры с пуговицами мы рекомендуем родителям, т.к. совместная игра позволит сблизиться, установить доверительные отношения.

У детей с ОВЗ наглядно-действенное и наглядно-образное мышление характеризуется отставанием в темпе развития. Дети самостоятельно не обобщают свой опыт повседневного действия с предметами орудиями, имеющими фиксированное назначение. Т.к. у детей наблюдается нарушение речи, то отмечается явный разрыв между действием и словом. Наблюдается слабая взаимосвязь между основными компонентами мыслительной деятельности: действием, словом и образом. Так же страдает формирование элементов логического мышления. Своевременное формирование наглядных форм мышления качественно изменяет развитие познавательной деятельности и составляет существенное звено в подготовке их к школьному обучению.[5]

Используются подготовительные игры-упражнения, в процессе которых у детей формируется обобщенные представления о вспомогательных средствах и орудиях фиксированного назначения, которые человек использует в повседневной жизни.

1. «Лови шарики». 2. «Покатай зайку». Разные орудия могут служить одной и той же цели и, наоборот, одно и то

же орудие можно использовать для достижения разных целей, например, лопатка – это предмет, имеющий фиксированное значение – копать, но ее можно использовать в других целях, достать что-нибудь. Важно научить ребенка переносу способа использования вспомогательных предметов из одной ситуации в другую. Используем такие как:

1. «Достань кукле» 2. «Самолеты летят» На наглядно-образное мышление детей применяем такие игры как: 1. «Сделай целое» [6] 2. «Кто, где живет» 3. «Кто, что ест» Игры на логическое мышление, это: 1. «Четвертый лишний» 2. «Что, где находится» 3. «Танграм» [7]

251

В игре решаются коррекционно-развивающие задачи (коррекция и развитие речи, внимания, памяти, зрительных восприятий, мелкой моторики, мыслительной деятельности, личностных качеств учащихся).

В своей работе используем ребусы, головоломки, кроссворды, загадки, игры-драматизации, дидактические, сюжетно-ролевые и подвижные игры – все это активизирует умственную деятельность ребенка, развивает способность к анализу, обобщению, формирует умение рассуждать, делать выводы и умозаключения. Так же способствует формированию уверенности в себе, заинтересованности в учении, повышению самостоятельности, снятию напряжения. Любой человек, имеющий дефект развития, может при соответствующих условиях стать полноценной личностью, развиваться духовно, обеспечивать себя в материальном отношении и быть полезным обществу.

Литература:

1. Выготский А.С. Психология развития человека, Мышление и речь. – М., «Просвещение», 1999.

2. Назарова Н.М. Спецпедагогика. – М., 2005. 3. Монтессори М. Развитие мелкой моторики. – М., 2007. 4. Гербова В.В., Максаков А.И. Дидактические игры. –М.,

«Просвещение», 1998. 5. Епифанцева Т.Б. Дефектология. – Ростов – на- Дону, 2007. 6. Цвынтарный В. Играем пальчиками. - М, «Центрполиграф», 2003. 7. Михайлова З.А. Занимательная математика. – М., «Просвещение» 1990.

НАШАР ЕСТИТІН БАЛАЛАР МЕКТЕБІНДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ

САБАҒЫНДА СӨЗДІК ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУДІҢ ТИІМДІЛІГІ

Мухамедрахимов М.Ш., Мухамедрахимова Ә.Ж. «Көкшетау қаласы, есту кемістігі бар балаларға арналған № 4 облыстық арнайы түзету мектеп – интернаты» КММ

muratbek2006@mail.ru Сабақ орыс тілінде жүретін нашар еститін балаларға арналған арнайы

түзету мектеп-интернатында қазақ тілін оқытудың негізгі мақсаты қарапайым түрде күнделікті тұрмысқа, оқуға қатысты тақырыптар мөлшерінде оқушылардың ауызекі сөйлесу, түсіну, өз ойын қазақ тілінде жеткізе білу дағдыларын дамыту және әлеуметтік ортада қарым-қатынас жасауға қажетті сөйлеу дағдыларын қалыптастыру.

Қазақ тілі сабақтары нәтижелі болу үшін оқыту барысында негізгі міндеттерді жүзеге асыру қажет.

252

1.Тәрбиелеу және баланың жалпы танымдық үдерістерін дамыту саласындағы міндеттер.

Оқушылардың интернационалдық, Отанға деген сүйіспеншілік сезімдерін қалыптастыру, дамыту. Сабақта жаңа сөздер өту барысында негізгі ұғымдар мен құбылыстарды таныстыра отырып, балалардың жалпы ой-өрісін, танымдық қабілеттерін, (зейінін, есте сақтауын) сөйлеу белсенділігін дамыту.

2.Қазақ тілі фонетикасын игеру саласындағы міндеттер. Қазақ тіліндегі дыбыстарды жеке, сөзде, сөйлемде дұрыс айтуға

дағдыландыру. Қазақ тіліне тән үндестік заңын практикалық түрде игеру, жуан, жіңішке дыбыстарды ажырата білу.

3.Сөз қорын дамыту саласындағы міндеттер. Тақырыптар бойынша қазақша сөз қорын, заттың атын, сынын, қимылын

білдіретін сөздермен толықтыру, молайту. Жаңа сөздердің мағынасын түсіну, мағынасы бойынша топтастыру. Сөздік қорын молайтуда аударма және түсіндірме сөздіктерді пайдалану.[1:3]

Сөздік жұмысы – тіл дамытудың іргетасы, жаңа сөздер үйренуде, бұрын білетін немесе түсінбейтін сөздердің мағынасын анықтауда маңызы зор. Сондай-ақ сөздік жұмысы сөйлем құрауға материал береді, сөздерді байланыстырып сөйлеуге, әңгіме айтуға, шығарма жазуға көмектеседі.

Біріншіден, ол оқушының сөз байлығын молайтып кеңітсе, екіншіден үйренген сөздерін қатесіз, сауатты жазуға бейімдейді де, ал үшіншіден сөзді үйрену арқылы бала тіл нормасымен сөйлеп үйренеді. Сөздік жұмысын жүргізуге мынадай негізгі методикалық талаптар қойылады:

1. Мазмұнды сөйлеу; 2. Жүйелі сөйлеу; 3. Мәнерлі сөйлеу; 4. Дәл сөйлеу. Сөздік жұмысы мынадай міндеттерді орындауды қажет етеді: 1. Балалардың сөздігін байыту, яғни белгілі бір сөздердің мағынасын

түсіндіру, жаңа сөздер үйрету. 2. Белгілі және жаңа сөздерді қолдану, пайдалану аумағын, көлемін

көбейту, үйренген сөздермен салыстыру арқылы жаңа контексте пайдалану. 3. Сөздің стилистикалық рөлін және лексикалық категориясын бақылау

арқылы үйрету. 4. Байланыстырып сөйлеуге көркем сөздерді пайдалану, оның

грамматикалық тұлғаларын аңғарту, өмірмен байланысты жүргізу. 5. Синоним, антоним, көп мағыналы сөздерге талдау жасау, астарлы

сөздердің мағынасын нақтылау. 6. Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу қорына әдеби тілге

жатпайтын сөздерді ендірмеу, артық сөздерді қолданбауға үйрету, сөздерді дұрыс айтуға қол жеткізу.

7. Сөз байланыстарын қолдануға мүмкіндік жасау, яғни әрбір оқушы сөйлегенде, сөйлем құрағанда мүмкіндігінше жаңа сөз қосып отыру. [2:78]

Нашар еститін балаларға арналған мектепте қазақ тілі барынша қарапайым тұрғыда жүргізіледі.Бұл мектепте қазақ тілін оқытудың негізгі мақсаты оқушыларды оқуға, жазуға және тіл арқылы қарым-қатынас жасау қызметінің түрлерін (тыңдау,оқу,сөйлеу,жазу) меңгеруге үйрету, ойлау қабілетін дамыту, өз ойын еркін жеткізе білуге тәрбиелеу.

253

Бұл мақсатты орындау үшін мынандай талаптар қойылады: - Оқушылардың ұғымына сай мәтіндерді дұрыс оқып, мағынасын дұрыс

түсінуге үйрету. - Ауызекі және жазба тілде қарым-қатынас жасауға қажетті сөйлеу

дағдыларын қалыптастыру, өз ойын жүйелі түрде дұрыс жеткізе білуге үйрету. - Оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты орфографиялық және

пунктуациялық ережелерді практикалық түрде меңгерту. - Диалогтік және монологтік сөйлеу дағдыларын, сөйлеу мәдениетін, өз

сқзінің дұрыс айтылуын өзі бақылау машысын дамыту. - Оқушылардың сауатты, көркем жазу дағдыларын жетілдіру. - Балаларға адамгершілік, әсемдік, экологиялық тәрбие беру. Сөйлеу тілі

кемістігін түзету нашар еститін балаларды қазақ тілінде оқытудағы ерекше мақсат болып табылады.[3:35]

Нашар еститін балаларға арналған мектепте қазақ тілін оқыту аса шеберлікті, көп ізденуді, тиянақты білімді қажет етеді. Мұғалім әр сынып материалын тақырыптық жағынан жоспарлап алуы тиіс. Тақырыптық жоспарлау тілді жүйелі, терезірек игеруге, сабақтың мәнін айқынырақ ашуға көмектеседі. қазақ тілі сабақтарында сөздікпен жұмыс жүргізу тәсілдері өте тиімді. Оқушының қазақ тілін түсініп, сөйлеуі үшін ең алдымен, лексикалық қоры болуы қажет. Бағдарламадағы материал бойынша әр сынып оқушылары белгілі бір мөлшерде жаңа сөздерді меңгеріп, ауызекі дұрыс сөйлеуге үйреніп сауатты дұрыс жазатындай дағды алуы тиіс. Бұл сөздер сабақтан тыс кезде пайдаланылатын активті сөздік қорына айналу қажет. Жаңа сөздерді меңгеру арқылы оқушы сөз тіркесін және сөйлемдер құрай алады. Сөйлем құрауға дағдыландыру әдісінде бұрынғы өткен сөздерді жиі пайдаланып, ауызекі тілдік қорын қайталап, кеңейтіп отыру қажет. Жаңа сөздерді және бұрын үйренген сөздерді түрлі тіл дамыту жұмыстары арқылы бекітіп, күнделікті қайталап отыру керек. Бұл жұмысты үш бағытта жүргізуге болады:

а) жеке оқушымен жұмыс жүргізу ә) топпен жұмыс жүргізу б) сыныппен жұмыс жүргізу Tiл дамыту жұмысының негізгі саласының бірі сөздік жұмысы. Тақтаға

сөздерді екі тілде жазып, оны дәптерлеріне көшіріп жаттатқанмен балалар бұл сөзді ұғып алмайды, ұғып алса да кейін оны ұмытып қалады. Сондықтан нашар еститін балаларға жаңа сөз үйретуде оның орысша аудармасымен қоса суреті көрсетіледі, сурет астына сол заттың аты қазақша жазылады, оны бірнеше рет қайталатып оқытады. Мағынасын түсіндірсе, бұл жұмыс әлдеқайда ұтымды болып шығады. Ал енді оны есте сақтау үшін сол сөздермен сөз тіркестерін құрып, күнделікті тұрмыста қолдана алатындай сөйлем құратып, оны дәптерлерге жаздыртып отырса, сонда ғана бұл тіл дамыту тиянақты іске асады.

Мысалы: Алма-яблоко Берді-дал(а) Алды-взял(а)

254

Астында жазуы бар суретті көрсетемін, жазуын оқытып, алманың муляжын бір оқушыға беремін де, оның алуын талап етемін. 1.Мынау не? 2.Алма қандай? З.Кім алма берді? 4.Кім алма алды?- деп сұрақ қоямын. Оқушы жауап береді.

- Мынау не? Мынay алма. Алма қандай? Алма қызыл. Кім алма берді? Талғат алма берді.- Кім алма алды? Оля алма алды. Сөз тіркесі, сол арқылы диалог кұрылады. Сұрақ-жауап арқылы диалог кұрылады. Сөздік жұмысын жүргізгенде осындай диалогты сұрақ-жауап әдісі тіл дамытуда тиімді әдіс болып табылады. Қарама-қарсы мағыналы (антоним) сөздерді үйреткенде салыстырмалы әдісті қолданамын екі тілде сөздік жұмысын жүргізе отырып, жұқа және қалың екі кітапты, ақ және қара қағазды, ұзын және қысқа қарындашты тағы басқа, салыстырып көрсетемін, көру, есту. қолымен ұстау сияқты мүшелерін қатыстырып есте сақтауларын дамытамын. Нашар еститін балалар дыбыстарды дұрыс айту үшін әр дыбыстың артикуляциясын жақсы білу керек. Дыбыстар буында, сөзде, сөйлемде айтылып дағдыландырылса оқушылардың сөйлеу тілі өз деңгейінде болады.[4:3] Сабақта үйренген жаңа сөздердің ішінен қазақ тіліне тән дыбыстарды тауып айтқызу немесе астын сызғызу жұмыстарын сабақ сайын жүргіземін. Дыбысты көрсетемін де, балалардың осы дыбысқа білетін сөздерін айтуын талап етемін. Заттардың суретін көрсетіп, қазақ тіліне тән қай дыбысқа берілді, сол дыбысты көтеріп, көрсетуін талап етемін. Сіздерді тақтаға жазып қоямын да аудармасын сұрап, суретін тауып көрсетулерін өтінемін.

Ақын-педагог Мағжан Жұмабаев өзінің педагогикалық еңбегінде: «Баланың қиялы, әсіресе, ойында жарыққа шығады» Ойын- балаға кәдімгідей бір жұмыс.Сөздік қорын бекітуде ойын элементтерінің мұні зор. [5:13]«Әрі ойын,әрі оқу» «Қай әріпті жоғалттым?", "Адасқан әріптерді тап", "Екі жарты, бір бүтін".'Төртіншісі артық", "Сөзді өзгерт" ойындары арқылы сөздік қорларын бекітемін.

Мысалы: "Әрі ойын, Әрі оқу" Дверь - есік Қасық - ложка Лес - орман Колыбель - бесік Мысық - кошка Мечта - арман "Қай әріпті жоғалттым?" .....алам, г.....л,.....шақ, к.....белек, елта.....ба т.б. Жауап ( қ, ү, ұ, ө, ң) "Адасқан әріптерді тап» атАнса. етмкпе. Жауап (Астана, мектеп) "Екі жарты, бір бүтін" Дәп лам Орын тер Қа дық Жауап (Дәптер. Орындық. Қалам) "Төртіншісі артық" Қыс,көктем,көше,жаз. Наурыз,достық,қаңтар,сәуір,қыркүйек.

255

Нан,сүт,ет,шанышқы. Жауап (көше,достық,шанышқы) "Сөзді өзгерт" Тапсырма: бір әріпті өзгертіп екінші сөз тап. Қыз - Қыс Күз - жүз Мал - мол Қабақ -сабақ Сабақтың кез-келген уақытында сөздік диктантын жазғызамын. Сөздік

диктантын сурет көрсету арқылы жазамыз. Мен суретті көрсетемін, оқушылар дәптерге сөзді жазады. Осындай жұмыс түрлері балалардың теориялық білімдерін практикада бекітуге, сөздік қорларын байытуға көмектеседі.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Р.М. Боскис «Есту қабілеті бұзылған балалар туралы» М.1988. 2. Ф.Ф.Рау, Н.Ф.Слезина «Саңыраулар мектебіндегі сөйлеу тілін

дамыту әдістемесі» М. 1981. 3. Ибрагимова Қ.К, Өміржанова Г.Б. «Дыбыстану», «Мектеп» 2001. 4. «Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде» журналы. № 6, 2013. 5. Т.Н.Ермекова, А.А.Сатбекова, А.У.Сисембина, Г.Б.Тажибаева

Әдістемелік оқулық, Алматы, 2008.

ИДЕЯ ГУМАНИЗМА В ПЛАСТИЧЕСКОМ И ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОМ ИСКУССТВЕ

Наханова Б.У.

КАЗНУИ, г. Астана, Сарсембаева К.Е.

КГУ им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

Сегодня в нашем обществе остро назрела необходимость формирования гуманистического мировоззрения, особенно у подрастающего поколения. В настоящее время, реалии жизни требуют поднятия духовно-нравственных ценностей в обществе. В связи с этим, возникает естественный вопрос «Что такое гуманизм?».

По определению древнеримского философа Цицерона, гуманизм — это высшее культурное и нравственное развитие человеческих способностей в эстетически законченную форму в сочетании с человечностью [1]. Чуть позже в Греции Сократ сформулировал философскую программу предотвращения насилия путем нахождения в процессе диалога общечеловеческой истины, философский вклад в гуманизм. Ученики Сократа – киники – учили довольствоваться малым, а Эпикур, развивая традиции греческой философии,

256

разработал теорию желаний, в соответствии с которой удовлетворять стоит только естественные необходимые желания.

Основой гуманизма Конфуция выступает почтительность к родителям и уважительность к старшим братьям. В свое время он говорил, что: «Высшие должны быть благородными мужами и показывать низшим пример человеколюбия, действуя в соответствии с «золотым правилом этики» [2, 4].

Формой гуманизма в древности, имевшей не только общечеловеческий, но и, говоря современным языком, экологический характер, был древнеиндийский принцип – не причинения вреда всему живому, который стал основополагающим для буддизма.

Религия средневековья, выдвигая на первый план ценности духовного порядка, сформировала основные принципы гуманистической нравственности: человеколюбия, милосердия, добра, равенства и братства. Выдвижение этих требований христианством в период его формирования стало своеобразной гуманитарной революцией в области духовной жизни и решения проблем социальной справедливости. Не случайно, эту часть христианского учения многие считают прообразом коммунистического мировоззрения. Пришла эпоха Ренессанса с новым пониманием гуманизма, происходит возрождение огромного интереса к античной культуре в целом; к античной философии, к античным религиозно-мистическим учениям, к античной литературе и изобразительному искусству. Эпоха Возрождения характеризовалась большими переменами в умонастроениях людей по сравнению с периодом средневековья. Эволюция итальянского Возрождения была тесно связана с развитием философии, политической идеологии, науки, других форм общественного сознания и, в свою очередь, оказало мощное воздействие на художественную культуру Ренессанса. Анализ памятников культуры Возрождения свидетельствует о принципе мировоззрения, интересом к реальному миру, к человеку, к сознанию красоты и величия природы. При всей сложности и неоднозначности эстетики возрождения в качестве ее одного из основных принципов можно выделить абсолютизации человеческой личности в ее целостности.

В гуманизме нового времени произошла подмена гуманизма под влиянием развития западной материальной цивилизации, которая заменила гуманистическое желание «быть» агрессивно-потребительским желанием «иметь». В ХХ веке в мире стала складываться принципиально новая ситуация. Тенденция глобализации накладывает свой отпечаток на все философские понятия.

Критикуя западный гуманизм, Мартин Хайдеггер вел, по существу, к необходимости синтеза древнего гуманизма с новоевропейским. Этот синтез не будет простым соединением того и другого, а качественно новым образованием, соответствующим нашему времени. Синтез западного и восточного гуманизма должен соединить следование нравственным максимам с творением нового. Все эти предложения идут в одном направлении, которое может быть названо глобальным гуманизмом как качественно новой формы гуманизма XXI века. Глобальный гуманизм не является творением какой-либо

257

одной цивилизации. Он принадлежит всему человечеству как становящейся единой системе. Глобальный гуманизм в определенной степени возвращается к первому этапу с его не насильственностью и экологичностью (древнеиндейский принцип) и приматом нравственности и человечности (философия Конфуция и Древней Греции), и в то же время вбирает то лучшее, что внесла западная мысль – стремление к творческой самореализации человека. Это воплощается в современных формах гуманизма. Первая из них – экологический гуманизм, главная идея которого отказ от насилия над природой и человеком. Современная цивилизация не учит умению жить в мире с людьми и природой. Необходим радикальный отказ от агрессивно-потребительской ориентации с ее стремлением взять у природы все, что хочется человеку, что приводит уже постепенно к экологическому кризису. Экологический гуманизм лежит на пересечении восточных и западных традиций, требует изменения отношения к природе (защита животных, охрана среды от загрязнения), к людям (сохранение культурного и индивидуального разнообразия). Экологический гуманизм основан на принципе гармонии человека и природы и признании равноценности всего живого. Если мы хотим преодолеть экологический кризис, нужно учиться ненасильственному взаимодействию с природой, прежде всего, отказу от желания покорить ее. Люди начинают понимать, что насилие над природой обращается против них самих. Однако, гуманность по отношению к природе будет еще одним аргументом в обосновании необходимости отказа от насилия в межличностных отношениях. По мнению А. Швейцера, материальный прогресс потребительской цивилизации не может не вести к кризису, потому что материальные потребности в принципе могут расти беспредельно, Беда западной цивилизации, в том, что она пыталась удовлетвориться за счет материального благосостояния, после которого придет нравственное и духовное совершенство индивида. Однако это не увенчалось успехом [3].

Таким образом, рассматривая вышеперечисленные точки зрения мыслителей о сущности гуманизма, мы можем отметить то, что в разное время гуманизм воспринимался по-разному, соответственно реалиям той или иной эпохи. Хотя принципы гуманизма имеют расхождения у разных народов, но сама сущность идеи остается единой. Данная идея гласит о том, что это вечная мировоззренческо-нравственная основа бытия человека, которая и сегодня приобретает особенно острые формы и как бы это банально не звучало, только сам человек, его человеколюбие, его жажда быть, существовать спасут самого человека.

Как нами было выше сказано, проблема формирования гуманистического мировоззрения в нашем обществе актуальна. Если вспомнить историю, во все времена какие бы ни были строи социума, человечество возвращалась к необходимости формирования гуманистического мировоззрения общества. Следовательно, одним из эффективных средств воздействия и выражения гуманистического подхода являлось искусство. В связи с этим, тема гуманизма в этом случае должна выражать в своем содержании духовно - нравственное воспитание, которое сейчас имеет высокую значимость в обществе, в

258

воспитании молодого поколения, посредством таких средств изобразительного искусства как плакат, живопись, графика и др.

Античная греческая идея гуманизма до нашей эры – это боги в совершенном человеческом образе: Афина – богиня плодородий, Аполлон и т.д. Греки ценили разумность, равновесие, меру, они гордились своим демократическим строем, построенным на началах равной активности, равной ответственности каждого гражданина за общее дело, также считали, что разумное общественное устройство должно находится в согласии с природой. В свое время Перикл говорил: «Мы любим красоту без прихотливости и мудрость без изнеженности» [7]. Солон, греческий реформатор, определил жизненный принцип эллинов как «ничего лишнего» [7].

Позже в эпоху Возрождения через тысячу лет человечество возрождает античную культуру с идеей гуманизма. Это образ матери и ребенка в картине Рафаэля Санти. Творчество Рафаэля Санти на протяжении нескольких веков воспринимается как один из образцов эстетического совершенства. Р. Санти в своем творчестве полно и ясно выразил высокие гуманистические взгляды на существование прекрасного мира, где люди свободны и счастливы. Им был создан “универсальный образ” прекрасного человека, совершенного физически и духовно, воплощено представление о гармонической красоте бытия. Его творчество принадлежит к числу тех явлений европейской культуры, которые не только овеяны мировой славой, но и обрели особое значение - высших ориентиров в духовной жизни человечества.

В произведениях многих других великих художников воплотились самые возвышенные представления ренессансного гуманизма о свободе человека, его духовном и физическом совершенстве. Лозунг всего искусства Возрождения таков: «Мир прекрасен, наш, земной мир!». Человек открыл и вкусил красоту видимого мира, и он любуется ею как великолепнейшим зрелищем, созданным для радости глаз, для душевного восторга. Он сам часть этого мира, и потому он любуется в нем и самим собой. Радость созерцания земной красоты - это радость живительная, добрая. Дело художника - выявлять все полнее, все ярче гармонию мира и этим побеждать хаос, утверждать некий высший порядок, основа которого - мера, внутренняя необходимость, рождающая красоту.

Живопись Возрождения обращена к зрителю. Как чудесные видения проходят перед его взором картины, в которых изображен мир, где царит гармония. Люди, пейзажи и предметы на них такие же, какие он видит вокруг себя, но они ярче, выразительнее. Иллюзия реальности полная, однако реальность, преображенная вдохновением художника. И зритель любуется ею, одинаково восхищаясь прелестной детской головкой и суровой старческой головой, вовсе, быть может, не привлекательной в жизни. На стенах дворцов и соборов фрески часто пишутся на высоте человеческого глаза, а в композиции какая-нибудь фигура прямо «глядит» на зрителя, чтобы через нее он мог «общаться» со всеми другими. Искусство античности составляет одну из основ художественной культуры Возрождения. Представители Возрождения находят в античной культуре то, что созвучно их собственным устремлениям, - приверженность к реальности, жизнерадостность, преклонение перед красотой

259

земного мира, перед величием героического подвига. Они всегда дорожили личными связями, поддерживали друг друга, переписывались. В любом городе они могли найти близкого по духу соратника. Уважение, способность видеть лучшее друг в друге, даже больше - любовь. Их отличали постоянное изучение словесности, трудов античных авторов, знание латыни и древнегреческого языка, постоянное изучение философии, теологии, других наук, широкая эрудированность. Это была не просто классическая эрудированность, но знания, превращавшиеся в непосредственное действие, в жизненные формы. Искусство Возрождения проникнуто идеалами гуманизма, оно создало образ прекрасного, гармонически развитого человека. Гуманисты Возрождения полагали, что в человеке важно не его происхождение или социальное положение, а личностные качества, такие, как ум, творческая энергия, предприимчивость, чувство собственного достоинства, воля, образованность. В качестве «идеального человека» признавалась сильная, талантливая и всесторонне развитая личность, человек-творец самого себя и своей судьбы. Возрожденные на античной основе гуманитарные знания, включавшие этику, риторику, филологию, историю, оказались главной сферой в формировании и развитии гуманизма, идейным стержнем которого стало учение о человеке, его месте и роли в природе и обществе. Это учение складывалось преимущественно в этике и обогащалось в самых разных областях культуры Ренессанса Гуманистическая этика выдвинула на первый план проблему земного предназначения человека, достижения счастья его собственными усилиями.

В эпоху реалистического искусства объект портретной живописи переместился с царей и аристократии к простому народу. Страдающий старик, нищий в лохмотьях, образ матери, отдельная личность, человеческая жизнь - в портретах выражались радости и страдания человека, портрет стал откровением, заставлял ощутить жизнь во всей ее полноте. Гуманистический реализм 19 века добросовестно отображает жизнь людей своей эпохи, детально показывает их одежду, прически, косметику, украшения, интерьер жилищ, жесты, манеры, даже вышивку на носовых платках. В каждом из произведений этого жанра навеки запечатлен миг из жизни той эпохи. В этих картинах человек живет в своем времени, в своем привычном окружении, герой или героиня картины выражают идеи и стремления своего времени, поэтому эти картины будут всегда производить на зрителя самое свежее непосредственное впечатление, сколько бы сотен лет не прошло. Разумеется, в каждой великой тематической картине, в каждом дереве и в каждой былинке пейзажа, в каждом предмете натюрморта запечатлены полнота души, зов сердца. С течением времени развивались эти эстетические идеи, в результате возник жанр образной живописи с ее современным высоким интеллектом и восприятием. В 1932 году А.А. Дейнека написал картину «Мать», тогда он, вероятно, не думал об образной живописи как о жанре. Однако сейчас, по прошествии сорока пяти лет, именно это произведение стало творческим символом жанра образной живописи. В картине А. Иванова «Явление Христа Народу» техника живописи, мастерство художника выражают требования эпохи - стремление к развитию

260

самосознания, к равенству и справедливости. Это «тематическая живопись», шедевр гуманистического реализма, в который включена душа самого создателя картины. Сейчас, через сто лет, глядя на эту картину, современный человек испытывает те же чувства и душевное волнение перед этим образцом гуманизма. То же самое относится, например, к картине И.Е. Репина «Бурлаки на Волге». Рассматривая многочисленные морские пейзажи И.К. Айвазовского, можем ли говорить о них, только как о простых картинах, написанных в жанре морского пейзажа. В произведениях художников той эпохи, мы видим, насколько сильно было в этих людях чувство назначения художника, чувство, идущее из глубины души, заставляющей художника рисовать. Именно эти идеи искусства стали движущей силой освобождения человека. Жанр тематической картины представляется наиболее важным в живописи, наиболее верно отражающий суть гуманистического реализма.

В реалистическом искусстве, по словам Чернышевского, наблюдается глубокое проникновение в психологию человека, в психологию общества. Вместе с тем он говорил, что «Простое изображение социального зла означает только распространение этого зла в мире, а реалистическое искусство должно размышлять, обдумывать и указывать народу, как лучше продвигаться вперед» [1]. С данной точкой зрения Н.Г. Чернышевского солидарен и Дэн Мамфорд, который отмечает тесную связь состояния общества с искусством: «Когда общество здоровое - художник усиливает его здоровье, когда общество больное - художник усиливает его болезнь» [3].

Идею гуманизма отражали в картинах и скульптурах художники, скульптуры эпохи соцреализма. Это тема любви к родине в картине К. Тельжанова, тема труда в картинах М. Кенбаев и т.д. Традиций гуманистического реализма несли множество казахстанских художников во главе с художниками начало 20-го века А. Кастеевым, Т. Шевченко, Н. Хлудов, Х.А. Ходжиков, Г.К. Баранов, А. Исмаилов и др. Творческий характер, моральные качества, чувство прекрасного и другие национальные особенности народа взращены на безграничной любви к родной земле. В каждом дереве, в каждой былинке жили душа и любовь. Произведения вышеназванных художников проникнуты светлой гуманистической атмосферой, поэтическим восприятием природы. В этих пейзажах глубоко чувствуется связь искусства с обществом, отражая традиционный гуманизм человека необычайной любовью к Родине. Самые простые, будничные вещи наполнены человеческими эмоциями, освещены лучами поэзии и истины жизни. Труд, спорт, отдых - темы картин Т. Яблонской. Щедрость здоровой ясности, оптимизма, радостной энергии, жизнь кипит в героях ее картин. Сейчас, когда этот период пройден, в поэтическом осмыслении жизни Т. Яблонской все глубже дышит человеческая правда. С.А. Григорьев, Ф.П. Решетников, И.В. Шевандронова свои произведения посвящают детям, которые полны теплого человеческого чувства и юмора. Прекрасная поэтическая взволнованность в изображении жизни у Ю.П. Кугача, романтика, связанная с развитием киргизского народа у С.А. Чуйкова, широкое дыхание Армении у О.М. Зардарьяна - как бы вдыхаешь полной грудью богатство и радость новой, свободной жизни. К примеру, тема

261

родины в картине К. Тельжанова «Земля дедов», свидетельствует о том, что в содержании искусства необходима воспитательное значение, патриотические, гуманистические идеи как любовь к земле, родине и матери.

Говоря о современном искусстве, мы должны сказать, что содержание современного искусства становится поверхностным. Одна из главных характеристик современного, актуального искусства некомпетентность его создателей и отсутствие функций в его произведениях. В настоящее время искусство не только должно нести эстетическую ценность, но и иметь содержательную ценность, активно участвовать в строении современного общества, активно выражать общественное сознание и являться частью духовной культуры современного человека, нести функцию гражданственности. Здесь актуальны слова Н.Г. Чернышевского который, отмечая усиление социально-критических тенденций и указывая на утверждения искусства критического реализма, до конца разоблачающее социальное зло, ясно определяющее ответственность и назначение художника, говорил: «Искусство должно воссоздавать жизнь и показать свое отношение к явлениям жизни» [6]. Путь к подлинно глобальному сознанию и всемирной культуре лежит через объединение людей и наций на базе общечеловеческой нравственной мудрости.

Подытоживая наш анализ о сущности гуманизма и его роли в изобразительном искусстве, можно сказать, что искусство, в частности изобразительное искусство, во все времена было на страже мира и добра, в своих содержаниях отражало любовь к родине, матери, осуждало насилие, неравенство, потребительские отношение к природе. Его основными принципами были: гармония человека с природой, равноценность всего живого, самоограничение вместо потребительства, нравственное самосовер-шенствование человека. Народные подвиги, идеи гуманизма должны быть актуальной темой в произведениях современных художников.

Литература:

1. Бердяев Н.А., Философия творчества, культуры и искусства. В 2-х т.

М.: Искусство, 1994. Т. 1. 2. Древнекитайская философия. В 2 т. Т. 1. М.: Мысль, 1973. 3. Ницше Ф., З. Фрейд, Э. Фром, А. Камю, Ж.П. Сартр, Сумерки богов.

Издательство политической литературы. Москва, 1989. 4. Проблема человека в западной философии. - М.: Прогресс, 1988. 5. Швейцер А., Благоговение перед жизнью. – М.: Прогресс, 1992. 6. Галимжанова А.С., История искусств Казахстана. Издат.: Маркет.

Алматы, 2006. 7. Дмитрива Н.А., Краткая история искусств. Издат.: Искусство. Москва,

1986.

262

РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ У ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЯМИ СЛУХА

Рахимова Г.М., Бризицкая Л.Д., Ботаева Б.М. rahimova1974@mail.ru, brizitskaya59@mail.ru

Нынешнее общество, имеющее высокоразвитые технологии и социально-

экономические преобразования, диктует необходимость формирования творчески активной личности, которая будет обладать способностью эффективно и нестандартно решать новые жизненные проблемы. В свете нынешней парадигмы перед школьными учреждениями встает важная задача развития творческого потенциала подрастающего поколения с учетом психологических закономерностей всей системы познавательных процессов.

Любая форма творческой деятельности ребенка влечет за собой проблему развития творческого воображения и, как следствие, отражается в его поведении.

Еще в древности воображение привлекало к себе внимание и рассматривалось как особое свойство человеческой психики, имеющее интеграцию с восприятием, мышлением и памятью.

Данную тему мы выбрали не случайно, так как творческое воображение у детей с нарушениями слуха является сегодня актуальным. Ведь потеря слуха и вторично возникающее своеобразие в развитии речи, создают определенные трудности в развитии познавательных процессов, в приобретении жизненного опыта. Особый интерес вызывает вопрос о том, влияет ли степень дефекта слуха на уровень творческого воображения и каким образом. В данной работе мы хотим предложить некоторые формы, методы, аспекты практической деятельности, помогающие развить воображение и творческие способности в целом у ребенка с нарушениями слуха. Так же эта работа может рассматриваться коллегами, как практическое пособие, созданное нами в процессе опыта работы с детьми.

Как известно, воображение складывается в процессе жизни ребёнка, в его деятельности, под определяющим влиянием условий жизни, обучения и воспитания. Всякая человеческая деятельность, результатом которой является не воспроизведение бывших в его опыте впечатлений и действий, а создание новых образов или действий и будет принадлежать к творческой деятельности.

Особым видом воображения является творческое воображение. Это вид воображения, направленный на создание новых общественно значимых образов, составляющего основу творчества. Творческое воображение - это так же самостоятельное создание новых, оригинальных образов. Образы творческого воображения создаются посредством различных приемов интеллектуальных операций.

Воображение всегда играет ключевую роль в процессе творчества. Человек творческий обладает в свою очередь, как правило, богатым воображением. Определяя творческую деятельность, Л.С. Выготский сказал: «Всякая такая деятельность, результатом которой является не воспроизведение

263

бывших в его опыте впечатлений или действий, а создание новых образов или действий, и будет принадлежать к роду творческого или комбинирующего поведения». [1:93]

Мы, воспитатели коррекционной школы, работаем с детьми слабослышащими, иначе говоря, с детьми у которых частичная недостаточность слуха, приводящая к нарушению речевого развития. К слабослышащим, относятся дети с очень большими различиями в области слухового восприятия. Слабослышащим считается ребенок, если он начинает слышать звуки громкостью от 20 -- 50 дБ и больше (тугоухость первой степени) и если он слышит звуки только громкостью от 50 -- 70 дБ и больше (тугоухость второй степени). Соответственно у разных детей сильно варьирует и диапазон слышимых звуков по высоте. У одних он почти не ограничен, у других приближается к высотному слуху глухих. У некоторых детей, которые развиваются как слабослышащие, определяется тугоухость третьей степени, как у глухих, но при этом отмечается возможность воспринимать звуки не только низкие, но и средней частоты (от 1000 до 4000 Гц). [2]

Недостатки слуха у ребенка приводят к замедлению в овладении речью, к восприятию речи на слух в искаженном виде. Варианты развития речи у слабослышащих детей очень велики и зависят от индивидуальных психофизических особенностей ребенка и от тех социально-педагогических условий, в которых он находится, воспитывается и обучается.

Из практики очевидно, что нарушение слуха и речевое недоразвитие, влекут за собой изменения в развитии всех познавательных процессов ребенка, в формировании его воли, эмоций и чувств, характера и других сторон личности. Недостатки слуха у ребенка имеют следующие последствия: замедление в овладении речью, восприятие речи на слух в искаженном виде. [3:132]

Но, несмотря на это, развитие ребенка можно привести к нормальному, применяя различные формы и методы обучения и воспитания с учетом данной специфики. В таких условиях, как правило, развитие творческого мышления осложнено, поскольку человек воспринимает мир во всем многообразии цветов, тактильных ощущений, звуков. [4:144]

Учитывая психические особенности и условия развития слабослышащих детей для развития творческого мышления, как правило, необходимо применять специальные развивающие методы и приемы. Мы, учителя и воспитатели, в коррекционной школе 2 вида общеобразовательного типа, работаем в тесной связи над развитием речи ребенка и его слухового восприятия. Работа, которая ведется учителем на уроке, закрепляется нами воспитателями во время самоподготовки. Важно на этих занятиях закреплять творческое воображение. Для этого мы применяем драматизацию читаемого, предлагаем детям иллюстрировать прочитанное рисунком или лепкой. Полезным закрепляющим приемом в развитии воображения является сочинение по картине или серии картин. В данном случае необходимо ставить четкую задачу на описание именно того, что изображено, другой вариант - на

264

изложение воображаемой ситуации, в которой картина является лишь иллюстрацией какого - либо отдельного момента.

Во время внеклассной работы и режимных моментах мы применяем различные виды работ с детьми, а именно: квиллинг, бисероплетение, аппликация, торцевание, изделия из соленого теста, скрапбукинг. Все эти виды и техники предусматривают развитие мелкой моторики у детей и, как следствие, развитие внятной речи. Выполняя творческие работы с детьми, используя данное направление, мы постепенно расширяем кругозор детей, воображение, мышление, логику, память, внимание.

Техника декупаж, вязание крючком, вышивка крестом, ковроткачество – эти виды работ развивают у детей художественный и эстетический вкус. Дети с ограниченными возможностями, как правило, имеют склонность к рисованию.

Большую роль в воспитательной работе мы отводим ролевым играм, которые помогают детям адаптироваться в современном обществе. Ведь зачастую, дети, имеющие нарушение слуха не могут точно воспроизвести свои желания, просьбы, требования. Ролевые игры, такие как «Я у врача…», «Я пришел в магазин», «Я в аптеке», «Меня пригласили в гости», «Мне нужно отправить письмо по почте», «Я в ателье», «Мой друг заболел» и многие другие учат детей основам общения, правилам этикета.

В плане профориентационной работы наши воспитанники занимаются сапожным делом и постигают азы гончарного ремесла. Такие занятия помогают нынешним выпускникам не только иметь профессию в будущем, но и возможность самостоятельно зарабатывать уже сейчас.

Работе с бросовым материалом мы отдаем большее предпочтение, так как это занятие не требует финансовых затрат, а результат иной раз превосходит все ожидания. Дети работают с удовольствием, так как развитие воображения не ограничено. Кто-то из ребят создает эскизы будущего изделия, а кто-то сразу выполняет, непосредственно используя творческое воображение.

Воспитанники нашей школы развивают свои творческие способности участием в конкурсах жестовой песни, где представляют свою кропотливую работу над созданием образов песенных героев, навыки выступления перед аудиторией, синхронность, пластичность движений. Кроме этого участвуют во флешмобах и различного рода акциях.

Стараясь идти в ногу со временем, мы со своими воспитанниками в воспитательной работе используем информационно-коммуникативные технологии, которые так же в будущем помогут им быстрее и проще найти свое место в обществе. Создание графических изображений и презентаций на различные тематики с использованием компьютера развивает у детей творческое мышление, воображение, внимание, память.

В любом виде деятельности необходим результат. И результатом нашей с детьми творческой работы является участие в выставках разного уровня, разной тематики.

Подводя итоги вышесказанного, хотелось бы напомнить, что учитывая психические особенности и условия развития слабослышащих детей для развития творческого мышления, действительно необходимо применять

265

специальные развивающие приемы, и мы привели далеко не весь перечень работ на развитие творческого мышления. Воспитывая детское воображение, мы стремимся, чтобы оно было связано с жизнью, чтобы оно было творческим отображением нашей действительности. Развитие ребенка с сенсорными нарушениями должно быть разносторонним, развивающим его интеллектуальные способности, эмоционально-волевую сферу и личность в целом. Как говорилось ранее, воображение находится в отношениях тесной связи и взаимозависимости со всеми познавательными процессами: восприятием, памятью, мышлением и речью, необходимо, чтобы при составлении различных развивающих программ для детей с нарушениями слуха учитывали не только наличие самого дефекта слуха, но и его степень. Основываясь на этом, необходимо создавать разные подходы к обучению и воспитанию слабослышащих детей, тогда эффективность в развитии творческих способностей будет выше.

Литература:

1. Выготский Л.С., Воображение и творчество в детском возрасте. - М.,1967. С. 93.

2. Богданова Т.Г., Сурдопсихология: учебное пособие для студентов высших педагогических учебных заведений - М, 2002.

3. Власова Т.А., О влиянии нарушений слуха на развитие ребенка. - М.,1954. С.132.

4. Коршунова Л.С., Воображение и его роль в познании. -М., 1979. С.144.

ДӘСТҮРЛІ ҚОБЫЗ АСПАБЫНЫҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ

Сұрағанқызы Ж. Қызылорда қ., Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

zhansaya.suragan@mail.ru

Қазіргі заманымызға дейін жеткен көптеген тарихи ескерткіштер қазақ көшпенділерінің басқа да көршілес шығыс халықтары сияқты, өз музыкалық аспаптарының өте бай негізін құрағанын аңғартады. Бұл жөнінде шығыстық ғұламалардан бастап, қазақ жеріне келген алғашқы шет елдік саяхатшылар, зерттеушілер мен этнографтар және ұлт ғалымдары да жазып, дәлелдеп кеткен. Ұлтымыздың мол музыкалық мұрасы мен аса бай дәстүрлі орындаушылық тәжірибесі де ғалым-зерттеушілердің ой-пікірлерінің дұрыстығын нақтылай түседі [1: 256].

Дәстүрлі музыкалық аспаптардың әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері мен өмірдегі қолданылуы – халықтың көшпенді тұрмыс-салт дәстүрімен, әдет-ғұрпымен, ұлттық ділімен (менталитет) байланысты.

266

Қай халықта болмасын өзінің атадан балаға жеткен, қадірлеп көзінің қарашығындай сақтап, қымбат қазынасына айналдырған ұлттық музыкалық өнері болады. Сан ғасырлар халқымызбен бірге жасасып келе жатқан рухани төл өнерімізде қобыз аспабының орны ерекше. Қобыз аспабын, қобыз күйлерін сөз еткенде күй атасы, қобыз атасы – Қорқытты алдымен ауызға аламыз. Ол киелі аспаптың үнінен мәңгілік өмір іздеп, халықтың мұң-шерін, зарын қобыз сарынымен жеткізе білген. Оның есімі шығыстану ғылымында да белгілі. Ол жалпы түркі тілдес халықтарына ортақ бірден-бір көне мәдени ескерткіш – «Қорқыт ата кітабы» жырының негізгі кейіпкері әрі авторы болып табылады.

Күй атасы Қорқыттан бері келе жатқан күй сазы ғасырлар үнін, өмір тынысын, халық арманын, мұң-шерін, қуаныш-күйінішін баяндайды. Аты аңызға айналған Қорқыттан бастап, өмірдің қыры мен сырын күй тілімен сөйлетіп кеткен халық композиторларының есімдері мен мұраларының ел арасында сақталып келуі – халқымыздың өнер мұрасының молдығын көрсетеді [2: 7]. Бағзы заманнан бастап ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан асыл қазыналарымыздың бірі – аты аңызға айналған Қорқыт ата күйлері.

Қорқыт ата күйлеріне терең философиялық тебіреніс, элегиялық көңіл-күй мен майда қоңыр лиризм тән. Күйші қобызы бірде тағдырдың қайғы-мұңын шертіп, ботадай боздайды, бірде мәңгілік өмір мен сұлулық жырын төгіп, аққудай сызыла сұңқылдайды. Қобыздың дыбыс бояуы қоңыр, мұңды, кейде қайғыға толы адам дауысын елестетеді.

Белгілі өнертанушы Омарова Г. өзінің «Кобызовая традиция. Вопросы изучения казахской традиционной музыки» атты еңбегінде былай дейді:

«Вообще звукоподражательность на кобызе – одна из важных сторон, связанная, быть может, с истоками кобызовой музыки вообще. Подражание на музыкальном инструменте голосам зверей и птиц восходит еще вероятно, к магическому назначению музыки, когда она исполнялась во время охотничьих обрядов в целях умилостивления духов, различных сил природы в шаманских камланиях. Во всяком случае, традиция звукоподражательности на кыл-кобызе известна с очень давних пор, и в этом отношении возможности смычкового инструмента данной конструкции не могут сравниться ни с каким другим в семействе казахских музыкальных инструментов» [3: 51].

Қобыз аспабының дыбысталу ерекшелігі жайында тағы бір мысал С.Күзембаева мен Т.Егінбаеваның пікірі: Наиболее древним среди струнных инструментов является кылкобыз. Этот смычковый инструмент считается священным. Для его изготовления идут все материалы (дерево, металл, кожа, волос, кость). Он синтезирует особенности всех инструментов (способ извлечения звуков – флажолетная игра духовых, подвески самозвучащих и т.д.) [4: 45].

Қорқыт күйлеріне тән ерекшелік – оларда әуендік байланыс, бір-бірмен сабақтастық бар. Бір күйдегі нақыш-саз екіншісінде ашық және жасырын түрде де қайталанады. Олар әрбір күйде кейбір ырғақтары, фактуралық сілемдері өзгеріп, түрленгенімен саздық байланыс үзілмейді.

267

Қорқыт күйлері – формасы өте күрделі емес, қарапайым, қысқа сарынды шығармалар. Басқа күйлерімен салыстырғанда, «Қоңыр» және «Қорқыт» күйлері көлемдірек, формалары күрделі. Қорқыт мұрагерлері атақты қобызшылар Жаппас Қаламбаев пен Дәулет Мықтыбаевтың репертуарынан алынған бұл шығармалардан орындаушылардың күй желісін байытып, өрнек-нақыш қосып, өңдегені байқалады. Әсіресе, Жаппас Қаламбаев орындаған «Қоңыр» күйінен оның өзіндік қолтаңбасы анық аңғарылады. Дегенмен, Қорқыттың стилі жоғалып кетпеген, қайта өңі ашылып, айқындала түскен [5:9].

Қорқыт қазақ елі үшін ең алдымен күй атасы. Қобызда күй шалу дәстүрін алғаш орнықтырушы. Қобызын серік етіп, ел қамы мен халық тағдырын болжайтын көріпкел бақсысы. Оның өміріне қатысты аңыз-әңгіменің басым көпшілігінің күймен көмкеріліп, күймен сабақтасып жатуының сыры осында. Оның қобыз күйлері, көне сарындар күні бүгінге дейін тартылады. Күйлердің аңыз-әңгімесінен де бұрын әуен-сазындағы қарапайым, көнелік, бақсы сарындармен үндестік, әсіресе өмір құбылыстарына тікелей еліктеушілік ең алдымен Қорқыттың тарихи тұлға екеніне күмәнсіз айғақ болатындай. Қорқыт күйлеріндегі стильдік тұтастық, қобыздың тартылу үлгісі, өмірді бейнелеу тәсілінің тұрақтылығы, сөз жоқ, жеке тұлғаның қолтаңбасын айқын аңғартады. Бұл орайда, Қорқыт туралы аңыз-әңгімеден бұрын, Қорқыттың бейітінен де бұрын, тіптен «Қорқыт ата кітабынан» да бұрын оның тарихта болған нақтылы тұлға екеніне музыкалық мұрасы бұлтартпас дәлел бола алады [6: 103].

Қорқыт бабамыздың музыкалық мұрасын біздің заманымызға жеткізушілер жайын, қобыз музыкасының даму жолдарын қарастыратын болсақ біз міндетті түрде Ы.Дүкенұлының шығармашылығына тоқталамыз. Ықылас арғы аталарынан қобызшылар атанған Дүкен қобызшының жанұясында дүниеге келеді. Бойында қанымен берілген музыкалық таланты бар ол әкесінің тартқан күйлерін жастайынан бойына сіңіріп, құлағына құйып өседі және қобызда ойнауды кәсіби түрде үйренеді. Жасы 15-ке келген шамасында Ықылас қобызды толық меңгеріп, күйлер шығара бастайды. М.Мағауин: «Қыл қобыздың пірі – Ықылас Түркі әлемінде теңдесі жоқ музыкант, ұлы тұлға» - деген теңеу айтып кеткен. Ары қарай Ықыластың шығармашылығын жалғастырып, байытып, біздің дәуірімізге жеткізген Д.Мықтыбаев пен Ж.Қаламбаев болды. Қобыз тартуды Ықыластың баласы Түсіпбектен үйренген Д.Мықтыбаев – Ықылас күйлерін көпшіліктің назарына ұсынып, қобызды нақышына келтіріп ойнаған өнер шеберлерінің бірі. Әкесінің қобыз мұрасын берік ұстаған Түсіпбектен Ықыластың «Кертолғау», «Тоғыз тарау» және т.б. күйлерін бала кезінде үйреніп алған Д.Мықтыбаев талантты өнер иесі болған. Ол Қорқыт пен Ықыластың күйлерін түрлі нұсқалармен орындап, тыңдаушыға жеткізе білетін қобызшы және олардың күйлерінің бүгінгі ұрпаққа жетуіне негіз қалаған ұстаздың бірі. Қазақ радиосының қорына Д.Мықтыбаевтың орындауында Ықыластың бірнеше күйлері жазылып алынған [7: 83]. Ж.Қаламбаев қобыз бен домбыраны қатар меңгерген орындаушы болған. Қобызда ойнауды әкесінен үйренсе, домбыра тартуды Ықыластың шәкірті Сүгірден үйренген. Сол себепті Ж.Қаламбаевты екі өнер мектебін игерген деуге

268

болады. Ол Қорқыт пен Ықыластың күйлерін домбыра арқылы үйреніп, қобызға қайта түсіріп, халық арасына кеңінен таратқан. Осындай ұлы тұлғалардан дәстүрлі қобызда ойнау өнерінің қыр-сырын қолма-қол, тікелей үйренген Ә.Жұмабеков, Б.Косбасаровтар қазіргі кезде елімізде қобыз өнерін жалғастырып, жас қобызшы өнерпаздар дайындауда қомақты үлестерін қосып жүрген ұлағатты ұстаздар. Қазақ ұлт аспаптар оркестрінің құрамында кәсіби дамуын жалғастырған қобыз екі ішектен үш, кейін төрт ішекті болып одан ары жетіле түсті. Міне, сол үш ішекті қобыздың көрнекті өкілі ҚазССР Халық әртісі, қобыз музыкасының І профессоры, қазақ ұлттық консерваториясының ұстазы Ф.Балғаева болды. Ж.Қаламбаевтан қобыз тартуды үйреніп, дәріс алған, осы бір күрделі де киелі аспапты тез меңгерген ол қобызға арналған жаңа шығармалардың барлығының алғашқы орындаушысы болды және тек СССР елдерінде ғана емес, шет мемлекеттерде де қазақ даласының бірде нәзік, бірде адуынды, бірде кең тынысты асқақ әуендерін бірінші боп қобыз үнімен тыңдатқан дарынды орындаушы. Сонымен қатар, қобызшылық өнерімен ел құрметіне бөленген талантты музыкант. Қобыз өнерінің дамуына үлкен үлестерін қосып, осы кезеңге дейін жетуіне себепші болған ұлы тұлғалар және кейінгі жалғастырушы-орындаущылар жөнінде Қазақ ұлттық өнер университетінің доценті, өнертану кандидаты К.А.Уразалиеваның «Ғасырлармен үндескен қобыз» атты еңбегінде толық мәліметтер берілген [8: 7-40]. Еліміз еуропалық мәдениетке бет бұрып, алғашқы оркестр құрылған тұста сол көнеміздің көзі, рухани мұрамыз қыл қобыз – үш ішекті, кейін төрт ішекті сым қобыздың жасалуына үлгі болғаны жөнінде айтып кеткенбіз. Содан бері қобыз өнерінің дамуы жылдан жылға артып, бұл аспапта ойнау техникасы күрделенуде. Осы төрт ішекті жаңаланған аспапта орындаушылардың алғашқы және көрнекті өкілдері ретінде ҚР Халық әртісі Г.Ә.Молдакәрімова, профессор Р.Қ.Мұсақожаева, К.А.Уразалиева, Ғ.Ә.Болтаева және т.б. атауға болады. Олар төрт ішекті сым қобыз аспабында орындаушы көптеген талантты шәкірттер дайындап, тәрбиелеп жүрген атақты қобызшы–оқытушылар, ұлағатты ұстаздар. Қазіргі кезде қобыздың екі түрі кең тараған: біріншісі – дәстүрлі қыл қобыз болса, екіншісі – жаңаланған төрт ішекті сым қобыз. Сым қобыз аспабы да қалыптасқан кезеңінен бастап қазіргі уақытта да барлық музыкалық оқу орындарында жеке аспап ретінде оқытылады. Осы сым қобыз аспабында скрипкаға арналған күрделі шығармаларды нақышына келтіре ойнау арқылы сым қобыздың техникалық орындаушылық мүмкіндіктерін артып, скрипкамен тең дәрежеде орындауға болатынын өз орындаушылық шеберліктері арқылы дәлелдеп, көрсеткен жас қобызшылар да көптеп саналады. Атап кетер болсақ, Ж.Ұзақбаева, Э.Ахмедиярова, К.Мұсаева, Г.Стамбек, Ә.Нүркенова және т.б. Заман талабына сай дамуын жалғастырып келе жатқан қобыз аспабының дәстүрлі үні мен эстрадалық музыканы байланыстырып, қарапайым халыққа теледидар–радио арқылы танытып жүрген аспаптық топтар да бар. Мысалы ретінде «Саз Отау» және «Асыл» топтарын атауға болады.

269

Қазіргі таңда халқымыздың ұлттық өнерін дамыту бағытында жаңа жобалар жүзеге асырылып, жақсы іс-шаралар өткізілуде. Еліміздегі арнайы балалар музыкалық мектептерінде, жоғарғы оқу орындарында қобыз аспабын оқыту әдістемесі бір жүйеге келтіріліп, оқытылуда, сонымен қатар осы аспапты үйренуге, оқуға келетін кішкентай бүлдіршіндер санының артуы – қобыз өнерінің болашағының жарқындығын көрсетеді. Қызылорда қаласында 5 жылда бір рет «Қорқыт және Ұлы дала сазы» атты фольклорлық–музыкалық өнер фестивалі және ғылыми–тәжірибелік конференциясы өткізіліп отырады. 2012 жылы Астана қаласында Қазақстан Республикасы Мәдениет және Ақпарат министрлігі мен Юнус Эмре атындағы түрік мәдениеті орталығының қолдауымен, Қазақ ұлттық өнер университеті және Қ.Р. Мәдениет қайраткері, қобызшы Ә.Қазақбаевтың ұйымдастыруымен «Қорқыт» атындағы түркі тілдес мемлекеттердің дәстүрлі орындаушылық өнер фестивалі өткізілді. Астана қаласындағы Қазақ ұлттық өнер университетінде «Қорқыт» атындағы ғылыми–зерттеу институты, Қызылорда қаласындағы Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде «Қорқыттану және өлке тарихы» ғылыми–зерттеу институты жұмыс жасайды. Қорыта айтқанда, қазақтың аспаптық музыкасы, оның ішінде қобыз өнеріне деген қарапайым халықтың қызығушылығы артып, сұраныстар көбеюде. Қобыз музыкасы өнегелі ұлттық дәстүрлер негізінде сапалық деңгейі жоғарылап, жаңа белестерге көтерілуде және алдағы уақыттарда да ұдайы дами түсері сөзсіз.

Әдебиеттер:

1. Жумалиева Т., Ахметбекова Д., Қоспақов З. Қазақ халқының дәстүрлі

музыкасы. - Алматы, 2005. - 486 б. 2. Бекенов У. Күй табиғаты.Тереңнен толғап сыр тартқан. - Алматы:

Өнер, 1981. -173 б. 3. Омарова Г. Кобызовая традиция. Вопросы изучения казахской

традиционной музыки. - Алматы, 2009. - 519 с. 4. С.Кузембаева, Т.Егинбаева Лекции по истории казахской музыки,

Казахская инструментальная музыка, - Алматы, 2005. - 270 с. 5. М.Жарқынбеков. Қорқыт. Елім-ай. Өмір жырын толғаған ұлы баба. -

Алматы: Өнер, 1987. - 47 б. 6. Қорқыт ата энциклопедиялық жинақ, аңыздар мен күйлер. Сейдімбек

А. Қорқыт аңыздары, - Алматы, 1999. - 798 б. 7. Бекенов У. Күй керуені. - Алматы: Өлке, 2002. - 144 б. 8. Уразалиева К.А. Ғасырлармен үндескен қобыз. - Астана: Елорда, 2006.

- 134 б.

270

АРАЛАС ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ

Сыдығалиев Д.С., Рыскелдин Ж.С. Астана қ., КазТБУ

Бейнелеу өнерінде аралас әдіс (құрамдастыру) – Суреттің түрлі әдістерін

бірден немесе ретімен қолданып қою. Жайшылықта ұқсас заттың сапасына қарап қояды. Былайша алғанда аралас әдіс, академиялық мектептегі сурет және көркемсуретті ізденіс өнерінде технологиямен жанрдан айқын ажырататын тәжірибе.

Аралас әдісте,қандай да бір жүйелік және қандай затты қолдану керектігінде айқын өрбіту жоқ.

Әр суретші мұнымен қолданса онда ол өзінің әдісін жасайды. Мұндай әдісте салынған суреттің астына, жұмысқа қандай заттар қолданылғаны жазылады. Мысалы (майлы бояу, сурет, фото, акрил, аэрография, құрғақ қылқалам, пастель, кенеп.) Цифрлық бейнелеу өнері бөлек жанрда ерекшеленген.

Аралас әдістің екі түрін ерекшелеуге болады: 1. Кескіндік және дәстүрлік заттарды құрамдастыру. 2. Жоғарғы технологияны классикалық әдіспен құрамдастыру. Суретші аралас техниканы әдетте түрлі әсер алу үшін немесе жұмыс

жылдамдығын көбейту үшін қолданады. Мысалы: Басында аздап акрилмен салынады да артынан сурет майлы бояуға көшеді. Өнер қатаң шектеулерді білмейді, және қисықтықты сүймейді.Өнер үзілісіз өсе береді және өзінің мүмкіндігін арттыра береді. Жазу әдісі дамиды, оның көркем өнер құралдарында және жаңа әдістер пайда болады.Мысалы үшін,жиырмадан аса жазу әдісін бүгінгі таңда қолдануда,сонымен қатар оның сансыз құралдары бар. Солардың ішіндегі танымалы – майлы бояу, гуашь, акварель, тушь, пастель және тағы басқалар. Олардың әр қайсысының түрлі негіздерге түрлі әдіспен жағылады. Ол сүретшіге шексіз мүмкіндік береді. Бұл жерде сүретшінің жұмысында ең қызықтысы түрлі әдістерді араластырып тәжірибелеуге мүмкіндік тудырады. Аралас немесе құрамданған көркемөнер әдісі бұл - түрлі құралдармен әдістердің сансыз үйлесімі болып табылады. Өзінің артынан із немесе белгі көркемөнер болу мүмкін, ол бізді қоршаған табиғатпен, уақытпен, адаммен қалдырған - деп Леонардо да Винчи айтып кеткен. Демек осы принципті аралас әдісте суретшілер йек артқан. Көркемөнер жұмысы түрлі негізде жасалуы мүмкін: қағазда немесе таста, шытта немесе қабырғада, темірде және әр түрінде мыңнан аса өзіндік мүмкіндері бар. Көркемөнер сүретшісіне еркіндікті тек өзінің қолынан келетін мүмкіндігі ғана шектеу қоя алады. Суретшіні тағы да өзінің үйлесімділігімен сезім әдемілігі ғана шектеу қоя алады. Сондықтан да құрмалас әдісте өзіндік құралдарымен және белгілі бір мөлшерде әдістерді суретте қолданумен, үйлесімдік фактурасында ұйқастырады. Бірақ аралас әдіс әрқашан – ол тәжірибе, суретшілік нық қадам.

271

Аралас техниканың академиялық суретшілер мектебінен айырмашылығы, ол жанрмен ізденіс өнерінде айқын ажыратады. Көбінесе көркемөнердің барлық еркін түрлерінде аралас әдісте қандай құралдарды қолдану керек, оны қалай, қай кезде қолдану керектігінде қатаң қағидаларымен заңдылықтары жоқ.

Әр сүретші тәжірибеде ұлы құрамдаушы және өзінің жеке әдісін шығарушы. Осылайша аралас әдісте әр сурет – ол сол техниканың нәтижесі болып табылады.

Және мұндай жұмыстарға айтарлықтай аралас әдіс және бөлек құралдар, әдістер, негіздер жазылады. Аралас әдіс – бұл жаңа жанр емес, суретшілер мұны әрдайым түрлі көркемөнер әдістерімен тәжірибелеген. Францияның ұлы сүретшісі Э.Дега, Флорентилік Ф.Липпи аралас әдісті кең танымдылықта қолданған.

Суретшілердің осы әдісте «Бишілер». атты жұмыстары бар. Суретші сурет алдында жұмыс істегенде суреттің темперімен немесе акрилмен және айқын майлы бояудың жағылуын үйлестіреді.Темпер ол қанық қою жарық дақтар,жылы түстер, кейін суретті майлы бояумен бетін жағады. Ресейде аралас әдіс авангардтықтармен жүз жылдан бұрын қолданған.

Авангардтықтар ізденіс өнерін, поэзиямен әуенді кескіндемемен көркемөнерге үйлестірген. Көркемөнердің аралас әдісі суретшілердің шексіз ұсынатын диапозоны ретінде қызықтырды. Және де бұл әдіс өзін академиялық көркемөнер мектебіне ресми қарсы қоюына әкелді. Орыс көркемөнер өкілдерінің арасында аралас әдісте өзін көрсете білген Сергей Судейкинаны атауға болады. Мысалы оның суретінде түрлі фактурада салынған жеке бөліктері-жылтырмаймен, күңгірт темпермен, әуе пастельмен және нық, гуашьпен салуы ол кеңістіктің тереңдігін сезіндіреді. Авангардтың басқа өкілі ол - Александр Головина. Ол театр декарациясында жұмыс істеген және ол айтарлықтай осы техникада із қалдырған. Головин ашық, күңгірт, жабысатын бояуларды қолданған. Олар өздерін сафиттердің оты ретінде көрсеткен. Ол декоративті мәнерде жазуға кескіндемелік құралдар қолданған, олар: көмір, пастель, гуашь. Ол жабысқақ бояумен пастельді үйлестірген. Суретші пастельды бояуға сүртеді, ол кепкенше. Мұнымен оның суретіндегі айқын дақтар жазылмаған грунтпен үйлескен және ол негізімен жұмыс істеген.Аралас әдіс дәстүрлі емес әдістерді бояуды қолдануға мүмкіндік береді. Осылайша заманауи символшы-суретші Олег Высоцкийдің жумыстарын атауға болады.

Бұл суретші, Рерих эстетикалық принцптерінің ұрпағы,негізінен ол тірі көркемөнер әдісінде жұмыс істейді; көптеген қатпар сала отырып, ол бояуды аэрографпен шашады.

Бояудың микроскопты тамшылары түрлі бұрыштарға барып шашылады, осының құрметіне орай сурет түрлі ракурстармен жарыққа ие.Бұл ерекше эфект шығарады – суреттегі өмір өте белсенді, ол шынайылықпен түстің және арманның шегінде.

Ол; майлы бояу, акварель, гуашь, темпер және акрил секілді түрлі құралдарды қолданады. Суретші айқын қатпарларды салып, қиын түстік нюанстарды береді, қорытындысындаоның суреттері өмір сүреді және дем алады.

272

Суретшілер аралас әдіске түрлі себептермен жақындайды; біреусі жұмысын жылдамдату үшін ал басқасы ерекше эфект алу үшін. Қандай жағдайда да суретшілер бояуды, жанрды, өнер түрлерін араластырады, мұның өзі туынды емеспе.

Жәй тушь қара және түрлі түсті бірақ оны акварельдің орнына қолдануға болады. Алайда тушь жаңа мүмкіндіктермен қаламұш жууында дәстүрлі қолданылады немесе қылқаламмен салынған суреттерде. Суреттің қара тушьпен үйлесуі және абстракты акварельді дақта, ағатын және тушьпен салынған бөлшектердің шекараларына суретке балғындық береді және ол шынайы көрінеді.

Суға төзімді қара тушь жәй тушьқа қарағанда жақсы, акварельмен жұмыс істегенде шетіне шығып кетпеуіне кепілдік бере алады. Алайда сорты басқа тушьтар ойламаған жерден өзінше бір нәрсе істеуі мүмкін мысалыға; бір-екі миллиметр қағаздың қасына тушьтың дағымен суды тартып алуы мүмкін. Қара және түрлі- түсті сиялар тушьтың орнына, акварельдің орнына алуға болады, бірақ олар қатты әрі жылдам сулы қағаз бетінде жайылып кетуі мүмкін.

Осындай тәсілмен онша көрінбейтін акварельді әдемі етіп көрсетуге болады.

Дәстүрлі тушь құралдангөрі- жәй арзан фломастерді алса болады. Оның ерекшелігі тез кебуінде, егерде қағаз желімденген болса онда оны бірнеше рет жуып сүртіп көркемсурет эфектісін алуға болады.Аралас техникада бояу үйлесімділігі ерекше орын алады.Адамзат бояу түрлерінің гармониялық байланысын бұрынан зерттеп келеді. Көптеген теоретиктерде бұл үлкен мәселеге ден қойып, зерттеген. Бояу түрлерінің гармониялық қатынасын бояу дөңгелегінен ашық байқауға болады. Сонда қызыл бояу түсінің сары бояуға, сары бояудың жасыл бояуға, сондай-ақ көк түстің қайтадан қызыл түске қалай айналғандығын көреміз. Бұл жерде негізгі бояу түстері: қызыл, сары, жасыл және көк, ал қалған бояу түрлері ауыспалы бояу түрлеріне жатады. Кез келген бояу реңі табиғи үш қасиеттен тұрады: біріншісі – бояу реңі яғни табиғи дененің түсі: алма – қызыл, алмұрт – сары, қияр – жасыл; екіншісі – дене түсінің сәулеге байланысты өзгерту қасиеті, яғни қызыл алманың жарықтығы көрінісі мен көлеңкедегі көрінісінің айырмашылығы; үшіншісі – бояу түсінің реңдлігі, яғни қияр жасыл десек, барлығы бір мөлшерде жасыл бола бермейді, біреуі ашық-жасыл, екіншісі қою-жасыл, міне, осындай бір түсті бояулы денелердің арасындағы айырмашылық. Бұл үш қасиеттің суретшілер үшін маңызы өте зор.

Аралас техникада бояулар тобы негізгі бояулар түрі және қосалқы бояулар түрі болып екіге бөлінеді. Негізгі бояулар түріне жоғарыдағы аталған бояудың аттары жатады. Қосалқы бояулар түріне екі немесе одан да көп бояулар қосындысынан шыққан бояу түрі жатады. Мысалы қ ызыл, күлгін – қызыл, сары–қоңыр, көк–сары–жасыл т.с.с. Жалпыбейнелеу өнерінде натюрморт – тақырыптық натюрморт, сәндік натюрморт және оқу натюрморты болып үш топқа бөлінеді. Енді біз натюрмортпен жұмыс істеүдің жолдарына тоқтала өтсек. Мысалы үшін

273

Оқу натюрмортында басқа да кез келген шығарма композициялары сияқты тақырыпты ашуға негіз болатын басты және оған қосымша және бағынышты себептер анықталуы тиіс. Негізгі және қосымша бөліктер келіспейінше, натюрморттағы оқу мақсаты орындалмайды. Бірнеше композициялық орталық суретте болмауы тиіс. Оқу натюрморттарын салу әдетте басты композициялық орталықты салудан бастайды. Бұл үшін анағұрлым ірі және көрнекті заттар іріктеліп алынады және оларды негізгі идеяны көрсететіндей етіп орналастырады. Негізгі заттарға композициялық орталыққа үйлесетін қосымша заттарды қосады. Кейбір жағдайда заттарды материалдарының бірыңғайлылығына, түсіне, формасына қарай іріктесе, кейде материалдар мен түстердің әркелкілігіне қарай іріктейді.

Оқу натюрмортының композициясы негізінен оқу міндеттері және эстетикалық талаптарға сай анықталады. Кейбір натюрморттарда бүкіл композицияның тұрақты тепе-теңдігін беру міндеті қойылады. Мұндай композицияның негізі етіп конус, пирамида және т.б. алынады. Ал кейде қозғалыс сезімін бейнелеу керек болса, натюрмортты ассиметриялық формада салады. Мұндайда заттардың формалары түс және жарық «дақтары» қайталанып отырады және олардың артықшылықтары бірде ұлғайтылады, бірде қысқартылады. Натюрморт композициясында түстердің әртүрлілігін, материалдардың ерекшеліктерін жеткізу үшін қарама-қайшылық пайдалануы мүмкін. Үлкеннің кішімен, ақтың қарамен, сфералық форманың кубпен, материалдың ағашпен қарама-қайшылануы натюрморттағы заттардың формасының ерекшеліктерін, көлемін, материалын, түсін айқындайды.

Оқу натюрморттарының міндеттерінің бірі кеңістікті бейнелеу және бейнелеп отырған заттардың қашықтау деңгейін көрсету. Осы мақсат алдында тұрған заттар артында тұрған заттардың біразын ығыстырғандай болып көрінеді. Заттардың бұлай орналасуы білімгердің суретті шынайы, әрі табиғи етіп бейнелеуіне көмегін тигізеді. Оқу мақсаттарында натюрмортты суретшінің көзінің деңгейінен төмен қояды. Натюрмортта кеңістікті көрсетудің негізгі құралы жарық болып табылады.

Жарық жоғарыдан шашырап түсетін болса, натюрморттың алдына бір қырынан аса жарық емес лампочка қояды. Ол алдыңғы жақтағы заттарға қарама-қайшы көлеңке түсіреді, сонда заттардың көлемі, материалы, формасы айқындалады. Артқы жақтағы заттар жарық әлсіз түскендіктен, көлеңке қарама-қайшылығы азайып, кішірейіп көрінеді. Үшінші тұрған заттардың көлеңкесі одан да әлсіз болады.

Күндізгі жарық түскен кезде қосымша электр лампасы да пайдаланылады немесе натюрморттың кейбір бөлігіне аздап көлеңке түсіріледі. Сонда негізгі заттар айқындалады. Натюрморт жарығын жан-жақты түрде ойластыра отырып, оқытушы жеке заттардың формалары мен көлемін айқындай алады, бүкіл топтың композициялық бірлігін жасауға, оның көрнекілігін мәнерлеуге мүмкіндік алады.

Оқу-техникалық және эстетикалық мақсаттарда натюрмортты жарыққа қарсы салуға болады (сурет, мүсін және кескіндемеү). Мысалы, күндізгі жарықта терезе алдында тұрған заттар жақсы көрінеді. Кешкі, әлсіз

274

шашыраңқы жарыққа қарсы салынған натюрмортта түстерді таңдаған жөн. Арт жақта орналасқан заттарға екі жақтан жарық түсіріледі, ал тура жарық түспеген жерлерге ортада тұрған заттардың рефлексінен жарық түседі. Алдында тұрған заттар көлеңкеленеді. Натюрморттың негізі болып саналатын гаризонт жазықтығының түсі ашық болады. Күн жарығы түсетін терезе алдындағы натюрмортта жарық көлеңкесі алдыңғы тұрған заттарға қарама-қайшы болады. Мұндайда түс қарама-қайшылығы ішке қашықтаған сайын азаю заңдылығы жүреді. Жарыққа қарсы сурет салу, білімгерлерге жаңа әдістерді үйретеді және кеңістіктерді жеткізудің түрліше тәсілдерін көрсетеді.

Натюрморт салуда көбінесе білімгерлер түске аса мән бере бермейді. Натюрморттың сәтті шығуына түсті дұрыс таңдау үлкен ықпалын тигізеді.

Аралас әдіс жайлы жазуымызды қорытындылайтын болсақ, айта кету керек,қандай жағдайда да акварель негізгі құрал болып қала бермек, сумен жұмыс істеудің тәсілдерін білген жөн, және қағазға түскен қатпарлардың фактурасының өзгеруіне де назар аударған жөн деп санааймыз.

АКТУАЛЬНЫЕ АСПЕКТЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ АРХИТЕКТУРЫ НА ЗАНЯТИЯХ В ШКОЛЕ

Сыдыгалиев Д.С. КазУТБ, г. Астана

Работа посвящена изучению комплексного подхода к эстетическому

воспитанию подрастающего поколения в условиях современной обще-образовательной школы. Был проведён опрос на формирующем этапе, в середине проводимых специальных занятий.

Учащимся требовалась выбрать и по вопроснику описать, дать краткую историографию выбранному сооружению, а также сделать макеты по заданию.

Кроме поставленных вопросов, на которые требовалось ответить, были предложены для выбора 4 – архитектурных сооружения мирового и местного масштаба. Это величественная пирамида Хеопса, широко известный Покровский собор в Москве (собор Василия Блаженного), перегруженный декоративностью формы, и два памятника архитектуры местного значения: широко известный в республике мавзолей Кожа – Ахмет Яссави и менее известный, но не менее древний мавзолей Бабаджи – Хатун.

В результате нами было выявлено, что учащиеся в опросе выбирали те архитектурные сооружения, которые наиболее известны им, либо часто упоминались нами ранее. Например, из 30-ти человек ни один не выбрал для описания мавзолей Бабаджи – Хатун, из 24 человек только 4,1%, и так во всех других классах.

Наибольший процент ребят выбрали пирамиду Хеопса и широко известный в Туркестане мавзолей Кожа – Ахмет Яссави. При этом чувствовалась, что учащиеся очень высоко ценят этот памятник архитектуры.

275

Ответы по историографии правильные, характеристика строительных и художественных приемов в своем большинстве также верны.

Но вот не менее известный в мире Покровский собор, или иначе Собор Василия Блаженного, - мы его выбрали именно с тем расчетом, чтобы он был знаком учащимся, - оказался известным учащимся старших классов лишь чисто внешне, знания о его истории, о причинах его создания очень расплывчаты.

Чувствовались проблемы в знании истории. Так, они предполагают, что сооружен он в честь победы в то же время отмечают дату строительства 15 веком.

На вопрос «Какими приемами и методами пользовался архитектор для того, чтобы создать архитектурно – художественное сооружение»? Отмечалось, что: «Народные мастера применили очень интересное решение в постройке в частности расположение куполов. Купола расположены в беспорядке этим и интересны». Но в целом, несмотря на известность данного архитектурного сооружения по различным изданиям печати. Теле и кинопередачам, учащиеся не знают ни исторических событий, связанных с возникновением данного храма, ни строительных и художественных приемов, применяемых в создании данного сооружения.

Таким образом, результаты опроса можно охарактеризовать следующим образом:

Учащиеся выбирают объекты известные им со страниц печати, или иных источников информации, полагая, во-первых, что в таком случае их можно безсомнения отнести к памятникам архитектуры, во-вторых, в значительной степени действует насмотренность учащимся данных объектов. В то же время, если памятник редко фигурирует в печати, но расположен рядом, часто можно его видеть, то воспринимается он учащимся как сооружение второстепенного значения.

Но даже насмотренность и известность архитектурного сооружения мало, очень мало что могут дать школьнику, если он не знает ни его исторической, ни его художественной, ни его конструктивной ценности. Красоту формы они определят, но незнание его содержательности во многом снижает истинную ценность архитектурного образа, формы в его восприятии и оценке школьниками. Сложности испытывают они в основном в начале работы с бумагой, картоном, и др. материалами. Однако дети достаточно быстро овладевают технической стороной дела.

Большой отклик вызывает у учащихся общеобразовательных школ новое видение окружающей их среды. Они и не подозревали, что архитектура выбирает в себя столько интересных познавательных сторон. Они живо интересовались такими понятиями, как образ и конструкция, цвет и форма, хотя эти категории бессознательно даются и учащимися младших классов. Они правильно воспринимали назначение архитектуры в жизни человека.

Занятия дали толчок для более пристального и внимательного отношения к окружающему их двору, городу. Интерес проявлялся и к труду самих архитекторов.

276

Учащиеся старшего возраста весьма неохотно занимаются практической творческой работой, мало знают и из области архитектуры в целом, но совершенно отчетливо и зрело рассуждают о проблемах архитектуры. Они не безразличны к окружающей их среде, своему двору, городу. Хотели бы участвовать во многих мероприятиях.

В целом, если бы была возможность наладить связь с такими предметами как литература, история, физика, то познания ребят гораздо более углубились бы. И в комплексе через архитектуру можно соединить эти предметы между собой по времени. Например, историю, литературу, изобразительное искусство, архитектура, науку эпохи возрождения; русскую литературу, изобразительное искусство, историю, архитектуру XIX – XX веков; физика возникновения железобетонной конструкции, математика стоечно – балочной системы. Все эти конструктивные особенности можно все же хоть и не в значительной степени использовать на уроках физики, � ультуроло и т.д. На уроках истории памятники архитектуры могут быть наиболее яркой иллюстрацией эпохи, и они способны донести до учащихся немало из проблем исторических процессов развития цивилизаций, социальных проблем.

Для формирования у учащихся любопытства и стремления к эстетической деятельности, художественному творчеству, художественному обогащению окружающей среды, посильному участию в развитии нашей культуры, необходимо знакомить школьников с архитектурой как особым видом искусства с раннего возраста. И это особенно необходимо теперь, когда в условиях нашего общества происходит целостное развитие художественной культуры.

Необходимость архитектурного образования в системе школьного урока не полностью осознают учителя различных предметов. Проведенные экспериментальные работы позволяют сказать о том, что есть реальная возможность включения архитектуры в целях и межпредметных связей, и в качестве самостоятельного аспекта изучения в системе общеобразовательной школе, а также во внеурочное время.

В архитектурном образовании необходим целенаправленный, комплексный подход в постановке занятий с учащимися разных возрастов, с учетом психофизиологических особенностей восприятия детьми окружающей действительности.

В постановке вопроса об архитектурном образовании важное место должно отводиться и теоретическому и практическому разделу занятий; в комплексе с другими внеклассными мероприятиями они способствуют более углубленному получению знаний и навыков работы в процессе творческого труда.

Чтобы активизировать познавательную деятельность, пробуждать любопытство учащихся к архитектурному образованию, необходим также комплексный механизм действия педагогического руководства, вовлечения многих аспектов искусства и культуры, истории и техники в объяснение содержания архитектурного образа и его формы.

277

Активизация художественно – творческой деятельности возможна также при целенаправленном тематически определенном педагогическом руководстве, когда движение, развитие мыслительных действий ребенка находится в постоянном поиске объемного образа; сначала образа, зафиксированного в его представлении на базе наблюдения окружающей его среды, затем сформированного в результате аналитического мышления, направленного комплексом педагогического управления для решения творческой задачи. Необходимость сочетания творческих материалов на практических занятиях по изобразительному искусству, созданию архитектурно – художественной композиции.

Наши наблюдения показывают, что при системном целенаправленном проведении занятий по архитектурному образованию на перовом этапе (изобразительной грамоты) результаты могут быть значительно выше поставленных задач. Практические навыки рисования при этом так же возрастают, если тема увлекает не только своей практически новизной, но и новизной познания об окружающем. Восторг и гордость, какую испытывают ребята, узнавая исторические факты и проблемы, заставляет их думать, читать, сочинять (например стихи).

Отмечается возрастания желание познать теорию и историю архитектуры как родного края, так и в целом мировой архитектуры. Ребята интересуются проблемами «красота», «не красиво» уже с позиций полученных навыков и знаний.

Занятия макетированием показали, что ребята живее стали откликаться на красоту формы, что также пространственному решению в архитектурной практике и в собственности творчестве.

Таким образом, результаты проводимых занятий в общеобразовательных школах, в кружках, позволяет заключить следующее:

Изучения архитектуры родного края способствует всестороннему развитию учащихся, развивает образное пространственное мышление и представления, способствует формированию образно – логического мышления, формирует важнейшие эстетические нравственные нормы поведения, воспитывает любовь к родному краю, к дому как составной части понятия Родина.

278

РАЗВИТИЕ ВЫРАЗИТЕЛЬНОЙ УСТНОЙ РЕЧИ У ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЯМИ СЛУХА

Тажибаева З.К., Мусина Г.К., Смайлова Б.С.

КГУ «Акмолинская областная специальная коррекционная школа-интернат №4 для детей с нарушениями слуха. Г.Кокшетау»

ziyash.tazhibaeva@mail.ru

Язык впервые возник из-за потребности в общении. Устная речь наиболее доступна, без дополнительных средств мы можем сообщать и воспринимать её. Ребенок рождается уже с программой к устной речи. С помощью устной речи человек усваивает язык. Человечество фиксирует свои знания речью.

Вершиной развития человека является формирование у него словесно-логического мышления. Опорой для словесно-логического мышления являются слуховые и кинестетические образы, которые формируются в коре головного мозга в процессе устной речевой деятельности.

У ребенка формируется сначала наглядно-практическое мышление, затем речь. Значение устной речи для детей с нарушениями слуха крайне велико. Устная речь для них выступает как средство общения, базой владения языком, орудием мысли. [1: 28]

Речь детей с нарушениями слуха обычно резко отличается от речи слышащего человека. Им недостает внятности, выразительности, благозвучности: речь их монотонна, часто неестественно груба. Дети, подобно речевой машине, произносят звук за звуком, не связывая элементы в единое целое. Причиной тому в значительной мере являются степени снижения слуха и неправильные формы обучения. Правда, никакое искусство обучения не заменит им недостающего слуха, их речь не будет такой, какая свойственна слышащим. Однако это не значит, что речь детей с нарушениями слуха нельзя все же сделать более естественной, свободной, более благозвучной, выразительной и внятной. Успех обучения устной речи зависит в значительной мере от качества работы учителя, его методического мастерства и общей теоретической подготовки.[1: 57]

Традиционный метод обучения детей с нарушениями слуха устной речи предполагает единство аналитического и синтетического подходов, т.е. сочетание работы над элементами (звуки, слоги) с работой над целым словом, фразой. Таким образом, осуществляется один из важнейших дидактических принципов – переход от более лёгких видов речевой деятельности к трудным, максимально приближающим слабослышащего ребёнка к условиям свободного общения. Нужно широко использовать фонетическую ритмику, которая способствует осуществлению глубокой связи между работой кистей рук, артикуляционного и голосового аппарата. Раскованность и непринуждённость, приобретаемые детьми при выполнении движений, оказывают положительное влияние и на двигательные свойства речевых органов. Движения голосового аппарата и прежде всего артикуляция с движениями рук рассматривается в речи как «моторный стержень эмоций».[ 2: 36]

279

Фонетическая ритмика как система двигательных упражнений в сочетании с произнесением определённого речевого материала играет существенную роль как в формировании произношения, так и в развитии естественности движений. Все упражнения, содержащие движения и устную речь проводятся по подражанию и направлены на: нормализацию речевого дыхания и слитность речи; формирование умений изменять силу и высоту голоса; правильное воспроизведение звуков и их сочетаний; воспроизведение речевого материала в заданном темпе; различение и воспроизведение ритмов; выражение эмоций простыми интонационными средствами. [3: 162, 163]

Однако в практике школ нередко приходится наблюдать преобладание аналитического подхода над синтетическим. В результате дети, умея произнести отдельные звуки, слоги, часто не владеют произносительной структурой слова и фразы. Этот серьезный недостаток работы отражается на выразительности речи детей. При существующей методической системе обучения глухих устной речи работа над ритмико-слоговой структурой слова, а также овладение нормами орфоэпии осуществляются как особые задачи и нередко отодвигаются на более поздний период. Речь сурдопедагога должна удовлетворять всем нормам орфоэпии. В процессе обучения детей ему следует пользоваться как деловым, так и разговорным стилями.[2: 32]

Рассмотрим отдельно несколько компонентов, входящих в состав выразительности речи. Словесное ударение является одним из трех элементов фонетической системы русского языка. Оно вместе с числом слогов, является носителем его ритма. Благодаря ударению осуществляется выделение слов в речи, а также различение слов и их форм. Поэтому правильное словесное ударение – существенное условие выразительности, разборчивости, естественности звучания. При словесном ударении один из слогов произносится более громко и с большей протяжностью гласного звука. В русском языке словесное ударение выступает также в качестве одного из смыслоразличительных средств. Часто мы встречаемся со словами, которые имеют одинаковый звуковой состав. Разное значение таких слов определяется местом ударения. [4:27]

При овладении ударением учащиеся будут испытывать известные трудности. Работая над этой темой, сурдопедагогу необходимо, прежде всего, научить детей технике выделения ударного слога и правильной постановке ударения в словах. Ученик должен не только уметь выделить голосовыми средствами один из слогов слова, но и знать, какой именно – первый, второй или третий. Следует добиться, чтобы он владел подвижностью ударения. [4: 30] Отработка технике выделения ударного слога на определенном ритме соединяется с обучением правильному произношению слов, соответствующему данному ритму: тА-та – пАрта, шкОла. Берется словарь, которым дети уже владеют. Начинать надо со слогов, а потом переходить к словам.

Работа над словесным ударением тесно связана с формированием у школьника навыков дирижирования. Различают два вида дирижирования. Первый состоит в том, что движение руки сопровождает каждый слог произносимого слова. Ударный слог выделяется более интенсивным и

280

длительным движением. Второй вид дирижирования состоит в том, что движением руки сопровождается только ударный слог. Обучать дирижированию рекомендуется на материале слогов, слов, фраз и связных текстов. («Скажи громко и тихо», «Повтори вместе с учителем высоким, низким и средним голосом» и др.) Успешность усвоения словесного ударения в значительной мере зависит от повторяемости словесного материала.[5: 23]. Работа над словесным ударением ведется на индивидуальных занятиях, на уроках по технике речи, на речевых зарядках. Интересно заметить, что в условиях фронтальной и индивидуальной работы с учителем учащиеся соблюдают словесное ударение значительно лучше, чем в условиях проверки.

Овладение логическим ударением предполагает умение выделять его с помощью усиления громкости произнесения соответствующего слова. Обучение логическому ударению имеет цель придать речи детей с нарушениями слуха элементарную выразительность и отчасти облегчить им владение сознательным чтением, поскольку, приучившись отыскивать в предложении ударное слово, они легче улавливают смысл читаемого.[6: 23] Работа над логическим ударением осуществляется двумя путями. С одной стороны, дети, часто практически, следуя указаниям учителя, приучаются произносить те или иные фразы, заучиваемые на память стихи и прозаические тексты с правильным логическим ударением. При этом они руководствуются готовым образцом. Овладение умением выделять ударное слово во фразе достигается тем же способом, которым используется над словесным ударением. В обоих случаях огромная роль принадлежит остаточному слуху школьников, с помощью которого они легко усваивают усиление громкости произношения слов, несущих на себе логическое ударение. («Послушай, какие слова учитель выделяет голосом», « Повтори вместе с учителем», « Скажи также, как я» и др.)

Работа над речевой интонацией предполагает формирование у детей с нарушениями слуха все более дифференцированного восприятия и воспроизведения основных интонационных структур (темпа, слитности и пауз, мелодического контура фраз), а также развитие у учащихся умений передавать смысл и эмоциональное содержание высказывания сочетанием речевых и неречевых средств, способствующих коммуникации соответствующим выражением лица, позой, естественными жестами, принятыми в речевом этикете. Формирование у учащихся интонационной структуры осуществляется как в свободном общении, так и на специальных занятиях – индивидуальных, музыкально-ритмических, в слуховом кабинете, а также во время фонетических зарядок на общеобразовательных уроках и внеклассных занятиях. («Послушай, как говорит учитель», « Покажи …», « Повтори вместе с учителем», « Скажи также: « Мама. Мама ? Мама!» и др.) [6: 35] Также учащиеся учатся на материале одной фразы по-разному комбинировать элементы интонации: изменять логическое ударение (“пойдем гулять”, “пойдем гулять”), темпа речи, менять интонационную конструкцию. При проведении таких упражнений особенно важно осознание учеником речевой ситуации.[7: 67]

Работа по формированию интонации проводится с использованием различных методических приемов и технических средств. На занятиях широко

281

применяется подражание образцу речи учителя, воспринимаемой учениками слухо-зрительно и на слух (с помощью слуховых аппаратов), обучение различению, опознаванию и распознаванию на слух основных элементов интонации, фонетическая ритмика. Также используются вибро-тактильные ощущения, графические средства, инсценирование типичных ситуаций речевого общения и др. («В библиотеке», «В столовой», «В магазине», «В парикмахерской» и т.д.). Эффективной работе над интонацией способствует использование визуальных приборов, помогающих ученикам самостоятельно осуществлять контроль за воспроизведением в речи основных интонационных структур. Организация обучения детей с нарушениями слуха восприятию и воспроизведению интонации предполагает преемственность в разных формах работ. («Послушай повтори», «Скажи наоборот», «Дополни» и т. Д). Планирование осуществляется совместно учителем класса, учителями – предметниками, учителями, ведущими индивидуальные и музыкально-ритмические занятия, и воспитателем. [7: 19]

Большое место на всех уроках, особенно чтения, развития речи, литературы должно быть отведено такому виду работы, как самостоятельное рассказывание о прочитанной книге, о просмотренной кинокартине, по заданной теме или по картине, пересказ. Это, как правило, способствует полной автоматизации ряда орфоэпических навыков, обогащает и учит пользоваться синонимическим словарем.

Таким образом, развитие выразительной устной речи для детей с нарушениями слуха имеет большое значение. Овладение и обучение словесному и логическому ударению, работа по формированию интонации имеет цель придать речи детей с нарушениями слуха элементарную выразительность и отчасти облегчить им владение сознательным чтением, поскольку, приучившись отыскивать в предложении ударное слово, они легче улавливают смысл читаемого. Роль правильного орфоэпического оформления речи огромна, и только орфоэпически правильная речь может служить надёжным средством общения среди людей.

Литература:

1. Волкова К.А. Методика обучения глухих произношению. М.,1980. 2. Леонгард Э.И. Формирование устной речи и развитие слухового

восприятия у глухих школьников. М., 1971. 3. Рау Ф.Ф. Формирование устной речи у глухих детей. М., 1981. 4. Развитие слухового восприятия и обучения произношения детей с

недостатками слуха / сост.: Е.П. Кузьмичева, Н.Ф. Слезина, М., 1986. 5. Рау Ф.Ф., Слезина Н.Ф. Методика обучения произношению в

школе глухих. М., 1981. 6. Яхнина Е.З. Пути совершенствования произносительной стороны

устной речи глухих школьников. Сообщение 1 // Дефектология. 2004. № 3. 7. Пфафенродт А.Н. Произношение. М., 2000.

282

ВЛАДЕНИЕ НОВЫМИ МУЗЫКАЛЬНЫМИ ТЕХНОЛОГИЯМИ-НЕОБХОДИМОЕ УСЛОВИЕ В ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКЕ

УЧИТЕЛЯ МУЗЫКИ

Тюрикова М.Л., Катаргина Е.А. Торгайский гуманитарный колледж им.Н. Кулжановой, г.Аркалык

lacrimosa78@mail.ru

Урок музыки – урок искусства. Это значит, что музыка определяет все происходящее на занятиях: характер общения учителя с учащимися, методы, приемы донесения музыкального материала, логику организации занятия. Ведь и строится урок в опоре на закономерности самой музыки. В нем обязательно есть своя кульминация, подход к ней, заключение. В целом урок по содержанию и по форме должен представлять собой как бы произведение искусства.

На уроках должна звучать музыка, способствующая развитию у учащихся здоровых музыкальных потребностей и высокого вкуса. На уроке музыки, как нигде, тесно сотрудничают чувства и мысли, достигается единство творческих устремлений учителя и учащихся. Свобода в суждениях и ответах, творческая активность и инициатива учащихся, удовлетворенность от совместных занятий возникают именно благодаря музыки.[1: 14]

Разрабатывая уроки музыки, надо помнить, что их идея может зависеть не только от материала программы и педагогической задачи, стоящей перед учителем, но и от времени, когда рекомендуемой программой материал осваивается. Это может касаться и пения, и анализа произведения, и даже нотной грамоты.

Замысел урока призван учитывать современное состояние культурной обстановке в обществе, сегодняшнее восприятие жизни учащихся, ибо то что сегодня кажется неинтересным учителю музыканту, почти наверняка будет неактуальным и для учеников.

Готовясь к урокам, следует ориентироваться и на самого себя. Лучше, если замысел урока будет интересен лично учителю, и тогда знакомый и уже достаточно приевшийся музыкальный материал будет раскрыт по-новому. И это свежее прочтение определит замысел урока и его разработку.

Творческий замысел учителя реализуется прежде всего в выборе методических приемов изучения произведения, становления музыкальных потребностей учащихся, их способностей, Это главный узел урока.

Поиск новых приемов, не использованных ранее видов организации деятельности учащихся, педагогических средств должен превратится у учителя музыки в самоцель.

Творя замысел урока, важно формировать особое учительское чувство-чувство времени. В зависимости от ритма урока учитель-музыкант подбирает темп и ритм своей речи, организует другие средства педагогического воздействия.

283

Таким образом в концепцию урока заложены следующие составные: изучаемая музыкальная тема урока и учебный материал, обуславливающий его конкретное наполнение:

- художественная, дидактическая и воспитательная сверхзадача урока; - психология учебно-музыкального процесса, эмоционально-

познавательные возможности, музыкальные способности учащихся; - творческие и исполнительские задатки учащихся; - искусство педагогического перевоплощения. Музыкально-педагогическая деятельность сочетает в себе

педагогическую музыковедческую, музыкально-исполнительскую, исследовательскую работу, основанную на умении самостоятельно обобщать и систематизировать полученные знания. [2: 18]

Творчество учителя во многом обусловлено спецификой его деятельности, который носит публичный характер, осуществляется в определеннойаудитории и требует умения управлять своими чувствами и настроениями. Вообще педагогический процесс связан с постоянным творческим поиском, поскольку учителю приходится действовать в изменяющихся условиях разнообразных педагогических ситуаций.

Творческая деятельность учителя предполагает и педагогическую импровизацию, которая обуславливается его способностью быстро и правильно оценивать ситуацию и поведение учащихся и оперативно находить решение. Огромное значение для этого имеет уровень общей культуры учителя, его психолого-педагогическая грамотность и научная эрудиция.[3: 25]

Творческая природа музыкального искусства открывает особенно большие возможности для творчества учителя музыки. Ведь она проявляется не только в сознании, но и в интерпретации музыкальных произведений на основе постижения композиторского замысла, идеи, художественного образа и смысла произведения. Решающую роль в этом процессе играют музыкально-слуховые представления, интеллект музыканта, его музыкальный опыт, владение средствами художественной выразительности. При этом следует подчеркнуть, что творческая деятельность в области занятий искусством требует от человека повышенной эмоциональности, образности мышления, богатства художественных ассоциаций.[4: 72]

Творческая деятельность учителя музыки зависит от ряда обстоятельств: от условий, в которых он работает, от уровня общего развития класса и музыкальной подготовки школьников, собственных личностных качеств.

Чтобы творческие проявления учащихся носили последовательный и активный характер, учителю необходимо – подбирая дополнительный репертуар для урока музыки и для внеклассной работы, включать произведения, которые могут служить основой для развития конкретных творческих навыков и в это же время отвечать дидактическим задачам общего продвижения учащихся:

- с целью формирования у учащихся ассоциативного мышления привлекать аналогичный материал из смежных областей других видов искусства;

284

- умело импровизировать в неожиданных ситуациях; - использовать разнообразные формы работы, способствующие созданию

на занятиях атмосферы творческой активности, заинтересованности (словесно-иллюстративная, поисковая и т.д.);

- разрабатывать серии творческих заданий и находить наиболее эффективные, формы их постановки перед аудиторией (в основном для этогоиспользуется внеклассная работа);

- применять различные виды творческой деятельности на каждом занятии, исходя из главной задачи каждого конкретного занятия.

Учитель музыки учит искусству управления собственным восприятием в процессе познания музыки. Поэтому умения и навыки культурного слушания и слышания музыки не имеют дидактического содержания. Будучи диалектическим единством рационального и эмоционально-образного мышления, они призваны обеспечить будущему слушателю музыки ее понимание «и умом, и сердцем».[5: 86]

В процессе использования музыкальных технологий на уроке музыке дети узнают, постигают, осваивают закономерности языка, учатся осознавать и воспроизводить музыку. Все это расширяет кругозор учащихся, раздвигает горизонты исполнительской деятельности, дает возможность значительно повысить уровень исполнительских навыков, развивать музыкальные способности детей. [6: 34]

Все музыкальные технологии помогают формировать навыки активного восприятия музыки, обогащают музыкальный опыт детей, прививают им знания, что в целом является важной предпосылкой обогащения музыкальной культуры школьников.

Итогом развивающего музыкального образования должно стать представление учащихся о деятельности музыканта – композитора, исполнителя, слушателя в их триединстве – как о высоком проявлении человеческого творческого потенциала, как о большом интеллектуальном и эмоциональном труде души, как о высшей потребности в преобразовании человека.

Литература:

1. Гродзенская Н.Л. “Школьники слушают музыку” М.,1969 г. 2. “Искусство в школе” №4 М.,2000 г. 3. “Искусство в школе” №6 М.,1999 г. 4. Кабалевский Д.Б. “Программа по музыке для общеобразовательной

школы 1-3 классы” М.,1980 г. 5. Кабалевский Д.Б. “Как рассказывать детям о музыке” М.,1989 г. 6. Методические рекомендации к урокам музыки общеобразовательной

школы. М.,1991 г.

285

«ФИЛОСОФИЯ, САЯСАТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТАНУ» секциясы Секция «ФИЛОСОФИЯ, ПОЛИТОЛОГИЯ И СОЦИОЛОГИЯ»

ФЕНОМЕН ИДЕНТИЧНОСТИ В ФИЛОСОФИИ

Абдукаликова Г.К. Академия «Кокше», г. Кокшетау

Самоидентификация не тождественна самоопределению, а представляет

один из её моментов и даже одну из ступеней. Для того, чтобы определяться в своей жизненной позиции, своих целях, ценностях и т.д., человек должен определить свою объективную идентичность, осуществить собственную самоидентификацию. И от того, насколько он адекватно её произведет, насколько аутентично воссоздает в своём сознании свою объективную идентичность, зависит и правильность последующих ступеней самоопределения.

Следует отметить, что авторы, определяющие идентичность личности как сугубо субъективный феномен то и дело сбиваются на характеристику её как объективного феномена. В литературе авторы иногда касаются вопроса о времени появления феномена идентичности. Так, Э. Фромм пишет: «Человеческое чувство идентичности развивается в процессе освобождения от «первичных связей», которые связывают его с матерью и природой. Младенец, ещё ощущающий своё единство с матерью, не может сказать «Я», нет у него и потребности в этом. Только после того, как он постиг внешний мир как отдельный и отличный от него, он приходит к осознанию себя как отдельного существа, и одно из последних слов, которое он выучивается употреблять, – это «я» по отношению к самому себе.

В развитии человеческого рода степень осознания человеком себя как отдельного Я зависит от степени, в которой он отделился от клана, и от степени развитости процесса его индивидуации. Член примитивного клана мог бы выразить свое чувство идентичности формулой «я – это мы»; он еще не постиг себя как «индивидуума», существующего отдельно от группы. В средневековом мире индивид идентифицировался со своей социальной ролью в феодальной иерархии. Крестьянин не был человеком, который случайно оказался крестьянином, а феодал – человеком, который случайно оказался феодалом. Он был либо крестьянином, либо феодалом, и это чувство неизменности позиции было неотъемлемой частью его чувства идентичности. Когда рухнула феодальная система, его чувство идентичности было поколеблено, и встал острый вопрос «Кто я?» – или, точнее, «откуда я знаю, что я – это я?» ¹. Приведем еще слова С. Хантингтона. «Идентичность, – пишет он, – присуща даже новорожденному, у которого она определяется такими признаками, как пол, имя, родители, гражданство. Правда, эти признаки остаются латентными до тех пор, пока ребенок не осознает их и не самоопределится с их помощью» ².

286

Попытаемся проанализировать два эти фрагмента. Мы уже отмечали, что для Э. Фромма идентичность – это определение себя через себя, а для С. Хантингтона она в первую очередь определение себя через других. Поэтому этот момент мы оставим в стороне.

Начнем с ребенка, что проще. Новорожденный некоторое время (несколько месяцев) настолько привязан к своей матери, что его еще трудно назвать самостоятельным индивидом. Но постепенно он включается (пока что не сам, а по инициативе старших) в разнообразные отношения с другими людьми (прежде всего с родителями и ближайшими родственниками), а также вовлекается в предметную деятельность (первоначально примитивную), что позволяет ему по-человечески овладевать органами своего тела (в первую очередь руками). Постепенно он, через общение прежде всего, начинает вырабатывать чувство «я», которое о чаще всего именует в третьем лице («он», «она»). К. Маркс, как известно, писал о человеке: «Так как он родится без зеркала в руках и не фихтеанским философом: «Я есмь я», то человек сначала смотрится, как в зеркало, в другого человека. Лишь отнесясь к человеку Павлу как к себе подобному, человек Петр начинает относиться к самому себе как к человеку. Вместе с тем и Павел как таковой, во всей его Павловской телесности, становится для него формой проявления рода «человек»³.

Но Э. Фромм считает, что младенец не обладает атрибутом или атрибутами идентичности, ибо для него идентичность – это лишь субъективное чувство самоидентичности. С. Хантингтон утверждает, что новорожденный обладает латентными, т.е. скрытыми атрибутами идентичности. И дело не только в том, что со временем он обретает сознание своего «я», чем ограничивается С. Хантингтон. Дело в том, что младенец рождается в среде людей, принадлежащих определенному обществу, определенной культуре, находящихся на определенной ступени развития. В этом обществе, в этой культуре существует определенный набор идентичностей (об этом мы будем говорить ниже), которые и проецируются на новорожденного людьми, в первую очередь родителями, и как бы приписываются, атрибуцируются ему.

Если теперь перейти от онтогенеза к филогенезу, а точнее – к антропогенезу, то ограниченность фроммовской трактовки идентичности и обусловленные этой ограниченностью ошибки явственны больше. Но прежде приведём ещё одно его положение. «Развитие западной культуры, – пишет он, – шло в направлении создания основы для полного выражения индивидуальности. Политическое и экономическое освобождение человека, приучение его думать за себя и избавление от авторитарного давления давало надежду, что он сможет ощутить своё «я» как центр и активный субъект своих способностей, каким оно и является. Но, – сокрушается Фромм, – лишь меньшинство пришло к новому переживанию «я». Для большинства же индивидуализм был не больше, чем фасад, за которым скрывалась неудача в обретении индивидуального чувства идентичности»4.

Таким образом, полноценное чувство идентичности, по Фромму, возможно в полной и подлинной индивидуации, т.е. утверждении индивидуализма, которым и характеризуется буржуазное общество, в отличие

287

от предыдущих. Но, как следует из цитируемого текста, индивидуализм может быть подлинным и полноценным, но может быть и фиктивным, неполноценным, который, согласно Фромму, и выпал на долю большинства.Поэтому-то он и утверждает, что первобытный или средневековый человек не обладали чувством идентичности. На деле же, с позиций целостного понимания феномена идентичности дело обстоит совершенно иначе. Первобытное общество, как известно, просуществовало во много раз дольше, чем так называемая писаная история. За время своего существования оно прошло через ряд стадий развития. Это развитие состояло не только в развитии деятельности и её орудий, общественных отношений и общественного устройства, но и в постепенном обособлении индивида от общественного целого, т.е. в процессе индивидуации. Этот процесс, как тоже известно, достиг своего апогея в буржуазном индивидуализме. И лишь на первых стадиях индивид был настолько слит с общественным целым, что ни о каком обособлении не могло быть и речи. Филогенез здесь действительно напоминает онтогенез.

Э. Фромм пишет, что первобытный человек мог бы выразить своё чувство идентичности формулой «я – это мы», т.е. племя, род, община. Но это чувство совпадало с его объективной идентичностью. На более поздних ступенях первобытного общества это чувство он мог выразить этой же формулой, хотя уже был относительно обособлен от социального целого и обладал определённым уровнем самосознания. Он уже не только обладал объективной идентичностью, но и обладал субъективной идентичностью, т.е. самоидентичностью, которая определялась через его принадлежность к общественному целому. По мере развития первобытного общества в нем происходила социальная дифференциация. Индивиды стали различаться не только по полу и возрасту и по физической силе и выносливости, но и по определённой социальной стратификации. Существовали вождь и старейшины, жрецы и колдуны и т.д. Они уже, наряду с естественными атрибутами объективной идентичности, обладали также и специфическими социальными её атрибутами. Точно так же обстоит и в феодальном обществе. Крестьянин и феодал были представителями разных классов и по условиям средневекового общества крестьянин не мог стать феодалом, как, в принципе, и наоборот. В средневековом обществе, как и в античном, существовала более или менее развитая система разделения труда, которая обеспечивала определенное расслоение общества, а значит и различные формы идентичности, основанные на принадлежности.

Но для Э. Фромма данная форма идентичности не является идентичностью. Он пишет о буржуазном обществе, в котором лишь немногие, по его мнению, обрели чувство идентичности. Он пишет: «Искали и находили множество заместителей подлинного индивидуального чувства идентичности. Нация, религия, класс, профессия служат для обеспечения чувства идентичности. «Я американец», «Я протестант», «Я бизнесмен» – вот формулы, которые помогают человеку обрести чувство идентичности после исчезновения первоначальной клановой идентичности и до приобретения подлинного

288

индивидуального чувства идентичности. В современном обществе эти разные идентификации обычно действуют вместе»5.Э. Фромм считает такие идентичности как суррогаты подлинной идентичности, ведущие человека от свободы к конформности. Его приговор им однозначен: «Вместо доиндивидуалистической клановой идентичности формируется новая, стадная идентификация, в которой чувство идентичности основывается на чувстве неоспоримой принадлежности к толпе. То, что эти единообразие и конформность часто не распознаются как таковые и маскируются иллюзией индивидуальности, не меняет дела»6.

По нашему мнению, идентичность как принадлежность и самоидентификация через принадлежность не является обязательным источником конформности и конформизма вообще. И вряд ли правомерно отождествлять принадлежность к нации, классу, религии т.д. принадлежностью к толпе, как это делает Э. Фромм. Понятие толпы имеет вполне конкретное содержание. Толпа – это даже не масса. Толпа до известной степени феномен случайный и – главное – временный. Толпа – это некоторое гетерогенное по составу сборище людей, которые подчинены некоторой сильной эмоции. Толпы возникают спорадически и спорадически же распадаются. Люди снова принимают свой прежний облик и свои идентичности, так как в толпе нивелируются все и всяческие идентичности.

Уже из изложенного выше понятно, что у человека (будь он хотя бы только индивид, индивидуальность или личность) не может быть одной-единственной идентичности (как объективной характеристики) и одной-единственной самоидентичности, самотождественности (как субъективного феномена). Каждый человек обладает минимум несколькими идентичностями, т.е. он полиидентичен.

Попытку охарактеризовать общую структуру идентичностей предприняли Л. Гозман и А. Эткинд, исходя из диалектики всеобщего, особенного и единичного. Они пишут: «Человек, рассмотренный в структуре философских категорий «общее – особенное – единичное», предстаёт как: а) человечество в целом и общечеловеческое в каждом конкретном представителе нашего рода; б) определённая общность людей (расовая, национальная, классовая, конфессиональная, половая, возрастная, характериологическая и пр.) и проявления этой общности в конкретных людях; в) отдельный человек в конкретной единственности своего реального существования. Эта трехуровневая структура представляет собой, по-видимому, одну из важных универсалий бытия и самосознания человека»7.

Данная структура является, очевидно, наиболее общей структурой идентичности как принадлежности и самоидентификации через принадлежность. Предложенная Л. Гозманом и А. Эткиндом структура построена по принципу иерархии, если идти от единичного (отдельный индивид) через особенное (определённая общность) ко всеобщему (человечество). Но эту структуру можно и обернуть, и тогда всеобщее будет всеобщим основанием, особенное – его формой конкретизации, а единичное – абстрактным моментом всеобщего и конкретным моментом особенного.

289

Возможны ли другие структуры? С. Хантингтон предложил иерархическую структуру идентичностей, но такую, которая не оборачивается. Он пишет: «Есть различные уровни самоидентификации: так житель Рима может характеризовать себя как римлянина, итальянца, католика, христианина, европейца, человека западного мира. Цивилизация – это самый широкий уровень общности, с которой он себя соотносит»8. Однако данная структура может быть дополнена: перед жителем Рима следует поставить просто индивида, а после цивилизации следует поставить человечество (С. Хантингтон считает, что в современном мире существует семь-восемь крупных цивилизаций). Тем самым структура будет полной.

В другой своей работе С. Хантингтон предлагает иную структуру идентичностей, именуя ее источниками идентичности. Он пишет: «Перед людьми имеется богатый, почти безграничный выбор возможных источников самоидентификации. Наиболее важными среди них представляются следующие:

1. Аскриптивные – возраст, пол, кровное родство, этническая и расовая принадлежность;

2. Культурные – клановая, племенная, языковая, национальная, религиозная, цивилизационная принадлежности;

3. Территориальные – ближайшее окружение, деревня, город, провинция, штат, регион, климатическая зона, континент, полушарие;

4. Политические – фракционная и партийная (в широком смысле – от клики до общественного движения) принадлежности, преданность лидеру, группы интересов, идеология, интересы государства;

5. Экономические – работа, профессия, должность, рабочее окружение, наниматели, отрасли, экономические секторы, профсоюзы, классы, государства;

6. Социальные – друзья, клубы, команды, коллеги, компании для развлечений, социальный статус.

Любой индивид неминуемо окажется вовлечённым во множество перечисленных выше группировок, но из этого вовсе не следует, что они тем самым станут для него источниками идентичности»9.

Данную структуру вряд ли можно назвать строго иерархической. Скорее, это – просто перечисление. Ведь территориальная идентичность не может быть выше культурной. Кроме того, вызывает сомнение однозначное включение племенной идентичности в разряд культурой. С. Хантингтону также необходимо было бы различать биологический по (sex), который действительно относится к аскриптивной, естественной идентичности, и гендер (социокультурный пол), который не является сугубо естественным и потому должен быть отнесен к уровню культурных идентичностей. Внутри этих классов идентичностей не всегда можно установить реальную идентичность. Таков, например, охарактеризованной Хантингтоном класс аскриптивных идентичностей. Строго принципу иерархии соответствуют лишь территориальные и экономические классы идентичностей. Но, очевидно, так оно и должно быть с объективными идентичностями: одни из них выстроены в иерархию, другие же располагаются горизонтально, в одной плоскости.

290

Нам представляется, что все характеристики комплексов идентичностей, охарактеризованные Г.В. Малинином, Л. Гозманом и А. Эткиндом, а также оба комплекса, изображенные С. Хантингтоном, не исключают друг друга. Среди них можно выделить формальные комплексы идентичностей, т.е. такие, которые являются неотъемлемыми, а потому неизменными и неустранимыми. Таков комплекс идентичностей, обозначенный Л. Гозманом и А. Эткиндом. В любом человеке присутствует соотношение единичного, особенного и всеобщего. Другим видом формального комплекса идентичностей можно назвать выделенный С. Хантингтоном территориальный комплекс. Любой человек всегда проживает на какой-то территории, которая входит в состав другой, а обе они – в состав третьей, более обширной и т.д. Сюда же можно отнести и экономический комплекс. Данный вид формальных комплексов идентичностей отличается от первого тем, что человек может менять свою территориальную или экономическую идентичность. То же можно сказать и о некоторых других идентичностях, входящих в иные комплексы. Можно, например, сменить партийную принадлежность, выйдя из данной партии и вступив в другую или же вообще стать беспартийным.

Если обратиться к классификации идентичностей, предложенной Л. Гозманом и А. Эткиндом, то большинство комплексов идентичностей, выделенных С. Хантингтоном (мы имеем в виду вторую его типологию), соотносятся с категорией особенного и относятся, по характеристике Гозмана и Эткинда, к среднему уровню. Авторы пишут: «Часть общностей среднего уровня не имеет натуральной основы (т.е. не относится к тому, что С. Хантингтоном называет аскриптивными источниками идентичности. – Авт). Оценка включенности их в идентичность зависит от двух факторов – является ли человек хоть в какой-то степени субъектом этой общности, то есть вносил ли вклад в ее создание и развитие, и добровольна ли его принадлежность к ней. Чем больше субъектность человека по отношению к данной общности и чем более добровольный характер носит его присоединение к ней, тем более естественной представляется включение ее в итоговую идентичность. Однако значительная часть общностей среднего уровня, в которые входит человек, никак от него не зависит – далеко не все могут чувствовать себя субъектами своей национальной культуры и языка, научных сообществ или социальных институтов, членами которых они являются»10. Однако сугубо объективно и тот, кто включен в общность не по своему выбору, а потому и не является активным творцом и субъектом ее, и тот, кто таковым субъектом является, обладают одной и той же общей для них идентичностью. Другое дело, что уже внутри общности, в зависимости от ее структуры и организации, а следовательно – и положения в ней, статуса, складывается градация идентичностей. Если член общности всего лишь исполнитель, то и его идентичность будет соответствующей, а у представителя элиты данной общности, скажем, администрации идентичность уже иная. Кроме того, данная идентичность может соединять данного человека с исполнителями в других общностях и, следовательно, быть, так сказать, надобщностной.

291

Л. Гозман и А. Эткинд пишут: «Идентичность, основанная на вынужденном включении в общности, субъектом которых человек не является, представляется наиболее противоестественной и деструктивной. Отметим, – добавляют они, – что система часто требует именно такого типа идентичности»11. Так, заключенный или новобранец, против его желания, призванный на воинскую службу, обладают именно такого рода объективными идентичностями. Исходя из того, что в общественном целом существуют не только социально положительные феномены и общности, но также и отрицательные, то имеет, на наш взгляд, смысл выделять социально положительные и социально отрицательные объективные идентичности.

С. Хантингтон пишет: «Идентичности в общем и целом представляют собой конструкты. Люди конструируют собственные идентичности, занимаясь этим кто по желанию, кто по необходимости или по принуждению»12. Напомним, что под идентичностью он понимает субъективную идентичность, как результат самосознания, или самоидентификации. Но в данном высказывании имеются и такие моменты, которые можно отнести и к объективной идентичности. Во-первых, определение идентичности как конструкта может быть отнесено к некоторым объективным идентичностям. Так, например, биологический пол (sex) не является конструктом. Следовательно, мужчина и женщина как представители биологического пола обладают естественными, аскриптивными идентичностями. Но социальный пол, гендер (gender) – это социокультурный конструкт. Соответственно мужчина и женщина в гендерном аспекте обладают идентичностями-конструктами. Поэтому слово С. Хантингтона о том, что люди сами конструируют свои идентичности, к объективному плану однозначно неприменимы. Следовательно, люди конструируют какие-то объективные формы идентичности, полностью или, что чаще всего, частично, но в большинстве своем они получают свои идентичности извне, от общества.

Относительно субъективных идентичностей, к которым мы переходим, можно сказать, что некоторые из них действительно являются конструктами, т.е. не объективным отражением действительных идентичностей, а иллюзорным, мнимым. Но прежде всего следует отметить, что в самосознании индивида существует ценностно окрашенная иерархия самоидентичностей как продуктов истинной и (или) ложной самоидентификации. Но прежде всего следует отметить значимость самоидентичностей для человека. Это – объективная сторона. С. Хантингтон подчёркивает субъективную сторону. Он пишет: «Идентичность важна потому, что определяет поведение человека. Если я считаю себя ученым, я буду вести себя соответственно этому представлению»13. Однако к этому следует добавить, что если самоидентичность соответствует действительной идентичности, то всё обстоит нормально. Но если человек, вне зависимости от того, является ли он сотрудником какого-либо научного учреждения и имеет некоторые научные регалии, на самом деле является посредственностью, псевдоученым, то его поведение может вызвать лишь иронию у окружающих. Так, например, Гегель в одном из писем писал: «Рейнгольд, Боут[ерверк], Круг и другие – люди

292

одного сорта; каждый называет свою совершенно случайную и незначительную форму [мышления] оригинальным открытием и ведет себя как философ»14.

В самосознании и самоопределении человека статус тех или иных самоидентичностей может изменяться как под влиянием социокультурной действительности, так и благодаря каким-либо изменениям в собственной жизнедеятельности, включая изменения ценностных ориентаций и мировоззренческих установок. Если человек развивается или, скажем, продвигается по карьерной или иной лестнице, у него изменяется социальный статус, имидж и престиж. Тогда изменяется его самооценка и, естественно, самоидентичность во всех трех ее типах, или модусах.

В самой объективной действительности одни идентичности так или иначе сталкиваются с другими идентичностями. Они могут взаимосогласовываться, могут быть нейтральными друг для друга, а могут и отталкивать друг друга, друг другу противостоять и даже вступать в конфликт. Поэтому и в сознании осуществляются не только процедуры установления тождества, идентичности, но и процессы установления различий, так сказать, антитождества или иноидентичности (альтернативные идентичности). «Чтобы идентифицировать себя, – отмечает С. Хантингтон, – людям нужны другие». Самоидентификация осуществляется не только через противопоставление. А это последнее возможно лишь на основе идентификации других (индивидов, групп, конфессий и т.д.).

Человек осуществляет самоидентификацию, но в то же время сам, зная о том или не зная, подвергается идентификации со стороны других. Причем, если он об этом знает, это может иметь для него важное значение. «Восприятие другими, – пишет С. Хантингтон, – оказывает существенное влияние на самоидентификацию человека или группы»15. Таким образом, процессы идентификации-самоидентификации осуществляются не по логике «субъект-объект», как это изображается в литературе, а по логике «субъект-субъект», хотя она может и не иметь диалогического характера, о котором столь много говорил М.М. Бахтин. С. Хантингтон пишет: «В некоторых случаях люди подчеркивают тот аспект собственной идентичности, который связывает их с теми, с кем они взаимодействуют. В других случаях они подчеркивают аспекты, отличающие их от остальных»16.

Список использованных источников:

1. Фромм Э. Человеческая ситуация – ключ к гуманистическому

психоанализу // Фромм Э. Человеческая ситуация. М.: Смысл, 1995. С.61-62. 2. Хантингтон С. Кто мы? Вызовы американской национальной

идентичности. М.: ООО «Изд-во АСТ»; ООО «Транзиткнига», 2004. С.50. 3. Маркс К. Капитал. Критика политической экономии. Т.1. Кн. І:

Процесс производства капитала // Маркс К., Энгельс Ф. Соч. изд. 2-е. Т. 23. М.: Политиздат, 1960. С.62.

4. Фромм Э. Человеческая ситуация – ключ к гуманистическому психоанализу // Фромм Э. Человеческая ситуация. М.: Смысл, 1995. С.63.

293

5. Там же С.64. 6. Гозман Л., Эткинд А. Идентичность, культурное самосознание // 50/50.

Опыт словаря нового мышления. М.: Прогресс, 1989. С.30. 7. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций? Полис. 1994. № 1. С.34. 8. Там же С.58-59. 9. Гозман Л., Эткинд А. Идентичность, культурное самосознание // 50/50.

Опыт словаря нового мышления. М.: Прогресс, 1989. С.32-33. 10. Там же С.33 11. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций? Полис. 1994. № 1. С.51. 12. Садохин А.П. Этнология. М.: Гардарики, 2001. С.50. 13. Гегель Г.В.Ф. Письма // Гегель Г.В.Ф. Работы разных лет. В 2-х т. Т.2.

М.: Мысль, 1971. С.239 14. Хантингтон С. Кто мы? Вызовы американской национальной

идентичности. М.: ООО «Изд-во АСТ»; ООО «Транзиткнига», 2004. С.55. 15. Там же С.52. 16. Там же С,54.

ҚАЗАҚСТАНДА АЗАМАТТЫҚ КОҒАМ ИНСТИТУТТАРЫ ҚЫЗМЕТІН

ЖЕТІЛДІРУ ҮДЕРІСІ

Әпенов Б.М. Қызылорда қ., Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

apenov1977@mail.ru

Қазіргі Қазақстан жағдайында әлеуметтік құқықтық мемлекетті қалыптастыру мен азаматтық қоғам талаптарын қабылдау үдерістері қатар жүріп отыр. Сондықтан 2006 жылдың 25 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасының бекітілуі бұл бағдарды ілгерітушілік болып табылады [1]. Бұл құжат билік органдарының белсенділігімен бекітілді, өйткені қазіргі күннің өзінде қоғам азаматтарының енжарлығы анық байқалады. Ғылыми көзқарас тұрғысынан тек демократиялық мемлекет қана азаматтық қоғам құра алады. Бұл пікір, әсіресе, демократиялық үдерістердің жаһандануы кезінде кең тарады. Тәуелсіз даму жылдарында Қазақстанда жаңа саяси-құқықтық режим қалыптасып қана қойған жоқ, сондай-ақ босап қалған әлеуметтік кеңістікте көптеген ұйымдар мен ассоциациялар құрылды. Бірақ демократиялық қоғамға тән азаматтық қатынастар жүйесі қалыптасты деуге әлі де ерте. Қазақстан азаматтық қоғамының көптеген құрылымдарының тәуелсіздігі сөз жүзінде қалып отыр, өйткені идеологиялық, материалдық, ұйымдастырушылық тұрғыдан әлі де билікке ұйымдастырушылық және қаржылық тұрғыдан тәуелді. Бұл азаматтық қоғам институттарының іс-әрекетін қамтамасыз етуші нормативті негіздің әлсіздігімен байланысты.

294

Азаматтық қоғам – оның осы күнгі түсінігінде және маңызында мемлекетке қарсы болуға, оның қызметіне бақылау жасауға қабілеті бар, мемлекетке оның орнын көрсетуге қабілетті, оны «жүгендеп» ұстайтын қоғам. Басқа сөзбен айтсақ, азаматтық қоғам – өзінің құқықтық мемлекетін жасауға қабілеті бар қоғам. Сонымен қатар, азаматтық қоғам тек мемлекетке әлеуметтік-экономикалық үдерістерге белсенді кірісуге мүмкіндік жасайды. Ол кей жағдайда өзін мемлекеттің таптауына, яғни әлеуметтік жүйені тоталитарлыққа айналдырып жіберуге мүмкіндік бермейді.

Қоғамның мұндай қабілеттілігі, саяси ұйымдастырудағы белгілі экономикалық жағдайдың болуына ғана байланысты, дәлірек айтсақ – экономикалық бостандық, меншік нысандарының көпжақтылығы, нарықтық қатынастар. Азаматтық қоғамның негізінде жеке меншіктілік жатыр. Нақты сол азаматтық қоғамның мүшелеріне экономикалық абыройды сақтауға мүмкіндік береді. Азаматтық қоғам туралы ілімді түпкілікті зерттеу Гегельдің еңбегімен байланысты [2]. Азаматтық қоғамның басты элементі ретінде Гегель өзінің әлеуметтік жағдайымен, өзінің жеке басының ықыласы мен қажеттілігіне байланысты қоғамда әрекет ететін адамды айтқан. Осыған байланысты мұның қазіргі азаматтық қоғам туралы ойлардан пайдалы айырмашылығы бар, яғни соған байланысты азаматтық қоғам тек мемлекеттік емес ортаның қатынастары ретінде түсіндіріледі.

Әлеуметтік құбылыстарды тек қатынастар арқылы белгілеу, мұндағы субъектілердің қатынастарын алып тастау, жоққа шығару – маркстік-лениндік қоғамтанушылардың қателігі. Өйткені, қоғамдық қатынастар адамдарсыз болмайды. Маркстің өзі атап айтқандай, қоғамдық қатынастар, жалпы қатынастар тек ойлауға мүмкіндік береді, егер оларды сол субъектілерден жеке есепке алғысы келсе, олар бір-бірімен әртүрлі қатынастарда тұрады [3].

Қандай болмасын, әлеуметтік ортаны үш бөлік құрайды: а) әлеуметтік субъектілер (адамдар және олар құрайтын бірлестіктер); ә) субъектілер арасындағы қатынастар (қоғамдық қатынастар, әлеуметтік

құрылымдар); б) адамдардың тәртібі, олардың қызметтері. Барлық мөлшерде бұл азаматтық қоғамға жатады. Адам көптеген

әлеуметтік қатынастардан тұрады және барлық сол қатынастарға адам бірдей қатынаспайды, ол дәл азаматтық қоғамның мүшесі ретінде болса, ол өзін сол күйде сезіне ме, онда ол өзін қалай ұстайды, ол оның жеке әлеуметтік сапасына байланысты. Сондықтан, азаматтық қоғамның қалыптасуы – ең алдымен, мақсаты – негізінен қоғамдағы экономикалық және саяси құрылымның принципті өзгерістерінің есебінен сол қоғамның мүшесін қалыптастыру. Азаматтық қоғамның мақсаты мен міндеттері халықтың барлық әлеуметтік жіктерінің ырыс-берекесін қамтамасыз ету, халықтың тұрмыс-деңгейінің көтерілуіне ықпал ететін жағдайларды туғызу, қоғамдық қатынастардың әрқилы сфераларындағы жеке тұлғаның шығармашылық қабілеттерін ашуға және іске асыруға мүмкіндік беретін олардың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыру. Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы мәселесі қазіргі жағдайда отандық қоғамдық ғылымдарының бағытын білдіреді.

295

Азаматтық қоғам – бұл қоғамның бір бөлігі, оның өзегі немесе жүрегі және жеке тұлға мен ерікті және тең құқылы азаматтардың ұйымдары мемлекеттік саяси биліктің қол сұғуынан құқықпен қорғалатын оның әрекет етуінің сферасы. Ол азаматтарды біріктіретін өзара байланыстар мен қатынастардың тұтас өзін-өзі реттейтін жүйесін, сондай-ақ олардың конституциялық құрылыс қағидаларына негізделген және әрекет ететін материалдық және заттандырылған мемлекеттік емес сипаттағы құрылымдарын білдіреді. Олардың қатарына: отбасы, коммерциялық оқу орындары мен денсаулық сақтау мекемелері, діни конфессиялар, саяси партиялар, қозғалыстар, ассоциациялар, одақтар, қорлар, қоғамдық бірлестіктер, коммерциялық кәсіпорындар, банктер, акционерлік қоғамдар, еңбек ұжымдары, фермерлік қожалықтар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, құқық қорғау қозғалыстары, қызығушылықтары бойынша клубтар және азаматтардың өзге де бірлестіктері, мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдары жатады.

Өкінішке орай, кеңестік жүйе жойылғаннан кейін, барлық посткеңестік елдер секілді, еліміз осы ағымдар үшін «діни вакумм» ретінде болды. Демократиялық құндылықтарды, сөз бостандығын, діни сенім бостандығын дұрыс түсінбеу, заңымыздың солқылдақтығы дәстүрлі емес діни ағымдардың елімізде орнығуына қолайлы жағдай тудырды. Тек соңғы уақыттарда ғана еліміз кеткен қателіктердің орнын толтыруға әрекет жасап отыр. Мұндай маңызды іс-шаралар қатарына дін мен діни сенім туралы жаңа заңның жарық көруін, діни бірлестіктер мен діни конфессияларды қайта тіркеуден өткізуді атауға болады. Соның нәтижесінде, еліміздегі діни бірлестіктер саны едеуір азайып, он жеті діни конфессия қайта тіркеуден өтті. Дегенмен, тіркеуден өтбеген немесе өтуге тырыспаған дәстүрлі емес діни ағымдар өз жұмысын толығымен тоқтатты деуге әлі де ерте. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстан -2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты биылғы дәстүрлі жолдауында «бүгінде біздің халқымыз үшін дәстүрлі емес діни және жалған діни ағымдар мәселесі өткір тұрғандығын» ерекше атап өтті [4]. Атап айтсақ, жалған діни ағымдардың жастар санасы үшін үлкен қауіп төндіріп отырғанын, оларды «сүзгіден» өткізетін мықты діни сана қалыптастыруымыз қажеттігін, бұл діни сананың, ең алдымен «еліміздің дәстүрлері мен мәдени нормаларына сәйкес келуін» айта отырып және де діни экстремизм мен терроризмнің шынайы болмысын ашып, онымен күрес жөніндегі мемлекеттік бағдарламаның дайындалуын тапсырды.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік даму бағыты ретінде Ата Заңымызда бекітілген әлеуметтік құқықтық мемлекетті қалыптастыру негізгі қағидаларды жүзеге асыруды талап етеді. Олардың қатарында биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлінуіне ерекше назар аудару қажет. Шындығында, заңның үстемдігі, адам құқығы мен бостандығын жоғары құндылық ретінде бағалау, мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі және оны жүзеге асыру талаптары заң шығарушы және атқарушы биліктің басты міндеттері. Биліктің бөлінуі мәселесі өзіндік мүдделері мен мақсаттары бар саяси субъектілер мен азаматтық қоғам элементтері бар гетерогенді қоғамдарда

296

өткір мәселеге айналады. Биліктің бөлінуі билікті жүзеге асыруға деген әрбір азаматтың құқығы идеясымен тікелей байланысты.

Биліктің бөлінуінің әрекетшілдігі және тиімділігі заң шығарушы және атқарушы билік тармақтарының өзара әрекетінде айқын көрінеді. Бұл екі билік тармақтары ара – қатынасының мүлтіксіз деңгейіне жету мүмкін емес, арадағы қайшылық демократия институттарын жетілдіріп, әлеуметтік құқықтық мемлекетке ұмтылудың бастау көзі болып табылады. Бұл жағдайда белгілі – бір заңдылық туындайды. Қоғамды демократияландырудың өзегі болып табылатын заң шығарушы билікті, парламентаризмді дамыту атқарушы биліктің әрекетін шектейді, оның тетіктерін жетілдіру қоғамды демократияландыру деңгейінің көрсеткіші. Құқықтық мемлекетті қалыптастыру елімізде парламентаризмді, парламентті, оның қызметін жетілдірумен қатар жүргізілуде.

Демократиялық институттарды қалыптастыруды халықтың әлеуметтік қабылдауы әрдайым артта қалып отыр. Саяси реформалар жылдарында еліміз демократия институттарының формалды негіздерін қалыптастыра алды, бірақ оларды шынайы мазмұнмен толықтыру үшін, жаңа азаматтық, саяси-құқықтық мәдениетті қалыптастыру үшін уақыт керек секілді. Қазақстандық қоғам демократиялық өзгерістерді жеткіліксіз құрылмаған, субъективті тасымалдаушысы жоқ жаңадан қалыптасқан саяси ағымдармен бастады. Әлеуметтік және саяси мүдделер нақтыланған жоқ, әр түрлі топтар мен қабаттардың талаптарын білдіретін тетіктер болмады. Азаматтардың аздаған ерікті ассоциациялары мен одақтары әлеуметтік жатсынуды, халықтың маргиналдылығын және кедейлікті, әлеуметтік бейтараптылықты жеңуге мүмкіндігі болмады. Азаматтық қоғам институттары халық пен саяси жүйе арасын байланыстыра алмады, олар мемлекетпен ара-қатынаста, саяси шешімдерді қабылдауда, түрлі әлеуметтік салалардағы заңдар, саяси бағдарлар мен технологияларды жасауда серіктестік қызметін атқара алмады. Сонымен бірге, ең басты мәселенің бірі азаматтық қоғам субъектісінің, яғни белсенді, өзінің азаматтық, саяси, әлеуметтік құқығын білетін, өз мүдделерін конституциялық-құқықтық негізде қорғай алатын азаматтың қалыптаспауы. Мұндай жағдайда қоғамның әлеуметтік, саяси, құқықтық және басқа салаларында мемлекет шешуші рөл атқарады. Сондай-ақ, мемлекттік саясаттың маңызды басымдығы елді демократияландыру барысында халықтың азаматтық белсенділігінің өсуі үшін, азаматтық қоғамның құқықтық және әлеуметтік-мәдени алғышарттары қалыптасуы үшін негізгі шарты ретінде қалып отыр.

Азаматтық қоғамның жетілмегені оның әлеуметтік-мәдени алғышарттарының толық қалыптаспағанымен байланысты. Қазіргі Қазақстан жағдайында жоғарыдан төменге бағытталған қатынастар азаматтық қатынастар мен байланыстарға үстемдік етіп отыр. Әзірге еліміз халқының басым бөлігіне азаматтық қоғам институттарына жаттанған қатынас тән, ол кез-келген қоғамдық іс-әрекетте, ортақ мүдделер мен мақсаттарға біріккен кез-келген қоғамдастыққа қатысында көрінеді.

Қазіргі Қазақстан қоғамының жағдайында азаматтық мәдениеттің қалыптасуы оңай емес. Еліміз азаматтары өзін сыртқы басқару пәні ретінде сезініп отырған жағдайда, азаматтылық жүйесі бағыныштылық жүйесінде ғана

297

әрекет етеді. Сонымен бірге, азаматтық мәдениеттің басты ерекшелігі, ол барлық адамды заң алдында бірдей тең етеді. Сондықтан, шынайы азаматтық қоғамның басты шартының бірі – тұлғаның, қоғамның, мемлекеттің заң алдында жауапкершілігі мен құрметі қатар жүретін жүйені құру болып табылмақ. Әрине, аталған тұжырымдама азаматтық қоғамның дамуы үшін серпін беруі мүмкін. Ондағы қоғамдық қатынастарды қайтадын жаңарту туралы жоспар толық жүзеге асуы мүмкін. Бірақ, тек саяси режимнің қалауымен емес, азаматтардың белсенді әрекеті арқылы жүзеге асады.

Әдебиеттер:

1. Азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған

тұжырымдамасы. – Астана: 2006. – 20 б. 2. Гегель Г.Ф.Г. Философия права. – М.: Мыслъ, 1990. – 524 б. 3. Маркс К., Энгелъс Ф. Соч.: в 30 т. М.: Политиздат, 1955. Т.1. 698 б. 4. «Қазақстан -2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси

бағыты» Қазақстан Республикасының президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. «Егемен Қазақстан» 15.12.2012 жыл.

ВКЛАД Н.С. ТРУБЕЦКОГО В РАЗВИТИЕ ПОЛИТИЧЕСКОЙ КОНЦЕПЦИИ ЕВРАЗИЙСТВА

Ибраев М.У.

МГУ имени М.В. Ломоносова, г. Москва ibraevdm@mail.ru

Николай Сергеевич Трубецкой (4 (16) апреля 1890г., Москва – 25 июня

1938г., Вена) вошел в историю политической мысли как идейный основатель и вдохновитель евразийства как интеллектуальной традиции.

Н.С. Трубецкой родился в аристократической семье. Род Трубецких являлся одним из наиболее известных дворянских родов Российского империи, а потому с раннего детства будущий ученый и мыслитель не испытывал какой-либо материальной нужды. Сергей Николаевич Трубецкой – отец Николая, выступал для последнего не только учителем, но и образцом для подражания. Философская, религиозная и общественная деятельность С.Н. Трубецкого оказала серьезное влияние на становление взглядов мыслителя в раннем возрасте. С.Н. Трубецкой с 1885 года был занят на работе в Московском университете, где читал курсы, посвященные истории философии. С философской точки зрения С.Н. Трубецкой стоял на идеалистических позициях; особое место в его работе отводилось вопросам христианского вероучения, богословия, соотношения догматов восточной и западной христианской традиции и возможности объединения философских направлений, основанных на разуме, опыте и сверхчувствительном (метафизическом, религиозном, мистическом) восприятии. Юный Николай

298

Трубецкой с детства воспринимал эти идеи: и в дальнейшем вопросы о противостоянии различных религиозных и культурных традиций и снятии противоречий между ними решались им посредством познавательных процедур, тяготеющих к идеалистической философии. При поддержке отца с 1903 года в возрасте 13 лет он начинает углубленно заниматься языкознанием и этнографией, для чего посещает собрания Этнографического отдела Московского общества любителей естествознания, антропологии и этнографии, проходящим при Московском университете. Первые работы Н.С. Трубецкого на этнографическую тематику выходят в 1905 году в рамках издания Московского университета «Этнографическое обозрение».

Успехи Николая радовали родителей, однако общение с отцом не было долгим: Сергей Трубецкой скоропостижно скончался осенью 1905 года, вскоре после избрания на пост ректора Московского университета, когда Николаю было всего 15 лет. Кончина отца стала для семьи Трубецких серьезным психологическим ударом. Сам Николай почти на год приостановил свои изыскания в области этнографии. Н.С. Трубецкой не посещал гимназию, занимаясь домашним обучением, и лишь в 1908 году экстерном сдал гимназические экзамены, после чего поступил в Московский университет на историко-филологический факультет. Первое время Н.С. Трубецкой шел по стопам отца, посещая занятия в рамках философского-психологического отделения, однако уже на втором курсе отвлеченно-философские интересы уступили место практическим, после чего Н.С. Трубецкой зимой 1909-1910гг. перевелся на отделение словесности. Там Н.С. Трубецкой и начал заниматься сравнительным языкознанием индоевропейских народов.

Несмотря на начинающийся кризис монархического правления, политика в тот период сравнительно мало беспокоила Н.С. Трубецкого: все внимание, в том числе во времена каникул и поездок по стране, будущий ученый уделял науке, собирая материалы по финно-угорским языкам, языкам народов Кавказа и др.

Московский университет Н.С. Трубецкой окончил в 1912 году, начав подготовку к написанию магистерской диссертации. Тогда же Н.С. Трубецкой начинает свои зарубежные поездки, в частности в Германию, на стажировку при Лейпцигском университете.

Возврат в Россию для Н.С. Трубецкого хронологически совпал с обострением международной остановки: в Москву он пребывает лишь летом 1914 года, успев покинуть Европу до первых залпов начинающей мировой войны. Вплоть до 1917 года Н.С. Трубецкой продолжает заниматься наукой при Московском университете. Начало войны в значительной степени перестраивает систему взглядов и ценностей Н.С. Трубецкого. Хотя С.Н. Трубецкой вместе с религиозным воспитанием и привил сыну трепетное отношение к русской и славянской культуре, до войны патриотизм Н.С. Трубецкого не вел к масштабным идейным выводам общественно-политического характера. Однако начало боевых действий со стороны Тройственного союза, в котором ведущую роль играла Германия, где Н.С. Трубецкой прожил почти два года, вынудило молодого ученого провести переоценку собственных взглядов. Следствием этого стал синтез православно-патриотического воспитания со сделанными им научным

299

выводами о принципиальных лингвистических (а следовательно – и культурных) различиях романогерманских и славянских народов. Первая мировая война была воспринята Н.С. Трубецким не только как очередной вооруженный конфликт, но как более глубокое культурологическое явление, цивилизационное столкновение культурно и лингвистически противостоящих народов – романогерманских, с одной стороны, и всех остальных – с другой. Именно с 1914 года в сознании мыслителя начинает формироваться план большой научной работы, которая бы с точки зрения � ультурологи и лингвистики определяла фундаментальные основания национализма как идеологии, ведущей к политическим и военным конфликтам.

Вплоть до весны 1917 года Н.С. Трубецкой работает на посту приват-доцента Московского университета. Тогда же он готовит диссертацию, посвященную вопросам истории единого праславянского языка, что дополнительно приводит его к мысли о бо́льшей близости славянских языков к языкам народов Востока, нежели Запада. Крах монархии и установление республики в феврале 1917 года Н.С. Трубецкой воспринимает неоднозначно. В бытовом смысле политический кризис России воспринимается представителем крупнейшего дворянского рода как явление негативное; вместе с тем, и сами действия монархии в последние годы её существования не вдохновляли мыслителя. Однако с точки зрения сложившегося у Н.С. Трубецкого взгляда на постпетровскую Россию как на государство, ставшего жертвой искусственной европеизации, отказавшегося от свой самобытности, будущее страны после февраля 1917 года он воспринимал со сдержанным оптимизмом.

В период летних каникул 1917 года, Н.С. Трубецкой уезжает из Москвы на Кавказ, ещё не зная, что вернуться туда, откуда он уехал, ему уже не суждено. Осенние события 1917 года, завершившиеся Октябрьской революцией и установлением Советской власти вынуждают Н.С. Трубецкого сменить место жительства и работы: он переезжает из города в город, посещая Баку и Тифлис, пока, наконец, в марте 1918 года не оказывается в Ростове, где, наконец, получает место профессора по кафедре сравнительного языкознания. Закрепившись в городе на полтора года, Н.С. Трубецкой, тем не менее, не принимает деятельного участия в белом движении, наблюдая за происходящими в стране событиями в качестве стороннего наблюдателя, предпочитая науку политике и, тем более, военным действиям. Приближение момента установления Советской власти на юге России вынуждает Н.С. Трубецкого с семьей принять для себя тяжелое решение – покинуть страну. Как и многие другие эмигранты того периода, Н.С. Трубецкой переезжает зимой 1919 года в Константинополь, а в конце 1920 года – в Болгарию. Последняя страна была выбрана Н.С. Трубецким не только по причине доминирования славянской культуры и православной традиции, но также ввиду карьерных перспектив – наличия в Софийском университете вакантного места доцента кафедры сравнительного языкознания. Болгарский этап эмиграции Н.С.Трубецкого продлился с 1920 по 1922 год, став для мыслителя переломным этапом всей его творческой жизни. Желая понять фундаментальные основания начала Первой мировой войны, осмысливая причины трагедии, произошедшей с Российской империей, Н.С. Трубецкой публикует брошюру «Европа и

300

человечество». Этот текст привел к объединению вокруг фигуры Н.С. Трубецкого группы мыслителей (П.Н. Савицкого, П.П. Сувчинского, Г.В. Флоровского), чьи труды ныне рассматриваются как образцы классической евразийской мысли. Будучи ученым-лингвистом, дополнительно обремененным преподавательскими обязанностями, Н.С. Трубецкой не мог отдавать всё своё время участию в политическом движении евразийства, в отличие, например, от П.Н. Савицкого, однако, несмотря на это, идейный вклад Н.С. Трубецкого оказался столь велик, что в общих чертах определил содержание всей классической категориальной сетки евразийцев.

В евразийском творчестве Н.С. Трубецкого оказывается возможно выделить по меньшей мере два крупных этапа: культурологический и идейно-политический.

Первый этап (1920-1927 гг.) условно можно охарактеризовать культурологическим постольку, поскольку большее внимание Н.С. Трубецкой в нем уделяет проблемам самовыражения человека как носителя этничности. Исследования Н.С. Трубецкого, заложившие начало евразийству как самостоятельному идейному течению, в этот период следует рассматривать через призму его научных интересов: а именно лингвистики и примыкающих к ней этнологии и � ультурологи; и лишь затем как продукт эпохи революционных потрясений начала XX века, реакцию на крушение привычного мироуклада. В значительной степени связано это с тем обстоятельством, что Н.С. Трубецкой как ученый стремился подойти к проблеме оценки исторического развития с достаточно жестких системных позиций, отдавая предпочтение не столько метафизическим и эмоциональным, но достаточно жестким логическим построениям. Именно ввиду этой изначальной методологической установки, высказанные Н.С. Трубецким идеи, будучи взяты в их совокупности, образуют единую систему, каждый элемент которой выводится из предыдущего и, в итоге, восходит к некоторой условной нулевой точке – началу координат, незыблемой исходной предпосылке, составляющей смысловое ядро всей концепции.

Эта предпосылка, ставшая лейтмотивом всего последующего творчества Н.С. Трубецкого вплоть до его кончины, впервые находит своё отражение в уже упомянутой небольшой работе «Европа и человечества» 1920 года, изданной в Софии в «Российско-болгарском книгоиздательстве» П.П. Сувчинского. Речь идет об установлении характера таких лингво-культурных универсалий как «частное» и «всеобщее» в отношении национального вопроса. На обыденном уровне данная проблема трансформируется в определение основания отнесения к категориям «свой» или «чужой» того или иного этноса. Разрешение её Н.С. Трубецкой видит в необходимости отказа от существующего подхода к разрешению национального вопроса, заключающегося в противопоставлении идеологий шовинизма и космополитизма как качественно различных. Н.С. Трубецкой утверждает необходимость признания тождества шовинизма и космополитизма в тех случаях, когда носителями данной идеологии выступают представители романогерманских народов. Для Н.С. Трубецкого и шовинизм, и космополитизм европейцев предстают в качестве проявлений романогерманского эгоцентризма, выражаемого с разной степенью интенсивности. В значительной степени такое мировоззрение становится продолжением интеллектуальной традиции, характерной для

301

цивилизационного направления российской политической мысли XIX века (концепций Н.Я. Данилевского, К.Н. Леонтьева, В.И. Ламанского). Следствиями из такого подхода в концентрированной виде становятся следующие выводы:

- европейская (романогерманская) культура не тождественна культуре человечества и ни в каком отношении не выше любой другой культуры;

- принятие европейской культуры неевропейским народом не является для него благом, а стремление уподобится Европе - «безусловным злом»[1,c.102];

- разоблачение идеологии космополитизма и борьба с романогерманцами должны стать задачей неевропейских народов.

Вплоть до 1927 года Н.С. Трубецкой в своих многочисленных теоретических работах продолжает развивать и обосновывать свои тезисы.

Развернувшаяся в 1920 году полемика с П.Н. Савицким, ответившего на работу «Европа и человечество» статьей «Европа и Евразия (По поводу брошюры книги Н.С. Трубецкого „Европа и Человечество“)» привела к сближению Н.С.Трубецкого и П.Н. Савицкого. При идейной и материальной поддержке издателя П.П. Сувчинского, а также богослова Г.В. Флоровского, в 1921 году они выпускают сборник «Исход к Востоку. Предчувствия и свершения. Книга первая». В рамках издания Н.С. Трубецкой публикует две новые работы: «Об истинном и ложном национализме» и «Верхи и низы русской культуры (этническая база русской культуры)», в которых развивает высказанные в работе «Европа и человечество» идеи, в определенной степени согласовывая их с рядом критических замечаний П.Н. Савицкого. Вместе с выходом сборника «Исход к Востоку» связывается не только момент зарождения в эмигрантской среде понятия «Евразия», но также момент оформления классических идей евразийства.

Переехав в Вену в 1922 году, где он возглавил кафедру сравнительного языкознания Венского университета, Н.С. Трубецкой не прекращает связей с П.Н.Савицким и П.П. Сувчинским. Параллельно своей научной работе Н.С.Трубецкой принимает участие в ряде организационных структур евразийского движения - и помимо этого продолжает создавать идейно – теоретический базис евразийского учения. С 1923 по 1927 год работы Н.С.Трубецкого регулярно выходят в рамках сборников «На путях. Утверждение евразийцев» (1922 г.) и «Россия и латинство» (1923 г.), а также большинства публикаций «Евразийского книгоиздательства», в том числе изданиях «Евразийского временника» и «Евразийской хроники». Появляются работы: «Русская проблема» (1922 г.), «У дверей. Реакция? Революция?» (1923 г.), «Соблазн единения» (1923 г.), «Вавилонская башня и смешение языков» (1923 г.), «О туранском элементе в русской культуре» (1925 г.), каждая из которых вносит новое дополнение к исходному культурологическому каркасу.

Тем временем оформляется политическая структура евразийства: П.Н.Савицкий всё больше увлекается идей возможности практического воплощения евразийских идей в Советской России. В 1926 году П.Н. Савицкий, Н.С. Трубецкой и П.П. Сувчинский создают в Париже так называемый Совет Евразийства - высший организационный орган нового движения, а также проводят Первый съезд евразийства. Проникновение в ряды белой эмиграции агентов Объединенного государственного политического управления (ОГПУ)

302

СССР и проведение операции «Трест» раскололо единомышленников в организационном плане; появление же в евразийской среде «левого» уклона, связанного с именем Л.В. Карсавина и парижской газетой «Евразия», призывающей к пересмотру основ всей евразийской концепции (то есть всего «мироощущения», чистоту которого отстаивал Н.С. Трубецкой), в конечном счете привело к разрыву Н.С. Трубецкого с политическим движением евразийства. В 1929 году Н.С. Трубецкой вышел из Совета Евразийства и больше никогда не возвращался в создаваемые позднее евразийские организационный структуры; хотя и продолжал поддерживать контакты с П.Н. Савицким.

Финальной точкой первого этапа евразийского творчества Н.С. Трубецкого становится работа «Общеевразийский национализм» (1927г.), где предельно четко выражается культурологическая и национальная формула классического евразийства: «Национальным субстратом того государства, которое прежде называлось Российской империей, а теперь называется СССР, может быть только вся совокупность народов, населяющих это государство, рассматриваемая как особая многонародная нация и в качестве таковой обладающая своим национализмом. Эту нацию мы называем евразийской, ее территорию – Евразией, а ее национализм – евразийством»[2,c.456-457].

После этого начинается второй этап евразийского творчества Н.С.Трубецкого (1927-1938гг.), который условно можно назвать идейно-политическим. Связан он с изданием работы «О государственном строе и форме правления» (1927г.), начиная с которой Н.С. Трубецкой постепенно переходит к созданию собственной позитивной модели идеального политического устройства, которая получает наименование идеократии. Не ставя перед собой задачу конкретного воплощения предлагаемой им модели в жизни, Н.С. Трубецкой рассматривал идеократию как идейно-политическую схему, обладающую в первую очередь достаточно богатым гносеологическим и эвристическим потенциалом.

Перенося удар своей критики с национально-культурных оснований европейской цивилизации на её политические институты, Н.С. Трубецкой утверждает новый подход к трактовке политического устройства самого государства, усматривая наиболее ключевым критерием принцип отбора политического класса – лиц, непосредственно ответственных за формирование государственной политики. До определенной степени этот подход сближает мыслителя с разработчиками теории элит, поскольку ведущая роль в государстве признается именно за представителями той группы лиц, которая обладает всей полнотой власти. Рассматривая советский социализм, итальянский фашизм и ряд других сходных с ними форм организации политического устройства государства, Н.С. Трубецкой усматривает в них определенные параллели с идеальным идеократическим типом устройства государства будущего, при условии устранения их идеологических пороков. Вскоре выходят новые работы мыслителя: сборник «К проблеме русского самосознания» [3,94с.] (1927 г.), «Идеократия и пролетариат»[4,с.8-13] (1928г.), «Идеократия и армия»[5, с.3-8] (1928 г.). Достаточно регулярно Н.С. Трубецкой выступает с публикациями в периодическом издании «Евразийские тетради».

303

Последней крупной работой в этом направлении становится статья «Об идее-правительнице идеократического государства»[6,c.29-37] (1935 г.), в которой не просто в системном виде осмысливается весь опыт идеократических построений Н.С. Трубецкого, но также формулируется основной принцип бытия идеократического государства: «благо совокупности народов, населяющих данный автаркический особый мир», при условии совпадения территории такого государства «с автаркическим особым миром» [7, c.527].

Ближе к началу Второй мировой войны и очередному периоду усиления влияния Германии на европейской арене мысли Н.С. Трубецкого переключаются на противодействие идеологии национал-социализма. Этому вопросу посвящен ряд его последних статей, в том числе работа «О расизме» (1935г.), в которой Н.С.Трубецкой высказывает резко против идеологии нацистской Германии, утверждая, что «евразийство, отвергающее экономический материализм, не видит никаких оснований принять материализм антропологический, философски еще гораздо менее обоснованный, чем экономический. В вопросах культуры, оставляющей область свободного целеустремленного творчества человеческой воли, слово должно при надлежать не антропологии, а наукам о духе – психологии и социологии»[8,c.539]. Н.С. Трубецкой скончался в 1938 году в Вене, вскоре после присоединения Австрии к Германии, не выдержав оказываемого на него психологического давления со стороны новой власти национал-социалистов. Хотя под конец своей жизни Н.С. Трубецкой в значительной степени и отошел от участия в организационных мероприятиях евразийцев, закрепленная за его именем концепция идеократии стала одной из наиболее существенных политических концепций классического евразийства.

Литература:

1. Трубецкой Н.С. Европа и человечество//Трубецкой Н.С. Избранное. –

М.: Изд-во: «РОССПЭН», - 2010. – 616 с. 2. Трубецкой Н.С. Общеевразийский национализм // Трубецкой Н.С.

Избранное. – М.: Изд-во: «РОССПЭН», - 2010. – 616 с. 3. Трубецкой Н.С. К проблеме русского самопознания: Собрание статей.

– Париж – Берлин: «Евразийское книгоиздательство», - 1927. – 94 с. 4. Трубецкой Н.С. Идеократия и пролетариат// Евразия. – 1928. - № 2. –

С.8–13. 5. Трубецкой Н.С. Идеократия и армия // Евразийская хроника. – Париж, -

1928. – Выпуск 10. – С.3–8. 6. Трубецкой Н.С. Об идее – правительнице идеократического

государства // Евразийская хроника. – Берлин, - 1935. – Выпуск 11. – С.29–37. 7. Трубецкой Н.С. Об идее – правительнице идеократического

государства // Трубецкой Н.С. Избранное. – М.: Изд-во: «РОССПЭН», - 2010. – 616 с.

8. Трубецкой Н.С. О расизме // Трубецкой Н.С. Избранное. – М.: Изд-во: «РОССПЭН», - 2010. – 616 с.

304

ИСЛАМСКОЕ ПОЛИТИЧЕСКОЕ ДВИЖЕНИЕ НА БЛИЖНЕМ И СРЕДНЕМ ВОСТОКЕ

Каражанова А.С.

Институт дипломатии Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан, г. Астана

В настоящее время возникла объективная необходимость осмысления

новых тенденций развития исламского политического движения, приобретающего в настоящее время глобальный характер.

Ислам, в силу его мессианского характера, изначально представляет собой глобальный призыв ко всему человечеству. Но только теперь он реально достиг глобального уровня влияния, открывая новые горизонты для исламского призыва и проповеди, благодаря техническому прогрессу в сфере информации и формированию глобального информационного пространства.

Будучи религией общечеловеческого предназначения, ислам, взяв на «вооружение» современные технологии, постепенно формирует глобальное религиозно-политическое, идейное пространство, доступ к которому не может быть ограничен ни географическими условиями, ни государственными границами. Любое событие, связанное с политической активностью мусульман в любой из стран мира, опыт противостояния и применения средств воздействия для достижения поставленных целей, практически мгновенно становится известным в среде мусульман и перенимается с учетом местных условий. По сути, мы можем говорить об уже сформированном глобальном исламском информационно-идеологическом пространстве. [1, c.37]

Необходимо констатировать, что исламское политическое движение, зародившись в странах Ближнего и Среднего Востока как ответная реакция на колонизацию европейских стран, эволюционировавшая затем в противодействие национальным режимам образованных независимых мусульманских государств, теперь вышло на глобальный уровень противопоставления идей политического ислама всей системе и основам международной политики. Здесь мы уже можем говорить о начале формирования исламского политического пространства, развивающегося параллельно международному политическому пространству, в качестве ответной реакции теперь уже на глобальную гегемонию западного мира.

Следует особо подчеркнуть, что прогресс, как бы не утверждали некоторые специалисты в западных странах, оказал значительное влияние на развитие исламского политического движения, придав еще больший динамизм исламу и его идеям об общественно-политическом устройстве мира.

Формирование единого исламского информационно-идеологического пространства обусловило активизацию усилий, направленных на интеграцию мусульманских стран в одно культурно-конфессиональное пространство, предопределяя растущую взаимозависимость стран исламского мира, куда с 1991 г. Органично вписываются государства Центральной Азии.

305

Именно новые особенности развития ислама и его политического компонента в настоящее время дают основание говорить о тесной взаимосвязи между странами исламского мира. Более того, мы с уверенностью говорим о влиянии центра исламского мира – арабо-мусульманского региона, его опыта ведения политической борьбы на развитие исламского политического движения во всем мире.

Исламская политическая идеология, вышедшая за национальные и региональные рамки, безусловно, прошла определенный путь развития, но то, что мы можем наблюдать на современном Ближнем Востоке, является не только результатом внутриисламского развития, проходившего в условиях авторитарных режимов, но и следствием сильного внешнего воздействия на весь арабо-мусульманский регион, что обусловило формирование различных концепций, форм протеста и методов политической борьбы. [2, c.12]

События последних лет на Ближнем и Среднем Востоке (ситуация в Палестине, война в Ливане и т.д.) показали, какой мощной силой обладает политическое движение под лозунгами ислама, легитимизирующее действия ее членов в глазах общества, что, безусловно, не могло остаться незамеченным в странах Центральной Азии.

Все это дает основание более подробно остановиться на современных тенденциях развития исламского политического движения на Ближнем и Среднем Востоке, поскольку именно этот опыт может послужить основой анализа политической ситуации в Центральной Азии в целом и Казахстане в частности, связанной с активизацией политического исламского движения в регионе.

В первую очередь необходимо подчеркнуть природу самого ислама, которая обуславливает социально-политическую идеологию исламского «призыва». В силу особой природы ислама, морально-нравственные принципы этой религии тесно взаимосвязаны с социально-политическими представлениями, которые оказывают влияние на формирование у мусульман ценностных ориентиров в общественно-политической жизни.

Образ миропонимания в доктрине ислама слагается из двух основных представлений: социального (отношение к природным ресурсам и их использованию, принципам экономики, к материи, богатству, труду, собственности, форме человеческой общности и т. Д.) и политического (отношение к власти, способам ее функционирования, целям управления и т. Д.) [3, c.68]. Иными словами, социокультурная модель ислама может быть сформирована из совокупности этих и других представлений.

Становится очевидным, что актуальность исламского политического движения в современной политике обусловлена самим исламом, так как он как система строится на призыве к социальной справедливости, внутри конкретного общества, возможной лишь в условиях построения исламского государства, а также на достижении справедливости в глобальном масштабе. [4, c.22]. Это важное свойство ислама имеет ключевое значение для определения и понимания сути «мирового исламского движения», особенно в эпоху глобализации и информатизации.

306

Активизация различных исламских политических течений в последнее десятилетие XX в. Тесно связана с процессом модернизации исламской политико-правовой и философской мысли, что и получило впоследствии выражение в пересмотре политических концепций и подходов, определяющих отношение ислама ко всему новому, что привносит собой век глобализации.

В данном ключе идеология «исламского глобального призыва» к борьбе за справедливость, которая в своих основных идеях стремится дать мусульманам адекватные ответы на вопросы современности, является фундаментом для проектирования исламского «идеального общества», подкрепляемая эсхатологическими данными Корана и Сунны. [5, c.106] Поэтому мы можем с уверенностью говорить, что в зависимости от конкретных исторических или, допустим, политических условий данный проект может носить как чисто идеалистический, так и реалистический характер. Это позволяет говорить об исламской идеологии как о довольно гибкой системе, трансформирующейся от локальной степени посыла (племенной, национальной) до транснациональной, общечеловеческой.

Несомненно и то, что представление о «программе», то есть решении первоочередных задач у каждого движения может быть разное, но различное понимание и подходы, определяющие всю пестроту политических исламских движений, все же находят «точку соприкосновения» в достижении главной общеисламской цели – распространение ислама и реализация исламского правления.

Таким образом, одна из основных задач современного исламского политического движения – реализация исламского проекта в отдельно взятой стране, альтернативного существующему пути развития.

И если на протяжении всего ХХ в. Исламская политическая идеология в большей степени носила национальный характер и была направлена против тоталитарных режимов своих стран, то в начале XXI в. Она форсированными темпами находит новые направления для реализации исламской доктрины в мировом масштабе. Общеизвестно, что с процессом глобализации многие национальные государства Центральной Азии становятся по сути открытыми для реализации исламского политического проекта ввиду того, что они переживают схожие проблемы социально-экономического, политического, культурно-идеологического характера и, соответственно, могут стать общим «полем» реализации этого проекта.

Но для того, чтобы определить степень схожести, а также различия исламского протестного движения в странах Центральной Азии и других регионов исламского мира, необходимо провести анализ особенностей ислама с учетом культурно-исторической специфики отдельно взятого региона или страны.

Например, если мы попробуем схематизировать ислам в арабо-мусульманском регионе, то его можно разделить на следующие составляющие – традиционный и параллельный ислам – характерный практически для всех мусульманских стран, кроме Ирана. И структура ислама для арабских стран Ближнего и Среднего Востока может быть представлена следующим образом:

307

1) Традиционный ислам суннитского толка. Базируется на принципах шафиитской, ханбалитской правовой школы и средневековой религиозно-философской мысли и включает в себя следующие направления:

- Официальный (государственный – шейхуль султан) ислам, который представлен официальным духовенством (Министерство по делам религии – ВазаратульАвкаф), как правило, находится под влиянием государственной идеологии национального государства, включая элементы национализма (арабизма).

- Бытовой (смешанный) ислам. Носит ритуально-обрядовый характер на уровне арабских традиций, бедуинских обычаев (характеризуется традиционализмом и бытовым национализмом в отношении к выходцам из других арабских стран и неарабам).

2) Параллельный ислам. Несет в себе альтернативный светской модели или конституционной монархии социально-политический проект, базирующийся на суннитском (салафито-усулитском) направлении политического ислама. Включает в себя:

- Политический ислам суннитского толка, который в свою очередь может иметь следующие религиозно-политические позиции:

– протестная (Ихванульмуслимин); – радикальная (ХАМАС, «Хезболла», Хизб ут-Тахрир); – ультрарадикальная (Аль Джамааат–Такфир, Аль Каида (на основе

ваххабизма). - Пацифистский ислам (неосуфийский) – характеризуется отсутствием

какого-либо конкретного политического проекта в рамках суннизма. Как правило, базируется на традиционном исламе и направлен на реализацию социально-нравственных проектов, изменение и модернизацию типа религиозного мышления (неоджадидизм), часто базируется на суфийской традиции (орденов Кадирия, Шазулия).

Подобная структура ислама, по нашему мнению, отражает реалии современной ситуации в странах Ближнего и Среднего Востока. Соответственно, из всего вышеперечисленного, особенно активно участвует в политической жизни региона и многих стран мира направление политического ислама суннитского толкаот умеренного до радикального. Именно на нем в настоящее время построено большинство протестных политических движений в исламском мире.

Протестная идеология ислама, призывающая в той или иной форме к изменению общественно-политического строя в отдельно взятом государстве, изначально, в своих базисных установках имеет и другое предназначение. Главная цель – постепенное расширение, проникновение и экспансия в другие страны, регионы мира. [6, c.224] И это главная тенденция исламского политического движения в настоящее время – выход на глобальный уровень распространения своей идеологии.

В этой связи нельзя не коснуться вопроса о различных уровнях исламской политической идеологии в зависимости от ее предназначения и применения:

- национальный уровень – в рамках отдельно взятого государства;

308

- общенациональный или региональный уровни – обращенный как к одной национальной общности – арабам, так и к мусульманам в целом, в рамках отдельного региона;

- общемусульманский (глобальный) уровень – обращенный ко всем мусульманам мира, а в перспективе ко всему человечеству.

Характерной чертой многоуровневой структуры применения исламской политической идеологии является то, что она представляет собой не разрозненные направления, ограниченные географией. Эти ограничения находятся в хронологической плоскости – они обусловлены временными рамками, представляя собой стадии реализации исламской доктрины. Трансформация идеологии от «национального» до «общемусульманского» уровня.

Однако на практике эта схема сталкивается с главным препятствием – отсутствие единого координирующего центра и, что не менее важно, признаваемого всеми мусульманами мира. В действительности же исламское политическое движение неоднородно и представляет множество различных идеологических концепций, методов и инструментов достижения поставленных целей и задач. Раздробленность мусульманского мира, фактически являясь главным достижением постколониальной эпохи, на современном этапе в значительной степени препятствует реальному претворению в жизнь исламской доктрины. [7, c.37] Однако глобальное господство ислама, пусть и подкрепленное эсхатологией, едва ли всерьез рассматривается в настоящее время идеологами политического ислама. Главная задача – это консолидация мусульманского мира под единым проектом в его фактических границах Между тем глобальный призыв политического ислама, не оперирующий каким-либо государством, имеет внушительное число сторонников в странах Ближнего Востока, где уровень отчуждения власти от населения очень высок, а также сказывается общее укрепление сетевых негосударственных структур.

В данном контексте исламская протестная идеология является глобальным призывом для всех мусульман, в том числе и мусульманских общин внутри США, Центральной Азии и стран Европы, в которых общество продолжает делиться на основе социальной, религиозно-этнической или расовой принадлежности.

В то время как в мире происходит интенсификация политических, экономических, социальных, духовных и культурных связей, влияющих на международные отношения, ислам, как одна из систем, в которой заложен и вселенский призыв, путем глобализации этих процессов, может трансформироваться в модернизированный проект, для того чтобы исламизировать современность.

Именно в таком ключе, как нам представляется, будет развиваться в дальнейшем исламское мировое политическое движение. Формирующееся же политическое самосознание исламского мира серьезно повлияет не только на его развитие, но и на международную ситуацию в целом.

В этом контексте, исламский мировой процесс, бесспорно, будет набирать новые обороты, трансформируясь в новый фактор влияния на

309

международную, региональную политику, а также на внутреннюю и внешнюю политику мусульманских государств, в том числе стран Ближнего и Среднего Востока или стран Центральной Азии.

В настоящее время на Ближнем и Среднем Востоке можно отметить две четко прослеживаемые тенденции, связанные с развитием исламского политического движения. В тех странах, где сохраняется нестабильная внутриполитическая ситуация – Ирак, Афганистан, Палестина, – исламское политическое движение носит радикальный характер, являясь ответной реакцией на оккупацию. Ирак – это своего рода экспериментальная площадка, на которой идет апробирование новых технологий как со стороны различных суннитских и шиитских исламских движений, так и со стороны внешних по отношению к Ираку сил.

При этом внешними силами ставится задача не только локализации исламского политического движения вообще, но и его дробления по региональному, этническому, этноконфессиональному и внутрикон-фессиональному признакам.

На примере Ирака мы можем наблюдать результаты подобной деятельности – в стране идет столкновение как внутриконфессиональных, так и этнических, племенных интересов. Большинство мусульман Ирака, состоящих в исламских политических движениях, видят необходимость ведения вооруженной борьбы – «джихада», основываясь на имеющихся у них религиозных фетвах и аргументах шариата, считая ее более эффективным средством исправления существующего положения в условиях оккупации. [7, c.45]

По мнению других, оккупация – реальность, которую невозможно изменить военной силой. Поэтому они надеются изменить ее, участвуя в политическом процессе, выборах, создавая собственные исламские партии, при этом не исключая и силовые методы достижения власти. Другая категория, к которой принадлежат такие силы как Ассамблея улемов Ирака и Национальная учредительная конференция, выбрали путь политической оппозиции. Оппозиция показала себя силой, обладающей большим идейным, моральным, информационным влиянием, которая оказывает серьезную поддержку вооруженному сопротивлению.

И все же движение Сопротивления Ирака – это собирательное понятие для всех группировок, ведущих борьбу против оккупационных сил, хотя к нему апеллирует и «Аль-Каида» (Телеканал Аль-Джазира, интервью с Доктором Кардави в программе «Ихтилафбайнаисламиунавфитнатульшаббуираки» (разногласия между исламистами или смута иракцев), 05.04.2006.Архив НАИЦ «РПП»).

Что же касается собственно «Аль-Каиды», то она является своеобразным магнитом для тех, кто по каким-то причинам желает выделиться на общем фоне, дополнительно заявить о себе.

Это название притягивает под свои знамена разного рода провокаторов, в числе которых есть и работающие на спецслужбы других государств, а также простых людей. Так называемые «аль-каидовцы» составляют не более 5% всего

310

иракского Сопротивления. Не секрет, что основой иракского движения Сопротивления и его главной военной силой являются все исламские движения, как суннитские, так и шиитские.

Так, в начале октября 2007 года руководитель «Армии Махди» М. ас-Садр и глава Высшего исламского совета Ирака (ВИСИ) А. А. аль-Хаким подписали соглашение «об укреплении отношений» между двумя ведущими иракскими шиитскими политико-религиозными организациями. Как подчеркивается, этот документ направлен «на мобилизацию их информационных и культурных ресурсов во имя достижения взаимопонимания и согласия между последователями» исламских группировок.

В то же время следует учитывать, что именно в Ираке в жестких условиях гражданской войны, оккупации и хаоса идет «оттачивание» новых технологий исламского политического движения и превращение последнего в глобальный центр исламского военного сопротивления оккупации.

При этом в таких странах как Ирак, где идет гражданская война, исламское политическое движение будет иметь тенденции к жесткому решению политических проблем, включая и силовые методы, апеллируя при этом вначале к одной религиозно-конфессиональной общности (сунниты или шииты) или одной национальной общности – арабам, в рамках региона с последующим выходом на общемусульманский (глобальный) уровень сопротивления.

Противоположная ситуация, связанная с развитием исламского политического движения, наблюдается в Турции и Египте. В этих странах политический ислам получил развитие в ходе жесткой политической конкуренции, а также давления государства на политический ислам. Стоит отметить, что именно в данных условиях политический ислам смог не только к ним приспособиться, но и перенять демократические инструменты, методы работы других светских партий, используя их в политической борьбе в рамках светского государства.

Говоря о национальном уровне применения исламской политической идеологии в современном мире, необходимо отметить, что «исламская» и «секулярная» политические модели сегодня поставлены перед необходимостью совместного существования в одном государстве. В этом отношении пример такого светского государства как Турция, в котором к власти в ходе демократических выборов пришла партия исламских демократов – «Партия справедливости и развития», явно демонстрирует специфику развития политического ислама с учетом демократических принципов секулярного государства.

Именно «особый» путь турецкого умеренного политического движения с учетом национально-патриотических настроений среди населения на основе ислама обеспечил «Партии справедливости и развития» успех на выборах. Также стоит отметить, что использование современных политических технологий позволяет говорить и о новых методах «цивилизованной» исламской политической борьбы в рамках закона (при этом исламские партии, как правило, вынуждены строго соблюдать политкорректность и кодекс

311

политического поведения). Интерес представляет то, что в этом государстве фактически произошла интеграция исламской и западной либерально-демократической традиции.

Другой пример – Египет, где запрещенная исламская политическая организация «Братья мусульмане» полностью отказалась от силовых методов борьбы со светским режимом, для того чтобы легально участвовать в политических выборах страны. Долгий путь политического развития этого движения как протестной силы, которая не отказывалась от применения силовых методов в достижении власти, показал несостоятельность противопоставления радикальной идеологии борьбы и протеста такими понятиями как демократия, права человека, свобода.

Таким образом, пример Турции и Египта показывает, что в мусульманском мире существует реальная возможность гармонизации светско-исламских отношений в одном государстве. При этом светско-исламские отношения не следует полностью отделять от процессов трансформации и реформирования этих государств, а рассматривать как одно из важнейших условий их стабильного развития.

Как свидетельствуют приведенные выше примеры, исламское политическое движение на современном этапе проявляет две наиболее важные политические тенденции: радикализация и умеренно-прогрессивное движение. Безусловно, эти направления развиваются в зависимости от условий того или иного государства и общественно-политической ситуации.

Важно подчеркнуть, что уже сейчас стремление к отстаиванию исламского интереса во внутренней политике все больше склоняется к трансформации в мирное движение за привнесение исламской специфики в процесс принятия решений. Исламские движения перенимают опыт демократических, светских партий в других странах, применяют современные политические технологии и выходят на качественно новый уровень деятельности в политическом пространстве.

Список использованной литературы:

1. Амин Суюти. Ад-Да’ава аль-исламийя (Исламский призыв). – Каир, 1981.

2. Абу Захра. Назариатульхарб филь ислам (Теория войны в Исламе). – Каир, 1958.

3. Ибн Таймийа. Сийасаташ-шариа (Политика Шариата). – Каир, 1951. 4. ВахбатуЗухайли. Аль-фикхульисламиваадиллатуху (Исламская

юриспруденция и её доказательства) // Аль-жузурабиъ. – Т. 4. – Бейрут, 1998. 5. Якан Фарух. Аль ислам, афкар, вахаракат, ватагайюр (Ислам: идеи,

движения, перемены).– М., 1992. 6. Мухаммад Кутб. Мазахибульмуассара (Современные идеологические

течения). – Каир, 2001.

312

7. Субхи Ас-Салих. Нузум аль-исламия ас-сиясияваихтилафу филь манхадж (Исламские политические системы и разногласия в методологии). – Амман, 2002.

ОСОБЕННОСТИ ПОЛИТИЧЕСКОГО ИСЛАМА В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ

Каражанова А.С.

Институт дипломатии Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан, г.Астана

Страны Центральной Азии относятся к так называемой исламской

субцивилизации, что подразумевает исключительно высокую роль ислама как ее основы. Безусловно, к особенностям ислама можно отнести его практический характер, не случайно на ранней стадии развития ислама (VIII – X вв.) оба начала – духовное, религиозное (имамат) и светское, секулярное (эмират) – были неразделимы: халиф обладал всей полнотой власти, одновременно являясь и политическим, и духовным лидером. Достаточно высокая роль ислама как основы цивилизации данного региона, а также такая его особенность, как неразрывность с политикой, предполагает сохранение религиозных стереотипов в политической культуре и современных обществ региона. Однако в любых обществах, в частности в восточных, политическая культура неоднородна и существует на уровне элиты и масс. Тем не менее в обоих случаях в ней присутствуют элементы как традиционного, так и современного, религиозного и светского начал. [1, c.6]

Перевод данного тезиса в практическую плоскость означает, что в современных условиях в восточных обществах исламской субцивилизации, к коим относятся государства Центральной Азии, в частности, Казахстан, политика даже самого демократически прогрессивного светского правительства никогда не будет полностью свободна от апеллирования к религиозным лозунгам и конфессиональной традиции в целом.

Данный тезис никоим образом не означает пагубности обращения к традиционному началу – он просто подчеркивает необходимость осторожного использования религиозного фактора (а именно: лозунгов религии) как средства политической мобилизации масс.

Обращаясь к проблеме исламизма в Центральной Азии, хотелось бы заметить, что термин «политический ислам» весьма условен и не может считаться верным с точки зрения самой природы религии и ее доктрины. Общеизвестно, что ислам не проводит разделения между светской и духовной частью жизни, не говоря уже о том, что сфера политики органично входит вообще в образ понимания самого значения религии – жизнь человека, общества, государства, законы и принципы по которым они существуют – все

313

это естественным образом входит в «компетенцию» ислама. Иными словами, в исламском понимании политика есть неотъемлемая часть религии.

Поэтому термин «политический ислам» не является обозначением каких-то новых свойств религии, либо отдельного, нового направления ислама. Употребление этого термина продиктовано только необходимостью подчеркнуть один из важных компонентов ислама, которые предполагают нормы, законы, принципы и методы организации общества и государства.

Можно понять, почему в обществе до сих пор «политический ислам» воспринимается как нечто новое и несвойственное странам Центральной Азии. Следует учитывать тот факт, что на протяжении более 70 лет атеизма провозглашался принцип отделения церкви от государства, светского от духовного. Однако не все задумываются о том, что эта система отношений между религией и государством применима только в отношении христианства, в котором нет закона как такового, который бы предписывал правила организации общества и государства. По этой же системе удавалось, в основном репрессивными методами, выстроить отношения между исламом и государством, определив для него четкие рамки, за которые он не мог выходить.

Это также породило поколение религиозных деятелей, до сих пор представляющих во многих странах Центральной Азии духовенство, которые придерживаются секуляристских позиций и противодействуют любым попыткам проявления политической специфики ислама. Отметим, что столкновение традиционного и модернистского мировоззрения (придерживающегося позиций неделимости ислама и политики) до сих пор остается актуальной проблемой для стран Центральной Азии.

Таким образом, мы все же принимаем формулировку «политический ислам» для облегчения анализа процессов, связанных с усилением политического компонента ислама в общественно-политической жизни государств Центральной Азии.

Важно помнить, что политический ислам всегда представляет конкретное политическое движение, которое делает ислам основой своей политической практики. Мусульмане, как и прочие политические силы в развивающемся мире, стремятся разрешить насущные проблемы, связанные с процессами модернизации и глобализации, резкими переменами во всех сферах повседневной жизни: урбанизацией, изменениями социальной структуры, размыванием традиционных ценностей. Их отличает стремление найти новые формы представительного и компетентного управления; желание создать справедливое общество, способное справляться с мощными политическими, экономическими и культурными «вызовами» не столько Запада, сколько самого времени.

Вопрос заключается только в том, какими методами и средствами они стремятся привнести свое видение в сферу реальной политики и власти.

История возникновения исламского политического движения на постсоветском пространстве свидетельствует о том, что оно зародилось практически накануне распада СССР, когда в стране повсеместно создавались

314

различные народные фронты, движения и фонды. В июне 1990 г. В Астрахани была учреждена «Исламская партия возрождения СССР», организаторы которой заявили о своей цели – конституционными методами создать советским мусульманам условия для реализации «исламского проекта», то есть возможности жить в соответствии с принципами Корана и Сунны.

Филиалы партии появились в Узбекистане и Таджикистане, ее активисты стремились создать аналогичные структуры и в других странах региона, но это им не удалось. Духовное управление мусульман Средней Азии (САДУМ) и его представители в республиках всячески противодействовали созданию исламских партий и движений на местах, мотивируя это тем, что вступивший в политическую организацию верующий будет подчиняться ее уставу и решениям, что запрещено канонами ислама. Стоит отметить, что столкновение традиционного и модернизированного взглядов на роль религии в обществе продолжается в странах Центральной Азии и представляет собой важную проблему для исследователей. В любом случае, несмотря на «неудачный старт», процесс получил динамику, и исламское политическое движение стало постепенно расширять поле своей деятельности.

В первую очередь, наибольшее развитие политического компонента ислама было отмечено в Таджикистане и Узбекистане, где традиционно, несмотря на насаждение идеологии атеизма, всегда сохранялись сильные позиции ислама в обществе. Но в рамках данного исследования мы не будем рассматривать весь процесс политизации ислама и активности представленных в этих странах групп.

Следует четко ограничивать рамки рассматриваемых проблем и выявлять наиболее отчетливые тенденции, которые, по нашему мнению, будут иметь практическое значение в последующей трансформации исламского политического движения в регионе, а также оказывать влияние на религиозную ситуацию в Казахстане.

По нашему мнению, исламское политическое движение в Центральной Азии имеет две ключевые, устойчивые тенденции: радикализм и умеренная оппозиция (прогрессивная, конструктивная), что характерно развитию исламского политического движения на Ближнем и Среднем Востоке в целом.

В региональном контексте, радикальное направление исламского политического движения представлено в идеологии партии Хизб ут-Тахрир, ячейки и разветвленная структура которой распространились во всех странах Центральной Азии. Мы можем также сказать, что во всех государствах ее деятельность пресекается и рассматривается как прямая угроза безопасности государства.

Идеологию Хизб ут-Тахрир и особенности ее работы в регионе мы будем более подробно рассматривать в других разделах, здесь же следует подчеркнуть, что радикальное направление, без внутренней, идеологической трансформации никогда не будет признано в качестве равноправного партнера в диалоге с государством. Более того, есть все основания утверждать, что Хизб ут-Тахрир не сможет успешно претендовать на право представлять и отстаивать интересы мусульманской общины как внутри отдельного государства, так и в

315

региональном масштабе, в силу нарушения методологии исламского призыва (манхадж) и искажения принципов политической концепции ислама, которое выражается в вольном толковании Корана и Сунны Пророка.

Для настоящего исследования нам необходимо обобщить опыт отдельных государств, где политический ислам наиболее актуален и имеет большее выражение в силу особенностей и условий их развития. Отталкиваясь от этих концептуальных позиций, мы полагаем, что, с точки зрения развития исламской политической протестной идеологии, интересен пример таких стран как Узбекистан и Таджикистан.

Политический ислам в этих государствах имел схожие «стартовые позиции» и развивался по следующей схеме: возрождение ислама, под влиянием извне знакомство с исламской политической концепцией, противодействие светской власти и, как следствие, стремительная радикализация исламских групп и движений. Отличительная черта заключается в том, что в Таджикистане это привело к открытому столкновению и гражданской войне, а в Узбекистане исламское движение под давлением власти вынуждено было уйти в глубокое подполье.

В настоящее время в Узбекистане действуют такие партии и организации как Исламская партия возрождения Узбекистана (ИПВУ), партия «Адолат» («Справедливость»), «Исломлашкарлари» («Воины ислама»), «Товба» («Покаяние»), Исламское движение Узбекистана (ИДУ), которые сейчас концентрируют свою работу только в рамках национальных границ или единой национальной общности (среди узбекского населения Ферганской долины в целом).

Их также объединяют, в той или иной степени, общие стратегические цели: дестабилизация общественно-политической ситуации в стране, захват власти и построение исламского государства. Средства достижения этих целей выражены в построении единой стратегической схемы – провоцирование широких антиправительственных выступлений, смещение руководства страны и формирование исламского правительства.[2, c.61]

Узбекский опыт показывает, что чрезмерные репрессии, нежелание государства идти на диалог и компромисс (но уже с двух сторон) привели к чрезмерной радикализации ислама в стране, а также консервации и застою идеологии на позициях непримиримой борьбы с властью.

Иными словами, отсутствие какого-либо открытого выхода на политическое пространство узбекских радикальных движений, вследствие непримиримости позиций государства и представителей политического ислама, останавливает в развитии исламскую политическую идеологию и неминуемо может привести к открытой конфронтации. В этом контексте, исламская политическая идеология в Узбекистане находится на начальном, радикальном этапе, и в отличие от Таджикистана, не прошла стадию широкомасштабной конфронтации и гражданского противостояния.

Однако так ли неизбежна конфронтация между исламом и светской властью в Узбекистане? Как показывает ситуация, особенно после избрания на очередной президентский срок И. Каримова, особых изменений в политике в

316

отношении религии ожидать не следует. Руководству Узбекистана удалось ограничить ислам рамками культурно-национальных традиций народа и четко разграничить место религии и государства. Но в Узбекистане не удалось решить вопрос постоянного роста протестного потенциала в мусульманской среде на фоне ухудшения социально-политической ситуации, что, безусловно, будет оставаться серьезной проблемой для руководства страны.

По нашему мнению, не следует также ожидать революционной смены власти в стране – власть и ее аппарат представляют собой сильный и отлаженный механизм, поколебать позиции которого практически невозможно.

Трансформация от радикальных позиций к умеренной и конструктивной оппозиции через гражданское противостояние в Таджикистане не является обязательным условием для эволюции исламской политической мысли в регионе. И в этом контексте опыт Таджикистана уникален и весьма показателен для стран региона, как модель построения гармоничных отношений между светской властью и религией, а также как пример того, чего следует избегать в попытках привнести специфику ислама в процесс принятия политических или иных решений в государстве.

Многие недооценивают опыт Таджикистана для развития исламской идеологии в Центральной Азии. На протяжении длительного времени Таджикистан использовался в качестве устрашающего примера того, как политический ислам может привести к гражданскому противостоянию в стране. Не будем разбираться в деталях того, кто именно развязал войну в стране, отметим лишь, что вряд ли в планах исламского движения страны изначально входила борьба с оружием в руках. Следует объективно признать и влияние третьих сил, которые были явно не заинтересованы в приходе исламской партии к власти, особенно с учетом существования собственной исламской оппозиции в стране.

Как бы то ни было, мы видим и позитивные стороны в развитии исламской идеологии Таджикистана, а именно то, что опыт этой страны, по сути, дает остальным исламским движениям в регионе.

Особенности процесса легализации политического ислама в Таджикистане построены на взаимном компромиссе между светской властью и ПИВТ. Сам компромисс был закреплен в главном юридическом документе страны – Конституции Республики Таджикистан.

Так Конституция РТ твердо устанавливает следующие принципы: - Ни одна идеология, в том числе религиозная, не может устанавливаться

в качестве государственной. - Общественные объединения создаются и действуют в рамках

Конституции и законов. Государство предоставляет им равные возможности в их деятельности.

- Религиозные организации отделены от государства и не могут вмешиваться в государственные дела (Конституция Республики Таджикистан. Душанбе, 2003.).

Важно подчеркнуть, что конституционные нормы ставят вопрос не о том, что религия и государство отделяются друг от друга, а о том, что институты

317

государства и религиозных организаций отделяются друг от друга. И здесь подразумевается не только ислам, а религия вообще.

Но наиболее важная конституционная норма, относящаяся к религии, заключается в том, что «граждане вправе участвовать в создании политических партий, в том числе имеющих демократический, религиозный и атеистический характер…». [3, c.58] Эта норма Конституции признает не только необходимость сосуществования светского и религиозного мировоззрения, но и возможность создания политических партий на религиозной основе, что необходимо в условиях сосуществования мировых культур вообще.

Важным компромиссным решением со стороны ПИВТ стал официальный отказ от построения исламского государства и, следовательно, признание светского характера государственного строя.

В современных условиях национальных государств Центральной Азии, которые в большинстве своем являются носителями исламской культуры, важными факторами развития становятся взаимопонимание и компромисс правящей власти и религиозных кругов. И в этом вопросе не должно быть временных, вынужденных уступок, здесь необходим компромисс в целях достижения длительного сотрудничества, в котором бы отражались взаимные интересы.

Практика Таджикистана показала, что исламская партия может активно и успешно участвовать в вопросах формирования формы и типа национального государства, его дальнейшей демократизации, выработки общенациональных норм и ценностей.

В любом случае, опыт Таджикистана примечателен как факт в истории развития ислама в регионе. На основе политических и юридических достижений Таджикистана мы получаем условия, необходимые для легализации политического ислама и его перехода в русло легальной политики, а также конкретную модель построения отношений между светской властью и исламом.

Иными словами, «политическая практика Таджикистана логически доказывает, что сотрудничество и сосуществование между носителями секуляризма и ислама можно реально организовать.

А именно: не только в результате познания ужасающих гражданских войн, а потому что подобный компромиссный процесс оправдает себя сохранением мира». [4, c.169]

Нельзя не отметить и такую форму сглаживания противоречий между исламом и государством как проведение регулярного светско-исламского форума, в рамках которого исламская оппозиция и представители государственной власти, в том числе и другие светские партии, обсуждают существующие проблемы в их отношениях. Форум, по сути, выступает постоянно действующим механизмом компромисса, который не позволяет ни той ни другой стороне уводить возникающие проблемы в область конфликта и конфронтации. По нашему мнению, подобная форма диалога применима во всех странах Центральной Азии, но, в отличие от Таджикистана, государства региона имеют шанс не доводить взаимоотношения между исламом и

318

государством до конфликтной стадии, а создавать подобные механизмы в качестве превентивной меры возникновению возможных конфликтов на этой почве.

Существующие тенденции, отражая реальное состояние политического ислама в Центральной Азии, предоставляют возможность другим странам региона использовать апробированный опыт Узбекистана и Таджикистана для выработки бесконфликтной регулируемой политики в религиозной сфере.

Подавляющее большинство экспертов, при анализе политического ислама, находит в политизации ислама дестабилизирующий фактор общественных отношений, который необходимо нейтрализовать или снизить его воздействие на массы любыми способами.

Мы же полагаем, что дальнейшая политизация ислама неизбежна в силу того, что просветительский (в любой форме) исламский процесс продолжает развиваться, поэтому сознательно умалчивать о политическом компоненте религии либо пытаться его отчленить практически невозможно. В этой связи процесс политизации ислама нельзя ни остановить, ни нейтрализовать – репрессии ведут к его радикализации, а отсутствие должного внимания к исламу может привести к потере контроля и власти национальной элиты в той или иной стране.

Однако, по нашему мнению, политический ислам можно контролировать, при условии, что государство признает за религией важную роль регулятора общественных отношений и само будет принимать участие в диалоге. Причастность государства к развитию религиозной сферы, учет мнения религиозного большинства в принятии политических решений и широкое привлечение религиозной общины к вопросам государственного строительства, дальнейших реформ и преобразований является, по нашему мнению, единственным приемлемым выходом из сложившейся ситуации, способным предотвратить рост конфликтного потенциала исламского политического движения в регионе.

Список использованной литературы: 1. Полонская Л.Р. Религия в политической культуре Индии // Индия:

религия в политике и общественном сознании. – М., 1991. – С. 6 2. Абишева М., Шаймергенов Т. Религиозно-политический экстремизм в

странах Центральной Азии: анализ причин распространения // Центральная Азия и Кавказ. 2006. – № 6 (48). – С. 61

3. Усмонов И. Применение принципа отделения религии от государства в условиях Таджикского государства // Построение доверия между исламистами и секуляристами – таджикский эксперимент. – Душанбе, 2004. – С. 58

4. Зейферт А.К. Исламско-светский процесс компромиссов в Таджикистане – общее и особенное. Резюме II // О совместимости политического ислама и безопасности в пространстве ОБСЕ. – Душанбе, 2003. – С. 169

319

ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ПОЛИТИЧЕСКИХ ИЗМЕНЕНИЙ В ИДЕОЛОГИЧЕСКОМ ДИСКУРСЕ ПОРЕФОРМЕННОЙ РОССИИ

Карипов Б.Н.

МГУ имени М.В. Ломоносова, г. Москва bkaripov@yandex.ru

Модификации политико-идеологического дискурса обнаруживают себя,

прежде всего в области исторического описания. История русской общественно-политической мысли, равно как и история политических учений в России, - это особая отрасль научного знания, которая традиционно именуется историографией. Существует два варианта толкования понятия «историография». В узком смысле слова она понимается как совокупность исследований, посвященных определенной конкретной теме или исторической эпохе (в этом случае интегративным фактором выступает ее предмет), или же, наоборот, - характеризующихся внутренним идеологическим единством (интегративность обеспечивается самим субъектом – индивидуальным или институциональным). В другом, более широком, смысле слова историография – это особая научная дисциплина, которая изучает историю исторической науки.

Политико-идеологический дискурс (а вместе с ним и проблема политических изменений) превращается в объект историографических исследований буквально с того самого момента, как только он становится непосредственной составляющей общественной мысли. До середины XIX века, т.е. до нижней временной границы нашего исследования, в России ещё не сложились предпосылки для полномасштабного развёртывания идеологических дискурсов. После победы коммунистической идеологии в 1917 году, ситуация перешла в новое качество идеологического монополизма, анализ которого выходит за рамки избранной нами темы исследования. Вот почему, описывая в настоящей статье российский идеологический дискурс, мы ограничиваем его историческими границами второй половины XIX – начала XX века. Однако историография этого вопроса естественным образом выходит за верхнюю границу и простирается до наших дней.

Изучение трансформаций политической системы фактически началось уже во времена пореформенной России со второй половины XIX века. Это было связано с тем, что в условиях преодоления системного кризиса и начавшейся модернизации общества остро встал вопрос об эффективности государственного управления. Настоятельная практическая потребность вызвала к жизни различные идейно-теоретические вариации обоснования модернизационных процессов – либеральную, консервативную, социалистическую парадигмы. Представители каждой из них, размышляя о феномене государства, давали оценки процессам политической устойчивости и развития. Однако историографическое изучение взглядов представителей этих направлений и их идеологических метаморфоз началось только в конце столетия, а особый импульс получило на небольшом временном промежутке 1905-1917 годов.

320

В данном случае мы не претендуем на какую бы то ни было полноту историографического описания, а ставим перед собой задачу всего лишь выявить основные тенденции эволюции политической метарефлексии. Анализ дореволюционной литературы позволяет говорить о трех основных направлениях дооктябрьской историографической традиции: а) личностном; б) проблемном; в) концептуальном. Наиболее полновесно в количественном отношении среди них представлено первое – персоналистское, характеризующее в той или иной мере крупнейшие фигуры российского политического либерализма, консерватизма, социал-демократии. 1 Биографическая, мемуарная, некрологовая и иная литература ценна тем, что она помогает в первую очередь лучше усвоить основные вехи интеллектуального творчества ученых, основательней разобраться в «скрытой» мотивации их теоретических текстов, признать эти итоговые оценки или же усомниться в них.

Иной уровень изучения политического реформирования дореволюционными учеными отражал проблемный и концептуальный подходы. Их применение позволяло выявить стержневые, системообразующие элементы общей концепции изменений. К таковым, в частности, относилась власть. Проблема власти рассматривалась многими русскими мыслителями2, но особое итоговое (в смысле аналитики власти в российском государствоведении начала ХХ века) значение имеют работы Б.А. Кистяковского, в которых феномен власти уже был подвергнут многоаспектному анализу, в том числе и историографическому3. Общетеоретические обзоры дореволюционные ученые и политики дополняли освещением путей и возможностей реформирования государственного устройства России4.

1 Михайловский И.В. Воззрения Б.Н. Чичерина на право и государство // Образование. 1904. №7. Отд. 2. С. 24–38; Новгородцев П.И. Борис Николаевич Чичерин. - М., 1905; Бердяев Н.А. Н.К. Михайловский и Б.Н.Чичерин // Опыты философские, социальные, литературные (1900–1906). - СПб. 1907. С. 28–56; Общественное движение в России в начале ХХ века. - СПб., 1910. Т. 2. Вып. 1; Алексеев Н.Н. Русский гегельянец Б.Н. Чичерин // Логос. - М., 1911. Кн. 1. С. 193-220; Кокошкин Ф.Ф. Краткий очерк научной деятельности А.С. Алексеева. Из воспоминаний о нем. - М., 1916; Котляревский С.А. А.С. Алексеев как историк политических учений // Юридический вестник. 1916. Кн. 14. С. 128–133; Фатеев А.Н. Русский методолог теории права [Б.А. Кистяковский]. - Харьков, 1917; Мартов Ю.О. Политические партии в России. - М., 1917; и др. 2 Градовский А.Д. Политика, история и администрация: Критические и политические статьи. - СПб., 1871; Коркунов Н.М. Указ и закон. - СПб., 1884; Блок А.Л. Политическая литература в России и о России. - Варшава, 1894; Алексеев А.С. К учению о юридической природе государства и государственной власти // Русская мысль. 1894. Кн. 11. С. 57–88. Котляревский С.А. Власть и право. Проблема правового государства. - М., 1915; Тарановский Ф.В. Учебник энциклопедии права. - Юрьев, 1917; и др. 3 Кистяковский Б.А. Лекции по государственному праву (Общее и особенное). - М., 1909; он же. Социальные науки и право: Очерки по методологии социальных наук и общей теории права. - М., 1916. 4 Голованов В. Земельный вопрос во второй Государственной думе. - СПб., 1907; Герье В.И. Вторая Государственная дума. - М ., 1907; он же. Значение третьей Думы в

321

Таким образом, сами идеологи – участники дореволюционного идеологического дискурса – делали первые шаги в области историографии. Были проанализированы некоторые аспекты политической деятельности и творчества ряда теоретиков, российских либерализма, консерватизма, социализма, рассматривались некоторые проблемные вопросы (как правило, в связи с решением других исследовательских задач), предпринимались попытки определения методики исследования тех или иных сторон идеологии развития. Вместе с тем, являясь современниками происходящего, многие дореволюционные авторы не смогли избежать пристрастия и крайностей субъективизма в оценках и выводах; нередко исходные тезисы не сопровождались соответствующей аргументацией.

В советский период изучение темы продолжилось, однако осуществлялось оно под влиянием официальных идеологических стандартов, обусловленных характером социально-политического строя в СССР. Наиболее типичными были утверждения об однородной социально-классовой (дворянской или буржуазной) природе политического либерализма и консерватизма, в том числе и российских, и представление о них как низшем этапе политической идеологии, замыкающем ее предысторию и являющемся преддверием ее высшего, социалистического этапа. Широкое распространение эти стереотипы получили в первые довоенные и послевоенные десятилетия и нашли свое закрепление в дидактической литературе 5 . Однако необходимо признать и определенный позитивный момент: в это время шло постепенное накопление фактологического материала, давались объективные оценки творчества отдельных либеральных и консервативных деятелей, что позволило расширить тематику исследований, углубить и понимание ряда идейно-политических процессов и явлений6.

Либерализация советского политического режима во второй половине 1980-х годов привела к уменьшению значения идеологических штампов. Процесс размывания «идеологической чистоты» особенно усилился со второй половины 1980-х годов. В первую очередь, это проявилось в количественном

исторической России. - СПб., 1912; Кизеветтер А. Партия народной свободы и ее идеология. - М., 1917; и др. 5 История политических и правовых учений: Домарксистский период: Учебник. - М., 1991. 6 Володин А.И. Начало социалистической мысли в России. - М., 1956; Пантин И.К. Материалистическое мировоззрение в теории познания русских революционных демократов. - М., 1961; Сладкевич Н.Т. Очерки истории общественной мысли России в конце 50-х – начала 60-х годов XIX века. - Л., 1962; Водзинский Е.И. Русское неокантианство конца XIX – начала XX вв. - М., 1966; Агеев Ю.И. Вопросы права, государства и культуры в трактовке русского дореволюционного правоведа Б.А.Кистяковского // Труды Иркутского госуниверситета. Т. 58. Сер. юрид. Вып. 9. Ч. 1. - Иркутск, 1969. С. 72–90; Шамарин Э.В. Государственно-правовые взгляды предшественников научного социализма России. - Киев, 1973; Левин Ш.М. Очерки по истории русской общественной мысли. Вторая половина XIX – начало XX в. - Л., 1974; Зорькин В.Д. Из истории буржуазно-либеральной политической мысли России второй половины XIX – начала XX в. (Б.Н.Чичерин). - М., 1975; Федоркин Н.С. Утопический социализм идеологов революционного народничества. - М., 1984.

322

отношении: появляются содержательно продуктивные публикации, позитивно оценивающие различные грани либерализма и консерватизма в целом, и политического в частности. Счет этим публикациям пошел не на единицы, а на десятки. В стране начался настоящий ренессанс идей либерализма и консерватизма. Возрождение интереса к идеологии либерализма и консерватизма, наряду с социализмом, было обусловлено остротой переживаемого системного кризиса, который требовал новых идейно-теоретических алгоритмов социальных решений и действий.

Потребность в новых подходах повлекла за собой и необходимость в формировании новых познавательных моделей. Прежде всего, это выразилось в появлении нового направления: на рубеже 1980-1990-х годов наряду с тремя вышеперечисленными, обозначился междисциплинарный подход. Феномен политических идеологий попадает в фокус внимания ряда гуманитарных дисциплин: политологии, правоведения, философии, социологии и истории. В исследованиях многих философов и политологов – были очерчены особенности развития политической мысли России, определены место и удельный вес в ней либерализма и консерватизма 7 . Эти направления идейно-политического дискурса стали пониматься как влиятельные идеологические течения наряду с радикализмом в условиях реформации и модернизации общества. Впервые была подчеркнута значимость этих идеологий в общем процессе исторического развития России второй половины XIX – начала XX века. Благоприятная ситуация в этот период складывалась в политико-правовой литературе. Несмотря на перерывы в продолжение дореволюционной традиции, а также в отличие от политологии, переживавшей нелегкие времена статусного и организационного утверждения и становления, историко-теоретическая политико-правовая мысль находилась в движении. Это в конечном итоге благоприятно сказалось на количестве и качестве исследований (в том числе начатых еще в советскую эпоху)8.

7 Авдеева Л.Р. Проблема государства в русской религиозной общественной мысли последней трети XIX – начала XX в. // Вестник МГУ. Сер. 12. 1982. № 5. С. 41–46; Ведерников В.В. Проблема парламентаризма в нелегальной публицистике либералов (1894–1900-е гг.) // Общественная мысль России XIX в. - Л., 1986. С. 36–48; Пивоваров Ю.С. Русские политические мыслители и юристы XIX – начала XX вв. // Русская политико-правовая мысль XI-XIX вв. - М., 1987. С. 170–190; Ячевский В.В. О некоторых проблемах изучения истории русской политической мысли второй половины XIX в. - Воронеж, 1987; Бочкарев Н.И., Маслин М.А., Федоркин Н.С. Революционная демократия и марксизм: история, методология исследования и современность. - М., 1989; Выдрин Д. Петр Струве – политолог // Молодой коммунист. 1990. № 8. С. 73–79; Белов Г.А. Особенности развития политической мысли России // Кентавр. 1994. № 1. С. 119–138. 8 Федотова Т.А. Взгляды М.М. Ковалевского на государство и право // Труды ВЮЗИ. Т. 27. - М., 1972. С. 127–154; Иванова В.И. Учение Н.М. Коркунова о государстве и праве: Дис… канд. юрид. наук. - М., 1975; Ледях И.А. Теория правового государства // Из истории политических учений. - М., 1976. С. 161–180; Ризз Г.И. Теория естественно-правового индивидуализма П.И. Новгородцева. - Челябинск, 1978; Пяткина С.А. Социологическая концепция права С.А. Муромцева // Советское государство и право. 1978. № 6. С. 105–112; Савельев В.А. Теория «возрожденного естественного права» в учении П. Новгородцева //

323

Именно в советский период историографии начинается и философско-социологическое осмысление творчества российских идеологов второй половины XIX – начала XX века9. Предпринимаются первые попытки анализа мировоззренческих основ различных идеологий в России, выявляются их социально-исторические корни и определяются основные социальные носители этих идеологий. Философы и социологи вводят в историографический оборот ряд крупных фигур российских либерализма, консерватизма и социализма, с различных методологических позиций оценивают их взгляды, акцентируют внимание на политико-философской проблематике.

Вопрос о русском или российском политическом либерализме, консерватизме, социализме оказался и в поле зрения советских историков10.

Вопросы государства и права в общественной мысли России XVI–XIX вв. - М., 1979. С. 110–128; Зорькин В.Д. Муромцев. - М., 1979; Каленский В.Г. Проблемы социологии государства в истории политико-правовой мысли: Дис… докт. юрид. наук. - М., 1980; Нерсесянц В.С. Личность и государство (Из истории идей). - М., 1980; Львов С.А. Критика «философия ценностей» в русской буржуазной политико-правовой мысли (Б.А. Кистяковский): Дис… канд. юрид. наук. - Л., 1983.; Экимов А.И. Коркунов. - М., 1983; Казмер И.Э. Социологическое направление в русской дореволюционной правовой мысли. - Рига, 1983; Зорькин В. Д. Чичерин. - М., 1984; Федоров Н.В. Концепция политики и права в буржуазной политической мысли дореволюционной России // Советское государство и право. 1985. № 7. С. 127–131; Луковская Д.И. Политические и правовые учения: историко-теоретический аспект. - Л., 1985; Поляков А.В. «Возрожденное естественное право» в России. (Критический анализ основных положений): Дис… канд. юрид. наук. - Л., 1987; Корнев В.Н. Буржуазно-либеральная государственно-правовая мысль России 1905–1907 гг. (Критический анализ основных положений): Дис… канд. юрид. наук. - М., 1988; Кузнецов Э.В. Философия права в России. - М., 1989; Сенцова А.А. Развитие формы Российского государства в начале ХХ века // Правоведение. 1990. № 4. С. 88–93; Скакун О.Ф. Теория правового государства в дореволюционной России // Советское государство и право. 1990. № 2. С. 113–120. 9 Казаков А.П. Теория прогресса в русской социологии конца XIX века. (П.Л. Лавров, М. К. Михайловский, М.М. Ковалевский). - Л., 1969; Кривушин Л.Т. Проблема государства и общества в домарксистской мысли. Исторические социологические очерки. - Л., 1978; Платонова М.Г. Философско-социологическая концепция Б.Н.Чичерина: Дис… канд. филос. наук. - М., 1979; Абрамов А.И. Обоснование метафизики в русском консервативном гегельянстве // Социальная наука в России в XIX веке. - М., 1985. С. 98–111; Сухов А.Д. Двуликий Янус либерализма // Русская философия: пути развития (Очерки теоретической истории). - М., 1985. С. 135–154; Рагозин Н.П. Понятие власти в русском либерализме второй половины XIX – начала XX вв. (Критический анализ): Дис… канд. филос. наук. - М., 1987; Авдеева Л.Р. Право и его философы в России // Вестник МГУ. Сер. 7. 1990. № 3. С. 38–47; Ноговицын О.И. Ступени свободы. Логико-исторический анализ категории свободы. - М., 1990; Шамшурин В.И. Человек и государство в русской философии естественного права // Вопросы философии. 1990. № 6. С. 132–141. 10 Иоффе Г.З. Крах российской монархисткой контрреволюции. - М., 1977; Пирумова Н.М. Земское либеральное движение в России. Социальные корни и эволюция до начала ХХ века. - М., 1977; Балашова Н.А. Российский либерализм начала ХХ века. Банкротство идей «Московского еженедельника». - М., 1981; Минаева Н.В. Правительственный конституционализм и передовое общественное мнение России в начале ХХ века. - Саратов, 1982; Ведерников В.В. Проблема представительства в русской публицистике рубежа ХХ столетия: Автореферат. дис… канд. истор. наук. - Л., 1983; Шелохаев В.В. Кадеты – главная партия либеральной буржуазии в борьбе с революцией. 1905–1907 гг. - М., 1983;

324

Анализ ряда работ показывает, что этот вопрос является составной частью более общей проблемы – характеристики и оценки особенностей социально-исторического развития пореформенной России, а также места и роли различных классов и слоев в этом процессе. В рамках этого предметно очерченного исследовательского русла они и проводили свои изыскания, вводя в оборот различные исторические источники: теоретические работы и программные политико-партийные документы, публицистику и эпистолярное наследие, мемуары и дневниковые записи либеральных, консервативных и социалистических деятелей. Это способствовало, особенно начиная с 1960-х годов, разработке следующих направлений научных исследований: анализа возникновения и нарастания либерального, консервативного и социалистического движения с середины XIX века; определения основных этапов этого движения; характеристики политических сил и групп либерального, консервативного и социалистического движения, их политических программ и доктрин; роли и места в нем ключевых фигур.

Таким образом, советская историография усилиями политологов, правоведов, философов, социологов, историков продолжила традицию изучения политических трансформаций в российских идеологиях рассматриваемого периода, выразив объективную потребность в междисциплинарном подходе к ее анализу. Но эта потребность обозначилась лишь в начальных контурах, ибо исследование проблематики велось в рамках предметного содержания каждой из перечисленных дисциплин в связи с решением своих познавательных задач, а также под влиянием жестких идеологических предписаний. На историографическую «повестку дня» встал вопрос о системном, комплексном изучении феномена политических изменений.

Предпосылки и условия для решения этого вопроса появились на современном этапе историографической традиции. Трансформационные изменения, происходящие в постсоветских обществах, мотивировали познавательный интерес к истории и теории российских политических идеологий. Поражение коммунистической политики вызвало потребность в новой системе мировоззренческих ценностей, адекватной осуществляющимся социальным изменениям. После первой волны публикаций о политических идеологиях российского либерализма, консерватизма и социализма,

Шацилло К.Ф. Русский либерализм накануне революции 1905–1907 гг. Организация. Программы. Практика. - М., 1985; Думова Н.Г. Новые тенденции в современной зарубежной историографии буржуазного либерализма в России // Новейшие исследования по истории России периода империализма в советской и зарубежной историографии. - М., 1985. С. 104–116; Ярославцев Я.А. Русский либерализм в годы первой революционной ситуации (Некоторые вопросы эволюции): Автореф. дис… канд. истор. наук: - М., 1985. Суслов М.Г. Борьба против «экономизма» в российской социал-демократии. - Иркутск, 1986; Аврех А.Я. Ранний буржуазный либерализм: Особенности исторического развития // Вопросы истории. 1989. № 2. С. 17–32; Емельянов В.В., Судаков В.В. Источниковедение истории русской общественной мысли эпохи империализма. Вологда, 1988; Китаев В.А. Славянофильство и либерализм // Вопросы истории. 1989. № 1. С. 69–75; и др.

325

привнесшей в оценки и выводы изрядную долю публицистического налета, специалисты стали понимать, что эти идеологии представляют собой сложное и противоречивое явление и требуют вдумчивого и кропотливого анализа11.

В последние годы прошлого и текущие годы нынешнего века философами и социологами, историками и экономистами, правоведами и политологами были опубликованы значительное количество крупных монографий 12 , сотни статей, докладов и тезисов в научных журналах и материалах конференций, симпозиумов и конгрессов, посвященных русской политической мысли второй половины XIX – начала XX века и идеологиям консерватизма, социализма и либерализма. Переизданы труды видных теоретиков и идеологов западноевропейского и русского либерализма, консерватизма и социализма, работы эмигрантских авторов, переведены на русский язык монографические исследования и статьи ряда западных ученых. Завершено издание многотомного исследовательского проекта «Политические партии России. Документальное наследие» 13 . Подготовлены десятки 11 Шелохаев В.В. Состояние современного историографического поля российского либерализма и консерватизма // http: www.conservatism. narod.ru/ Shelohaev2. dok. 5.10. 2003; Бузгалин А.В., Колганов А.И. Постсоветский марксизм в России: ответы на вызовы XXI века. - М., 2005; Репников А.В. Современная историография российского консерватизма. http: www.nationalism. org/ library/ science/ ideology/ repnikov-historiograly. htm 24.12.03; и др. 12 Исаев И.А. Политико-правовая утопия в России. Конец XIX – начало XX в. - М., 1991; Козлихин И.Ю. Идея правового государства. История и современность. - СПб. 1993; Федчин В.С. Проблема человека в русской общественной мысли (XIX – начало XX вв.) - Иркутск, 1993; Искра Л.М. Борис Николаевич Чичерин о политике, государстве и истории. - Воронеж, 1995; Власть и оппозиция. Российский политический процесс ХХ столетия. - М., 1995; Власть и реформы. От самодержавной к советской России. -СПб., 1996; Шелохаев В.В. Либеральная модель переустройства России. - М., 1996; Пивоваров Ю. Очерки истории русской общественно-политической мысли XIX – первой трети XX столетия. - М., 1997; Ширинянц А.А., Ширинянц С.А. Российская интеллигенция на рубеже веков: заметки о политической культуре. - М, 1997; Русские консерваторы. - М., 1997; Абелинскас Э. Консерватизм как мировоззрение и политическая идеология (опыт обоснования). - Екатеринбург, 1999; Карцов А.С. Правовая идеология русского консерватизма. - М., 1999; Нарежный А.М. Проблема консерватизма в русской либерально-консервативной мысли второй половины XIX в. - Ростов н/Д., 1999; Руткевич А.М. Что такое консерватизм? -М. - СПб., 1999; Кошкидько В.Г. Представительная власть в России: реформирование и функционирование (1905–1907). - М., 2000; Гусев В.А. Русский консерватизм: Основные направления и этапы развития. - Тверь, 2001; Гросул В.Я., Итенберг Б.С., Твардовская В.А., Шатилюк К.Ф., Эймонтова Р.Г. Русский консерватизм XIX столетия. Идеология и практика. - М., 2000; Консерватизм в России и мире: прошлое и настоящее. Вып. 1. - Воронеж, 2001; Кукушкина И.Е. Русская социология XIX – начала XX века. - М.,; Российские либералы. Сб. статей. М., 2001; Российский либерализм: идеи и люди. - М., 2004; Модели общественного переустройства России. ХХ век. - М., 2004; Пивоваров Ю.С. Полная гибель всерьез: Избр. работы. - М., 2004; Репников А.В. Консервативные представления о переустройстве России (конец XIX – начало XX века). - М., 2006; Бессонова О.Э. Раздаточная экономика России: эволюция через трансформации. - М., 2006; Глебова И.И. Политическая культура России: образы прошлого и современность. - М., 2006; и др. 13 Анархисты: Документы и материалы. 1883–1935: В 2 т., - М., 1998–1999; Меньшевики. Документы и материалы. 1903 – февраль 1917. - М., 1996; Партия социалистов-революционеров: Документы и материалы: В 3 т. - М., 1996; Правые партии. 1905–1917:

326

диссертаций 14 ; опубликованы соответствующие антологии, энциклопедии, словари15.

Документы и материалы. В 2 т., 1998; Съезды и конференции конституционно-демократической партии. 1904–1920 гг.: В 3 т. - М., 1997–2000; Протоколы Центрального комитета заграничных групп конституционно-демократической партии: В 6 т. М., 1996–1999; Партия «Союз 17 октября». В 2 т. - М., 1996–1998; и др. 14 Дорожкин Ю.Н. Политическая система России после октября 1917: Ленинская концепция и историческая практика. Дис… д-ра филос. наук. - Уфа, 1994; Русакова О.Ф. Отечественный опыт концептуального осмысления большевизма. Дис… д-ра пол. наук. - Екатеринбург, 1994; Сапельников А.Б. Социал-демократическая концепция государства: история и современность. Дис… канд. юр. наук. - СПб., 1998; Дубровин Д.А. Либеральная альтернатива общественного развития России в начале XX века. Дис… канд. истор. наук. - М., 2000; Иванников И.А. Проблема эволюции формы российского государства в истории русской политико-правовой мысли второй половины XIX – середины XX вв. Дис… д-ра юр. наук. - Ростов н/Д, 2000; Малинова О.Ю. Анализ концепций либерального национализма: середина XIX – начало XX века. Дис… д-ра филос. наук. - М., 2000; Глушкова С.И. Проблема правового идеала в русском либерализме. Дис… д-ра полит. наук. - Екатеринбург, 2002; Гнатенко Е.А. Философский проект правового государства в культуре предреволюционной России. Дис... канд. филос. наук. - М., 2002; Щепетев В.И. Основные тенденции развития российской государственности в XIX – начале XX вв. и их правовые основы. Дис… д-ра юр. наук. - СПб., 2002; Монастырский Г.П. Социология русского консерватизма. Дис… д-ра соц. наук. - Северодвинск, 2003; Самарская Е.А. Левые начала и конца ХХ века: Смена парадигмы. Дис… д-ра пол. наук. - М., 2003; Бледный С.Н. Управление политическими процессами в общественной мысли России второй половины XIX – начала XX вв. Дис… д-ра ист. наук. - М., 2004; Голубев М.Р. Общественно-политическая мысль о переустройстве России: конец XIX – начало XX вв. Дис… д-ра ист. наук. - Пермь, 2004; Дугин А.Г. Трансформация политических институтов и структур в процессе модернизации традиционных обществ. Дис… д-ра пол. наук. - Ростов н/Д, 2004; Кокорев Н.С. Социологическая концепция Б.Н.Чичерина: генезис и содержание. Дис… д-ра соц. наук. - Тамбов, 2004; Лебедев С.В. Система ценностей в философии русского консерватизма второй половины XIX в. Дис… д-ра филос. наук. - СПб., 2004; Лукьянов М.Н. Российский консерватизм и реформы. 1907–1914. Дис… д-ра ист. наук. - Пермь, 2004; Молчанов Д.В. Российский либерализм на рубеже ХХ–ХХI вв.: Традиции и современность. Дис… д-ра истор. наук. - М., 2004; Мусихин Г.И. Власть перед вызовом модернизации: сравнительный анализ российского и немецкого опыта: конец XVIII – начало XX вв. Дис… д-ра пол. наук. - М., 2004; Аронов Д. В. Законотворческая деятельность российских либералов в Государственной Думе: 1906-1917 гг.: Дис ... д-ра ист. наук. - Орел, 2005; Андрейченко А.С. Консервативное правопонимание в России XIX – XX вв. Дис… канд. юр. наук. - Ростов н/Дону, 2006; Репников А.В. Консервативные концепции переустройства России в контексте исторического процесса конца XIX – начала XX вв. Дис… д-ра ист. наук. - М., 2006; Седаев П.В. Общественно-государственный идеал в русской консервативной философии. Дис… канд. филос. наук. - Н/Новгород, 2006; Васильев Б.В. Философия права русского неолиберализма конца XIX – начала XX вв. Дис… д-ра. филос. наук. - СПб., 2008; и др. 15 Политические партии России. Конец XIX – первая треть XX века. Энциклопедия. - М., 1996; Антология мировой политической мысли. В 5 т. Т. 4. Политическая мысль в России: Вторая половина XIX – XX в. - М., 1997; Политическая мысль в России: Словарь персоналий (XI в. – 1917 г.). - М., 2000; Общественная мысль России XVIII – начала XX века: Энциклопедия. - М., 2005; Смолин М.Б. Энциклопедия имперской традиции русской мысли. - М., 2005; и.др.

327

Нельзя не упомянуть также и о том, что исследования российского идеологического дискурса второй половины XIX – начала XX века заняли важное место в зарубежной социальной науке. Бурное развитие американской и европейской советологии во второй половине XX столетия повлекло за собой возрождение интереса к изучению условий, приведших к революции 1917 года, и, в частности, появление значительного количества публикаций по российской политической истории XIX века. Этот интерес не исчез и после крушения коммунистического политического режима, поскольку возрождение российской конкурентной политики во многом напоминало о событиях вековой давности.

Работы обобщающего характера по истории российской политической мысли задавали концептуальные рамки для изучения идеологического дискурса.16 Особым вниманием среди зарубежных исследователей пользовался феномен российской радикальной интеллигенции, сформировавшей российский революционный идеологический дискурс. 17 Немало работ было посвящено также изучению основных направлений российского идеологического дискурса XIX столетия, среди которых исследователи выделяют либерализм,18 консерватизм,19 национализм различных оттенков,20 а также социализм марксистского,21 народнического22 и анархистского толка23. 16 McLean H., Malia M., Fischer G. Russian Thought and Politics. - Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1957; Utechin S. Russian political thought: A concise history. - New York: Praeger, 1964; Anderson T. Russian political thought: An introduction. - Ithaca, N.Y: Cornell University Press, 1967; Simmons E. Continuity and Change in Russian Thought. - New York: Russell, 1967; Shapiro L. Rationalism and nationalism in Russian nineteenth-century political thought. - New Haven: Yale University Press, 1967; Berlin I. Russian Thinkers. - London: Hogarth Press, 1978; Walicki A. A History of Russian Thought: From the Enlightenment to Marxism. - Stanford, CA: Stanford University Press, 1979; Leatherbarrow W., Offord D. A History of Russian Thought. - Cambridge: Cambridge University Press, 2010. 17 Billington J. The intelligentsia and the religion of humanity. // American Historical Review. 1960. Vol. 65. No 4. P.807–21; Pipes R. The Russian Intelligentsia. - New York: Columbia University Press, 1961; Nahirny V. The Russian intelligentsia: from men of ideas to men of convictions. // Comparative Studies in Society and History, 1962. Vol. 4. No 4. P.403–35; McConnell A. The origin of the Russian intelligentsia. // Slavic and East European Journal, 1964. Vol.8. No 1. P.1–16; Pollard A. The Russian intelligentsia: the mind of Russia. // California Slavic Studies, 1964. No 3. P.1–6; Brower D. The problem of the Russian intelligentsia. // Slavic Review. 1967. Vol. 26. No 4. P.638–47; Pomper Ph. The Russian Revolutionary Intelligentsia. - New York: Thomas Y. Crowell Company, 1970; Confino M. On intellectuals and intellectual traditions in eighteenth - and nineteenthcentury Russia. // Daedalus, 1972. Vol. 101. P.117–49; Brower D. Training the Nihilists: Education and Radicalism in Tsarist Russia. - London: Cornell University Press, 1975; Read C. Religion, Revolution and the Russian Intelligentsia 1900–1912: The Vekhi Debate and Its Intellectual Background. London: Macmillan, 1979; Kelly A. Self-censorship and the Russian intelligentsia, 1905–1914. // Slavic Review, 1987. Vol. 46. No 2. P.193–213; Fink L., Leonard S., Reid D. Intellectuals and Public Life: Between Radicalism and Reform. - Ithaca: Cornell University Press, 1996; Knight N. Was the intelligentsia part of the nation? Visions of society in post-emancipation Russia. // Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History. 2006. Vol.7. No 4. P.733–58. 18 Fischer G. Russian Liberalism: From Gentry to Intelligentsia. - Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1958; Pipes R. Struve: Liberal on the Left, 1870–1905. - Cambridge, Mass.:

328

Введение в оборот такого широкого и разнообразного круга источников и критической литературы позволяет утверждать, что на современном этапе изучение моделей политических изменений в российском идеологическом дискурсе продолжается по четырем направлениям: 1) персоналистскому; 2) проблемному; 3) предметному; 4) концептуальному. Существенно изменились теоретические, методологические и методические подходы к проблеме, обозначилась тенденция к междисциплинарному рассмотрению темы. Положительным моментом является также стремление исследователей к

Harvard University Press, 1970; Wortman R. The Development of a Russian Legal Consciousness. – Chicago: University of Chicago Press, 1976; Pipes R. Struve: Liberal on the Right, 1905–1944. - Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1980; Offord D. Portraits of Early Russian Liberals: A Study of the Thought of T. N. Granovsky, V. P. Botkin, P. V. Annenkov, A. V. Druzhinin, and K. D. Kavelin. – Cambridge: Cambridge University Press, 1985; Roosevelt P. Apostle of Russian Liberalism: Timofei Granovsky. - Newtonville: Oriental Research Partners, 1986; Walicki A. The Legal Philosophies of Russian Liberalism. - Oxford: Clarendon Press, 1987; Hamburg G. Boris Chicherin and Early Russian Liberalism: 1828–1866. - Stanford: Stanford University Press, 1992; Stockdale M. Paul Miliukov and the Quest for a Liberal Russia, 1880–1918. - Ithaca: Cornell University Press, 1996. 19 Thaden E. Conservative Nationalism in Nineteenth-Century Russia. - Seattle: University of Washington Press, 1964; Katz M. Michael N. Katkov: A Political Biography, 1818–1887. - Paris: Mouton, 1966; Byrnes R. Pobedonostsev: His Life and Thought. - Bloomington: Indiana University Press, 1968; Dowler W. Dostoevsky, Grigor’ev, and Native-Soil Conservatism. – Toronto: University of Toronto Press, 1982. Pipes R. Russian Conservatism and Its Critics: A Study in Political Culture. – New Haven, CT: Yale University Press, 2005. 20 Petrovich M. The Emergence of Russian Panslavism 1856–1870. - New York: Columbia University Press, 1956; Kohn H. Pan-Slavism: Its History and Ideology. - New York: Vintage Books, 1960; Schimmelpenninck van der Oye D. Toward the Rising Sun: Russian Ideologies of Empire and the Path to War with Japan. - DeKalb: Northern Illinois University Press, 2001; Rabow-Edling S. Slavophile thought and the politics of cultural nationalism. - Albany: State University of New York Press, 2006. 21 Haimson L. The Russian Marxists and the Origins of Bolshevism. - Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1955; Keep J. The Rise of Social Democracy in Russia. - Oxford: Clarendon Press, 1963; Baron S. Plekhanov: The Father of Russian Marxism. - London: Routledge & Kegan Paul, 1963; Wildman A. The Making of a Workers’ Revolution: Russian Social Democracy, 1891–1903. Chicago: Chicago University Press, 1967. Harding N. Lenin’s Political Thought, 2 vols. - London: Macmillan, 1977–81. Besançon A. The Intellectual Origins of Leninism. - Oxford: Basil Blackwell, 1981. Ulam A. The Bolsheviks. The Intellectual and Political History of the Triumph of Communism in Russia. - Cambridge: Harvard University Press, 1998. 22 Billington J. Mikhailovsky and Russian Populism. - Oxford: Clarendon Press, 1958; Venturi F. Roots of Revolution: A History of the Populist and Socialist Movements in Nineteenth Century Russia. - London: Weidenfeld and Nicolson, 1960; Pomper Ph. Peter Lavrov and the Russian Revolutionary Movement. – Chicago: University of Chicago Press, 1972; Hardy D. Petr Tkachev: The Critic as Jacobin. - Seattle: University of Washington Press, 1977; Hardy D. Land and Freedom: The Origins of Russian Terrorism, 1876–1879. - New York: Greenwood Press, 1987. 23 Carr E. Michael Bakunin. - New York: Vintage Books, 1961. Joll J. The Anarchists. - London: Eyre and Spottiswoode, 1964; Avrich P. The Russian Anarchists. – Princeton: Princeton University Press, 1967. Cahm C. Kropotkin and the Rise of Revolutionary Anarchism: 1872–1886. – Cambridge: Cambridge University Press, 1989.

329

выявлению особенностей российских трансформаций на основе концептов политической модернизации и транзитологии.

Вместе с тем при всех достоинствах обозначенных подходов им присущи известные ограничения. Во-первых, тема российского идеологического дискурса в вышеперечисленных работах не является основной; в большинстве случаев она увязывается с выполнением иных исследовательских задач.

Во-вторых, плюрализм подходов и позиций, суждений и мнений по данной проблеме уже достиг «критической массы». В результате проблема политических изменений в идеологическом дискурсе оказалась и теоретически и историографически фрагментированной, а это может привести к «размыву» ее контуров.

В-третьих, разработка проблем социально-политического изменения и развития представителями разных обществоведческих дисциплин продолжает вестись в так называемом автономном режиме, без должного учета достижений в смежных отраслях. Полученные в ходе исследований результаты слабо коррелируют друг с другом и не всегда складываются в целостную картину.

Таким образом, на основании анализа историографии российского идеологического дискурса второй половины XIX – начала XX века мы приходим к следующим выводам:

- В рамках отечественной и зарубежной историографии российского идеологического дискурса позднего имперского периода можно выделить персоналистское, предметное, проблемное и концептуальное направления.

- Исследовательские приоритеты и расставляемые авторами акценты в изучении данной проблемы во многом определяются потребностями и ограничениями их собственной эпохи.

- Дискурсивные идеологические процессы в России данного периода пока не стали объектом полномасштабного исследования.

- Отсюда проистекает объективно назревшая научная задача – провести комплексное исследование, которое решало бы задачу именно системного анализа основных моделей политических изменений в идеологическом дискурсе пореформенной России второй половины XIX – начала XX века. Это важно сделать как в контексте развития мировой и российской общественной мысли, так и в логической связи и обусловленности с модернизационными вызовами современности.

330

ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Кожамберлиев Б., Омаров Т.Қ.

Қызылорда қаласы, «Өрлеу»БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты

Bai_1955@mail.ru

Ел басымыз, ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты жолдауында «Жаңа қазақстандық патриотизм ең алдымен елге және оның игіліктеріне деген мақтаныш сезім. Егер, мемлекет әр азаматтың өмір сапасына, қауіпсіздігіне, тең мүмкіндіктеріне және болашағына кепілдік беретін болса, біз елімізді сүйеміз, онымен мақтанамыз»-деп, атап өткен еді [1]. Қазіргі таңдағы біздің егеменді еліміздің жетістіктерін қоғамның даму рухына айналдыру, әр азаматтың сана сезіміне, болмысына орнықтыру – бүгінгі дәуір ұрпақтарының төл міндеті. Бұл қиыншылықтары мен қайшылықтары мол көп нәрсені жан-жақты қарастыруды, терең талдауды қажет ететін мәселе. Өркениетті қоғамды қалыптастыру – еркіндік пен теңдікті ажарлай түсетін принцип. Оған ұмтылған адамзат тобы мазмұн ортақтығымен, ұлттық егемендіктің дара, ешкімге ұқсамайтын көріністерімен бетпе-бет келетіні бар. Бүгініміз де, болашағымыз да осы сапалық сипаттамамен өлшенеді. Қазақстан халқы, тарихи қалыптасқан тұрақты әлеуметтік қауымдастық есебінде белгілі бір саяси бірлік болып табылады. Мемлекеттің европалық үлгідегі ықтималды билік құрылымдары халқымыздың евразиялық тұрпатына қарамастан, оның жалпы еркін бейнелейтіндіктен, республика жағдайындағы өте көкейтесті ұлтаралық қатынастарды реттеу барысында, этникалық көпшілік – қазақтардың суверендігін басқа ұлттар мен ұлыстар өкілдерінің құқықтарымен ұштастыру қажеттілігін жүзеге асыруға міндетті. Соңғылар болса, әлбетте, осы географиялық-саяси кеңістікте тарихи қалыптасқан қазақ халқының жаңашыл тұрпаттағы қоғамдық өмірді ұйымдастырудағы басымдылығын мойындаулары тиіс. Осы моральдық-саяси қағиданы ұғыну деңгейлері азаматтық қоғам құруға бет алған республика халқының ортақ рухани құндылығы – суверенді саяси санасының қалыптасуы мен дамуының айқын көрсеткіштері және қоғамымыздың жалпыұлттық мүдделерге негізделген демократиялық базисін кеңейтудің бірден-бір кепілі болып табылар еді. Егеменді сананың жалпықазақстандық патриоттық бейнесі жеке адамдардың өздерінің түпкі мүдделерін тануының жаңа формасы ретінде, тәуелсіз мемлекеттің мұрат-мақсаттарына қайшы келетін құбылыстарды шектеп, осы тектес көзқарастар мен әлеуметтік сезімдерді жеңе алатын рухани күш есебінде өмір сүруі тиісті. Бұл үшін жеке адамдар мен бұқара трансформациялық процестердің оң нәтижелеріне барған сайын кеңінен тартылуы қажет. Сонда ғана, қоғамдық субъектілердің мемлекеттің тәуелсіздік бағдарларына сәйкес келетін сана болмыстарының ішкі, имманентті қасиеттері барынша ашыла түскен болар еді. Мұндай нәтиже, сайып келгенде, сол мемлекетіміздің ішкі де, сыртқы да

331

интеграциялану процестерін тездетіп, бұқараның зиялы, азаматтық қоғамды жаңа мән ретінде тереңірек тануларына жол ашар еді. Міне сондықтан, барлық ұлт өкілдерінің, әлеуметтік топтар мен жіктердің, діни конфессиялар мен әрбір жеке азаматтың әртүрлі сипаттардағы кедергілерге толы жалпықазақстандық жаңаша айқындалу процесінің тереңдей түсуі аса қажеттілікке айналып отыр. «Патриотизм, Отаншылдық сезім, априорлық құбылыс емес, ананың құрсағынан даритын биологиялық құбылыс емес, бұл саяси психологиялық саяси-әлеуметтік құбылыс» [2;37 б]. Қазақсатандық жаңа патриотизм, ол тек қазақтардың ғана өз Отанына сүйіспеншілігі емес, онда мекендеген бүкіл ұлт пен ұлыс өкілдерінің бәріне қатысты дүние. Патриоттық сезім адамның туа біткен қасиетінен байқалмайды, ол белгілі бір әлеуметтік тарихи ортада ұзақ жылдар бойы қалыптасатын құбылыс. Егеменді мемлекеттің күш қуаты осы айқындалушылық процесінің нәтижелері мен өзінің біршама дербес дамушы жүйе ретіндегі жетістіктері есебінен қоғамдағы сан алуан мүдделер мен ұстанымдарды сол жалпықазақстандық рух төңірегіне барынша топтастыруға бағыттауы тиіс. Бұл, сан қырлы, әрі өрбу жағы өте күрделі ұмтылыстардың оң нәтижелерге жетулері үшін жаңару саясатының басты ұжымдық субъектісі, әлеуметтік билік иесі – Қазақстан халқының басым бөлігінің аталмыш рухтың сан алуан әрі көпдеңгейлі мәндерін жеткілікті дәрежеде ұғынуы қажетті шарт болып табылады. Өкінішке орай, бұл рухани процесс, сан алуан кедергілерге тап болып жатыр. Олардың негізгісі – қалыптасқан қоғамдық ахуал. Мемлекеттік егеменділіктің алғашқы жылдарындағы көтеріңкі саяси атмосфера – тәуелсіздікті жариялау, жеке тұлға еркіндігіне жол ашу, демократия мен рыноққа деген көптүрлі көзқарастардың дүниеге келулері, сол рыноктың өзін-өзі реттеу мен өзін-өзі қамтамасыз ету мүмкіндіктеріне барынша сену тағысын тағылар, бұқаралық санаға демократиялық леп бергендерімен, түрлі дәрежелерде көрініс тапқан өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық, саяси-құқықтық құрылымдарындағы шешілуі күрделі қайшылықтар әсерлерінен бірте-бірте саябырси бастады. Өтпелі қоғамның стратегиялық мақсаттарын айқындайтын өте күрделі реформалар, әсіресе, жоспарлы жүйеге негізделген экономикалық құрылымдарды түбегейлі либералдандыру арқылы оларды халық игілігіне айналдыру, әлеуметтік саланы жаңғырту, саяси жүйені барынша демократияландырып, көпұлтты қоғамды жалпыұлттық идея төңірегінде топтастыру секілді шаралар тізбесі Қазақстан халықтарының әлеуметтік-мәдени даму дәрежелерінен едәуір алшақта, батыс өркениеті үлгілеріне еліктеу және барынша тездету қарқыны әсерлерінен қоғамның күткеніндей нәтижелерге жете алмады. Олардың басым көпшілігі кең бұқараның белсенді қатынасынсыз, негізінен, әкімшіл-бұйрықшыл және волюнтаристік әдістер мен корпоративтік мүдделер тұрғыларынан жүргізіліп жатты. Ұлттық өмірдің бұл аса күрделі кезеңі сол бұқараның жаңа тұрпатты саясатқа тартылып, тәуелсіз мемлекетіміздің даму бағытының түбегейлі мәндерін ұғынуына мүмкіндік бермей, оның саяси санасының эмоционалды-психологиялық құрылымдарының оң бағытта қалыптасулары мен әлеуметтік белсенділігіне кері әсерін тигізді. Ол, бірте-бірте барынша маргиналданған топтарға айнала бастап, қоғамның әлеуметтік құрылымын да күрт күрделендіріп жіберді. Осы тектес келеңсіз

332

құбылыстар қоғамдық санада суверендікке сәйкес келетін саяси білімдердің таяздығы мен жүйесіздігіне сай өзгермелі саяси көңіл-күйлерді, ал адамдардың іс-әрекеттерінде заман талабынан едәуір қашықтықта жатырған дәрменсіз саяси мәдениетті қалыптастыра түсіп, олардың басым көпшілігінің трансформациялық процестерді рационалды ұғынуларына мүмкіндік бермей қойды. Бұл, ондаған жылдар бойы әлеуметтік-мәдени кеңістікте белең алған кертартпа құндылықтар мен ұлттардың жаңаша айқындалушылық процесінен туындайтын рухани-мәдени бағдарлары арасындағы қайшылықтардың шешілу диалектикасынан да көрініс таба бастады. Белгілі бір дәрежеде, жаңа тұрпатты қоғамдық сананың оянуына кері әсерлерін тигізетін және ішінара архаикалық дәстүрлерден де бастау алатын шовинистік, ұлтшылдық, рушылдық, трайбалистік, космополиттік секілді психологиялық стереотиптер мен әрекеттер «қайта тіріле» бастады. Олар ескі мен жаңаның дәстүрлі күресінен көрініс тауып, тоталитарлық жүйе құндылықтарын аңсаудан да туындайтын белгілі бір керітартпа толғаныстарымен де шектесе түсіп, қоғамдық санада, кең көлемде жүріп жатырған жаңару процесіне теріс әсерлерін тигізіп отыр. Бұл тектес құбылыстардың жандана түсуі, көп жағдайларда, бірінші жағынан, жоғарыда көрсетілген қордаланып қалған қиыншылықтар мен қайшылықтардың өз шешімдері мен шешілулерін таба алмай асқына түсулерінде жатырса, екіншіден, сол реформалар толқыны да жандану процесінен едәуір дәрежеде шеттетіліп қалған түрлі этнос өкілдері мен алға шығып кеткен әлеуметтік жіктер мен жеке тұлғалардың мүдделерінің едәуір алшақтықтарымен де түсіндіріледі. Расында да қоғамның кедейлену дәрежесі барған сайын арта түсіп, әлеуметтік мүдделердің таяу арада бітіспес қайшылықтары көзге ұрып тұр. Бұл жағдай, олардың өзара өркениетті қатынастар жасау мүмкіндіктерінен айырып, әлеуметтік дағдарысты күшейте түседі. Осы шындықтар шеңберінде қалыптасушы суверенді сана болмысы әлсіздене түсіп, жергілікті жерлердегі қазіргі орын алып жатырған түрлі келеңсіз құбылыстарға, мысалы, «шенеуніктіктен» бастап, рулық, жүздік дәрежелерге дейін ұштасып жатырған корпоративтік сипаттағы саяси сана аффектілеріне – жалған патриотизм түрлеріне пәрменді тосқауыл бола алмай қалады. Бұлардың ықпалына түскен топтар «көсемдер» үндеріне ұйлыға түсіп, суверендіктің басты кепілі – ұлттық қауіпсіздікке қанша залалдарын келтіретіндіктерін ұғына да бермейді. Кең уақымды реформалау саясатынан да бастау алатын бұқаралық сананың осы тектес құбылыстары мемлекетіміздің дүниежүзілік қауымдастыққа ықпалды әсер ету үшін ұлттық айқындаушылықтың жаңа, ықтималды формулаларын іздеу үстінде екендігін ескерсек, евразиялық, мысалы, жалпы түркілік немесе ТМД шеңберіндегі көкейтесті мақсаттарды былай қойғанда, Қазақстан халықтарының ішкі, өзара сабақтас, имманентті мүдделерінің қажетті деңгейде ұштасуларына, жалпы саяси тұрақтылық пен татулыққа сызат түсіретін кеселдер екендіктерін мойындауымыз қажет. Тәуелсіздігіміздің екінші он жылдығының аяқталу кезеңіне аяқ басқанымызбен, егемендіктің саяси тұғыры – мемлекеттік билік пен қалың бұқараның араларындағы мәнді қатынастар, сырттай өзгерістерге ұшырағандықтары болмаса, өкінішке орай, ішкі, айқындаушы мазмұны

333

жағынан айтарлықтай дәрежеде дами алмай отырғандығы жасырын емес. Бұл, әсіресе, моралдық санада айқын біліне бастады. Шынайлы азаматтық белсенділіктің орнын «екіжүзділік» пен келісушілік басып, мемлекеттік құрылымдардағы шенеуніктердің парақорлық, жеке кәсіпкерлердің құқық қорғау орындарының қысымына ұшыраулары секілді фактілердің үлес салмақтары барған сайын артып барады. Оларға қосымша, қоғамдық сананың сан алуан өлшемдеріне оң әсер етіп, Қазақстан ұлтын жаңа әлеуметтік және рухани-интеллектуалды ортада топтастыратын факторлар, мысалы, білім мен ғылымға, әлеуметтік қорғау мен денсаулық сақтауға, мәдениет пен тұрмысқа деген жалпы мемлекеттік көзқарастар декларациялық деңгейлерден әлі де болса әрі аспай, қажетті дәрежелерде қоғамдық ахуалдың жақсаруына игі әсерлерін тигізе алмай отыр. Мысалы, мемлекеттік билік либералдық идеология әсерінен дәстүрлі коллектившілдік қатынастарды жөн-жосықсыз ысырып тастап, әлеуметтік-рыноктық құрылымдар мен құндылықтар базистерінің әлсіздіктеріне қарамастан, өзінің түрлі буындары – парламент, атқару және сот биліктері мен ресми ақпарат құралдары арқылы қоғамдағы жүйелі дағдарыс жағдайында көкейтесті деп саналатын белгілі бір мақсаттарды жүзеге асыру үшін, авторитарлық саясат дүмпуі мен шектелуі финанс-қаражат шеңберінде ғана маргиналданған қоғамның кез келген үндеуге бейім тұратын «енжарлау» санасына түрлі бастамаларды енгізумен әлек болып отыр. Қазіргі, нарықтық қатынастық ортада, бұл дәстүрлерді өңін айналдырып қолданудың тиісті нәтиже бермейтінін әлеуметтік тәжірибе көрсетіп отыр. Міне, осындай, қоғамдық өмірдің барлық дерлік сфераларында әлеуметтік ахуалдың күрделенуі байқалып отырған сәтте, ұлттық сананың жаңаша айқындалуының басты-басты тұғырларына дем беруші және жандандырушы, түрлі өлшемдер мен формалардан көрінетін жалғыз күш – сол қоғамды ішінара емес, ауқымды шеңберде демократияландыру болып табылатындығын билік те, қоғам да мойындап қана қоймай, оны кезек күттірмейтін өзекті мәселеле ретінде күн тәртібінде қоюлары қажет. Қазақстан халықтарының тарихи қалытасқан менталитеті мен әлеуметтік-мәдени жетістіктері негіздерінде, озық идеялар қоғамдық субъектілердің саяси жүйе икемділігінің әлсіреуін тоқтатулары және оны жаңа лепті ішкі мазмұнмен толтырулары, мемлекет егемендігін мойындаушы ұлт және ұлыс өкілдерін саяси-экономикалық, әлеуметтік-мәдени және діни-конфессионалдық мүдделерін өзара ұштастыру тетіктерін жетілдірулері, қоғамымызда азаматтық келісімге негізделген жалпыұлттық бітімшілік пен тұрақтылықты нығайтулары, конституциялық заңдылық пен құқық тәртібін нығайту күш салулары керек. Бұл шаралар, түптеп келгенде, ең күрделі мәселе – Қазақстан мемлекетінің суверендігін нығайтушы – қалың бұқараның тәуелсіздік мұраттарына деген сан алуан көріністегі, бірақ, негізінен, бірегей көзқарастары мен ұмтылыстарын қалыптастыруға ықпал етер еді. Мұндай жетістік, өз мемлекеттілігіміздің саяси айқындалушылық дәрежесін арттырып, ұлттық болмысымызды халықаралық қауымдастықтың өз, төл бейнесінде мойындауы мен қадірлеуіне алып келген болар еді. Қазақ халқында «береке басы бірлікте» деген қанатты сөз бар. Қай заманда, қай қоғамда да бірлігі бекем елде береке болған. Көп ұлтты халқымыздың татулығы

334

біздің еліміздің бүгінгі күнгі үлкен жетістіктерінің бірі деп айта аламыз. Елбасымыз айтқандай, «Біздің бір мүддеміз, бір болашағымыз, бір мақсатымыз бар. Біздің туымыз- тәуелсіздік, тілегіміз – бейбітшілік, тыныштық. Осы мақсат жолында Қазақстандағы барлық ұлт өкілдерінің бір кісінің баласындай, бір қолдың саласындағы күш біріктіруіне мүдделіміз» [3]. Бұл тұрғыда біздің Президентіміздің жүргізіп отырған дұрыс саясатын ескере отырып, жастарды ұлтаралық келісімге, жаңа Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу орынды деп есептейміз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Н.Ә.Назарбаев. «Қазақстан-2050 стартегиясы қалыптасқан мемлекеттің

жаңа саяси бағыты». Қазақстан халқына Жолдау. «Егеменді Қазақстан» 15 желтоқсан, 2013 ж.

2. Ә.С.Қалмырзаев. Қазақстандық патриотизм. Алматы. «Ғылым». 2003. 3. Н.Ә.Назарбаев. «Қазақстан жолы-2050. Бір мақсат, бір мүдде, бір

болашақ» Қазақсатан халқына Жолдау «Егеменді Қазақстан 17 қаңтар, 2014 ж.

ДІН ТАҒЫЛЫМЫ

Құсайынов Қ.Қ. Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Мұсылман тағылымы бойынша, дүние жүзінде дін саласы үшке бөлінеді: - біріншісі, хақ діні (нақты ілім); - екіншісі, мағаджар (бұзылып қайта жазылған дін ағымы) - үшінші, бақыл діндер (өздерінен іштен шыққан дін); Соның ішінде біздің ислам дініміз хақ (шын) дініне жататынын, оның

бұзылмағанын, қайта қолдан жазылмағанынын Алланың жіберген уахи кітабы ретінде бірінші қалпында келе жатқанын мұсылман қауымы құрмет тұтады,

Мұсылман дінін құрметтейтіндер көбейіп келе жатыр. Оның бір қасиеті ғылым, мәдениет, тәрбиелік мәндеріне көңіл бөлетіндігінде. Ол туралы Бахара сүресінің 18 аятында жазылған. Ислам діні ғылымға басқаша қарап, оны пайғамбардың өзіне жақын қылып, бүкіл мұсылмандарға сол ілімді қолдауын қуаттайды. Соңғы кезде шыққан еңбектердің арқасында (56) (М.Ф.Рафази. Ислам мәдениеті. Алматы: Дәуір, 2007), әр ғылым саласынан дәлелдер келтірілген.

Медицина ғылымы мен фармацевтика бойынша. Мұсылман діні тазалықты бірінші орынға қоятыны анық, оны Құранда: «Ей, Алланың құлдары! Емделіңдер, таза болыңдар... » дегені бәріне нақты нұсқау екенін білдіреді. Мұсылман ғұламалардың ішінде Әбу Бәкір әр-Разидің кітабы «Әл Хауи фит-Тадауи» қазірге дейін Еуропа мен Американың университеттерінде танымал оқулық. Париждің медицина университетінде оның суреті ілулі тұр. Ал,

335

Андалусияда (Испания) Әбу әл-Касим Халф ибн Аббас әз Ахруди хирургия саласының ұстазы ретінде айтылады. Ибн Синаның «Медицина саласындағы заңдылық» атты еңбегі терең білім бесігі екенін дүние жүзі біледі. XII-XIII ғасырларда, яғни хижраның VII ғасырында Әли ибн Әбу әл-Хазым 80 томнан тұратын медицина энциклопедиясын құраған. Ол – қан айналымы жөнінде алғашқы сипаттама берген ғалым.

Физика ғылымы бойынша. Әл Хасан ибн әл-Һайсам көз құрылысын зерттеп, оптика саласын дамытқан. Ал, Әл-Хазым әбу Мансур Әбу әл-Фатых күн тұтылу мәселесін зерттеп, оған аппарат ойлап тапқан. Жарық сәулелерінің ортасынан аяғына қарай сынатындығын бірінші дәлелдеген оқымысты.

Химия ғылымы ертеден өсіп, соның көмегімен жарылғыш ядро атып жауына қолданғаны мәлім. Жабар ибн Хайиан нашар металдардан алтын жасау құпиясын тапқан. Әл Бируни мен Әл Рази әлемге таныс есімдер.

Математика ғылымын әлемге жайған мұсылман ғалымдары десек қателеспейміз. Әл Хорезми «Алгебра есептер» кітабын жазып, соның атымен аталып жүр. Жердің диаметрін, радиусын анықтаған Әбу Абдуллаһ Мұхаммед ибн Жабир әл-Баттани мен Әбу әр-Райхан Мұхаммед әл Бируни екенін көпшілік біле бермейді. Олар жер шар тәрізді екенін дәлелдеп, планеталар мен жұлдыздарды бақылыйтын цилиндрлік астролябияны ойлап тапты.

Жалпы космос пен жерді зерттеуде Самарқанд Ғалымы Темірланның немересі Ұлықбекті айтады.

Мәдениет, тұрмыс саласында, адам өміріне керек, пайдалы жақтарын Құранда ерекше сипаттаған. Оның 29 аятында: «қолыңды мойныңа байлаушы болма (сараң боп) және шектен тыс ашып тастама (ысырап етпе), әйтпесе ұятқа қалып, қайғыға душар боласың» дегені нақты ескертпе. Намаздың керектігін «Әл-Анкабут» сүресінің 45 аятында: «Шын мәнінде намаз жамандықтан және арсыздықтан тыяды» дегені адамшылықты ұқтырады. Мұсылман діні әрқашан сыйлаушылықты қадір тұтқан. Әл-Фуркан сүресінің 63 аятында: «Рахманның құлдары жердің бетінде сыпайы түрде жүреді. Ал, оларға надандар тіл тигізсе амандық тілейді» дегеннің өзі қайырымдылық пен ізгі-ліктің болғанын құптайтынын білдіреді.

Бұны әрман қарай жалғау және орындау – әр адамның міндеті. Сондықтан ол тақырыпты да жеке қарап негізгілеріне тоқталып өтейік.

ПРИМЕНЕНИЕ СИСТЕМНОГО ПОДХОДА В ИССЛЕДОВАНИИ

ПРАВООХРАНИТЕЛЬНОЙ СИСТЕМЫ КАЗАХСТАНА

Макишев Е.К. Кокшетауский государственный университет им. Уалиханова, г. Кокшетау

e.me90@mail.ru

Целостность правоохранительной системы не проявляется в пространственно-временной плоскости. Мы не можем вычленить ее из

336

объективной реальности как нечто материальное, физически определенное. Она лежит в сфере идеального, поэтому исследование и доказывание этой целостности требует определенного абстрагирования. В этой связи необходимо подчеркнуть, что системное исследование правоохранительной системы осуществляется не в онтологическом, а в гносеологическом аспекте, в силу чего она лишь представляется, мыслится в виде системы. Нам представляется, что реализация системного подхода позволит получить ряд выводов и положений, которые и внесут определенную новизну в уже сложившиеся представления о правоохранительной системе, и позволят более обстоятельно рассмотреть те особенности и закономерности, которые оказываются характерными для функционирования и развития этой системы в условиях реформирования Российского государства.

Рассмотрение правоохранительной системы с точки зрения специфики ее системных свойств позволит прогнозировать последствия реформирования и обнаруживать новые возможности повышения эффективности функционирования государства. Использование системного подхода в науке не является новшеством. Учитывая, что эволюция учения о системе и основанном на ее свойствах методе научного познания не являются предметом настоящего исследования, заметим лишь, что современное понимание системы формировалось в рамках философских учений многие века. Зародившись сначала как проблема соотношения части и целого в античной философии (в таком аспекте вопрос рассматривается, например, Аристотелем), в XVII-XVIII вв. понятие «система» уже прочно входит в научный оборот. Однако до XX века система понимается чаще всего как упорядоченное знание или абстрактная система, построенная на отвлеченных понятиях и неспособная дать новое знание. В XX веке, особенно во второй его половине, системное мышление проникает во все области человеческого знания, и, в силу интегративного характера научного знания, его применение становится необычайно широким. Все это приводит к «непредвиденному распространению понятия системы даже в повседневном языке, в результате чего оно стало «расхожим термином».

В XX веке системное мышление и основанный на нем метод стали широко использоваться в различных областях исследования, что породило дискуссию о его общефилософском методологическом значении. Сложившаяся ситуация может быть охарактеризована словами И.В. Блауберга и Э.Г. Юдина: «Концептуальный каркас, успешно обслуживающий науку на протяжении многих лет все чаще и чаще начинает не срабатывать по той простой причине, что он оказывается неадекватным современным задачам и даже самой их постановке. Отсюда естественно возникает потребность в углублении самосознания науки, доходящего до самых оснований способа мышления. А конструктивным продуктом этого процесса выступают новые принципы подхода к объектам изучения и, более широко, новые методологические направления развития научного познания»[1:13].

Эти слова были написаны в начале 70-х годов и относились к становлению в науке системного метода исследований. На сегодняшний день существует стремление осознать действительные границы применимости

337

системного подхода к правовым явлениям. Имеются различные точки зрения на системную природу правовых явлений. Так, например, В.Н. Кудрявцев, рассматривая возможность распространения понятия «система» на явления правовой жизни, определяет в качестве системных образований правовую надстройку в целом, а также деятельность государственных органов, в том числе правоохранительных, связанную с созданием и применением права[2:10].

Отдельные явления правовой надстройки – законодательство, правосознание, правовые институты и нормы, юридически значимые акты поведения (как правомерные, так и противоправные), совокупность правонарушений в том или ином регионе и т.д. — по его мнению, не могут быть отнесены к функциональным системам. С точки зрения Бекетовой О.И, Н.Л. Дворникова, К.В. Каргина: « Понятие системы достаточно широко применяется в общей теории права и имеет невещественный характер. «Система» представляет собой идеальный образ, смоделированный в сознании человека. Известны такие разновидности систем, как правовая система, система правового регулирования, система права, система законодательства, система доказательств и т.д. Таким образом, при помощи системного подхода могут быть исследованы самые разнообразные явления правовой действительности»[3:24]. По мнению Петрухина И.Л., анализ работ, посвященных вопросам применения теории систем в правовых исследованиях, указывает на отсутствие в современной юридической литературе четких представлений о признаках, наличие которых дает основание относить конкретные явления к тому или иному виду систем[4:83].

Тем не менее системный подход в настоящее время широко используется во многих отраслях юридической науки . Более того, к нему обращено повышенное внимание исследователей права и государства . Это объясняется адекватностью системного подхода усложнившимся задачам общественной практики, задачам познания и конструирования больших, сверхсложных систем, к которым с полным правом относится как государство в целом, так и правоохранительная система. Длительный период проблема комплексного изучения правоохранительной системы даже не ставилась. Вопросы, касающиеся правоохраны и функционирования таких органов, как суд, прокуратура, органы юстиции и органы внутренних дел, решались изолированно, без учета существующих взаимосвязей. При этом постепенно накапливалось множество проблем в организации правоохранительной системы и ее отдельных структурных звеньев.

Нерешенность общих теоретических вопросов, а отчасти и ориентированность юридической науки на сиюминутную практику приводили к тому, что попытки проведения улучшений в организации правоохраны не всегда обеспечивали достижение желаемого эффекта. При рассмотрении правоохранительных органов и их деятельности одним из первых системный подход применил А.Г. Братко, обосновавший не-обходимость комплексного изучения рассматриваемой нами сферы. Позднее наличие такой необходимости признали и другие ученые. На сегодняшний день термин «правоохранительная

338

система» активно используется как в общей теории права, так и в отраслевых юридических науках[5:329].

Правоохранительная система – составная часть правовой системы. В юридической литературе это понятие пока еще четко не определено.

Между тем в его выяснении заинтересованы не только теоретическая наука, прикладные отрасли правоведения, но и сама юридическая практика. Последняя, может быть, заинтересована даже больше, если рассматривать необходимость ее совершенствования как актуальную задачу именно, сегодня, в условиях реформы правовой системы, ее демократизации и формирования правового государства. Ясно ведь, что охрана общественных отношений не может основываться на неопределенных понятиях. Это не соответствовало бы практической задаче по реализации идеи правового государства.

Правоохранительная система – это совокупность государственно-правовых средств, методов и гарантий (охранительная функция правовой системы, правоохранительная деятельности, охранительные юридические нормы и правоотношения, охранительные элементы правосознания и правовой культуры, правоохранительные органы, законность и правопорядок, складывающийся в результате реализации охранительных норм), обеспечивающих защищенность человека от противоправных нарушений.

Правоохранительная система – понятие более широкое, нежели понятие системы правоохранительных органов. Правоохранительная система является функциональной системой. Она включает как правовые, так и государственные структуры. Это, прежде всего, определенная часть системы правовых норм, в которых охранительная функция права проявляется непосредственно (охранительные юридические нормы). В некоторых отраслях охранительных норм больше (например, в административном праве), в других меньше (например, в государственном, гражданском, семейном праве), но, так или иначе, они имеются во всех отраслях права. Эти нормы являются главным компонентом в правоохранительной системе.

Правоохранительная система состоит из двух основных подсистем – охранительных правовых норм и правоохранительных органов, организаций.

На первое место в соответствии с таким подходом надо поставить права и свободы, образно говоря, всю правовую материю, а затем уже, все то, что это обеспечивает, - в данном случае правоохранительные органы. Они представляют собой некую юридическую подсистему, согласованную по целям, средствам и методам с более широкой системой – правоохранительной.

В свою очередь, правоохранительная система выступает как подсистема по отношению к системе более высокого порядка – правовой.

Таким образом, реально существует иерархия систем. Ее необходимо учитывать, чтобы своевременно устранять рассогласованность между ними, которая, как это показала практика, периодически возникает.

В течение длительного периода правоохранительная система, как бы, зацикливалась на борьбе с преступностью, как явлением. В то время как борьба должна вестись не с преступностью и негативными явлениями в целом, а с конкретными преступлениями и другими правонарушениями. Борьба – это не

339

цель, а один из методов правоохранительной деятельности. Цель правоохранительной системы – охрана прав, свобод и интересов граждан. Эта цель конкретизируется применительно к различным объектам правоохранительной системы.

Правоохранительная система включает три субстанции: а) объекты правоохраны; б) субъекты правоохраны; в) правоохранительная де деятельность. Это, как бы, постоянные величины.

Переменные – правосознание, правовая культура, состояние законности и правопорядка. Последние реалии более подвижны, дискретны.

Объекты правоохранительной системы классифицируются в соответствии с основными сферами общественной жизни (социально-экономические, политические и иные). Субъекты правоохранительной системы: государство, правоохранительные органы и организации, граждане.

Правоохранительная деятельность определяется охранительной функцией правовой системы их правоохранительной функцией государства.

Любые органы государства, в той или иной мере, осуществляют правоохранительную деятельность. Вместе с тем, существуют и такие органы государства, для которых эта деятельность является основной (специализированная правоохранительная деятельность).

Правоохранительная деятельность осуществляется в рамках охранительных правоотношений. Она должна соответствовать принципам правоохранительной системы.

Сущность государства, его содержание определяют функционирование всего государственного аппарата, всех его органов, Именно государство устанавливает систему юридических норм регулирующих наиболее значимые отношения между людьми. Государство же создает и систему органов призванных охранять эти нормы от нарушений.

Поэтому, организация и функционирование правоохранительной системы отражают сущность конкретного государства.

Сущность права и сущность государства – взаимосвязанные категории. От сущности государства во многом зависит сущность их норм, которые устанавливаются государством.

Сущность правоохранительной системы определяется тем, насколько эффективно и последовательно, в соответствии с принципами и основными идеями правового государства она защищает те социальные ценности, которые провозглашаются Конституцией и воплощаются в правовой системе.

В соответствии с разделением правоохранительной деятельности на общую (характерную для всех государственных органов) и специализированную, которая предполагает создание таких государственных структур, для которых охрана права является единственной и основной функцией, необходимо различать правоохранительные органы в широком и в узком смысле слова.

340

Литература:

1. И.В. Блауберга и Э.Г. Юдина Становление и сущность системного подхода. М.; Наука, 1973, 271.

2. В.Н. Кудрявцев, Общая теория квалификации преступлений. Юрид. Лит. Москва: 352. 1996.

3. Петрухина И.Л, Правоохранительная служба. Издательство «Фолиант». Москва, 2001г.

4. А.Г. Братко, Правоохранительная деятельность ФРГ. Издательство «Панорама». Москва, 1999 г. ЭТАПЫ РЕФОРМИРОВАНИЯ ПРАВООХРАНИТЕЛЬНОЙ СИСТЕМЫ В

РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

Макишев Е.К. Кокшетауский государственный университет им. Уалиханова, г. Кокшетау

e.me90@mail.ru

С момента обретения независимости Казахстан столкнулся с фундаментальной задачей построения современного государства, проведения адекватной современным требованиям внутренней и внешней политики и обеспечения безопасности государства.

Основной упор в достижении суверенного и независимого Казахстана помимо построения внутренней и внешней политики, в первую очередь был направлен на создание крепкой правоохранительной системы, поскольку правоохранительная деятельность является важной функцией государства. Благодаря этой деятельности обеспечивается законность и правопорядок, защита прав и свобод граждан, государственных и общественных интересов, борьба с преступностью и иными правонарушениями. Для того, чтобы все эти цели были достигнуты, необходимо иметь четкую структуру правоохранительных органов.

Глава государства неоднократно, на протяжении трех последних лет в Посланиях народу Казахстана подчеркивает важность и необходимость проведения серьезных реформ в правоохранительной системе, ее модернизации.

На первоначальном этапе изменения в сфере правопорядка проводились в соответствии с Указом Президента Республики Казахстан от 17 августа 2010 года №1039 «О мерах по повышению эффективности правоохранительной деятельности и судебной системы в Республике Казахстан», в котором ключевыми вопросами реформы стали: гуманизация уголовного законодательства, оптимизация системы расследования уголовных дел, повышение эффективности правоохранительной деятельности, четкое разграничение компетенций и освобождение правоохранительных органов от

341

несвойственных функций, установлены единые стандарты прохождения службы в правоохранительных органах [1:334].

На следующем этапе по поручению Главы государства проведена внеочередная аттестация всего личного состава правоохранительных органов. Теперь перед обновленным составом стоят конкретные задачи, обозначенные Президентом страны Назарбаевым Н.А. в Послании народу Казахстана «Стратегия Казахстана – 2050: Новый политический курс состоявшегося государства» поставлены конкретные задачи проведения в 2013 году очередного этапа модернизации национальной правовой системы, построения правового государства, в котором правоохранительные органы выполняют важную миссию по защите и обеспечению прав и свобод граждан [2:656].

Уже сейчас выработаны новые подходы к критериям оценки деятельности правоохранительных органов, исключающие такие устаревшие «советские» показатели как «снижение уровня преступности» и «повышение процента раскрываемости», которые стимулировали к укрытию преступлений от регистрации с целью создания «мнимого» благополучия. Для проведения следующих этапов реформирования правоохранительной системы требуется принятие Государственной программы дальнейшей ее модернизации.

Анализ современного состояния законности и правопорядка в республике позволил определить приоритетные стратегические направления и механизмы реализации Государственной программы по модернизации правоохранительной системы Казахстана, которая на ближайшие пять лет будет иметь общенациональный, межотраслевой характер, цели, задачи и ожидаемые результаты развития всей правоохранительной системы страны. В рамках Программы модернизации завершится разработка новых редакций Уголовно-процессуального, Уголовного, Уголовно-исполнительного и Кодекса об административных правонарушениях в соответствии с международными стандартами в области защиты прав и свобод человека, что позволит выстроить систему, отвечающую стандартам, успешно применяемым в странах с высоким уровнем правопорядка.

Также, программа будет охватывать Концепцию кадровой политики правоохранительных органов, на базе Высшей аттестационной комиссии будет создана постоянно действующая структура для решения этих вопросов, сформирован Президентский резерв руководителей правоохранительных и специальных органов.

В целом, реализация Программы будет способствовать динамичному развитию правоохранительной системы, ее качественному обновлению в интересах конституционных прав граждан, общества и государства.

Одним из основных направлений реформы правоохранительных органов является разработка и внедрение современных систем оценки деятельности направленной на получение такого поведения сотрудников правоохранительных органов, в котором нуждается население. Должен быть увеличен уровень «доверия населения» к правоохранительным органам.

342

Сегодня для оценки эффективности работы прокуроров в большинстве случаях используются статистические данные, выраженные в цифровых показателях.

Вместе с тем, оценка работы любого органа должна предполагать такую систему, которая позволяет измерить результаты работы и уровень профессиональной компетентности сотрудников, а также их потенциал в разрезе стратегических задач соответствующего органа. В этой связи необходимо внедрение системы оценки качества работы по профессиональной компетентности сотрудников.

В настоящее время действует система информационного обмена правоохранительных и специальных органов, обеспечивающая возможность получения сотрудником необходимой информации, находясь на рабочем месте (например, номера уголовных дел, сведения о судимости лица, розыска лиц, регистрации оружия и т.д.).

Внедрен проект «Бизнес тірегі – Опора бизнеса», основной задачей которого является оперативное реагирование на все факты вмешательства в деятельность хозяйствующих субъектов, позволяющий уточнять на интернет-сайте КПСиСУ действительность регистрации и обоснованность назначения проверок предпринимателей. Данная система интегрирована с действующими мобильными группами по защите прав предпринимателей, созданными во всех территориальных органах прокуратуры. Использование «Бизнес тірегі – Опора бизнеса» позволило пресечь проведение около 26,5 тыс. незаконных проверок и защитить права 6766 предпринимателей.

Назрела необходимость применения таких технологий по каждому отдельному направлению прокурорского надзора, т.е. создание информационного продукта – электронного документа, содержащего необходимые сведения для осуществления надзора в той или иной сфере.

Совершенствование научно-образовательной сферы Научно- образовательная деятельность в правоохранительных органах развивается в условиях устаревшей методологической базы, структуры и содержания, которые недостаточны конченой цели – повышения эффективности прокурорского надзора.

Современное состояние научных исследований свидетельствует о неполном охвате всех спектров правоприменительной практики, нерепрезентативности проводимых научных исследований, нехватки интеллектуального, кадрового, материально–технического потенциала и др.Сегодня во всех правоохранительных органах имеются научно-учебные организации, которые изучают и прогнозируют криминологическую ситуацию, разрабатывают меры противодействия негативным тенденциям, научно обеспечивают решение правовых, организационных, технических, информационных, оперативно-тактических и иных проблем правоохранительных органов, подготовку квалифицированных кадров, в том числе и ведомственной науки.

Несмотря на значительное число проводимых и подготавливаемых научных документов, они слабо влияют на улучшение оперативно-служебной деятельности правоохранительных органов. Тематика и содержание

343

исследований отстают от стремительно меняющейся оперативной обстановки, недостаточно ориентированы на реальные потребности практики и учебного процесса. Прикладной характер проводимых исследований объективно ограничен рамками, обусловленными спецификой ведомственных задач. Не обеспечивается взаимосвязь науки и практической деятельности, а тематика исследований зачастую не ориентирована на решение насущных задач правоприменительной практики. Это свидетельствует о ненадлежащем уровне координации деятельности научных учреждений, ВУЗов, правоохранительных органов, имеющегося творческого потенциала.

Современные задачи борьбы с преступностью все больше выходят за рамки узковедомственной проблемы. Необходим единый, слаженный подход и координация усилий в создании современной, дееспособной межведомственной модели правоохранительных ведомств, объединенных идеей единства образования, научных исследований и практики.

Основой формирования новой модели развития правоохранительных органов должна стать научно обоснованная политика в данной области, включающая: 1) совершенствование роли подразделений практики в ведомственном образовании; 2) повышение качества совместных научных исследований направленных на конкретный научный результат, востребованный в практике; 3) совершенствование системы профессиональной межведомственной подготовки и повышения квалификации кадров для правоохранительной системы.

Литература: 1. Указ Президента Республики Казахстан от 17 августа 2010 года № 1039

«О мерах по повышению эффективности правоохранительной деятельности и судебной системы в Республике».

2. Послание Президента Республики Казахстан – Лидера нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства».

СИСТЕМА УПРАВЛЕНИЯ ФАРМАЦЕВТИЧЕСКИМИ ПРЕДПРИЯТИЯМИ РЕСПУБЛИКИ КАɜАХСТАН.

Махатоʙа А.Б.

Каɜахский Экономический Униʙерситет им. Турара Рыскулоʙа, г.Алматы m_adelina@mail.ru

В услоʙиях динамично раɜʙиʙающихся и достаточно часто и

сущестʙенно иɜменяющихся ʙ самых раɜных аспектах экономических и социальных систем станоʙятся необходимыми соотʙетстʙующие

344

методологические осноʙы формироʙания ʙ них системы упраʙления. Сʙойстʙенной и сущестʙенной особенностью осущестʙления упраʙления ʙ этих услоʙиях яʙляется необходимость учета пояʙляющихся ʙ процессах и системах упраʙления ɜначительных качестʙенных иɜменений ʙ поʙедении и характеристиках системы. При этом ʙ системе упраʙления необходимо проиɜʙодить столь же сущестʙенные иɜменения ʙплоть до перехода на другую органиɜацию упраʙления. Для реалиɜации таких глубоких иɜменений нужно строить систему упраʙления фармацеʙтическими предприятиями способную к раɜʙитию, эффектиʙности, конкурентоспособности и устойчиʙости.

Для предприятий фармацеʙтического биɜнеса можно предложить следующую обобщенную модель системы упраʙления, ʙ которой услоʙно ʙыделены пять подсистем (рисунок 1). ʙ настоящее ʙремя реалиɜоʙать эффектиʙную систему упраʙления фармацеʙтическим предприятием ʙоɜможно на осноʙе успехоʙ, достигнутых ʙ сфере информационных технологий и информатиɜации. При этом ʙ состаʙе системы упраʙления фармацеʙтическими предприятиями могут органиɜоʙыʙаться специалиɜироʙанные подсистемы, снабжающие ʙ реальном ʙремени мониторинг состояния процессоʙ упраʙления, их аналиɜ, и обнаружение качестʙенных иɜменений.

Рисунок 1 – Обобщенная схема системы упраʙления фармацеʙтическим

предприятием

Примечание – Раɜработано аʙтором

Проиɜʙодстʙенная, органиɜационная, информационная, интеллектуальная подсистемы фармацеʙтических предприятий ʙɜаимодейстʙуют между собой и прямо или косʙенно с подсистемой – потребители. При этом ʙыделенные ʙ состаʙе системы упраʙления подсистемы ʙыполняют следующие функции. Информационная подсистема предприятия обеспечиʙает сбор и упорядочение перʙичной информации о системе, кроме того, осущестʙляется ранжироʙание данных, оценка их ʙлияния, полеɜности и

Потребители

Информация

Органиɜация

Интеллект

Проиɜводство

345

ценности для фармацеʙтического предприятия. Эта подсистема яʙляется баɜоʙой, так как обеспечиʙает ʙсе другие подсистемы и процессы необходимыми данными. Органиɜационная подсистема отражает структуру ʙɜаимодейстʙия элементоʙ системы, коммуникационные сʙяɜи, органы упраʙления, систему делегироʙания полномочий с испольɜоʙанием сетеʙых информационных технологий. Интеллектуальная подсистема предстаʙляет собой соʙокупность профессиональных ɜнаний и опыта персонала фармацеʙтического предприятия. Именно эта система на осноʙе ее интеллектуальных сʙойстʙ яʙляется решающей ʙ ʙопросах оценки качестʙа процессоʙ упраʙления, ʙыяʙления приɜнакоʙ качестʙенных иɜменений ʙ системе с целью преодоления негатиʙных фактороʙ, приʙедших к снижению уроʙня качестʙа системы упраʙления фармацеʙтическим предприятием. ʙсе подсистемы ʙɜаимно сʙяɜаны, перестройка одной подсистемы требует иɜменения других.

В этих услоʙиях ʙажно иметь ʙ ʙиду, что наиʙысшее качестʙо упраʙления достигается при согласоʙании между собой ʙсех подсистем и ʙɜаимосʙяɜей между ними. При иɜменении ʙ каком-либо элементе системы упраʙления предприятием необходимо искать ноʙое сочетание с другими элементами, иɜменяя их настройки.

Важную роль ʙ формироʙании такой системы должен играть механиɜм поʙышения качестʙа упраʙления предприятием. Качестʙо упраʙления – перʙоочередная ɜадача ʙ услоʙиях рыночной экономики, где проиɜошли подлинные переʙороты ʙ этой области. Именно с помощью соʙременных методоʙ поʙышения качестʙа менеджмента передоʙые ɜарубежные фирмы добились лидирующих поɜиций на раɜличных рынках. Между качестʙом и эффектиʙностью упраʙления сущестʙует прямая сʙяɜь. Поʙышение качестʙа упраʙления способстʙует поʙышению эффектиʙности упраʙления, приʙодя к снижению ɜатрат и поʙышению доли рынка [1].

Фармацеʙтическая промышленность яʙляется ʙажной состаʙной частью системы ɜдраʙоохранения республики. ʙ данной промышленности ɜанято большое количестʙо общестʙенных и частных органиɜаций. ʙсе они проʙодят многочисленные исследоʙания по раɜработке медикаментоʙ, проиɜʙодстʙу и продʙижению на рынок лиценɜируемых лекарстʙенных препаратоʙ для лечения людей и жиʙотных. Осноʙой фармацеʙтической промышленности, ʙ перʙую очередь, яʙляются научные исследоʙания, сʙяɜанные с лекарстʙенными препаратами, которые предотʙращают и лечат ɜаболеʙания. Лекарстʙенные ʙещестʙа прояʙляют широкий спектр фармакологических и токсикологических сʙойстʙ. Соʙременные научные и технологические достижения ускоряют процесс открытий и раɜработки ноʙейших качестʙенных лекарстʙенных препаратоʙ с улучшенным терапеʙтическим ʙоɜдейстʙием и сниженными

346

побочными эффектами. Эта отрасль отличается раɜнообраɜием форм ɜаконодательного и государстʙенного регулироʙания ʙ отношении патентироʙания, тестироʙаний и обеспечения эффектиʙности и беɜопасности проиɜʙодимых лекарстʙ. Фармацеʙтическая промышленность находится под ʙлиянием многих фактороʙ, таких, как динамические, социальные и экономические факторы. Некоторые фармацеʙтические компании работают как на национальных, так и на международных рынках, поэтому их деятельность регламентируется ɜаконодательстʙом, положениями и актами, касающимися раɜработки и одобрения лекарстʙенных препаратоʙ, проиɜʙодстʙа и контроля качестʙа, маркетинга и продаж. Многие фармацеʙтические компании имеют поддержку со стороны государстʙа, но ʙ то же ʙремя сталкиʙаются с такими проблемами, как государстʙенное регулироʙание цен, сложная система лиценɜироʙания, регистрации и перерегистрации лекарстʙенных препаратоʙ, система государстʙенных ɜакупок и многими другими.

Праʙоʙое участие государстʙа ʙ поʙышении эффектиʙности фармацеʙтической отрасли также предусматриʙает раɜработку и реалиɜацию Программа по раɜʙитию фармацеʙтической промышленности ʙ РК на 2010-2014 годы. Программа по раɜʙитию фармацеʙтической промышленности Республики Каɜахстан на 2010-2014 годы раɜработана ʙ соотʙетстʙии с Государстʙенной программой форсироʙанного индустриально-инноʙационного раɜʙития Каɜахстана на 2010 – 2014 годы, утʙержденной Укаɜом Преɜидента Республики Каɜахстан от 19 марта 2010 года № 958. Цель программы: Обеспечение 50% уроʙня удоʙлетʙорения потребности страны ʙ лекарстʙенных препаратах ɜа счет отечестʙенного проиɜʙодстʙа к концу 2014 года [2].

Наряду с этим, осущестʙляется гармониɜация ɜаконодательстʙа государстʙ-членоʙ Таможенного союɜа ʙ сфере обращения иɜделий медицинского наɜначения и медицинской техники. ʙ сʙяɜи с чем, ʙ настоящее ʙремя осущестʙлена раɜработка проектоʙ Соглашения о сотрудничестʙе государстʙ-членоʙ Таможенного союɜа и План мероприятий по раɜработке праʙоʙой баɜы Таможенного союɜа ʙ сфере обращения иɜделий медицинского наɜначения и медицинской техники, ʙ соотʙетстʙии с которым раɜработано 7 проектоʙ норматиʙных документоʙ [3].

Таким обраɜом, механиɜм поʙышения качестʙа упраʙления можно рассматриʙать как органиɜацию ʙɜаимодейстʙия участникоʙ рынка, структур и отделоʙ компании, ʙнутренних биɜнес-процессоʙ, а также методы и механиɜмы обеспечения этого ʙɜаимодейстʙия, определяющие ʙоɜможность соɜдания надлежащих услоʙий для эффектиʙного функционироʙания, раɜʙития и обеспечения конкурентоспособности предприятия путем ʙыбора, интегрироʙания и комбинироʙания средстʙ ʙоɜдейстʙия на определенные факторы ʙнутренней и ʙнешней среды.

347

Литература:

1. Иʙаноʙ В.В., Хан О.К., Богаченко П.В., Коробоʙа А.Н. Подходы к формироʙанию систем эффектиʙного менеджмента // Менеджмент ʙ России и ɜа рубежом. 2007. - №5 //http://dis.ru/library/557/26274/

2. Программа по раɜʙитию фармацеʙтической промышленности ʙ РК на 2010-2014 годы // http://www.mint.gov.kz/?id=122

3. 22 Отчет ɜа 2013г. по реалиɜации Программы по раɜʙитию фармацеʙтической промышленности ʙ РК на 2010-2014 годы // http://www.mint.gov.kz/?id=122

ҚАЗАҚ МЕНТАЛИТЕТІНІҢ РӘМІЗДІК ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МАҢЫЗЫ

Мәкенов С.Қ.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Қазақ халқының уақыт пен кеңістікті түсінуі, қабылдау дәстүрін қазіргі заман талабына сай жандандыру, ұлттық ойлау жүйесіндегі рәмізділік категорияларын игеруге дұрыс негіз болары сөзсіз. Рәміздік таным ұлт менталитетінің қоғамдық –әлеуметтік жүйесіне тікелей әсер ететін факторлардың бірі. Рәміздер – ұлттық ой қазынасы ғана емес, ұлттық ойлау жүйесін қалыптастырудағы қазақ ұлтының негізгі көркем ойлау жүйесі. Тәуелсіздіктің ресми белгілерінің бірі, әрі ең маңыздысы – елдің рәмізі. 1991 желтоқсанда Тәуелсіз Қазақстан Республикасы жарияланып өз рәміздерін, елтаңбасын, байрағын тарихи үрдістегі дүниетанымдық таңбаларды негіз етіп жасады. Қазақстан үкіметінің алғашқы саяси мәдени бағдарламасының бірі «Этномәдениеттік білім тұжырымдамасы» болса, ол бүгінде мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасында жалғасын табуда. Рәміз – егемендіктің бірегей белгісі ғана емес, өркениеттілік пен мәдениеттіліктің, Отанға деген сүйіспеншіліктің, қоғамдық сана деңгейінің жоғары көрсеткіші. Мәдени құндылықтар дүниемізді анықтауда, рәмізтану мәселесі егеменді елдің мәдени ғана емес, саяси идеологиялық көзқарасы, келбеті болып қала берері анық. Рәміздің маңызы – ұлттық тәуелсіздік психологиясына, мемлекеттік сана-сезімнің дем берушісі, ұлтты біріктіруші қызметінде. Ғаламдану үрдісіндегі ұлттардың жойылу себептері тіл, дәстүр мен рәміздік мағыналар қызметінің әлсіреуінен туындайды десек, бұл жағдай рәмізді түсінуді зерттеудің маңызын айқындай түседі.

Рәміздердің коды шешілмейінше рәміздің өміршеңдігі, өмір сүруі екіталай. Рәміз табиғатын талдау қоғамда жүріп жатқан ғаламдану үрдісінде ұлттық қоғамдық сананың жоғалу қауіпінен сақтайтын маңыздылығынан туындайды. Рәміз халықтың дүниетанымын тұрақтандыратын және оның

348

барлық әрекеттеріне негіздеме беретін, мәдени философияның эстетикалық мұраттарын қалыртастыратын рухани ізденіс аймағы. Ұлттық ойлаудың негізгі ұғымдарының бірі – рәміздер деп айтуға болады. Біріншіден, ұлттық ойлау жүйесіндегі рәміз категорияларында, табиғат пен социумның өзара байланысын анықтайтын, дәстүрлі түсініктер негізінде көшпелі өмір салтынан байқалатын, адамдардың ғасырлар бойы жинаған тәжірибесі мен дүниетанымы жатыр. Екіншіден, дәстүрлі түсінік адамдардың іс-әрекетінің бастапқы формасына, ойлау әдісі мен стиліне, жалпы рухани дүниесіне әсер етіп, дүниені түсінудің алгоритімін қалыптастырады. Осындай образды ойлау стилі нәтижесінде табиғат пен адам арасында өзіндік байланыс орнап, қазақ менталитетінің эстетикалық, философиялық бағыты артты. Табиғатқа құндылықтар тұрғысынан қарау мен түсіну дәстүрін қарастырып отырған мәселелер мәдениет философиясы мен мәдениеттану салаларында семиотикалық салаға түскен жоқ. Оның басты себебінің бірі – кеңес заманындағы қазақ философиясы қайшылықты жағдайда болса, екіншісі – жаңа заманға сай әлі де бағыт-бағдарының, зерттеу аясының қалыптасып үлгермегендігі. Қазақ мәдениет философиясының семиотикалық ғылыми теориялық бағытын дамытуда, оның жаңа теориялық негіздерін қалыптастыруда батыл қадамдар жасау өзекті мәселелердің бірі болып табылады.Мәдениеттің философиялық негіздері ұлт тағдыры үшін мәні зор екені белгілі.

Семиотиканы зерттеу білімі, тарихи дамудың соңғы ғасырларында басталса, қазақ рәміздерін зерттеу бұл жағынан кенже қалып келеді. Этнографиялық құндылық ретінде қарастырылып жүрген көптеген аспектілерде мәдениеттің негізгі қасиеті, ішкі мазмұн-мағынасы туралы қағидаларды зерттеу, тың соқпақтар болып табылады. Мәдени, рухани мәнділік пен құндылыққа ие рәміздер қазақ этносының ішкі және айнала қоршаған болмысы жайлы ғасырдан-ғасырға білім тәжірибелерінің жинақталған қоры ретінде арнайы семиотикалық зерттеу аса қажет.

Мәдениеттер өздерін рәміздер арқылы көрсетеді. Ал рәміздер өз ретінде бізді мәдениеттің негізінде, түп-тамырында жатқан мағынаға қарай итермелейді. Рәміздер бастапқы рәмізге (прасимвол) тәуелді. Бастапқы рәміз – бүкіл мәдениеттегі құбылысты тудыру үшін негізгі күш. Сондықтан ол мәдени көріністердің бәріне тән, бәріне ортақ. Сырт көзге байқалмайтын қолөнердің таңбалық мағыналарын, семиотикалық үрдістерді тереңірек зерттеу, талдау, тұжырым жасау, ұлттық мәдени құрылымдарымызды қайта қараудағы ең өзекті мәселелердің біріне жатады.

Мәдениеттің барлық салаларында –тарихта, көркемөнерде, тіл мен әдебиетте де, осылардың өзіне тән ақпарат көздері, яғни рәміздік ішкі мағыналары бар екені белгілі. Осыған байланысты астарлы ойлау, образды шығармашылық мәселесі де қазақтану шығармашылығы мен эстетикасын, жаңа ғылыми қөзқарас тұрғысынан қайта қарастыру, танымдық мүмкіндіктерін зерттеу қажеттілігі заңдылық. Осындай образды ойлау стилі нәтижесінде табиғат пен адам арасында өзіндік байланыс орнап, қазақ менталитетінің эстетикалық, философиялық бағыты артты, табиғатқа құндылықтар тұрғысынан қарау мен түсінуін қалыптастырды.

349

Мәдениет семиотикасы туралы сөз қозғағанда біз мәдениеттің таңбалық сипатын, мәні мен ақпарат беруші жүйесін айтамыз. Бір мәдениетті түсіну дегеніміз оның семиотикасын түсіну, оның таңбалық сипаттағы құпияларын ашып оқу деген сөз.

Дәстүрлі мәдениеттің көптеген аспектілерінің ішінде дәстүрлі өнерге байланысты таңбалар мен рәміздер табиғатын зерттеу, оның даму үрдісін көрсететін мәселелерін тәуелсіздігіміздің соңғы жылдары ғана қолға алына бастағанын айтуымыз керек. Қазақ философиясына қатысты мәселер, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғана отандық философтар тарапынан кең талқылана бастады. Мемлекеттік дербестік жағдайда олардың қайта қаралып, жаңа талдауды түсіндіруі, жалпы табиғи заңдылық.

Семиотиканы зерттеу мәселесі жөніндегі бүгінгі ізденістер ойлаудың кез-келген әлеуметтік-тарихи типінің болмысын объективті көрінетін құбылыс ретінде қарауға болатынын көрсетеді. Зерттеудің рәміздік мектебі қалыптасқан батыс зерттеушілерінің ізденістері нақты этномәдениет аясына тоғыстырылған.

Қазақ философиялық антропологиясын зерттеуге арналған көптеген зерттеулер ауқымды мәселелерді қамтиды. Философия ғылымы ұлттық танымды зерделеуде тәуелсіздік алғаннан кейін ғана жаңа бағытқа шықты. Гуманитарлық ғылымдағы ант ропологиялық зерттеулер, әсіресе, философиялық антропология, мәдениет философиясы, дін философиясы сияқты салаларда көрініс тапты.

Философ Э.Кассирер мәдениет философиясы туралы пікірінде, «Адамзат әлемінің мәдениеті жай ғана көмескі және жекелеген деректердің жиналуымен мәдениет философиясының бастауын бекітеді. Ол осы деректерді тұтас табиғи байланыстағы жүйе ретінде ұғынуға тырысады» деп түйіндеген. Ал осы дәстүрлі мәдениеттегі саяси мәдени маңызы бар аппараттың толықтырғышы ретінде таңба белгінің рөлі ерекше орын алған. Бұл өз кезегінде таңбалық рәміз әрекет етуінің механизмін ғана емес, көшпелілер өмір салтының қатынас жасау мүмкіндіктерін қарастыруға септігін тигізеді. Белгінің қызмет ету жағы белгіні анықтайтын болғандықтан, ең алдымен қатынас құралы ретінде тіршілік етеді.

Ру таңба мәселелі семиотикалық зерттеу тәсілі ерекше сипатпен айрықшаланады «Мәдениет тарихының барлық материалын бұл ақпаратты белгілі бір таңбаларда мазмұндап, сол немесе басқа да ұжымдардың қол жеткізуіне мүмкіндік беретін, белгілі бір мазмұнды анықтама көзқарасынан да және әлеуметтік кодтар жүйесі көзқарасына да қарастыруға болады» дейді Ю.Лотман. Сонымен қатар философ Уайтхедте, өз зерттеулерінде философия мен әлеуметтік символизм ерекшеліктерін талдайтын ең ертедегі пайда болу тарихи негізіне қатты көңіл аударады. Таңба рәміздері арқылы қол жеткізілетін маңызды мақсаттардың бірі – әлеуметтік бірлік. Әлеуметтік рәміздердің көмегімен ұлттық және әлеуметтік топтар мен институттар интеграцияланады. Біртекті емес қоғамды ұйымдастыру мүмкіндігі бар. Әлеуметтік рәміздердің негізгі міндеті – «рәмізденетіндердің» мағынасын көтеру. Рәміздер әлеуметтік мәдени мұрагерліктің ерекше таратушылары болып саналады. Әлеуметтік мәдени кодтаудың маңызды факторы да болады. Одан белгілі бір дәуірдің белгілі бір тарихи кезеңнің әлеуметтік «бет бейнесі» анық та немесе анық емес

350

етіп те көрінеді. Сөйтіп, қазақ ру-таңбаларын, этнобелгілік саяси жүйе ретінде қарастыру, дәстүрлі рәміз бейнесіндегі құндылық тұғырларын түсінуге, олардың маңыздылығын анықтауға мүмкіндік береді. Белгі – заттың құбылыстың түп-төркініне, болмысына меңзейтін шартты ұғым, көркем бейне. Рәміз-белгі – бір әлеуметтік саяси мәні бар идеяны әр түрлі нышандар жүйесі және сан алуан бейнелер арқылы астарлап жеткізетін заттық айғақ немесе көркем шығарма. Өзін-өзі даярлау мен қауымдасуға қызмет етіп, адамның бойына қажетті сезім туғызуға бағытталған арнаулы әсерлі ақпарат көзі. Таңбалар нақты субъектілерге (адам, ру) қатысты сипаты мазмұн мен мәні тұрғысынан қарым-қатынас мақсаттарына ғана қызмет етуге арналған. Қазақ таңбаларының тарихына үңіліп, ерекшеліктерін ескеріп, ғылыми жүйеленген еңбектердің қатарына Н.И.Гродеков пен М.Тынышпаевтың зерттеулері жатады. Осы күнге дейін ру таңбалары туралы зерттеулер М.Тынышпаевтың жинақтап жарияланған таңбалар кестесінсіз жасалып, жазылмайды. «Таңба-белгілердің түрі мен рөлін зерттеу – ру тайпалардың бір кездегі қоныстануы, өзара кірігуі және бөлінуі тарихын анықтаудың қайнар көзі» болып табылады. Таңба-белгілер көшпелілер тарихын зерттеуде тарихи тұрғыдан маңызға ие. Таңба салу мәселесі көшпелілер өмір салтында басты іс ретінде қаралған. Сондай-ақ рулық немесе тайпалық таңаларды және шежірелерді зерттемей, қазақ халқының қалыптасуының этникалық жолын айқындау мүмкін емес екендігін де байқаймыз. Мұны жекелеген зерттеушілер, атап айтар болсақ, А.Левшин, Ш.Уәлиханов, Л.Мейер, А.Харузин, Н.Аристов, Н.Гродеков, М.Тынышпаев, С.Аманжолов және т.б. жақсы түсінді. Ең бастысы, арғы текті таңбалар өз дамуында руналық жазулардың шығуна үлкен себепкер болған.

Егер белгілі бір ру бірлестіктері жоғалатын болса онда оның орынында жаңа саяси аймақ, мемлекет пайда болып отырған. Сол кезде ғана ұлы қағандар тарих аренасына шығып, руларды біріктіріп, таңба үлестіріп, этностың біртұтастығын сақтаған. Сөйтіп ру-таңбалық ақиқат өз мәні бойынша голлограмма болып табылады деп қорытындылаймыз. Сондықтан әр ру, тайпаның рухани өмірі, ру-таңбаның рәміздік қызметі де голлографиялық эффектіге негізделеген. Яғни бұл голлография түркі этносының біріктіретін, саяси голлограмма болып табылады. Адамзат тарихындағы ең үздік голлографиялық рәміз. Осы теория негізінде біз этникалық ұлттық сана мен этностың рухани өмірінде объективті ақиқатын қалыптастыруда негізгі рөл атқарады деп қорытынды жасауға болады. Ру-таңбалық жүйе үлкен идеялогиялық рухани күш құпиясын ұстанған. Бұл көшпенділер мәдениетін ұзақ уақыт бойы саяси жағынан қамтамасыз жасырын құпия ілім жинаған. Тарихшы Н.Аристов айтқан қазақ ру-таңбасы – меншіктің белігісі дегені де, оның көп функцияларының бірі ғана. Бұл жерде әр таңба кодталған бола отырып рәміздік жүйеде мәдениеттендірілгенін тарихшылар ескермеген. Мәдениет тарихында этникалық кодтар иерархисы ретінде – ұзақ уақыт бойы мамандарды қызықтырып келуі де содан. Одан белгілі бір дәуірдің, белгілі бір тарихи кезеңнің әлеуметтік бет бейнесі, қоғамның қызмет етуі арқылы мәдениеттің даму деңгейін байқауға болады. Ру-таңбалардың рәмізделуі және ел таңбалық маңызы, ұлттық тәуелсіздік психологиясын ,тарихи-мәдени

351

біріктіруші күші бар екенінде. Көшпелі түрік өркениетінің дауындағы мемлекеттік сана сезімнің дем берушісі, біріктірушісі бұл ру-таңбаның рәміздік қызметі болып табылады.

Ру-таңбалардың жеке белгі ретінде тасқа қашалу мәнісі үлкен саяси сана мемлекеттілікке біріктіруші рәміз. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінің рәміздік сипаттары ілкі санамен, арғы тектік санамен сабақтастығын мазмұндық және формалық құндылық жағынан қарастырып, сол арқылы қазақ мәдениетінің көркемдік құндылығы «сана – тіл – зат» бірлігі арқылы көресетіліп жаңа пайымдамалар жасалды. Дәстүрлі мәдениетімізді дербес типті мәдениет ретінде қарастырып, оның ұлттық мәдениетіміздің орнын анықтау ұлттық сананың онуының маңызды факторы болмақ . Сондықтан рәміздік философия халықтың өмір салтымен формаларынан байқалып отыратын қоғамдық және ұлттық сананың көрсеткіші. Бұл әлеуметтік құбылыс емес, бұл үрдіс бүгінгі күнгі ұлттық өзін-өзі ұғынуының алғышарты.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Байжігітов Б.К. Бейнелеу өнерінің теориялық мәселелері. – Ақтөбе: А-

Полиграфия ЖШС, 2003. -240 б. 2. Гумилев Л.Н. Көне түріктер, Алматы., 1994.- 339 б. 3. Құлсариева А. Мәдениеттер сұхбаты: стильдің-коммуникативтік

мүмкіндігі.: Автореферат. Философия ғыл. Кандидаты. К. 14А. 02.01.- Алматы.: ЦМҰУ. 1997.- 25 б.

4. Кассирер Э. Опыт о человеке. Избранное. М., 1998. 5. Нысанбаев Ә. Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. А., 1999.- 139 б. 6. Лотман Ю.М. К проблеме типологии культуры. 2003, М, С.31.

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ СФЕРЫ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

Рахимбекоʙа А.Е.

Каɜахский Экономический Униʙерситет им. Т.Рыскулоʙа, г.Алматы rahim_asel@mail.ru

За последние десять лет ʙ стране и ʙ системе ɜдраʙоохранения

проиɜошли настолько большие иɜменения, что ʙоɜникает необходимость раɜработки и принятия ноʙой концепции и соотʙетстʙующих программ раɜʙития одной иɜ сложнейших отраслей, ʙ которых бы отражались и концентрироʙались ʙсе общестʙенно-политические, экономические, социальные и прочие проблемы переходного периода и периода ʙыхода иɜ системного криɜиса, по целому ряду объектиʙных причин окаɜаʙшихся более длительными, чем предполагалось.

352

Необходимо отметить, что реформы ʙ сфере ɜдраʙоохранения, осущестʙляемые ʙ Каɜахстане ʙ последнее десятилетие не носили системного характера, не имели четкой стратегической цели, не опирались на отечестʙенный опыт и опыт ɜарубежных стран и, как праʙило, предстаʙляли собой лишь корректироʙку текущей ситуации. При этом реформы ʙ большей степени сʙодились к модификации схемы распределения ресурсоʙ, но не к оптимиɜации ɜдраʙоохранительной деятельности как такоʙой. Кроме того, система ɜдраʙоохранения была предстаʙлена как три системы, а не единая национальная система, ʙ которой отсутстʙуют программно-целеʙое планироʙание и конкретные целеʙые покаɜатели, а присутстʙует четкая нацеленность на коммерциалиɜацию отрасли. ʙ реɜультате:

•не уʙеличена доля ɜдраʙоохранения ʙ ВВП до 6-7 % (покаɜатель финансироʙания на душу населения ʙ раɜы меньше аналогичного покаɜателя ʙ

раɜʙитых ɜарубежных странах); •система ОМС не обеспечила ʙ Каɜахстане потребность ʙ

финансироʙании окаɜания населению медицинской помощи; •качестʙо и доступность медицинской помощи не поʙысились и

продолжают находиться ʙ целом на ниɜком уроʙне (имеет место недостаточное качестʙо диспансериɜации, профилактического напраʙления, реабилитации);

•покаɜатели смертности, особенно от упраʙляемых причин, продолжают находиться на очень ʙысоком уроʙне;

•не достигнуто сущестʙенного снижения ɜаболеʙаемостью туберкулеɜом, ʙИЧ и другими социально-ɜначимыми ɜаболеʙаниями;

•не иɜменилась роль и место стационарного сектора ɜдраʙоохранения; •ʙ сʙяɜи с общим неприятием, необосноʙанностью и ʙолюнтариɜмом при

принятии решения, не реалиɜоʙана программа ʙсеобщего ʙнедрения ʙрачей общей практики ʙ поликлиниках;

•не проиɜошло сущестʙенной актиʙиɜации личного участия граждан ʙ сохранении и укреплении собстʙенного ɜдороʙья, не соɜдана ноʙая модель ʙɜаимодейстʙия ɜдраʙоохранения и населения для органиɜации соʙместной деятельности по сохранению и укреплению ɜдороʙья [1:29-31].

Аʙтор считает, что среди осноʙных ɜадач преобраɜоʙаний системы ɜдраʙоохранения следует ʙыделить следующие:

•определить фундаментальную соʙременную ɜаконодательную баɜу каɜахстанской системы ɜдраʙоохранения;

•применить системный подход с программно-целеʙым планироʙанием; •приɜнать ɜдороʙье праʙом челоʙека и определить, что ɜа ɜдороʙье несут

раʙнопраʙную отʙетстʙенность и государстʙо, и профессиональное сообщестʙо, и население;

353

•приɜнать глаʙными ʙ системе ɜдраʙоохранения три функции – приоритетное раɜʙитие науки, профилактики и обеспечение кʙалифи-цироʙанной и доступной медицинской помощи населению (именно поэтому необходимы профессиональные кадры, качестʙенные ресурсы и соʙременная система упраʙления.

Очеʙидно, что принятие одного или нескольких ɜаконоʙ и ряда сопроʙождающих подɜаконных актоʙ недостаточно. Необходима определенная этапная последоʙательность мероприятий по праʙоʙому сопроʙождению процессоʙ модерниɜации ɜдраʙоохранения и упорядочения массиʙа норматиʙных праʙоʙых актоʙ. При этом система ɜдраʙоохранения может быть эффектиʙной только ʙ том случае, если она научна, профилактически напраʙлена, ʙсеобъемлюща и общедоступна, располагает необходимыми техническими и иными ресурсами и осноʙана на соɜнательном участии населения (пациентоʙ) ʙ оɜдороʙительных и других мероприятиях. Кроме того, необходимы мероприятия, посредстʙом которых будут раɜработаны соотʙетстʙующие планы раɜʙития осноʙных медико-санитарных подсистем и служб и сформироʙаны методы решения приоритетных проблем, таких как:

•приоритетное раɜʙитие медицинской науки; •национальный приоритетный проекты, целеʙые программы;

•профилактика социально-ɜначимой патологии, траʙматиɜма, предотʙратимых потерь;

•обеспечение санитарно-эпидемиологического контроля; •поʙышение качестʙа и доступности медицинской помощи; •система упраʙления качестʙом медицинской помощи; •мотиʙация к качестʙенному труду (ориентация на реɜультат);

•оптимиɜация перʙичной медико-санитарной помощи; •оптимиɜация экстренной и неотложной медицинской помощи; •единая стандартиɜация отрасли; •сельское ɜдраʙоохранение; •упраʙление хронической патологией; •реабилитация и санаторно-курортное лечение; •раɜʙитие медицинской и фармацеʙтической промышленности;

•лекарстʙенное обеспечение; •ʙедомстʙенная медицина; •проблемы кадроʙ ʙ ɜдраʙоохранении (подготоʙка и поʙышение

кʙалификации, мотиʙация к качестʙенному труду, штатное нормироʙание), оплата труда, ориентироʙанная на реɜультат, социальная ɜащита и страхоʙание профессиональной отʙетстʙенности.

Поэтому необходимо решение проблем, сʙяɜанных с обяɜательным ʙыделением государстʙом средстʙ на раɜʙитие (или ʙосстаноʙление)

354

ɜдраʙоохранения ʙ нынешних чреɜʙычайных криɜисных услоʙиях и на перспектиʙу; органиɜацией системы контроля ɜа расходоʙанием этих средстʙ, с целью получения максимального эффекта.

На наш ʙɜгляд, как один иɜ ʙыходоʙ иɜ соɜдаʙшегося положения яʙляется интеграция государстʙенной и частной структур ɜдраʙоохранения, которые ʙ настоящее ʙремя сущестʙуют параллельно. ʙ частности, необходимо раɜʙиʙать частно-государстʙенное партнерстʙо ʙ целях эффектиʙного испольɜоʙания ресурсоʙ ɜдраʙоохранения, но при услоʙии детальной проработки соотʙетстʙующего ɜаконодательстʙа.

Наряду с этим, следует экономически обосноʙать перспектиʙные потребности ɜдраʙоохранения ʙ кадрах (дипломная, непрерыʙная последипломная подготоʙка), обноʙлении и модерниɜации материально- технической баɜы, а также потребности отрасли ʙ финансироʙании по ʙсем ʙидам медицинской помощи, ʙ т.ч. для обеспечения Программы государстʙенных гарантий, с учетом климатогеографических особенностей. [2].

В соʙременных услоʙиях эффектиʙность системы ɜдраʙоохранения, на наш ʙɜгляд, необходимо оцениʙать по единым стандартиɜоʙанным индикаторам. ʙ качестʙе данных покаɜателей можно предложить следующие: снижение упраʙляемых причин смертности, инʙалидности, ɜаболеʙаемости, ʙ т.ч. социально-ɜначимой, уменьшение ятрогенных осложнений, сʙоеʙременность окаɜания экстренной и неотложной помощи, доля обследоʙанного с профилактической целью прикрепленного населения, объемы ʙакционопрофилактики, доля больных, получиʙших медицинские услуги, поʙышение качестʙа жиɜни, эффектиʙное испольɜоʙание ресурсоʙ ɜдраʙоохранения, эффектиʙность ʙложения средстʙ на год дополнительно прожитой жиɜни или год сохраненной трудоспособности. При этом можно ʙɜять ɜа осноʙу критерии эффектиʙности работы ɜдраʙоохранения, раɜработанные ВОЗ, ЮНИСЕФ, применяемые ʙо ʙсем мире [3:64-66]. Критерии должны быть систематиɜироʙаны под конкретные цели и иметь количестʙенное и качестʙенное ʙыражение. ʙажным критерием может стать достоʙерное мнение населения того или иного региона о состоянии ɜдраʙоохранения.

Важным элементом преобраɜоʙаний системы ɜдраʙоохранения должна стать, и модерниɜация государстʙенной статистики ʙ области ɜдраʙоохранения. Статистическая баɜа слишком громоɜдкая, ʙ ней много покаɜателей, не дающих конкретного предстаʙления об иɜучаемом яʙлении (например, ʙ отличии от Каɜахстана, ʙ мире не считают покаɜатель общей ɜаболеʙаемости). Официальная статистика ɜаболеʙаемости реɜко отстает от данных научных исследоʙаний, многие покаɜатели неʙоɜможно проʙерить.

355

Отметим, что ни одна иɜ сущестʙующих ʙ мире моделей систем ɜдраʙоохранения не может быть эталоном и не должна быть ɜаимстʙоʙана ʙ неиɜменном ʙиде для Каɜахстана. [4].

Итак, стратегические ɜадачи для достижения цели – формироʙания ɜдороʙой нации – такоʙы:

•ɜдраʙоохранение ʙ Каɜахстане должно быть профилактическим •обеспечение ʙɜаимодейстʙия и эффектиʙной работы ʙсех других сфер и

отраслей, поскольку глаʙная цель деятельности государстʙа – соɜдание услоʙий для ʙоспроиɜʙодстʙа населения, фиɜического, интеллектуального и духоʙно- нраʙстʙенного раɜʙития челоʙека, его ɜащиты от ʙнешних и ʙнутренних опасностей и угроɜ, общестʙенной самореалиɜации и проиɜʙодительного труда, долголетия, а это и есть слагаемые общестʙенного ɜдороʙья;

•обеспечение доступности ʙсех ʙидоʙ качестʙенной медицинской помощи, ʙключая ʙысокотехнологичные, для каждого гражданина страны, неɜаʙисимо от его общестʙенного, имущестʙенного положения и места жительстʙа;

•обеспечение достойного и спраʙедлиʙого общестʙенного, праʙоʙого и экономического положения ʙрачей и медицинских сестер. [5:26-27].

Отметим, что финансироʙать ɜдраʙоохранение целесообраɜно иɜ четырех источникоʙ: иɜ бюджета; иɜ средстʙ обяɜательного медицинского страхоʙания; ɜа счет дополнительных отчислений работодателей (стимулироʙанных к этому снижением налогоʙ пропорционально отчисляемой на ɜдраʙоохранение доли прибыли); иɜ личных средстʙ граждан. При этом соɜдание единого источника финансироʙания – это способ ухода субъектоʙ финансироʙания ɜдраʙоохранения от отʙетстʙенности ɜа ɜдороʙье населения и уменьшения сʙоего участия, а также торможение приʙлечения средстʙ большого и среднего биɜнеса, которые могут радикально иɜменить ситуацию и экономическое положение ʙ ɜдраʙоохранении.

Беɜуслоʙно, критерии оценки эффектиʙности системы ɜдраʙоохранения иɜʙестны: удоʙлетʙоренность пациентоʙ (индикаторы – жалобы, откаɜы от лечения, социологическое анонимное анкетироʙание); покаɜатели ɜаболеʙаемости, нетрудоспособности, инʙалидности, смертности (они интегрально характериɜуют ʙсе другие покаɜатели); удоʙлетʙоренность ʙрачей и медицинских сестер.

Литература:

1. Михайлоʙа Ю. ɜдороʙье ɜдраʙоохранения: [Беседа с директором Центр. НИИ органиɜации и информатиɜации ɜдраʙоохранения Ю.В.

356

Михайлоʙой о состоянии системы ɜдраʙоохранения ʙ России]/ Ю. Михайлоʙа; подгот. М. Цуциеʙ // Бюджет. -2008. –Феʙраль. – С. 29-31

2. Закон Республики Каɜахстан от 18 декабря 2000 года № 126-II «О страхоʙой деятельности»

3. Грищенко Р.В. О лекарстʙенном обеспечении ʙо Франции/ Р.ʙ. Грищенко, Е.И. Сластных // ɜдраʙоохранение. -2007. -№ 5. – С. 64-66

4. ВОЗ. ʙсемирная ассамблея ɜдраʙоохранения, 57-я сессия. Реɜолюции и решения. – ВОЗ, Женеʙа. – 2005

5. Беркс П.М. Какие иɜменения проиɜошли ʙ системе ɜдраʙоохранения с начала реалиɜации Национального проекта «ɜдороʙье»/ П.М. Беркс, ʙ.К. Гусеʙ // Национальные проекты. -2007. -№ 3. – С. 26-27.

ПРОБЛЕМА НАРКОМАНИИ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

Стукаленко Н.М., Конуспаев Н.А. Кокшетауский государственный университет им.Ш.Уалиханова, г. Кокшетау

Konuspaev_nurlubek@mail.ru

В последнее время наркоманией уже никого не удивишь. Сегодня наркомания – это «чума» XXI века. А ведь совсем недавно нам казалось, что нет страшнее несчастья, чем пьянство, что это огромное горе, разрушающее семьи и все общество в целом. Но пришла еще большая беда – наркомания, по сравнению с которой даже алкоголизм начинает восприниматься лишь как вредная привычка.

Термин «наркомания» определяется не только, а скорее не столько с клинической позиции, сколько с медико-юридических и социальных, применим только в тех случаях злоупотребления соответствующими веществами или лекарственными средствами, если они законом признаны наркотическими. Злоупотребление наркотическими веществами и использование их в различных целях, известно с давних времен, но в настоящее время распространилось в размерах, опасных для всей мировой общественности. По данным Всемирной организации здравоохранения, наркотики заняли 1-ое место среди виновников преждевременной смерти людей и уже опередили сердечно-сосудистые заболевания и злокачественные опухоли. Во всем мире идет наркотизация среди мужчин и женщин. За ними в этот «дурманящий» омут втягиваются юноши, девушки, подростки и даже дети. Во многих странах наркомания признана социальным бедствием. Проблема наркомании давно уже является проблемой ни одного человека, а всего человечества, она может коснуться каждого. Люди, которые становятся «заложниками» наркотиков, в дальнейшем становятся несчастными не только сами, но и окружающие родные и близкие люди страдают не меньше. Поэтому невозможно «изолированное»

357

существование наркозависимого. Вокруг него формируется группа, вовлекаемая в сферу потребления наркотиков [1].

Негативные последствия наркотизации общеизвестны: ухудшение криминальной ситуации (добывание средств на наркотики в основном происходит преступным путем); заражение и распространение различными инфекциями (гепатит, СПИД и т. Д.); высокий уровень смертности, особенно среди молодежи; рождение неполноценных детей и т. Д.

Сейчас такая проблема как злоупотребление наркотическими веществами является глобальной. Доходы по торговле наркотиками превышают известные доходы от торговле нефтью и приближаются к мировым доходам от торговли оружием. Особенно опасно злоупотребление в молодежной среде, потому что поражается и настоящее, и будущее любого государства и общества в целом. Мнение врачей-наркологов сводится к тому, что картина распространения злоупотребления, включающая токсикоманию, еще более опасна. Вещества и препараты, которые не включены в список наркотиков, как правило, более злокачественны, приводят к еще большему воздействию на организм.

Наркотические вещества людям знакомы были еще до нашей эры. Их потребляли люди разных культур, в разных целях: во время религиозных обрядов, для восстановления сил, для изменения сознания, для снятия боли и неприятных ощущений. Так Геродотом описано одурманивающее действие дыма при сгорании конопли, в Спарте специально спаивали рабов и демонстрировали их молодым спартанцам, чтобы показать, к чему может привести употребление алкоголя.

Уже в период до нашей эры имеются свидетельства того, что люди знали и употребляли психоактивные химические вещества: алкоголь и растения, потребление которых влияет на сознание. Археологические исследования показали, что уже в 6400 г. До н.э. люди знали пиво и некоторые другие алкогольные напитки. На территории Казахстана еще в сакский период, саки-хаомаварга, также занимались изготовлением и употреблением дурманящего напитка «хаома».

До начала ХX века практически не существовало никаких ограничений на производство и потребление наркотиков. Но все-таки делались попытки сократить или вообще запретить использование определенных веществ, но они были непродолжительными и, как правило, неудачными. Первый европеец, закуривший табак – спутник Колумба Родриго де Херес – по прибытии в Испанию был заключен в тюрьму, так как власти решили, что в него вселился дьявол.

Также известен прецедент, когда государство не запрещало наркотики, а наоборот содействовало распространению торговли ими. Лучший пример – вооруженные конфликты между Великобританией и Китаем в середине XIX века. Они вошли в историю как опиумные войны, потому что английские торговцы ввозили в Китай опиум. Вследствие этого уже к середине XIX века несколько миллионов китайцев пристрастились к опиуму. В это время Китай вышел на первое место в мире по потреблению опиума, большая часть которого

358

выращивалась в Индии и переправлялась в страну англичанами. Решая данную проблему Китайское правительство принимало множество законов о контроле над импортом опиума, но даже запрет на импорт опиума не дал должного результата [2].

Развитию наркомании в Казахстане способствует тот факт, что наша страна является «перевалочным пунктом» транспортировки наркотиков с Афганистана в Западную Европу. Кроме того, в ходе афганской войны десятки тысяч солдат употребляли наркотики. И по возвращению, они продолжали это делать. К концу восьмидесятых уже сформировалось преступное сообщество наркоторговцев. Оборот наркотиков был тогда около 500 тонн в год. Стоимость наркотиков падает, а количество наркоманов растет. С началом 2000 годов происходит сдвиг в сторону дорогих наркотиков, таких как опиум, героин. И наркотики входят в моду.

По подсчетам международных экспертов, через «Северный маршрут» - Афганистан, Казахстан и Россию – проходит около 100 тонн героина в год, вырабатываемых в 400 лабораториях на севере Афганистана, близ границ стран Центральной Азии. При этом мировая практика показывает, что любая транзитная страна со временем становится потребителем наркотических средств. Если в 1991 году по статистике у нас на учете стояло около 10,5 тысячи наркоманов, в 2000 году – 38 тысяч, то в 2010 году их число выросло до 50 тысяч человек. Каждый третий наркоман избегает учета. В 2010 году Министерство здравоохранения опубликовало сведения о том, что фактическое количество наркоманов в стране составляет свыше 250 тысяч человек, а некоторые научные источники приводят еще большие цифры – 500 тысяч человек.

Республиканский научно-практический центр медико-социальных проблем наркомании в 2013 году провел анонимный опрос школьников общеобразовательных школ. В анкетировании приняли участие более полутора тысяч учащихся крупных городов страны. Общая картина получилась весьма удручающей. Итак, среди казахстанских школьников:

каждый четвертый (1/4) – хотя бы раз пробовал табак; каждый шестнадцатый (1/16) – регулярно курит; каждый третий (1/3) – пробовал алкогольные напитки; каждый восьмой (1/8) – регулярно потребляет алкоголь; каждый двадцатый (1/20) – уже попробовал наркотик или психотропное вещество; 3,3 % школьников регулярно потребляют психотропные вещества и наркотики [3]. Проблема наркозависимости в Республике Казахстан стоит в настоящее время чрезвычайно остро. Темпы вовлечения восходящего поколения (дети, подростки, молодежь) населения РК в орбиту наркотизации постоянно повышаются. Согласно официальной статистике в специализированных наркологических ЛПУ Казахстана по данным на 1 января 2013 года на учете состоит 40,9 тыс. пациентов с диагнозом психических и поведенческих расстройств в результате употребления наркосодержащих веществ. Фактически это означает, что лишь один из шести пациентов с химической зависимостью

359

обращается за помощью в официально действующую, государственную систему наркологической помощи. Не в последнюю очередь данное обстоятельство связано с исключительно низкой эффективностью лечебно-реабилитационной деятельности наркологической службы РК, определяемой процентом ремиссий (полного воздержания от употребления психоактивных веществ) в течении 1 года с момента завершения процесса медико-социальной реабилитации [4].

По Республике Казахстан этот показатель для наркологических ЛПУ от 5 до 7%. С учетом данных о том, что спонтанные ремиссии наркозависимых в среднем составляют 4%, истинная эффективность лечебно-реабилитационной деятельности наркологических ЛПУ равна 1-3% ремиссий в течение года. Среди причин, по которым наркотики так легко прижились в Казахстане безусловно самыми вескими являются следующие: 1) развал системы детских и молодежных организаций; 2) резкое изменение социального статуса – расслоение в обществе; 3) массированное влияние западной культуры и пропаганда западного стиля жизни; 4) ценностный кризис в обществе – потеря жизненных ценностей; 5) ослабление семейных связей (в частных случаях) [3]. Резюмируя все выше перечисленное, можно сделать вывод, что проблема наркомании в Республике Казахстан актуальна и по сей день, поэтому нужно активно продолжать информационно-пропагандисткие мероприятия о вреде наркотических веществ, сотрудникам наркологических реабилитационных центров проводить семинары, круглые столы, тренинги, конференции в учреждениях образования, направленные на формирование индивидуальной и социальной антинаркотической устойчивости; ужесточение таможенного контроля со странами Центрально-азиатского региона; активизация работы системы органов по борьбе с наркобизнесом и наркотрафиком.

Литература:

1. Бабаян Э.А., Гонопольский М.Х. Наркология. – М.: Медицина, 1987. – 336 с.

2. Справочник «Неврология и Психиатрия». – М.: АстраФарм Сервис. – 2011. – 496 с.

3. Алтынбеков С.А., Катков А.Л., Россинский Ю.А. Программа медико-социальной реабилитации больных наркоманией в Республике Казахстан: Методическое письмо. – Павлодар, 2002 . – 32 с.

4. Информационный интернет-портал www.stat.gov.kz

360

ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТІНІҢ БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫ

Сыздыков С.Р.

Көкшетау қ., Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті sarsensyzdykov@mail.ru

Құқықтық шынайы жазылымның белсенді қатысушыларының органдар

әрекеті мен құрылымын әрбір заңгер жақсы білуге міндетті. Бұл заңдық білім тек болашақ мамандандырылған тәжірибеге ғана керек емес, сонымен қоса барлық заң қызметінің салаларына оқу орнын аяқтау мен сәйкесінше диплом алуға да керек. Мемлекеттік немесе коммерциялық ұйымның төрешісі, прокуроры, тергеушісі және анықтаушысы, қорғаушысы, заң шығарушы немесе орындаушы кеңсесінде жұмыс атқаратын заңгер бұл заңдарды білуі міндетті. Болашақ заңгерге көптеген пәндерді оқу барысында танып меңгеруі, оның сонымен қатар студент құқықтанушыға да өте қажет.

Құқық қорғау қызметі мен мемлекеттік немесе мемлекеттік емес кеңселердің іске асырылуы туралы жалпы ақпаратты «құқық қорғау органдары» оқыту пәнінде беріледі. Оларға ең алдымен кіретіндері соттар, прокуратуралар, әділет органдары және Ішкі істер органдары, Қаржы полициясы, Ұлттық қауіпсіздік органдары, Адвокатуралар және соған сәйкес ұйымдар және қалыптасулары, сонымен қоса тағы басқа органдар, мысалы маңызды мемлекеттік міндеттердің шешімдерін қамтамасыз ету, бір мезгілде енгізетін үлкен салымдарды анықтау және қылмысты іздестіру. [1: 15].

Осы ғылыми мақаланың мақсаты – бұл кеңселердің қандай функциялар атқаратыны және қалай олар бір- бірімен іс әрекетте болатыны, басқа да мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік арнаулары қандай екендігін болашақ заңгерлерге және басқа да мамандарға айқын ойларды жеткізеді.

Құқық қорғау қызметі құқық қорғау жүйесінің негізгі өзегі болып табылады. Құқықтық тәртіп және заңдылықты қамтамасыз ету, адам бостандығы мен құқықты қорғау, күзет құқығы мен мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың заңдық мүддесі, ұжымдық еңбек, қылмыс және басқа да формаларында айтылғандай «өзін демократты, зайырлы, әлеуметтік және құқықтық мемлекет деп, адам және оның өмірі мен бостандығын жоғары бағалауын» бірінші кезектегі мемлекет және оның органдары осы тақырыптың қамқоршысы болып табылады. Бұл идея «Қазақстан Республикасының конституциясында адам құқығы мен бостандығын кепілдеу мен құптауын қамтамасыз етуі» 1 және 12 баптарда көрсетілген. Барлық мемлекеттік органдарда көрсетілген функцияларды өзіндік негізде және басқа да конституциялық жазылымдардың орындауын талап етеді.

Құқық қорғау қызметі – бұл сондай мемлекеттік қызмет, құқық күзетінің мақсатымен ерекше өкілетті органдардың заңдық жолмен қолдануында қатаң заңға сәйкестеніп және оның тәртібін қадағалаудағы ауытқымауын іске асырады. Субъектілердің құқықтық қатынастағы ерекше заңдық қызметін

361

қолдануымен барлық құқықты қорғау функциялары құқық қорғау қызметінің мінездемелік белгісі болып табылады.

Процессуалдық тәртіп қатаң заңмен орнатылған. Құқық қорғау қызметінің белгілерін басқа түрдегі қызметтерден шек қоюға болады. Оның негізгі бағыттарын бағытталған тапсырмаға бөлуге болады:

- конституциялық бақылау, - әділ сот, - прокурорлық қадағалау, - әділет органдарының қызметі, - қылмыстық қудалау, - адвокатура қызметі. Осы бағыттардың нақты дәрежелі нәтижесі оның тапсырмасы мен

мақсаты болып табылады. Қалыпты соттың қызметіндегі әділдікті орнату мен рұқсатты жұмыстардың шартын құрастыруда ҚР конституциясының бұзылмауын қадағалау. Прокурорлық амалдардың көмегімен анықтау және заң бұзушылықты шектеу қарастырылады. Қылмыстың ашылуы және кінәлі адамдардың жасағанын анықтап, сотта қаралатын нақты материалдардың дайындығын, кімге қажеттігін заң мамандығының көмегімен ойын жеткізеді.

Конституциялық бақылау ҚР жоғарғы конституциялық заңдарымен елдің барлық аумағындағы нормативтік құқықтық актілері мен басқа да заңнамаларды қамтамасыз етіп тұжырымдайды. Ол ҚР конституциялық кеңесімен іске асырылады.

Әділ сот құқық қорғау қызметі жүйесіндегі өлкелік бұрыштамасы болып табылады. Ол көпшілік құқық дауларының шешілуі мен көптеген заңдардың құрылуын қамтамасыз етеді. Заңдық жауапкершіліктегі сұрақтарды қолданудың соңғы сатысы фактілер болып табылады.

Прокурорлық қадағалау сол сияқты құқық қорғау қызметінің маңызды формасы ретінде, нақты бірегейлі заңдарды қолдануда жоғарғы қадағалауды қамтамасыз етіп қорытындылайды. Оған әкімшілік және орындаушылық бірлестіктер, анықтау мен тергеу, жедел іздестіру қызметінің заңдылықтары, Республика аумағындағы басқа да нормативтік құқықтық актілер мен ҚР Президентінің жарлықтары кіреді.

Әділет органдарының қызметін құқық қорғауда атай отыра, құқықтық нормаларды қалыпты қызметтеріне сүйемелдеп қызметті іске асырып, ол әділ сот қызметімен тікелей байланыста бола, оған материалдық техникалық және басқа да қызмет көрсетеді. Олардың бөлек бөлімше қызметтері азаматтардың құқықтары мен фактілерін ерекше куәландірілумен айналысады.

Қылмыстық қудалау, қылмыстық құқық бұзушылық түрлерінің қауіпті күресіне бағытталған. Мұнда қылмыстық жауапкершілікке тарту және кінәлі тұлғалардың қылмыс жасағандығын және қылмыстың ашылуы мен айқындалу шараларын іске асырылуын айтады.

Адвокатура қызметі құқық қорғауда көмек сұраған азаматтар мен ұйымдарға, мамандандырылған заң жолымен көмек көрсетуде айқындалуы мүмкін. Құқық қорғау қызметі біреулеріне негізгі, ал басқаларына екінші дәрежеде бола, барлық субъектілерге құқық қолдану болып табылады. [2: 37].

362

Құқық қорғау қызметінің қағидаттары конституциялық қағидаттармен іске асырылады. Оған кіретіндер:

- заңдылықтың жалпы құқықтық қағидаты; - адам мен азаматтың құқығы мен бостандығы; - барлық азаматтар мен заңды тұлғалардың заң және сот алдындағы

теңдік қағидаты; - республика халқының тілдерінің теңдік қағидаты; - оның құқық субъектісі екендігін әркім мойындауға және барлық заңға

қайшы келмейтін өзінің құқығы мен бостандығын қорғау қағидаты; - құқық қорғау қызметі негізінен ашық және көпшілік алдында іске

асырады, бірақ мына жағдай болмаса, егер мемлекет пен тұлғалардың қызығушылығына зиян келтірсе;

- объективті және толықтылық, көп жақты қағидаты; - мамандылық қағидаты; - азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау қағидаты. - әркімге мамандандырылған заңгерлік көмек пен қорғау кепілдемелік

құқық қағидаты; - соттың шешімінсіз ешкім өз мүлкінен айырылуға тиіс емес.

Осы аталған қызметтерімен айналысатын арнайы өкілетті құқық қорғау органдары, алдымен осы органдарға түсініктеме берсек.

Құқық қорғау органдары – бұл арнайы өкілеттіліктердің шарттарын сақталуын, бөліп беруді қамтамасыз етуін, орындалуын, құқық нормаларын дұрыс қолдануы мен іске асыруын, құқықтық қорғайтын функциялары үстем (доминантты) болып табылатын орган.

Құқық қорғау органдары мен мекемелерге жататындар: - конституциялық кеңес; - сот; - прокуратура; - әділет министрлігі; - адвокатура; - қылмыстық қудалау органдары. Бұл бес ұйымның өзіндік тәуелсіз қалыптасулары бар, ал көпшілік

қызметтегі анықтау мен жедел іздестіру қызметін басқа мемлекеттік органдардың құрылымдық қамтамасыз етілуінің бөлімшелері болып табылып, өзіндік кезекпен, құқық қорғауға кіретін кең ауқымды өкілеттілік.

Конституциялық бақылау дегеніміз – арнайы мемлекеттік ұйымның өкілетті іс-әрекеті-заңға сәйкес Конституциялық кеңеспен бақыланатын конституцияға байланысты қалыпты құқықтық актілер жиынтығы. Конституциялық кеңесте сұрақтардың қаралуы – конституциялық өндірістің ережелеріне сай өткізіледі. Конституциялық кеңестің жұмысы барысында кеңес қорытынды шешім қабылдайды. Конституциялық кеңестің шешімдері қабылданған күннен бастап, күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағымдануға жатпайды.

363

ҚР Конституциясы 30.08.1995ж. мемлекеттік үкіметтің бөлінуі мен бірлігін белгілеп, заң шығарушы, атқарушы, соттаушы бөлімдерге бөліп, олардың өзара байланысын белгіледі. Сот үкіметі – мемлекеттік үкіметтің тәуелсіз бөлігі, яғни арнаулы өкілетті мемлекеттік ұйымдар, әділ сот арқылы жүзеге асырылады,.

Сонымен соттық үкімет дегеніміз – адамдардың тәртібі мен әлеуметтік процестердің әділ сот арқылы жүзеге асырылған мүмкіндіктері мен қабілеттерінің өзара әсері.

Әділ сот – соттардың құқық қорғау іс-әрекеті – заңмен тәртіптелген қылмыстық, азаматтық істердің қабылданған өлшемі. Әділ соттың мақсаты – сот құзырына байланысты барлық істердің ақиқатқа (шындыққа) сай талдануы. Соттардың құқықтық ережелерді қолдануы – әділ соттық жіберуі бойынша соттардың өз өкілеттігіне сай ерікті шешімдері. Соттар азаматтық, қылмыстық және басқа да істерді қарай отырып: үкім, қаулылар, анықтамалар, бұйрықтар шығарады, шешім қабылдап, қорытынды шығарады. [3: 45].

Сот шешімі дегеніміз- қылмыстық, азаматтық заңгерлік әдебиеттерде «әділ сот актілері» – деп аталады, ерекше қасиеттері бар – бұл жалпы міндетте ҚР территориясында орындалады, сот шешімі орындалмаса ҚР қылмыстық қодекстің 362 бабы бойынша жауапкершілікке тартылады. Әділ сот принциптері Конституция арқылы қабылданады, соттар мен ҚР судьяларына жалпы бірдей. Соттар конституцияда бекітілген адамның бостандығы мен құқығына қарсы келе алмайды, егер қарсы келсе, сотты тоқтатып, Конституциялық кеңеске өтініш жасайды. ҚР соттары құқық қорғау қызметінің соттық жүйесі арқылы жүзеге асырады.

Соттық жүйе – алға қойған мақсаттары мен міндеттеріне қарай, атқаратын қызметтеріне байланысты ерекшеленетін соттардың жиынтығы. Соттық жүйені 3 деңгейге бөлуге болады: негізгі, орташа, жоғарғы. - негізгі деңгей – (аудандық, қалалық соттар, гарнизондардың, әскери құрылымдардың әскери соттары); - орташа деңгей – (облыстық, республикалық мәні бар астаналық, қалалық, әскери соттар); - жоғарғы деңгей – істі шешуде сот процесінде белгілі функцияларды орындай алатын өкілеттігі бар орындар;

Сот сатысы – істі шешуде сот процесінде белгілі функцияларды орындай алатын өкілеттігі бар орындар, бірінші, шағымдану, қадағалау орындарын айыра алады.

- Бірінші сатысы деп – істі қарастырып, мәніне қарай шеше алатын сот, оған кез – келген деңгейдегі-аудандық, облыстық, жоғарғы сот жатады.

- Шағымдану сатысы – орташа деңгейдегі облыстық және оған тең келетін, шағымдану өтініші бойынша, күшіне енбеген шығарылған үкімге шағымданған арыз бойынша істі қарастырады.

- Қадағалау сатысы – соттық орындарда қарастырылған күшіне енген заңды сот шешімін істі бақылау және шығарылған үкімге шағымданған арыз бойынша істі қарастырады.

364

Әдебиеттер:

1. Құқық қорғау органдары. Адмааты. Данекер-2005 г. С.280. 2. Правоохранительные органы. Ибрагимов. Алматы. Данекер-2000 г.,

с.320. 3. Правоохранительная система. Бекбергенов. Астана. 2000 г.с. 425.

ВАРИАБЕЛЬНОСТЬ МОЗГОВОГО КРОВООБРАЩЕНИЯ У СТУДЕНТОВ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ В УНИВЕРСИТЕТЕ

Федоров В. Н., Гоненко С.В.

Северо-Казахстанский государственный университет им. М.Козыбаева, г. Петропавловск

vadim.fedorov@mail.ru

В современный период особую значимость приобретает проблема сохранения и укрепления здоровья такой наиболее уязвимой части общества, как учащаяся молодежь. По единодушному мнению многих авторов [1:199], ведущей причиной ухудшения здоровья подрастающего поколения является хронический эмоциональный стресс, связанный с учебными нагрузками.

В настоящее время образование представляет быстро и бурно меняющуюся сферу деятельности, которая постоянно реформируется под воздействием, как политики государства, так и развития педагогических, инновационных технологий, желаний и возможностей педагогов. Реформирование системы образования часто осуществляется без учета возрастных особенностей и функциональных возможностей школьников и студентов [2:80].

По мнению некоторых авторов [3:80], степень напряжения физиологических систем организма достигает наибольших величин во время экзаменов. Однако их небольшая продолжительность не позволяет считать их единственной причиной возможного отрицательного состояния организма студентов[4:104]. Существует мнение, что напряженный характер учебы, значительный объем учебной нагрузки, дефицит времени для усвоения информации являются выраженными психотравмирующими факторами для студентов. Следствием этого, явилось увеличение распространенности нервно-психических нарушений у 60% выпускников школ, в возрасте 17-18 лет [5:81]. Все это в сочетании с уменьшением продолжительности сна и сокращением времени пребывания на свежем воздухе, снижением физической активности, оказывает стрессорное воздействие на молодой организм.

Целью настоящей работы явилось изучение особенностей гемодинамики мозга у юношей и девушек 17-18 лет, проживающих в Северном Казахстане.

365

Материалы и методы исследований В исследовании приняли участие 120 студентов I-2 курсов, 1990-1993

годов рождения, в возрасте 17-18 лет. Занятия по физической культуре проводились на 1-2курсе два академических часа в неделю. Для изучения кровообращения мозга методом реоэнцефалографии (РЭГ) использовали аппаратно-программный комплекс (АПК) «ВАЛЕНТАR» (г. Санкт-Петербург, Россия) в комплекте с реографическим детектором.

Перед исследованием у студентов измеряли систолическое (САД) и диастолическое (ДАД) артериальное давление аускультативно по методу Н.С.Короткова и частоту сердечных сокращений (ЧСС). РЭГ записывали в четырех отведениях: фронто-мастоидальном слева (FML) и справа(FMR), и окципито-мастоидальном слева(OML) и справа(OMR).

Регистрация РЭГ проводилась в положении сидя по биполярной схеме. Определялись следующие амплитудно-временные параметры мозгового кровотока: частота сердечных сокращений (ЧСС), амплитуда систолической волны (АСВ), уровень инцизуры (УИ), высоту дикротической волны (ВДКВ), базовое сопротивление сегмента (Rбаз.), реографический индекс (РИ), время распространения реографической волны (ВРРВ), модуль упругости (МУ), венозный отток (ВО), дикротический индекс (ДКИ), индекс периферического сосудистого сопротивления (ИПСС), диастолический индекс (ДСИ) и коэффициент ассиметрии(КА). Для оценки достоверности различий использовали стандартные значения t – критерия Стьюдента.

Результаты исследований и их обсуждение Анализ реоэнцефалограмм студентов 17-18 лет в бассейне внутренней

сонной артерии, питающей передние отделы мозга, показал, что у 17-ти летних студенток пульсовое кровенаполнение (ПК) слева(FML) находилось в норме, тогда как справа (FMR) ПК было незначительно снижено. Средние показатели асимметрии пульсовое кровенаполнение (ПК) у студентов находились в физиологически допустимых пределах. Тонус артериол и прекапилляров исследуемой области у 17-ти летних, справа (FMR) был умеренно повышен, тогда как слева наблюдали его резкое повышение. Признаки спазма сосудов выявлены в этом возрасте до проведения функциональной пробы.

Рис.1 Реоэнцефалограмма обследуемого К. 18 лет, во фронто-мастоидальном и

окципито-мастоидальном отведениях коры больших полушарий головного мозга в процессе адаптации к учебной нагрузке.

366

Несколько иную картину наблюдали во фронто-мастоидальном отведении у 18-ти летних девушек, так в этом возрасте пульсовое кровенаполнение значительно повышенно как слева(FML), так и справа(FMR). Следует отметить, что асимметрия пульсового кровенаполнения (ПК) была незначительная. По результатам нашего исследования у студенток 18 лет выявлена значительная гипотония артериальной сети справа (FMR), а также и слева(FML). Тогда как, признаки спазма сосудов у них до функциональной пробы отсутствуют. В тоже время, в возрасте 17 лет у студенток гипотония венозной сети слева (FML) не выявлена. Хотя венозный отток (ВО) в этом возрасте сохранен, но явление венозного застоя очень выражены слева(FML), тогда как ВО резко затруднен справа (FMR) и наблюдается венозный стаз. Однако, периферическое сосудистое сопротивление у обследуемых девушек 17 лет умеренно понижено справа (FMR), тогда как слева(FML) ИПСС выше нормы. Несмотря на то, что показатели периферического сосудистого сопротивления в возрасте 17 лет различны, в нашем исследовании наблюдали признаки снижения эластичности сосудов слева(FML) и справа(FMR).

Таблица1. Показатели реоэнцефалографии мозгового кровенаполнения во фронто-мастоидальных (FM) отведениях слева и справа практически здоровых

обследованных 17 лет (М±m)

Парметры РЭГ FM левое полушарие мозга FM правое полушарие мозга ЧСС, уд/мин 64±1,6 64±1,6 Реографический индекс 1,31±0,005 1,19±0,003 ВРРВ (с) 0,18±0,002 0,34±0,003 ВМН (с) 0,198±0,006 0,112±0,005 Модуль упругости, % 24±2,3 14±5,6 Венозный отток, % 16±2,1 252±1,6 Дикротический индекс 0,78±0,003 0,25±0,004 ИПСС 2,05±0,005 0,79±0,003 Диастолический индекс 0,84±0,005 1,13±0,004 КА, % 20±2 20±2

Примечание: расшифровка аббревиатур в разделе «Методика»

Исследования, проведенные в бассейне позвоночных артерий (окцепито-мастоидальное отведение) показали, что пульсовое кровенаполнение 17-ти летних студенток слева (OML) и справа (OMR) резко снижено. Асимметрия пульсового кровенаполнения (ПК) в этом возрасте находится в физиологически допустимых пределах. Тонус артериол и прекапилляров у обследуемых студенток справа (OMR) в норме, тогда как слева (OML) умеренно повышен. Однако, у 17-ти летних обследуемых выявлены признаки спазма сосудов слева(OML) и справа (OMR).

Анализируя показателей у 18-ти летних обследуемых в окцепито-мастоидальном отведении, отражающем кровоснабжение в вертебро-базилярной системе, можно отметить резкое снижение пульсового кровенаполнения слева (OML) и справа (OMR).Также следует отметить, что

367

асимметрия ПК у 18-ти летних резко выраженная, а тонус артериол и прекапилляров умеренно повышен слева (OML) и справа (OMR). В этом возрасте у 18-ти летних до проведения функциональной пробы выявлены признаки спазма сосудов. Анализ наших исследований в окципито-мастоидальном отведении показал, что у 17-ти летних студенток венозный отток (ВО) резко затруднен слева OML и справа OMR, а это указывает на возможность венозного стаза в исследуемой области. Периферическое сосудистое сопротивление (ПСС) у 17-ти летних студенток было незначительно повышено. В результате исследования в 18-ти летнем возрасте у обследованных выявлена гипотония венозной сети, хотя незначительная слева (OML), тогда как справа (OMR) гипотонии не в. Тогда как венозный отток резко затруднен как слева (OML), так и справа (OMR), в тоже время слева (OML) возможен венозный стаз. Анализ показателей периферического сосудистого сопротивления у 18-ти летних незначительно повышено слева(OML) и справа(OMR).

Таблица 2. Показатели реоэнцефалографии мозгового кровенаполнения в окципито-мастоидальных (ОМ) отведениях слева и справа практически

здоровых обследованных 17 лет (М±m)

Параметры РЭГ ОМ левое полушарие мозга ОМ правое полушарие мозга ЧСС, уд/мин 64±1,5 64±1,5 Реографический индекс 0,09±0,003 0,07±0,004 ВРРВ, (с) 0,32±0,004 0,29±0,004 ВМН, (с) 0,098±0,005 0,179±0,007 Модуль упругости, % 12±0,03 21±0,09 Венозный отток, % 55±2,2 414±1,8 Дикротический индекс 0,24±0,003 0,23±0,003 ИПСС 0,40±0,006 1,11±0,005 Диастолический индекс 1,15±0,004 1,05±0,006 КА,% 22±0,60 22±0,38

Примечание: расшифровка аббревиатур в разделе «Методика».

Исследование практически здоровых студентов 17-18 лет показало, что у 17-ти летних преобладал кровоток в левом полушарии, а у 18-ти летних в правом. Наибольшие сдвиги величин показателей мозгового кровотока происходили в конце семестра во время зачетной недели, когда решался вопрос о допуске к экзаменационной сессии в декабре месяце. Анализ показателей асимметрии пульсового кровенаполнения (ПК) у студентов 17-ти лет находились в физиологически допустимых пределах, тогда как у 18-ти летних обследуемых она резко выражена. Известно, что в ряде работ высказывается мнение о том, что функциональная асимметрия является существенным критерием адаптации и может стать показателем не только состояния организма, но и мерой адаптации ЦНС человека к внешним условиям среды. Таким образом, полученные данные свидетельствуют о значительных сдвигах

368

мозговой гемодинамики у обследованных студентов в процессе адаптации к учебной нагрузке.

Литература:

1. Агаджанян Н.А., Дягтярев В.П., Русанова Е.И. и др.Здоровье студентов.

М.: Изд-во РУДН. 1997. 199 c. 2. Хмара М.И., Мельченко Н.И., Косилова Г.С. Психо-эмоциональное

состояние студентов// Труды межведомственного научного совета по экспериментальной и прикладной физиологии.Т.10.Физиологические основы здоровья студентов. М., 2001.С.80.

3. Юматов Е.А. Проблемы экзаменационного эмоционального стресса у студентов//Труды межведомственного научного совета по экспериментальной и прикладной физиологии.Т.10.Физиологические основы здоровья студентов. М., 2001.С.80.

4. Юматов Е.А., Кузьменко В.А., Бадиков В.И. Экзаменационный эмоциональный стресс у студентов// Физиология человека. 2001. Т.27. №2. С.104-111.

5. Сухарева Л.М., Павлович К.Э., Скоблина Н.А., Рапопорт И.К., Шаршаткина Г.Э. Международный конгресс «Здоровье, обучение, воспитание детей» //Гигиена и санитария. 2004. №5. С.81.

369

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ

КІРІСПЕ СӨЗ ВСТУПИТЕЛЬНОЕ СЛОВО Елюбаев С.З. – Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің ректоры, а.ш.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі

3

ЖАЛПЫ ОТЫРЫС

ПЛЕНАРНОЕ ЗАСЕДАНИЕ

Абуев Қ.Қ. (Көкшетау, Қазақстан). Қазақстанда тың игеру науқаны: ақиқат пен аңыз Власова И.В., Спиридонова К.С., Бурюкина П.А. (Омск, Россия). Спектрофотометрическое определение металлов в природных водах с использованием неселективного реагента пар Баязитова Р.Р. (Уфа, Башкортостан). Молочные продукты в традиционной культуре башкир Құсайынов Қ.Қ. (Көкшетау, Қазақстан). Экономикада орын алған құбылыстарды шешу жолдары Anne Murphy (Дублин, Ирландия) «University-industry partnerships: learning to live in sectoral harmony?» Carlos Machado (Гёттинген, Германия) «Introducing a comprehensive approach into environmental studies in central asia through the tempus project cibeles»

4

20

25

28

31

37

«ШОҚАНТАНУ» секциясы Секция «ВАЛИХАНОВЕДЕНИЕ»

Бекишев К.О., Кукушева Н.Э., Зубайраева Г.Б. (Кокшетау, Казахстан). Весомый вклад Ч. Валиханова в историографию мировой и отечественной истории Көбегенова Л.И. (Ақтау, Қазақстан). Жанақ шығармашылығы – Шоқан зерттеулерінде Примбетова М.Б. (Астана, Қазақстан). Шоқан Уәлихановтың рухани әлемнің өміршеңдігі Старченко Г.Н. (Павлодар, Казахстан). Общественно-просветительские взгляды Ч.Валиханова Сүгірәлиев Д.Т., Сүгірәлиева Г.Қ. (Көкшетау, Қазақстан). Ш.Ш.Уәлихановтың суретшілік қабілетінің дамуына қоршаған орта мен тәрбиенің ықпалы Урашев С.А. (Алматы, Казахстан). Чокан Чингисович Валиханов о «титулованном убийце» Барак султане

42

48

52

57

61

65

«ТАРИХ, ГЕОГРАФИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ» секциясы Секция «ИСТОРИЯ, ГЕОГРАФИЯ И ЭТНОЛОГИЯ»

Абиль Е.А. (Костанай, Казахстан). Модельный характер исторического познания Александрова А.Ю. (Москва, Россия). Системный подход как методологическая основа изучения туризма Альжаппарова Б.К. (Астана, Казахстан). К вопросу о процессах оседания в Центральном Казахстане (конец 1920-х-начало 1930-х гг.)

72

75

79

370

Байтан А. (Көкшетау, Қазақстан). Қазақтардың Моңғолияға қоныс аудару кезеңдері мәселелері Бекбаева Т.А. (Алматы, Қазақстан). 1986 ж. «Желтоқсан оқиғасынан» кейінгі Қазақстандағы саяси жағдай Буканова Р.Г. (Уфа, Башкортостан). Падение Сибирского ханства как один из факторов основания Уфимской крепости Буктугутова Р.С., Жанашева С.Н. (Кокшетау, Казахстан). Повседневная жизнь населения города Кокчетава в 50-60-е гг. ХХ века Буктугутова Р.С., Калиева Б.К. (Кокшетау, Казахстан). Из истории города Кокшетау в 50-60-ые годы ХХ в. Ержанова М.С. (Алматы, Қазақстан). КСРО-ның ыдырауы қарсаңындағы Қазақстанның саяси-қоғамдық және ұлтаралық жағдайы Жапарова К.Г., Абдрахманова С.А., Идрисов Р.А. (Кокшетау, Казахстан). Понятие и определение информационных технологий, исторические этапы развития Жумангалиев М.К. (Кокшетау, Казахстан). Элементы фетишизма в мировых религиях Заңдыбай А., Есенжолов Б.Х. (Көкшетау, Қазақстан). Ақмола облысы аумағындағы шағын қалалар типологиясы Заңдыбай А., Есенжолов Б.Х. (Көкшетау, Қазақстан). Ақмола облысы шағын қалаларының халқы Искакова Н.С. (Астана, Қазақстан). Қазақстандық жауынгерлердің Ұлы Отан соғысының шешуші шайқастарындағы ерлігі Какабаев А.А., Байгожин И.М. (Кокшетау, Казахстан). Экономико-географическая концепция развития альтернативной энергетики на территории Северного Казахстана, на примере Акмолинской области Какиев Н.Б., Мукажанов Н.К. (Кокшетау, Казахстан). К вопросу об экономическом сотрудничестве предпринимателей Северного Казахстана с зарубежными партнерами (1991 – 2010 гг.) Королев К.Ю. (Пенза, Россия). Международная деятельность пензенского государственного университета: современное состояние и перспективы развития Кукоба Ю.С., Титова М.А. (Кокшетау, Казахстан). Туристско – рекреационная освоенность территории Казахстана Қайсар Құсайынұлы (Алматы, Казахстан). К вопросу изучения архивных фондов и материалов по истории Казахстана ХІХ-ХХ вв. Қарасаев Ғ.М. (Астана, Қазақстан). Қазақстанның солтүстік шығысы аймағының (Көкшетау өңірі) ХІХ ғасырдың соңы-ХХ ғасырдың басындағы шаруашылықтық, өнеркәсіптік тұрғыдағы дамуының жекелеген тарихы А.А.Сборовскийдің зерттеулері негізінде Мансурова А.К. (Астана, Қазақстан). Орталық Азияда діни экстремизмнің пайда болуы Мұқышева А.Н. (Астана, Қазақстан). Жыраулар поэзиясына арқау болған тұлпарлар бейнесі мен дәстүр сабақтастығы Нурмаханов А.С. (Көкшетау, Қазақстан). «Сібір қырғыздары жөніндегі жарғы» және округтердің құрылуы Нурмаханов А.С. (Кокшетау, Казахстан). История образования Акмолинского внешнего округа Омарбаев Ы.Қ. (Алматы, Қазақстан). Ордабасы құрылтайының ел мүддесіндегі маңызы және Бөгенбай батырдың рөлі Оразбақов А.Ж. (Қызылорда, Қазақстан). Арал өңірінің қазан төңкерісіне дейінгі демографиялық ахуалы Рысбеков Т.З. (Орал, Қазақстан). Тарих сабағында патриотизмге тәрбиелеу

84

88

92

96

103

108

112

117

119

122

126

130

135

138

141

145

152

156

160

165

168

172

177 180

371

Рысбекова С.Т. (Алматы, Казахстан). Политико-правовая культура казахского общества и началу образования автономной Республики Саитова А.Ф. (Уфа, Башкортостан). Губернский город Уфа в первой половине XIX века Sadycov S.T. (Kokshetau, Kazakhstan). To the problem of starvation and death of kazakhs in 1929 -1933 Утегенов М.З., Шайхыгалиев Е.А., Мырзекеев Ө. (Көкшетау, Қазақстан). Қазақстан территориясындағы поляк қоныс аударушылары және олардың статусы Хусаинова Р.К., Жакенова А.Т. (Көкшетау, Қазақстан). Ақмола облысының өсімдік шаруашылығының жағдайын талдау Хусаинова Р.К., Жакенова А.Т. (Көкшетау, Қазақстан). Ақмола облысының ауыл шаруашылығының сипаттамасы Хусаинова Р.К., Круч Т.Т. (Кокшетау, Казахстан). Переход от аналоговых карт к цифровым в процессе преподавания географии

185

189

192

197

201

205

206

«ӨНЕРТАНУ» секциясы

Секция «ИСКУССТВОВЕДЕНИЕ»

Абдисадыкова А.Б. (Ақтөбе, Қазақстан). Қылқобыз қыраны Жаппас Қаламбаев Азкенова А.А., Кенжибаева С.А, Шагирова Г.М. (Кокшетау, Казахстан). Формирование профессиональной ориентации у детей с ограниченными возможностями, как условие успешной социализации в обществе Ахметов С.Т., Тулегенов Ш.Т. (Астана, Қазақстан). Түстің тұлға құру қасиеті Ахметова А.Б. (Кокшетау, Казахстан). Значение музыкотерапии в работе с детьми с ограниченными возможностями Бостанкаева М.Ч., Сейлканова А.С. (Кокшетау, Казахстан). Особенности формирования и развития речи у детей с нарушениями слуха Бралина Р.Р., Каужанова Ш.К., Бейсембина М.К., Молдагаипова С.Г. (Көкшетау, Қазақстан). Есту қабілеті төмен балалардың сөйлеу тілінің бұзылуы Горбунова Р.Л., Сексембаева Б.Д., Анафина Ж.К. (Кокшетау, Казахстан). Внедрение элементов методики В.Ф. Базарного в обучение и воспитание детей с нарушениями слуха Ерназарова А.С., Нургалиева Г.А. (Арқалық, Қазақстан). Музыкалық білім берудің жалпы мәселелері мен тәрбие берудегі маңыздылығы Лузина О.И. (Кокшетау, Казахстан). Современный этап развития знаковой живописи Казахстана Маранова Н.В. (Аркалык, Казахстан). Фортепианное искусство в Казахстане Мешелова З.К., Газизова А.К., Айтымова К.С. (Кокшетау, Казахстан). Подготовка развивающих материалов для развития психологических функций ребенка с ограниченными возможностями развития Мухамедрахимов М.Ш., Мухамедрахимова Ә.Ж. (Көкшетау, Қазақстан). Нашар еститін балалар мектебіндегі қазақ тілі сабағында сөздік жұмысын жүргізудің тиімділігі Наханова Б.У., Сарсембаева К.Е. (Астана-Кокшетау, Казахстан). Идея гуманизма в пластическом и изобразительном искусстве Рахимова Г.М., Бризицкая Л.Д., Ботаева Б.М. (Кокшетау, Казахстан). Развитие творческих способностей у детей с нарушениями слуха Сұрағанқызы Ж. (Қызылорда, Қазақстан). Дәстүрлі қобыз аспабының өткені мен бүгіні Сыдығалиев Д.С., Рыскелдин Ж.С. (Астана, Қазақстан). Аралас әдістерді қолдану Сыдыгалиев Д.С. (Астана, Казахстан). Актуальные аспекты использования

210

214 218

221

225

228

232

236

239 243

248

251

255

262

265

270

372

архитектуры на занятиях в школе Тажибаева З.К., Мусина Г.К., Смайлова Б.С. (Кокшетау, Казахстан). Развитие выразительной устной речи у детей с нарушениями слуха Тюрикова М.Л., Катаргина Е.А. (Аркалык, Казахстан). Владение новыми музыкальными технологиями-необходимое условие в профессиональной подготовке учителя музыки

274

278

282

«ФИЛОСОФИЯ, САЯСАТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТАНУ» секциясы Секция «ФИЛОСОФИЯ, ПОЛИТОЛОГИЯ И СОЦИОЛОГИЯ»

Абдукаликова Г.К. (Кокшетау, Казахстан). Феномен идентичности в философии Әпенов Б.М. (Қызылорда, Қазақстан). Қазақстанда азаматтық коғам институттары қызметін жетілдіру үдерісі Ибраев М.У. (Москва, Россия). Вклад Н.С. Трубецкого в развитие политической концепции евразийства Каражанова А.С. (Астана, Казахстан). Исламское политическое движение на ближнем и среднем востоке Каражанова А.С. (Астана, Казахстан). Особенности политического ислама в Центральной Азии Карипов Б.Н. (Москва, Россия). Исторические исследования политических изменений в идеологическом дискурсе пореформенной России Кожамберлиев Б., Омаров Т.Қ. (Қызылорда, Қазақстан). Жаңа Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың өзекті мәселелері Құсайынов Қ.Қ. (Көкшетау, Қазақстан). Дін тағылымы Макишев Е.К. (Кокшетау, Казахстан). Применение системного подхода в исследовании правоохранительной системы Казахстана Макишев Е.К. (Кокшетау, Казахстан). Этапы реформирования правоохранительной системы в Республике Казахстан Махатова А.Б. (Алматы, Казахстан). Система управления фармацевтическими предприятиями Республики Казахстан Мәкенов С.Қ. (Көкшетау, Қазақстан). Қазақ менталитетінің рәміздік жүйесінің философиялық маңызы Рахимбекова А.Е. (Алматы, Казахстан). Актуальные проблемы развития сферы здравоохранения в Республике Казахстан Стукаленко Н.М., Конуспаев Н.А. (Кокшетау, Казахстан). Проблема наркомании в Республике Казахстан Сыздыков С.Р. (Көкшетау, Қазақстан). Құқық қорғау қызметінің белгілері және құқық қорғау органдары Федоров В.Н., Гоненко С.В. (Петропавловск, Казахстан). Вариабельность мозгового кровообращения у студентов в процессе обучения в университете

285

293

297

304

312

319

330 334

335

340

343

347

351

356

360

364

373

«ШОҚАН ОҚУЛАРЫ – 18» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция

МАТЕРИАЛДАРЫ 25-26 сәуір

МАТЕРИАЛЫ Международной научно-практической конференции

«УАЛИХАНОВСКИЕ ЧТЕНИЯ – 18» 25-26 апреля

Том 1

Дизайнер – Садуов Ш.А. Редактор – Закенова Г.Б.

Технический редактор – Звольский В.А.

Редакционно-издательский отдел Кокшетауского государственного университета имени Ш.Уалиханова

Подписано в печать 23.04.2014 г. Объем 23,31 п.л. Тираж 100 экз. Заказ № 12

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің баспаханасында басылған

Отпечатано в типографии Кокшетауского государственного университета имени Ш.Уалиханова

Наш адрес: Казахстан, Акмолинская обл., г. Кокшетау, ул.Абая 76, РИО КГУ им. Ш.Уалиханова

www.kgu.kz