Асанәлі ШІМҰЛЫtilalemi.kz/books/7021.pdfУДК 821.512.122-3 ББК 84 (5 қаз) 7-44...

К�птомдық

шығармаларжинағы

�пық

ларғы

Алаштың АСАН�ЛІСІ

Асанәлі �ШІМҰЛЫ

АRNA-B

Алматы 2014 жыл

УДК 821.512.122-3ББК 84 (5 қаз) 7-44� 95

Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлiгi «�дебиеттiң әлеуметтiк маңызды түрлерiн басып шығару»

бағдарламасы бойынша жарық к!рдi.

� 95

Бұл томға қазақ халқының біртуар перзенті, саңлақ актер, сараб дал режиссер, ел-жұртының құрметіне б�леніп, «Алаштың Асанәлісі» атанған Асанәлі �шімұлы туралы замандастарының баспас�з бетін к�рген мақалалары, арнау �леңдері, жүрекжарды лебіздері топтас тырылды.

УДК 821.512.122-3ББК 84 (5 қаз) 7-44

© �ШІМҰЛЫ А., 2014

Шығармалары: 7-томдық А.�шімұлы. – Алматы: АRNA-B» баспасы, 2014.

ISBN 978-601-7221-81-2

4-том: Алаштың Асанәлісі. 2014. 240 б.ІSBN 978-601-7221-84-3

�ШIМҰЛЫ А.

ІSBN 978-601-7221-84-3ІSBN 978-601-7221-81-2

3

АЛАШТЫҢ АСАНЛІСІ

>НЕРІ->МІРІ

Асанәлі шімұлының театр мен кинода ойнаған р!лдері

Театрда: М.О.�уезов, Л.С.Соболев «Абай» – Айдар; М.О.�уезов «Еңлік-Кебек» – Кебек; М.О.�уезов «Қарақыпшақ Қобыланды» – Шуақ; Ғ.М.Мүсірепов «Қозы К!рпеш – Баян сұлу» – Қозы; Т.Ахтанов «Боран» – Қасболат; �. Тарази «Күлмейтін комедия» – Сәтжан; �.�бішев «Мансап пен ұждан» – Арман; Ш.Айтматов, Қ.Мұхамеджанов «К!кт!бедегі кездесу» – 4сіпбай; Қ.Мұхамеджанов «Жат елде» – Асан; Ғ.М.Мүсірепов «Қозы К!рпеш – Баян сұлу» – Қодар; �. Нұрпейісов «Қан мен тер» – Еламан; М.Фриш «Дон Жуанның думаны» – Дон Жуан; Л.Г.Зорин «Варшава сазы» – Виктор; А.Я.Каплер «Ленин 1918 жылда» – Василий; Қ.Ысқақов «Таңғы жаңғырық» –Жарасбай; Н.В.Гоголь «Ревизор» – Дуанбасы; Шекспир «Юлий Цезарь» – Юлий Цезарь, Г.Гауптман «Ымырттағы махаббат» – Маттиас Клаузен; И.Вовнянко «Апат» – Асан, т.б.

Кинода: «Ботаг!з» – Кенжетай (1957), «Асау Ертіс жағасында» – Жанай (1959); «Бір ауыл» – Бектасов (1960); «Ұшы-қиырсыз жолда» – Болат (1960); «Менің ұлым» – Мұрат (1962); «Торап» – Ескендір (1963); «Тұлпардың ізі» – Тұрар (1964); «Атаманның ақыры» – Шадияров (1970); «Қыз Жібек» – Бекежан (1971), «Нан дәмі» – Кемел (1979); «Сарқырама» – Мәмбет (1973); «Транссібір экспресі» – Қасымханов (1977); «Алатаудың күміс мүйіздері» – Нұрғазы (1979); «Жаушы асығады» – Қаражал (1980); «Шоқан Уәлиханов» – Шыңғыс (1984); «Түрксиб» – Ақсақал (1985); «Манжур варианты» – Иситзима (1988), т.б.

4

Асаналі ШІМҰЛЫ

ПІКІРЛЕР. ЛЕБІЗДЕР

Шәкен АЙМАНОВ:«Қазір менің санамды «Абай» эпопеясын экрандасам-ау деген

арман билеп алған. Оған менің актерім пісіп-жетілді. Ол – Асанәлі �шімов».

бдіжәміл НҰРПЕЙІСОВ:«Соңғы финалдағы Асан қандай! �шімов Асанәлі осы р�лді

тамаша ойнап жүр. Асанәлі сахнаға шыққан кезде сіз театрдың түндігі астында отырғаныңызды ұмытып, бір сәт сол анау сұмпайы алаяқтардың шұбар-ала ұясына айналған Мюнхеннің әлдеқандай бір к�шесінде болған азалы, ауыр уақиғаға куә боласыз... «�лгі Абыз атам не деуші еді... Не деуші еді... Адам сезімі суалып, қиялы қуара бастағанда жаттандыға жабыса береді екенсің. Не деуші еді әлгі... Не деуші еді әлгі», – деп залға т�ніп тұрып ап, �з маңдайын �зі кіжініп т�пелеп тұратын Асанәлі... шіркін, Асанәлінің, әсіресе, осы тұста ойыны сұмдық!

Сонан әрі ол: «Не деуші еді... Не деуші еді! �, ә! Бас кесілген бос кеуде, береке қонар арты жоқ, кәзін алған біз сона, жар салып бастар жалқы жоқ. Барар жерің батпақ сор, күн түзелер тарпы жоқ, шерменде емей біздер кім, к�к тиындық нарқы жоқ», – деп бір кезде Сарыарқада сарнап �ткен Абыз аташа �шімов те сахнаны шерге толтырып күңірентіп жібереді».

Олег ТАБАКОВ:«Асанәлімен иықтасып кино алаңына шыққанда, оның

�ңменіңнен �тіп кететін жанары алғашқыда абдыратып-ақ тастайды. Бірақ, мұндай жанардың тұзағына бір іліксең болды, �зіңнің ойнап жүрген р�ліңді тереңірек сезінесің».

5


Бикен РИМОВА:«Ұлдан жалғыз Асанәлі қазір үшеу болды. Мәдиімен,

Сағиымен қос қанатты қырандай самғады Асанәлі. Айналасы он-он бес жыл ішінде КСРО-ның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты деген құрметті атақтарға ие болды. Тұлғалы актер, режиссер, тұлғалы азамат болып, халқының құрмет-қошеметіне б�ленді».

Шолпан ЖАНДАРБЕКОВА:«Ымырттағы махаббатта» к�птен бері болмаған психологиялық

ойын к�рсетті актерлер. Спектакльдің діңгегі, әрине, Асанәлі. Ол �те үлкен актер. Үлкен актердің үлкен ойыны спектакльге нәр бе ріп тұр. Осы қойылымда ашылған, әдемі ойын �рнегін тапқан актриса – �шімов-Маттиас Клаузеннің қызы Беттина р�лін ойнаған Алма Кәкішева».

Ғазиза ЖҰБАНОВА:«Юлий Цезарь» қойылымында Асанәлі �шімовтің �нері бір

т�бе. Мен бұл спектакльді бірнеше рет к�рдім. К�рген сайын сахна �нерінің құдыретін бұрынғыдан да тереңірек сезіне түскендеймін. Ол үшін алдымен Асанәлінің актерлік дарынына таңдана да сүйсіне отырып, шексіз алғысымды білдіремін».

біш КЕКІЛБАЙ:«Сахна мен экранда �шімов жасаған образдар ондап саналады.

Олар �шімовтің актерлік тағдырының Алатаудың ұзын-шұбақ жо та сындай к�л-к�сір де к�ркем екендігін танытқандай. Бірақ, к�лбей сұлаған Алатаудың да анадайдан айбын шақырып, андап-андап тұрған Талғары мен Найзақарасы бар екендігі секілді, �шімовтің ак терлік Алатауының асқаралы биіктері әлгі аталғандар сияқты. Со лардың ішінде Жоңғар Алатауындай б�лектеніп бір бүйрек жатқаны – «Қан мен тердегі» – Еламан. Бұл кейіпкердің �шімовтің �зге қа һар мандарына қарағанда иі жұмсақтау, к�рген қорлығы да молдау. Мұнда олардағыдай шапшыған асау темперамент, жалт-жұлт қимыл, арсы-күрсі әрекет жоқ. Сарқылмас сабыр, таусылмас т�зім, шашылмас па-ра саттың жиынтық бейнесіндей. Ұзақ жыл жер ауып келген

6


Ел аман ның к�ңілі босап кеткенін білдірмеу үшін б�ркін к�зіне түсіріп жіберетін бір ғана деталь адамның мазмұны аршындай басқан ады мы мен де, құлаштай созған қарымымен де емес, жүрегіне қандай мұң жия білгенімен, к�ңіліне қандай ой түйе білгенімен �лшенетінін аңғартқандай».

Павел МАРКОВ, (сыншы):«А.�шімовтің сахнадағы қимыл-әрекетінің бәрі оның ішкі

ой-толғаныстарына бүтіндей бағынған. Мұндай қасиет сахнаның маңдайына ілуде бір бітетін сирек дарындардың ғана бойында болады».

Ирина ШОСТАК:«�.Мәмбетовтің спектакліне мүлде басқаша Қодар –

зұлымдықтан ада, махаббаттан к�зі қарықпаған ноян керек еді. Ғ.Мүсіреповтің трагедиясын қою барысында �.Мәмбетовтің нысана еткені кісілік пен кәсіпкерлікті, шынайы сезім мен соқыр сенімді шарпыстыру болса, бұл жолда Қодар-�шімовтің иығына түскен жүк алаб�тен ауыр еді. Сұлуды сүюге бір адам лайық болса, сәнді де салтанатты Қодар-�шімов лайықты дегізгендей».

Оралхан Б8КЕЕВ:«Мың �ліп, мың тірілер актер еңбегін с�з қылғанда есіне

еріксіз түсер танымал есім, таңқаларлық есім – Асанәлі. Қай құрлықта, қай ұлтқа к�рсетсеңіз де қысылмай-қымтырылмай арқасүйер �нерпаз ұлың Асекеңдей болса, әрқалай-ақ асқақтай бергейсің, халқым, қазағым».

Ақселеу СЕЙДІМБЕК:«Бұл жолда санаулылар ғана суреткерлік-ойшылдық ар-

иманын таза күйінде сақтап қала алды. Біз Асанәлі �шімовтің осы саптан табылған табандылығына мақтанамыз, таңданамыз. Ол �зінің бүкіл саналы �мірінде суреткерлік- ойшылдық арына қылау түсірмей келеді. Оның әрбір сахналық-экрандық еңбегі �мірдегі ғана емес, �нердегі жасандылықтың, желбуаздықтың, жағымпаздықтың антиподы сияқты. Ол сомдаған кейіпкерлердің рухында ұлттық т�лтумалық шарасынан асып-т�гіліп, барша

7


тыныс-демі халқының мерей-мәртебесін к�теруге қызмет етіп жатады. Фольклордағы бірыңғай қиямпұрыс Бекежан бейнесін Асанәлі далалық ноян (рыцарь) деңгейінде тұлғалады. Асанәлі Бекежанды фольклорлық шарттылықтан ғана аршып қойған жоқ, сонымен бірге уақыттың идеологиялық қара күйесінен де аршып алып, халық болмысындағы азаматтық асқақтықты жарқырата танытты. Асанәлінің Бекежанынан кейін саяси-идеологиялық ішірткі мәңгүрттендірген ұрпақ �зінің �ткен тарихына басқаша қарап, �зінің �ткен тарихы үшін мақтаныш сезіміне б�ленетін болды. Міне, актерлік к�пқырлылыққа қоса суреткерлік даралықтың шапағаты дегеніміз осы».

Сағат ШІМБАЕВ:«Асанәлі жасаған Шадияров образы ойлылығымен құнды.

Мінезі, іс-әрекеттері иланымды. Қасымхан психологиясы жан-жақты ашылды. Қасымхан аз с�йлеп, тоқсан с�здің тоғысқан түйінін ұстауға тырысатын, болмысында бекзадалық асыл қасиеті бар образ деңгейіне к�терілген. Қасымхан бойындағы бірте-бірте к�рінетін парасаттылық мінез кім-кімді де баурап алады. Актер Асанәлі �шімовте орынсыз ойқастау, артық қимыл, лепірме к�бік с�з жоқ. Бәрі де �з үйлесімін тауып жатады. Кейіпкерінің ішкі драматизмін ол табиғи бояулармен әдемі береді».

шірбек СЫҒАЙ:«Асанәлінің экрандық, сахналық кейіпкерлерінде бірін-бірі

қайталамайтын, бірақ қаншама адамгершілік қасиетке мол, жарық дүниенің парқын таныр к�кірек к�зі ояу адамдарға кезігіп отырасыз. Бұл азамат актердің қоғам қажетін тек к�рермен алдына шыққанда ғана түсінгендігі емес, керісінше, суреткерлік жауапкершілігін айқын сезінуінен барып туған принцип. Осы міндеттерді жете түсінгендігі болар, Асанәлінің қай ойынында да шынайылық басым. Оның к�рермен алдындағы отты да ойлылығы, �зін-�зі ұстауы, жалындай жанып, �ршелене �нер к�рсетуі, сол баяғы �зіміз айта беретін шынайылыққа барып үйлесім тауып жатады».

8


Есенгелді ТҰЯҚОВ, (қоюшы-суретші):«Театрға Асанәлі ағаның «Ревизорымен» келгенмін –

спектакльге суретші болдым. «Ымырттағы махаббат» күрделі де терең психологиялық драма. Актер ғажайып ойын к�рсетті. Жалпы, актермен сахнада серіктес, жұмыстас болғандардың барлығы да рухани қуат алады деп білемін».

Игорь ВОВНЯНКО, кинорежиссер:«Ымырттағы махаббат» спектаклінің �нерлік те, қоғамдық та

р�лі елеулі. К�п жылғы үзілістен соң сахнадан �шімовтің шебер ойынына к�з қуанды. Актердің ойын �рнегі жансарайды беруге, ашуға құрылған, терең психоанализ бар. Суреткер �лшем-м�лшерден аспай, зиялы �нер к�рсетеді. Екіншіден, қазақ сахнасына орыс тілді режиссер шет ел драматургиясының үздік үлгісін шығарды. Тәуелсіздік алғалы бері, жасырары жоқ, қазақ театры �зімен, орыс театры �зімен дегендей, ахуал әбден орныққандай еді... Меніңше, мұндай бастама жалғасын табуы керек-ақ».

9


Серік ҚИРАБАЕВ

АСАН�ЛІ

Асанәлі! Осы бір есім бүгін маған қазақ дәстүрінде қалыптасқан, ата-тегін қазбалатпай-ақ атымен халық арасына белгілі болған ұлы тұлғаларды елестетеді. Абылайдың, Қабанбай мен Б�генбайдың, Махамбет пен Абайдың, Амангелді мен Қажымұқанның жалғасы сияқты. Олардың есімдері біздің санамызға ұлт қаһармандары болып сіңген. Халқы сүйікті ұлдарына ұқсас ұрпақ �сіруге ұмтылған, ырымдап солардың атын қойған. Бүгінде жас Асанәлілер �сіп келеді. �шімовтер к�п, Асанәлі жалғыз. Бүгінгі қазақ ортасында (одан тыс жерлерде де) одан г�рі кеңірек тараған есім жоқ. Экранда – Асанәлі, сахнада – Асанәлі, теледидарда, театр мен кино жарнамаларында – Асанәлі, газет-журнал беттерінде де – Асанәлі, «Асанәлі» атты альбом да бар. Елдің құрметті қонағы, т�рге шығарар асылы да Асанәлі. Тіпті, Бахус компаниясы да оның атын пайдаланып, «Асанәлі» деген коньяк шығарып, саудасын қыздырып жатыр. Таңданбай к�р!

Неге солай? Адам туғаннан дана боп, ұлы болып, жаһанға жар салып барып туа ма? Ойланып, қаһарманымыздың �мір жолына к�з жіберсек, тіпті де олай емес екенін к�реміз. �кесі соғыс �ртінде жоғалған жас бала жалғыз панасы анасымен тентіреп жүріп жан асырапты-ау! Туған ауылдан пана таппай, Кентау сияқты жаңа ашылған �ндіріске барып анасы жұмыс істеп, баласын жеткізуге тырысқан, мектептегі оқуын үзбей, үмітін жоғалтпай, жақсылықты алдан күткен. Содан соғыс аяқталып, ел тұрмысы ж�нделе қоймағанмен, к�ңілдері жайланып, тыныштық жағдайға к�шкенде, анасы Тәжіхан жалғызын адам болсын, �мірден жолын тапсын деген үмітпен Алматыға оқуға аттандырған. Қандай ерлік десеңізші! Соғыс кезінде жалғыз

10


балаға алданып қалған аналардың біз талайын к�рдік. Біріне бірі серік боп жарасып қалған олар соғыстан соң да бірін-бірі қимай ауыл ішінде қалды. Шешесі жалғызын к�зден таса қылғысы келмесе, баласы оқу іздемей, жұмыс істеп, анасын күтті. Анасы немерелерін тәрбиеледі. Елде әкесінің шаңырағын ұстап қалып, жалғыз баласын қалаға аттандыру екі ананың бірінің қолынан келген жоқ. Тәжіхан апаның қылығы ерлікке пара-пар деп айтуымның сыры да осында. Оның үстіне баланың болашағы да айқын емес, таңдаған мамандығы жоқ. �йтеуір, диплом алып елге қайтып, ауылдағы шаруашылықтың бір тұтқасына ие болса деген үміт. Механик па, мал дәрігері ме, зоотехник пе – бәрібір. Бірақ, құдай оны бұл жолға салмай, басқа жолға – �нер жолына бұрып жіберді.

«Алланың жазуы» деген осы болар – Асанәлі к�зіндегі ұшқынды танып, «К�п болса, ауылға бір мал дәрігері кем барар… Сен бізге кел» деп консерваторияның театр б�ліміне шақырып алған Асқар Тоқпановтың қылығын басқаша жору мүмкін емес.

С�йтіп, Асанәлі жолын тапқан, бойында жасырынып жатқан �нерге деген бейімділікті танытуға мүмкіндік алған. Бұл – шын мағынасындағы бақыт. Бойындағы талантын танымай, не нәрсеге бейімінің барын білмей, оқуға кездейсоқ түсіп, кейін оны тастап кеткен, не болмаса, оқыған мамандығына ырықсыз байланып қалып, жұпыны қызмет атқарған жастар аз ба? Бүгінгі жастардың басты қатесі де осында. Адам бойында қуат пен белгілі бір маман-дыққа бейімділік мол ғой. Соларды таңдап ала білу, соған жол ашу – үлкен �нер. Сол таңдау сенің бақытыңды ашады, ісіңді оң жолға салады. Бұған Асанәлі тағдыры куә.

>нерге барған жас Асанәлінің бойындағы талант қуаты әуелден-ақ сыртқа шығуға ұмтылып, оны мазалағанын тану қиын емес. Киноға, театрға әуес болды. Киноға түсуге тырысты. Оған – студент кезінде-ақ «Ботаг�з», «Бір ауданда», «Асау Ертіс жағасында» фильмдеріне түсуі дәлел. Ойнағаны шағын р�лдер болғанмен, ол олардан жанына қуат алды, талабын ұштады. Жігері жаныла түсті. С�йтіп жүгіріп жүріп сабақтарын жіберіп алды. Бір жылдай оқуы үзіліп қалды. Сонда да ол алған бетінен қайтпай, оқу мен тәжірибені ұштастыруды ж�н санады. >мір

11


мен �нердің егіз, бір-бірімен байланысты екенін ұқты. Адамдық мінез-құлықтар мен тіршілік сырларын түсіне бастады. Буыны қатайды. Асанәлінің театр мектебін бітіргеннен соңғы қызметін сол кино маңында бастауы да осыдан болар. Ол бұл тұста «Менің ұлым», «Жол торабы», «Тұлпардың ізі» сияқты фильмдерде ірілі-ұсақты р�лдерді ойнады. Киностудияда ол атақты актер және режиссер Шәкен Аймановты кездестірді. Оның �зімен бірге оқыған қызы Майрамен жылы қарым-қатынасы үлкен сезімге ұласып, �з алдына отау тігу мәселесі шешілді. Асанәлісі үйленіп, Тәжіхан апа балаларының қолына к�шіп келді.

Кино, әрине, жақсы �нер. Кезінде кеңес к�семі оны �нер атаулының ең маңыздысы санаған. Сондықтан Кеңес одағында оған қамқорлық күшті болды. Кино жасауға қатысушылар үлкен гонорар да алды. Алайда, мұндай үлкен �нерде оза шауып, беделге ие болушылар к�п болған жоқ. Оның үстіне кино – артист үшін �ткінші дүние. Оған дайындалып келіп, бір-ақ рет түсесің. Жақсы ойнасаң да, жаман ойнасаң да бітті, қателігіңді ж�ндей алмайсың. Сондықтан актер үшін ең маңызды және үлкен мектеп – театр �нері саналады. Шын актер осында шынығады. Театрда р�лді бір ойнап шығумен тоқталмайсың. �р ойнаған сайын оған бірдеме қосасың. Үздіксіз ізденуде боласың. Театрда шыныққан актерлердің киноға к�п шақырылатын себебі де осында. �рі кино к�пшілікке тарап, атыңды елге таныс етеді.

Ұлы Шәкен де киноға барғанда, драма театры �нерін игеріп, жақсы режиссер ретінде танылып барып келген. Оның театр режиссері тәжірибесі жаңа қызмет орнында пайдаға асты. Ол классикалық фильмдер жасады. Ұлы актер театрды сағынғанда келіп ойнап кететін, жаңа спектакльдерге қатысатын. Кинода жүріп, театрға келіп Отеллоны ойнағаны бәріміздің жадымызда.

Осындай үлкен �нер жолы Асанәліге де бұйырды. Ол шын бақытын М.�уезов атындағы Қазақтың академиялық драма театрында тапты. Жаңа �нерге т�селу, іздену шағы, �рлеу, актер ретінде биікке жетуі де осы театр қабырғасында �тті. Осында жүріп арагідік киноға барып, онда да кең танылды. Қазақ әдебиеті мен мәдениетінде жаңа бір бетбұрыс тудырған �ткен

12


ғасырдың 60-жылдары Асанәлі мен оның замандастары үшін де �згеше бір кезең болды. Сталиннен кейін Кеңес елінің саяси-қоғамдық және идеологиялық �мірінде бой к�рсеткен жаңаша ойлау, іс-қимыл еркіндігі шығармашылық ұйымдарда тың серпін туғызды. Осы кезде қазақ драма театрына бас режиссер боп келген, Мәскеу оқу орнының түлегі �зірбайжан Мәмбетов театрды жаңа бағытқа бұра білді. >мір талаптарын алғыр сезінетін ол талантты да танығыш, оның мүмкіндігі мен қандай р�лдерге бейімін де аңғаратын, ойына қарай батыл шешім жасайтын басшы болып шықты. �зірбайжан дәуірі театрдың алтын заманы десе де болады. Ол классиканы да, заманауи туындыларды да, ұлттық драматургияны да жетік білді. Соларды қазақ сахнасына шығарумен репертуарды байытты. Театрға драматургтерді к�п тартты. Озық спектакльдерімен қазақ театрын Мәскеу сахнасына шығару дәстүрі осы жылдары к�бірек іске асты. С�йтіп �уезов театрының табыстары Одақ к�лемінде мойындалды.

Қазақ театрының осы бір табысты жылдарының қуанышы оның актерлер құрамының еңбегімен тікелей байланысты болғаны белгілі. Ол кезде қазақ театрының негізін салған Қалибек Қуанышбаев, Серке Қожамқұлов, Елубай >мірзақов, Қапан Бадыровтар, оларға 30-жылдары қосылған Шәкен Айманов, Рахия Қойшыбаева, Жағда >гізбаев, Сейфолла Телғараев, Камал Қармысов, Сәбира Майқановалар тірі еді. Оларға – театрға соғыс кезінде келген Хадиша Б�кеева, Шолпан Жандарбекова, Бикен Римовалар, соғыстың соңы мен 60-жылдардың �кілдері Нұрмұхан Жант�рин, Ыдырыс Ноғайбаев, Асанәлі �шімов, Сәбит Оразбаев, Райымбек Сейтметов, Фарида Шәріпова, Нүкетай Мышбаева, Торғын Тасыбековалар қосылды. Барлық ұрпақтың �кілдері болып бір қазанның құлағын ұстап, бір дертеге қатар жегілді. Ешқайсысы қатарынан қалмай, жүкті алға сүйреді. Інілері мен балалары ағаларынан үйренсе, ағалары қамқор, тәрбиеші бола білді. С�йтіп, жастар жағы �нерді ғана емес, ағалары �ткен �мір жолының сабақтарын игеріп, адамдықтың мектебінен �тті. Бүгін қатарлары сиреп қалған соңғы ұрпақ �кілдерінің аруақты еске

13


алып, ағаларының �нері мен адамдық қылықтарына, әзіл-қалжыңдарына тамсанып, сағынатыны әдемі-ау!

«Бұл шалдардың театры – ұлы театр екен ғой. Қазір қарап отырсам, қазақ сахна �нерінің қайта �рлеу (ренессанс) дәуірі сол қасиетті қариялар кезінде болған екен», – деп жазды кейін Асанәлі.

С�йтіп, 1964 жылы М.�уезов театры табалдырығын жасқана аттап кірген Асанәлі бар �мірін осы қабырғада �ткізіп, бүгін театрдың т�рінде отыр. Оның �су жолы, қашандағыдай, біртіндеп басталды. Дегенмен, аз да болса кинода к�рініп, ірілі-ұсақты р�лдер ойнап келген жас актердің алымын, жігері мен оттылығын танып, басшылық оны к�пшілік сахнасына қатысушылар қатарына қосқан жоқ. Орта тұстан, кеудеге жақындау р�лдер тапсырумен бастады. Асанәлінің театр сахнасында алғашқы ойнаған р�лі жаңа қойылған М.�уезовтің «Абай» драмасындағы Айдар еді. Бұл р�л актердің арғы ізденісіне баспалдақ болды. Асекең оны �зіне қымбат бейнелердің біріне санаған. Бұдан кейін ол «Қарақыпшақ Қобыландыда» – Шуақ, «Қозы К�рпеш – Баян сұлуда» – Қозы, «Еңлік – Кебекте» – Кебек болып ойнады. Біртіндеп, ізденіс жолына түсті. Актерлік шеберлікті шыңдауға бет алды.

Осы бір тұста оның к�ңілін тағы да кино б�лді. Оған «Қыз Жібек» фильмінде Бекежан р�лін ойнау туралы ұсыныс түсті. Қазақтың ұлттық сана-сезіміне ыстық Қыз Жібек тақырыбы кім-кімге болса да қымбат қой. Оның үстіне Бекежан образы туралы �з түсінігі бар Асанәлі бұған ықыласпен келісті. Осымен қабаттаса Шәкен Айманов «Атаманның ақыры» деген фильм түсіруге дайындалып, Қасымхан Шадияров атты сақшының р�ліне Асанәліні шақырды. �рине, күйеу баласы болғандықтан емес, Асанәлі бойындағы жігер мен қайраттың молдығы, тәуекелі басым мінезі, жүректілігі қызықтырды. Фильмнің бас кейіпкері Шадияровты тек сондай жас адам ойнауы керек деп шешті. Тіпті, Шәкен Асанәліге Бекежанды қойып, осы фильмге басын босатып келуді ұсынды. Шадияровтың р�ліне қызыққанмен, Асанәлі Бекежаннан бас тарта алмады. Екі жағына да «келіссеңіздер, екеуін қабат ойнайын, қиын болғанмен,

14


үлгеремін, ұятқа қалдырмаймын» дегенді айтты. Шәкен мен «Қыз Жібектің» режиссері Сұлтан Қожықов екеуі қатар отырып, Асанәліге ыңғайлы график жасауға мәжбүр болды. С�йтіп ол екі фильмге қатар түсті.

«Бір күннің ішінде, түске дейін – Бекежан, түстен кейін – Қасымхан болып ойнаған күндерім болды, – дейді Асанәлі. – Екі р�лдің бір-біріне тигізген к�мегі к�п болды. Бе-кежанның эпизодына түсіп келген соң, Қасымхан «оңайлау беріледі». Қызуқанды, от болып жанып тұрған Бекежан мінезін сәл сабаға түсіре қойсам, Қасымхан мінезін дәл ұстаймын. >йткені, Қасымхан әр қадамын он ойланып, мың толғанып шешер байыптың, ақылдың адамы… Керісінше, Қасымханнан кейін Бекежанның ішкі жан сарайына кіру тіптен қиын. Оған Қасымхан сияқты ұзақ толғанып, қате қадам жасамауға тырысып отырсаң, аңғал батырдың бейнесінен мүлде аулақтап кетер едің. Сондықтан біраз тер т�гіп, алпыс екі тамырыңдағы қаныңды қыздырып алуға тура келеді. Ең үлкен пайдасы деп осы екі бейнені салыстыра отырып, біріне-бірін �лшем ете алу тәсілінің �зін айтар едім».

�рине, екі р�лді салыстыра айтқан актердің с�зі, толғанысы ол к�рген қиыншылықтарды жеңілдете алмайды. Екі дәуірде �мір сүрген екі кейіпкердің мінез-құлқын, жүріс-тұрысын, с�йлеу мәнерін, ел алдында �здерін ұстай білу әдетін игеріп, бір-біріне ұқсатпай беру де оңай емес еді. Екеуінің дұшпандары да екі түрлі. Дутовтың алдындағы жас офицер Шадияров пен Т�легенмен, Жібекпен кездесулердегі Бекежанның �зін-�зі ұстай білуі, с�йлеу дағдысы тіпті де салыстыруға келмейді. �рбір с�з бен іс-қимылдың астарында осыны сезінген актер мен режиссерлердің тынымсыз т�гілген тері мен ой-толғанысы жатты.

Ақыры екі фильм де түсіріліп бітті. Екеуі де ойдағыдай шықты. Қазақ киносына жаңалық болып қосылды. Шадияров бейнесінде Асанәлі Кеңес одағының қас жауы, оны құлату үшін жан аямай күрескен Дутовтың штабына кіріп кетіп, оны талқандап шыққан қазақ сақшысының ойлы, аңдап басқан, сабырға жеңгізген мінезіне қоса, шешуші кезеңдерде батыл, жіті қимыл-әрекеттер

15


жасай алған ерлігін таныта алды. Ал, Бекежан р�лдің жаңа трактовкасымен Асанәлі шығармашылығының биік шыңы боп қалды. Ол бұрыннан қалыптасып қалған сүйіскен екі ғашықты айырған, �лімге қиған қарақшының бейнесін жаңартып, күрделі образ жасады. Ол – бір жағы, елін жаудан қорғап жүрген батыр, �зі сері, �зі сал, Жібекке ғашық �з заманының ер жігіттерінің бірі. Жібек сүймеді екен деп, жолынан жығылып, Т�легенге жол бере қою оның да азаматтық, батырлық намысына тиеді. Ел ішінен Жібекке лайық жігіт таба алмағандай, қаңғып келген біреуге қызды �ңгертіп жіберу оның ар-ұжданына сыйымсыз. С�йтіп, ол күреске шығады. Осы егес Т�легеннің �ліміне әкеледі. Образға осындай жаңалықпен келген Асанәлінің шешімі кейін бүкіл к�рермендер қауымының қолдауына ие болғаны белгілі. Асанәлі �зі де Бекежанды �з шығармашылық �мірінің белесі санайды.

Осы жерде «Қыз Жібек» фильмінің түсірілуі алдындағы таластар ж�нінде бір-екі ауыз с�з қосуды парыз к�рем. Оған менің де қатысым болғаны бар. Бір күні белгілі халық әртісі Мүлік Сүртібаев (бізбен жерлес, туыс болып араласып жүретін) үйіне шақырды. Барсақ, Сұлтан Қожықов отыр екен. �ңгіме үстінде «Қыз Жібек» фильмі жайлы с�з болды. Оны қырғыздарға беру мәселесі к�теріліп жатқанын естідім. Ол кезде қырғыздарда екі атақты режиссер (Т�леміш >кеев, Болат Шәмшиев) шығып, олардың фильмдері одақ к�лемінде табысты �тіп жатқан. Қазақстанда шыққан фильмдердің онша бағаланбай жүргендерінен жасқанып, кино саласының басшылары қырғыздарға беруге ынталы болыпты. �ңгіме үстінде қазақ режис-серлері ішінен фильм түсіруден Сұлтанның дәмелі екенін білдім. Ол да қазақтың үлкен ел болып отырып �з мамандарына сенбей, «Қыз Жібекті» қырғыздарға беріп қоюды намыс к�ретінін айтты. Мүлік марқұм Сұлтанмен дос болатын (сол тұста туған немересінің атын да Сұлтан қойған), оған іш тартып, қоштай отырып, маған жалтақтады. Тілі жеткен жерге бірдеме айта ма деп үміттенген сияқты.

Ертеңіне мен осы әңгімені сол кездегі Қазақстан Компартиясы орталық комитетінің идеологиялық жұмысты басқаратын

16


хатшысы Саттар Имашевқа жеткіздім. Оның да ұлттық намысына тиетіндей қажап айттым. Қазақ жағынан Сұлтан Қожықовтың аты аталып қалға-нын, сенім к�рсетсе, оның фильмді түсіре алатынына сендірдім. Саттар бұл әңгімеден хабардар екен. >зі де екі ойлы болып отырғанын айтты. Мәселеге араласуға уәде берді. С�йтіп, «Қыз Жібек» қазақтардың пайдасына шешіліп еді.

«Қыз Жібек» пен «Атаманның ақыры» фильмдері Асанәлінің атын халыққа кең жайды. Фильм үлкен экранға шығып, Кеңес одағымен қоса, шет елдерде к�рсетілді. Жас болғанмен, актерлік тәжірибе жинақтап үлгерген, ең бастысы, құдай берген таланты мен сол образды жасарлық ойы, �зіндік к�зқарасы, концепциясы бар Асанәлі табысы кім-кімді де болса таңғалдырғандай еді. Жалындай жанып, «Садақтың оғындай зуылдап тұрған қиялы бар», Г.А.Товстоноговтың с�зі, Асанәлі ішкі сезімімен, к�кірек к�зімен дүниені барлай білетін адамгершілік қасиеттерімен к�зге түсті. Ел-жұрт оны екі �нердің тізгінін қатар ұстаған шебер актер деп таныды. Шындығында, мұнда талант күшіне қоса жанын қинаған бейнет, аямай тер т�ккен еңбек бар еді. Ол к�пұлтты мемлекет �нерінің т�рінен орын алды. Кейін ол «Атаманның ақыры» фильмінің 2-сериясы болып түсірілген «Транссібір экспрессі» фильмінде Шадияровтың кейінгі тағдырын бейнеледі.

Кинодан театрға осындай ірі табыстармен оралған Асанәліні алда үлкен істер күтіп тұр еді. Ендігі кезеңде оған негізгі спектакльдерде басты р�лдер тапсырылды. Бірге ойнайтын артистердің барлығы да, оның ойынына, қас-қабағына қарап, ол бастаған ұжым ансамблін бұзбауға тырысатындай еді. Содан бергі жылдарда ол сахнада к�птеген тың образдар жасады. Олардың бәрін бүгін театр тарихының маманы емес адамның есіне түсіруі қиын. Дегенмен, бастыларын ойға алсақ, М.Каорудың «Шығыстағы бір бейбақ» спектакліндегі – Эйдзи, М.Фриштің «Дон Жуанның думанындағы» – Дон Жуан, Қ.Мұхамеджановтың «Жат елде» пьесасындағы – Асан, Т.Ахтановтың «Боранындағы» – Қасболат, С.Жүнісовтің «Ажар мен ажалындағы» – Атан, И.Купряновтың «Вьетнам жұлдызындағы» – Нгуен Ван Фан, 1971 жылы �.Мәмбетов қайта

17


қойған Ғ.Мүсіреповтің «Қозы К�рпеш – Баян сұлуындағы» – Қодар, М.�уезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы» хикаятындағы (сахналық нұсқасын «Таңғы жаңғырық» деген атпен жасаған – Қ.Ысқақов) – Жарасбай, �.�бішевтің «Мансап пен ұждан» пьеса-сындағы – Арман, Қ.Мұхамеджанов пен Ш.Айтматовтың «К�кт�бедегі кездесуіндегі» – >сіпбай, �.Нұрпейісовтің «Қан мен теріндегі» – Еламан, Ғ.Мүсіреповтің «Болашаққа ама-натындағы» – Сырым батыр, т.б. р�лдер еске түседі. Бәрі де спектакльдердің негізгі тұтқасын ұстап тұрған, шығарманың идеялық-к�ркемдік кейпін ашатын бейнелер. Кезінде бұл спек-такльдерді к�рермен қауымның жылы қабылдағаны мерзімді баспас�зде жазылған.

Жас Асанәлінің талантын алғаш танытқан р�лдердің бірі Асан («Жат елде») еді. >з Отанынан адасып шет елде қалған, жат �мірден түңіліп, елін сағынған ақынның бейнесі, трагедиялық күйі Асанәлі ойынында шебер сомдалды. Біз бәріміз де оның айрықша талантын осы р�лде танығанбыз. Менің «Қазақ әдебиеті» газетінде (1968, 28 қаңтар) осы спектакль туралы мақала жазғаным бар. Ол тұтастай спектакльге, б�ліп айтсақ, Асанәлі ойынына деген шын сүйіспеншілік, ризалық к�ңілден туған еді. Осындай пікірді �.Нұрпейісов те жазған. «Асан қандай?! Асанәлі �шімов осы р�лді тамаша ойнап жүр. …О баста Отанын сатқан, сонан соң �зін сатқан екі қазақ жігіті қараңғы к�шеде тентіреп қалған. … Сылбыраған ақ жауын… �р жерде бір сығырайған электр шамын жел шайқап, дір-дір етеді. Құрбан плащының жағасын к�теріп алған. Қасында Асан келеді. Ебіл-себіл. Жалаңбас. Шашы су-су. Беті жалқындаған ісік. «Азған ақын, тозған талант» дейді Құрбан оның түріне қарап. Ал Асан к�шеде қаңғып қалған Түркістан �кіметінің президентіне қарап, к�кірегіне тас боп қатқан шер-шеменін ащы тырнағымен аямай осып-осып алады. «�лгі Абыз не деуші еді?! Не деуші еді?! Адам сезімі суалып, қиял қуара бастағанда жаттандыға жабыса береді екенсің. Не деуші еді әлгі! – деп залға т�ніп тұрып ап, �з маңдайын �зі кіжініп т�белеп ұратын Асанәлі. …Шіркін Асанәлінің ойыны сұмдық! Сонан әрі ол: «Не деуші еді әлгі. …Не деуші еді? …�, ә! Бас кесілген бос кеуде, береке қонар арты

18


жоқ, к�зін алған біз сона, жар салып бастар жалқы жоқ. Барар жерің – батпақ сор, күн түзелер қалпы жоқ, шерменде емей біздер кім, к�к тиындық нарқы жоқ», – деп бір кезде Сарыарқада сарнап �ткен Абыз аташа �шімов те сахнаны күңірентіп жібереді», – деп жазды ол («Лениншіл жас», 1968. 28 қаңтар).

Қодар р�ліндегі Асанәлі кейіпкері фольклорлық жырдағы ұрда-жық қара күштің иесі етіп қана қоймай, оның бойында «дүлей мінезбен қатар, асқақ адуындылық та барын» Қ.Мұхамеджанов жақсы байқаған («Қазақ әдебиеті», 1972. 17 наурыз). Мұны Бекежан р�лімен салыстыра қарасақ, халық поэзиясының бірыңғай қара бояуы ырқымен кетпей, Асанәлінің олардың адамдық сезімі, намысы барлығын, кейде сол сезім жылт етіп к�рініп, кейін дүлей бақастықтың жеңіп кететінін к�рсете алғанын к�реміз. Бұлардың �зі – ескі таптаурын жолдан жалтарған актердің жаңалығы.

«Қараш-Қараш оқиғасында» да М.�уезов жазған Жарасбайдың беймезгіл заманда күй кешкен қайшылықты бейнесін Асанәлі шебер аша білді. Ол – орыс отаршылдығына бас иген, қазақтың биліктегі ірі тұлғасы. Бірақ, халық жазасынан қашып, сол билікті орыс қолына береді. Қамытты �з еркімен киіп, енжар күйде қолындағы сақинасын м�р қып басып тұрған күйі қандай оның? Бәрібір халық қарғысынан құтыла алмайды. Театрдағы Асанәлі ойыны жайлы пікірлер бұдан әлдеқайда к�п. Біз оның ойымызға дәлел есебінде бірен-саранын ғана алдық.

Асанәлінің театр сахнасындағы үлкен табысы – актердің үздіксіз ізденісінің, �зіне �зі биік талап қоя қарауының нәтижесі екені даусыз. Ол барды ойнап қана қоюмен қанағаттанбай, жоқты іздеуге ерінбеді, к�п оқыды, �мірден тоқыды. Оның таланты к�п қырлы, жігері мол, тапқыр, әрқашан жинақы, диапозоны кең, байсалды, керек жерінде шиыршық ата да біледі. Сол арқылы Асанәлі қазіргі қазақтың биік дәрежедегі интеллектуалды зиялыларының қатары-нан берік орын алды. Онымен пікірлессең, айтқанын жалықпай тыңдасаң, оған к�зің әбден жетеді. Осы білімімен, талантымен театр мен киноның әлемдік тұлғаларымен тең тұруға хақылы күйге жетті. Оны біз театр фестивальдарынан жиі к�ріп жүреміз. Оның кішіпейілдігі,

19


еңбегіне сүйеніп �сіп-жетілгені, күпірлік мінезінің жоқтығы да адамға тән қылықтар.

Ол алдымен қазақ театрының негізін салған ұлылармен тіл табыса білді. Ресми білімі болмаса да, �мірді жетік білетін таланттардың �з бетінше білгенін толықтырып, қазақ туындылары ғана емес, орыс және әлемдік классиканы игергенін к�рді. Олардың осы байлықты игеру жолындағы еңбегі мен мехнатын талдап түсінді. Қалибек пен Серкенің, Елубай мен Қапанның, Құрманбек пен Қанабектің, Шәкен мен Камалдың, Сәбира мен Қадишаның әрбір ойыны мен оның жаңалықтарына, олар жасаған образдардың кесек қалпына к�ңіл аударды. Олардың адамдық қалпы мен кеңдігіне, дарқан болмысына қызықты. Ұлы адамдардан ғана ұлы актерлер шығатынын, қызғаншақ, күндестігі к�п, �з қуанышы болмаса, басқаның табыстарына қуана білмейтін адамның �ресі ұзақ болмайтынын байқады. >зі де кеңдікке, адамдық жылылыққа, к�ппен бірге болуға үйренді. Осы байқаулары мен ойларын кейін кітаптарында («Майраның әні», «Жан б�лек») жазды да.

Баяғыда театр құрылған кезде Еспембетті («Еңлік – Кебек») ойнаған Серкенің пьеса жаңадан қойылғанда сол р�лді жаңартып (тіпті �згеше рухпен) орындап шыққанын талдаған Асанәлі ойлары қызықты. «Елу жылда – ел жаңа, жүз жылда – қазан» депті Серағаң оған. – Елу жыл ойнап келе жатқаным рас болғанмен, елу жылда к�рерменнің де қанша ұрпағы алмасты емес пе? �р шыққан сайын менің алдыма мүлде жаңа ұрпақ, кешегіден басқа к�рермен келіп отырғандай к�рінеді. Сонан соң толқымай қайтейін! Оның үстіне елу жыл бұрынғы Еспембет пен қазіргі Еспембетті салыстыра аласың ба? Бүгінгі Еспембет – мүлде басқа Еспембет, с�здері �згеріссіз болғанмен, к�рермені басқа. Басқа к�рермен үшін басқа, яғни, жаңа Еспембет керек болады. Жаңармаған �нердің болашағы күңгірт, ол �суден қалған �нер. Сахнаға шығады екенсің, кешегі жаттаған с�зіңмен ғана емес, бүгінгі әрекеттеріңнің де бағдарын біліп шық».

«Ойлап отырсам, данышпан шалдың айтқандарының бір қателігі болсашы! – деп қорытады ойын Асанәлі. – Сахнаға шыққанша, қобалжымаған, керісінше қалың к�рерменнің

20


алдында тұрып сасқалақтаған артист – нашар артист. Артист сахнаға шыққан соң шығарма-шылық �нердің шыңында тұрғандай, бәрінен де �зін биік сезінуі керек. >зінің әр с�зінен, әр қимыл-қарекетінен рахат алуы керек. Сахнаға шыққанша қобалжып, мың толғанбасаң, мұндай биікке жете алмайсың. Қалың к�рерменнің қас-қабағына қарап ойнамай, к�рерменді �зіңе ілестіріп әкетуге әрекет ет. Сонда ғана жеңіс – шығармашылық жеңіс сенікі» («Майраның әні» – 98-бет).

Асанәлінің кинодағы Бекежан р�ліне бекіп, к�ңілі тасып келе жатқанда Құрманбекке кездесуі де к�ңіл аударарлық.

– Құреке, �зіңізбен жолыққанымды бір жақсы ырымға жорып тұрмын. Қәне, қолыңызды жайып, батаңызды беріңізші, – дейді Асанәлі.

– Оу, жайшылық па, әйтеуір? Алабұртқаныңа қарап, бір жақсылықтың болғанын байқаймын, – деп ақк�ңіл қария к�шеде тұрып қолын жая берді. Сонан соң ғана сұрады:

– Қандай қуаныш?– Құреке, осы келе жатқанда «Қыз Жібек» фильміне �зіңіздің

Бекежаныңызды ойнайтын болып бекіп келе жатырмын.Ағамыздың батасы да менің ойымның үстінен д�п басқандай.– Бекежандай еңбегің – еш, тұзың сор болмасын! Азаматты

халқыңа қалтқысыз жеткізсең, қор болмассың. Жортқанда жолың, жолдасың Қыдыр болсын! �умин! – деп тақпақтай ж�нелді.

– �умин, Құреке! Бекежан – �зіңіздің Бекежаныңыз еді. Аңғал да ақ жүрек батырдың жар-қылдаған бейнесін сахнада талай жасап едіңіз. Мен сізден аздап ұрлаймын. Айтып істеген ұрлықтың айыбы жоқ, алдыңыздан �ттім, – дедім.

Құрекең с�зін жалғастырып:– Бір ғажабы, театрға қарағанда, киноның құлашы да кең,

мүмкіндігі де мол. Сондықтан, оның �мірі де ұзақ, театрдағы ойының жақсы болса да, кейбір к�рерменнің ғана есінде қалар, ал келесі жолы одан иә артық, иә кем ойнауың мүмкін, бірақ, бәрі де бірте-бірте ұмытылады. Ал кино �нері бір жолғы ойыныңды ұзақ уақытқа әкетеді. Сонысымен де ол мәнді, сонысымен де оның ғұмыры ұзағырақ. Бәлкім, кейінгі бір ұрпақ

21


«Қыз Жібекті» қайтадан лентаға түсірер. Мінеки, егер сен шын шебер актер болсаң, ол Бекежан – актердің �зі сенен к�п жайды, �зің айтқандай, «ұрлайтын» болар. Сондықтан, ұлым, бұл жолы бойыңда барыңды сарқа пайдаланып, жоғын талмай іздеп табуыңа тура келер. Менің Бекежанымнан «ұрлайтын» бірдеңе тапсаң, түк ренжімеймін. Бірақ, операдағы Бекежан мен кинодағы Бекежанның арасы жер мен к�ктей-ау! Сондықтан, талмай ізденіп, талпынудың қажеттігін �зің де жақсы білесің ғой. Мен сол «ұрлаймын» дегеніңнің �зіне ризамын, – деп батасын беріпті қарт шебер.

Қарт ұстаздың осы бір «бойыңда жоғыңды іздеп табуыңа тура келеді» деген с�зі к�кірегімде аяттай жатталып қалды» – дейді Асанәлі.

Осындай ұстаз ағалардың қатарында Асанәлінің атасы, жары Майраның әкесі Шәкен Айманов та бар еді.

«Мен Шәкеңнің тірі кезінде де, соңынан да ол кісінің �зіне не рухына бағыштап к�п қызмет істедім деп құдайға күпіршілік айта алмаймын, – деп жазады Асанәлі, – менің ол кісіге деген ықылас-пейілімнің бәрі де белгілі бір шеңберден асып-т�гіліп к�рген емес. Қайта, керісінше, онсыз да �неріне басымды иетін, �зіме ұстаз санайтын атақты адамның туған қайын атам болғанына қиналып та жүретін кезім аз емес еді. Рас, алғашқы үйімді алған кездегі жасаған жақсылығы, бедел салып жіберетін тұстары болатын. Дегенмен, ол жақсылығын мен күйеу баласы болмасам да жасайтындай к�рінеді. Себебі, ол біреулерге қолұшын беріп, қуантып жүретін жан еді. Қазекем қарап жүрген бе, егер �нерден бір биікке қолым жетсе, тіпті, тәуір р�лдерде ойнайтын боп бекісем де, «Е, оның бәрі де Шәкеңнің арқасы ғой. Оған қатысы жоқ қаймана қазақтың бірі болса, к�рер едік», – дейтін күңкіл с�з алдымнан кес-кестей беретін. Намысшыл басым �з еңбегіммен жеткенімнің бәрін сол кісінің арқасы деп санағандарын естуге т�збей-ақ жүретінмін. Бір қызығы – ол кісі де менің осылайша намыстанатынымды сезіп жүретін. Содан да болар, жұмыс бабында жұрттан ерекше жеңілдік жасамауға, кішкене жақсылығы болса да елді қойып, �зіме де білдіртпеуге тырысар еді… �ке ретінде емес, ізбасар шәкірт ретінде еркелете

22


жүріп тәрбиеледі. Білмейтініңді білдірмей ғана үйретіп жіберуге шебер еді. Кейбіреулердей «Мұны неғып білмейсің?» деген сияқты сауалдармен �зіңді кемсітіп, жер-жебіріңе жету дейтін жат мінезі мүлде болмайтын. Маған ғана емес, барлық шәкірттеріне, тіпті, қатар жүрген замандастарына да солай еді. …Сондықтан да ол барша жұрттың Шәкеңіне айнала білді».

Асанәлі Шәкеннің әлемдік даңқын к�терген �нері мен ондағы достары (шетелдік, одақтық, қазақстандық) жайлы тартымды әңгімелер айтады. Оны сахналас ағалары да сүйіп еркелеткен ғой. Е, жігіттер, ол Шәкен ғой» дейді екен олар Шәкеннің ісіне сүйініп, оларды түсінген Шәкен де «Ау, ол – Елағаң ғой, Серағаң ғой», – деп отырған.

«Бір білетінім – керемет әртістігімен, актерлігімен қатар, әншілігімен қатар дамыған �нерпаздығымен, дарынды режиссерлігімен, оған қоса жұрттың бәрімен де тіл табыса білер дархан мінезімен, қоластындағы кез келген ұжымның әр мүшесімен қабақ шытып, түсін суытпай-ақ жұмыс істесе білетін ұйымдастырғыш қасиетімен, тапсырылған шаруаны тап-тұйнақтай орындай білетін тыңғылықтығымен, ең соңында әзілін кез келген жанмен жарастыра білетін дария-шалқыма жанымен, былайша айтқанда, бүкіл болмысымен ұмытылмас ұлы бейнелердің бірі болып қала алды. Ең кереметі – қандай іс істемесін, ойында ең алдымен халқының намысы, халқының мүддесі тұратыны таңқалдыратын», – деп қорытады әңгімесін Асанәлі.

Асанәлінің ағаларынан алған сабағының түрі осындай. Осыған ұқсас �негені ол олардан жастау әріптес аға-апаларының, құрбыларының да бойынан тауып, тани білген. >зінің білімі мен құдай берген талантына қосылып, бойындағы халықтық дарынын оята білген қазақы табиғаттық к�зі осы ағалары болғаны анық. Ол кім-кімнің бойынан да �нердің бір ұшқынын, тапқырлықты к�рсе, одан үйренуді ар санамаған. Басқа халықтар �нерпаздарымен араласа жүріп, олардың ойынын к�ріп, тапқандары қаншама! Қанша білім кітапта жатты. Ол ұлы �нерпаздар, ғалымдар, атақты адамдар туралы шығармаларды к�п оқыды. Осылар Асанәліні әлемдік деңгейдегі актердің

23


дәрежесіне к�терді. Сол тұста М.�уезов театрының Мәскеуге сапары да жиі болып тұрды. �.Мәмбетовтің режиссерлік жаңалықтары орталықтағы �нер ұжымдарын қызықтырды. Сол гастрольдік сапарларда Асанәлі еңбектері де аталып жатты. Ол КСРО халық артисі деген үлкен атаққа ие болды.

>ткен ғасырдың 70-80-жылдары Асанәлінің �зі үшін де, отбасы үшін де жұлдызды жылдар еді. Жан жары Майра консерватория бітіріп, Абай атындағы опера және балет театрының әншісі болып орналасты. Аз уақыттың ішінде �нерімен танылып, «Абайда» – Ажарды, «Қыз Жібекте» – Жібекті, «Ер Тарғында» – Ақжүністің р�лдерін орындады. Жұлдызы жанып, қолдан-қолға тимейтін опера әншісі болды да шықты. Екі ұлы Мәди мен Сағи да біріне-бірі жете ержетіп, театр институтын бітіріп, �нер жолына түсті. Сағи Асанәлінің �зі қойған т�рт сериялы «Шоқан Уәлиханов» фильмінде Шоқанның р�лін тамаша, жұртты таңқалдырып ойнап шықты. Асекең �зі де актерлігіне қоса режиссерлікке бейімделіп, театрда да, кинода да, театр институтында да жастарды тәрбиелеу жұмыстарын қатар жүргізді.

>нер жолындағы отбасының бақыты деген осындай-ақ болар!Алланың әміріне билік жүре ме? Жақсылықтың жолына б�гет

тұра қалатын жаманшылық қашан да жақын, жар астында екені мәлім ғой. Кенет Майра ауырды. Майраның ауруы бір Асанәлі мен анасы Тәжіханның, балаларының жанына батқан жоқ, оларды білетін жұрттың бәріне ауыр соқты. Майра �нерді де, жар, ана бағуды да, отбасы тіршілігін ұйымдастыруды да жетік меңгерген, ағайын мен достар арасында ерекше қадірлі жан еді. Адамдарды �зі іздеп тауып, жақындыққа тартып жүретін. Елден келген біреулерді ертіп: «Апа, сіз біздің апамызсыз ғой», – деп ерке үнімен �лияға бауырлық сезімін ұсынғанын апасы ұмытпайды. Кейін үйіне шақырды. Ауруының жағдайын да �лияға айтып, Германияға емделуге жүрерде шығарып салушылар ішінде де болғанымыз бар. Мейірбандығы мол, адамдық тазалығы мен ақк�ңілдігі, кейде тіпті балалықтың табындай к�рінетін аңғалдығы әрқашан м�лдіреген к�зінен к�рініп тұратын оны Тәжіхан апа да ерекше сүйді. Ол кісінің Майра

24


қайтқанда: «Періште боп келіп �мірге, Періште болып кеттің-ау!» – деп жылауында да себеп бар.

Майрадан кейінгі �мір Асанәліге тым ауыр тиді. Есін жиғызбай Мәди мен Сағи кетті �мірден. Адам боп қатарға қосылып, �нердегі жолдарын таба бергенде қыршынынан қиылды. Екеуінің арасы бір-ақ жыл. Мәдидің жылын, Сағидың қырқын бір күнде �ткізді. Асанәлі үшін �мір қаңырап бос қалды.

Осы тұста қайғы басқан Асанәлі сілкініп тұрып, �зін бір ерлікке бастады. >лімге қарсы �мір үшін күрес жолына шықты. Жайшылықтағы жұмыс үстінде ойы б�ліне беретін болған соң әуелі Майрамен бірге �ткен �мірі, қатар �рбіген шығармашылық жолы жайлы кітап жазуға отырды. Қайғыруға уақыт болмай, басқа ойға берілмей, жазумен шұғылдану арқылы �мірге жол тапты. Ақыры «Майраның әні» деген кітабы (1995) шықты. Бұл – бір жағынан, сүйікті жарына ескерткіш, екіншіден, ұлы актердің адамдық, пендешілік қылықтары, махаббаты туралы кітап еді. Майраға жазған хат түрінде автор сүйгеніне к�зі тірісінде айта алмаған сырын ашты. Екеуінің ортасы, достары, �мір жолы, �нері жайлы қалың оқырманға әңгіме шертті. Кейін «Жан б�лек» (2001) деген кітаппен екі баласын еске алды. Жан б�лек екені рас. >лгеннің артынан �лмек жоқ. Соның сырын, қымбатынан айрылған адамның жан тебіренісін Асанәлі тағы қозғады. Бұрынғы ойларына ой қосты, замандастары, әріптестері жайлы айтылмаған жайларын толықтырды.

Асанәлінің �неріне қоса, �мірдегі ерліктері осыдан басталады. Ол қайғыға б�лінген уақытты кітап жазуға арнап, �мір үшін күресе білді. Уайымға к�ңіл аудармауға тырысты. Балаларының асында �зі жасаған Шоқан туралы фильмде Шыңғысты ойнағанын еске алып, енді ол р�лді �мірде ойнауға бел буғанын айтқан еді. «Шыңғыс т�ре – 90 жыл жасаған адам, сол жасты мен де жасауға тиіспін… Мәдиім мен Сағиымның балапандары үшін… Сонау суық дүние түкпірінен маған қуат беріп, аманат артып жатқан Майрашым үшін жасауым керек» дегені есімде.

Асанәлі – тұрақты с�здің, істің адамы. Айтты – бітті. Сол күрес басталды да, әлі жалғасып жатыр.

25


>мірді сүю мен сүруді жалғыздық к�тере алмайтыны түсінікті. Оның үстіне қайғы арқалап анасы дүниеден озды. Асанәліге осы сапарда серік болар жаңа жолдас-жар керек еді. Тағдыр оны осындай адаммен жолықтырды. Ол Асанәлінің талантын сыйлап, оның басына түскен ауыртпашылыққа жаны ауырып, оны б�лісуге тәуекел еткен жас қыз Бағдат еді. С�йтіп Асанәлі жасы жетпіске келгенде жаңа �мір бастады. Бағдат та оны рухтандыра, �мірге құлшындыра білді. Жас Асанәлі �мірге келді.

Бағдат сыйлаған ұлға осылай, әкесінің атын қою да Бағдаттан шықты. Ат қою кешінде с�з алған ол: «Ағалар, менің Асекеңмен жас айырмашылығымды білесіздер. Соған қарамай, онымен бірге болуды армандаймын. Тағдыр жазса, ол да орындалар. Жазатайым Асекең қасымда бола алмай қалса, жас Асанәлі болар. Атын Асанәлі қойсаңыздар, сол да маған алданыш. Асекеңмен �мірім бірге �тті деп санаймын», – деді Бағдат. Жұрт мақұлдап, тілегін берді. Қазір бір үйде үлкенді-кішілі екі Асанәлі жасап, �мірді қызықтап жатыр. Тек осы қызық ұзағынан болсын!

Бұл да даусыз Асанәлінің тағы бір ерлігі еді. Осыдан он жыл бұрын, Бағдатпен жаңа қосылған кезде театр сахнасында Асекең жасаған тағы бір ерлік еске алуға тұрарлық. Ол Г.Гауптманның «Ымырттағы махаббат» атты драмасында жас қызға ғашық болып к�ңіл жарастырған жетпістегі шал Матиас Клаузеннің р�лін ойнады. Бір жағынан, жаңа ғана осы сезімді бастан кешкен Асанәлі �з р�лін �зі ойнағандай к�рінгенмен, пьесаның актердің �з �мірінен тыс тартысы да үлкен еді. Ол рухы күшті адамның бас еркіндігін, �зіне лайық �мір соқпағын таңдауы жолын к�рсетер керемет күшті образ жасады. Қарттың ержетіп кеткен балалары жиналып, анасынан қалған дүние-мүлікке таласып, әкемен тартыс тудырса да, Клаузен �зінің абыройы мен арын сақтап, дүниеқоңыздыққа, адамды емес, дүние-мүлікті сүюшілерге қарсы тұрады. Пендешілік пен адамзаттық биік мораль тартысқа түседі. Пьеса он жыл бойы сахнада жүріп жатыр. Ол 75-ке келген Асекеңнің ерлігін әйгілеп, к�рермендерге �мір сүрудің мән-мағынасын, оны сүйе білудің сырын ашарлық туынды болып қалары даусыз.

26


Асанәлінің осы жаста театрда ойнағаны бұл ғана емес. 90-жылдары ол Шекспирдің «Юлий Цезарын» ойнап еді. Кейін «Апат» атты И.Вовнянконың пьесасы бойынша қойылған спектакльде теңізші капитан шалдың образын жасады. Арал теңізі тартылып, кемеде жағада қалған капитанның толғанысы арқылы бүгінгі замандағы халық басына түскен экологиялық трагедияны �ткір аша білді. Ол «Мен Аралдың оралуын күтем» деп, теңіз жағасынан кетпей қалады. Бұл – халықтың болашаққа деген үміті. Спектакль философиясы �мір – теңіз, бәріміз де кеме үстіндеміз. Ендеше, соны сақтау үшін күресу керек дегенге саяды.

Актердің 2004 жылы Б.Мансуровтың фильмінде Шыңғыс ханды ойнағанын, соңғы жылдары «Сіз кімсіз, Ка мырза?» фильмінде қартайған Қасымханның пойыз үстінде қауіпті қылмыскерді к�ріп, соның соңына түскен ерлігін бейнелегенін қоссақ, Асекеңнің әлі де сахнадан, эфирден кетпегенін к�реміз. Ұлы актер жас кезінде ғана емес, ұлғайған шағында да ұлы, шебер. 75 жасын осындай еңбек үстінде қарсы алып отыр. Таяуда Францияға барып қайтты. «Бір фильмге түсіп жүр едім» деді кетерінде. Тағы да онымен экранда кездесетін сияқтымыз.

Асекең әлі де жинақы, күш қуаты мол, рухы биік қалпында. Спортты жақсы к�реді, футболдан қалмайды, шахмат ойнайды, бассейнде жүзеді, жаяу к�п жүреді. Ара-тұра преферанс ойнап та қоятыны бар. Мұның барлығы адамның �мірдегі жүріс-тұрысының еркіндігін, шығармашылық пен демалысты тең пайдалана алатынының, �мірсүйгіштігінің белгісі. Ол �зін ширақ сезінеді, еңбекке деген ынталылығы әлі де жоғары. Театрынан қол үзген жоқ. Оған қоса «Елім-ай» деген кинобірлестікті басқарады.

С�з соңында айтарым, ұлыларды ұлылар таниды. Қазақтың ұлы ақыны Тұманбай Молдағалиев Асанәліге арнаған бір �леңінде:

Қайыспадың қашанда, қара нарым,Сен барғанда тосады дала барын.Данасындай ойлайды інілерің,Ағасындай сыйлайды ағаларың.

27


Жүкті іздеп жүресің қайдан да ауыр,Сен барғанда бастайды сайрандыауыл.Қазақ деген халықтың кім екенінСен аман жүр дүниеге жайған бауыр.>нер үшін т�гілді қара терің,Барған жерді белгілі бақ етерің.Сен аман жүр.Бір сенің амандығыңБар халыққа білгейсің бақ екенін, –деп жазғанын еске түсірем. Біздің де тілегіміз сол – «сенің

амандығың – қазақ халқының бағы».

28


Мұзафар ЛІМБАЕВ,Қазақстанның халық жазушысы

«АҚИҚАТТАН АЙНЫМАУДЫҢ АБЫРОЙЛЫЛЫҒЫ»

Асқан таланттылығын к!тере алмай, асып-тасып кетпеуінің !зі қандай ғанибет, !неге-үлгі, тәлімгерлік

...«Актерлік – ансамбльдік еңбек. >нер жақсы адамнан, тазалықтан туады». Қандай ақиқат, түйін-тұжырым?! Бірде-бір артық-ауыс с�зі жоқ. Сіз осы афоризмді бұрын кітаптардан ұшыраттыңыз ба?

Жоқ! Ұшыратпадыңыз...Бұл терең ойлы тұжырым Қали Сәрсенбайдың «>нер-�мір»

атты кіта-бында келтірілген мәтін, дәйектеме (415-бет). Автордың тағы бір пікіріне сүйсінбеске әддің қалмайды. «>нерге Омаровтай (Ілияс Омаровты айтады. – М.�.) қамқор болған жандар сирек. >нерді �нер адамы басқару міндет емес. Ең бастысы, түсінік-талғамы терең, халықшыл, қаншыл, ұлтжанды адам керек».

Алаш баласының айызын қандырар ақиқат қағида емес пе? Бұл үлкен жастағы адам әрі білімдар �нертанушының толғау-тұжырымдары деп те отырған боларсыз. Иә, сіз ойлана тұрыңыз, бұл кім екенін де к�п ұзатпай тауып та аларсыз... Біз ойымызды әрі қарай �рбітейік.

...Менің студент екі немерем �сет пен Жәнібек екеуара айтысып отырғанын құлағым шалып қалды.

Біреуі айтады:– Бүл ағай кинода Бекежан р�лін қатырып ойнады, басты

герой Т�легенді түтіп жейтіндей �ктем-ау! Бұл Бекежанды ешкім де ондай жұтындырып жайнатқан жоқ!..

29


Екіншісі оған келіспейді:– Жоқ, бұл әртіс барлаушы болып ойнағанда, ақтың

адамдарын, атамандарын иттей ғып алдап соқты, әртістің екі к�зі от шашып, жайнап тұратынын айтпайсың ба?

Біз де бұдан 25-30 жылдай бұрынырақта бұл ініміздің сахнадағы сал-серілігіне талай мәрте қол соғып, алақандарымызды дуылдата қызарт-қанбыз. Одан кейін ол �зі ұстаздыққа к�шті, театрда режиссерлікке ауысып, қаншама жастардың қанатын қатайтты, талантын шыңдады. Сол арқылы �зінің сонау әулие таланттар Қаллекидің, Құрекең, Қанекең, Жұматтың дәстүрін жалғастырғанымен қоса, жастарымыздың жалғасты-руына жол ашуы кейінгілердің үрдісін к�ріктендірері с�зсіз...

Бір кісінің басында қаншама дарын бар? Ол керемет тәлімгер әке екенін де екі ұлының асқан таланттылығымен, �нерлілігімен де әмбеге дәлелдеді, сүйсіндірді. �ңгімеміздің кім ж�нінде екенін сіз де енді біліп-ақ отырсыз-ау. Осы жуықта ғана баспас�здегі жарияланымдардан бұл азаматымыздың ақындық алымдығы барын да оқып білдік...

�ңгіме – КСРО халық әртісі, Қазақстанның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты, �зіміздің мақтанышымыз �р тұлғалы Асанәлі �шімов жайында.

Асқан таланттылығын к�тере алмай, асып-тасып кетпеуінің �зі қандай ғанибет, �неге-үлгі, тәлімгерлік.

Кітап авторы осы �шімов Асанәліні суреттей сыр шерткенде асырып айтқан бір сәтін байқадыңыз ба? Немесе іркіп, бүгіп қалатын, �згелер мін деп санар тұсын к�зіңіз шалды ма?

«Алаштың Асанәлісі» деуінің �зі қандай тартымды, тағылымды. Ақиқатты анықтаудың абыройлылығы, міне, осындай!

Оны – Асанәліні ТМД елдеріндегі және Еуразия мемлекеттеріндегі сахна шеберлері де аса биік бағалап, құрмет тұтады. А.�шімов сонау Ульянов, Стржельчик, Михалковтармен... қоян-қолтық араласқан, достық салтанатын құрысқан д�йіміздің �зі ғой. Орайы келгенде �ткір с�зден іркілмеудің де үлгісін Асанәліден табамыз. Қали �нерпаздың мінезін бедерлеуде к�п шаршап жатпайды. >мірдің �зінен алынған әңгімелерімен-ақ әдемі �рнектейді. Мәселен, Асанәлінің Ресейдегі есерлеу

30


шовинист, серкесымақ В.В.Жириновскийді оңдырмай тойтарғанынан хабардар етсек, оқырман да ойланар.

А.�шімов амандық-саулық сұрамастан-ақ былай депті:– Сен, мальчишка, байқа! Қазақта «су ішкен құдығыңа

түкірме» деген с�з бар. Құдыққа түсіп кетіп жүрме!Жас �ркендеріміз �неге тұтар бір үрдіс, міне, осындай.Мемуарист-қаламгер Асанәлі �шімовтің «Майраның әні»,

«Жан б�лек» атты хұсни әрі ғибратты кітаптарын тауып алып оқуға талаптанып к�ріңіз.

Қ.Сәрсенбай кітабында таланттылардың �зінің замандас таланттыларын тап басып, ардақтауы қандай �негелі.

(Журналист, жазушы Қали СРСЕНБАЙДЫҢ жаңа кітабы жайындағы ой-толғамдардан үзінді.

«Егемен Қазақстан», 25-маусым, 2005 жыл).

31


лия БЕЙСЕНОВА, ҰҒА академигі

МАХАББАТ ҚҰДЫРЕТІ

КСРО халық артисі, қалың қазақтың және �нер сүйгіш қауымның бәрінің сүйіктісі Асанәлі �шімов — менің тағдырлас бауырым. Біз — қазақ халқы басынан �ткерген ауыртпашылық жылдары атамекен қонысымыздан ауған елдің балаларымыз. Ашаршылық бірімізді Жамбыл облысына, бірімізді Оңтүстік Қазақстанға айдады. Сол қиыншылықтан құтыла бастаған тұсымызда Ұлы Отан соғысы келіп килікті де, аналарымыз — жесір, �зіміз — жетім қалып �стік. Кімнің кім екенін, қаңдай туыстарымыз барын біле алғамыз жоқ. Біз Алматыға ертерек келіп, ес жиып кеттік. Соғыстан соң елден келген адамдар біртіндеп бізді тауып, апамды танып, аздап араласа бастады. 60 жылдардың бас кезінде солардың біріне еріп, жас Асанәлінің де біздің үйге кіріп шыққаны бар еді. Мен сол кезде Асанәліні танымайтынмын. Бүйығылау, сүйкімді жас жігіт сыпайы ғана отырғаны есімде. Біздің шешей к�пшіл, бауырмал, шай-суын ұсынғыш адам болатын. Ол кісі қонактарды қарсы алып, елді сағынған пейіл танытып жатты. Келген қонақтар шай ішіп, шығып бара жатқан кезде Серік (менің жолдасым — Қирабаев) есіктен кіре беріп, шығуға ыңғайланып түрған Асанәліге ілтипатпен қарағанын байқадым. Ол:

— Неге кетіп барасыңдар, отырындар, — деді.— Біз шығып бара жатыр едік. Біраз отырдық, әңгімелестік,

— деді олар.Олар кеткен соң Серік жас қонақ Асанәлі �шімов деген

театр артисі екенін айтты. «Талантты жастардың бірі, келешегі үлкен» — деді. Ол «Социалистік Қазақстан» газетінің әдебиет пен �нер б�лімін басқарған, кейін орталық партия комитетінде

32


мәдениет саласына жетекшілік жасаған еді. Асанәліні таниды екен. Оған қосымша Асанәлінің Сарысу ауданынан екенін айтты. Созақ жерінде �сіп, Сарысуда Жаңарқадан к�шкен кіші жүз рулары барын естіп жүрген менің бүған ішім жылып қадды.

Жас кезімізде театрға барғыш едік. Жаңа спектакльдерден қалмайтынбыз. Соңда ылғи Асанәліні іздеп отыратын болдым. С�йтіп жүріп оның Кебегін («Еңлік-Кебек»), Асанын («Жат елде») к�рдім. Бірінен махаббатын қорғаған қазақтың батыр жігітінің бейнесін танысам, екінші жолы қу соғыстың қырсығынан ел-жұртынан адасып шетте қалып, сағынышын арақтың ащы уытымен басып жүрген ақынның бойындағы талантты к�ріп танданып едім. Кинода да Асанәлі қатты �скендігін к�рсетті. «Қыз Жібек», «Атаманның ақыры», «Транссібір экспресі» фильмдері Асанәлінің шығармашылық �міріңде де, қазақ киносының тарихыңда да белгілі белес болып қалғаны белгілі.

Асанәлінің отбасылық �мірі де маған таныс. Жары Майра атақты адамның қызы бола тұра менмендігі жоқ, талантты актриса, оған қоса ақылды, әдепті келін болып анасына, ағайынына жаққан адам болды. Мені «апалап» іш тартты. Емделуге кетерінде бізді үйіне шақырып (ішінде 2-3 отбасы ғана, Кәукен аға да бар) қоштасты. Бәріміз амандығын тілеп шығарып салдық. Тағдырға лаж бар ма, Майра сол сапарынан оралмады. Оған жаны ашырлардың бәрінің қабырғасы қайысты. Сүйтіп жүргенде Мәди, Сағи атты азамат болған екі ұлы �мірден озды. Екеуі де әке жолын қуып, талантымен к�зге түсе бастаған шағында кетті.

Осындай бір қиын, ауыр кезенді Асанәлі оймен �ткізді. Ұйқысыз �ткен түңдерін алдымен жар рухымен сырласуға, кейін балаларын еске алуға арнады. Осы ойлар оның қолына қалам алғызды. �уелде «Майраның әні», одан соң «Жан б�лек» атты кітаптар жазды. Қайғыны оймен, еңбекпен женді. Оңаша үйде, қараңғы түңдерде ұйықтай алмай Майра екеуінің тәтті жарлық �мірін, балаларының қызығын ойша шарлаған сезім оны жазушы етті. Қимастарына деген ойлары мен сезінгенін айтпай тұра

33


алмады. Шындығыңда, Асанәліні сақтап қалған — осы кітаптар. Ол қайғысын, уақытын жазуға арнап, к�ңілін б�лді.

Асанәлінің рухын к�теріп, оның бойына �мір сүйгіштік ынтаны дарытқан, шығармашылық �неріне дем беріп жүрген үлкен сезім махаббат құдыреті сияқты к�рінеді маған. Оның �мірге құштарлығы жас кезінен Ана махаббатынан бастау алып, кейін жар махаббатымен толығады. Театрда ол сол �зі к�рген �мірден, �зі сезінген махаббат құдыретінен демеу алады. С�йтіп �зінің мамандығын сүю, актерлік �нерге деген махаббатын қалыптастырады.

Жесір қалған ана мен жетім қалған бала, басқа сүйенері жоқ болса, бірін-бірі пана тұтып, біріне бірі таяныш болып �спей ме? Анасы мен Асанәлінің жастай кешкен �мірі екеуін осылай табыстырған. Балаға деген Ана махаббаты ұлғайып, енді оны жан серігіне, сырласына, сүйенішіне балап жетіледі. Бала да Ана күйін іштей үғып, оның қабағына қарап �седі. Тіпті ер жетіп, есейген күндерінде де осы сезім әлсіремеген. Қиын күндерде ренішін сездірмеуге тырысып, бірін-бірі алдап �мір кешкен. Асанәлінің «Майраның әні» атты кітабында сүйікті келінінен айрылып, к�ңілі бәсең тартып отырған Анаға сырттағы, жұмыстағы ренішін білдірмеймін деп, «үйге артист болып жайрандап кіремін» деген с�здері бар еді. «Бірақ Ана жүрегі тым сезімтал ғой, бетіме жалтақтап қарап отырып-ақ бәрін біле қояды» — дейді ол. Жетім, жалғыз ұлы ер жетіп, келінді, немерелі болып арманына жеткен Ананы тағдырдың соққысы қайта-қайта келіп соққанда, есеңгірегенмен, есін сақтап қалған Ананың құдыретті күшін, �зіне (тіпті ер жігіттің �зіне) демеу болғанын Асанәлі кітаптары бізге әдемілеп жеткізеді.

«Шешемнің, ойлап отырсам, к�рген қызығы �те аз екен, — деп жазады Асанәлі «Майраның әнінде». — �сіресе, уылжыған жастық шағында жесір калып, жар қызығын да к�ріп қарық болмапты. �кей қан майданға аттанғанда, шешеміз бар болғаны — жиырма бір-ақ жаста екен ғой. Ой, алла-ай, қандай �кініші мол �мір еді... Тағдырдың ол тауқыметі аз болғандай, соғыс аяқтала бере шешемнің шыбын жанын отқа да, суға да салып асырап жүрген үш бірдей құлынының екеуінен, үйелмелі-

34


сүйелмелі қос қарындасымнан бір-ақ күнде айырылып қалды. «>зі аш құрсақ балаларды қызылша ауруы келіп иектеді».

Ананың Майраға деген бүкіл ықылас-пейілін тудырған оның Асанәліге арналған махаббаты екенін де осыдан түсінеміз. Екеуінің ене мен келін болып жарастықты �мір сүруі де қаңдай әдемі. «Мен үшін дүниеде шешем құмарынан шығып шаттанып күлген күнге тең келер сәт жоқ... Анасының жүзінен �не бойы шаттық сезімін к�ру қай перзентті шабыттандырмайды. Ол — менің шабытымның бастауы, қозғауы, қуатты күші. Ол күліп қуанса, менің бар шаруам түгел, қайғы бұлтынан к�п күнге арылып, ол «бала» деген сайын періште күйге енемін».

Сағидің бір с�зі еске түседі. «Фильмдегі әкеммен далада кездескен сәттегі ер басына қойып қамшы сабын сыңдырып немесе Шоқанның туған аулына келгендегі оның шешесінің бір тостаған қымыз ұсынып, «алдымен әжеңмен амандас» деп, әжем: алдымен халыққа сәлем бер, сонан соң әкең мен шешеңе бар» дейтін к�рінісі есіңізде ме? Осы дала сахнасы сценарийде жоқ болатын. Мүның бәрі әкемнің ойлап тауып жүргені, — дейді Сағи. Эпизод Асанәлінің Анаға деген құрметі мен махаббатының �нер тіліне к�шуі емес пе?

Асанәлі сияқты жалғыз, жетім жігіттің �мір сүюге деген ынтасын к�теріп, қалыптастырған алғашқы жары Майраның кім екені елге белгілі. Ол — атақты Шәкен Аймановтың қызы, �зі де үлкен талант иесі, опера мен балет театрының к�рнекіі әншісі еді. Сондай үлкен ортадан шықкан қыздың қарапайымдылығын, Асанәліге деген үлкен махаббатын, үлкен Анасының сүйікті келіні, балаларының қамқор анасы болғанын, ағаларына қарыңдас, келін, құрбыларына дос, кішілерге апа, жақсы жеңге болғанын біз к�рген адамдармыз. Атақты �нер қайраткері Шара Жиенқұлованың отбасындағы әжесінің тәрбиесінде болған Майра келінімді мен Шара мен Күләш Бәйсейтова жайында жазған мақаламда айтқанмын. >мірден мезгілсіз �ткен сүйікті жарын Асанәлінің ұмыта алмайтынын оның кітаптары жария етті. «Майраның әнін» оқығанда біз екеуінің қалткысыз адал сүйіспеншілігін, �нер жолында бірге кешкен шығармашылық �мірін к�з алдымыздан �ткіздік. Майра

35


туралы с�з Асанәлінің к�кірегінде қайнап піскен, ойында тоғысқан, басқаға айтпай түра алмайтын сыры сияқты. «Қараңғы б�лмеде жалғыз, жарым, �зіңмен, рухыңмен сырласатын болып алдым. Біреуден ілгері, біреуден кейін, бірақ соншалықты рахат отыз бес күнге татымсыз болып �те шыққан отыз бес жылға жуықтық �мірімді ойша шарлап небір ұмытылмас күндерді санамда жаңғыртатын болып алдым» депті ол кітаптың кіріспесінде Майрамен тілдесіп. Кітаптан ең алдымен, Майраның жарқын бейнесін танимыз. Оның атақты адамның баласы бола тұра шалқақтамай, еңбекке үйреніп, т�зімділікке шыңдалған �мірі, баладай ақ к�ңіл мінезі, есейген байсалды бәйбішелікке жеткенде де сол күйін бұзбаған, періштелігі әдемі әңгімеленген. Нақты детальдармен, �мір фактілерімен дәлелді шындық ашылады. Майраның жары мен оның жесірлік к�рген анасына пана, серік бола білгенін паш етеді. Аңғал, бала мінезінің қызықты эпизодтары еске алынады. «Періште болып келіп �мірге, періште болып кеттің-ау» деген ана жоқтауы осы шындықтың түпкілікті айтқан қорытындысы сияқты.

Сонымен бірге бұл кітап Майра арқылы қазақтың семьялық �мірінің к�птеген сырын ашады. Онда әдет-ғұрыптың да, үй ішінде, ағайын арасында, жора-жолдастармен қарым-қатынаста әйел атқаратын орасан жұмыстың да к�п таныған, с�з бола бермейтін жайлары жарқын к�рініс тапқан. Мұның �зі әйелдің бақытын тек қызметпен ғана байланыстыратын бір жақты ұғымға соққы береді. �йел атқаратын қоғамдық жұмыс оның семьялық міндетімен үйлесім тапқан кезде ғана ол бақытты. �йел — жар, әйел ана әрқашан алда тұрып, оның қандай жағдайда болса да тәрбиеші екені ұмытылмауы тиіс. Майра тағдыры осыны түсіндіреді. Қазіргі жастарға жар сүю, келін мен ененің татулығы үлкен �неге боларлық, тәрбие мәселесі ғой.

>нер адамының �мірі әрқашан сол �зі сүйген кәсібімен сабақтас қой. Сондықтан Асанәлі де жар рухымен сырласуды екі сахнада (бірі — М.�уезов атындағы драма театры мен кинода, екіншісі — Абай атыңдағы опера театрында) �ткен творчестволық �мірін, оның табысты жақтарын саралап айтуға құрған. >мірдегі адал жарының еңбектегі куанышын �нерімен бағалайды.

36


Майраның Ажар («Абай»), Қыз Жібек («Қыз Жібек»), Ақжүніс («Ер Тарғын») рольдерін ойнаудағы табыстарын, �зінің даңқын к�терген театр мен кинодағы еңбегін («Қыз Жібек» фильміндегі Бекежан, «Атаманның ақыры» фильміндегі Қасымхан рольдері, «Шоқан Уәлиханов» фильмін түсіруі), солар арқылы еңбектен тапқан қуанышын жақсы, тартымды айтып бере алған. Және шындықты �зі ғана әңгімелеп қоймай, осы қуанышты б�ліскен ағалардың пікірімен толықтырады.

Асанәлі еске алар Майраның ақылды с�здері осы кітапта мол екен. Кинода әдепсіздікті к�рсетуге қарсы болған Майра: «Ол бүкіл әйел қауымын қорлаумен, бүкіл халқыңды қорлаумен бірдей. Саналы жүрттың тірі жанға сездірмес бір құпия сәтін жалпақ жұртқа жария ету дегеннің �зі бүкіл кісілік қауымын бұзу ғой», — дейді екен ол.

«Мен күпірліктен қорқамын», «Мақтаныш сезімі молайып кетсе, талант пен дарыңды тұншықтырады», «Бір реніштің екі қуанышы болады», «Ең әділ қазы — уақыт қой, ақырын күтейік!..», «Мақтаныш — �зіңе тиесілі үлесті к�тере алмау» деген с�здер еріне басу айтып отырған байсалды бәйбішенің мінезін танытады.

Осыларды еске алған Асанәлі тағы да: «Шынын айту керек, бойындағы мақтаныш сезімің артып бара жатса, ол талант пен дарынды түншықтырады» деген с�зіңді ұлы ойшылдардың мұрасынан жаттап алғандай, к�ңіліме бір жоғары ұялатып алыппын. Тіршілігінде бір жетістікке қолым жетсе, �зіме �зім «Сап, к�ңілім, сап, құдай тасқаннан сақтасын, мақтаныштан сақтасын!» деп, тәубаға келіп отырамын. Осының бәрі де менің бойыма андап басып, ақырын айтып жүріп-ақ еккен сенің тәрбиең деп ойлаймын, Майраш!» — деп жазады.

«Майраның әні» — Асанәлі мен Майраның үлкен махаббатының сыры, оларды �мір сүйгіштікке жетелеп, биік табыстарға жігерлендірген махаббат құдіреті туралы әңгіме. Сонымен бірге ол сахнада артист болып, оны кәсіп еткенмен, Асанәлінің �мірде жар сүйген, махаббатын ардақтаған, үлкен жүректі Азамат екенін к�рсетеді. Ол қатынға деген қазақы мінезді бұзып, біздің халқымыздың, ер азаматтарының �скенін, �згергенін бейнелер жаңа мінез танытты. Оның мына бір с�зі

37


кімнің де болса, жүрегін қозғайтыны даусыз. «>зіңе қатысты бар шаруам тамамдалып келеді,— депті ол кітаптың қорытындысында. — Басқаны қойғаңда, �зіңнің қырқынды берген бетте қолға алып, рухыңмен сырласқан бұл еңбегім де аяқталып келеді. Бәлкім, бұл дүниені оқыған кайсы біреулер: «Қатын �лді деп, қара жамылып, жылап отырған мынау қандай еркек еді» — деп с�гер де. С�ге берсін! Ондайлардың «Қатын �дді, қамшының сабы сынды» деп, к�п қатын алған бір қазақтың шығарған мақалын да айтарын білемін. Жоқ, ондай ағайынның не десе де еріктері �здеріңде. Мен үшін сен, Майра, �мірімнің �зі едің. Сенің кетіп, менің қалғаным — жарты �мірімнен айырылғаным.... Жан серігім, Майражан, жаныңда �ткізген отыз бес жылдық күңдерім қалған тіршілігімнің азығы болып жүрер. Бақыл бол!».

Осы с�зің үшін, адал сезіміңнен риясыз шыққан батыл ойың үшін к�п рахмет саған, Асанәлі! Сен адал жар, абзал ананы мадақтадың. Мұндай мадаққа татыр аналар бізде жеткілікті. Сәбиттің Мариямы мен Ғабиденнің Зейнелі жайлы кітап жазылса да артық емес. Мүлік пен �йкеннің махаббаты мен тазалығынан мен әртістік мінез к�рмеуші ем. Сен осы іске мүрындық болып, ешбір қазақ еркегінің қолынан келмеген кітап жаздың. Майранды да к�теріп, �зің де биік тұрғаныңды к�рсеттің. Сенің табыстарыңа қуанып жүретін, Майраны білетін жасы үлкен апаң ретіңде кітабыңа үлкен ризашылық білдіремін. Бүкіл қазақ әйелдері атынан мың алғыс! Майраның рухы сені әрқашан қолдап жүрсін! — деймін.

Асанәлі жалпы ұлттық тұрғыдан салмақтағанда жоғарыда аталған тағдыр салған ауыртпалықты к�теріп, мен �зінің дарыны арқылы үлкен биіктіктерге к�терілген актер. Сол сияқты қазақ елінің болашағына жауап-кершілікпен қарай отырып, қазақта әлі қалыптасып жетпеген кино �нерін де жақсы жолға қоюға к�мектесті. Сондағы ойнаған ролдері жайлы Асанәлі �зінің бір с�зінде: «Актерлер ойнайды» дейді кейбіреулер. Жоқ, актерлар ойнамайды, «ойнайды» деген с�з карта, бильярд ойнайды дегенге келеді. Ал актерлар жаңа бейне жасайды, жаңа тұрғыдан халықтың ой-санасын оятатын, тәрбиелейтін тұлға қалыптастырады» — деген. Біз сондай қызмет атқарған

38


шетелдердің к�птеген актерларын жақсы білеміз. Атақты Джеймс Бонд, Францияның атақты актерлары, «Семнадцать мгновений весны» фильміңдегі Штирлиц ролін ойнаған Тихоновтың психологиялық актерлік болмысы - әрқайсы �з халқыньщ ойшылдығын, тапқырлығын, тәртібін к�з алдыңа елестетеді. Асанәлі — осылармен тең тұрған бір театрдың, бір елдің азаматы емес, дүниежүзілік сипат алған актер.

Асанәлінің әрбір ойынында, әрбір құбылысында қайталанбайтын ерекшелік бар. Бекежанның ролін ойнауда ол �зінің кәсіби мамандығына берілгеңдігін, �нерге деген махаббаты таусылмайтынын, соны шыңдай түсетінін к�рсетеді. Оның әрбір ролі халыққа сый етіп тартқан мамандық алдыңдағы махаббатын айғақтайды. Образдарды ұлттық тұрғыда, кең ауқымда ойнауы — Асанәлінің адам айтқысыз қажырлылығы. «Ымырттағы махаббат» пьесасындағы ойыныңда каңдай ғажап тектілік бар. Егер де махаббат болмаса адамның �мір сүруі қиын ғой. Мамандықты игеруде, жетілдіруде де оған ылғи махаббат к�мекке келеді.

Мен к�рермен ретіңде Асанәлідей толғаныспен, психологиялық оймен шынайы ойнайтын актерді сирек кездестірем. Ол �зі ойнаған ролін шынайы баурап алып �зімен бірге ойнатады. Ол адамзат алдындағы махаббат борышын, оған бас июін керемет бейнелейді. >здері сомдаған рольдерінде Асанәлі сол рольдің ішіне кіріп, оның жақсысы мен жаманын халықтың алдына жайып салады. Шыңдық күйінде, табиғи түрінде ұсынады. >зінің болмысы, ерекшелігімен ойнағанда, кейде зұлымдық ойлап қылымсып, к�зін ойнақшытқанда, ойпырмай мынау бір қаніпезер адам ғой деп ойлайсың. Ал енді басқа рольдерде тіпті �згеріп кетеді. Қандай керемет тұлға, керемет актер деп танисың.

>мір бар жерде сезім �лмейді. Ол адамды ілгеріге жетелейді. Егер адам �лгенмен бірге �лсе, �мірде мән болмас еді. Шығармашылық �нер де �ркен таппас еді. Осы тұрғыдан мен Асанәлінің Майрадан соңғы �міріне де түсіністікпен қараймын. Адам қашан да ізденіс үстіңде толысады. С�йте жүріп жаңылыс басады, қайта ізденеді. >мір толқынынан алып шығатын талды

39


кармайды. Осындай толқынмен алысып жүрген Асанәлінің қолына ілініп, оны жағаға алып шыққан жаңа жары жас Бағдаттың қылығына да ризалық танытам. Майра мен Бағдаттың арасыңдағы Асанәлінің жүрісіне онша пейіл таныта қоймап едім. Ал, Бағдатты ертіп келгенде, жас келінімнің басына жаулық салып, үлкен ағаларымен таныстырып қабылдадым. Түсі жылы, инабатты бала Асанәліні шын сүйіп, ұлғайған, жалғыз қалған шағыңда оған сүйеніш боламын деген ниетпен келді, казір оны іс жүзіңде дәлелдеп келеді. Үстіне шаң жуытпай, қас-қабағына қарайды. Бар шаруасын тындырады. >ткен жылы «Алатау» шипажайында Бағдаттың бұл мінезін сонда бірге дем алған ақын-жазушы, �нер адамдарының бәрі к�ріп риза болысты. Асанәлі де оны сыйлап, құрмет тұтады. К е й д е Б а ғ д а т қ а л а ғ а к е т і п к е ш і к с е , Ас а н ә л і н і ң мазасызданғанының �зі де жарасымды к�рінді. Мен Асанәліні театрға қайтарып, «Ымырттағы махаббатта» ойнауына рух берген Бағдат деп білемін. Сол спектакльде ұлы актер қайта оралған махаббатын, Бағдатқа деген құштарлығын, �лмейтін �мір сүйгіштікті паш етті.

Бір столдан ас ішіп, бірге қыдырып әңгімелесіп жүріп Асанәлінің ұлы актерлық талантына, �зіміз танып білген адамгершілігіне қоса, білімділігін, биік интеллектуальдық дәрежесін мен осы жолы анық танығандаймын. �лемнің қандай мәдениетті ортасына салсаң да, оның ұялмай, қазақ даңқы мен абыройын к�теріп шығатынына сенемін.

Ардақты бауырым Асанәлі! Сенің ұлы талантың қандай қошеметті де к�тере алады. Сен �з ұрпағыңның ғана емес, бүкіл кейінгі жастардың, тіпті �зіңнен үлкендердің де ұстазысың. Бәрі де сен ойнаған рольдерден, сен жасаған образдардан үлгі алады, рухани сусындайды. Елдің құрметі, аналардың махаббаты, жастардың сүйіспеншілігі саған күш берсе, оны сен құдыретті талантыңмен қайтарып келесің. Адам сырын еркін меңгеріп, табиғаттың құпиясын игерген Абызға айналдың. Ана, жар махаббаты сенің дарыныңды ашып, Ұлы актер етті. Сенің Отаншылдық сезіміңді жетілдірді. Дарын, талант деген мәпелеуді, жетілдіруді тілейді. Дарынын ұстай алмай кеткеңдер де аз емес.

40


Сен құдайдың берген талантын қиыншылықты, тағдырдың салған тауқыметін жеңе отырып шыңдадың. Құдай саған �мір берсін!

Р.S. Бет қатталып жатқанда редакциямызға және бір жағымды жаңалық келіп жетті. �шімовтер әулетінде сәби дүниеге келіпті — Атұстар. Асанәлі мен Бағдатты құттықтасақ болады — бауы берік болсын нәрестенің, қазаққа қуаныш ортақ!

(«Қазақ» газеті)

41


Т!регелді ШАРМАНОВ,академик

САҢЛАҚ

Асанәлі шімовтің кино мен театр тарландарының арасында ғана емес, жалпы !нер !кілдерінің ішінде ерекше орын алуының сыры неде? Осы сұрақты жақында ғана сексеннің сеңгіріне к!терілген ардақ ты азаматымыз, академик Т!регелді ШАРМАНОВ !зіне !зі қойыпты. 8з сұрағына !зі былай жауап қайтарыпты.

Асанәлі �шімовтің кино мен театр тарландарының арасында ғана емес, жалпы �нер �кілдерінің ішінде ерекше орын алуының сыры неде?

Уақыт �зенінің сағаларын бойласам, оны алғаш алыс қалған 1962 жылы к�ріппін. Жастар арасында белгілі бола бастаған кезі еді. Кейінірек, әсіресе, 1990 жылдан соң оның тағдыры мені �з иіріміне тарта бастады. Қазір есімі елге белгілі кәсіпкер, отаншыл жан Ұзақбай Айтжановтың арқасында жа-қын таныстыққа ие болдым. Асанәлімен жүз таныстығымыз мызғымас достықтың іргесін салды.

Асанәлі �шімовтің �нердегі жолы – уақыт шекарасын білмейтін шебердің шыңдалу кезеңдері. Жамбыл облысының шалғайдағы Сарысу ауылынан шыққан ол отандық �нердің �шпес жұлдызына айналды.

Асанәлі актерлік �нерінің бастапқы сәтінен-ақ жастардың сүйіктісі болды. 1960-70 жылдарда оны білмейтін жан кездеспейтін, сезімдер тұмшаланған заманда жастар үшін Асанәлі махаббат пен жанкештіліктің символындай болды. Тырнақалды спектакльдері ұлттық театрдың 60-жылдардағы жаңа дәуіріне тұс келіп, “жаңа актерлік буынның” қатарына ілікті.

42


Кино �нерінде атышулы сан алуан р�лдерді сомдағанымен, к�п жылдар бойы Асанәлінің аты “Қыз Жібектегі” Бекежанның атымен қосарлана айтылып жүруі заңды құбылыс болды. Киносүйер қауым экрандағы к�зі шоқтай жайнаған Бекежанның бейнесін жадында сақтап, жалын атқан с�зін жатқа айтып жүрді.

Актерлік �нерге жаңа қадам басқан жас Асанәлінің осы тұста қазақ �нерінің ерен тұлғасы, ұлы актер және кинорежиссер Шәкен Аймановпен кездесуі тереңде жатқан дарынын жарыққа шығарып, ұзақ жылдарға созылған бақыты мен �мірінің сирек кездесер сәті болды. Режиссердің әйгілі “Атаман-ның ақыры” фильміндегі басты р�лі үшін республиканың Мемлекеттік сыйлығын иеленді. Қазақ �нерінің үлгі-�негесі, тұлға ретінде – ар-ұяты болған Шәкен Аймановтың Асанәліге берген тағылымы орасан еді. Шәкен Аймановтың театрлық әртіске тән, р�лге берілген нәзік те ойлы �нері Асанәлінің бойына мәңгі сіңді.

Кейіннен опера сахнасының к�рнекті әншісі атанған Майра Шәкенқызы Асанәлінің студенттік жылдарында кездестірген алғашқы махаббаты болатын, орталарында Мәди, Сағи есімді қос ұлан дүниеге келді. Аяусыз тағдырдың пешенедегі жазуына жасар амал қайсы, елге �зі сияқты ерте танымал болған сүйікті де сүйкімді балалары �мірден мезгілсіз озды.

Кино �нері актер есімін әйгілі еткенімен, шынайы дарынның қыр-сыры театр сахнасының т�рінде ашылатыны белгілі. Асанәлі �шімов – ұлы �уезов атындағы әйгілі театрдың белді актері. Нағыз әртіс болу үшін алдымен тұлға болу қажет. Асанәлінің сахнадан айтары мол. К�рерменге ой салып, толған-дыру, сезімін оятып, тебіренту – кәнігі әртістің басты мақсаты.

Асанәлінің қоғамда орын алған оқиғаның мәнісін танып, салмағын �лшеудегі, драматургияда немесе ойнаған р�лдеріндегі кейіпкердің басты қасиетін д�п басу шеберлігі – адамның жан дүниесін рахатқа батыратын, сирек құбылыс. Актерлік шеберлігі – к�рерменнің алғашқы к�ріністен-ақ ырқын билеп, спектакльдің соңына дейін бір демде ұстайды. Ең таңғалдыратыны бұл емес – к�рерменнің залға қайтып оралып, бір спектакльді сан тамашалауы.

43


�рдайым �нердің шыңынан табылуға ұмтылады, актерлік пен нағыз ерге тән қасиеттер бойында тең үйлескен, тұлғасының тартымдылығының құрығы ұзын – шырмауына түскенге шығу қиын. Асан-әлінің адам болмысының қыры мен сырын, к�лемін танып, маңайына қатысын, жан дүниесін бүге-шігесіне дейін бейнелей алуы – күрделі құбылыс.

Кинода жағымсыз кейіпкерлерді ойнаған сәтінде немесе комедиялық элементтерді жеткізуде сым-баты қазаққа келе бермейтін, ұзын бойлы Асанәлі мұндай к�ріністерді табиғи мысқылымен, теріс қылығына �згеше астар берумен, аса жеңіл бейнелейді. Оның жағымсыз кейіпкерлеріне ерекше мәнердегі тартымдылық тән, к�зқарасында ақыл мен мұң астасып, шешуінен сұрағы к�п қилы тағдыр суретін �рнектейді. “Қыз Жібектегі” сомдаған Бекежан бейнесі халық аузында қалып, эпос кейіпке-ріне жан бітіріп, Асанәліні ұлттық кино�нер құбылысы ретінде танытып, әртістік бетпердесін ашуының бір сыры осында болса керек.

“Ымырттағы махаббат” спектакліндегі трагедиялық р�лін әр кәсіптік салада еңбек ететін достары – �бдіжәміл Нұрпейісов, Салық Зиманов, Камал Ормантаев бар, қатар тамашаладық. Актер мен ак-трисаның шеберлігі сахна шеңберінен асып кеткен тәрізді, бұл �ң мен түстің бір қиюласқан сәтіндей к�рінді, к�птен мұндай шерлі к�ріністің куәсі болмап едік. Бар әлем қаңырап, сахарада осы екі жан жалғыз қалғандай, бейнелері ұмытылып, үндерін ғана естіп отырдық. Драматургия мен актерліктің шыңы дегеніміз осы да.

Бір таңғалдыратыны, актерлік шеберлігінің шынайы �мірге әкелетін салдарынан оның айналасын-дағылар қиянат к�рмейді, керісінше, �мірге жаны арашаланып, арылып оралатындай. Актерлік к�регендігімен оқиға мен адамдарға әділ бағасын беріп, бүгін басталған істің ертең немен тынатынын алдын ала нақты болжайды. Сахнадағы ауыр трагедияға бойлау сәтінде, ен даладағы соқпақты жол үстінде болсын, табиғилық қасиеті, ішкі сезімінің айқындығы бойынан аластамайды.

“Адам – �мір сүрген ортасының айнасы”, әсіресе, бұл әртіске тән қасиет. Үнемі ішкі дүниесіне бойлап, драмаға күш береді,

44


режиссердің ойын дәл тауып, оған қосар үлесі мол. Біздің кино мен теат-рымызда Асанәлінің орны әртістен басым. Ол әрдайым к�рерменмен сұхбат құрып, сырын қоса шертеді, оның ойынында �зіндік, ерекше �ткір к�зқарас бар.

�рдайым ашық-жарқын, кең пейілді жан болғанымен Асанәлінің жан дүниесіне бойлау – қиын іс, санасының түкпірі белгісіз, қол жетпейтін алыс қияда тұратындай к�рінеді. >нерінің �зі беймәлім болмысының бір қыры ғана, сырттай ашық, іштей жабық жан дүниесі ұшы-қиыры жоқ жұмбақ әлемнің бір б�лігіндей.

Асанәлінің адамның қилы мінез-құлқын бейнелеуіне, драмалық қажыр-қайратына, к�з тартатын актерлік келбетіне тең келер жан жоқ. Бет әлпетінің ойнаған р�лін к�рерменге с�зсіз жеткізетін қа-сиеті бар, тұңғиық жанарының түбіне мәңгі мұң тұнған. Адамдармен сұхбат құрғанда, с�зден г�рі к�збен ұқтыруы басым, мәңгі мұң ұялаған жанары с�зден г�рі к�бірек с�йлейді. Жанарының терең тұңғиығы – әлемнің әйгілі актерлері Роберт де Ниро мен Иннокентий Смоктуновскийге, атақты тенор Лучано Павороттиға ғана тән, сирек құбылыс.

>нерде табысқа кеңінен кенеліп жатса, �мір �з зобалаңын алдынан тосты.

Ардақтыларынан айырылған қасіретті сәтінде қабырғам қоса қайысып, к�кірегім қоса айырылды. Сол уақыттан бастап ол мен үшін алыс жұлдыздай атақты әртіс, миллионның сүйіктісі болудан қалып, қарапайым, ет пен сүйектен жаралған жақын да қымбат жанның біріне айналды.

Сонау бұлт басқан, ақ жауынды, бұлыңғыр аспан бір мезетте ашылып, күн сәулесі т�гіліп, �міріне Бағдат келді. Ол кешікпестен дүниеге кішкентай Асанәліні әкелді. Сынға сынбаған ғана сый алары хақ. Басқан қайғыға қарсы тұрып, қайыспаған жанның, қасіреттен белі бүгіліп, сынуға шақ қалған адамға қарағанда, �ткенге к�зқарасы терең де сәулелі келеді.

Жақында Алматыда халықаралық кинофестивальдің ашылу салтанатында қызыл кілем үстінде қол ұстасып үлкенді-кішілі Асанәлі мен Бағдат жүріп �ткенде к�ңілім сүйсініп, “Иә, лайым, �міріңде жақсылық болсын, достым!” деген тілек білдірдім.

45


Басылым беттерінде жарық к�рген Асанәлі күнделігінің саралы ойға толы жолдарын оқыған сәтімде Бағдаттың ыстық сезімі мен адал жүрегіне арналып айтылған лебіз �зін к�рген сайын есіме түсіп, жүзіме жылу ұялатады. Бағдаттың ақылы терең, ізеті мол жан екендігін Асанәлінің немерелерін �з баласындай, іш-баурына тартып, жақын к�руінен тануға болады.

“Ымырттағы махаббат” спектаклінде сахнадағы кейіпкерлер арасындағы ынтық сезімдерін жеткізген сүйісу сәтінің бір тұста ұзақтау болып к�рінгені бар-тын. Қайғы-мұңға толы к�рініс болса да, сол тұсында шыдамастан бізден кейінгі қатарда отырған Бағдатқа қарап күліп жібердім. Үзілісте бір топ жас келіп: “Неліктен осындай қайғылы сәтте күлдіңіз?” – дегені бар. Атақты әртіс – к�птің сүйіктісі, қызғаныш туралы сұрақтар туындамай тұрмайды, сондай бір сәтте айтылған Бағдаттың “Менде де жүрек бар ғой” деген тамаша жауабы бар екен.

Үлкен әртістер балажанды, бұл дүниеден кәрілік дегеннің не екенін білмей �теді. Сапарының бі-рінде, Асанәлі күзгі жеміс-жидек піскен алтын шақта жолай нән қарбыз-қауын піскен бау-бақшаның қасынан �теді. Балдәурендегі тіл үйіретін қарбыздың дәмі есіне түсті ме, балалығы ұстап, к�з сүйсіне-тін бақшаға бас қояды. Бір нән қарбызды қолына ала бергенде, “ұрлық жасағанда ай жарық болды” дегендей, күзетші келе қалады. “Ұрыны” таныған күзетші аң-таң: сүйікті әртісін �зінің бау-бақша-сынан к�рем деген үш ұйықтаса түсіне кірмейтін іс қой. Асанәлінің де бейнесі атақты әртіс емес, ұр-лығы ашылған баланың кейпінде болады. Естіген жанды езу тартқызбай қоймайтын осы к�рініс жайлы құлағдар болғанымда актердің жұмбақ жан дүниесінің құпия сыры есейген шақта да бала-лықтан қол үзбеуінде деген ой келді. Балалықпен қош айтыса отырып жан дүниеміздің асылынан қоса айырылатын сыңайлымыз.

Адам �мірден шаршап-шалдыққанда, оған деген сүйіспеншілігі жоғалған кезде қартаяды. Асанәлі �мірдің барлық сәтін ұнатып, қуаныш табуға тырысады. Асанәлінің �мірге құштарлығы адамға деген, отбасына деген зор сүйіспеншілігімен байланысты. Жүрегінде от-жалыны мен махаббаты таусылған жан әртіс болудан қалады.

46


Досқа деген пейілі мен әзіл-қалжыңы таусылмайтын дариядай. “Матумба” атты клубта достары-мызбен бас қосып, сыр шертетін кезіміз болады. Құрбыларын жайма-шуақ қалжыңына іліктіре жүру әдеті бар. Бір досының атынан “Свиноводство” журналына жазылып, жеткізілетін мекен-жайын к�рсетеді. Қаннен-қаперсіз, бұл жәйтті әуелі жай қателік к�рген досы журналдың екінші санын қо-лына алғанда ғана мәселенің сырына қанық болып, санын соғады. Осы тәрізді ортасында �зі жүретін зілсіз әзілі болмысының ажарын ашады.

Асанәлідей табысқа мастануды білмейтін, тіпті миллион мойындаған дара дарынының �зіне үнемі шүбә келтіретін жанды ғұмырымда тағы кездестірерім беймәлім. Сахнадағы кейіпкердің жан дүниесін ашатын бір ғана қас-қағым сәт үшін жасалатын сағаттаған ауыр еңбекті репетиция, әріптестерімен �зара әрекет, режиссердің қашқан мазасы – табыстың астарының қатпары к�п. Содан болар, табысқа аңыз деп қарауды ж�н к�реді. Меніңше, Асанәлі әлі күнге түсінде қалықтап, самғайтын жан. >мірде болса бойында к�зсіз ерлік жасау қабілеті бар.

Жан-жақты дарынының алмайтын қамалы жоқ. �дебиетте де қалам тартып, публицистиканың қарындашын ұштап қойған. Актер болып жүріп-ақ бес томдық шығармалар жинағын жариялағаны осының дәлелі. �р спектакльде аспаптың құлағын бұрап, бабына келтіргендей р�лі қоса жүреді, режиссер ретіндегі тәжірибесі мен жеткен табыстары да мол.

“Ұзақ ғұмыр – зор байлық” – осы ұстаным Асанәліге тән. Себебі, �мірге құштарлығы мол, әр күнінің шуақты болуын қалайды, �ткен жастығына айтар �кпесі жоқ. Асанәлінің әлі күнге жан саулығы мен сахналық шеберлік қорын сақтап, шығармашылығында белсенді әлеуметтік бағыттан таймағандығы таңғалдырады. Қазір де к�птеген классикалық туындылардағы басты р�лдерді ойнайды, театр мен кинодағы белсенділігін жоғалтпаған, сан қала мен елді шарлап, к�пжылдық жобалардан бойын аулақ салған емес. Жасы жамалғанмен, арманы таусылмаған Асанәлінің әлі айтары мол, к�рер-мені күтулі.

Бағы мен базары тез тарқап, қайғы-қасіреті жүрекке мұң болып тұнып, серік болып қалатын жал-ғанға терең бойлай түсіп,

47


жебір уақыт жылдары �те келе дүниені орап алуға дайын тұратын тік мінезі мен ойлы мысқылы ажарындағы ақыл мен мұңға ауысты (“Ымырттағы махаббат”). Белгілі француз актері Ален Делонның: “Мәні мен маңызы мол актердың бақытсыздығы да мол”, дегені бар, �з �мірінен қорытқан ойы сыңайлы. Театр мен кино сахнасында ғана емес, �мірдегі басқан әр қадамыңда шынайы болу адам жанына қымбатқа түсетіндігі мәлім. Жандүниең �ксіп тұрып, сахнадан немесе мінбеден халық күткен шебер �нер к�рсетіп, �негелі с�з айту міндеті дарынды болмыстың ауыр жүгі.

Досымның жандүниесіне сапар шегіп отырып, �з к�ңілімнің тұңғиығына сүңгіп кеткенімді байқа-мадым. Асанәлінің табиғат тарту еткен дарыны �зімен кететін, кілті жоқ құпия құбылыс екендігі анық. Дарын жайлы қанша жорамал айтылғанмен, ақиқатына жету мүмкін емес. Менің де ойым болжамнан артық болмас: мұхиттан маржан іздегендей, Асанәлінің құпиясын сұңғыла санасының терең тұңғиығынан іздеу қажет секілді. Айналасын сиқырлы сәулеге б�лейтін ғажайып �нері – ой-сезімінің шұғыладай шағылысып болмысынан тапқан к�рінісі.

“Жақсы әртістің ойынын мысық пен бала ғана келтіре алады”, – деген с�з бар. Асанәліні қайталау мүмкін емес.

(«Егемен Қазақстан»)

48


біш КЕКІЛБАЙ

>РМЕК ЖҮЗІНЕН АУҒАНДА

Біздің қазақта «�рмек жүзінен ауыпты» деген с�з бар. Ондай с�з әдетте �рмектің тоқылған жерінің м�лшері тоқылмаған жерінен асып түскен тұста ауызға алынады. �лбетте, оған екі езулері құлақтарына жеткенше мәз болысып қуанысады.

Қуанудың да ж�ні бар сияқты. Кеше ғана жерге шұқынып тұқшаңдаған тоқтышақтардың арқасында ербиіп тұрған ебіл-себіл түк ызғыған ұршықтың үйірілгеніне ілесіп, келептеулі жіпке айналғанына, енді оның к�ргеннің к�зінің жауын алатын к�рікті бұйым, келісті іс болып біткелі тұрғанына, соның бәріне тәуекел еткен қайсар ыждаһаттың к�п ұзамай дегеніне жеткелі тұрғанына қайтып қуанбассың?!

Жоқты барға, барды зорға айналдырып жатқан тынымсыз тіршіліктің сиқыр күшіне қайтып таңғалмассың?!

Тынымсыз тіршіліктің мігірсіз қозғалысы да сол құрулы тұрған �рмекке келіңкірейді.

Артыңа бұрылсаң – бастаған ісіңнің берекесі келіп, іс болып бітіп келе жатқанын к�рсең, алдыңа қарасаң – әлі де қол қусырып қарап отырып қалмай, діттеген жеріңнен барып шығатыныңды сезсең, одан асқан бақыт бар дейсіз бе?

Біреулерге қара ала, енді біреулерге қызыл ала, сары ала боп құрылғанымен, адам ғұмыры да бір �рге тартылған �рмек қой.

Қара ала боп құрылса, бала-шағаңның үстіне лыпа, аузына мәпақа байтаба боп шығар.

Қызыл ала, сары ала боп құрылса, досыңның к�зін қыздырар, дұшпаныңның жүрегін сыздатар т�ріңнің к�ркі боп шығар.

Не де болса екі қолыңды ербеңдетіп бос отырғызбас, әлсін-әлі алды-артыңа к�зіңді бір салдырып, к�ңілді де қош етер �з �рмегіңнің болғанына не жетсін!

49


Тағдыр тек бейнетіңе бағыт, зейнетіңе шабыт бұйыртпай, �мір-бақи құр әуре қып жүн сабатып қойғаннан сақтасын!

Мен бұның бәрін неге айтып тұрмын?! Осынау ұлан-ғайыр залды ұлан-асыр толтырған мына баршаңыз түгел жақсы біліп, түгел жақсы к�ретін, бұл залдың сыртында тап осындай он мыңдаған, жүз мыңдаған заңдарды лық толтырар алуан пішінді, алуан ныспылы қауымның егде буынын түгел ырза, кенже буынын түгел ынтызар етіп келе жатқан Асанәлі �шімов бүгін елуге шығыпты дегенге айтып тұрмын.

Неге екенін қайдам, аузыңа елу іліксе, к�ңілінде жүз тұратын бір әдет пайда болды ғой.

Содан ба екен – елуге келгендерге қалайда жүзге жет деп жалбарына тілеп жатқанымыз.

Бірақ, соған қарамастан, жүзге жеткендермен не бір дастарқанның басында, не бір табақтың қасында бірге отырып к�рген жеріміз жоқ. Анда-санда газеттен оқитынымыз бар.

Онда да әлгі жүз жасаған жандары сірі жарықтықтар түу сонау Қап тауының я күнгей, я теріскей бір қапталында �мір кешіп жатады деп естиміз. Қап тауының атын бала кезімізден тек ертегіден естіп қалғандығымыздан ба екен, кей ретте әлгі гәптен де «ертегі емес пе екен» деп, к�ңілімізге секем алып қалатынымыз рас.

Жә... Жүз жасағандар қанша жасағанын �здері білер... Ал біздің Асанәлі �шімовтің елу жасағаны ақиқат. >йткені, бүгінгінің әйелі түгілі, еркегінің жасын кішірейтпесе, үлкейте қоюы еш мүмкін емес. �сіресе, ондай-ондайға әртіс дейтін ағайындардың әуестігі жоғын әуелден жақсы білеміз. Ендеше, Асанәлі �шімов ғайыптан тайып елу бірге келіп қойып жүрмесе, тап елуге келгеніне күмәнданудың еш қисыны келмейтін сияқты.

Ал елу дегенің әлгі айтылған атышулы «жүз» дегеннің тең жартысы емес пе еді?!

Олай болса, екінің біріне қиып жатқан жүзді �шімовтен аяймыз ба?!

Оған да, кәнеки, «жүзге жетсін» деп бір қол соғып қоялық та!Жарайды, бұл тілегіміз орындала қалған күнде де, Асанәлі

50


�шімовтің соның бүгін тең жартысын артқа салып отырған жайы бар.

Ендеше, бүгін Асанәлі �шімовтің �рмегі де жүзінен ауады.Бұған жата қалып қуана ма, жоқ отыра қалып ойлана ма –

онысын Асанәлі �шімовтің �зі біледі.Қуанамын десе, қуанатын да реті жеткілікті.Ойланамын десе, онысының да оғаш к�рінер ештеңесі жоқ.Қуанамын десе, қуанатын да реті барлығы... Сонау ит арқасы

қиян Сарысудың аяғындағы ма, қаяғындағы бәрімізге таныс тезек жиып, қи жаққан қиян ауылда туып, қозы қуып, баспақ мініп �скен тілік �кше, жалақ бет бала к�ргенін істеп, не зо�техник, не тракторшы болып кетсе, бүгіндері оны біреуіміз танығанымен, біреуіміз тани алмай арманда қалар едік. Ал енді к�рмегенін істеп, не атомшы физик, не космонавт боламын деп ауаланса, онысымен не шығара алатынын кім білетінін былай қойғанда, оның жымыңдаған к�зі мен жылтыраған сақал-мұртын сахнадан жүзбе-жүз, к�шеден бетпе-бет к�рмек түгілі, кино теледидар экранынан анда-санда бір ұшырастыра алмай мұң боламыз ғой. «К�жесінің қатығы жоқ, к�ңілі құртқа шабады» демекші, клуб түгілі, қызыл бұрышы жоқ пұшпақта туа тұра, қиялына басқа емес, театр түскені қандай ғанибет болған!

Егер тағдыр Сарысудың сарбалақ адырларынан келген бұйра шаш баланы Алматының Құрманғазы атындағы �нер институтының табалдырығынан шығармағанда, Асанәлі �шімовтің қанша ұтылатынын кім білген, ал қазақ театр �нері, кино �нері, с�з жоқ, ұтылар еді.

Қазір қазақ сахнасын Асанәлі �шімовсіз елестету қиын.Ал қазақ экранын Асанәлі �шімовсіз елестету атымен мүмкін

емес.Оның есімі ғана емес, кескінін қазіргі дүниенің т�рт бұрышы

түгел біледі.Осы бір кең маңдай, толқын шаш, құм жағалап �скен қияқтай

қара сақал, қиғаш мұрт жадыраң жүз Батыс пен Шығыстың, Теріскей мен Түстіктің талай қаласы мен қыстағының к�шесінде ғана емес, талай бойжеткеннің т�сегінің басында жаңа ғана жып етіп терезеден секіріп түскен бозбала жігіттей не әлденеден

51


дәметіп, не әлденеден дәметтіріп жымия қарап тұрғаны... Ай асты әлемнің талай пендесінің құлағына тек «�шімов» деген с�з ғана емес, «қазақ» деген с�з шалынғанда, к�з алдына әлгі бір келісті кескін келе қалатын сияқты. Бір кезде тек біздің сүйкімді Майра Шәкеновна ханымның к�зіне оттай басылатын оның дидары қазір әлемнің бар аруларының к�зіне оттай басылып, к�кірегіне шоқтай қадалғанды шығарды. Бір кезде оны к�рсе, тек Сағижан ғана мәз болған болса, қазір оны к�шеден емес, экраннан к�ргеннің �зіңде әлемнің бар баласы бір шуылдап қалады.

Расында да, бүгінде Асанәлі �шімовтей кеңінен танымал актер кемде-кем.

Осының �зі-ақ оның талантының қаншалықты салауатты, �нерінің қаншалықты салиқалы екендігін айтқызбай-ақ аңғартқандай.

Бірақ, үлкен таланттының басына да бақыт жолы болғыш аушыға жолыққан сар сазандай салаң етіп бірден түсе қалмайды.

Атымен белгісіз �шімовті де, біреу білсе де, біреу білмейтін �шімовті де к�ре қалғанымыз бар.

Оның шығармашылық жолының алғашқы жылдары киностудия қабырғасында �тті. Ол тұстағы қазақ фильмдерінің қай-қайсысының да афишасынан �шімовті к�ретінсің. �лдебір қыздың қолын қысып, әлдебір келіншектің белінен құшып, сызылып-мызылып тұратын сол бір сыпайы жігітті осы күнгі арыстан жал, арлан к�з, адуын темперамент иесі Асанәлі �шімов дегенге сенгің де келмейді.

Кім біліпті, сол әу бастағы сүрлеуімен с�мпендей берсе, қайдағы бір сулы к�з қыздар мен бұлы к�з келіншектердің құшағынан пенсияға бір-ақ аттанып жүрер ме еді, қайтер еді, егер �зінің «экрандағы тағдырына» �з к�ңілі толмаған жас актер сонау 1964 жылы жамырай қараған к�п к�рерменнің к�з сұғымен бетпе-бет шайқасқа түсетін театр сахнасынан тұрақты мекен тебуге біржола тәуекел етпесе...

Театрда да �шімовтің бірден жарқ ете қалған ештеңесі жоқ. К�пке дейін к�з тасалау к�леңкеде жүрген жайы бар.

Жаңылмасақ, Асанәлінің үлкен актерлік жолының тұсауын

52


кескен Мәскеудің Кіші театрынан келіп, әуезовтіктердің сахнасына Қалтай Мұхамеджановтың «Жат елдесін» қойған профессор Новохижин сияқты еді.

Сахнаға дәйім жалтақтай басып кіріп, талтақтай басып шығып бара жатқан маскүнем жігіттің к�кірегін �ртеп бара жатқан к�к запыран шарап емес, ту сонау терең құрдымға тұншыққан мәң-гі арылмас, мәңгі айықпас азап екенін сығымдап ашып, ақыр аяғында лақылдата т�гетін шерменде ақындықтың, рухани далбасалықтың трагедиясын мұншалықты жеріне жеткізе білген актерлік еңбектер бізде кемде-кем-тұғын. Мұндай тоқсан иірім дағдарыс тағдырды тінте зерттеп, зерделей жеткізіп бере білген жас актердің жұлдызы сосын-ақ жарқырап сала берді.

Асанда шерменде �кініш пен �лермен ызаны шебер мазмұндаған �шімов Ахтановтың «Боранында» оған қырық қайнаса сорпасы қосылмайтын, қай тасқынның тұсында да қалқып судың бетіне шығатын, қай толқынның бетіне де басқаның басын суға тұншықтырып барып шығатын, жұрт үстінен күн к�ріп, жораның үстінен бақ асырған қараулықты қапысыз сомдады. Ол ойнаған Қасболат осылай боп ойда қалыпты.

Желек салғанның білегінен сипап, желең кигеннің жеңінен тартып жүруге ғана қауқары жететіндей боз�кпе геройларды к�п ойнаған Асанәлінің тап мынандай т�тен самғауларына жұрт таңғалып үлгермей жатып, жас актер тағы бір сахналық «рекорд» жасады. Ол – Макс Фриш комедиясындағы Дон Жуанның бейнесі. Асанәлі �шімов бір терезеден екінші терезеге қарғып, бір т�сектен екінші т�секке ырғып, бір құшақтан екінші құшаққа күмп беріп жүрген ләззатқұмар еркетотай еркектің ғана емес, бал деп ұрттағанының бәрі у боп шығып, уыз сезімін былғап алған соң, аяр дүниеге қарсы аярлық жолымен, алдамшы дүниеге қарсы алдамшылық жолымен күреске шыққан ызалы жанның күрделі күйзелісінен к�л-к�сір сыр шертеді. Бұл дүниеде шындықтан басқа сұраусыз, адалдықтан басқа аяусыз ештеңе жоқ екен. Аяр болсаң ақылды, сұм болсаң сұңғыла, даңғой болсаң данышпан, есер болсаң ер, жылпос болсаң жампоз, әумесер болсаң әулие тұтып жатқан

53


әзәзіл дүниеде алданғысы келгендердің ауыздарын ашқызып, арбалғысы келгендердің абыройын шашқызып жүрген сүлей жігіттің қай с�зі мен қай қылығына да қаралай қыбың қанып, «Қап бәлем, �з обалдарың �здеріңе» деп отырасың. Дұрыстық белден басылып, бұрыстықтың мейманасы тасып тұрған жерде қорланған ар мен тапталған намыстың тап осылай да ереуілдейтін реті болады. Табанында жанышталып жатқан жыланның да қашан жаны шығып кеткенше жиралаңдап бағатыны бар емес пе?

Кейде күлкі де сондай жандәрмен ызадан шығады. �шімовтің Дон Жуаны да парықсыз ортада к�п парықсыздардың бірі боп асып-тасудан емес, желетек ұрғашының елп етпе нәпсісіндей арзандап кеткен парықсыз дүниенің пәтуасыздығына шамырқанудан шыққан күлкі.

>з бойындағы актерлік шеберлікті азаматтық темпераменті әбден жарқырата жайып салған тарлан суреткерге сахна мен экран жарыса құшақ ашты.

Қазақ киносының «Қыз Жібектей» кезеңдік туындысының бел омыртқасындай Бекежан бейнесін енді �шімов ойнамағанда кім ойнайды?! �шімовтің Бекежаны зұлым емес даңғой, есерлігі бар болса да, ер. Қыз Жібекке деген махаббатында да шек жоқ. Бірақ, бақыттың табағына екі мықтының басы қашан сыйған?! �шімов �з геройының сыртқы тағдырымен қоса, ішкі драмасын да �зектестіре �реді. «Сыя алмай жүрсек екен-ау, сыйыспай жүрміз ғой!» – деген фильм лейтмотивіне �шімов орындаған Бекежан «Сыйыспай жүрсек екен-ау, сыйыстырмай жүр ғой» деген ойланбасына болмайтын, тоқтамасыңа қоймайтын жаңа бір сарын үстемелегендей.

�шімовтің атын әлемге танытқан экрандық Шадияров бейнесінің дүниеге келуіне актер орындаған аталмыш р�лдердің бәрі де �з үлесін қосқан. Соларды орындау үстінде қалыптасқан жалын құштарлық, мұқалмас жігер, сарабдал сабыр – бәрі-бәрі шынайы қаһарман, ойшыл азамат, совет барлаушысының сом бейнесін мінсіз мүсіндесуге мүмкіндік жасаған.

Сахна мен экранда �шімов жасаған образдар ондап саналады. Олар �шімовтің актерлік тағдырының Алатаудың ұзын-шұбақ

54


жотасындай к�л-к�сір де к�ркем екендігін танытқандай. Бірақ, к�лбей сұлаған Алатаудың да анадайдан айбын шақырып, андап-андап тұрған Талғары мен Найзақарасы бар екендігі секілді, �шімовтің актерлік Алатауының асқаралы биіктері әлгі аталғандар сияқты. Солардың ішінде Жоңғар Алатауындай б�лектеніп бір бүйрек жатқаны – «Қан мен тердегі» Еламан. Бұл кейіпкердің �шімовтің �зге қаһармандарына қарағанда иі жұмсақтау, к�рген қорлығы да молдау. Мұнда олардағыдай шапшыған асау темперамент, жалт-жұлт қимыл, арсы-күрсі әрекет жоқ. Сарқылмас сабыр, таусылмас т�зім, шашылмас парасаттың жиынтық бейнесіндей. Ұзақ жыл жер ауып келген Еламанның к�ңілі босап кеткенін білдірмеу үшін б�ркін к�зіне түсіріп жіберетін бір ғана деталь адамның мазмұны аршындай басқан адымымен де, құлаштай созған қарымымен де емес, жүрегіне қандай мұң жия білгенімен, к�ңіліне қандай ой түйе білгенімен �лшенетінін аңғартқандай.

Бұл �шімовтің актерлік диапазоныңың сан қырлы, мол сырлы екендігін айғақтағандай. Актер ондай молдыққа, ондай мас штабтылыққа суреткерлік кемелдігінің биіктігімен к�теріле алса керек.

�детте алуан қырлы адам тағдырларын зерттеп, алуан түрлі әлеуметтік сырлар аңғарған актер болмысының адам бейнесі сынды бір к�рінісін ғана зерделеумен шектелгісі келмей, шығарма сынды тұтас бір құбылысын таразылап к�руге бой ұрады. �шімовтің кейінгі жылдарғы режиссураға келісінде де осындай бір заңдылық болса керек. Туысқан ұйғыр халқының �мірін, күресін, тағдырын, тарихын тартымды ашып бере алған «Аждаһа жылында» жақсы байқалған бұл қабілеттің сындарлы к�рінген бір тұсы – Шоқан Уәлиханов жайлы телесериал. Бұл туынды А.�шімовтің телевизиялық фильм сынды соны жанрдың поэтикалық мүмкіндіктерін жан-жақты меңгеріп алғандығымен қоса, ұлттық тарихымыздың ең бір талмау тұсындай рухани құбылыстың к�кжиегін кеңінен шолып, идеялық-философиялық тереңдігіне қаймықпай құлаш ұра білгендігіне к�зімізді жеткізе түсті. Бұл – қазақ кино �нерінің соңғы жылдардағы ең елеулі туындысы десек, асыра айтқан болмаспыз.

55


Осының бәрі, әне, бүгін бір с�зіміз құлағына жақса да, бір с�зіміз құлағына жақпай, бірақ, онысын байқатпай, ыржиып ортамызда отырған Асанәлі �шімовтің қазақтың ұлттық сахна, кино �нерінің, тек қазақ �нері ғана емес, к�п ұлтты к�ркем�нерінің мерейлі т�рінен орын алғандығының куәсі. Қаздаңдап қасында жүрген сабаз қалтасына пенсионерлік кітапша салмай тұрып-ақ талтаңдап тарихтан бір-ақ шықты деген осы.

Оған тек ол ғана емес, баршамыз қуанамыз. Сондықтан да бүгінгідей мерейлі күні мерейі тасысын деп осының бәрін к�зінен тізіп айтамыз.

Бұл Асанәлі �шімовтің, әлгі айтқандай, жата қалып қуанам десе, қуанатын реттерінің жеткілікті екендігінің айғағы.

Ал енді отыра қалып ойланамын десе, оның да қисыны келіп тұрған сияқты.

«Кәрібоз қартайғанда жорға шықты» демекші, �шімов биыл осы қара шаңырақтың бар билігін бір �зінің қолына алды. Дәлірек айтсақ, �нерлес достары оған осындай зор сенім к�рсетті.

Сенім к�рсетілген жерде, жауапкершілік жүктеледі. Жауап-кершілік жүрген жерде ойланбай болмайды. �сіресе, Асанәлі �шімовке ойланбай болмайды.

Қанша дегенмен, бүкіл бір ұлттық �нердің к�ш басын бермей келген әйгілі ұжымның тізгінін ұстау қандай батырдың да жүрегін қобалжытатын жауапкершілік.

Оның үстіне ол жауапкершілік бүкіл қозғалысымыздың барша болмысының ой-қыры қайта қаралып, қайтадан сарапқа салынып жатқан тұста беріліп отыр.

Жасарып-жаңғырып жатқан дүниенің талай сырына тереңірек қанығу үшін қазіргі жасампаз ұрпақ, жаңартушы ұрпақ �зінен бұрынғылардың бастан �ткізгендеріне үңіледі, �згелердің басында болып жатқандарға үңіледі. Оны білу үшін к�шеде кетіп бара жатқан кез келгенді тоқтатып қойып жәй-күй сұраспайды, кітапқа үңіледі, не театрға келіп, сахна т�ріне үңіледі. Сонда қазіргі ой үстінде жүрген, терең тебіреніс үстінде жүрген замандасымыздың к�кірегін қозғап, к�ңілін тербей алатындай

56


тегеурінді қай жаңалығымыз бар? Жоқ болса, оны қайдан іздеп, қайдан табамыз? Жазатындармен, жазушылармен қолын ербеңдетпей шығып, селтеңдетпей к�сіліп с�йлесе алар к�шелі режиссерлар тобы жасақталды. Бір халықтың театры мен әдебиеті бір-бірімен қашанғы тілмаш жалдап тілдесіп, делдал арқылы ділдаласады. Тіке байланысқа шықпас па?

Шықса, т�л әдебиетіміздің жазылмағандарын былай қойғанда, жазылғандарымен түгел танысып үлгере алдық па, жоқ па? Соның бәрі еленіп, соның бәрі ескеріліп пе екен? >ткір шығармалар, ойлы шығармалар драматургияда жоқ болса, прозада бар шығар, поэзияда бар шығар. Оған к�здеріңіз түсті ме? Бар болса, сол барды сахналандырудың жолын таптық па?

Тіпті ұлттық репертуарымызда бардың �зінің барша идеялық, эстетикалық нәрін таңқы желін саулықтың �зінен жарты шелек сүт алмай қоймайтын аққаптал сауыншыдай әбден идіріп, әбден жебеп, әбден қақтап, әбден сарқып сауа алдық па? Уызына не маңызына жете алдық па, жоқ, к�к суланып тұрған бетінен қалқып жүрміз бе? Бардың �зін қыз бен жігіттің арасындағы қылтың-сылтыңның әріге ұзата алмай, сюжеттің ғана сіңірін созып, одан �рбитін концепциялық жүйені соны ізге сала алмай, шиырлап жүргеннен саумыз ба?

К�п ұлтты Отанымыздың бүгінгі драматургиясының сүбелісі мен сүйектісін �з сахнамызда дер кезінде с�йлете алып жатырмыз ба?!

Пәлен орденіміз бар дейміз, академиялық театр дейміз, бәленіміздің одақтық, түгеніміздің республикалық атағы бар дейміз. Оның бәріне қуана қол соғамыз. Бірақ, сондай шоң кеуде, шонжар театрларға лайық Медеямыз қайсы, Эдип патшамыз қайсы, Макбетіміз қайсы, Гамлетіміз қайсы? Клеопатрамыз қайсы? Қайсы? Қайсы? Қайсы?

Жоқ па? Ендеше әлемдік классикалық ең сүлей емти-хандарын тапсырмай тұрып, қалай кеуде қағып, қалай иық кере аламыз?

Немене, ондай Эверестерге құлаш созуға режиссерлеріміздің шама-шарқы келмей жатыр ма, әлде актерлеріміз осал соғып жатыр ма?

57


Қайдам, әй қайдам...Талай Макбетті бесікке түспей жатып тұншықтырып, талай

Гамлетті бойға бітпей жатып түсік тастаттық па деп қорқам...Жарайды, аларымызды алып болдық дейік, ал берерімізді

беріп болдық па?Жетпістен асқан ата буынның сақалына жармаспай-ақ

қоялық. Алпыстан асқан, не оған жақындаған аға буын берерін беріп болды ма?

Ыдырыстың армандаған қанша р�лі ойналып, қанша р�лі ойналмады?

Фариданың қанша арманы орындалып, қанша арманы орындалмады?

Кеше ғана арамыздан абайсыз аттанған ұлы актер �нуар Молдабеков �зінің сахнадағы жұлдызды сәтін бастан кешіріп үлгерді ме, жоқ па?

Жанартаудай жалын талант иесі Нұрмұқан Жант�риннің бетіне бүгінде ұялмай-қызармай тура қарауға дәтіміз қалай шыдамақ?

Хадишаның, Сәбираның, Бикеннің, Шолпанның к�кірегінде қанша арман кетіп барады?

Талай-талай таланттар ағытылар уақытында ағытылмай қалған аш құрсақ тайлақтай уызына жарымаған шер к�кірек шерменде күйінде қалып келе жатқан жоқта екен?

Айдаладағы Аралдың, іргеміздегі Балқаштың тартылғанына тарынғанымыз дұрыс-ау! Ал ендеше, қасымыздағы әріптесіміздің к� кірегіндегі к�л дарияның босқа рәсуа болып жатқанына неге күйінбейміз?

Ш�птің басына �нгеннің есебі бар, т�рт аяқтының соңына ергеннің есебі бар, ал біз бен сіздің к�кірегіміздегі сыздап жатқан мен қайнап жатқанның неге есебі жоқ?

Оларды кім байқап, кім абайлап, кім аялайды?Олар тек бізге ғана қажет пе? Ел-жұртқа керегі жоқ па?Халық, халық деп ауыз ауыртқанда жақсымыз, неге ғана сол

халық жалғыз атқа аяқ артқан жалба шекпен жарлы Қара қасқа атты Қамбардай жалғыз шешеннің ғана аузына қарап, жалғыз талант тың ғана арқасынан қағуға тиісті?

58


Неге оның маңдайына к�п жұлдыз, неге оның құшағына к�п дарын сыймайды?

Бұған кінәлі кім? Уақыт па, халық па, қоғам ба?Жоқ, �зіміз. «Болған қыз т�ркінін танымайды» деп, басымызға

азғантай бақ қонса, т�ңірегімізге к�зіміз түспейді, қолымызға азғантай билік тисе, айналамыздағының жалын шайнап, тірсегін тістелеп бітеміз.

Халық дегеннен шығады... Ал сол халықтың атын білеміз, санын білеміз, одан қанша академик, қанша министр шыққанын білеміз. Басқа несін білеміз? Тіл екеш тілін бабамыз білсе, �зіміз білмейміз, �зіміз білсек, баламыз білмейді. Тіл үйренеміз деп театрға келсең, актердің бәрі ана бір жылдардағы ат үстіндегі бригадирлердей шетінен әкіреңдеп с�йлейді. Басқаны былай қойғанда, біздің ғашықтарымыздың �зі бажылдаса сұхбаттасып, бақырыса сүйісетінді шығарды. Жә, тілінің �зіне сондай шорқақ болғасын, ол халықтың әдет-ғұрпына, мінез-құлқына қайдан жетік болайық! Кейбір спектакльдердегі баяғының батырларының жүріс-тұрысы қазіргі тракторшылардың жүріс-тұрысына к�бірек ұқсайды. Ерең-серең аяқ басқанына, елтең-селтең қылығына қарап отырып, «Бұл шіркіндер қазір «рок-н-рол билей ж�нелмесе жарар еді», – деп қарадай зәрең кетеді. Киім екеш киімнің �зін ойымызға не келсе, солай құбылтатын болдық. Халық бейнесін жасағанда жоқты ойлап табудан атымен аулақ, барды бойлап тануға мейлінше құштар болған ж�н еді. Бізде қазір күні кешегідегіні ұмытып кетіп, баяғыда пәленнен де мықты болыппыз деп б�сетіндер к�бейді. Халықтың атын мақтан үшін ғана ауызына алып, мансап үшін ғана анкетасына жазатындар к�п те, ал оның бүгінгі мерейі мен болашақ абыройына шындап тебіренетіндер некен-саяқ. Мұндай рухани бойкүйездікке қарсы театр атын салмағанда кім атын салады?

Жә, мүшел тойында с�йленер с�здің леп белгісі к�п, сұрау белгісі атымен жоқ болмағы шарт болатын. Бірақ, Асанәлі �шімов елуге баяғыдан бері уақыт жетпей жүріп, қазіргідей қайта құру кезеңінде келген, бастық болуға баяғыдан бері зауқы соқпай жүріп, қазіргідей барлық іске басқаша қарап, басқаша кірісіп жатқан тұста болған �зінен к�рсін!

59


Оның үстіне біздің халықтық �неріміздің, заманалық �неріміздің жай-жапсарына Асанәлі �шімовтей атан жілік азаматтар ойланып-толғанбағанда, кім ойланып-толғанады?

Ондай-ондай �зекті �ртеп бітуге айналған мәселелерді Асанәлі �шімовтей айтса – аузы дуалы, барса – беті ажарлы, созса – қолы ұзын азаматтарымыз шешпегенде, кім шешеді?

Азамат, сені сақтадым,Бір ісіме керек деп, –деп Махамбет ақын айтқандай, Асанәлі �шімов, сен де

халқыңның, қоғамның, Отаныңның жұлдыз қып маңдайына ұстаймын десе, оған жарайтын, бедел қып алдыма ұстаймын десе, оған жарайтын бір перзентісің.

Бірақ, маңдайларына ұстайды екен деп, жылтырағаннан басқа ештеңені білмейтін жәй әншейін моншақ боп кетуге болмайтынын біз айтпасақ та білетін ақылыңа сенеміз.

Алдарына ұстайды екен деп, �зінен басқаға �зегін ашпайтын даңкеуде �зімшіл боп кетуге жол бермейтін парқыңа сенеміз.

Сен к�ріп жатқан қадір-құрмет қазір де жеткілікті, к�ретінің де мол.

Сен алып жатқан абырой-атақ қазір де жеткілікті, алатының да мол.

Бірақ, соның бәрінен берік ат, баянды ат – Азамат.Сол атыңды ардақтап бақ!Бар бол, азамат!Қажыма, талма, қарыштай бер!

60


Тұрсынхан БДІРАХМАНҚЫЗЫ

СУРЕТШІГЕ ОДА

Тағдыры біреуге �нерді үйіп берген, Біреуге дарынсыздық күйін берген, Дегенмен болады екен ғажайыптар Дарынды ж�ргегінен киіп келген.

>згені талант демен �з қасыңда, Тоғысқан әр алуаны бір басында, Бауырым, тағдыр берген дарын-к�йлек Үстіңде болсын мәңгі тозбасын да.

1982 жыл

61


Шот-Аман УЛИХАН

СЕН, СЕН КІМ ЕДІҢ?!

Бұдырайған екі шекелі, Мұздай үлкен т�белі, Қары ұнымы арыстандай жүрісті, Адырнасы шайы жібек оққа кірісті, Айдаса, қойдың к�семі, С�йлесе, қызыл тілдің шешені, Ұстаса, қашағанның ұзын құрығы, �кемтеатр шаңырағының Алтын баулы уығы, Анасының к�л жайлаған жалғызы, Майрасының бұта шайнар азуы, Бұлт болған айды ашқан, Мұнар болған күнді ашқан, Алда қызығы бар талай әлі. Елуді ерттеп мінген �шімов Асанәлі Сен, сен кім едің? Сені алғаш к�ргенде Тұрымтайдай ұл едің, Кентау деген қалада Жалаң аяқ, жалаң бас, Райымбекпен жүр едің. Кәмелетке толған соң, Орта білім алған соң, Алматыға түнедің. Тұрмыс деген ауыр кез, Қарак�л сатып күн к�рдің. �ртіс болу ойда жоқ, Агроном болсам деп едің. Бір сабақтан құладың, Соққыға мұндай шыдар кім? Қайратқа міндің қомдандың,>нерді енді қолға алдың.Іздегенің сол екен,

62


Талантың, ынтаң мол екен,�ртістік деген, дүние-ай,Қиын-қыстау жол екен,Неге болсын шыдадың.Сералы, Шәкен, Сәбира –Кемеңгерден бата алдың.Дәулет құсы қонды басыңа,Майра да келді қасыңа.Қобыланды болдың, жаумен шабыстың,Бекежан болып та, әкесін к�рсеттің атыстың.Чекист болып атаман Дутовты құрттың,Еламан болып Ақбаламен табыстың.Шыңғыспын дедің, бейнесін к�рдік зер салып,Қашқарды к�рдік, Шоқан-Сағи бір барып,Кесек-кесек тұлғасын берген жұртыныңОтырмыз, міне, �зіңе бүгін таң қалып.Біз ертең де сенің жолыңа қараймыз,Ойыныңа қуанамыз, жылаймыз.Ал бүгін сенен мынаны сұраймыз:К�п деп таспа, аз деп саспа!Жығылғанды тұрғыз, жылағанды жұбат!Қисайғанды түзет!Бірдің қамын ойлама мың тұрғанда,Шет жайылып күн к�рме, ел тұрғанда,Білмегеніңді білгеннен сұрап ал,�рдайым ақылдының с�зіне құлақ сал!>мір бойы жақсылыққа баста,Айтарым жоқ �зіңе бұдан басқа!

Бұл !леңді қырлаған, сырлаған, аз-мұз !ткен ұлылардан ұрлаған

Шот-Аман ибн Ыдырыс, ибн Мақы, ибн Шыңғыс,

ибн У�ЛИХАН.08.05.1987

63


Тұманбай МОЛДАҒАЛИЕВ

АСАН�ЛІ ІНІМЕ

Қарызынан халқыңның құтылғың кеп, К�мейіне күндердің жұтылдың к�п. Тұманбайды жек к�ріп кетпе, Асекем, Бір-екі мың теңгемді ұтылдым деп.

Тау оянды жолында, орман орнап, Қартайтқысы келеді жылдар зорлап. Сенің Майраң атынан �лең жазған Жас ақының мен едім саған арнап.

Мініп жүрсің арынды арғымақты, Іздеу үшінің �зісің мәңгі бақты. «Қыз сағыныш» дейтұғын сол �леңге Шәмші батыр ән жазып жан қуантты.

Асқар таулар �зіңді тосады әлі, Сені к�рсем к�ңілдің босады әні. Саған айтар Майраңның �леңі боп Кіріп едім жаныңа Асанәлі.

Содан бері сен іні, мен ағадай, К�ңіл жақын, к�ріп тұр бәрін құдай. Тағдыр нені сыйласа бәрін алдың, Бәрін к�рдің ақк�ңіл бауырым-ай.

Қайыспадың қашан да қара нарым, Сен барғанда тосады дала барын. Данасындай ойлайды інілерің, Ағасындай сыйлайды ағаларың.

Жүкті іздеп жүресің қайдан да ауыр, Сен барғанда бастайды сайранды ауыл.

64


Қазақ деген халықтың кім екенін Сен аман жүр, дүниеге жайған бауыр.>нер үшін т�гілді қара терің, Барған жерді белгілі бақ етерің. Сен аман жүр,бір сенің амандығың Бір халыққа білгейсің бақ екенін.

Қарызынан қазақтың құтылғың кеп, К�мейіне күндердің жұтылдың к�п. Тұмағаңды жек к�ріп кетіп жүрме, Бір-екі мың теңгемді ұтылдым деп.

65


Свет ОРАЗАЕВ

ЖАРЫҚ ЖҰЛДЫЗ

Бір ғұлама айтқан-ды бірде маған, – >нерде оқшау кеткен кім бар одан? Асекең жайшылықта сараң с�зге, Тым ширақ сахнада, Күрделі адам.

Тірлігі салатындай к�п ой маған: Т�р жаққа басқан жоқтай оңай қадам. Сергітер сезімінді түрлі р�лдері Кинода жан-тәнімен ол ойнаған.

Ол жайлы кей сыңаржақ не демесін?.. >нерде �зі к�пке �неге шын. К�рінсе-ақ экраннан �р тұлғасы, �ркімнің қоздырардай делебесін.

Ұйып тыңдап пікірін ғұламаның,Тыпыршымай,Бір сәтке тына қалдым,Тебіренте толғантып �нері мен>мірі Асекеңдей ұлы адамның.

Келер тек �нерімен сергігісі Күрделі адам, – дейді, Сол дұрысы.Кино, кино, – дей қалып байыз таппай Жүрердей сарқылғанша соңғы күші...

Оған жат қиын шақта дір ету де, Қиынмен қиюласып күні �туде. Есімі жұртшылыққа аян бүгін Хас шебер кинорежиссер ретінде.

66


Мақсаты боп шындықтың к�зін іздеу, Бір кезде қонған жұлдыз к�гімізге. Шоқан жайлы �рбіген фильмі оның Толық дәлел әлгі бір с�зімізге.

Айнымай дос к�ңілге құт себуден, Еместей алғы шептен түк шегінген. Жап-жақсы спортшы да болыпты �зі, Кезінде семсер ұстап нық сеніммен.

Биік т�р маңайына тұрақтанар Тың істер к�птей әлі бұл атқарар. Тың істен тартынбаған онда бәлкім Қарымды қаламгерлік қуат та бар.

Түзде де жатыр тың іс бастан асып, Ізгі істің ұясындай баспанасы. Кітабы бағышталған асыл жарға – «Майраның әні» соның бастамасы.

Кей кезде жанарынан нұр т�гіліп, Дейді �зі кейбір сырын ірке күліп:– >нерде �ркен жайып жүрген бүгін, Күтемін ұлдарымнан үлкен үміт.

Ойлаймын: «>згеден ол сәл басқарақ, Ол үшін ұзақ әлі талмас қанат. >зімен етенедей байсалдылық, Жайсаңдық,Ұстамдылық әу бастан-ақ».

Ойымды дұрыс ұғын, к�ршілес кей;– Пікірің пәрменсіздеу, ерсі деспей, Керек десең,Хас �нер к�гіндегіЖарық жұлдыз �зімен еншілестей.

67


К�ршілесім,Алмай да тым қысымға,«Жем» етпеңдер ақынды түрлі сынға.Айтылар с�здің осы тоқетеріАсанәлі �шімов тұрғысында.

68


Оралхан Б8КЕЙ

1. АСАН�ЛІ АСУҒА БЕТТЕДІ...

>мірден �з жолын таппаған адам – �зін-�зі жоғалтқан адам дейміз. Ал о баста табиғат сыйға тартқан дарын кәдесі қыруар іргелі істің құрбандығында емес, әншейін күлді-бадам тіршіліктің к�п-к�п тентірер к�рбілте соқпағымен кетсе, ондай адам, әрине, �зін-�зі жоғалтқан адам. Жоғалу үшін әлдекімнің ақылы қажет пе, жо-жоқ, жоғалу үшін «таудай талапты бармақтай баққа» садақалап жіберсең болғаны. Айталық, алтынның асылдығы тіпті де сирек кездесетіндігінде емес, әмәнда тот басып тозбайтын шынайы тазалығында шығар. Егер адамзат игілігіне жаратпаса, алтынның да арзандап кетері хақ. Егер табиғат берген талант �з к�зін таппай, ерте тапталып қалса, нағыз аянышты �мір басталады, яғни, �мірде еш нәрсеге риза болмайтын, �мірде �згеше еш нәрсе жасауға талпынбайтын, қара қазанның қамын ғана қанағат тұтар, жатбауыр да �зімшіл дүбәрә пенде осылайша қалыптасады. Біздіңше, табиғат әркімге де о баста шағындап дарын дарытатын секілді, соның ілеуде біреуі ғана �з қасиетін �зі танып, жас балаша мәпелеп, тәрбиелеп, сылап-сипап жетілдіреді білем, иә, ұзақ еңбекпен жетілдіреді. Мұндай тар жол, тайғақ кешуге шыдар бел, арқа керек.

Асанәлі – �зін-�зі ерте тани білген жігіт. �рине, оның әлі күнге алып-ұшып тұрар тентектігі сол бойында бар қасиетті ұялмай �згеге к�рсете білуге мәжбүрледі, қысылып-қымтырған жоқ, консерваторияға жетелеп келді. Бір қарағанда ұрда-жық �ркеуде жігіттің �мір соқпағы ә дегеннен-ақ сәтті басталды десек, қателесер едік. Екінші курстың студенті болып жүргенде-ақ киноға түсе бастағанымен, тіпті содан бергі уақытта «Асау Ертіс жағасында», «Бір ауданда», «�н шақырады», «Жол торабы»,

69


«Тұлпардың ізі», «�н қанатында» секілді кинолардан сан рет к�рсек те, Асанәлі ойнаған үлкенді-кішілі р�лдер к�ңілімізден шыға бермегенін айтар едік. Ол к�п әртістердің бірі ретінде он жыл елеусіздеу еңбектенді. М. �уезов атындағы Қазақ драма театрындағы актердің �нері �з мүмкіндігінен әлдеқайда т�мен шығып жататын. Біз бұл с�зді Асанәлінің қазіргі шыққан биігімен салыстыра әдейі қолданып отырғандағы айтпағымыз – талантты жастың �з жолын тапқанымен, к�пке дейін �з р�лін таба алмай келгендігіне �кіну еді.

Сарысудың май топырағын бұрқыратып, жалаң аяқ, жалаң бас шауып жүрген бала бүгінде соқталдай жігіт болып, тек республикаға ғана емес, Одақ, тіпті шет елге аты әйгілене бастаған екен. �кесін Отанның тыныштығы үшін садақалап, әуелі шешесі Тәжіханның соңынан еріп, сонсоң анасын �з соңынан ертіп ержеткен. Бар мен жоқтықтың, аштық пен тоқтықтың парқын қаршадайынан біліп �сті де, адамдық асқар таудың шыңына �з байрағын тігуге ұмтылды. Ауылдан алған рухани қуат институттан алған біліммен ұштаса келіп, анасының аялы алақанынан дарытқан тағылымнан сусындайтын. >нер деп аталатын мәңгі мазасыз жолды таңдап алғанда, күні ертең қиналатынын да, сүрінетінін де білген, біле тұрып ағыстың ығымен емес, қарсы жүзуге белді бекем буған. Сондықтан да актер – мамандық емес, болашағын �з қалауынша таңдап, сол болашаққа шабуыл жасау. Актер болу дегеніміз – �зінің де, �згенің де мың-миллион қайғы-қасіретін, қуанышы мен жұбанышын арқалап, тайғақ тағдыр соқпағында жолаушылаған білетін-білмейтін адамдардың рухани сүйеніші болу. Актер болу – аяқталмайтын, күндіз-түні ұйықтамайтын оқу-тоқуды таңдап алу.

Біз жоғарыда Асанәлі �мір жолын дұрыс таңдай білгендіктен де �з еңбегінің, �з талантының мерейін үстем етті дегендей пікір айтқан едік. Демек, �нер жолы – �мір жолы – үлкен жол, �нер айнасы �мір дегіміз келді. С�з арқауы болып отырған актеріміз Айдар, Қасболат, Сәнжан, Асан, Дон Жуан, Кебек, Қозы, ең соңында Шадияров пен Бекежан секілді белгілі-белгілілерді сахнаға не болмаса экранға шығарарда ең әуелі �мірден үйренді.

70


Сондықтан да ол ондаған р�лдердің қай-қайсысында болмасын шынайылық, табиғилық басым жатады. Бірақ, �з �нерін �мірден әсте жоғары қоймайтын, ізденгіш актер адам мінез-қылығының тұтастығын, санқырлылығын сақтап, барынша зерттейді де, толыққанды образ шығарады. Егер к�рермен қауым актермен қоса қиналып, актермен қоса мұңайып, шын жүрегімен иланып отырса, актер еңбегінің ақталғаны.

Қаһармандардың ойы мен сезімі, образдардың толық-қандылығы, жан-жақтылығы, идеяның к�ркемдік пен тұтастығын сақтай білу, кейіпкер ойының астарын ашу, адам �мірінің рухын таныту, шынайы характер бітімінің �зектілігі, �лмейтін �мір туғызу – нағыз актердің ғана қолынан келетін қиын шаруа. Біз әдетте адам мінезінің екі жағы болады: физикалық және психикалық дейміз. Бұл екеуі �зара қоян-қолтық байланыста, бірінен бірін айыра алмаймыз. Адам мінезінің барлық актылары бірлікті психо-физикалық акт. Сондықтан да адамдардың мінез-құлқын түсіну үшін, ең әуелі оның ойы мен сезімін ұға білу керек. Керісінше, оның айналасын қоршаған ортамен байланыс әрекеттерін білмейінше, ойы мен сезімін де біле алмайсың. Актер образдар әлемін тек осы екі қасиеттің арқасында ғана жасай алады. Осы екі қасиеттің арқасында «қиналыс �нері» мен «елестету �нері» пайда болады. Бірі – сана әрекеті де, екіншісі – дене әрекеті, бұл екеуі бірін-бірі бақылап отырғанда ғана іс нәтижелі болмақ. Асанәлінің сахнада ойлы образдар жасауға кей ретте шоқырақтап қалатыны бар-тын, байқап қарасақ, дене еркіндігіне бағынып, �з әрекетін �зі бақыламай қалады екен. Кейде артық бақылап, образдың ішіне кіре алмай, мүмкіндігін орынсыз тежеп тастайтын. Соңғы кезде мұндай кемшіліктен тазарды деп батыл айта аламыз.

Адам әрекеті – бұл к�бінесе біздің ой еңбегіміз бен сезімімізден туатын тұтас бір дүние. С�з бен әрекет біздің ақыл-ойымыз бен сезіміміздің нәтижесі болып табылады дедік. Енді осынау адамдық болмысты �мірге к�шірерде оның несін алып, несін қалдыру керек. Егер бәр-бәрін айна-қатесіз қайталасақ, ол онда �нер емес. >мірден �нердің �згешелігі неде? Міне осы сұрақтардың жауабын табу үшін Асанәлі ойнаған Дон Жуанды

71


к�ру керек. Онда актерлік әрекет – адамдық әрекеттен бастау алып, �нерлік шарттардың үдесінен шығып жататыны әрбір сауатты к�рерменге айдай аян. >кінішке орай, жылайтын жерде күліп, күлетін жерде жылап отырар дарақы қимылды ойын – к�рермен үшін трагедия.

Асанәлінің нағыз әртістік атағын әлемге жария еткен Шадияров пен Бекежан жайлы айтсақ, оның шығармашылық табысын талдаған болып табыламыз. >йткені оның әзірше шыққан биігі – осы екі р�л.

>нердің екі жолы – театр мен киноны қатар алып келе жатқан �шімовке реті келгенде мынандай сауал қойғанымыз бар:

– Айталык, сіз театр мен кинода қатар ойнайсыз. Кино театр актерін «бұзады» деген қағидаға қалай қарайсыз?

– >зі бұзылайын деп тұрған ақаулы актер болса, онда ол қирап-ақ қалатын шығар-ау. Басқаны қайдам, менің кинодағы азды-к�пті табысымның негізі театрда жатыр деп білемін. Театр – шеберлік мектебім, ал экран – сол мектептен алған тәлімімді сынайтын к�гілдір алаң іспетті. Алайда, сахна мен экранды үнемі жалғастырып, бекем ұстап тұрар алтын арқау бар, ол – талмай сіңірген еңбек болмақ. Ендеше мен осы екі ұяны да қимаймын, қатар дамытамын. Мен ғана емес, Мәскеу, Ленинградтың атақты әртістері ұстаған бағыт та осы ғой.

Рас, кино – синтетикалық �нер. Сондықтан оның қаһармандары �мір сүретін уақиға да синтетикалық. Экран актердің нағыз тіршілік сферасына айналады. Кино – техникалық жағынан аса қиын, к�рерменді алдауға болмайтын, к�пс�зділікті ұнатпайтын �нер, онда қоршаған орта арасындағы қарым-қатынас �те дәл әрі нақты болуға керек. Сіз жасайтын образыңызды сахнада үзіліссіз бір сағатта ойнап, кейіпкеріңіздің �мірін кешіп үлгердіңіз, кинода мүлдем олай емес, бүгін жылап, енді бір-екі аптадан кейін күлуге, не болмаса аттан бір рет құлауды жүз рет қайталауға, бір психологиялық ішкі толғанысты сан рет бастан �ткеруге мәжбүрсіз. Ал мұның �зі әлдекімнің �мірін кешуге жұмсалатын шығармашылық қуатты әбден әуре-сарсаңға салып, жүйкеңізді шаршатары хақ. Кино-актер жіберген кішкентай қателіктің �зі экранға зәуімен шығып кеткен соң,

72


қайтып түзеуге болмай қалады, бұл жауапкершілік жүгін әлденеше есе ауырлата түспек.

Киноактер ретіндегі �шімовтің жолы ертеден басталғанымен, талант жеңісіне соңғы екі фильмінде ғана қолы жетті. Соңғы екі сериялы екі фильм – «Атаманның ақыры» мен «Қыз Жібек» тек «Қазақфильмнің» ғана емес, бүкіл қазақ кино �нерінің сүбелі табысына айналды. Кино – ұжымдық �нер деген пікірді қолдай отырып та, сол к�пшіліктің ішінде оза шығып, б�лекше қырымен танылар, сол фильмнің негізгі тұлғасына айналар адамның болары с�зсіз. «Атаманның ақырындағы» Шадияровты алып тастап, киноны к�зге елестетуге болар ма еді? Жоқ, олай болса, Шадияров-�шімов бүкіл фильмнің �зегін құрап, Алтайдай асқар биіктікте тұратын сүйкімді қаһарманымызға айналды. Совет �кіметі жаңа орнаған шақтағы қазақтан алғаш шыққан барлаушының сом тұлғасын, жанын танып қана қоймаймыз, оның к�зсіз ерлік, асқан ақылының куәсі боламыз. Жүйкенің т�зімі, сезімнің беріктігі қарулы да қайсар азаматтың �згеше парасаты мен салқынқанды байсалдылығына қосылғанда осындай боздақтардың �з халқымызда да бар екеніне іштей қуанып, жанымыз жарылқанады. Асанәлінің тас құдайдай әдемі денесін, үнемі ерлікті аңсап тұрар буырқанған күші мен �ткір к�зін, анау қаршығадай боп атқа отырысын, шапшаң да шалт қимылын айтпағанның �зінде, актерлік ішкі әлеміндегі жүріп жатар майданды сезініп к�ріңізші. Сонда Асанәлінің театрдан алған мол танымына куә болып, Станиславскийдің ұлы жаңалығы – актер �нерінің ішкі техникасына қайран қалар едік. Міне, жалғыз б�лме. Шадияров шалқасынан ойланып жатыр. Не істеу керек? Мынау тығырықтан қалай құтылу керек? Сол сәтте бір найзағай ой санасында жарқ етті де, оны дін иесі Иона әкейге жетелеп барды. Демек, айлакер Иона құрған тордан және бір құтылды. Дәл осы ойынының шынайылығына иланасыз.

Театрда к�п ойнаған �шімов актердің ішкі әлемін меңгеруде осы жүйенің Станиславскийден кейінгі қайраткерлері Сальвина, Ленский, Давыдовтар еңбегінен к�п үйренгенін �зі де мойындайды. Сахналық шеберліктің к�гілдір экранда да �з орнын табары осы шығар, бәлкім. Оның образ жасау ретіндегі

73


к�рген азабы ылғи да шығармашылық қуанышқа ұласады. >йткені, ол образ жасауда қатты қиналады, қиналған сайын – қуаныш!

Баршамыз күні кеше (бүгін де) к�ріп жүрген, халқымыздың �нер мақтанышына айналған «Қыз Жібекті» талдағанда, әдетте қос қаһарман Жібек пен Т�легенді к�бірек тілге тиек етіп жүрміз де, Бекежанды жағымсыз р�л ретінде айналып �теміз. Сонау бір кездерде актер жағымсыз р�л ойнағандықтан (қаншалықты шеберлік к�рсетсе де), құрмет алмақ пен азын-аулақ сыйлықтан құралақан қала береді екен. Біздіңше, актердің шығармашылық табысы мен шебер ойынына оның қандай р�лді орындап шыққандығы �лшем бола алмайды. К�зге елеусіз, �те мүсәпір кейуана бейнені сахна не экран арқылы аспандата к�рсете білсе, міне, нағыз шеберлік осында. Образдың типтік дәрежеге к�терілуі шығарманың жазылу ерекшелігі мен атқарып жүрген жүгінің ауырлығына байланысты емес, автор қаламының жүйріктігі мен актер ойынынын шеберлігіне саяды. �ділін айту керек, «Қыз Жібек» фильмін к�ре отырып, �те сәтті шыққан бейне Бекежан екенін бір ауыздан мойындасқанбыз. Бекежан жағына шығыңқырап кеткен сәтімізде, тек этностық қалыптасқан жақсы к�рушілік қана Т�легенге бүйрек бұрдырған. Бұл қарсыласты (жауды) мықты к�рмеу арқылы сүйікті кейіпкердің абыройын одан әрі шамырқандырудан туған режиссерлік шешім емес, �з образын жеріне жеткізе меңгерген шын таланттың табысы дегіміз келеді.

Сонда Асанәлінің актерлік жаңа қырын танытқан не?Асанәлі �мірін характерден экрандық, экрандық �мірінен

характер туғызғанда �зіне лайық, ертеден іздеген, аңсап күткен р�лімен дидарласып, бұған дейін бұйығылау келген шығармашылық қиялын оятып алды. Ол тек режиссерлік, болмаса, теориялық алған білімнің шеңберінде шектелмеді. >мірге �з жаңалығын ала келді. >мірде идеялылығы мен шеберлігін қабыстыра, қатар дамытты. Театр мәдениетін үйренуде Брехттан да, Вахтангов пен Мейерхольдтан да, Попов пен Тайровтан да социалистік шындықтың ішкі заңдылығы – эстетикалық байлықтың сырын ұқты. Актерлік шеберлігін тәрбиелеуде де мына шарттарды әсте

74


естен шығарған емес. Саяси-идеялық �су, дүниеге к�зқарасын қалыптастыру, моральдік тазалық, �з ойыны арқылы жаңа адам тәрбиесіне ықпал жасау.

Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген әртісі Асанәлі �шімовтің алдында әлі де тапталмаған, басталмаған �мір жолы – �нер жолы жатыр. >мір шындығын бейнелейтін осы замандық образ жасау – актерлік те, азаматтық та борышы. Оның к�з алдынан заманымыздың құрыш білек, ет жүрек адамдары тұрғызып жатқан алып құрылыстар кетпейді. Қазір осы Ленин даңғылында күні кеше ғана қарапайым еңбек адамы тұрғызып берген ақ қанат үйде тұрады. Түннің бір уағында балконға шығып, түнгі Алматыға к�з салады. Сонда аспандағы сансыз жұлдыздармен қоса жымыңдаған мыңдаған жарықты к�реді. Осы жарықтың ішінде бейнебір жүзіп жүргендей сезінеді. Сол жарықтан қуат алып, шығармашылық отын тұтандырады. Сол жарық �зін де, басқаны да адастырмай табыстыратынына, ертеңіне – нұрлы болашағына алып баратынына сенеді. >йткені сол жарықтың иесі – Адам екенін біледі. Түнгі жарық алыстан к�рінеді екен...

2. «И�, ТАЛАЙ РЕТ >ЛІП, ТІРІЛЕРМІН»

( Сипаттама)

– Мен тағы да �ліп келдім (Орыс жазушысы Ф.М.Дос тоевскийдің туғанына 150 жыл толу құрметіне О.Бодықов «Барымташы» деген пьеса жазған. Қазақ драма театры жуықта сахнаға шығармақ. Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген әртісі Асанәлі �шімов ақын р�лінде ойнайды), – деді ол, актер, қара тер болып ентігін баса алмай отыр ған қалпы. – Актерлік ғұмырымды табысты түрде ұластыра беруім нің ең басты кепілі – дұрыстап «�ле» білу, әрине, сахнада. Ал нағыз табиғи �лім жайлы ойлау ертерек. Маған салса, мың жасағым келеді.

– Егер сом образдар туғызып, �міршең бейне жасай алсаңыз, ол тілегіңіз орындалары хақ қой, – дедім мен, терін сүртіп, ентігін

75


енді ғана баса бастаған ер бітімді, жирендеу жігіттің жігерлі бетінен к�зімді алмай. Бірақ, менің қарсы алдымдағы орындықта Айдар да, Қасболат та, Сәнжан да, Асан мен Дон Жуан да, Кебек пен Қозы да, Шадияров пен Бекежан да емес, күнделікті �зіміздің ортамызда ақсия күліп, жадырай с�йлеп, асқақтай басатын кәдімгі Асанәлі отырған еді. Иә, менің қарсы алдымда: баяғыда Сарысудың май топырағын жалаң аяқ табанымен басып, күнбатысқа телміріп жол тосып жүрген сарыжағал бала, қара жамылып, соғысқа қарсы лағынет айтқан Тәжіхан анасының бауырына тығылып, сонау ит арқасы қиян Кентаудағы туыстарын іздеп сапар шеккен бала, анасы екеуі бірігіп, Ұлы Отан соғысында құрбан болған әкесі �шімнің рухын мәңгі-бақи ардақтап �тер жалғыз ұл – жайсаң жігіт отыр еді.

– Шешем ерінен жиырма жасында айрылды, – деді ол әлгіндегі ашық-жарқын мінезін күрт �згертіп. Енді оның ойнап тұрған к�гілдір к�зін жеңіл мұң қабыздады, әкесін іздеген сарытап сағынышы болар. Мүмкін, осы сәтте оның к�з алдына гранатын жоғары ұстап, лапылдаған от, жауған оқ, аққан қанның ортасында уралап алға ұмтылған асыл әкесі, сол әкесін отыз жыл сарғайған санамен тосып отырған асыл анасы елестеген шығар. Бәлкім, ендігі әке, ендігі ана, ендігі бала – сол бір соғысты қайтып к�рмей-ақ, білмей-ақ қойса еді деп іштей тілеген шығар. �йтеуір, менің бар екенімді ұмытқандай, жағын таянып, ойланған күйі терезеге қарады.

– >нер институтына 1955 жылы түсіп, 1961 жылы бітіріп шықтым. Сосын екі жыл киностудияда істедім. Ал киноға түсуім екінші курстан басталған. Содан бері «Асау Ертіс жағасында», «Бір ауданда», «�н шақырады», «Жол торабы», «Тұлпардың ізі», «�н қанатында», «Қыз Жібек», «Атаманның ақыры» секілді киноларда үлкенді-кішілі әр түрлі р�лдер атқардық. М.�уезов атындағы Қазақ драма театрының сахнасындағы ойынымызға к�рермендердің �зі куә.

– Айталық, сіз театр мен кинода қатар ойнайсыз. Кейбір теорияшылардың айтуына қарағанда, қиын әрі актердің болашағына қауіпті дейді ғой (менің ойымда «Кино сахналық актерді бұзады» деген с�з тұрды).

76


– Басқаны қайдам, менің кинодағы азды-к�пті табысымның негізі театрда жатыр деп білемін. Театр – шеберлік мектебім, ал экран сол мектептен алған тәлімімді сынайтын алаң іспетті. Демек, сахна мен экранды үнемі жалғастырып тұрар алтын арқау, �міршең �зек, ол – талант пен талап болмақ. Ендеше, мен осы екі ұямды да қимаймын, қатар дамытамын. �сіресе, театрды қимаймын.

Менің к�кейімде Асанәлі одақтық аренаға алып шыққан, талантының к�зін ашқан соңғы екі сериялы екі фильм тұрды және осынау жас жігітті к�рермен жұртшылық «Атаманның ақыры» мен «Кыз Жібек» арқылы Қазақ кино �нерінің ең таңдаулы жұлдыздарының бірі ретінде қуана қарсы алғаны есіме түсті. Бүгінде оны одақтағы әр түрлі киностудиялар басты р�лге ойнауға шақыра бастаса, демек, бұл да соңғы екі фильмнің жемісі. Бірақ, «Театрым – алтын шаңырағым» деп ағынан жарылып отырғанда, ренжітіп алармын деп сескендім.

Асанәлінің аласы к�п �ткір к�зіне, сол к�здің үстіндегі қою қасы, қайратты жез шашына, күрең бетіне қарап отырып, әркімге дари бермейтін мимикалық құдыретіне қайран қаламын. �сіресе, Асанәлінің Бекежан р�ліндегі ішкі толқынысын, кесапатты кек буырқанған ашуын паш ететін сан құбылар бет-бейнесі нағыз к�гілдір экран үшін жаралғандай еді ғой. Оқты к�зімен ата бір қарағанда немесе тұлан тұта түтігіп ашуланғанда, әсіресе, атойлап жауға шапқанда дәтің шыдай алмай, жерге қарайсың. Т�легеннің �лі денесіне бір уыс топырақ салған сәттегі алабұртқан жүзі жан шошырлық еді, бірақ, жағымсыз р�лде ойнап жүрген актердің осыншама қатыгез жүзіне шыңдап үңілген адам қимастықтың, шыңырау түбінде күн сәулесіне жылтырар судай м�лдір адамгершілік пен кеңпейілдік сырын ұғынар еді.

– Мен Бекежанды жақсы к�ремін, – деді ол қарулы саусақтарын сыртылдата отырып. – >з жүрегінің әмірі мен махаббаты үшін күрескен азамат халық қасіретіне әрқашан да ортақ. Ауыз әдебиетімізде ылғи жақсы адамдар �ліп, жамандары тірі қалып отырған екен, демек, біз солардан тарасақ керек. Олар да осал болмағаны, – деп әзілдеді Асанәлі.

77


– «Үйрену» дегенді қалай түсінер едіңіз?– Үйрену деген – қайталау емес, еліктеу. Бекежан р�лін сеніп

тапсырғанда мен құрметті ақсақал актеріміз Құрекеңе (Құрманбек Жандарбековті айтамын) барып: «Ақсақал, айып етпеңіз мені, сіздің Бекежаныңыздың жақсы жақтарынан ұрлаймын», – дедім. Құрекең жасаған Бекежанның әсіресе ожарлығы мен �ркеуде жүректілігі ұнайтын.

Менің к�з алдыма тағы да алдымдағы жігіт ойнаған Бекежан к�леңдеді. Ол Бекежан басты қаһарман Т�легеннен әлдеқайда биік жүрген және жағымды образымыздың мысын басатындай шоқтықты к�рінген. Бұл қарсыласты мықты к�рсету арқылы сүйікті кейіпкердің абыройын одан да асырудан туған авторлық, иә болмаса режиссерлік шешім емес, �з образын жеріне жеткізе меңгерген шын талапкердің табысына саяды. >з �нерін �мірден әсте жоғары қоймайтын із денгіш актер адам мінез-құлығының тұтастығын, сан қырлылығын сақтап, жете зерттей білген де, жарқ еткізіп, алдымызға тартқан. Асанәлінің елестетушілік қабілетін атап айтар едік. К�ркем ой мен болашақ образдың бар бітімін санасында мың мәрте пісіріп алған актер жаңа досының – кейіпкерінің киімін киеді де, соның �мірін кешеді. С�з етіп отырған әртісті біз «Атаманның ақыры» фильмін дегі Қасымхан Шадияровын айнытпай, �з күйінде, �з хал-қадірінде тануымыз, адал ниет, ақ сезіммен әр қимыл-қарекетке түскен сайын бірге қуанып, бірге қайғырып, алай-дүлей к�ңіл күйде отыруымыз Асанәлінің р�лге, р�лдің Асанәліге нағыз к�шкен сәті болар.

– Сахнадағы �міріміз аяқталып, спектакльден үйге оралған соң да к�пке дейін к�з ілмей, әлгіндегі оқиғаны ойша ойнап жатамын. Кейде �зім екенімді ұмытып, бағанағы қайғыдан, бағанағы қуаныштан, бұдан пәлен жыл бұрынғы оқиғадан арыла алмай д�ңбекшимін. Менің пір тұтар актерім – �зіміздің апамыз, КСРО халық әртісі Сәбира Майқанова. Мені қайран қалдыратыны сол – ол кісі сахнада образға кірген соң тіпті шыға алмай арпалысып, кейде театрдан үйіне дейін зар еңіреп жылап барады екен. Бұл ретте Сәбира апай театрдағы бірінші «мен» мен екінші «менді» тұтас «жалғыз» менге – «Сәбира-р�лге» айналдырады білем, сондықтан да театрдың әр түрлі шарттарынан

78


бейхабар к�рермен ол кісіні тәртіппен сызылып, сырбаз ойнар бәрімізден ыстық қабылдайды. Серағаң мен Сәбира апайдың ешкімге ұқсамас бірегей беті, б�лекше қайталанбас мектебі бар.

Автор кейіпкерінің ойы мен сезімін, образдың толыққандылығы мен жандылығын жеткізе білу – актер талантының еншісі. Ендеше, тек шығарма шеңберімен шектелмей, �мірді зерттеу, талмай іздену, үзбей оқу �нер саласында үрдіс �суді шеберлік шыңдаудың кепілі. �лде Асанәлінің баяу бастап, шырқау биікке бірте-бірте к�теріле ж�нелгенінің түп т�ркіні осында шығар-ау. Соңғы екі фильмде шынайы характер тұтастығын жасай алған жас актер �з р�лін болашақ тұрғысынан к�ре білген дер едік. Сондықтан да �мірлік характерден экранды характер, экранды характерден әмірлік характер тудыра білді, әрі к�птен бері анық бетін аша алмай бұйығылау келген ол нағыз лайықты р�лін тауып, шығармашылық қиялын оятып алды, енді алда айқын жол жатыр, соқталы образдар күтіп тұр. Егер актер денесінде адамның не ойлап, сезінетіні, қандай мақсатпен �мір сүретіні к�рінуі керек болса – образдың ішкі жан дүниесін, психологиялық ерекшелігін ашуға келгенде Асанәлі сол денеге еркіндік беріп, сана арқылы бақылау жүргізеді. Оны біз Бекежаннан да, Қасымхан мен Дон Жуаннан да байқар едік.

– Саф шеберлік биік идеяның топырағында туындайды дегенді қалай түсінер едіңіз? – дедім мен Асанәліге.

– Сұңғыла �нер шындығы – идеялық пен шеберліктің бірлігінде екені рас. Советтік �міріміздің шындығын бейнелейтін осы замандық образ жасау – актерлік те, азаматтық та борышымыз. Амал не, ондай ірі драмалық шығарма жазылған жоқ әлі. Бізді асырап тұрған – тарих: Кебек, Т�леген, Қамбар, Сырымдар ғой. Бізге осы дәуірдің Алпамыстары мен Құртқалары керек. Есінде қалмайтын әлжуаз кейіпкерлер сахна мен экранда қаптап жүр. >кінішке орай, оларды қуып түсіретін батыл тұлғалар �мірге сараң келіп жатыр.

Бұл әдебиетімізге де қатысты с�з екенін білсем де, үндегенім жоқ. Заманымыздың құрыш білек адамдары тұрғызып жатқан алып құрылыстар к�з алдымызда, ал сол алып құрылыстың иесі

79


қарапайым еңбек адамының сом бейнесін кітаптан оқып, сахнадан к�ре алмай отырмыз. Демек, сол құрылысшыдай қимылдай алмағанымыз ғой. Олар бізге сәулетті қала, жойқын зауыттар салып береді, біз жақсы шығарма жазып бере алмаймыз.

Асанәлі сахна мен экранға �з замандасының шоқтықты бейнесін шығаруды армандап отыр.

– «Атаманның ақыры» бүкілодақтық экранға қабылданып, еліміздің әр жерінде жүре бастағаннан бермен жан-жақтан к�п хат алдым. Соның бүгін келген біреуімен ғана танысуыңа болады, – деді де, қалтасынан хат алып, маған ұсынды.

«Қымбатты жолдас �ШІМОВ!Ойда-жоқта мазаңызды алғаныма кешірім сұрай отырып,

!зімнің достарым – студенттердің сәлемін жолдауды борыш к!рдім. Сіз Шадияров сияқты аңызға лайық чекистің бейнесін қандай тамаша жасай алғансыз. Егер шынымызды айтсақ, ызыңдаған оқ Сіз жасаған қаһарманға тиіп кетер деп шошынғаннан жылап та алдық. Атаман Дутовпен жекпе-жек сәтіңіз Сіздің алғашқы да ақырғы ерлігіңіз емес, алда әлі талай рет к!гілдір экранда жүздесер, тілдесер сүйікті актерімізге айналғаныңызға кәміл сендік. Біз сол Сіз ойнаған фильмнің әсерінен әлі де айыға алмай жүрміз. Бізге !з адресіңізді және суретіңізді жолдауды !тінеміз. Менің мойнымда студенттердің Сіздің атыңызға жолдар сәлемдемесі – грамота мен жүлде-сувенир бар. Суретіңізді жалпы курстық альбомға жапсырар едік.

Сізге зор денсаулық, шығармашылық табыс тілеуші – Дағыстан студенттерінің атынан

Людмила Нородвинд».

Біз де сипаттамамызды Людмиланың с�зімен аяқтағымыз келеді: Зор денсаулық, шығармашылық табыс тілейміз.

* * *Асанәлі орнынан тұра беріп айтты: «Иә, «талай �ліп, талай

тірілермін», әрине, �нерде...».1971 жыл

80


3. АРДАГЕР АМАНГЕЛДІ

ЕЛДІҢ ЕРІ...

Ғ. Мүсірепов. «Амангелді», екі б!лімді тарихи драма. М. �уезов атындағы қазақтың мемлекеттік драма театры. Қоюшы-режиссер – А. �шімов. Музыкасын жазған – Е.

Рахмадиев.

�лі есімде, алғаш «Амангелді» кинофильмін к�рген соң, ауылдың барлық балалары бір-бір шыбықты ат қып мініп, «шабуылға» шығып едік. К�шенің шаңын аспанға ұйтқытып шапқылаған қазақтың қарадомалақ балаларында жалғыз-ақ арман бар еді, ол – Амангелдідей елдің ері болу. Бір қызығы – бәріміз бірдей Амангелді болғымыз келгенде, сол қол бастаған батырдың сарбазы табылмай қалған. Сонда дейміз-ау, әлгі арманшыл, қиялшыл ұлдардың тек Амангелді болғысы келгенінде не сыр бар? Жұрттың барлығы батыр болуы мүмкін еместігін біле тұра, неге ұмтылады сол хас батырлыққа? Рас, таудан-тастан қайтпайтын ержүректік екінің біріне дари бермейді десек те, ер атанудан бас тартатын адам тағы жоқ. Біздің қиялымызды тербеп, түсімізге кіретін Алпамыс, Ер Тарғын, Қобыландылар, кейін Чапаев, Котовский, Корчагин, Амангелділерге ұласты. Бертін келе Матросов пен Т�леген Тоқтаров сынды жауынгер болуды к�кседік. Содан соң... Содан соңғысы сол, әркім �зі батыр болғысы келді. Тегінде, баланы кінәлау ағаттық, баланың жас қиялын қанаттандыратын Батыр тауып (жазып) бере алмаған қаламгерді, яки �зімізді кінәлауымыз керек шығар. Қазір тек жас�спірімдер ғана емес, толайым �міріміз, бүгінгі уақыт заманының заңғар жүгін арқалаған қаһарманға зәру болып отыр. Бірыңғай «қатты жүрмейтін, қарап тұрмайтын» кейіпкер бар, бірақ, батыр тұлға – қайратты (рухани жағынан да) қаһарманы жоқ шығарманы шырғалағанымызға біраз уақыт болды. Бүгінгі таңда бүкіл еліміз �згерістің самал желін сезіне құптап, жаңғырып жат қанда к�ркем�нерге де түбегейлі �згеріс, жаңа бетбұрыс керегі даусыз. Ендеше, осы заманның Амангелдісін сомдап, сахнаға шығару – кезек күттірмейтін к�кейтесті мәселе.

81


Бұл ретте барлық үміт пен сенім қазақ �нерінің қара шаңырағы – М.�уезов атындағы академиялық театрына жүктелері с�зсіз. Бұдан бұрын к�ріп жүрген «Келіндер к�терілісі», «Түлкі бикеш» пен «Беймаза әйелдің» �кінішті �мірі де к�рермен жұртшылықтың эстетикалық талаптарына жауап бергенін мойындай атап, тағы да азаматтық, әлеуметтік қауқары бар шоқтығы биік қаһарман, яғни, эпикалық қуаты бар Елдің Ерін іздейміз. Міне, кешелер ғана арамыздан аттанған классик жазушымыз Ғабит Мүсіреповтің «Амангелді» драмасын Асанәлі �шімов сахнаға қайта шығарыпты дегенде, елеңдей қалғанымыз содан.

Соңғы кезде �зінің таланты мен қабілетін тек театрда ғана емес, туған �неріміздің �скелең саласының бірі – кинода да сынап, шығармашылық белсенділік танытып жүрген КСРО халық әртісі Асанәлі �шімов қашанда, қай кезде болмасын сахнаға деген сүйіспеншілігін суытқан емес. Тіпті, драматургтеріміз нағыз ак терлік қуатында тұрған оған лайық образ жазып бере алмай жүргеннің �зінде �з болмысындағы мүмкіндіктерін спектакль қою арқылы пайдаланады. Кеше ғана Қазақтың ардақты ұлы Шоқан Уәлиханов туралы алғаш рет к�п сериялы кино түсіріп, кенжелеп келген кино �нерімізді бір серпілтіп тастаса, бүгін Амангелді сынды азамат соғысының батырына батыл барлау жасап отыр. Біз бұдан бұрын Асанәлі қойған «Ревизорды» к�ріп, қуана қол соққанбыз. Тегінде, А.�шімов ешқашанда ұсақ тақырып, жеңіл дүниеге ұрынған емес, қазақтың асыл азаматтарын кинода немесе театрда болсын бүгінгі ұрпаққа танытуға құштарлануы – �нерлік мақсаты секілді. Сондықтан да ол Ы.Алтынсарин, Т.Рысқұлов бейнесін экранға шығарып, Қазақтың қадірлі ұлдарынан шығармашылық галерея жасасам деп армандайды.

Сонымен, ендігі с�з «Амангелді» спектаклі жайында. Бұдан ширек ғасыр бұрын қойылып, сахнадан түсіп қалған батырымыздың бейнесімен қайта табысқанда к�кейге ұялаған алғашқы ой – драмалық шығарма күйінде �те ұзақ пьесаны режиссер қалай игерген екен, «�зі жоқтың – к�зі жоқ» деп, оңды-солды кесіп тастады ма екен деген күмән еді. Спектакльді к�ре келе күдігіміз сейіліп, асыл мұраға (асыл ағаға да) мейлінше

82


жауапкершілікпен қарап, зергерлік әдіспен мұқият ықшамдалғанына сүйсіндік. Бұл ретте �.�шімов тағы да режиссерлік шешімін оңтал тауып, нұқсансыз сахналық нұсқасын жасаған. Біз «Амангелдінің» бұдан бұрынғы қойылымын, әрине, к�ре алмадық. Ал қазіргі қалпы қанағаттандырып отыр.

Қоюшы-режиссер ең әуелі к�пшілік сахнаны шебер жасай алған. �сіресе, генерал-губернатор Фон Эверс (Т.Жаманқұлов) келер тұстағы қыр Қазақтарының қылық-мінезі, дауласып келіп, дабырласып келіп, ішкі наразылықтарын күбірі зор күйбең тірлігі арқылы жасқаншақтана жеткізеді. Анау Тымақбайдың губернатор алдында малдас құрып алып солдатқа адам бере алмайтындықта- -рын ұзақ-сонар қазақы тілмен сипаттай баяндауы – бәрі-бәрі �з жарасымымен, далалық болмыс-бітімімен, аңқау да адал бейкүнәлігімен к�з алдымызға елестейді. С�з реті келгенде айта кетейік, Жапар (А.Жолымбетов) секілді жуандардың атқосшысы, с�з бағары болып келген Тымақбайдың бейнесін М.Нұрекеев табиғи қалпында тамаша ойнап берді. �сіресе, итаршылық қызмет атқарып келген, бірақ, қулық-сұмдықтан ада кедейдің екі ортада азап шегуі Ғабеңдік астарлы юмормен әрі қайғылы, әрі күлкілі жазылғанын білер едік. М.Нұрекеев, міне, осы бір авторлық ойды да аша білген. Жалпы, осы спектакльде режиссер штрих-детальдарға дейін зор мән беріп, үлкенді-кішілі әрбір кейіпкерді к�рермен назарынан тыс қалдырмады. Оның мысалы ретінде Қ.Қашқабаев кейіптеген �релдікті, Қ.Сұлтанбаев ойнаған Зілқара мен Ж.Мұсабеков бейнелеуіндегі Кенжеқараны атауға болар еді. Ал «сол аяқ, сол аяқ» деп сартылдап, сарбаздықты үйреніп жүрген Мұңайтпас бітімін У.Сұлтанғазин адамдық мінез-құлқын аша кескіндеп берді. Сол секілді мыңбасы Жайнақ (Н.>нербаев), батыр Кете (М.Оспанов), Қазақ қызынан шыққан алғашқы сарбаз Бану (Р.Дәулетшина), революци�нер Пластунов (О.Кенжебаев), салмақты да сабырлы Тәуке (О.Дүйсенов) қойылымның к�ркемдік тұтастығына, шынайы шымырлығына барлық ынта-ықыласымен үлес қосып жүр, сондықтан да қосақ арасында бос жүрген эпизодтық қана р�лді байқамайсыз. Бас тұлға Амангелдіге қарсы топтын �кілдері: Байтас, �біл, Сейіт, Байқараларды да белгілі әртіс Ғ.Сүлейменов бастаған актерлер

83


қадері-қалінше сәтті шығаруға тырысқан. �сіресе Қазақтан солдат аламыз деп, тізімдеу басталған к�ріністе сонау арпалысқа, айқасқа толы, айтыс-тартысы мол аласапыран жылды барлық қайшылықтарымен айнытпай к�рсетуге тырысты. Бір с�збен түйіндесек, «Амангелді» спектаклінде әлі де болса к�рерменге к�п к�ріне қоймаған жас актерлерге сенім артқан әрі олар сол сенімді ақтауға талпыныс жасаған.

Осынау тарихи драманы жазу үстінде ардақты ағамыз Ғабит Мүсірепов орыс халқының бір-біріне кереғар екі �кілі Логиновтарды кейіпкер етіп алу арқылы драмалық кілтін тапқан. Ұлы Октябрь революциясы алдында екі Ресей болғанын тарихтан жақсы білеміз. Ғабең Петр Логиновты (Д.Жолжақсынов) қайтпас революционер, ал Алексей Логиновты қазақ ішіне лаң болып келген патша офицері ретінде тартысқа салады және бұл екеуі к�зқарастары екі басқа болғанымен, ағалы-інілілер екенін білеміз. Алексей Логиновты кейіпкерлеген Қ.Тастанбеков к�зі ашылып, к�ңілі к�теріле қоймаған момын елді бір шыбықпен айдап, ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстағысы келген әпербақандықтың, оспадары жоқ отаршылдықтың қанды �рім қамшысындай қатыгездіктің сойыл соғар бейнесін актерлік шеберлікпен мүсіндеп берді. Оның (Алексейдің) әрбір қимыл-әрекеті, бір елдің кедей-кепшігін қойып, мыңғырған малы, жылқыдай жусатар жаны бар менмен шонжарын тепкілеп алуы патшалық Ресейдің �з қарауындағы халыққа к�рсеткен содыр-сойқандығынан елес береді. Ақырында �зі үйреткен мылтықтың оғы �зіне тиеді де, большевик Петрдің ұстанған идеясы жеңіске жетеді, шиыршық атқан драманың шырқау биігі де осында.

Енді Амангелдінің �зіне тоқталайықшы. Бүгінгі к�рерменге Амангелді секілді халық батырларының қаһармандық образы қандай қажет екенін жоғарыда айттық, автордың �з тілімен с�йлесек, Амангелді – бәріміздің �з жалғызымыздай. Рас, біз ба тырымыздың монументтік бейнесін �нердің басқа саласынан да, әдебиеттен де к�ріп, оқып, к�з қанықты болып қалғанбыз. Аң аулап, алыста жүрген мерген жігіттің әуелі Қазақтан солдат алуға қарсы топты бастап, соңынан орыс революционерлерінің к�мегімен таптық санасын оянып, азамат соғысының сардары

84


дәрежесіне к�теріледі. Сондықтан да халық батыры «�зенді �рге қарсы, �ртті желге қарсы» айдайтын ұлы күш жинап, бүкіл Торғай даласының алқызыл жалауына айналады. «Жолдас Ленин! – дейді Амангелді, – қазақ даласына қызыл ту орнаттық, к�ріне ме осы арадан?». Иә, ол орнатқан қызыл ту желбіреп тұр. «Түндегі от алыстан к�рінетіні» секілді, Амангелді Имановтың от болып лаулаған �мірі мен ересен ерлігі күні бүгінге дейін к�з алдымызда. Бүкіл бір халықтың идеалына айналған Амангелді образын қашанда асқар биіктен к�ргіміз келетіні содан. Жас автор Т.Аралбаевтың осынау жауапкершілікті терең сезінгенін әрі шығармашылық қуатын барынша жұмсағанын аңғардық. Шапшаң қимыл, жалынды с�з, жігерге толы әрекеттер арқылы біршама ұқсағысы келген. Аңызға айналған адамды асқаралы бітімімен екі сағаттың ішінде қайталап беру немесе қас-қағымда батыр бола қалу мүмкін еместігін біле тұра, біз, бәрібір �згеден шоқтығы биік сардарды сағынамыз. Аралбаев ойынындағы Амангелді санамыздағы самғау биіктен к�рінбегенімен, «мынау батыр емес қой» деген күдік те тастаған жоқ. Демек, режиссер трактовкасындағы, актер кейіптеуіндегі Амангелді ертекті ерліктен г�рі ақыл мен сабырлылыққа жеңдірген қарапайым қазақ ретінде бейнеленген. Бәлкім, атақты мерген, аңызға айналған батырдың қым-қуыт тарихи тартыста, тым болмағанда бір рет оқ атпай кетуі содан ба екен... �зірге қанағат тұтарымыз – жас актердің тұлпардай тұлға жасау жолындағы батылдығы мен талапкер талпынысы.

Спектакльде Амангелді сахнаға бір сәт ақбоз ат мініп шығады. Міне, біздің к�з алдымызға елдің ері тап осы тұлғасымен мәңгіге қалған. Бұл к�рініс Амангелдінің қайталанбас образына барарда мінер тұлпарымыз болуға керек. Қоюшы-режиссер батырдың үш жылғы жауынгерлік жолын сахналандырғанда, яғни, �нер тіліне к�шіргенде саяси, рухани самғауын біртіндеп дамытып, шырқау биігіне к�теруі керек еді деп дәмеленгеніміз содан.

Сахнаға сарбаз қыздар шығады, жарасымды, сенімді, аяулы. Бірақ, олардың қолындағы пулеметтің үнін салатын құрал сол заманға лайық па екен, сенімді ме екен �зі... Қазақ аңды үркітерде зырылдауық деп аталатын этнографиялық мүлікті қолданған.

85


Қазір оны музыкалық аспап қатарына қостық. Бәлкім, қыздардың қолына осы зырылдауықты ұстатсақ ұтымды болар ма еді.

Спектакльді музыкалық жағынан к�ркемдеген белгілі композитор Еркеғали Рахмадиевтің еңбегі елеулі деп айтамыз. Амангелді сияқты тарихи тұлғаға асқан жауапкершілікпен �нер жұмсаған. �рбір к�ріністің астарын ашуға лайықты әуен әдемі әрі эмоциялық саздылығымен әсерлі.

Сонымен, Ғабит Мүсірепов драматургиясының шалқарына тағы бір талпыныс жасап к�рдік. Несі бар, жемісті жеңіс әкелер әрекет. Ең бастысы, армандай алыстап кеткен алапат ерліктің екі сағаттық куәсі болдық – әне, бүгінгі бақытты заман, баянды �мірімізбен кімдерге қарыздар екенімізді саналадық. Жылдар �тер, талай ұрпақ ауысар, бірақ, Амангелді секілді қазақтың қаһармандары алқызыл туын ұстап, тарих к�шінің ортасында кетіп бара жатар.

86


Ақселеу СЕЙДІМБЕК

САҢЛАҚ

Басы жұмыр пенде атаулы �зінше бір қайталанбас әлем деп келетін ұғым бар. Болса болар, әйтпесе дүние дидарындағы мың сан пенде атаулының ішінен біртуар дарындар �зінің оқшау болмысымен ден қойғызбас еді ғой. Сол дарындардың ішінде рухани даралықтың ж�ні қашанда б�лек. Себебі, ондай тұлғалардың еткен еңбек, т�ккен тері мен к�рген тірлік, кешкен ғұмыры, былайша айтқанда, барша болмыс-бітімі қарақан басымен шектеліп қалмай, �зі �мір сүрген замана тынысымен астасып, �зі ғұмыр кешкен қоғам тағдырымен шендесіп, сол кез-кезеңнің айғағына айналып кетеді. Мұндай тұлғалардың рух тегеуріні заман мен қоғам дамуына мұрындық бола ма, жоқ әлде заман мен қоғам толғағы сондай тұлғаларды тудыра ма, оны кесіп айту қиынның қиыны. Тәрізі осы екі себептің біте қайнасуы, бірінсіз екіншісінің мүмкін еместігі мәдениет пен �ркениет атаулының қайнар к�зі, алтын арқауы болса керек.

Мұндай ойдың жосығын Қазақ халқының біртуар перзенті, саңлақ актер, сарабдал режиссер Асанәлі �шімовке теліп айтуға әбден болады.

Асанәлі �шімов Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген әртісі (1970), Қазақстан Республикасының халық әртісі (1976), Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1971), бұрынғы КСРО-ның халық әртісі (1980), бұрынғы КСРО Мем лекеттік сыйлығының лауреаты (1974), бұрынғы КСРО Кине матографистер одағы басқармасының мүшесі (1985), Халықаралық кинофестивальдардың бірінші дүркін жүлдегері, «Елім-ай» киностудиясының президенті.

Міне, еткен еңбегі мен т�ккен тері үшін Асанәліні елі, жұрты, Отаны осылай марапаттады және бұл мейлінше әділ де лайықты баға болды.

87


Байқап отырсақ, қазақ театры мен кино �нері шаңырақ к�тергелі де үш-т�рт толқын ұрпақ сабақтасып үлгеріпті. Шүкір, олар аз аяда қарқын алып, қазақтың ғажайып бір �нері құнарлы арна қалыптастырып үлгерді. Асанәлі �шімов болса, қазақ театры мен кино �нерін жасақтаушылардың екінші толқын буынына жатады.

Қазақ сахна �неріндегі алғашқы толқынның �кілдері халықтың қалың ортасынан іріктеліп шыққан, далалық �нерпаздықтың синкретті әмбебаптығын терең меңгерген, әрқайсысы бір-бір театр сияқты қайталанбас ғажайып дарын иелері болатын. К�шпелілердің рухани үрдісінде бел алып жатқан с�з �нері мен музыкалық �нері негізінен ситуация үстінде туындайтын болғандықтан, нағыз �нерпаздың тал бойынан ақындық-әншілік-суырыпсалмалыққа қоса, мейлінше ысылған актерлік қабілетті де қажет еткен. Мұның �зі қазақ сахна �нерінің бірден еңсе к�теріп кетуіне себепші болды. �рине, жай ғана қара танытып қойған жоқ, хас �нердің үлгісімен �зіне ғана тән к�ркемдік жол тауып, ә дегеннен-ақ эпикалық-романтикалық тұлғасын даралай білді. Ойдың орайында Алексей Толстойдың с�зі еске түседі: «Менің к�з алдымда әрі театр, әрі театрдан да құдыретті дүние тұрғандай. К�ңілімнің к�кжиегі кеңейіп барады. К�кірегім сенімге, сезімге, таңданысқа толы. Сирек кездесетін саф �нердің інжу-маржаны құшағына алған.

Актерлердің �рнекті қимылын, �релі лебізін, тіл жетпес сұлу ырғақты мәнерін ғасырлар тұңғиығы қалыптастырған ерлік дерсіз. Табынасың, таңданасың. Олардың түсініксіз тілі түсінікті бола бастайды. Мұнда аяулы арудай тартымдылық бар; мұнда жастық жалын мен қылаусыз сезім бар; мұнда Еуропа қалалары әлдеқашан шашып-т�гіп жоғалтып алған, жайсаң жандарға сағыныш болған сом алтындай жайдары да жарқын жігерге толы �нер бар...» («Известия». 1937, 17-мамыр).

Бұл орыс театр �нерінің алтын кезеңін к�рген, Еуропа театрларын ұңғыл-шұңғылына дейін білетін адамның с�зі. Ал оны осындай сезімге бәлеген қазақ театрының дүниеге келгеніне сол кезде небәрі он жыл ғана болған. Ондағы актерлердің бірде-

88


бірінде кәсіби білім жоқ еді. Тіптен, Парижде �ткен дүниежүзілік этнографиялық концертте жүлде алған �міре Қашаубаев сияқты актерлер хат танымайтын...

Бұл не ғажап?!Оның бір ғана себебі бар. Ең алдымен, мұндай қабілет-

қарымды жалғыз-жарым дарын иелеріне телуден бұрын, халықтың рухани ахуалының, ұлттың мәдени деңгейінің к�рінісі деп білу қажет. �лі де болса к�шпелі �мір салттан кіндігін үзе қоймаған халықтың мәдени-рухани �ресі, анау айтқандай, т�мен емес, керісінше, саф алтындай т�лтума тазалықта еді. Отаршылдықтың обыр ындыны қазақ даласының байлық-дәулетіне құныға қадалғанымен, әзірше мәдени-рухани экспансия қарқын ала қоймаған. Осындай кезеңде шаңырақ к�терген театр �нерін қазақ к�рермені жүрек лебіндей қабылдап, халық ішінен суырылып шыққан дарындар театр сахнасын шабыт тұғырына айналдырды...

Асанәлі �шімов – осы толқынның �кшесін баса қалыптасқан суреткер. Бұл орайда ол тағдырдың телқоңыры сияқты, рухани екі бастаудан нәр алып, мейірін қандырған еркебұлан деуге болады. Бірі – әлгі айтқан, қазақ сахна �нерінің алғашқы толқынынан алған үлгі-�неге, сол буыннан дарыған мейлінше т�лтума халықтық рух, сол лектен жұғысты болған сұлулық туралы дәстүрлі арман-аңсар (идеал). Екіншісі – бүгінгі талғам-таным �ресіндегі кәнігі кәсіби білім мен тәжірибе. Рас, бұл жолда негізінен еуропалық эстетиканың үлгі-�негесі бел алып жатты. Алайда кез келген дарынды суреткер сияқты Асанәлі де сыртқы ықпалдың жетегіне ілесіп кетпей, ең бір жұрт мойындаған жаңалықтың ізін жүрек сүзгісінен �ткеріп, �зіндік даралықты шыңдауға шапағаты тиетін тағылымдарды ғана тал бойына сініре білді. Түптеп келгенде, шынайы суреткерді қайталаудан қағып, еліктеуге ұрындырмайтын қасиеттің �зі осы болса керек.

Асанәлінің актер ретіндегі дарын тегеуріні к�п қырлы. Ол қазақ театры мен киносында эпикалық романтикадан бастап, эмпирикалық реализмге дейін, драмалық трагедиядан бастап, әлеуметтік сарказмге дейін тұлғаланған кейіпкерлердің тұтас галереясын жасаған актер. С�з жоқ, актерлік әмбебаптық �мірдің

89


әлеуметтік-психологиялық қыртыстарын терең білу арқылы және сол білгеніне тарихи-философиялық баға бере алу арқылы ғана бойға бітетін қасиет. Бұл орайда Асанәлінің актерлік қарым-қабілеті к�п қырлы болғанымен, суреткерлік кредосы дара. Суреткерлік даралық әдетте халықтың тарихи-әлеуметтік, мәдени-рухани тағдырын терең танып, нәзік сезінгенде, сол танып-сезгеніңді әрекетшіл мақсатпен ұштастыра білгенде ғана тұлға танытады.

Бұл жолда санаулылар ғана суреткерлік-ойшылдық ар-иманын таза күйінде сақтап қала алды. Біз Асанәлі �шімовтің осы саптан табылған табандылығына мақтанамыз, таңданамыз. Ол �зінің бүкіл саналы �мірінде суреткерлік-ойшылдық арына қылау түсірмей келеді. Оның әрбір сахналық-экрандық еңбегі �мірдегі ғана емес, �нердегі жасандылықтың, желбуаздықтың, жағымпаздықтың антиподы сияқты. Ол сомдаған кейіпкерлердің рухында ұлттық т�лтумалық шарасынан асып-т�гіліп, барша тыныс-демі халқының мерей-мәртебесін к�теруге қызмет етіп жатады. Фольклордағы бірыңғай қиямпұрыс Бекежан бейнесін Асанәлі далалық ноян (рыцарь) деңгейінде тұлғалады. Асанәлі Бекежанды фольклорлық шарттылықтан ғана аршып қойған жоқ, сонымен бірге уақыттың идеологиялық қара күйесінен де аршып алып, халық болмысындағы азаматтық асқақтықты жарқырата танытты. Асанәлінің Бекежа нынан кейін саяси-идеологиялық ішірткі мәңгүрттендірген ұрпақ �зінің �ткен тарихына басқаша қарап, �зінің �ткен тарихы үшін мақтаныш сезіміне б�ленетін болды. Міне, актерлік к�пқырлылыққа қоса, суреткерлік даралықтың шапағаты дегеніміз осы.

Рас, суреткерлік даралық �зімен-�зі ғана болатын, жеке-дара тыныштықта �мір сүре алатын құбылыс емес. Нағыз ойшыл-суреткердің бір ғана �мір сүру тәсілі бар. Ол – әрекетшілдігі, дәлірек айтсақ, күрескерлігі. Асанәлі �шімовтің соңғы жылдары театр мен кинода бірдей режиссерлікке ден қоюы, с�з жоқ, суреткер ретіндегі ішкі сұранымының нәтижесі. К�з алдында саяси-әлеуметтік �мір құбылып, заманалық �згерістер болып жатыр. >мірдің де, �нердің де парқы сынға түсіп, ұрпақтар арасындағы рухани сабақтастықтың сын сағаты соққан сыңайы

90


бар. Бұл үрдіс күні кеше ғана базистік �мір салтын зорлықпен �згертіп одан бергі кезеңде социалистік мистиканы бастан кешкен, соның салдарынан ассимиляциялық дертке шалдыққан қазақ халқы үшін айрықша сын. �рине, нағыз ойшыл-суреткер мұндайда қол қусырып қарап отыра алмайды. Түптеп келгенде, режиссер Асанәлінің театр сахнасына Н.В.Гогольдің «Ревизор» (1979), Ғ.Мүсіреповтің «Амангелді» (1986), И.Оразбаевтың «Мен ішпеген у бар ма?» (1987), Ж.Ай мауы товтың «Ақбілек» (1990) спектакльдерін шығаруы, кино саласында «Аждаһа жылы» (1981) т�рт сериялы «Шоқан Уәлиханов» (1984), екі сериялы «Қозы К�рпеш – Баян сұлу» (1992) к�ркем фильмдерін қоюы – оның суреткерлік әрекетшілдігінің жарқын айғағы. Бұл жолда Асанәлі �шімовтің мақсаты айқын, нысанасы белгілі. Ол тарихты тарихтың �зімен тәрбиелеуге ден қойған, тарихқа тарихтың �зін тағылым етуге бел буған. С�йтіп, халқының тарихқа кеткен есесін тарихтың �зінен еселеп қайтару оның ең биік мұратына айналған.

Бұл әрі ғажап, әрі тамаша!

91


шірбек СЫҒАЙ

ДАРАБОЗЫ >НЕРДІҢ

...К�ктемнің шуақты күні. Бақ ішіндегі орындықтарға жайғасқан бірді-екілі адамдардың күбір-күбір �зара с�йлескен үндерінен басқа елең етер сырт дыбыс жоқ. Қазіргі актер �нерінің кейбір толғақты мәселелерін с�з етісіп отырмыз.

– Иә, – дейді ол басын шайқай түсіп, – халықта «Инемен құдық қазғандай» деген бейнелі с�з бар. Асылы, сол с�зді актерлер еншісіне телісек, �нер ж�нінде түсінігі бар кез келген жанкүйер мұнымызды теріс к�рмес. >з табиғатын түгелдей ұмытып, б�где бір жанның мінез-құлқына кіріп, сол кейіпкердің ішкі-сыртқы әлпетін �з деңгейінде дәлме-дәл кескіндеп беру үшін инемен құдық қазбасаң да, басқаның бәрін жасарсың.

Қазіргі әртістер үшін ақтарылмайтын архив, олар бармайтын мұражай, зерттелмейтін материал жоқ шығар. К�рермен жүз кітаптың мазмұнын білсе, актер жүз елу кітаптың мазмұнын білмейінше сахнаға шығуға хақылы емес. Неге десеңіз, бүгінгі қауымның ой-әрісі осыған мәжбүр етеді. Жаңа актерге к�рушісі сай. К�рермен де – суреткер. >здері сезімтал-ақ. Актер болмаса да, сәл ғана ағат кеткен шындықтан тысқары жәйттерді сезе қояды.

Сыртқы қозғалыс, жекелеген мизансцена ішкі сезінуден, ішкі бағалаудан туады десек, сіздің бар назарыңызды жаулап алатын сол актердің тереңнен тулап шығар алаулы сезімі. �рине, актер �зі сенбесе, сіздің сене қоюыңыз неғайбыл. Екі ауыз с�з болсын, мейлі бүтін бір к�лемді монолог болсын, актер сезініп, беріліп айтпаса, қандай бір қызықты эпизод болмасын есте қалмас еді. Қайта жаттанды қысыр с�здер күлкіңді келтірер еді.

Жалпы, актер �нерін залдан тамашалаған ғанибет. Жасыл желекті ағаштар, м�п-м�лдір аспан, тұп-тұнық к�л, т.б. әсерлі

92


к�ріністер. Ал енді �зіңіз сахнада жүрсеңіз бәрі де басқаша, декора цияларды ұстап тұрған сыидиған тіреу ағаштар, әр жерде әрқайсысы �з жұмыстарын қадағалап тұрған сахна қызметкерлері, прожек торлардың жарығын сан түске алмастырып жатқан электриктерді к�ресіз.

Осыншама к�ңілді б�летін б�геттерге алаңдамай, үйреншікті дағдысымен бейне жасап жүрген актерлердің психологиялық шыдамдылығы қайран қалдырады. Керісінше, олар сахнадағы бар шарттылықты жандандыра түсіп, к�з алдыңызға нағыз күнделікті �мір к�ріністерін алып келеді.

Актердің шебер ойыны арқылы шын фонтанды, шын бақты, айлы түндегі шын ғашықтар сүйіспеншілігін тамашалайсыз. Сайып келгенде, оның бәрі нағыз емес қой, тек әншейін бутафориялық декорациялар. �йтпесе, суы шашырап тұрған фонтанды сахнаға қалай орнатуға болады?

�йтсе де, сіз актердің ақтауына байланысты сахнадағының әріне сенгендей боласыз. Сенуге ниет қылсаңыз-ақ сізді сендіре ж�нелу актердің міндеті.

– Бүгінгі актер құр талант күшімен ғана үлкен табысқа жете алмайды. Есепсіз тер т�гілмей, бойында барды сығып бермей тұрып жұрт алдына шығудың жауапкершілігі аса ауыр. Бүгінгі актер монологтан г�рі диалогқа, нәрсіз диалогтан г�рі орамды іс-әрекетке етене. Аттандай айқай салатын ұранды пафос, мелодрамалық бірыңғай сарында манаурап, жасаурап, мүлгіп-қалғып жалаң монолог оқып тұратын бір кездердегі актерлік әдістер әлдеқашан к�нерген. «Бүгінгі талап тіпті басқа, – дейді жаңашыл режиссер, театр теоретигі марқұм Г.А.Товстоногов, – қияшы садақтың оғындай зуылдап тұрмаған актер – мешеу актер. Сахнада с�йлеп тұрғанда, қас-қабағымен екінші бір нәрсені танытып, қол-аяғымен үшінші бір нәрсені аңғартып тұрмаған актер дәуір жылдамдығына ілесе алмайды. Таңертең тапқан жаңа детальдарың кешкісін ескіріп қалатын сәттері біздің заманымызда жиі кездеседі». >те дұрыс айтқан. Мысалы, пәлен ғасырда болып �ткен оқиғаны к�рсету үшін актер сол заманның әдет-ғұрпын, тұрмыс-салтын, түсінік-түйсігін жеріне жеткізе зерттемей тұрып образға кіре алмайды. Себебі, шала-шарпы

93


зерттелген жұмыс үлкен шығармашылық табысқа жеткізбейді. Күні ертең халықтың тарихымен айналысып жүрген бір этнограф к�реді де, шала жұмыстың дәрменсіздігін ғылыми тұрғыдан әбден дәлелдеп, белінен бір-ақ сызады. Осындай баянсыздыққа тап болмау жолында әрбір шығармашылық жан иесі күні бұрын тер т�геді. Осы тұрғыдан қарап, әртістер қызметі «инемен кұдық қазғанға» барабар дейміз.

Айталық, сахнада қойылым жүріп жатыр... Бақ іші... Айлы түн. Орындықта қыз бен жігіт сырласып отыр. Айнала жым-жырт. Екеуі де мәз, ыстық сүйіс, сиқырлы күлкі... Осы бір к�рі ніс те күрделі ештеңе де жоқ. Бірақ, сіз мүлдем елітіп қалдыңыз. >йт-кені, бәрі де табиғи. Сенбегенде ше? Бұл жердегі құдырет ак тердің гипноздық шеберлігінде жатыр. Ішкі күйзеліс, ішкі се зімінде жатыр. Иә, солай. Актерлік тірлік ж�нінде айтар әңгіме к�п.

Ол осыны айтып, орнынан тұрды да, анадайдағы фонтанға беттеді. Бара к�кке шапшып жатқан асау тамшыларды екі қолымен алма-кезек тілгілеп, жас бала секілді ойнай бастады. «�ртіс – ересек сәби» деп К.С.Станиславский �те тауып айтқан деймін ішімнен. >нер адамдары қызық-ау �зі! «Ғажап!» – деп қояды ол. �ртіспісің деген! Фонтанның шашыраған суына сезімі соншама с�гіліп, елжірей қалғанын қараңыз. Ақшулаң тартқан толқынды бұйра шаштарына тынымсыз себелеп жатқан күмістей жылтыраған ұсақ тамшыларды анда-санда сілкіп тастап, қараторы жүзі алаулаған күйі, қаннен-қаперсіз бір қиял құшағына сүңгіп кеткендей. Оның осы тұсының �зі �згеше бір гипноздық нәзік құбылысқа толы сияқты. Бар назарыңды �зіне магнитше тартып алып, әп-сәтте бүкіл жан-дүниеңді арбап тастаған сиқыршы тәрізді. Иә, театрға жиі барамыз. Актердің жүрек дүрсілін жанымызбен сезініп, ол мүсінде ген сан кейіпкердің сәтті шығуына әлсін-әлсін қуана қол соға мыз. �сіресе, сахнадағы ойлы пішінімен к�ңілге ұялар �зің пір тұта тын сүйікті актерді шабыт үстінде к�ргенде, оның мың құбылған кей пін �мірбақи жадыңа тұтып қалғың келеді. Ол сахнада аңдаусыз да сүрініп жатса да, сенің к�ңіліңнің түкпірінде тек жақсылық жағы мен – жетістігімен ғана ұзақ уақыт қалады. Актердің тебіренісі к�рушіге қуаныш әкеледі деген осы да.

94


Актер оны қайдан білсін. Толқи береді. Егер ол тебіренісін т�мендетіп алса ше? Бұл жағы, әрине, белгілі. Сондықтан да сахнаға шықпас бұрын актер күні-түні ізденіс үстінде жүреді. >зіне әлі бейтаныс кейіпкердің жан тереңіне үніліп, күйінеді де күрсінеді, күледі де жылайды. Жаңа кейіпкерін танып болғанша оның басынан қаншама күрделі процестер �теді десеңізші. Актер осылай істеуге міндетті. >йткені, ол ертең ел алдына шығып, есеп береді ғой. Актерге сыншы – к�рермен. Ал к�рермен сыны қа шан да әділ. Қай актер қандай? Оның �зіндік ерекшелігі неде? Қай сы актердің ойнау мәнері қалай әсер етеді? Міне, осы жағын к�рермен к�зімен барласақ, актерлер мүмкіндігі �зінен �зі жіктеле түседі.

КСРО халық әртісі, КСРО және Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлықтарының иегері Асанәлі �шімов ойнаған әрбір р�лді к�руші қауым жылы қабылдайды. Асанәлінің �нерге келуінде пәлендей бір тарихи сыр жоқ. >з әріптестері сияқты осыдан отыз бес жыл бұрын Құрманғазы атындағы консер-ваторияны бітіріп, кейінірек театрға келді. Содан бері ол сахнаға сан алуан қаһармандар тұлғасын шығарды. Ол мүсіндеген кейіпкерлердің барлығы да к� рермендердің к�з алдынан �ткен. Уақтысында жүрекке жеткендері де, жетпегендері де бар. Актер тұлғалаған әрбір р�лдің жүрекке дари беруі мүмкін еместігін еске алсақ, кезінде жұртшылық жақсы ба ғалағанмен Асанәлінің «осы бейнені дұрыс ұқтым-ау» дейтін кез дері тым сирек. С�йтсе де Асанәлі сәтті шығарған бейнелерді, «сабаз-ай, қалай сәтті шығарған» деп әркез тәнті болатынымыз да рас.

Шығармашылық жолда тұрақты рецепт немесе белгілі бір қатып-семіп қалған ереже жоқ қой. Қандай табыс болмасын, оқу, үйрену, зерттеу процесінде �мірге келеді, оған таңдануға болмайды, «к�ңілден шықпаған» деп налу тағы дұрыс емес. Шығармашылық бар жерде сәтсіздік бар. Алуан-алуан бейнелер, түрлі-түрлі мінездер, қилы дәуірдің �кілдері.

�йтеуір актер табиғатына сұранып, «мені ойнай ғой» деп тұрған ешқайсысы жоқ. Соған қарамастан Асанәлі репертуары сан алуан.

95


>нердің қос саласы – кино мен театрда қатар ойнап келе жатқан Асанәлінің сан кейіпкерлері к�рермендердің к�ңілінде жаттаулы.

Жалпы, Асанәлі �шімов жігерлі актер. Театр сахнасы мен кино экранында жасайтын шығармашылық тапқырлықтары, жинақылығы к�рушісін әрдайым разы етіп жатады. Мәселен, қай р�лінде болмасын ол сан қырынан к�рінеді. Шамадан тыс шығандап кетіп, артық тер т�кпейді. Оқиғаның небір шиыршық атар жерінде де �з кейіпкерінің бойына лайықты ғана жылу беріп, актерлік техниканың сан құпияларын жүзеге асыруға барын салады.

Оның ертеректе ойнаған р�лдерінің бірі – «Елеусіз қалған есіл ер» драмасындағы Ассистент бейнесін алайық. Ол жас та к�рікті. Күйеуінің тапқаны мен даңқына мас болған шолжаң келіншектерге �тімді-ақ. Жылы т�секті аңсап қана қойса бір сәрі ғой, ол �з басының мансабын да ұмытпайды. Ал о заман мен бұ заманда ерке әйелдің айтқаны болмай қойған ба? >зін ғылымға баулып жүрген жетекшісінің жас әйелімен к�ңіл қосып, к�ңілдес жігіт шалқи түседі. Асанәлі �шімов кейіпкер характерін дәл түсінген. Сиқырлы с�з, құйымыр күлкі, алдамшы лебіз келіншек алдында мерейін биіктете түссе, ал Доктор алдындағы шарасыз мойындау, екіжүзді мінез-құлық, жасанды жағымпаздық к�ру үшіні жирендіре түседі. Міне, осы р�лге артық айғайдың, орынсыз шектен шығып кетудің керегі жоқ. Тек тиісті психологиялық ырғақты ұстап, түпкі мақсаты үшін күресе берсе болғаны. Сол сияқты қай бір кейіпкер болмасын, тек �з бойына лайық темпераментті жақтырады. Осы жағы әркез есте болса, әрбір актердің трактовкасы �з орнын тапқаны.

Бірде Асанәлі: «Осы жағымды, жағымсыз» образдар дегенде маған актер ретінде бататыны «жағымсыз» бейнелер жағы. Біздің заманымызда �зінің жағымсыз әрекетін сыртқа шығарып, теріс пиғылын жүзінен оңай аңғарта қоятын ешкім жоқ. Актерден де аңғарымпаз дерсің. >здері шебер, шетінен сылт етпе. С�йлесе қалсаң сыпайы, алтын тісін к�рсетіп күледі де, сусар б�ркін жай ғана бір к�теріп тартып отырады. Суырылып шешен с�йлейді, жағынғаны ма, жасқанғаны ма, түсінбей дал боласың. Дегенмен

96


жағымсыз типтерді жеріне жеткізе дәл бейнелеу актер біткенге үлкен парыз. Қоғамға тежеу болар некен-саяқ ондай «мырзаларды» аяусыз әшкерлеп отыру керек», – деген еді.

Актер байламы дұрыс. Қандай мінез-құлықты кейіптемесін, актердің жеке басының қасиеттері к�зге ұрып тұрады. Суреткер жан дүниесі әділетке, адамгершілікке мол болғанда ғана, оның шығармашылық парасат-пайымы, ой толғауы к�ңілге қонымды болмақ. Жағымсыз типтерді бейнелеу үшін де ақыл таразысы, адамгершілік қасиет қажет.

Орыс театры ірі қайраткерлерінің бірі, марқұм А.Попов былай дейді: «Біздің заманымызда жағымды кейіпкерлердің жан дүниесін, мінез-құлқын ойдан құрастырып ойнауға болмайды. Сол жақсы қасиеттердің бірі сахнаға дейін актердің �з бойында болуы тиіс».

«Ал актер жағымсыз кейіпкерлерді ойнағанда қайтеді?» – деген орынды сұрақ тууы әбден заңды. Бұл жағдайда актер �зінің басынан кешірген ыңғайсыз жәйттерін және сонымен бірге �зі білетін мінезі шатақ немесе жүрісі суық жандардың әрқилы ұнамсыз әрекеттерін есіне түсіріп, солардан жадында қалғандарын жиып-теріп, �зінің эмоциялық әсерлігімен ұштай түседі. Гүлден шырын жинаған бал аралары тәрізді актерлер де одан-бұдан есіне тұтқандарын бейне жасау үстінде ой безбеніне салып, талғам таразысына тартып, қажетіне жаратады. Жоғарыдағы Ассистент бейнесіндегі Асанәліні к�ріп, оның айтқандарының мүлдем дұрыстығына сенбеуге шараң қалмайды.

Ал енді сондай бір ізденістен туған оның Асаны мен Айдарын бақылап к�ріңіз. Лирикалық к�ңіл-күйдің шабытты иесі, ақын Айдар Абай ағасы мен сүйгені Ажарға «Еңлік-Кебек» хиссасын жатқа айтып берер шешендігінен басқа не жазып еді тағдырға. Асан сергелдең ше? Нағыз трагедиялық қаһарман. Ақырында адасқан бетінен түзу жолға түсе алмаған бейбақ неме атылып �лді. �детте ақын жаны ұқсас болады ғой. Бірақ, олардың тағдырлары әртүрлі келеді. Айдар, Ажармен қосылар күні Керім берген удың зардабынан әбден аласұрып, Абай ағаның алдында к�з жұмған еді. Жоғарыда аталған екі ақынды да Асанәлі ерекше шабытпен құлашын барынша кеңге салып, мүлдем таусыла толғайды.

97


Мұхтар �уезовтің «Абай» пьесасындағы Айдар бейнесі Асанәлі нің театрдағы тұңғыш жұмысы. Ал Қалтай Мұхамед-жановтың «Жат елде» атты драмасындағы бақытсыз ақын Асан бейнесімен актер едәуір ысылып, сахналық тәжірибесін шира-тып алған соң барып бертінде қауышқан. Және де ол пьесада-ғы бірден-бір шоқтығы биік кейіпкер. Ақыл-айла, тіпті адалдық тан да кенде емес. Ол жанының жайсаңдығымен, етінің тірілігімен ептеп-септеп күн �ткізіп жүрген «отандастарының» арасында к�зге ыстық, к�ңілге жақындау да к�рінген. >йткені есіл Асан о баста жүрісінен жаңылып, «опасыз дық» деген тұңғиыққа шым батып кетіп еді. Бертінде елді айтып, қаншама ышқынған мен ішкілік пен намыстың буына �ртенген шарасыз бейбақтың алға басқан адымы кейін кете берді. Малтып жүріп бір жерден шығар ма еді, әлде қайтер еді, егер ол дүниежүзілік жастар фестивалі �ткен Вена қаласына сапар шекпесе. Сол сапардан ол мүлдем жүнжіп қайтты. Қазіргі жағдайларының Мюнхеннің иесіз бұралқы т�беттерінің күнінен к�ш кейін екендігін әбден түсінді. Түсінен – Түркістан, санасынан – Сарыарқа шықпай қойды. К�з алдында мың бұрала билеген Қазақтың биші қызы. Құлағында – әсем шырқалған әсерлі ән.

Бәрін де талақ етіп, бәрінен де безінген байғұс ақын сағыныш шырмауынан босана алмай есінен айрылды. Жынданып кетті. С�зіміз дәлелді болу үшін с�з кезегін к�рерменге берейік. Заманы-мыз дың к�рнекті жазушысы, КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері �б діжәміл Нұрпейісов Асан бейнесін аса шабытпен ойнаған Асанәлінің мына бір сәтін әдемі аңғарып, қағазға қаз қалпында түсіріпті.

«Соңғы финалдағы Асан қандай? �шімов Асанәлі осы р�лді тамаша ойнап жүр. Асанәлі сахнаға шыққан кезде сіз театрдың түндігі астында отырғаныңызды ұмытып, бір сәт сол анау сұмпайы алаяқтардың шұбар ала ұясына айналған Мюнхеннің әлдеқандай бір к�шесінде болған азалы, ауыр уақиғаға куә боласыз... «�лгі Абыз атам не деуші еді... не деуші еді. Адам сезімі суалып, қиял қуара бастағанда жаттандыға жабыса береді екенсің, Не деуші еді әлгі...», – деп залға т�ніп тұрып ап, �з

98


маңдайын �зі кіжініп т�пелеп тұратын Асанәлі... шіркін, Асанәлінің, әсіресе, осы тұстағы ойыны сұмдық!

Сонан ары ол: «Не деуші еді... Не деуші еді!!! �, ә! «Бас кесілген бос кеуде, береке қонар арты жоқ, кезін алған біз сона, жар салып бастар жалқы жоқ. Барар жерің батпақ сор, күн түзелер тарпы жоқ, шерменде емей біздер кім, к�к тиындық нарқы жоқ» деп бір кезде Сарыарқада сарнап �ткен Абыз аташа �шімов сахнаны шерге толтырып күңірентіп жібереді» .

Актер �нерінің іші-тысы, яғни мән-мазмұны жазушы назарынан титтей де тыс қалмаған. Кейіпкер психологиясының арғы-бергісі д�п қамтылған. Жазушының осы қысқаша тұжырымында актердің шеберлік �ресі, орындаушылық ауқымы еш қоспасыз түрде табиғи ашылған.

Иә, �нер �рісі сапамен, санмен кеңитінін еске алсақ, бұл тұрғы да Асанәлінің жұлдызы биікте. Атақ-абыройы, халқы алдындағы бе делі оны әманда соны табыстарға жетелейді. Осындай мәнді де салиқалы �нерімен қазақ театры мен кино �неріне үлкен үлгі қо сып жүрген дарынды суреткердің алғаш к�терілген баспалдақтарын біле де бермеуіміз мүмкін ғой.

...Соғыстан кейінгі біріне-бірі жалғасқан ұзақ та ұқсас күндер. Майданнан қайтпаған әке мен күндіз-түні колхоздың қара жұмысынан қолы бір босамаған шеше қайғысы. Жалғыз бала ағайын, туыстарының есігіне телмірді. Анда-санда балаларымен ойнап бара қалған кішкентай Асанәліге жамағайындары к�ңілдері түссе к�зге іліп, к�ңілдері түспесе «келдің-ау», «кеттің-ау» деп түс жылытпайтын. Мектеп жасындағы қамк�ңіл балалық шағының әр күнгі к�рінісі осы болды. Неғұрлым �мірдің сүреңсіз тұстарымен к�бірек бетпе-бет келген болашақ актер бір жақсысы солғұрлым іштей ширыға, шыныға түсті. Себебі, ол айналасындағы адамдар арақатынасын, олардың бір-біріне деген әрқилы к�зқарас, к�ңіл күйлерін балғын к�ңілмен бақылап, �зінің ақыл таразысын тең ұстауды әу бастан �зіне парыз санады. Қысқасы, сезімталдық пен сергектік, нәзіктік жас Асанәлінің ерекше қасиеті болды.

Еміс-еміс есінде. Қолдарын мойындарына асып алған, қолтықтарына балдақ қысқан �ңкей бір әскери киімді адамдар

99


ауылға қаптап кетті. Сыңсыған әйелдер... Жұбатқан жа-уынгерлер... Ию-қию, у-шу. Аяғы үлкен тойға ұласты. Сол күні шара қазаннан шоршыған торсықгай қып-қызыл бауырсақтар аспанға атқылап, шырқалған әндер арғы ауыл мен бергі ауылдың арасын қосып жіберді. Сол күні кер жағал, жалаң аяқ ауыл балалары балақтарын түріп тастап, жаяу к�кпар тартты. Шал-кемпірлер де күншуақта маужырап отырып, кейбіреулері тары ботқа піскенше ләмпіспенен ыстық-ыстық қызыл күрең шәй ұрттасып, әлденеше реттен беттерін сипасып, Жаратқанға құлшылық етті. Жынысының б�лектігін дәл со күні аңғарғандай-ақ бір кілкін жас қыздар сандарын шапалақтап, жаяу к�кпар шауып жүрген ұлдарға қарап, талайдан бері бүгін киген бояма шыт к�йлектеріне �зара мәз-мәйрам болысты. С�йтіп, қызық �мір қайта жалғасты. �сіресе ойын балалары к�ңілді. Күндіз асық ойнап, түнде ақсүйек іздейді. Оны азсынғандай бозбалалар мен бойжеткендердің жасырын сыбырын аңдиды.

Сарысуда аз да болса т�белер баршылық. «Алтын т�бе», «Д�ңгелек т�бе», «Жалпақ т�бе» болып жалғасып кете береді. Сол т�белердегі жыңғылдардың быт-шыты шығып, т�белер сауық орындарына айналды. С�йтіп, ел аяғы басыла оқуға жараған сәбилер мектепке ойысты. Солармен бірге Асанәлі де алғаш рет мектеп табалдырығын жасқана аттап еді.

– >нер қашан да ортаңмен, �лкеңмен, әріптестеріңмен, ұрпақтас, қарайлас құрдастарыңмен к�рікті. Жалғыз аққудың үні шыға ма? Кейіндері Кентау қаласына қоныс аударған тұста Райымбек Сейтметов, Қалмахан Бейсенбиев сынды қазіргі т�л �нер к�шінің бел ортасында жүрген белгілі жігіттермен бір мектепте оқып, бірге �стім. �лі жұбымыз жазылмай келеді, лайым солай бола бергей. Дәл бұлайша бәріміз бір салада қызмет етерміз деп кім ойлаған? Дегенмен оған негіз бар екен-ау? Қалмаханға қай аспапты ұсынсақ та ойнай береді... �н салады. Бір басына жетерлік желігі, серілігі бар. Ал Райымбек сол кезден-ақ сан қилы �нерімен ерекше к�зге түсетін. Ол жалқау оқушы, жемқор сатушы, жатыпішер арамтамақтар туралы сықақ оқып, қызып кеткенде кейбір жерлерін қимылмен к�рсеткенде, үлкен-кіші ішін басып, ішегі түйілгенше күлуші

100


еді. С�йтіп, бұл Райымбек сол жылдары-ақ ауылдың «Аркадий Райкині» атанған, – дейді Асанәлі. Бір күні мынадай қызық болыпты. Тарих пәнінен беретін мұғалім екі естілеу боп соғысқа бармай, адам жоқта ұстаздық жұмысқа орналасып қалған шала сауатты кісі болса керек. Ол ылғи да асып-сасып, бірді-бірге былықтырып, сабақтан үнемі кешігіп жүреді екен. Кешігіп келгенімен тұрмай, шәкірттердің апшысын қуырып: «Мен жоқта шулаған қайсың?» – деп, дәл бір есіктің саңлауынан тыңдап тұрғандай-ақ дікілдеуден бастайды екен с�зінің басын. �лден уақытта әзер дегенде сабасына түсіп, қалтасынан шақшасын алып, дәл қарсысында отырған баланың басынан нұқып: «Тақтаға шығып, сабақ айт», – дейді екен. Сосын сабақ тыңдауға шамасы келмей, қалғып-мүлгіп, ерніндегі насыбайын әлсін-әлсін ашық терезеден сыртқа атып жіберіп, ұйқылы-ояу отырған күйі: «Жарайды, т�рт жарым. Бірақ, т�рт жарым деген баға жоқ, бес» дейді екен. Келесі оқушыға сабақ айтқызудың орнына түнімен бір арыз ды қайта-қайта к�шіріп, к�з шырымын ала алмағанын айтып, есінеуден к�з ашпайтын алаңғасар мінезі де болыпты. Кенет қоңырау «шыр» ете қалғанда, елден бұрын орнынан ұшып тұрып:

Айналайын жарықтық, Құның сенің жартылық, Үйге барып мызғып алсам, Орындалды бар тілек, –

деп �ңешісін созып шиқылдап күледі екен.– Ертең абизатлні сұраймын бәріңнен. Үйге тапсырма –

�ткенді қайталау, – деп тайып отырады екен. Іштей ыза боп, күліп жүрген сыныптағы ересек балалар жабылып күш-күштеп, «мазақ қыл» десең жанып кететін Райымбектен тарих мұғалімін мектеп сахнасынан қатырып сынап беруін сұрап қоймапты.

Бір жолы ата-аналар жиналысынан кейін болатын әдеттегідей концертте қимыл-қозғалысын айнытпай жоғарыдағы к�ріністерді нәшіне келтіре орындап берген жас Райымбектің �нерін тамашалаған ел, оның к�ргенін қағып алғыштығына,

101


тапқырлығына сүйсініп, күлкіден естері кетіпті. Дереу соңынан іле-шала мектеп директоры мінбеге к�теріліп:

– Жолдастар! Біздің арамызда мұндай мұғалімдердің де бар екенін бірлі-жарым естіп жүруші едім, бүгін түбегейлі к�зім жетті. Сейтметовтің осынау сықағынан кейін менің бұйрығымды күтіп тұру жарамас, кім де болса – ойлансын. Ал Сейтметовті ұстазыңды келекеледің деп кінәлауға хақымыз жоқ. Ол – оқу озаты. Үлгілі оқушы. К�ркем�нерпаздар үйірмесінің белсенді мүшесі. Оған сенуге тиіспіз. >з міндетін түсініп, ұстаз бола білмеген адамның �з оба лы �зіне, – деп Райымбекті к�термелей с�йлеп, арқасынан қа-ғып ты. – Сенен нағыз әртіс шығады. Консерваторияға бар, – дейді.

– Сол оқиғадан кейін тарих мұғалімін к�ре алғанымыз жоқ, ал директор ағаймен Райымбек екеуміз осы күнге дейін ұшырасып тұрамыз, – деп тағы да �ткендегілерін елжірей еске алады Асанәлі.

Міне, к�рдіңіз бе, осындай ортадан �нерге талпынған Райымбек пен Асанәлі шығармашылығының негізгі бастау к�зі балалық шақта жатыр. Егер оларды қанаттандырып, қайрат-тандырудың орнына: «Тәйт, әулекіленбей тыныш жүріңдер», – деп, не үй іші, не ұстаздары тыйып тастаса, енді шешек атып келе жатқан балғын �нер �рістемей, �шер ме еді, кім білсін?! Онда �неріміздің талантты �кілдері актер-режиссерлер Асанәлі �шімов пен Райымбек Сейтметов дарындарын с�з ете алар ма едік? �рине, жоқ. Сондықтан да осынау тәжірибе ауыл-ауылдағы талапты қыз-жігіттерге әбден �неге. Осы уақытқа дейін кейбір жерлерде: «Химия мен физиканы білмесең – басқа �нерің бір тиын», – деп, баланың �зіндік ерекшелігін есепке алмай, санаспай, қасарысып отырып алатын жандар баршылық. >нер – нәзік нәрсе. Оған зорлық жүрмейді. Баланың қабілетін танып, оның балауса �нерін ұштап, бағыт беріп отыру – ересектердің т�л міндеті. Осылай істеген жағдайда ғана кино �неріміздің, ұлттық сахнамыздың адамшырақ жұлдыздары бәріміздің ортақ мақтанышымызға айналмақ.

...Оныншы сынып та бітті! Ендігі беталыс қай жақ? Ауылдың май топырағын кешіп жүре беру ме, жоқ әлде жұрттың баласы қатарлы оқу іздеп жолға шығу ма?

102


«Тәуекел» деп анасы Тәжіханнан ақ бата алған Асанәлі Қазақтың ауылшаруашылық институтының студенті болып шыға келді. Бірақ, �нер үшін жаралған дарынды жас барлық пен жоқтықтың, аштық пен тоқтықтың парқын қаршадай кезінен біліп, �мірдің ағы мен қарасын мүдірмей тануының арқасында тағы да бір батыл қадам жасады. Ол �нер тауының шыңына �з белгісін қалауға біржола бел буды. >нер деп аталатын бұрылыс-бұралаңы к�п мазасыз сүрлеуді таңдап алғанда – ол �зінің қиналатынын да, сан мәрте құлайтынын да күні бұрын сезген, сезе тұрып толқынның ығымен емес, толқынға қарсы жүзуді басқы мұрат еткен.

Халық әртісі, профессор, белгілі режиссер Асқар Тоқпановтың Асанәліге сіңірген еңбегін ерекше айту парыз. Ол кісі Асекеңнің �нердегі алғашқы ұстазы. Тәжірибелі ұстаздың қақпалауымен бастапқы бағытын �згертіп, Құрманғазы атындағы консер-ваторияның театр факультетіне сынақ тапсырды.

Сол бір алғашқы қадамдары турасында Асанәлінің балалық балғын кезден келе жатқан досы, Қазақстанның халық әртісі, республика Мемлекеттік сыйлығының иегері Райымбек Сейтметов былай дейді:

«Асанәлі екеуміз ылғи да емтиханға бірге дайындалып жүрдік. Актер шеберлігінен емтихан тапсыратын күн де келіп жетті. Абитуриенттерде есеп жоқ. Аудитория алды кілең қыз-жігіт. Актер болу үшін түр де, дауыс та, ең бастысы – дарын керек екендігін бәрі де түсінетін сияқты. Бірақ, бәрі де бақтарын сынап к�рмек. Оның ішінде жерге түскеннен «әртіс болам» деп талаптанғандары қаншама? �йтеуір, не де болса, біреулердің қуанып, біреулердің мұңаятын шағы таяу-ақ. Асанәлі екеумізде де дегбір жоқ. Бір-бірімізге «толқыма», «саспа» дегенмен, іштей «не болар екен» деген күдік дес берер емес. Міне, комиссия абитуриенттерді бір-бірлеп аудиторияға шақыра бастады. Кіріп, шыққандардың біреулері �з жауабына риза боп, енді бірі наразы боп, әлекке түсуде. Бірінші Асанәлі кірді.

– Батыл бол, досым.Есіктен тың тыңдап мен тұрмын. Комиссия құрамы сілтідей

тынған. Қорқа бастадым. Сол-ақ екен кенет сатыр-сұтыр

103


соғылған алақандар шуылы естілді сыртқа. Не керек, сол күні бір-бірімізді оқуға түсуімізбен қызу құттықтадық».

Асанәлінің жұлдызы ертерек жанды. Ол студент кезінде-ақ актерлік �нердің қиыншылығы мен қызығын к�ріп үлгерді. «Бо-таг�з», «Асау Ертіс жағасында», «Бір ауылда» атты фильмдерге түсті.

Одан кейін де бірнеше киноға түскен Асанәлі �шімовтің 1964 жылы Мұхтар �уезов атындағы Қазақтың академиялық драма театрына келуі – жақсы кино актері болу жолында театр сахнасында шыңдалудың қажеттілігін түсінудің бірден-бір айғағы еді.

>нердің екі саласы – сахна мен экранды қатар алып келе жатқан Асанәліге: «Кино кей кездері театр актерінің шығармашылық �суіне кері әсер етеді-міс» деген с�з бар, осы рас па?» – деп сауал қойсаңыз, ол асығып-аптықпай ақырын ғана былай жауап берер еді.

«Басқаңды білмеймін, алғашқы жылдарда ойнаған экрандық кейіпкерлерімнің т�мен шыққандары болса, соның бәрі кезінде театрдан қашық жүргендігімнің кесірінен дер едім. Кейін-кейін білдік қой, актер үшін таптырмас мектеп – театр екен, ал экран сол мектептен алған біліміңді «себер» егістік алаңы іспетті қашанда. Бірақ, сахна мен экранға дәнекер болар алтын арқау талант пен еңбек екенін ұмытпауымыз керек. >йткені ол талай бір құрлықтарды аралап кетеді. Иә, айтарға солай аралап кетеді дейміз. Ал сол әлдекімнің �мірін кешер әралуан тұста шығармашылық қуатың тәмәмдалып, бар мүмкіндігің сарқылып бітіп қалғандай әуре-сарсаң күй кешетін күндеріңді кісінің басына бермесін дегің келеді. Аттан қалай құлаудың �зін жүз рет қайталаттыратын кинема тографияның күрделі де құдыретті сабағынан �ту үшін әр жолы тың күш, шын шеберлік керек. �йтпесе, киноактер жіберген титтей кемшіліктің �зін экранға шығып кеткен соң қайта қалпына келтірудің мүмкін еместігін естен шығармауымыз керек. Демек, театр кейіпкерін жасауда болсын, кино қаһарманын бейнелеуде болсын, актер жауапкершілігі, актер бейнеті бірінші кезекте тұрмақ.

Еңбек етпесең сені ел ескере ме.

104


Иә, киноактер ретіндегі �шімов есімі ерте мәлім болғанмен, экрандағы нағыз �нер жеңісіне ол «Атаманның ақыры», «Қыз Жібек» фильмдері арқылы жетті. Шадияров пен Бекежан бейнелері тек Асанәлінің ғана табысы емес, бүкіл қазақ халқының мақтан тұтар мерейі еді. Шадияров-�шімов бүкіл фильмнің түп қазығын ұстап тұрған сүйікті қаһарманымызға айналды. Сонау Қазан к�терілісінен кейін жаңадан құрылған мемлекеттің алғашқы жылдарында қазақтан шыққан ержүрек чекистің бүтін бейнесін, жалындаған жігерін тану үстінде асқан ерлік пен к�ріпкел ақылдылықтың символдық белгісіне бас игендей боламыз. Осы қаһарман бейнесін бар бедер-бәденімен толық ашқан ізденімпаз актердің шын шеберлігі экранда ешбір артық бояусыз назарыңызды біржола жаулап алады. Оның бейне жасау жолындағы �зіндік ізденістері – шығармашылық михнаттары, ылғи да халық қуанышына ұласып жатуы тегін емес, �йткені ол ел алдына шықпас бұрын қатты қиналады, бірақ, бір ғажабы – қиналған сайын сәттілік сезімі кернеп жатады оның �н бойын.

�ділін айту керек, «Қыз Жібек» фильмін к�рген сәтте ең тартымды шыққан бейне Бекежан екенін бәріміз де бір кісідей мойындасқанбыз. Асанәлі-Бекежанның типтік дәрежеге шырқап к�терілуі киношығарманың кең тыныстылығымен бірге актердің талантты ойын �рнегінен туындап жатты. Демек, актердің шығармашылық табысына бірден-бір мұрындық болып тұрған нәрсе – оның жан дүниесінің тереңінен дүмпу таратып жатқан саф шеберлігі мен табиғи таланты еді дейміз.

Қаһарман әрекеті – адам әрекеті. Осы адалдық болмысты �нерге к�шірер тұста несін екшеп, несін қалдыру керек? Егер «бар тапқаным осы» деп күнделікті күйбең тірліктің күйкі к�рінісін айнытпай қайталап шықсақ – онда ол �нерлік мұраттан жұрдай болған жай ғана қозғалыс болып шығар еді. >мір мен �нердің арасы қаншалықты алыс, қаншалықты жақын? Міне, осы сұрақтар т�ңірегінде толғансақ, Асанәлі сахнада ертелі-кеш �рнектеген Тасболат, Сәнжан, Қозы, Кебек, Дон Жуан бейнелері к�ңіл-қия лы мызды шындыққа, тек шынайылық әлеміне ғана алып ұшар еді. Сон дықтан да �нер жолы – �мір жолы, �нер бастауы – �мір деп бі ле міз. Ендеше, �мірден тысқары жасалған

105


�нер босқа т�гілген арам тер секілді. >мірден үйрену – актер Асанәлі �шімовтің ежелгі әдеті.

Сондықтан да ол ойнаған әрқилы р�лдердің қай-қайсысында болмасын шынайылық, табиғилық басым жатады. Бірақ, �мірдің �зі деп �нердің �зіндік ерекшелігін тым жербауырлатып жіберуден қалай аяқ тартуды жақсы білетін актер талғамы адам мінез-құл-қының тұтастығы, сан қырлылығын барынша сақтап, оны мұқият зерттейді де, таразы басын тең ұстаудың нәтижесінде қаһарман бейнесін мейлінше нанымды шығарады. Сол сапар к�рермен қауым актермен қоса қиналып, актермен қоса мұңайса, онда бұл актер �нерінің к�п к�ңіліне тура жол тапқандығының белгісі.

�шімовтің экрандық немесе сахналық кейіпкерлерінде бірін-бірі қайталамайтын, бірақ, азаматтық ізгі істерге жомарт, �мір, қоғам ж�нінде �зіндік к�зқарастары бар мінез-құлықтарға тап келіп отырамыз. >йткені уақыт, заман алдындағы биік мақсат-мүдделеріңді, суреткерлік парызыңды сезініп, оның іс жүзіндегі қорытындысына ләззаттана алмасаң �нер әлемінде із қалдырудың �зі қиын. >нер – қашан да халықтың к�з алдында дамитын керемет құбылыс. Сондықтан да жасырын, жалған жолмен назарға ілігу деген болмайтын нәрсе.

«Біздің Алматы – ірі мәдени орталық. Мұнда к�птеген жоғары оқу орындары, ғылыми мекемелер жеткілікті. Демек, астана к�рермендері – білімді, сауатты, талғампаз к�рермен. Сондай парасатты к�пшіліктің алдында шаң-шұң эффект, дүрлікпе айғай-шу, сірескен позалар мен орынсыз лепірушілік сияқты даңғаза дауыс пен дилетанттық шала түсініктерге құрылған қойылымдар к�рсету – орны толмас кемшілік. �лемдік театр бар күшін ойға, ақылға бағыттап жатқанда �ткінші әсерге мәз болып, жасалған еңбектің сыртқы пішініне алданып қалсақ, оның �кініші мүлде ауыр. Жасыратыны жоқ, біздің кейбір қойылымдарымыз бен оның кейіпкерлері сезім жетегінде тым құрақ ұшып, айтар негізгі идеяны ұмытып, тек әлсіз эмоцияның айналасында қалып қоятыны бар. Ал бұл «жетістіктер» зор болғанда, театр партеріндегі бесінші-алтыншы қатардағы халықты толқытады да қояды, онда да тебірентсе. Ал соңғы қатардағы к�рермен үшін айқын дикция, мимика бедері,

106


пластикалық әсем қимыл, философиялық үлкен ой, отты сезім, қысқасы, таза еңбек ауадай қажет. �ттең, амал не? Қоғам нарыққа к�шкелі әдебиет, мәдениетіміздің қай саласы болмасын жұтаңқырап бара жатқаны еске түссе, күмән-күдігіңіз де қалыңдай түседі».

Иә, актер ретінде оның �мірді к�п бақылайтынын осыдан сезесіз. Бұл суреткерлік жақсы қасиет қой. Туған топырағыңның тамаша �нері үшін тебірене білу – адамшылық, азаматтық асыл борыш емес пе? Сахна қайраткерлерінің осындай сергек байқампаздығы, �нердің �зекті проблемаларын кемел түсініп, оны қоғам қажетіне пайдалана білуі ізденімпаз суреткердің қиял к�кжиегінің кеңдігін танытады.

«Замандастар бейнесін жасау да оңай емес қой, әйтсе де кешегі �ткен адамдар болмысын тап басудың қиындығын мен Қалихан Ысқақовтың Мұхтар �уезов шығармасының негізінде жазған «Таңғы жаңғырық» атты қойылымдағы Жарасбай р�лін әзірлеу үстінде айқын анғара түстім. Бірақ, ауызбірлігі жақсы ұйымшыл ұжымда қандай қиындық болмасын шығармашылық мерекеге айналып кететін тамаша дәстүр бар. Қандай р�лімде болмасын әріптес, жұптастарыма иек артып отырамын әркез. Олардың шынайы жәрдемі �зімді керекті дәрежеде ұстауыма әсер етеді. Жалпы, актерлік �нерімде атымды шығарған табысым болса, ол т�л ұжымның, сондағы елгезек жандардың игі ықпалының әсері деп түсінемін. Серке Қожамқұлов, Сәбира Майқанова, Хадиша Б�кеева, Қамал Қармысов сынды сахна шеберлерімен қызметтес болу талантымды шыңдап, шабытымды ширықтырғандай болды. Мысалы, Жарасбай р�лін ойнауым – жұрт үшін күтпеген жағдай еді. Қалыптасып келе жатқан сүрлеуден шығып, Жарасбай р�лін маған жүктеген режиссер Бәйтен Омаровтың к�регендігі ерекше болды», – дейді Асанәлі �шімов.

Иә, актер Жарасбай р�лінде қалай к�рінді? >зін әрқалай қамшылап, күрделі характерлердің тамырын д�п баса білуге әбден шеберленіп алған сарабдал сахна суреткері Асанәлі �шімов тасы �рге домалап, айдарынан жел ескен бұла мырзаның кейіп-кескінін табиғи қалпында к�рсетеді. Жарасбай – Асанәлінің орындауында есептің адамы.

107


Сол себепті де ол бірде аяр, бірде асқақ, енді бірде тереңнен сыр тартқан үлкен ой иесі. Бірақ, бәрі де, тіпті күлкісі де, күрсінісі де сатулы. Болыс екенмін деп одыраңдап, осқырынып, не болмаса «жайдақ су» боп жатқан ол жоқ. >мір ағымының ескегін қалай есуді үйренген ысқаяқ. Ол қойылымның �н бойында �зінің салқынқандылығымен, сырбаздығымен, қала берді, к�ріпкел ақылдылығымен к�зге түседі. Атамекені Қаратас жайлауын сатар тұстағы, ауылдан мектеп аштырудағы. Бақтығұлды барымтаға күштеп жұмсап, артынша �ткен билер т�релігінде оны қылмысқа жығып, сахнадан жылыстай үн-түнсіз шығып кетер Жарасбай-�шімов әрекетінде үлкен есептің іздері жатыр. �йтсе де оң бүйірінен қадалып, шаншудай боп мазасын қашырып тұрған орыс патшасының әбігер істері мен туғаннан дәм-тұздары жараспай, түзу сәлем бұйырмаған �зі тектес дала б�рілері Сәт, Сәлмендердің содыр, сойқандары түптің түбінде �зіне опа бермейтінін Жарасбай к�кжал жақсы түсінеді. Қарақан басының қамы жолында осындай кедергілердің алдында біруақ шарасыздық аңдатып алатын Жарасбай к�кірегіне ұялаған қасіреттің салмағы да жетерлік. Қаншама ірілік к�рсеткісі келсе де қырқылғалы туған қу топшысынан �зге сәл күнде ештеңе де қалмасын ол жақсы түсінеді. Осылайша құлдырау мен шырқаудың ортасында «ш�ре-ш�ре» күн кешкен Жарасбайдың енжар күйі актерлік тұрғыда қызғылықты �рнектеліп, к�рерменді барынша тебірентеді. К�зге уақыт құрбанындай елестейтін, асыл мұратына жетер жолда әлжуаздық танытып, Бақтығұл оғынан қаза табатын Жарасбай опаты алақұйын заманның аласапыран күндеріне қойылған соңғы нүкте сияқты. Асанәлі �шімовтің Асан, Еламаннан кейінгі табиғаты ж�нінде бояуы мүлде қанық шыққан ірі де елеулі кейіпкері осы Жарасбай. Актер қаһарманды түбінен тартып, тұнығын шайқамай, нағыз суреткерлік мінез таныта ойнады.

Актер – ерекше мамандық иесі. Ол күндіз-түні, үйде де, түзде де іздену үстінде жүретін тынымсыз жан. Ол – саяхатшы. Ой қуады. Қиял кешеді. Актер дегеніміз – �зінің де, �згенің де мыңдаған қайғы-қасіреті мен қуаныш-жұбанышын, �кініші мен сүйінішін арқалап, жолды-жолсызбен сапар шеге берер жиһанкез

108


тәрізді. «Жүргенге ж�ргем ілігер» демекші, қиял әлемін ерінбей аралаған шақта ғана актер адам мінездері мен қылығынан, ойлары мен сезімдерінен �з бойына «қор» жинай алады. �йтпесе, �зін қоршаған ортаның әрекеттерін білмейінше, актер �міршең бейнелер туғыза алмақ емес. Сондықтан да актер біткен үнемі шабуыл, жорық үстінде. Нағыз актер ешқашан шыққан биігіне қанағаттанып, тоқмейілсімейтіні белгілі. >зін, �згені сыйлайтын актердің үздіксіз ізденіс үстінде жүретінін біз Асанәлі шығармашылығынан еркін барлай аламыз.

Кебек р�лін ойнау үшін ол қаншама еңбектенді десеңізші. Оқыған, тоқыған материалдарына қанағаттанбастан арнайы Семей жағына барып, Еңлік пен Кебек қашып барып паналаған тау арасындағы үлкен үңгірді �з к�зімен к�рді. Қиял дүниесіне еніп, ерекше шамырқанды. Барынша тебіреніп, ой мұхитына сүңгіді. Еңлігін жетелеп, безбүйрек Еспенбеттерден қашып, күн кешкен есіл бабасы Кебек паналаған жақпар тастармен ойша «тілдесіп», аспанға айбат шеккен кәрі Шыңғыстың шыңдарына к�з жүгіртті. Жидебайдан ескен желге кеудесін тосып, бір кездері ойран-топыр ойынның ордасы болған Ойқұдық жайлауының жазығына қарап, ұзақ-ұзақ тебіренді. Алыстағы Ақшоқы маңынан к�рінген т�белердің бірінде қажы Құнанбай сүйегі жатыр. Талай бір сұмдық пен зұлымдықтардың куәсі болған осынау �лкеде ұлы Абай жыр жазып, ән толғады-ау! Дарын кереметі деген осы емес пе? Сол күндерден �лмес ескерткіш болып қалған �нер сауығын жаңғыртып жүрген мұрагерлер осы актер Асанәлі және оның әріптестері. Кебек р�лінің бұрындары толық ашылмай жүрген кейбір сәттерін �ңдеп алуда жоғарыдағы Семей сапары к�п пайда берді. Мұхаң (�уезов) және оның кейіпкерлері ғұмыр кешкен сонау дала драмалары актер жан дүниесін бір серпілтіп тастағандай еді. Театрда кинодағыдай емес, бір р�лді сан рет қайталап ойнауға тура келеді. Сол әр жолғы ойнау үстінде к�п бейнелер солғын тартып, бас-аяғы шашыраңқырап кететіні бар. Сондықтан да жаттандылыққа салынып, бір р�лді мың қайтара ойнау үстінде «еті �ліп» кетпеу үшін актерлер �здері кескіндейтін қаһармандар жайындағы деректерге молынан қаныққанды мұрат тұтады. >мірде жылт

109


еткен �ткінші құбылыстың бәрін жіпке тізе беруден үлкен �нер жасалмайды. Сол �мірдің қайнаған ортасынан мәнді-мәнсіз, ойлы-ойсыз мінездер �рнектеп, оны халық назарына алып шығар тұлға – актер екен. �рине, ондай дарын кез келген кісінің бойынан табыла бермейді. Ол адамның жаратылысынан бірге туатын талант пен �мір бойғы ізденістің нәтижесінде ғана �ріс табатын айрықша бақыт. Қаһармандардың ойы мен сезімін, образдар мен характерлердің толыққандылығын, сонымен бірге олардың идеялық-к�ркемдік тұтастығын сақтай білу шығарма табиғатының, яғни автордың негізгі идеясын ашу, адамзат іс-әрекеттерінің рухын терең к�рсету, қысқасы, �лмес �нер ескерткішін қолдан құю – театр актерінің бір сәт те ұмытпас парызы.

Театр сахнасы кинодағыдай емес, бір р�лді ұзақ қайталап ойнауға тура келеді дедік және де бір қызығы сол әр ойнаған сайын мизансненалар мен сан алуан к�ңіл күйлерге тап болып отырасыз.

Асанәлінің кез келген р�лін алып талдаңыз, асығыстық, шалағайлық деген белгілердің табын аңғармайсыз. Бір ғана Еламан бейнесін жасау үшін қаншама тер т�кті екен десеңізші.

Асанәлінің кейіптеуіндегі Еламан – парасатты жан. Ол мінезге бай. Сәт сайын сан �згерер, іштей мың құбылар сергек мінезді қаһарман. Соның ішінде Еламанды оқшау к�рсетер бір қасиет – ол оның жан біткенге жылылығы, момын да мешеу елге мейірімділігі. Міне, актер �шімовтің де образ тағдырын шешер тұстағы ең қапсыра ұстаған, табан тіреген тұсы осы еді. Сол мейірімділікті жыға тануы, шынайы тануы нәтижесінде ол кісі �лтіруге дейін барды. Иә, алғашқыда «�лім» деген с�з селк еткізгенмен, кейіпкер әрекетін таразыға тарта келе оны бәрінен де ақтап алар бір күш бар. Ол сол баяғы адалдық, сол баяғы мейірім. Кейіпкер жан дүниесінің әлеуметтік тұрғыдағы �сіп-жетілуін актер аса нәзіктікпен тапжылтпай тани біліп, қарапайым ауыл жігітінің тың шешімдерге, �мірдің бейтаныс сырларын аңғаруға, с�йтіп, саналы азамат психологиясының қалыптасуына келген тұстарын тамаша шеберлікпен кескіндеуге күш салған. Сондықтан да �шімов-Еламан адал кәсібімен күн �ткізуді ғана

110


к�ксеген к�н етік қарапайым балықшы емес, керісінше, �з заманының реалистік к�ріністеріне, күнделікті бетбұрысына үн, күш қоса білген еңселі азамат. Оның жүрегінде тек қана адамға сену, әділет-сәтсіздікке т�збеу, махаббат пен мейірімділіктің �міршеңдігін сақтау сияқты асыл қасиет бар. Ол Ақбала қатесін түсініп, кешіре алды. Ал Шодырдың тентектігіне т�зе алмаған қайсар Еламан оның арам денесіне найза қадады. Осы екі аралықтың �зара салмағын ауытқытып алмауға барын салғаны үшін де актер Асанәлі �шімов бір топ әріптестерімен бірге кезінде КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері деген атаққа ие болды. Демек, баяғыдан т�гілген тердің теріске шығып, текке кетпегені.

Еламанға кереғар, дәуірі де, уақыты да, ортасы да б�лек, жалпы болмысы ж�нінде айырмашылығы жер мен к�ктей Асанәлі үскілеген бейненің бірі – Қодар. Қодар сонау қадым ғасырлардан бері халықтың санасында қара күш иесі қалпында қызба да ер кейіпте жатталып келе жатқан «таныс» бейне. Б�спе де еспе, оспадар да ожар, «мен» дегенде маңайын майқандайтын Қодарды басқадай бір қырынан к�ру қиын да сияқты. Асанәліні қинаған да осы жағы болды. Бақылап-бағдарлап жүріп, ақыры ол тың деген қырынан жарық к�ргендей болды. Кейіпкер с�здерін бажайлай зерттегенде оның сезгені – Қодарда ептеп болса да аңғалдық мінезінің барлығын байқап қалды. Демек, осы саңылаудан айрылмау қажет! �зірге тапқаны – аңғалдығы. К�рермен бұрындары аңғармаған тағы несі бар? Қодар жүз жерден жүрек жұтса да пенде ғой. Ал пенде болған жерде тек арам пиғыл, зұлымдық қаракеті болып қана қою табиғи қисынға сия ма? Табиғат бір адамның басына бүкіл қаск�йлік мінез-құлықты үйіп-т�гіп, оны басқа қасиеттерден жұрдай қылуы мүмкін бе? Бәлкім, Қодарда жылт етер басқа да бір сезім ұшқындары бар шығар.

Сүю болмаса да, сену дегендей... Ол да анадан туды емес пе? Ақ сүт емді емес пе? Сәби шағынан қаныпезер қанішер болғанды әзірге тарих біліп-к�рген емес. Сондықтан да Қозыға пышақ ұрар сәтті немен ақтарын білмей ол к�п әуреленді. Қалайда «Қодар зұлым, пышақ салудан басқа нені білуші еді» деген жұрт

111


ұғымындағы жатталып қалған таптаурын түсінікті бұзу керек болды. Ол үшін, әрине, себеп-салдар керек. Актер соны іздеді. К�п сергелдеңнен кейін ол: «Бәріне Баян кінәлі»,– деді. Қодарда дүлей күштен �зге намыс, қызғаныш сезімдері де жетерлік. К�рік-келбет, түр-сымбат Қозыдан кем емес. Ақ Баян «күйдім, сүйдім» деген Қодар с�зін еледі ме? Олай болса, енді аянар не қалды? Аңғал жігітті алдап-сулап Жантық та тереңге тартып барады. «Тәуекел», – деді де, �рт қызғанышын айлалы азғыруға айырбастап, пәк махаббаттың тұнығын бір-ақ шайқады. Дәп бір �зінің адал махаббатын дәлелдеу жолында үлкен іс тыңдырғандай сыңай танытты. Қодардың да жер, ел, жар сүйе білетін сезімі, намысы барлығын паш еткендей-ақ батыл қимыл, �зіндік пиғыл к�рсетті. Зұлымдық пен қатыгездік ылғи қара ниеттіліктен ғана емес, махаббатты қорғау жолында да туып жататынын сездіргендей. Қозы �лді, шерлі боп Баян сорлы қалды. Жұртқа қарауға жүзі шыдамаған Қодар-Асанәлінің еңкейе еңбектеп, тізерлей-тәлтіректеп, белі кеткен мәстектей қайқаңдап сахнадан шығып бара жатқан сәтін к�ргенде актер тастаған философиялық ойдың құдыреттілігіне таңданбасқа шараңыз қалмайды.

Асанәлінің экрандық, сахналық кейіпкерлерінде бірін-бірі қайталамайтын, бірақ, қаншама адамгершілік қасиетке мол, жарық дүниенің парқын таныр к�кірек к�зі ояу адамдарға кезігіп отырмыз. Бұл тұтас шығармашылығы бір идеяға бағындырылып отырған азамат актердің қоғам қажетін тек к�рермен алдына шыққанда ғана түсінгендігі емес, керісінше, бүкіл прогрессшіл әлем алдындағы суреткерлік жауапкершілігін айқын сезінуінен барып туған ұстаным. Оның үстіне бүгінгі мәдениетті к�рерменді сылбыр с�з, оғаш әрекетпен сендірем деу құр әншейін бос әңгіме. Осы міндеттерді жете түсінгендігі болар, Асанәлінің қай ойынында да шынайылық басым. Оған к�рермен алдындағы отты да ойлылығы, �зін-�зі еркін ұстауы, жалындай жанып, �ршелене �нер к�рсетуі сол баяғы �зіміз айта беретін шынайылыққа барып үйлесім тауып жатады. Асанәлі �шімовтің актерлік жолында әр р�лдің қыр-сырына лайықты елеулі штрих, есте қаларлық детальдар молынан ұшырасып жатады.

112


Адам тіршілігі – бұл к�бінесе біздің ой еңбегіміз бен сезім-санамыз сияқты біртұтас дүние. Енді осынау пендешілік болмысынан �нерге к�шіреріміз не болмақ? Егер күнделікті күйбеңді сахнадан қайталасақ эстетикалық әсер турасында с�з қозғаудың �зі артық! Қанша жерден �нер айнасы �мір болғанмен де, актер тарапынан талап етер талғам, тәлім сол күйінде қала бермек. >мірден оқшау, қашық �нер де жат, әйтсе де �нер �лкесіне лайық та, лайықсыз да нәрселер бар. Міне, осы сауалдардың жауабын біз айтпай-ақ, актер Асанәлі �шімов ойнаған р�лдерді к�ріп барып к�з жеткізуге болар.

Халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтардың иегері Асанәлі �шімовтің алдында әлі тапталмаған, тоқтауы жоқ шығармашылық ұзақ жол жатыр. >нерге әркез �ріс керек болса, оны �сіретін �нер иесінің �зіндік нәтижелі табыстары болатыны да даусыз. Театр сахнасына келген отыз жылда ірісі бар, ұсағы бар жетпіске тарта бейне жасаған, оннан аса к�ркем фильмге түскен тәжірибелі суреткер Асанәлі �шімов бұл күнде халқының қалаулы ұлдарының бірі.

...Халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтардың иегері, әйгілі актер, белгілі режиссер Асанәлі �шімов екеуміз реті келіп, бір топ Қазақстан �нер шеберлерінің құрамында Халықаралық театр қайраткерлері одағының Мәскеуде �ткен тұңғыш съезіне қатыстық. Мәжіліс аралығындағы үзілістерде әр-әр жерге шоғырланған жұрт қызықты жарысс�здерге байланысты ойларын ортаға салып, әңгіме-дүкенді қыздырады. Кілең бір сайдың тасындай сахна �нерінің хас шеберлері бас қосқан аса мәртебелі жиын. Кейбіреулері кең фойеде жұптасып кетіп бара жатады. К.Лавров, Р.Стуруа, М.Ульянов, О.Табаков, �.Мәмбетов, А.Гончаров, О.Ефремов, М.Захаров. Б.Покровский, В.Плучек. Солардың арасында бурыл сақалды Асанәлі �шімов те к�зге оқшау түседі. Оның �зін-�зі ұстауы, күлкісі, жүріс-тұрысы, сәлем беруі, тіпті адамға бұрылып қараған сәттегі бет-бейнесіндегі �згерістер – тек Асанәлі ғана жасай алатын, тек �шімовке ғана тән қасиет. Асанәліні ортаға алған топ күлкіге қарық, тапқыр юмор, әдемі әзіл соған ғана жарасатындай. Ол елінің еркесі, қазақ сахнасының ғана серісі емес екен білген адамға. Мына

113


құрмет, мына қошемет соның айғағындай. >нердің небір жүйріктерінің арасында мынадай қошеметке нағыз дүлдүл ие бола алса керек. Бір сәт Асанәлі халқымыздың аяулы ұлы Шәкен Аймановқа ұқсайтындай болып к�рінді маған. Кім білсін, бұл, бәлкім, Шәкен ағамызды сағынудан туған әсер шығар. Жүрегімді қуаныш кернеп, күнде к�ріп жүрген Асанәліге басқа к�збен қарай бастадым. Сол сәт ол маған Шәкен биігінде тұрғандай болып к�рінді.

Сол жолы президиумда Қазақстаннан �зірбайжан Мәмбетов пен Асанәлі �шімов отырды. Үзілісте маркұм Г.Товстоногов, М.Захаровтармен иық тіресіп отырған Асекеңе:

– Режиссерлерге жақындауыңыз жаман, актерлік «ауылдың» жұртын күзетіп қалмайық,– дедім әзілдеп.

– С�зіңде жан бар, – деді ол күлімсіреп. – Еліме есімімді әйгілеген актерлік мамандығым емес пе?

– Актерлігіңіз – �з жұртыңыз, режиссерлігіңіз – қайын жұртыңыз...

– Оның рас, к�рермен деген нағашы жұрт тағы бар, т�релігін солар айтар, – деді ол рахаттана күліп.

Рас, актерлігі әлемге аян. Режиссерлігі де ауызға іліне бастады. Мұхтар �уезов театры сахнасында к�рінген «Ревизор», «Амангелді», «Мен ішпеген у бар ма?», «Ақбілек», «Сұлтан болсам мен егер» секілді койылымдардан жұртшылық хабардар, кинодағы режиссерлік табыстары �з алдына бір т�бе. «Аждаһа жылы», «Шоқан Уәлиханов», «Қозы К�рпеш – Баян сұлу» к�пшілік қауымға кеңінен танылды. Тіпті, Шоқан Уәлиханов фильміне қатысқан бірнеше кісі республика Мемлекеттік сыйлығын алды. Талғамға талас бар ма? Бұл фильм туралы әртүрлі пікір айтылған. Пікірге тыйым жоқ. Қалай дегенмен де бір мәселені білу шарт. Шоқан тұлғасы күрделі. Ол қалтарыс-қатпары мол, психологиялық иірімі терең, философиялық пайымы қалың, сан қырлы бейне. Ол туралы сонау 1950 жылдардың басында тұңғыш к�ркем таспа түсірілген. Міне, бұл жолғы міндет режиссер Асанәлі �шімов пен оның талантты ұлы актер Сағи �шімовке жүктеліпті. Келесі кезекте алдыңғы ұрпақ �з с�зін жалғастыра берер, оның несі с�кет. Шоқан –

114


ғасырлар мұрасы. Бұдан да жақсылап, жұмырлап Шоқан жайлы фильм жасар жаңа ұрпақтың �з еркі �зінде. Кезінде Шадияров пен Бекежан р�лдері арқылы актерлік даңқын әлемге әйгілеген Асанәлі �шімов таланты сан-салалы. Оның �нері халыққа жақын. Оны ел жақтырады, әлеумет қадір тұтады. Алматы к�шелерінде онымен бірге, қатар жүріп к�ріңіз. Ар жақ, бер жақтан ұрлана қараған жамағат алдыңызды орап жүргізбейді. Алматы түгіл, Мәскеуде ше? Мәскеу демекші, Асанәлі �шімовпен сол сапар �нер туралы ашық сырласуға әбден мүмкіндік туды. Кешкілік қолымыз босаған замат басымыз қосылысымен к�ңілде жүрген к�п ойларды қазанға салып қайнатамыз, пікір таластырамыз. Келісеміз, кейде келіспейміз.

Иә, республика жұртшылығы талантты актер, режиссер Асанәлі �шімовтің алпыс жылдығын кеңінен атап �тті. Мұхтар �уезов театры сахнасынан мүшелтой иесін құттықтаған н�пір халық кен залды кернеп кеткен. Ол бір ғажап кеш болды. Жалғыз перзентін к�зінің қарашығындай сақтап, жетелеп жүріп осындай дәрежеге жеткізген бұл күндегі бақытты ана Тәжіхан шешеміз немере, ш�берелерін қасына ерткен қалпы жан-жағына масайрай қарайды. Жанарында жас, жүзінде толқу. �леумет ризашылығында шек болмады.

Иә, алпыс – талтүс. Жер ортасы – К�кт�бе деген осы. Үлкен бір д�ңес т�бенің үстіне шығып, т�ңірегіне тебірене шолу жасап тұрған жиһангезге ұқсайсың.

Нені жүзеге асырдың, нені асыра алмадың? Еріксіз ойға батасың. Шекспир, Шиллер, Ибсен, Миллерді айтпағанда, Островский, Горький, Чеховтен нені ойнадық? Сахнаға қайсысы қойылды? Неге қойылмады? Қашан қойылады? Неге? Қашан? К�п сауалдардан бас қатады. Қазақ театры үшін режиссер �зірбайжан Мәмбетов аз тірлік жасаған жоқ. Қолынан келгенін аяған жоқ. Бірнеше буын актерлер тобы тәрбиеленді. Олар бірін-бірі байытып, толықтырып, бірге ілгеріледі, қатар �сті. Соңғы он-он бес жылдағы қомақты табыс қане? Мәдени, сахналық ірі оқиғаға кеміп кетпеді ме? Жә, жарайды, бұрынғыны айтып бекер б�гелмейік десек те, осы Асанәлі �шімов те, оның кейбір әріптестері де әрі-сәрі күй кешіп, шығармашылық

115


�мірінің қайсыбір қиқуларынан шеттеңкіреп қалып жүргендері жанды қинайды. Самарқау режиссура зардабы аттың басындай актерлеріміздің сабылып бос жүруіне әкеліп соғуда.

�йтсе де, әйгілі �нер шебері Асанәлі �шімов бұл күнде дер шағында, кемел кезінде тұр. Бұл оның жан-жақты толыққан шағы. Олай болса, шынайы �мір шындығын с�з етер кезекті к�ркем туындылар жарық к�рер күн алыс емес.

Асанәлі алар асулар әлі алда. «Асанәлі биігі» деген ұғымның қалыптасатындығына, �неріміздің болашақ тарландарының сол биіктен к�рінуге тырысатындығында еш күмән жоқ. Асанәлі асуы – қазақ �нерінің асуы.

116


Ахмеджан ҚАДЫРОВ, театртанушы, профессор

ДАЛА СОКРАТЫ

Ала жаздай бәсеңсіген театр !мірі күз түсе қызатыны қашаннан бергі дәстүр. 4ткен аптада ғана Оралда республикалық сахна !нерінің Махамбеттің 200 жылдығына арналған фестивалі аяқталса, республика театрлары жаңа маусымын бастады. Жаңа маусым – жаңа туындылармен толыққан-ды. Дегенмен сахналық ұжымның репертуарына к!з салғанда ерекше аталуы тиіс спектакльдер болады. Заман тынысын тап басқан, жұртшылықты, жеке адамды, жалпы адамзат баласын толғандыратын мәселелерді к!терген, к!ркемдік шешімі уақытқа сай осындай туынды – М.�уезов атындағы академиялық драма театрының соңғы жаңа қойылымдарының бірі – «Апат» спектаклі. Пьеса авторы Игорь Вовнянко, орыс тілінен аударған Сәкен Жүнісов, қоюшы-режиссері �убәкір Рахимов. Басты р!лде – Асанәлі �шімов.

К�рерменнің бұл спектакльге деген қызығушылығының себебі – басты р�лді заманымыздың к�рнекті актерлерінің бірі, қара шаңырақ театр сахнасына бірқатар объективті және субъективті себептермен бірталай жыл үзілістен кейін оралған Асанәлі �шімовтің орындауы екені с�зсіз.

Асанәлі �шімов театрға оралуын екі жаңа спектаклімен дүркірете «атап �тті». Оның алғашқысы Нобель сыйлығының лауреаты, неміс драматургі Г.Гауптманның жазушы-драматург Қ.Ысқақов аударып, режиссер Р.Андриасян қойған «Ымырттағы махаббат», екіншісі – біз айтып отырған «Апат». Бұл екі спектакль де театр репертуарына �шімовтің актерлік жеке-дара ерекшеліктері, әлі толығымен ашылмаған мүмкіндіктері үшін арнайы алынып, қойылды. Театр да, режиссерлер де екі

117


жағдайда да мұлт кеткен жоқ. Екі спектакльде де �шімов талант қуатын мейлінше ашып к�рсетті, �зін к�птен сағынып күткен к�рерменін шексіз ырза етті.

Ендігі әңгіме – «Апат» спектаклі туралы. Спектакльдің бас кейіпкері Асан – қарапайым теңізші, қатер капитаны. Бүкіл тұрмыс-тіршілігі, жан дүниесі Арал теңізімен байлаулы ол суы тартылып, бағы тайған Аралда, бүкіл жұрт к�шіп кеткеніне қарамастан, жалғыз �зі қалады. Бұл – оның саналы қарекеті. Табиғатқа емес, Аралдың түбіне жеткен адамдарға деген қарсылығы, наласы. «Апат» – трагикомедиялық негіздегі философиялық әфсана. И.Вовнянко пьесасындағы, �.Рахимов спектакліндегі адамның дербес жан әлемін ашу арқылы философиялық жинақтауларға к�терілу мақсаты қойылым авторларының, ең алдымен актер Асанәлі �шімовтің �зінің жан дүниесінен үйлесім тапқан. Жақсылық, шындық, ізгілікке деген сенімін жоғалтпаған Асан-�шімов �зінің айналасындағылардан да осыны күтеді, оларды ізгілікке, болашаққа, �мір жасампаздығына деген сенімді жоғалтпауға шақырады. Осы жолда соншалықты жанкешті сенімімен жүрген оны ортасы түсінбейді, Дон Кихот к�реді. Адамдармен түсіністік таппаған ол, ақыры ешқайда бармай, құмға б�ккен катерін үй етіп, теңізде жалғыз �зі қалады. �шімов кейіпкері осылайша символдық деңгейге к�теріледі. Спектакльдің бірегей концепциясы – адамды жамандықтан, озбырлықтан қорғау, яғни, адамның адамдығын қорғау, адамгершілік-имани қасиеті мықты, жамандық атаулымен ымыраға келмейтін жандарды қорғау. Мұны кейіпкермен танысқан алғашқы сәтте-ақ байқайсыз.

Асан-�шімовтің сахнаға шығатын мизансценалары �те бейнелі. Жағалауы тартылып қалған Арал алыс к�кжиекпен астасып кеткен. К�кжиекте, к�з ұшында иығына асқан қауашағы бар Асан қарайып к�рінеді де, алға жылжыған, жақындаған сайын к�рер к�зге зорая түседі. Авансценадан кең иықты, тұла бойынан әлдебір қуат сезілетін, жүзі анық кейіпкерді к�реміз. Меніңше, режиссер �.Рахимов авансценадағы мизансценаны к�рермен Асанның зор денесін к�рсін деп қана емес, жан дүниесіндегі сезімдерді, қиналыс-күйінішін, жан дауысын сезсін

118


деп, әдейі құрған сияқты. К�рермен осы сәттерде кейіпкердің жан дүниесіндегі астаң-кестеңді ерекше сезініп отырады.

Асан-�шімов шаршаңқы кейіпте орындыққа отырады да, к�рермен залына тесіліп ұзақ қарайды. Күш-қайраты мықты, �з сенімі үшін неден де болса қайтпас, батыл матрос – жаны тез жараланатын сезімтал жан. Сағыныштан, жалғыздықтан жаны ауырады. Оның к�ңілі �мірдегі жағдайларға толмайды, үнемі �з-�зімен с�йлесіп, сұхбат құрып жүргені. Сондықтан актер үшін де, режиссер үшін де «үнсіздік сәттері» �те маңызды, �йткені бұл сәттер – кейіпкердің психологиясын тереңірек аша түседі.

А.�шімов кейіпкерінің жан ширығуы мен рухын �те нәзік те шебер бере біледі. Спектакль кейіпкерлерінің бірі, Асанмен тағдырлас деуге болатын Юра оны, Асанды, философ Сократқа ұқсатады. Іс жүзінде осылай да. Асан-�шімов Сократ сияқты қарсылық сезіммен �зінің ит-үйшігінде – құмға к�мілген катерде күн кешеді. Теңізші бушлаты әлдеқа-шан шіріген, капитан кокардасының сәні кеткен. Тек кеуде-сінде жарқыраған ордендері мен медальдары ғана оның т�зімді адам, әскери антына адал, табанды жауынгер екенінен хабар береді. Ал ант бойынша, ол, капитан, кемені ең соңғы сәтіне дейін тастап кетпеуі шарт. Оның: «Мен Аралдың оралуын күтемін», – деуі – бүкіл спектакльдің лейтмотиві және де еркіндік пен еркін ойдың, адами сенімнің – дүниені дүние етіп тұрған сенімнің жасампаз к�рінісі.

«Апат» спектаклі қоғамды, адамзатты табиғатқа опасыздық жасағаны, оның сұлу жарасымын бұзғаны үшін айыптайды. Үгітшіл, әсіреқызыл к�семс�збен емес, осыны терең психо-логиялық сезінумен, к�рермен залын осы сезімге ортақтастыра отырып, айыптайды. Бұл – тек Аралды ғана емес, Семейді, Не ваданы, Лобнорды да қорғау үні. Спектакль кейіпкері Асан бүкіл үміті үзілген соң, �з �міріндегі ең қиын қарекетке барады – теңіз орнындағы катерде жападан-жалғыз қалады, жанын ая майды. Ол тіпті ұлы Сағидың ғарышқа ұшуын �з к�зімен к�руден де бас тартады. Бұл – кейіпкердің қоғамға деген қарсылық-қайраты, �з сеніміне адал адамның ерлігі деуге пара-пар қимыл, мінез!..

119


Аңдыған жауларынан құтылу мақсатында ауруханадан қашып бара жатқан орыс жігіті Юра (бұл р�лді актер Бауыржан Қаптағаев �те талантты орындады) Асаннан �зіне мұраттас жанды к�реді. Осы бір қызық адаммен с�йлесіп, аялдап қалған ол бірте-бірте Асанды аяулы жақынындай жақсы к�ріп кетеді.

Асан мен Юра қарым-қатынасы тым күрделі. Асан Юраны алғашында �зін Аралдан к�шуге үгіттеу үшін �кіметтен келген тағы бір делегат екен деп, суықтау, сенімсіздеу, жатырқай қабылдайды. Алайда, Юраның «�мірбаянымен» танысып, �зімен біраз араласқаннан кейін ғана ептеп жұмсарады.

�.Рахимовтың авансценадағы мизансценалары кейіпкерлерді к�рерменге жақындатып, біз Асанның к�здерін, бірте-бірте жыли бастаған жүзін анық к�реміз. С�зге сараң Асан, �зі де байқамастан Юраға �з «�мірбаяны», саяқ қалу себебі туралы айта бастайды. Бұл ретте Асан-�шімов әншейін әңгімеші ғана емес, �з �мірін к�ркем бейнелеп жеткізуші, ал әңгімесінің мәйегі – сүйікті жары Ұлпан (актриса Жұмагүл Мейрамова), оған деген қалт қысыз сезімі. Тыңдай білген адамға әсері мол осы әңгіме Асан ның жалғызсыраған жанының рухани тірегі, жан жұбатар жа рығы, қатыгездеу �мірдің суық лебінен қорғар ықтасыны сияқ ты! Ал сахнадан қазіргі �мірдің қатыгездіктеріне бүкіл жан дү ниесімен қарсылық к�рсететін діліне берік адамды, тұлғаны к�реміз.

А.�шімовтің кезінде театрдан кетуінің бірнеше объективті және субъективті себептері болғанын айттым. Бұл туралы пьеса авторы, к�рнекті актермен к�п жылдар бойы кинода бірге еңбек етіп келе жатқан И.Вовнянко жақсы біледі. Сондықтан А.�шімов үшін арнайы жазылған бұл пьесаның �мірбаяндық сипаты да мол. Ғарышкер Сағи – Асанәлінің �мірден ерте кеткен ұлы, киноактер Сағидың, Ұлпан – Асанәлінің жары, керемет опера әншісі, ертерек дүние салған Майраның бейнесі. Ал Асанның милиция сержантымен қақтығысы – актердің �зін �мірдің тұтқасы санайтындармен жеке тартыстары, ал театрдан кету, ерікті жалғыздығы – пьеса кейіпкері Асанның Аралда жалғыз қалуы деп ұғуға да әбден болады.

Мүмкін, осы себептерден де актер А.�шімов, бір есептен �з әмірін ойнайды. Мұның �зі актердің �з кейіпкерімен толық

120


бірігіп кетуіне ұласқан сияқты. Меніңше, пьеса авторы И.Вовнянко да, қоюшы-режиссер �.Рахимов та жеке тағдырлық жүлгені бейнелегенде адам жанын ашып қана қоймай, �з кейіпкерін катарсиске, қайта түлеуге, тазаруға бастайтын суреткердің де барынша ашылуына мүмкіндік жасаған. Мұны актер А.�шімовтің �зі де жақсы түсінеді және мейлінше кейіпкер жандылыкпен ойнайды. К�рерменді актердің осынша шеберлігі, жан-жүрегінен �тетін сезім күйлерінің тереңдігі, ең бастысы, табиғилығы мен �мірдің �зіңдей қарапайымдығы таңдай қақтырып, қайран қалдырады. Актердің шынайылық пен сабырға тұнған ойынында әлдебір сиқыр бардай.

Егер спектакльдің �зге кейіпкерлері туралы с�з қозғасақ, мұнда да актерлік жетістіктер аз емес. Мен, бас кейіпкер Асанмен шынайы жақсы дуэт бола білген Юра р�ліндегі Бауыржан Қаптағаев ойыны туралы айттым. Тағы бір айтарлық р�л – Мұрат Нұрәсіловтің орындауындағы милиция сержанты. Кейіпкершің мінез-құлқындағы бейшаралықты фарс деңгейіне к�тере ойнайтын актер режиссер тапсырмасын �те сәтті орындап шыққан. Оның кейіпкері – біздің замандасымыз, қоғамға, адамдарға к�п зиян жасаған типтік кейіпкер. >з бағыты, амандығы мен мансабы жолында қандай қылмысқа да, тіпті адам �лтіруге де даяр милици�нер – Нұрәсілов спектакльде зұлым дықтың бас к�теруі, бас кейіпкердің адами және қоғамдық тұрғыдағы антиподы – қарсыласы ретінде к�рінеді.

Актриса Ж.Мейрамова Ұлпан р�лін барынша беріле ойнайды. Бұл – �з үнсіздігімен-ақ к�п мағына алып шығатын р�л. Осыны жақсы түйсінген, сахнада мейлінше сабырлы да салмақты актрисаның ойыны жан нұрымен, сұлулығымен баурайды.

>кінішке орай, спектакльде онша к�ңіл толтырмаған бейнелер де болды. Бұл пікіріміз генерал р�ліндегі О.Кенебаевқа, Жібек р� ліндегі Қ.Т�леуоваға, Сағи р�ліндегі Е.Түсіповке қатысты. Ме ніңше, бұл актерлер к�ркемдік бейнелеудің таптаурындау жолына түсіп кете беретін сияқты. Шамасы, олар режиссердің бас ке йіпкердің барынша ашылуы үшін ансамбльде ойнау туралы талабын ескермей, �з кейіпкерлері мінез-құлқының тереңіне

121


бойламай, үстірттеу кетеді. Бұл ретте әсіресе тәжірибелі актер О.Кенебаевтың ойыны таңдандырды. Генерал – тәжірибелі жа-уынгер, ол Асанның қимыл-қарекетіне, ерлігіне таң қалса керек-ті. Ол �з әскерлеріне «Тиіспеңдер!» деген бұйрықты бекер бермейді ғой. Бірақ бұл бұйрық актер аузынан әшейін, қатардағы бір с�здей бо лып шықты. Оның дауысынан Асанмен ішкі ынтымақтастығы, ті лектестігі, Асан іс-қарекетіне қайран қалуы сезілмеді. Актер ке йіп керін тереңірек ашқанда, Асан бейнесінің маңызы арта түсер еді.

Спектакльге сценография да жан бітіреді. Қоюшы-суретші Мұрат Сапаровтың сахналық к�ркемдік шешімі – жел қозғаған балықшы ауы, кеуіп қалған жағалаудағы қураған қамыс сыбдыры, Аралдың к�шкен құмы – бәрі жинақтала келе, сахнада белгілі бір ахуал, драмалық қана емес, трагедиялық ахуал тудырады – Арал тартылып, адамдар майдаланып барады. Құйын үйіріп, дауыл соққан далада әлденеден тиянақ таппақ болып, қасында ұлы Жиен бар, сүмбіталдай Жібек жанұшырады.

Қойылымда символика к�п: к�зге де, к�ңілге де шетсіз-шексіздей к�рінетін жансыз құм дала, к�кжиекте �мірлік кеңістігіңді �лшеп тұрғандай қараятын атомдық сынақ алаңы, Асанның әйелі Ұлпанның дүниенің жалғандығын еске салып тұрғандай зираты. Және құмға к�мілген – палубасы бірде кейіпкерлер қарекеті үшін қажет алаңға, кейде мінберге, кейде кейіпкерлердің соңғы тұрағына айналатын катер.

Құмға к�мілген катер режиссер мен суретшінің ойынша, құрып бара жатқан �ркениеттің символы. Міне, суретші жасаған осы бір шартты �ңірге театр �здерін-�здері танытатын – �зін құрбандыққа беруге де, �згені құрбандыққа шалуға да даяр кейіпкерлерін тұрғын етеді. Олардың арасында тәкаппар да �р мінезді Асан-�шімовтің шоқтығы тым биік. Ол адам баласының қамсыздығы мен қатыгездігі үшін қанша қиналып-жүдесе де, жігер-қайраты мұқалмаған, сенімі жоғалмаған атпал азамат. Аралдың қайта оралатынына шексіз сенімі бар кейіпкер �з катерімен теңізге қайтадан шыққанын елестететін финалдың сахнада тым асқақ, аса құдыретті к�рінетіні содан.

122


Асанәлі �шімовтің театрдан ұзақ уақыт қол үзуі – оның кәсіби шеберлігіне қалай дегенде де нұқсан келтіруі мүмкін-ау деген ойда болғанымыз рас. Бақытымызға орай, қателесіппіз. Театрға қайта оралған актерді зар бабында к�рдік: ол психологиялық �рнегі байи түскен, рухы шыңдалған, даналыққа бет алған актер болып оралыпты. Еліміздің к�птеген үздік к�ркем фильмдеріне түскен атақты киноактер, халықтың сүйіктісі Асанәлінің бұрынғы ойындарында кейде �з-�зіне сүйсіну мен сенім, кейде к�зсіздеу батырлық дегендер кездесіп қалатын. Ал актердің қазіргі ойындары әр к�рерменін �з-�зіне сын к�збен қарай білуге, �мірдің мәніне үнілуге, оны пәлсапалық тұрғыдан зерделеуге, әр жағдайда да талдау-жинақтауларға баруға бастайды. Біз үлкен шебер, к�пқырлы суреткер және �нердегі к�рнекті қайраткермен қауыштық. Театрда Асанәлі �шімов сынды к�ркем тұлғаның болуы – бақыт, шығармашылық ұжымның толыққанды күн кешуінің басты кепілдерінің бірі.

>зара бір әңгімеде Асанәлі Шыңғыс Айтматовтың «Жанпида» кітабынан: «Егер �зің ісіңнің дұрыстығына к�з жеткізгің келсе, жанпидаға бар. Тек қана с�збен емес, іс жүзінде» деген с�здерді келтіргені бар еді. Мұны бүгінде шығармашылығының шыңына шыққан, яғни, классикалық, философиялық, терең психо-логиялық соқталы бейнелер жасаған актер �шімовтің �зіне қатысты да айтуға болады. Бұл орайда оның жинақтаған к�ркемдік тәжірибесінің, �мірлік қиын-қыстаулары, самғаулары мен құлдилауларының алар орны үлкен. Актердің адамның жан дүниесіне мейлінше терең үңіліп, талдау мен жинақтауларға бойұратыны, �згенің жан ауруы мен азабына ортақтастығының бір ұштығы осында жатса керек. Қалай дегенде де, оның ойынында ерекше бір рухани сыршылдық, адам туралы сүйінішпен әңгімелеу бар. Біз оны «Апат» спектаклінде осылай к�рдік, ол �мірде де осылай.

123


Қоғабай СРСЕКЕЕВ

АСАН�ЛІ

Мен Асанәлі �шімовтің шығармашылығымен к�птен таныспын. Бұл жолғы әңгімені неден бастаған ж�н?..

Жә, бәрі де рет-ретімен болсын.Гректің ұлы философы Аристотель: «Театр �з заманының

сезіміне әсер етсін, театр тыңдаушы мен к�рүшінің денесін мұздатып, жүрегін елжірететіндей болсын, к�ңілді ыстық сезім, ұлы толқын қалпына жеткізсін» – деген екен. Сонау ықылым заманнан бері мән-мағынасын жоймай, маңызы бәз қалпы сақталып, жаңа мазмұн алған осынау бір ұлағатты с�з бүгін де ескірген жоқ. Қайта күн �ткен сайын жаңғырып, соны сипатта түрлене түсуде.

Театрдың тәрбиешілік р�лі зор. Ал әлгіндегідей «тыңдаушы мен к�ру үшінің денесін мұздатып, жүрегін елітіп, к�ңілге ыстық сезім, ұлы толқын құюда» театрда актерлер жетекші орын алады. Осындай реттен де Мұхтар �уезов актерді – «театр діңгегінің ірісі» деп айтса, қалт айтпаған.

Шын мәнінде де актер театрдағы басты тұлғаның бірі. Оның «ірі діңгек» болатын реті к�п, сахнадағы әр сәтті образ, жақсы кейіптелген бейне тек жеке актердің ғана табысы болып қоймайды, театрдың да елеулі олжасы ретінде бағаланады. Демек, атақ-абырой бір, даңқ бір, мерей бірге. Бұл жағынан алғанда актер еңбегін театр �мір-баянын толықтыратын мәнді еңбек деп қараған мақұл.

Осындай мәнді де мағыналы еңбегімен ұлттық театр �нерімізге �зіндік үлесін қосып жүрген актерлеріміздің бірі – Асанәлі �шімұлы. Ол сахнаға шығарған р�лдерді аттамалы болса да тізер болсақ, олар: «Абайдағы» – Айлар, «Халқым туралы аңызда» – Азат, «Еңлік-Кебекте» – Кебек. «Қарақышпақ Қобыландыда»

124


– Шуақ, «Жат елде» – Асан. «Дон Жуанның думанында» – Дон Жуан, «Қозы К�рпеш – Баян сұлуда» – Қодар (алғашқы вариантында – Қозы), «Күлмейтін комедияда» – Санжан, «Боранда» – Қасболат, «Варшава сазында» – Виктор, «Ажар мен ажалда» – Атан, «Мансап пен ұжданда» – Арман... Осылай созыла берер еді.

Театрда Асанәлі талантының жарқырай к�рінген тұсы – жазушы �бдіжәміл Нұрпейісовтің трилогиясы бойынша жасалған «Қан мен тер» спектаклі. Актер мұнда Еламанның сахналық бейнесін жасайды. Қараңғы елдің қайыспас қайратына қайралып шыққан балықшы жігіт басындағы небір қасіретті д�п басып сомдау актердің актерінің ғана қолынан келетін шаруа. Тағдырдың небір тәлкегіне түскен бұл образ бойында қайшылықтар да толып жатыр. Бір басының намысы жолындағы тайталастан �рбіген кектің халық кегіне ұласуы, �з бақыты үшін арпалысқан айқастың ел бағытына ұмтылған шайқасқа дейін к�терілген орталық кейіпкер бейнесіндегі ұлан-ғайыр процесті жасауға батыл бару актерден зор ізденімпаздықты әрі шеберлікті талап етеді. Бұл ретте Асанәлінің табысы жоқ емес, Еламан сияқты балықшылар арасынан шыққан табанды күрескер, қаулап к�ріне бастаған жаңа күш �кілінің тың кейпін бәз қалпы ашып беруге ұмтылу – �шімов шығармашылығындағы жаңа белес. Асанәлі Еламанның жан дүниесіндегі рухани �згерістерінің терең иірімдеріне бойлау арқылы шығарманың негізгі идеясы – Қазақ халқының белгілі бір дәуірдегі үлкен әлеуметтік рево-люцияға келу жолының күрделі шындығын сәтті қабыстырады. Оған оның қимыл-әрекеті, жүріс-тұрысы, к�зқарас мимикасы, дауыс ырғағындағы интонациялық жаңа шешімдер, актерлік мизансценалары айғақ бола алады.

Асанәлінің кейіптеуіндегі Еламан – үлкен жүректің иесі. Адамға тән нәрсенің бәрі оған жат емес. Ол қуана да, қайғыра да, сүйе де, күресе де, сене де, күрсіне де біледі. Осының бәрінде де Асанәлі Еламанның кісіге деген мейірімін жоғалтпай, к�нтерлі кеңдікпен, сын сағатта �з басына түсіп тұрған үлкен жа-уапкершілікті тапжылтпай тани білген саналы азаматтың психологиясын �нер тілінде кестелеуге күш салған. Актердің бұл

125


жердегі талабы әлеуметтік зерттеуші пафосты �зек еткен «Қан мен тер» спектаклінің реалистік негізгі компоненттеріне авторлық ремарка – тарихи оқиғалардың аласапыранына тап болған адамдар тағдырының қилы замана алдындағы ұлан-асыр рухани дүниесінің шындығы, сахналық суреттер, жылжымалы жарық эффектілері, режиссерлік мәдениет ті танытатын киноэлементтері бар шешіммен тұтастай үндесіп, ұлы бірлік құрайды. Мұны, әсіресе, спектакльдің финалындағы Ела ман монологынан айқын аңғаруға болар еді.

Асанәлі бұл актіде буырқана бусанып, �з халқының тағдырына жіті к�збен қараған, ғасырлар бойы саяси теңсіздік, экономикалық мешеулік, әлеуметтік езгінің табанында тапталған елінің қасіретін жанымен ұққан жанның серпілісін күйзеле баяндайды. Режиссерлік шешім мен актерлік шеберлік ұштасқан осы бір к�ріністі шығармашылық ынтымақтың сахна мәдениетіне кірген жаңалығы ретінде қабылдаған ж�н.

Жалғыз ағаштың орман еместігі секілді, Асанәлінің Еламан образын жарқырата ашуына театрдың басқа да әртістері зор үлес қосты деп білеміз. Театрдың ұжымдық �нер екендігі осындайда тілге оралады. Ыдырыс Ноғайбаев (Қален), Фарида Шәріпова (Ақбала), Сәбит Оразбаев (Сүйеу қарт), �нуар Молдабеков (Тәңірберген) сияқты актерлер жасаған образдардың да к�пшілік к�ңілінен жылы орын алып, сахнада сәтті шығуы – Асанәлі �шімовтің Еламанын да биіктете түскен. Актерлер ансамблінің бірлігі спектакльдің �н бойына гармониялық тұтастық бітіріп, еңбекке абырой байлады. Спектакль әдебиет, �нер және архитектура саласындағы 1974 жылғы КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Сыйлық алғандардың ішінде спектакльдің бас қаһарманы, Еламан р�лін ойнаған актер Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген әртісі Асанәлі �шімов те бар.

Еламанға кереғар, заманы да, уақыты да б�лек, мінез-қылығы да, дәстүрі де жер мен к�ктей Асанәлі суреттеген кейіптің бірі – Қодар. Актер таланты мен мәдениетінің сынға түсер шағы да осы маң. Қодар сонау қадым заманнан бері халықтың санасында қара күш иесі ретінде қызба, �рк�кірек кейпінде қатталған бейне. Оспадар десең, оспадар, есер десең, алдына жан салмайтынның

126


�зі. Т�сін ұрғанда жер теңселетін осы дүлей күште саңылау бар ма? Асанәлі р�лге кірерде әу баста ең алдымен осыны бағдарлады, зерттеді.

Тапты. Бар екен. Ол – оның аңғалдығы. Бұл – бір. Тағы неге назар аудару керек? Алдау мен арбауға ереді екен, демек, Қодар бойындағы қара күш – күйреуік күш. Жеме-жемге келгенде, оның �з басын да қорғай алмауы мүмкін. Тереңнен шымырлай шыққан қуат жоқ жерде – тамырлы тұрлау, баянды батырлық жоқ. Актер осыны аңғарады. Сосынғы бір тапқаны – жүз жерден қарақшы болсын, адам ғой; адам бар жерде, намыс бар, қызғаныш бар; қанша жерден қара күш иесі болса да жүрегі соққан пендені сүю сезімінен айыру мүмкін емес. Ендеше, жер бетіндегі бар зұлымдық пен қастандық әрекет тек қана қараниеттіліктен туындайтын нәрсе деп тұжырым жасауға болмас еді; �мір бар жерде, себеп-салдар жетеді. Актер соны іздейді. Қодардың Қозыға пышақ ұруының бір ұшы кеудесін �зімшілдік билеген пенденің қызғаныш сезімінде жатуы – заңды нәрсе. Яғни, бұл жерде Қодардың �зі яки сыртқы мүсіні кінәлі емес, санасы – санасын билеген жүрегі айыпты. Жүрегінің «әмірінің» себебін ол Баян тарапынан тапты. Қозыны �лтіріп тынсам мұратыма жетем деп ойлаған оспадар к�ңіл Жантықтың итермелеуімен сұрқиялыққа біржола бекінді. Қандай жол бар?

Оның да реті келді. Қозы Баянның табыстыруымен Қодарға дос қолын ұсынды, т�с соғысып бітіспекші еді. Қодар осы сәтті қалт жібермеді. Дүлей күші іске аспасын сезген Қодар қызғанышын айлалы құшаққа айырбастап, аңдаусызда пәк махаббатты с�ндіреді.

«Қозы К�рпеш – Баян сұлу» спектаклінде актер осындай шешімге барған.

Асанәлінің қай ойынында да шыншылдық басым. Оның шыншылдығы – жалт еткен жанарында, оқыс та шапшаң қозғалатын қимылында, жинақы да оралымды денесінде, бет-пішін, үйлесімді ажарында. Тағы бір қасиеті – актер �зін сахнада еркін сезінеді, кібіртіктеп, �зін де, �згені де ұмытып сылбыр жүріп алмайды. Оның к�рермен алдындағы ашық-жарқындығы, �зін-�зі билеуі, тұтана жанып, жалындай �ршіп �нер к�рсетуі,

127


дикция, дауыс ырғағының анықтығы зауықты ойындарына үйлесіп отырады. Біз мұны театр сахнасында да, кино экрандарынан да к�ріп жүрміз. Соның айқын бір айғағы – халқымыздың сүйікті фольклорлық қазынасы негізінде жасалған «Қыз Жібек» кинофильміндегі Бекежан р�лі мен «Атаманның ақырындағы» чекист Шадияров бейнесі. Актер талантының кейіпкер ажарына к�рік беріп, шоқтай жарқырап, тұтаса-ұласа шыққан ішкі-тысқы екпін серпіні аталмыш кино ленталарында менмұндалап тұр. Бекежанды Асанәлі �ткен дәуірге лайық психологиялық мінез-құлықтарымен дараласа, Шадияровта революция жолына берілген ақылды да батыл барлаушының мүсінін шебер сомдайды. Осы арқылы �шімов т�л �нерімізде бұрын к�п к�ріне бермеген тың бейнені – барлаушы образын шығарып отырғаны бір табыс болса, фильмде соны шешім мен жаңа ырғақ табуға мол жігер жұмсап, туған топырағымыздағы кино мәдениетінің беделін к�теруге азаматтық әуен қосқан к�п қырлы режиссер Шәкен Аймановтай ірі тұлға, зор талант иесінен дәріс алып қалғаны кемелдене бастаған актер үшін және бір мәртебе.

Асанәлінің ұстаздары да аз емес. Ол консерваторияда оқып жүргенінде білікті режиссер, Қазақ КСР-нің халық әртісі Асқар Тоқпановтан дәріс алды. Асекеңді с�йлетіп к�релік.

Асқар ТОҚПАНОВ: – Менің бүкіл !мірім – қазақ !нерімен бірге жасасып келе

жатқан !мір. Сондықтан да !нер саласында менің назарымнан тыс қалған бірде-бір жәйт жоқ. Мені қызықтырмайтын !нер саласы жоқ. Бүгінгі режиссурамыздың бағыты, ізденістері, табыстары, классикалық шығармаларды қою барысында тарихи, әлеуметтік сахналық шындықтардың сақталуы, ұлттық түр, этнографиялық жайлардың спектакльдегі орны және сахналық шарттылық ж!ніндегі пікірлерден бастап, оның басты жаны – актерлер қадамы... бәрі-бәрі менің к!з алдымда. Бүгінгі әңгіме Асанәлі т!ңірегінде болғандықтан, мен ол ж!нінде бірер !з пікірімді айтайын. Алдымен Асанәлі – менің алдымнан дәріс тыңдаған шәкірттерімнің бірі. Ұлы Абай айтқандай, «шәкіртсіз ұстаз тұл»

128


ғой. Жақсы шәкіртің болса, әрине, мақтануға болады. Асанәлі менің жақсы – мақтауға тұрарлық шәкірттерімнің бірі. Сондықтан да мен оның шығармашылық қадамына сүйсіне қараймын. Бұлай болуы заңды ғой деймін.

Асанәлінің актерлік жолын айқындайтын басты факторының бірі – ол �мірді жақсы зерттеген. Ауыл тіршілігін де, қала тұрмысын да жақсы біледі. Ең жақсысы – тілге сақ. Тілді таза сақтау, таза с�йлеу – әр азаматтың міндеті десек, бұл талап актерлер үшін тіптен де қажет. Асанәлідегі жақсы қасиеттердің бірі – осы тілді қастерлеу. Соңдықтан да кейіпкер с�зін жақсы жеткізе алады. Дикциясы анық.

Аға буыннан Құрманбек, Шәкен, Серке, Қанабек, Қапан, Қамал сияқты театр діңгектерінен тәлім к�ріп, үйренді. Сәбира, Шолпан, Бикен, Хадиша, Мақпуза апайларынан �нердің сан қырлы жолын таныды. Үлкенді аға, кішіні іні тұтты.

Ендігі с�зді Қазақ КСР-не еңбегі сіңген әртіс Мақпуза Байзақовадан тыңдалық.

Мақпуза БАЙЗАҚОВА: – Асанәліні біздің театр есігін ашқан сәтінен бері білемін. Бәрі

есте. Оның жалт еткен жанары, сүйкімді келбеті ұжымды елең еткізіп еді. «Жақсыда жаттық жоқ» дегендей, ілезде-ақ бауыр болып кеттік. Спектакльдерде бірге де ойнадық. Сондағы бір байқағаным – Асанәлі !мірде қандай қарапайым болса, сахнада да сондай !зін жақсы, байсалды, еркін ұстайды. Жасанды мінезі жоқ. Бір р!лден бір р!лге !сіп келе жатқан актер ініме сәттілік тілеймін. Еңбегі жемісті бола берсін. Халық даналығында «Талапты ерге нұр жауар» деген мақал бар. 4нері !рге озсын демекпін.

>нерге �ріс керек болса, оны �сіретін �нерпаздың �зіндік ізденімпаздық к�кжиегі болатыны заңды құбылыс. Бұл жағынан алғанда Асанәлінің жұлдызы жоғары. Атақ-абыройы да бір т�бе. Атақ демекші, әдетте �нерпаздың �нер алдындағы табысын халқы бағалайды Театрда әділқазы – к�рермен. Асанәлі осы реттен жұртшылық сүйіспеншілігіне б�ленген актер. Ол он-он

129


екі жылда отызға тарта р�лде ойнап, кино саласында да осынша р�лде фильмге түсті. Ол КСРО және Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты. Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген әртісі. Бұл әлі қырыққа жетпеген жас актер үшін аз табыс емес.

Асанәлі �шімовтің қазақтың Мұхтар �уезов атындағы Академиялық драма театрында сомдаған жаңа р�лдерінің бірі – Шыңғыс Айтматов пен Қалтай Мұхамеджановтың «К�кт�бедегі кездесу» деп аталатын спекталіндегі профессордың р�лі. Осы р�лді дайындап жүргенінде Асанәлімен кездескенімде, ол р�л сырына жіті үңіліп, �зінше ізденіс үстінде жүргенін баяндады. Актер сонда Құрманғазы атындағы консерваторияға түскеннен соңғы шәкірттік кезеңінен қызықты штрихтер айтып еді. «К�кт�бедегі кездесу» спектакліндегі сәтті талпынысын, игі қадамын актер бәлкім осы тұстан іздеді ме, кім біледі? �йтеуір, Асанәлі спектакльді дайындау кезінде үлкен толқу үстінде жүрді. Қатты дайындалды. Иә, шын талант с�йтсе керек-ті. Актер еңбегі де инемен құдық қазғандай. Сәл босаңсысаң-ақ сырт береді. Іздену азайса, ұтылғаның. Асанәлі осыны жақсы сезінді. Шыңғыс Айтматов пен Калтай Мұхамеджановтың «К�кт�бедегі кездесу» драмасымен танысу үстінде Асанәлі бұл спектакльдің кілті ар алдындағы арылу немесе ар адалдығы үшін айқас деп түйді. >йткені спектакльде бүгінгі замандастарымыздың, соның ішінде күнделікті �зімізбен қоян-қолтық жүрген бір топ интеллигенция �кілдерінің азаматтық ар-ұят, адамгершілік, әділет, шындық атты ұлы құбылыспен бетпе-бет келген сәттегі болмыс-бітімі, адамдық-кісілік қалпы с�з болып, драма арқауына айналады. Сабыр, Мәмбет, >сіпбай, Досберген, Исабектер мектепте оқыған бала күнінен бастап күні бүгінге дейін тату-тәтті болып, бірге �скен достар. >мірдің ыстығы мен суығын бірге б�ліскен осынау достар Ұлы Отан соғысының алапат отты күндерін де жұп жазбай бірге �ткізген. Шығарманың тақырыбынан да байқалып тұрғандай, К�кт�бе басына достар неге жиналды? С�з осында. Авторлық шешім мен режиссерлік түйінді актер қалай шешуі керек?

«Қазақфильм» түсірген екі сериялы, түрлі-түсті к�ркемсуретті фильм – «Атаманның ақырында» Асанәлі �шімов Қасымхан

130


р�лінде ойнайды. Осы фильмде к�рермендер санасына салынар жүкті аңғара қараған, бағдарлай түскен адамға алдымен Асанәлі �шімов алып шығады. Совет үкіметіне қызмет етіп жүрсе де, ішін бермеген, қапысын тауып шалып қалар «қаратұяқ» екен деп ойлайсың оны. К�п кешікпей-ақ фильм ленталары к�з алды-ңыздан сырғи �тіп отырғанда сол күдігіңіз айқын болып шығады. Верныйда революция жауларының жасырын ұйымы әшке-реленеді, сол ұйымның Жаркенттегі �кілі Қасымхан тұтқынға алынады. Ірі саудагер отбасынан шыққан Қасымханның қаскү-нем екеніне сенесіз. Актер сенбесіңізге қоймайды. Сосын жұрт к�зінше айдап апарып түрмеге жапқан Жаркент мили циясының бұрынғы бастығы айласын асырып, түрмеден қашып Шыңжанға �тіп кетеді. Және жәй кетті ме. Осы тұста үлкен операцияның шарықтай түсетін тұсы. Жәй кетпей, бірнеше миллион сомның анашасын ала кетті. Құлжаға келген соң жақын ағайыны – патша офицері, полковник Абы лайхановты іздеп тапты. Қасымханның атаман Дутов жағына біржола шыққанына Абылайханов алғаш сенбеді. Бірақ, к�рерменді актер сендірді, сенбесіне коймады. Дәл осы тұста Асанәлі актерлік жіпті әртіс Нұрмұқан Жант�риннің алдына тастай салады. Талайды к�рген, әккі полковник бағдарлай қарап, сенген болады. Онда да есеп бар. Қасымханды әлі де талай електен �ткізіп алу – түпкі ойы. Осы үшін де ішкі сырын сыртқа шығармай ішке түйіп, «Мейлі, жүре тұрсын, әліптің аяғын аңдайық, не түйгені бар» дегендей ой қорытты. С�йтіп, ол Қасымханның «ақиқат жолына» түскенін атаманға айтуға да асықпайды. Туысын алдымен Иона әкеймен таныстырмақ. Бұл жерде үлкен �ткел бар. >нерлі Нұрмұхан Жан т�рин де эстафетаны бұл жолы ленинградтық актер Борис Ивановтың алдына тастайды. Иона болса, қудың қуы, сұмның сұмы. Қасымхан хикаясын естісімен, ол бар айла-тәсілін алдыңғы планға шығарып, Қасымханның «тәсіліне» иланған ишарат білдіреді. Ісім енді оңалды деп отырған Қасымханға Иона әкей:

– Тоқтаңыз! – деді. – Енді сіздің тарихыңызды мен айтып берейін.

Иона Қасымханның қызылдар жағының жансызы екенін бұлтартпастай дәлелмен дәлелдейді. Бірақ, Қасымхан бұл тұзаққа

131


да түспеді. Актер Асанәлі �шімов ойнауындағы бұл тұс жарқырай к�рінеді. Актерлік шеберліктің шарықтауы к�рермен алдында нанымды шешіліп, дәлелді штрихпен сомдала алған. Енді Нұрмұхан, Асанәлі, Борис боп, үшеулеп келіп кино лентасындағы уақиға добын актер Станислав Стржельчикке �ткізеді. Шу дегенде-ақ Дутовтың тегін адам емес екенін аңғарасыз. Ол шаш ал десе бас алған әпербақан атаман емес. >зінше ойлы, �зінше ақылды. >зінше тіпті ақынжанды адам. Ол – отанын сүйеді. Ол – отанының болашағына сенеді. Бірақ, оның болашағына сенген отаны – патшалық монархияның келмеске кеткен отаны. Адасушылық осы жерде қылаң береді. Атаман сол отанының күйреп бара жатқанына ақылы жетпейді. Осы жерде ол толып жатқан үндеу хаттар, жарнамалар жазады, бірақ, оның ешкімге керексіз екеніне ақылы жетпеген атаман фильмнің финалында �зі ах ұрады. Ол Қасымханға «Қазақстанды Ресейден б�ліп әкетпейсің» деп шарт қояды. Атаманның осындай саңылаусыз екенін актер Асанәлі �шімов д�п басып, к�рермен қауым алдында �з билігін жасай алады. С�йтіп, Қасымхан сияқты терең ойлы, психологиялық қыр-сыры мол кейіпкерді дүниеге әкеледі.

Асанәлінің ендігі бір жарқырай к�рінген образы – «Қыз Жібек» киноэпопеясындағы Бекежан р�лі. Т�легенге қарама-қарсы, ешқандай тоқтауды білмейтін, �зімшіл, менмен, қызғаншақ, мысқылдай күліп, айналасындағыларды менсінбейтін Бекежанның мінезін сомдауда да әртіс Асанәлі �шімов ұтқырлық танытады. Ол Бекежан сияқты халықтық жағымсыз бейненің сан қатпарлы, к�п қырлы мінезін к�рермен алдына бірден әйгілей салмай, там-тұмдап тереңнен, орайы келгенде ғана отырады. Т�легенмен алғашқы жекпе-жекте Бекежан ерге тән мінезбен айшықталса, Жібек Т� ле генді �зіне жар етіп таңдағаннан кейінгі мінез �згерісіндегі к�ріністі алайықшы. Бұл тұста ол – қорқақ, қызғаншақ. Бұл да Асанәлінің кейіпкер бойына терең үңіле білгендігін аңғартатын факті.

Енді �зіміздің �зағаң – кәдімгі �зірбайжан Мәмбетов с�йлесін.

132


зірбайжан ММБЕТОВ: Біз керемет тамаша уақытта !мір сүріп отырмыз. К!п ұлтты

Отанымыздың асқаралы табыстары шабытымызды шалқытып, жаңа жеңістерге жігерлендіруде. 4міріміздің !рен ерліктері жарқын к!ркем шығармаларда философиялық тереңдікпен, тың шығармашылық серпін табуда. Иә, біз шын мәніндегі жасампаз !нер қайраткеріміз. Бүгінгі таңда әр шығармашылық одақтың, ұжымның және әрбір шығармашылық қызметкердің жұмысында оның идеялық позициясы, адамгершілік, этикалық мұраты және жоғары кәсіптік шеберлігі аса маңызды мәнге ие болып отыр. Мұның !зі шығармашылық кадрларды идеялық шыңдау және саяси тәрбиелеу жұмыстарын тұрақты жүргізуді талап етеді. Осыған байланысты мен к!ркем шы ғармашылықтың маңызды мәселелерінің бірі – замандас бейнесін жасау десем, бүгінгі арнайы әңгіме болып отырған актеріміз – Асанәлі �шімовтің шығармашылық !су жолы осының және бір айғағы. Режиссер ретінде алдымен айтарым – Асанәлі ізденімпаз, зерделі актер. Осыған орай ол сахнада болсын, экранда болсын, за мандастарымыздың бейнесін жасауда !зіндік үлесін қосып келе жатқан !нерпаз актер. Ол сомдаған кейіпкерлерде темперамент басым. Уақытқа ере білуде Асанәлі жақсы қырынан к!рініп жүр. �рине, бұл жайлардың бәрі менен бұрынғы әріптестеріміздің с!зінде жақсы айтылды. Сондықтан мен оның бәрін қайталап жатпай-ақ қояйын. Бар айтарым – Асанәлі біздің �уезов атындағы академиялық драма театрдың бүгінгі таңдағы белді актері, Мұхтар �уезовше айтсақ, «алтын діңгектердің» бірі. Асанәлі сияқты талантты актердің шығармашылығына нұрлы жол тілеймін!

Сырт қарағанда К�кт�бе басына жиналғандардың барлығы да орнықты, байсалды, әділ де шыншыл жандар. Тосын к�зге инабатты да мәдениетті. С�йлеген с�здері, жүріс-тұрыстары да, сырт кескін-келбеттері де, киімдері де жарасымды. �уезов атындағы академиялық драма театры сахнаға шығарған осы спектакльде ойнаған актерлер алдында енді осы шығарма кейіпкерлерінің сырына терең барлау жасап, шытырман мінез-құлықты, болмыс-бітімі б�лек әркімнің �з іс-әрекеттерінен

133


�рістейтін нанымды бейнелер жасау міндеті тұрды. Актерлер ұжымы осындай аса жауапты міндетті қалай шешкен?

К�кт�беге жиналған т�рт достың ішіндегі атағы да, лауазымы да жоғарысы >сіпбай – Иосиф Татаевич. Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген әртісі, КСРО және Қазақ КСР-нің Мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты Асанәлі �шімовтің орындауында >сіпбай бейнесі маңғаз, бетіне жан қаратпайтын адуын, с�йте тұра уақытына қарай �згере қалатын кішіпейіл, инабатты кісі. Оның бипаз, шірене сыздықтата, тісінің арасынан с�йлеуі соны аңғартады. Ізденімпаз актер кейіпкер бойына, табиғатына лайық детальдарды сахнада жақсы тапқан. Кейде с�йлеген кезде сіріңкенің бір тал шиін тісінің арасына қыстырып алып, мойнына сүлгіні қалай болса солай аса салып, асықпай аяғын санап басып с�йлеуі, немесе қолды айқастырып, аяқты алшы тастап қасқая қарап тұруы, басқаның алдында менмен қалпы – оның жасанды кербездігін, �зім білермендікке бет бұра бастағанынан анық хабар береді. Сахналық шеберлікті жақсы меңгерген актер >сіпбайдың әкімшілдікке де мықтап бой алдырған, арылмастай менмендікке бет бұрып шілтие бастағанын кішкентай ғана сәтті табылған штрих деталь арқылы әдемі жеткізеді. Бұл тәсілді Асанәлі және бадырайта к�рсетпей, там-тұмдап, кейіпкер бойына лайықтап �лшеп-пішіп, сатылап отырып, к�рерменнің к�зін жеткізе, сендіре бейнелейді. Асанәлі->сіпбайдың қорыққан, шын шошынған, бойтасалаған тұстарында да д�ңайбаты, кісімшілігі, к�кірегі қалмайды. Осындай әрекеттер арқылы, мимикалық құдырет күшімен актер күрделі образ бойындағы қым-қиғаш характер, мінез-құлықты ашады. Кісінің денесі түршігетін, �з істерінен �здері шошынатын тұста да Асанәлі->сіпбай шімірікпейді. Достар т�бе басында тас атып ойнағанда таудан тас құлап, бір кемпір �ліп қалады. Осыны ести тұра естімеген боп, жүрегі шоши тұра шошымағансып, �згелер сескеніп К�кт�бе басынан зыта бастағанда да �зін-�зі тежеп, сес к�рсете Асанәлі->сіпбай: «Қалаға барған соң министрмен с�йлесіп, құтқарып аламын», – деп т�ңіректегі болып жатқан дүниені елемегенсиді. Міне, осындай әккі де зымиян, есепқор, су жұқпас қылықты кейіпкердің жан дүниесіне

134


терең үңілген актер �шімов Иосиф Татаевичтің моральдық жағынан таза емес екендігін, жан дүниесінің жадаулығын, азаматтық ар, адамдық қалып-тұрғы алдында тұрақсыз, табаны тайғанақ жанның к�з тесер шындық пен әділдік алдында әлсіздігін бедерлі бояулар, нақты суреттер арқылы к�рсеткен. Мұндай шешімді таба білген актер шеберлігіне, әрине, сүйсінесіз. Бұл ретте актерге спектакльді сахнаға шығарған Қазақ КСР-нің халық әртісі, республика және КСРО Мемлекеттік сыйлықта ры ның лауреаты, режиссер �зірбайжан Мәмбетовтың да к�п к�мегі тиді. Шығарма рухына лайық сахналық шешім табуда Асанәліге шығармашылық жол ашқан режиссер еңбегін де атап айту артық болмайды. Театр табысы – ұжымдық табыс екені осындайда еске түседі. Ынтымақтасқан еңбек қашанда жемісті болатыны және де аян ғой.

ҚОСЫМША: �зірбайжан Мәмбетов: Асанәлінің ізденсе табатынына сенгің

келеді. Бұған актердің «Қан мен тердегі» Еламан образын жасау кезінде Арал балықшыларының арасында болып, теңізшілер !мірін !з к!зімен к!ріп, сұхбаттасқаны дәлел бола алады. Менің есіме және бір факті түсіп отыр. «Қыз Жібек» фильмі түсіріліп жатқанда Асанәлі қалтасын қантқа толтырып алып, ипподромнан шықпайтын. Кейін білдік, сонда ол тұлпарымен «тіл табысып» жүріпті. Экранда атты !з ырқына к!ндіру актерлік табыстың бір кілті деп түйген Асанәлінің бұл қадамын да құптаған ж!н. Актер !мірінде мұндай мысалдар мол.

Ізденімпаздық ерекшелігі Асанәлінің актерлік жолын айқындай түседі. �р р�лдің қыр-сырына сай үйлесімді штрих, ойнақы деталь таппайынша, жарғақ құлағы жастыққа тимей шарқ ұратынын Асанәлі ойнаған драматург �лжаппар �бішевтің «Мансап пен ұждан» атты спектаклінен де к�реміз. Асанәлі мұнда обком хатшысы Арман р�лін кейіптейді.

лжаппар БІШЕВ: – Драматург болғандықтан да, �уезов театрындағы актерлер

ұжымымен жақсы ынтымақтамын. Жақсы бір дүние жазсам,

135


театрға жеткенше асығамын. Драматург атаулының бәрі осылай болуы керек. Жазу үстелінде отырғанда, «Шіркін, менің осы кейіпкерімді анау әртіс ойнаса» деп ойлайтын кездерім де болады. Басқаны білмеймін, мен !зім !стимін.

Еңбек Қызыл Ту орденді академиялық драма театрының ұжымы бұдан бұрын да менің пьесаларымды қойып келеді.

Атақты Қалибек, Серке, Елубай, Қапан, Қамал, Сәбира сияқты театр тарландарымен бірге талантты жастар ансамблінің театр т!ңірегіне топталуы зор қуаныш. Солардың ішінде маған жылы ұшырап тұратын актерлердің бірі – осы Асанәлі �шімов. Менің «Мансап пен ұждан» деп аталатын драмам сахнаға шығуында Асанәлінің де зор үлесі бар ғой деп ойлаймын. Пьесамда Асанәлі облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Арманның р!лін ойнайды. Актер мен ойлағандай «Мансап пен ұжданның» бір-біріне кереғар қақтығысын дәл тауып түйе білді. �кімқұмарлық санасын жайлаған жерде жүрек әмірі жоқ. Ал жүрек жылуы жоқ жерде тындырымды іс те болмақ емес.

Егер кісіні ұждан биіктігіне бастайтын күш адамның сана-сезімі болса, ар тазалығы басты !лшем екені даусыз. Міне, осыны Асанәлі спектакльде жақсы ұстанып, алып шықты. Талантты, шеберлігі ұшталып келе жатқан актердің қадамына нұр жаусын демекпін. Мұхтар �уезов айтқандай, «актерді театрдың басты діңгегі» десек, Асанәлі !нердегі сол діңгектердің бірі. Ылайым, осы діңгек биігінен к!ріне берсін.

Иә, бұл сонау бір жылдардағы әңгіме ғой. �лжекеннің пьесасы еске түседі.

Спектакльге арқау болған негізгі �зек – алпысыншы жылдардың бас кезінде Қазақстанның оңтүстік облыстарының бірінде болған оқиға. «Шұғыла» колхозының председателі, қос жұлдызды батыр Бағлан �зінің жүрек қалауымен кезінде �згелер жойып жіберген ауыспалы егіс жүйесін сақтап қалады. Мұндай игі іс, председательдің шешімі басқаға ұнамайды. �сіресе мансап қуған ақпаршыл әкімдер Бағланға қарсы шығады. >мірде қаламына қара сия құйған арызқұмарлар да жоқ емес. Бағлан сынды қос жұлдызды еңбек ардагерін беделіне сүйеніп

136


дандайсыды деп кінәлап, «председательді сүріндіретін сәт осы» деп түйген олар жан-жаққа арызды домалатады. Мансапқа иек артқандардың бірі – к�рші «Дарбаза» колхозының председателі Байсал. Биік мансапты інісі Арманның қызмет бабын арқа тұтқан Байсал, Бағланның сүрінуін қалайды. >зінде есеп те жоқ емес. Егер Бағлан орнынан түссе, орнын баса қоюдан да ойы бар. Оған сенімі мол. Арман сияқты білдей бір інісі облысты басқарып тұрғанда, не бар сасатын. Мансап барда есеп те жүреді. Түпкі ойы осы. Сол реттен де облыстық партия комитетінің хатшысы Арман-Асанәлі �шімов алдында Байсал құрдай жорғалайды. Тіпті ол ауылының т�ңірегіндегі �зен-к�лдегі құсқа дейін «матап-байлап», елге келген хатшының алдына тосады. Бұл тұстағы оның масайраған к�ңілі, сырдың суы сирағынан келмейтін кейпін к�рсеңіз, мансап алдында жорғалаудың және бір тәсілін, драматург пен режиссер ұсынған идеяны – мансап пен ұжданның бір-біріне кереғар қақтығысын Асанәлі к�рермен алдына жайып салады. Сахнадағы шиеленісті, кейіпкерлер мінезінің жарқырай к�рінетін сәтін Асанәлі жақсы түсінген. К�л үстінде үйірілген к�к түтін адам к�ңіліндегі тасыған мансаптың желігіндей к�лбеңдей к�терілсе, Арманның қасына ерген жандайшаптардың алқымы кеуіп, деміне пісіп тұрған пендешілік кезін және бір паш етеді. Тапа-тал түсте ауыл үстінде атылған оқ Бағлан сияқты ар-ұжданы таза жанның �зін жарақаттағандай. Бағлан р�лінде ойнаған актер Ыдырыс Ноғайбаев та бұл тұста жігіт намысын жалаулай к�теріп, Асанәлі-Арманға: «К�зіңіз үйректе болғанымен, нысанаға мені алып тұрсыз ғой. Егер әлдекімдердің қағаздан жасап берген оғы болса, атқылай беріңіз. Менің қамалым берік, қандай оқты болса да қарсы алуға әзірмін», – дейді.

Бұл – пьеса қаһарманының шын с�зі еді. Жазықсыз жала жабылған жанның ішкі психологиялық тебіренісінен туындаған жандай сыры еді. Шынында да, оның қамалы берік болатын. Ол қамалы Бағланның сенімі – ар-ұжданы еді. Кейіпкер мінезінің осындай тұшымды сәтін Қазақ КСР-нің халық әртісі, Республика және КСРО Мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты Асанәлімен әріптес, сахна тарланы танылған майталман актер Ыдырыс

137


Ноғайбаев та к�ре білген. Ішкі жан тебіренісінен тулап шыққан сезім құдыретін ол актерлік шеберлікпен сәтті ұштастырады. Бұл тұстағы Ыдырыстың с�йлеу мәнері де, қимыл-қозғалысы да, іс-әрекеті де нанымды. Кісінің буырқанған кейпін актер дәл бастады.

Арманды алайық. Арман-Асанәлі ше? �шімов те осы сәтте Бағланға аңысын аңди қарайды. Хатшы �зінің абайсызда мансаптың құлы болып кете жаздағанын біліп-ақ тұр. Бірақ, онысын сездірмеуге тырысады. Адамның пенде екенін байқамасаң, қалт басатыныңды актер мимикалық қимыл-әрекет, к�зқарасымен білдіреді. Бағланның ішкі сарайына үңіліп, іштей күйзеле тұрса да, әдейі к�рмегенсиді. Тіршіліктегі пәнилік әттегенайды іштей айтып тұрса да, �зінен мансабы т�мен шаруашылық жетекшісі алдында білдіртпеуге тырысады. Қайта осындай жалт еткен жанардың жақсы нышанын алдыңғы планға шығарған әртіс еңбек ардагеріне деген жүрегінің түбіндегі таза сезімін – сүйіспеншілігін шым-шымдап тереңнен танытуға күш салған.

«Мансап пен ұжданда» драматург пен режиссердің алға тартып отырған ең бір түйінді мәселесі – колхозшылардың әл-ауқат, тұрмыс жайы. Бұл да �зекті тақырып. Спектакльде міне осы жайлардан сыр шертіледі. Алпысыншы жылдардың бас кезіндегі малшылардың тұрмысын арқау еткен шығармада �мір фактісі мол. Пьесаның бас кейіпкері Бағлан бейнесінде тың шешім де жоқ емес.

Драмада мынадай бір диалог бар. Арман: «Сіз мұнан бес жыл бұрын колхозшылардың жекеменшігінен алынған малдан жеті мың қойды колхоздың есебіне қосқан жоқсыз. Жыл сайын сол жеті мың қойдың �сімін малшылардың қажетіне жасырын жұмсап келдіңіз. Мұны қалай түсіндіресіз?» – дегенде, Бағлан: «Мен қарауымдағы колхозшыларды мемлекеттің масылы еткім келмеді. Бұрын �зінен артылған еті мен майын мемлекетке �ткізіп келген колхозшылар енді ет пен майды қаладан тасып, мемлекеттің масылы болып алды», – дейді. Ол коммунист ретінде ешкімнен тайсақтамайды. Шындық жолында, әділет жолында нені болса да тура айтады. Азаматтық принципті берік

138


ұстанған Бағлан сияқты адал жанның �мірге деген к�зқарасын уақыт ақтады да. Уақыт талабын алға тартқан мұндай шығарма қашанда �міршең келеді. Драманың негізгі бір идеялық нысанасы да осы еді. Актерлер ұжымы да жақсы түсініп, сахнада аша білген. Асанәлі �шімов бұл жолы да �зінің актерлік шеберлігімен к�зге түсіп, спектакльде �з р�лінің ішкі сарайына терең үңіле, азамат образын тәуір шығарды. Спектакльдің финалында оны Бағлан жағынан к�реміз.

Асанәлінің �уезов атындағы академиялық драма театрында сахнаға әкелген р�лдерінің бірі – драматург-жазушы Сәкен Жүнісовтың «Ажар мен ажал» спектакліндегі Атан бейнесі. Егер әр актердің �зіндік жарқырай к�рінетін сәті болады десек, Асанәлі кешегі �ткен күн үлесіндегі к�не бейнелерді сахнаға шығаруда да, бүгінгі замандас бейнесін жасауда да олжасыз емес. �ңгіме болып отырған спектакльде Асанәлі Атан бейнесін сомдаса, бұл тұста да шеберлігімен танылды. Драмадағы қақтығыс, кульминациялық шарықтау шегі осы спектакльде Атан-Асанәлі сахнаға шыға келгенде ажарлана түседі. Сахнада жаман бейне жоқ, талантсыз актерлер бар деген қағидаға осы жерде кісінің к�зі жетеді. Атан кім? Ол – болыс. С�йте тұра, уақиға осы кейіпкер арқылы �рбиді. Асанәлі осыны меңгере алған. Жасынан жетімдік тауқыметін арқалаған Ажар жалғыз әжесі – сормандай болған соқыр кемпірге таяныш, сүйініш болып отырғанда, Атанның қармағына ілігеді.

Қараңғы қорада дәрменсіз қызды мазақ еткен Атан-Асанәлі Ажардың сүйегіне �шпес дақ салды. Абыройын т�кті. Панасыз қыз үшін бұл бір қорлық болса, екінші қорлық араға сан жылдар салып, жана ғана к�зім ашылып, баламды жеткіздім деп жүрген Ажарды сол бақытынан және айырмақ.

Ажар баланы кімнен тапты? �рине, Атаннан, сол бір боранды түнде Ажарды қор еткен Атан оны білмейді. Ажар оны айтып шағынуды бойына ар санады. Ол – ол ма, Атан Ажарды тағы да мазақ етпек. Ертеңгі күні қалың ел �зіне қарсы к�теріле қалса, тірек болар патша офицерінің мазағына Ажарды тағы да к�лденең тартады. Бұдан �ткен қорлық жоқ. Осы эпизодтағы Асанәлінің актерлік әрекеті, сахнадағы үйлесімін тауып тұрған

139


штрихтар к�рерменді селқос күйде қалдырмайды. К�рермен Атан-Асанәліге «бұл бейбақты қорлауың жетпеді ме» дегендей іштей күйзеле кектеніп, болысқа деген �шпенділігін �сіреді. Пьесаға драмалық күш беретін, шығарма мазмұнын қоюлата түсетін мәнді сәттерде Асанәлі сахнада маздай жанып, жағымсыз бейненің ішкі сарайына терең астар салады. Қара жүректі Атан бейнесі сахнадағы Асанәлі әкелген соңғы табыс. Ұлттық бояу нақышты бұл бейне бізге жағымсыз болса да, осындайымен құнды. К�рермен жаманнан жирену, жақсыға сүйсіну сезімін театрдан осындай реттен де табады. Ойлап қараған жанға Атан бейнесінде к�п астар бар. Бұл образдың құндылығы да осында. Атан жай болыс емес, айлалы болыс. Асанәлі осының мәнін аша білген.

Шын талант таспайды. Асанәлі �мірде де қарапайым азамат. Бағзы біреулердей жылт еткен бірдеңесі к�рінсе жемсауын к�теріп, кеуде соғатын жаман әдеттен аулақ.

Ол әрдайым іздену, үйрену, �су үстінде келе жатқан актер. Қашан к�рсем де мен оның талаптанып, бір асудан бір асуға сәтті қадам жасап жүргенін к�ремін. Жұлдызы жоғары жігіттің мақсаты да биік. Қазақтың ұлттық т�л �нерінің қара шаңырағы – �уезов атындағы академиялық театрының әртісі Асанәлі �шімов бүгіндері шығармашылық түлеу үстінде. Оның шығар биігі әлі алда. �ңгімелесіп отырып, ол сағатына қарады да:

– Уақыт қалай тез �теді. Күн к�теріліп қалыпты ғой, – деді. Мен:

– Иә, күн к�теріліп келеді, – дедім.Асанәлі театрға бет алды. «Сәт сапар саған, Асанәлі! >нерің

�рге жүзсін, дос!» – дедім мен оған сүйсіне қарап тұрып.

* * *

Асанәлі туралы бұл әңгіме-м�лтек сыр сонау жетпісінші жылдардың ортасында жазылыпты. Содан бері қаншама жыл �ткен. Бүгіндері алпыстың асуынан асқан актер талай еңбек жемістеріне жетті, небір атақ-данққа б�ленді, ең бастысы, Асанәлі тың бейнелер сомдады. Ол таяуда ғана «Мосфильмнің»

140


екі бірдей фильміне түсіпті. Соның бірі «Шыңғысхан» аталады екен. Несі бар, Асанәлі Шыңғысхан р�лін шығарса – бұл таңданарлық нәрсе емес, кемеліне келген актер Шыңғысхан бейнесін құлпырта, қуаттандыра түсеріне сенімдіміз. Биіктік деген осы! Осының бәрі қуаныш, еңбек жемісі. Ылайым, аман болсын азамат, Асанәлілер к�п емес қой қазақта. Мен Асанәліге сенем, сенем де ойға қалам. Асанәлі... Біреу, біреудің �зі мыңдай-ау, дос к�рген �мір михнаты аз болды ма, нар, ол нардың жүгін к�теріп келе жатқан аптал Азамат! «Фара» фильмінде менің кенжем Дәурен Асанәлінің перзенті Сағидың баласы болып ойнайды... �йтеуір, бізде жақындастық к�п, ішкі иірімде түсінісу бар, шүкіршілік десек болады, тәуба. Құдай!

141


Жүрсін ЕРМАН

АСАН�ЛІ �ШІМОВТЕН «>Ш АЛУ»

Кеңес одағының да, Қазақстанның да халық әртісі, қазақ баласы алатын барлық сыйлықтардың лауреаты, кино мен театрдың әйгілі актері Асанәлі �шімовті кім танымайды? Біз солай деп ойлаймыз. Шындап келгенде, Асанәліні танымайтын қазақ толып жатыр. Сақал-мұртын күзеген, даусы тарғылдау, басы жуандау кісіні к�зі шалса, Асанәлі �шімов осы екен деп ойлайтын шіркіндер мені Асекеңмен шатыстырып, талай хикаяға тап болып жүрген жайым бар. Бітірген-тындырған ештеңем жоқ болса да, теледидар құдыретінің арқасында елге әбден мәшһүр болған менің ұлы нобайым киноның сол жарық жұлдызына ұқсайтын болса керек – талай «қорлықты» бастан кешірдім. Бозбала кезімде талай қыз-келіншек Т�легенді ойнаған Құман Тастанбековтен айнымайсың деп қуантушы еді, к�пей шал болған шағымызда Асекеңе ұқсап барамын-ау, сірә!

Ағадыр ауданында Ағыбай батырдың 190 жылдығы аталып жатыр. Бас редакторымыз Оралхан Б�кеев қоярда-қоймай сол тойға алып барды. Біздің Қоск�лден інім Нақан үй апарып тіккен екен, сол үйге Асанәлі �шімов ағамызды шақырып, дәм татырдым. Іле-шала Асекең Мойынқұмның киіз үйлеріне ертіп апарып, қарымтасын қайырды. Той тарқады. Қайтып барамыз. Торы атты борбайлаған бір дала қазағы машинамызды басып кетердей болып, т�пелеп келіп-ақ қалды.

– Тоқта, тоқта! – деп айқайлайды. Екі к�зі менде.– Мына жындыдан қарыз алған жоқ па едің? – дейді қасымдағы

Оралхан аға мойнын кері бұрып.– Жоқ.– Ендеше, тоқтайық.

142


Тоқтадық. Қамшысымен машинаны сабауға айналған дәу Қазақ та торы аттан аударылып түсе берді.

– Ай, Асеке! – дейді бастырмалатып. – Екі күн бойы осы н�пір халықтың ішінен сені іздеп жүрмін. Біздің үй мына «Қарабұлақ» совхозының оң бүйірінде тұр. Бір мал жеп аттан, айналайын!

Түкке түсінбеген қалпымда сілейіп тұрып қалсам керек, Оралхан аға:

– Осы сені Асанәлі �шімовпен шатыстырып тұр, – деп күңк етті де:

– �у, отағасы! Бұл Асанәлі ағамыз асығыстау еді... – деп күмілжіді. >з болжамын тексеріп тұр.

– Қой, Асеке, асығатын не бар. Күн әлі ерте. Ауыл мына белдің астында. Кинодан ғана к�руші едім. Дәм айдап, елге келіп қалған екенсің, сыбағаңды жеп кет! – деп, торы атты, етек-жеңі далиған аңғал Қазақ жанды қояр емес. Пойыздан қалып қоятынымызды, уақыттың тығыз екенін айтып, әзер құтылдық та, жолға түстік. Атына қайта мінген жігіт ағасы біраз жерге дейін машинамен жарысып:

– �й, Асеке! Мұның болмады ғой. �лі де к�рші! – деп айқайлаумен болды. Нағыз Асанәлі болсам, аттың басын сол ауылға бұра салар едім. Дала қазағының киношылын к�рмейсіз бе! Сексен жетінші жылы бұдан да сорақысы болған. К�кшетауға демалысқа бардық. «Зеленый бор» деген санаторийде жатырмыз. Осы Серік �бді рах-манов екеуміздің отбасымызға бір коттедж тиді. Қалтай Мұ ха мед-жанов ағамыз бәйбі шесімен бірге негізгі корпуста. �йгілі жазушымен к�бірек бірге боламын. Қалекеннің к�лге шомылғаны да қызық: мол пішілген қара дамбалымен суды кешіп барады да, бірер сүңгіген соң суын сорғалатқан қалпы жағаға шығып, тастың к�леңкесіне �з шалбарын т�сеп жіберіп, соның үстіне қисаяды. Шалбары малмандай су болады. Онда шаруасы жоқ Қалекең бір қызық хикаяны бастап кетеді... Жаңақорған жағынан келген сунақтың екі шалы мен бір жас жігіт Қалекең екеумізді шайға шақырды.

– �й, Жолбарысым! Шақырғанға зар болып қалмай тұрғанда, барып шайларын ішейік. Осылардың ықыласы саған ауып тұр ғой, – деді Қалекең. Бардық. Лигачевтың «құрғақшылық» заңы күшіне мініп тұрса да, әлгі үшеуі біраз ш�лмекті тізілтіп қойыпты. Жас жігіт Қарқаралы маңынан келген екен.

143


– Асеке, біздің үйде сіздің киноға түскен р�лдеріңіздің суреті жапсырылған үлкен альбом бар, – дейді киношыл жігіт жүзіне ризашылық белгісін жинап.

– �й, сенің Асекең не?!. – деп ежірейіп келе жатыр едім, Қалекең тіземнен басты.

– �й, Асанәлі, осы аузыңа бірдеңе тисе, кісіге қарай бастайтының не? Алдына келіп тұрған асты іше берсейші.

Түсіне қойдым. Түсіне қойдым да, ыңғайға к�не бердім. Атаңа нәлет Лигачевтың «құрғақшылық» заңын адыра қалдырып, молшылыққа кенелтіп отырған Асанәлі �шімовтің абыройына Қалекең екеуміз кір келтірген жоқпыз. Түннің бір уағы болғанша сілтедік. Асекеңнің суреттерін жинап жүрген Қарқаралының жігіті де с�зге қонақ бермейтін қужақ екен. «Қыз Жібек» пен «Атаманның ақырын» шемішкедей шақты. Жанақорғанның екі шалы да с�з қосып қояды.

– �й, Асанәлі шырағым! Осы анау пойызды атпен қуатын қыз бар ма, сол қыз не деп айғайлап келеді саған? Алдап кетіп пе едің?

– Т�легенге әлімжеттік жасағаның ж�н болмады, Асан шырақ! К�ңіліне келсе де айтайын...

Осындай әңгімемен отырып, к�кмойындарды да тауыстық.– �й, Асанәлі! Енді қайтсақ та болатын шығар, – деді Қалекең

есінеп... Ертеңіне Қалекең:– Енді бұл үшеуіне жоламайық. Асанәлі еместігіңді білсе,

ш�лмекпенен сабап жүрер, – деп кеңес берді.– Мына дыңылдап тұрған басты не істейміз, Қалеке?– Осы ана бір Бижігітов Құсман деген майор сені т�ңіректеп жүр

ғой. Басты сол жазады.Шынында, Қалекең әулие екен. Бижігітов �зі генерал болғанша

біздің басымызды жазумен айналысты...Осылайша мені Асанәлі �шімовпен шатыстырған талай хикаялар

бастан �тті. Алматыда к�рші тұрған Асекеңе сол хикаяларды баяндап берсем, �зінің атақ-даңқынан ләззат тауып үйренген ұлы актер рахаттана күліп, мәз болады. Шынында да, бүкіл халықтың махаббатына б�леніп, алақанында �мір кешкенге не жетсін!

Жақында Шымкентте �ткен ақындар айтысынан соң, Салық комитетін басқаратын Асқар деген ініміз қонақасыға шақырды.

144


Сарыағаш курортында бір апта емделіп, бауырды, ішек-қарынды шайғызып келгенім сол еді, үлбіреп тұрған ішкі ағзаға қымыран жақпай қалды. Түнімен ауырып, азап шектім. Жағдай ауырлап бара жатқан соң, таң алдында «жедел жәрдем» шақыруға тура келді. Бірер уколмен есімді жинаған соң, жазып берген дәрісін алайын деп бір дәріханаға кіргенім сол еді... Ай десе аузы бар, күн астынан келген Күнікей қыз тәрізді дәрі сатушы бойжеткен мені к�рді де:

– Аһ! – деді.– Не болды, шырағым?– Сіз актер емессіз бе?Тағы да Асанәлі ағама ұқсатып тұрғанын түсіне қойдым. – Болсақ болармыз...– Ой, Асанәлі аға, Сізді бір к�ру арманым еді. Қолтаңба бересіз

бе?– Шырағым, мен ауырып келіп тұрмын. Имодиум деген дәрі

керек еді.– Асанәлі аға, суретке түсейікші.>зім басыммен қайғы болып, әлек-шәлегім шығып келгенде,

мына сұлу қыздың мені Асанәлімен шатыстырып, әурелеп тұрғаны ит жынымды ұстатты. Асекеңнен бір «�ш алатын» жер осы шығар дедім іштей. «Асанәлі аға» деп құрақ ұшып, отқа түсіп кеткелі тұрған Күнікей қыздың алдында сал, сері ағайдың бар абыройын бір-ақ т�гейін.

– Мен ауырып тұр едім, қарындас!– Қай жеріңіз ауырады, ағай!– Түнімен ішім �тіп... �уелі бір ауа шықты. Ауа болғанда да бір

сұрапыл, жаман ауа, айналайын.�демі қыз менің әңгімемді жақтырмай, мұрнын тыржита қалды.

Маған да керегі сол:– Содан басталды дейсің... Таң атқанша дәретханада отырдым.

Ішімде ештеңе қалмаған шығар. Бір таусылмайтын қоймалжың...Күнікей қыз жиреніп, лоқсуға айналды. «Асанәліден» құтылғанша

асықты:– Дәріңіз мынау. Бір капсуладан ішіңіз!– Жаңа суретке түсеміз деп едің, айналайын?!.– Жоқ! Кто следующий? – деді аузы-мұрнын тұмшалаған қыз

145


менен құтылуға асығып. Түсі бұзылып кетіпті.Қасымда айтыскер ақын Айтақын Бұлғақ бар еді. Күлкісін тыя

алмай, шиқылдап-қикылдап, далаға қарай ата ж�нелді.Таңертең Алматыға келсем, Асанәлі �шімов ағам телефон

шалады.– Жүрсінжан, менің кеңсеме келіп кетесің бе? – дейді. Келдім.

>зінің мерейтойына арналған кітапты құрастыру үстінде екен.– Мен туралы жазған бірдеңең болса, осы кітапқа кіргізейін деп

едім.Халыққа ең танымал, елі сүйген ұлы актер туралы талай дүние

жа зылған ғой. Мен де осы әңгімені жазып, сол кітапқа ұсынғалы отырмын.

Асекең қабыл алса...

146


Серік ТҰРҒЫНБЕКҰЛЫ

АСАН�ЛІ – 60

Асанәлі!Бұл – біздің Асанәлі, Жер бетінде 60 жыл жасағалы, Ақ бұлағы айналды Ақ теңізге, Ақ бұлақтар таулардан бас алады.

Асанәлі!Бұл – біздің Асанәлі, Жер бетінде 60 жыл жасағалы, Болмағандай даудың да дымы бітіп, Қалмағандай жаудың да еш амалы.

Асанәлі!Бұл – біздің Асанәлі, Жер бетінде 60 жыл жасағалы, Театр мен киноның арасынан Қолы бір сәт қалт етіп босамады.

Асанәлі!Бұл – біздің Асанәлі,Жер бетінде 60 жыл жасағалы,Құрақ ұшып,Құлшынып, құрық салса,Құтылған жоқ қыздардың қашағаны.

Асанәлі!Бұл – біздің Асанәлі, Жер бетінде 60 жыл жасағалы, Сақал-мұртын �тірік бояп алып, Асанәлі жыл сайын жасарады.

147


Асанәлі!Бұл – біздің Асанәлі,Жер бетінде 60 жыл жасағалы, Кинодағы – Баяғы дәл �зіндей Бекежандар бар әлі тасадағы.

Асанәлі!Бұл – біздің Асанәлі, Бәрінен де артық қой, бас аманы. Тайталасың к�бейіп бара жатса, Тартып кетші – Бетке алып Қособаны!

18 10.1997

148


Исраил САПАРБАЙ

МЕН ШЫҚҚАН ТАУ

«Тауға барып таза ауа жұтқым келді...» Асанәлі �шімов. Күнделік беттерінен

Таза ауа тауға барып жұтқым келді, Еске алып елсіз жерде құт күндерді... Мап-мамық майса белге масаң қалпы >зімді алып ұрып жыққым келді.

К�кірек к�нек емес, к�рік сынды, Бүркіттей бүлінді ішім к�ріп шынды. Жетпіске келгеніме мың шүкір деп, Жерледім жер түбіне желік сұмды.

О, менің не �тпеді бұл басымнан... Талайдың мысын бастым тұлғасынған. К�ңілдің қалған кезі бар ма, сірә, Үркердей үкі к�зді ұрғашыңнан!?

Ығыма, ындыныма ыңғайлана Қылығын к�рсетпеді кім, қай бала... К�кке анау ұшып кеткен К�кемайым – Жетпеді-ау соның бәрі бір Майраға.

Майрам жоқ... Маңайымда – мамыр майса. Майрашым, ет тураушы ем, қамыр жайса. ...Ұшармын мен де ол жаққа ерте ме кеш, Құшағын «Құлыным!» – деп Тәңір жайса.

Ал әзір...Мен – халықпын,

149


Халық аман.Адам жоқ айналамда танымаған. Алладан нағашымдай нәсіп қылған – Бәсіре к�ңіл шіркін бәріне алаң!..

Демеймін: «Мынауың не, осының кім?» Тауымның т�бесі қар, т�сі гүл-гүл. Қосығын замананың айтып қойып, Қосынын түгендеймін қос ұлымның...

Жеткенше тыным тауып, тыншығар күн Тәңір мен тауға қарай ұмсынармын! Шіркін-ай, қолға іліксе, арман бар ма, Бір талы шыңдағы анау бір Шынардың!..

150


ИРАН-ҒАЙЫП

АСАН�ЛІ �ШІМОВ ХАҚЫНДА

Рухани тұл ғаріптіңКиіп кебін.Дықтанба!Асанәлі –ХалықтыңЖан шырайы –Ұққанға!

Кіміңнің қай таласы, Сахналық дүр ғажапқа?! Ақыл-ойы-санасы – Ортақ – Исі Қазаққа!

Хас >нердің асылы – Заманалық – Ол – Заңғар. �шімовке, әсілі, Тиісуші болмаңдар!

Сұрамаңдар себебін, Жоқтың Барын құраймын: К�п тигізген к�мегін, Сүйген құлы – Ол – Құдайдың! Табиғатына бай тоятта, Хан-Сарайдың т�рін бер! Тәтті ет – ащы таяққа – Мені-ақ ұра беріңдер!

К�нгем! К�ндім! К�немін!

151


Мені – ұр!Оны – ұрмаңдар! Хақ-Тағала ерегін, Зәре-запы қылмаңдар!

Сирек пенде ондайы, Ақиқатын анық біл: Жарқырап Ай-маңдайы, Қос шырағы жанып тұр!

Ол – шын... Ұлттың биігі, Тылсым К�кпен ашына. Нас қоғамның күйігі, Мұз қатырған басына!

Ал Мен – Кәкі қылатын, Тобыр-сайға кепере: Ақын деген құр атым, Зәрін жайған денеме!

...Нарық к�шін бастаған, Шепшіл шекпен-шенділер, Қалыбынан аспаған, Кесек,К�сем �ңділер.

Жез бұйдалы, Мыс табан, Аяқ-қолы ұзындар, Ыңғай к�кпен тыстаған,Жалған әсіреқызылдар.

Жойқын қара күшпенен, Күнге қолын созғандар,

152


Аузымен құс тістеген – Тұлпарлардан озғандар.

Шіл боғындай пышырап, Күндеп күйкі күлгендер, Киесіне ұшырап, Құрып кетіп жүрмеңдер!

>ртке үйтілген орманша, >ксік құшар мертігіп! Зомбылығың зор болса, Тынарсыңдар �лтіріп!

Ымырасыздық ындыны – Тектен, Кәрі, Ойлан, Жас! Тәңір-Ие сыйлығы Тас-тұғырға байланбас!

...Білгеніңді түргенмен,Бәлекейсіп,Бәлденіп:Ол – Піл,Пілге үргеннен,Не шығады,Қанден-Ит?!.

153


МЕН БАҚЫТҚА ҒАШЫҚ ЖАНМЫН

Асанәлі �шімовке

Мен Бақытқағашық жанмын, Ал бақыт – Жан мен Тәннің Тылсым сырын аңдатып: Менің қыран қанатымдықатайтып,Шыңдап бақты – Шырқау к�кке самғатып! Бақыт – Маған, Мен – Бақытқақұштармын, Ұжмақ к�ріп – Тамұғында ысталдым. Ғұмыр кештім – Мейірі үшін Досымның, >мір сүрдім – Пейілі үшін Дұшпанның.

...Бақыт Маған тәуелді емес,Мен де Оған –Құлдық ұрып,Бас шұлғуға –Арланам:Тереңім к�п –Жеткізбеген түбіне,Биігім к�п –�лі шыға алмаған...

* * *

154


Мен –Халқымның айнасымын қолдағы,Ғаділ болу –Айнасының арманы.Айна – сынсын,Ақиқаттың жолынанАсыл халқым айнымаса –Болғаны!Заман туыпТүнек бәсең,Нұр басым,Айнасынан к�рсін кемел тұлғасын.К�ңіліме Күн-бейнесінк�шіріп,Мен – сынайын, Халық сағы сынбасын!..

* * *

Халқым меніңАлтын кенім –Байлығым,Байлық артса –Қоса артады айбыным.ҚуаныштыңК�терістім шашбауын,Қосын жегіпК�ргенім жоқ қайғының!Дей алмаймын:К�регенмін,К�семмін –ШаттығынаШалғыны боп т�селдім.Данқы мәңгі арта берсінҚазақтың –Халқым аман болса,Мен де – есенмін!

155


* * *

Бірде – қызыл, Бірде – жасыл, К�кпін мен. Тек құбылып, Тек қайғырып, Тек күлмен.Жер бетінен к�ре қалсам Жамандық – Жасын атам, Жай оғындай К�к тілген! Мен – �ртіспін, �уесімін әр түстің, Тезге түстім – Тағдырыммен тартыстым. Аңдамаппын – Бір жығылып, Бір тұрып – Асқарына шыққанымды Алпыстың! Алпыстамын – Талайға арман жастамын, Қиыр кездім – Қиындықтан қашпадым. Құлақкесті құлымын –�з Сорымның, Бақытына құлдық ұрманбасқаның...

* * *

Басқа түскен мынау кеселЗаманда,Не керегін

156


Білу парыз Адамға:МенімененБаршасы дос Жақсының, СәлемімдіҚор қылмаймын Жаманға... >згеге емес, >неріме сенемін, >нер менің –>мірдегі қорегім. >неріммен бірге жасайберемін,>нер �лген күні – Мен де �лемін!..

1997 жыл

157


Пернебай ДҮЙСЕНБИН,жазушы

ҰШҚАН ҰЯ

Қазақтың қара шаңырағы атанған қарт Қаратау баурайы – халқымыздың мақтанышына айналған талай арда азаматтарды дүниеге келтірген киелі жер, киелі топырақ. Осы киелі топыраққа кіндік қаны тамған аяулы ұлымыз, ұлтымыздың мақтанышына айналған Асанәлі �шімовтің алпыс атты ақ қарлы асудың жон арқасына аяқ артып, сол биіктен кең әлемге к�з жібере толғанар, ой қоздатар кемел шағы да келген екен.

Тарих бедерінде бір секунд артқа шегінуді білмейтін уақыт шіркін әлемді тітіреткен әміршіңе де, құдыреті күшті құдайына да бағынбайды. Бірақ, осы қолдан келмес тірліктің сауырын сипап, жалына қол салатын қасиет иелері әдебиет, �нер �кілдері, тарихшы-шежірешілер, ғалымдар болса керек.

Фәни дүниеге келген мың-миллион пенделер тіршілік сахнасында, жарық дүние аясында құйрықты жұлдыздай жарқ етіп, бақилық әлемге сапар шегіп кете береді. Шежіреші тарихшылар к�зі к�ргенін, білгенін, ойға түйгенін ақ қағаз бетіне кестелеп қалдырса, қалам иелері белгілі кезең адамдарының бүкіл білім-болмысын, ой-арманын, жан дүниесін кестелеп, кейінгі ұрпаққа к�ркем тілмен, әсерлі әуезбен жеткізеді. Ал кино, сахна шеберлері тілмен кестеленген сол дәуірдің шындығын к�з алдыңа алып келеді, үнін, тілін естіртеді, �зге дәуірдің �згеше ауасымен тыныстатады. Бірге толқытып, бірге тебірентіп, бірге ойлантып, бірге жылатады. Санасы басқа, салты басқа, рухы басқа сол кезеңдегі жандардың жан дүниесінен �з жүрегіңмен үндесер сыр табасың, солардың сезім әлемінен жүрегіңе жақын күй табасың. Осынау күрделі �нердің құпиясын меңгеріп, сырына үңілген жандар – әріптестер, актерлер екендігі мәлім

158


жай. �рине, актерлер к�п, бірақ, �нер жолында �лшеусіз тер т�гіп, шала бықсып жанбайтын, алау отының лапылымен к�рермен тыңдаушысын шарпитын таза талант иелері болу – әркімнің маңдайына жазыла бермейтін дегдар қасиет. Осы орайда, аты айдай әлемге әйгілі Асанәлі �шімовтің әлгі биіктен, әлі �нер киесі жайлаған саф ауасы, қасиетті кеңістен табылғандығына шүбәланбайсың.

Асанәлінің ресми алған атақтарын, дәреже к�рсеткіштерін қайталап айтудың осы ретте ж�ні де жоқ деген байламға келе отырып, оның осы деңгейге жету сырларына аздап барлау жасаған ж�н ғой деп ойлаймыз.

Асанәлі �шімұлы – соғыс дәуірінің ұрпағы. Мәдікен, Қойшыбай, �лжан, �шім, Қасым есімді бес ағайынды кісінің �шімінен Асанәлі туады. Оның туған қарындастары Нұрила мен Балқия қыршын күйінде қалың қызылшаның қанды қанжарына оталып кеткен.

Ашаршылық алапаты кесірінен құт қонысты Арқа жерінен ауа к�шкен ата-аналары сонау >збекстанның �ндіжан жерінен пана тапты, жер емген �збек ағайындарының қатарынан тіршілік нәпақасын тапты. Етек жауып, ес жиған соң, ағайын-туыстары бас қосқан Қаратаудың теріскей бетіндегі Жайылма алабына ағайынды бес жігіт те қоныс аударған. Асанәлінің үлкен әкесі Ысқақ �те иманды, пірәдарлығы мол, зекіп дауыс к�термейтін аса сүйкімді жан болған. Оның аяулы алақанының табын, аталық мейірін Асанәлі мен оның үлкен немере ағасы Асқарәлі екеуі де к�ріп �сті. Тосын басталған соғыс осы шуақты күндердің шырқының шат-шәлекейін шығарды. �шім соғысқа аттанды. Ол кісі туралы аяулы ауыл қариясы, соғыс ардагері Жарылқасын Сырттанбеков былай деп еске алады:

– Асанәлінің әкесі �шімнің бауырлары �те тату-тәтті, ұжымы ажырамаған, құдайына қараған жандар. Т�рт үйлі жан Қазақы қоржын тамда тұрып жатты. Барлығы бір самаурыннан шай ішеді. Ең кенже інісі Қасым оқуда болатын. Жалпы, �шім мен Қасым екеуінің рең-жүзі, пішімі қатты ұқсайтын. Асанәлінің шешесі Тәжіхан да баласын �сіру үшін аз азап шеккен жоқ.

159


�шім екеуміз, Амантайдың әкесі Серік, Смағұл, Жайлау, Ертай, Алыбай, Сексен, Мәмбет, �біш, Ақберген, Мәмбетбай деген жігіттер Челябіде 40 күн ойнадық. Сталинград шайқасына қатыстық. Қақаған қыста окопта жаттық.

Тіпті бірде �шімнің шинелінің етегі тоңға қатып қалып, кесіп алғанымыз есімде. Мінезі жібектей, кісімшілігі жоқ, қатты с�зді білмейтін жан еді. Оның күлдіргі мінезі бәріміздің есімізде. Т�бемізден оқ зулап �тіп жатқанда да, тамақ ішіп отырғанда да оның айтар әзілі, күлкілі с�зі таусылмайтын. Сол Сталинград маңында тоғыз ай жаттық. Қатты қырғыннан біздің топтан алты адам аман шықтық. Соның бірі �шім еді. Кейін жолымыз екі айрылды.

Кейіннен естігенімде Чехословакияда қару-жарақ қоймасында күзетте болыпты. >кініштісі сол, Жеңіс күніне 20 күн қалғанда қазаға ұшырапты.

Асанәлінің бала кезден жолдасы, досы Кәрішал Уызбаевтың әңгімесі де біраз сырды аңғартқандай.

– Біз 1944 жылы бірінші сыныпқа бірге бардық. Осы күнгі Мә дениет үйінің маңында Байлы деген кісінің ұстаханасы болатын. Маңында б�лек-б�лек ескі үйлер болды. Сонда тығылыспақты жиі ойнайтынбыз. Меніңше, Асанәлінің әртістік �нерінің алғашқы ұшқыны осы бір тұстарда к�рінді-ау деп ойлаймын. Балалар «әртіс» ойнайтынбыз, тақпақ айтатынбыз. Ауылға �те сирек келетін әртістерге еліктейтін әдет бар-ды.

Асанәлінің құрдастары оның сол кезде �з жанынан шығарған «Он алты шал» деген �леңінің бар екендігін жақсы біледі. Менің есімде жекелеген жолдары қалыпты. Соны бір білсе, Асекеңнің жақын жеңгесі Сәтжан білер...

Сәтжан Шүленбайқызы:– Иә, иә, бәрі болмаса да біршамасы есімде бар. Кәдімгідей

әлгі атақты «Он алты қыз» әніне салып айтқанда, мен орағымды ора алмай, күлкіден құлап қаламын. Осы бет-аузын құбылтып, даусын кенеп айтқанда, келістіреді. Кәрішал екеуі орақта үнемі маған к�мектесетін.

Қызыл ту да біздің қолдан түскен жоқ. Мен �те жаспын. Он алтымда осы Асанәлінің жақын жеңгесі болған едім. Содан ол

160


�леңді келістіре айтады. Енді жандары жаннатта болғыр, атын атамайтын аталарым кешіре жатар. Сен сұраған соң, түгелдей есімде қалмаса да қайырмасын айтып к�рейін. Асанәлі қолына қурай ма, таяқ па алып айтқанда, әлгі «Он алты шалы» құлпырып кетеді. «Астыма мінген атым гінадушка...» – деп айтып келеді:

Молда атанған Тоғызақбай, Маймаңдаған Тоқпанбай, Кірпігі ұзын Ынтықбай, Жуан сары �лжекең,Сырық бойлы Болтекең. Құртақандай Құсекең, Тәй-тәйлаған Қасекең, Гурілдеген Мұсекең, Бәлекей шал �лсекең,Тентек мінез Тырнекең, Арба айдаған Бәсекең, Басын таңған Махажан, Аумай қалған ападан, –

деп шұбатып кете беретін. Осылай айтып-айтып алады да:– Сәтжан, мұны ешкімге айтып қойма, – деп, мойныма

асылып еркелейтін.Осы жоғарыда айтылған жайлар бізді к�п ойларға мезгесе

керек. Қалай десек те, құнарсыз жерге құрақ шықпайды. Сегіз қырлы, бір сырлы болу үшін табиғаттың құдыретін себездеп құяр сәулесі ана құрсағында жатқанда-ақ жас нәрестені шомылдырып �тетін шығар. Оқ астында әзіл айтатын �шім мен жас�спірім Асанәлінің «Он алты шалы» арасында бір к�рінбес әрі нәзік байланыс бар. Салауатты шынайы �нер иелері ұлы табиғаттың сирек берер сыйының шуағымен шырайланған жандар. Тамаша орыс актері Олег Табаковтың с�здеріне ой к�зін саласың: «Асанәлімен иықтасып кино алаңына шыққанда, оның �ңменіңнен �тіп кететін жанары алғашында абдыратып-ақ тастайды. Бірақ, мұндай жандардың тұзағына бір іліксең болды, �зіңнің ойнап жүрген р�ліңді тереңірек сезінесің». Қандай

161


мойындау, қандай бағалау! Иә, Асанәлінің актерлік құдыретінің бір қаруы – оның жанарында жатқан жанар тауы! Жай жанартау емес, жүрек толы сезімнің сыртқа ақтарылған алауы, лапылдаған оты. Қым-қиғаш алай-дүлей сезім �ртінде жүретін, Жібек үшін басын тауға да, тасқа да ұрып жүретін Бекежан бейнесі қазақ кино тарихындағы классикалық бейне болып қала бермек. Асанәлі сахнада жасаған Еламан, Сырым Датов, Дон Жуан, Юлий Цезарь, сондай-ақ, кинодағы Шадияров, Қасымханов, Қаражал, т.б. кесек бедерлі бейнелер.

Ал осы Асанәлінің �нерін алғаш таныған, оны қолынан «дырылдатып» сүйреп әкелген аруақты, арқалы, наркескен мінезді азамат – Асқар Тоқпанов Ахмет Жұбанов басқарған комиссия алдында шырылдап:

– Жоқ, бұл баланың к�зінде белгісіз бір ұшқын бар, соны маздата білсек, бұдан жаман актер шықпайды. Бірінші курсқа сынақтағы қосалқы студент ретінде қабылдайық. Егер мені бұл бала ж�нінде қателессем, �з жолын тауып кете беруі қиын емес қой, – депті. Қандай сұңғыла к�регендік, қандай білгірлік, қандай танығыштық. Бейтаныс ауыл баласын Ауыл шаруашылығы институтынан күштегендей қылып алып келгендігі – ұлы �нерді мұрат тұтқан азаматтың қас батырға тән ерлігі десек те болғандай. Осы нар тұлғалы ағалардың әрі дарқан, әрі кіршіксіз, әрі мейірбан, әрі қамқор жүректерінің салқар кеңдігі к�п таланттардың к�зін ашқандығы – мейлінше үлгі тұтар қасиеттер емес пе.

Халқымыздың ардақты ұлы, саңлақ �нер иесі, дарабоз тұлға Асанәлі �шімов �зінің шығармашылық ғұмырында 50-ден астам спектакльде ойнап, 20-ға тарта фильмде басты р�лдерді бейнеледі.

Соңғы жылдары Асекең деректі жанрда шығарма жазып, аса қызғылықты оқылатын «Майраның әні» кітабын дүниеге әкелді. Оның ұлы Сағи да әке жолын қуып, үлкен жетістіктерге жетіп жүргендігі қуантады. Дара тұлғалы дарын, халық сүйіктісі, туған жеріміздің түлегі Асанәлі �шімовтің 60 жылдық мерейтойы – қазақ халқының ортақ тойы.

162


Несіп ЖҮНІСБАЙҰЛЫ,ҚР Жазушылар одағының мүшесі

«...ЖАН Б>ЛЕК БОЛҒАНЫМЕН, ТАҒДЫР ОРТАҚ, АҒА!»

Қазақ театр және кино !нерінің жарық жұлдызы Асаналі �шімұлымен кітабын оқи отырып сырласу

«...Жан б�лек» кітабын қолыма алып, ақ бетке алғаш қара сия тиген тұстағы қос шумақты ақылға салып салмақтаған сәтте-ақ талайына тағдырдың ауыр қайғысы түсіп, аза тұтып отырған үйге бет алғандай, тәубаға тіл қатып, іштей білгенімді оқып, Жаратқаннан мұндай зілқаратас бұйрықты ол жанның, �зімнің шаңырағым түгілі жауыма да бермеуін тіледім. ...Кітап арқылы Алатаудай ағаның үйіне де к�ңіл айта ендім: «К�ңіл к�рген жерде» демейтін ба еді, Асанәлі аға, қайғыңызға ортақпын, тәтеміз бен қос құлыныңыздың қазасын жеңілдетуге мынау қосқарыс иығымды тостым, аға! Майра жеңгемізді танып, қолынан дәм татпағанымызбен, ол торғын әйелдің Шәкендей ірінің қызы екендігі, Сіздей биіктің жары екендігінің �зі әр қазақтың қабырғасын қайыстырмас па?! Мәди мен Сағи... Қайран қос боздақ. «К�ршісінің қозысы мен лағы аман болса екен» дейтін кеңқолтық қазаққа бір шаңырақтан қос атпал азамат бақилық болып жатыр деген хабар оңай ма? Оның үстіне, Сағиыңыз Сіздің балаңыз болудан �сіп шығып, қазақ халқының «айналайынына» шомыла бастаған сәті емес пе еді. Сағи жасаған образдың шынайылығынан кезінде қазақ к�гінен ағып түскен Шоқан-жұлдыз Галактика аралап, қара жерге қайта оралғандай әсерге шомылып жүрген жоқ па едік, тәйірі. Ол жұлдыздың к�з алдымызда ұзақ қалықтамай, тағы да ағып түсерін кім білген...

163


Сол күнгі қаралы жиында мыңның бірі боп к�зімізді жасқа шылап жүргенмен, �зіңізге таяп келіп, к�ңіл айтудың реті болмаған еді ол жылдары, Асан-аға, араға ай түгілі, жылдар түссе де сол қайғыңыздың аузын тырнамай, шын ниеттестікпен ортақтасамын қазаларыңызға. Біле білсеңіз, бұл менің мұсылмандық ж�нім де, азаматтық парызым да. К�ңіл к�рген жерде ғой, аға, ғұмыры кайта жазылып бітпейтін жаралы к�ңіл жеңілдеп, ауыр қайғы азайсын деп жатырмын. Бұған дейін де қайғыңызды жүзге, мыңға б�ліп жұлмалап азайтқан ағайын-туған, дос-жаран, сыйлас-таныстарыңыздың қатарына салмағы жеңіл болса да сезімі сел, �зі алып болмаса да сізді сыйлауы алаб�тен бір жігіт тұрды деп біліңіз, Асан- аға!».

* * *

Асанәлі аға! Құдай куә, қайғыны қызықтап отырған жоқпын. Бірақ, «...Жан б�лек» кітабын оқып шыққан соң, Сізді сырласуға шақырмауға да шыдамым жетпеді.

...Кітапты мінезін білмей жатып қолға алдым ғой, содан болар, алғашқы парағындағы ой-сырды, пікір-ашуды, наза-жалбарынуды, тілек-тәубаны сіміре бастағанда тілсіз де, демсіз де, жансыз да қалған кезім к�п болды. «Т�белеске соңынан келген кімді ұрарын білмейді», аға, тасқа басылып шығып, енді мәңгілік ғұмырын бастаған бұл жан-толғанысыңызға қояр сұрағым да, берер жауабым да, т�гер жасым да, қылар тәубам да, сұрар сырым да, қосар жырым да аз болмайды, аға. Сіз соған даярсыз ба?!

Келісім берсеңіз, мұнан әрі сіз Кейіпкерсіз, тіпті тағдыр басыңызға салғасын не амал бар, осы «трагедияның» басты р�лі берілген жансыз, ал мен елеспін, тіпті періштемін – жаздың аптабында аптыққан жүрекке су себелер қарлығаш, қыстың қан қойылтар суығында қазандықты жалаған қызыл жалынмын, сұрақтан емес, сұмдықтан шаршасаңыз – тізе бүгер т�сенішпін, ашудан қамшыға қол салсаңыз – білегіңізге оралар бүлдіргімін, күлсеңіз – күміс үнмін, алапат естелік еңсе басса – тамшылаған к�з жасы болайын... Тағы да дүлей қайғымен, доңыз жалғанмен,

164


ұстара шындықпен жалғыз қалдырып кетті демеңіз – мен бауырыңызға кіріп, бауыр болайын, аға!

Қайғы сұм Адамның тілін қалай шешеді, шіркін: «Алтындарым-ай! Жүрегімді жұлып әкетіп, жастанып жүр ме екенсіңдер!» деп жазасыз. Құдай-ау, бұлай жазу үшін қанша құшақ сезімге орану қажет, аға? Бұлай зар айту үшін қаншалықты күйіну, қайғыру, �ртену, суыну, серпілу, есіркеу, елжіреу қажет болды, аға?! Қатар тұрған адамға аузыңыздан қызыл жалындай боп к�рінген бұл аһ ұруды қандай құдырет іштен шығарды, аға?! Білемін, білемін, сұрақсыз жауап – ол, үнсіз с�з – ол, айтпай түсінер баян бұл. Қос қозыңыздың қазасы – бұған дейін күлкі кернеп, ойыншық шылдырлап тұрған қара шаңырағыңыздың бетіне үсік тиген күн, салтанатты сарайдың терезесін қара бұлт басқан күн, бас отаудың бас тіреуі иіліп, тәуба, ақыры сынбай, аман қалған күн. Ғажап, сол аласапыран күндері Сіз, аға, Алламен емес, сол Жаратқанның жазуы жайлы Майрамен тілдескеніңізге жан баласы баға бере алар ма: « Тәңірі құлақкесті пендесіне осынша қасірет қамытын кигізуге неге пейілді болды, бұл не Құдырет, Майра?!» дейсіз. �лде тірі пенденің қолы Құдайға жетпейтінін ойлап, сол бір жанға қылбұрау салған азапты күндері Аллаға сол жаққа ерте жеткен жан жарыңыз Майра апай арқылы сұрау салғаныңыз ба? Адам қатты назаланғанда «Құдай-ау, мұның не, не жаздым?!» деп жатушы еді, Сіздің де жаныңыз шыжғырылғанда Жаратқанға қойған сауалыңыз ба, аға?! Соны Майра апай жеткізер дедіңіз бе? Жер басқан жанның к�кейінде соңғы демі біткенше жүретін сұрақтың жауабын осындай аласапыран күндері алғыңыз келді ме?.. Ала алмадыңыз-ау, аға, Құдайдың бар екендігіне күмән жоқ, бірақ, ол Құдыреттің адам баласымен жауаптасқанына да куә жоқ қой... Сол үнсіздікпен-ақ, ажал мен зауал, қуаныш пен қайғысын кезек жіберуімен-ақ (кей адамның басына бұлар кезексіз де түсіп жатады, кей жаза ж�нсіз, уақытылы емес, адасып та кеп түскендей к�рінеді, бірақ, соны �зіне сұрақ етіп қойдырғанмен, оған жауап бермеу де тек Құдайдың құдыретінде) Жаратқан к�зге к�рінбей, қолға білінбей, жазалы да қазалы қара жерден биікте, Адам атаулының қолы жетпесте – жеті қат Аспанды жайлайды... Сіздің сұрауыңызды Алла естіді, аға. Жауабын да құлаққа емес, тағдырға береді. �мсе, сол жіберер

165


тағдыры Сіздің терең жарақатыңызды жеңілдетер шипа болсын, ол думан күндер басын мәңгілік қырау шалған Алатаудай болған �зіңізден бастап, балапанының қызығын бағып қалған қыран бүркіт – мына сіз отырған шаңыраққа шапағатын тигізсін, аға. Бүгілмеңіз, тұрыңыз, сілкініңіз... Жолбарыс пен Арыстан �з жарасын жалап жазбайтын ба еді, сізді Адамның Арыстаны, хас �нердің Жолбарысы демейтін жан бар ма, жалаңыз жараңызды, Сіз қазаққа қажетсіз, аға!

«Пұшықтың мұрнына, таздың басына» бақ қонған кезеңге тап келгендейміз. Осынау !лара шақ, !мірі !тіп бітпейтін !тпелі кезең қанша пенденің жүйкесін жұқартты екен...». «Ауданның әкімдігі үшін 200 мың доллар пара беретін заманды мен ойлап таппағанымды бұл жұрт қайдан білсін» деген жолдарды Мәди қазасынан кейін ашынып айтқаныңыз к�рініп тұр. Бірақ, тілге де осындай сілкініс қозғау бермей ме, аға? �рі ашынғанда ащы да болса шындық шықпай ма су бетіне... Бәрі рас, бәрі дұрыс, бәрі шындық! Сол �тпелі кезеңіңізде батпандап кіріп алған «жең ұшынан жалғасу», «руың үшін у іш», «аузы қисық болса да ақшасы бар басқарсын», «жағымпазға жол ашық» атты аурулар әлі күнге қазақ қоғамын құрт ауруындай ж�телтіп, нақұрыс ұстағандай селкілдетіп тұрған жоқ па?! Тіпті әсері азаймақ түгілі, әлгі бір жұқса алып жемей тынбайтын рак ауруы секілді тамыр жайып, бүкіл қоғамға сот шешімін шығарып та қойғаннан сау ма �зі.

Аудан әкімдігінің құнын қалай біліп алғансыз, аға? Соны ашық жазуыңызға сүйсіндім. Білсін, оң қолымен ақша беріп, сол қолымен кеңсе кілтін алған әкімсымақтар �з бағасын. Қиянат болмасын, бәрін ол қалыпқа сыйғызбайық, бірақ, тең жартысын ойланбай жатқызған ж�н ол тізімге. Тіпті қазақ философиясымен айтсақ, бір қарын майды шірітуге бір құмалақ та жарамай ма.

�лі есімде, «Лениншіл жас» газетінде б�лім бастығы болып жүрген кезім. Газетке үзбей жарияланып, атымыз да дүрілдеп тұрған. Бір күні жақсы дос жігіт келді кеңсеме. Жанында судың екі тамшысындай ұқсас інісі бар. Келген шаруасы – 30 мың доллар беріп, Министрлер кабинетіне кез келген қызметке кіру екен. Бұл �ткен ғасырдың сексенінші жылдарының басы. Атақты

166


журналист біреулерге жалғап жіберер деп келіпті. Үміттерін үздім. Содан олар кетерде сұраймын ғой: «>й, бауырларым-ау, мына заманда 30 мың доллар деген ғұмырлық байлық емес пе, мына бізде оның жүзден бірі жоқ. Ал соншама ақшаны бір қызмет үшін бере салатын суалмас байсыңдар ма?» – деймін ғой. Сонда әлгілер: «Туу, Нәке, сіз де қызық екенсіз. Егер мен Министрлер кеңсесіне бүгін орналассам, 5–10 жылда бір ауданға әкім боп кетемін ғой. Барған соң бұл отыз мың отыз есе болып қайтып келмей ме маған», – дейді. Сонда ғана мен ол жанға қызмет қажет емес, мына ақшаны еселеп қайта рып алу жолы қажет екенін түсіндім. Қазақ қоғамында бұндай «бизнес тің» сол кезде-ақ болғанын, ал оның бүгінде айға ұшқандай күрделіленіп алғанын Сіз де айтыпсыз, аға, оны мен де, ел де біледі. Біледі, бірақ, бірі де айтпайды. Тыныштық керек, �зін, бала-шағасын қорғау керек. «Қоғам үшін отқа түсіп несі бар, бүгінгі қоғам биыл түзелмейді, ал оған бүгін �мір сүру керек – әлгі бір партия ма, қозғалыс па, сайлау кезінде күнде қақсағандай. Қарауылға ілініп қайтсін, «к�рмедім деген бір с�з» – �згелер айтсын...

Сіз аяп отырған профессор мен профессорсымақтар да осындай қоғамның жемісі ғой, аға. Жемісі �скен ағашынан алыс құлаушы ма еді, әлгі 200 000 әртүрлі н�лдерімен әкімнен бастап дәрігер, мұғалім, ұлықтарды байлап-матап алғалы қашан. ...Кітаптың келесі бетіндегі қазақтың маңдайына басқан Ахмет Жұбановының ауруханадағы жүрек ұстатар тағдыры неткен сорақы. Ол жерде де ақ мәрмәр мекемеге Гиппократтың антын қабылдағандар емес, алақанға әлдене қыстырып жібергендер молынан кіргені к�рініп отыр, аға. Құдай-ау, �ркениетті елдерде бизнесті тауардан жасаушы еді, біздің елде бар байлығын адам тағдырынан жасайтын жаңа түрі табылған ба?!

Ғажап! Осындай ұлы айтыстардан соң сабаңызға түсіп» мейірленіп, Майраңыз бен қос құлыныңызға «қайта ораласыз». «С!йтіп, ағалықтан әкелікке !тіп, бір жасап қалдым, Майра!» деп, сол бір қайғы перделеген күндердін �зінен саңылау тауып, қуанасыз. С�йтесіз де, кезінде жауабын ешкім ала алмаған сұрақтың нүктесін қоясыз: «Мен балаларымды іштей сүйген екенмін. Бар сезімімді лап еткізіп сыртқа шығара алмаппын. Бәлкім,

167


жаратылыс, мінез солай болар». �рине, Асан-аға, бұл – мінез. Ол мінез иесі Сізден аумайды. Бұл толғаныстың соңын тәубамен бітіресіз және оны жеке күбірлемей, �зіңізге к�птен к�з салған тәңіріңіздей Майра апаймен б�лісесіз: «Осы !мірім ішінде бір түсінгенім: балаларым қамшының сабындай қысқа !мір сүрсе де жүзімді т!мен салдырған кезі болмапты. Майрашым менің, !мірде екеуміз бір !кінбесек, осы тірлігіміз үшін !кінбеуіміз керек».

Мұнан артық Құдайдың құдыретін мойындап, тәубаға келу және ол жайлы кесек айту болмайтын шығар. Осыдан к�з жұмылғанша тағдырдың теріс келгенін, Жаратқанның жазықсыз жазалағанын, Алланың адам біткенді алалап жазғыратынын үзбей қайталауға, түн мен күнді Құдайды қаралаумен �ткізуге болар еді. Бірақ, Жаратқан да �з құдыретін «басқа салғаныма к�несің» деп жібереді ғой. Оған к�ну де, тәубаға келу де тек күшті, ірі, алып адамның үлесінде. Сіз сондай, біз бұрыннан сыртыңыздан к�ріп бағалаған деңгейден шықтыңыз, аға. Ірі екенсіз, күшті екенсіз, алып екенсіз.

Тас түскен жеріне ауыр, аға. Дәл сол қайғы жұтқан күндерді еш ғұлама дәл �зіңіздей бағалай алмасы анық. «Құдай басқа бермесін» дегенді неге айтты дейсің аталарымыз. Сондықтан да сәл жылылықты медеу тұтатын жаралы к�ңіліңіздің әр сәтіне құрметпен қарау парыз бізге: сол күндері Сағидың қазасына к�ңіл айтқан Елбасының ірілігіне де, Зейнолла Қабдолов атамыздың бұрынғылар жолымен Сағиды халықтың баласы ретінде атап, Сіздің �зіңізге қазаққа к�ңіл айтқызуының �зі аталар дәстүрінің ел ішінде әлі де қалғандығын к�рсетіп, сол үшін де қуантпай ма?! Осыны айта алғаныңыз қандай ғажап, аға!

Одан �згесін де айтыпсыз! Ашынған да боларсыз. Рас, Сіздің ол ауыр с�здеріңізді жүз қайтара оқып, с�з арасынан жеке �кпе, жалғыз-жарым наз іздедім. Таппадым. Бұл тіліп айтулардың Сіздің жан тереңінде к�птен жүргендігі, әбден толқып, иі қанып, сыртқа шығуға сәт іздеп жүргендігі, тек мына ауыр күндер сол жарылысқа себеп болып, тездеткені белгілі болғанда, ол ойларыңызды ортаға, к�пшілік талқысына аялап алып шығару керектігін, тіпті олай ету парызымыз екенін түсіндім, тәуекел еттім.

168


Осыдан бірер парақ бұрын елін ойлаудан г�рі �зінің қарын қамын, жеке басының мүддесін халық мүддесінен жоғары қоятын, награда алмау мен депутат болмауды �лімге теңейтін д�ңгелек ойлы басшысымақтар жайлы жазыпсыз. Мынадай қайғы үстінде айтқан ол ойларыңызды теріп алып, Сізді т�мендетпей-ақ қояйын дегенмін, аға. Ол қаупім бекер де, қате де екен. Жаныңызға тиген болар, «Бүгінгінің «Майтондарында» бұл ойыңызды шегелеп кеткен екенсіз. Енді ол тақырыптан қашсам – менің әлсіздігім, ол шындық жайлы жауырды жоба тоқып, барды жоққа балап, қоғамымыздағы сол бір арсыз ғадетке араша түскенім болар еді...

...Ел басқарып отырған жанның күпі мен шекпеннің айырмасын білмеуі, байлыққа к�зі тұнып, қызметпен ауырған жандардың қоғамымызда к�бейіп келе жатқанын Сіздің айқайлап айтуыңызды мен түсінемін, қолдаймын, қатарыңызға тұрамын. �рі оны да Сіз �з қайғыңыз теңіздей тереңіне тартып жүрген күндерде тағы к�ріп, сезініп, соны айтуға қуат тауып жатуыңыз, әрі �зіңізге тағдыр жіберген талайға тәуба етіп, �мірде әлгідейлерден биіктігіңізге шүкіршілік етіп, «сап-сап к�ңілім, сап к�ңілімге» тоқталуыңыз жанды шыжғырады. �рі оны да Сіз �зініздің бір күндік �кпеңіздің к�рінісі емес, елдігіміздің ертеніне қасқырдай тиер індет етіп айтуыңыз қандай уақтылы: «...Тексіздердің таудан құлаған тасқындай таптап кетер тегеурінді толқынына тосқауыл болудың жайын осы бастан қарастырмаса, талай қайғы құшқан, ұлттың паспортына айналған аймаңдай алуан дарынның, ұлт тұлғаларының бірауыз жылы с!зге зар боп қалуы бұдан әрі жалғаса беретініне ешқандай шүбә қалмады менде». Осы жолдардан бір адамның, жеке бастың қайғысы біліне ме, сыңар �кпе, үйішілік күңкіл бар ма, оқырман?! Ал Сіздің айтуыңыз кесек, аға, мәселе қоюыңыз одан да ірі. Тек мына «прогнозыңыздан» жаным шошыды, ондай тағдырдың беті аулақ!.. «Айтып болған жоқпын деймісіз? Айтыңыз, айтыңыз онда...».

«Ұсақтық білімсіздіктен туатыны белгілі. �рі с!йлейтін, терең ойлайтын, биік ой-!ріс иелерінің к!біне пысықай болмай, тек парасаттылық !лшеммен шектелетінін, сондай азаматтарды

169


жоғары орындарға таңдап, тауып қоюда кемшін тұстарымыздың жетіп-артылатынын да бағамдай бермейтініміз бар ғой, несіне жасырамыз? ...Ақыл-ой, салт-сана, парасат-пайым саудаға түсе бастады. Дерт қайдан? Намыссыздықтан, дәстүрсіздіктен. Білімді, талантты адамда ғана намыс болады. Ал талантты адамның тауы шағылған заманда намысты к!ктен іздеген ж!н шығар».

Ақтарып бір-ақ айтыпсыз-ау, аға! Жеке дарыннын ертеңі жайлы жазғандарыңызға жылағалы отыр едім, енді мынаны естіген соң не сорым?! Бір қоғамда ірі мен ұсақтың, асыл мен жасықтың қатар жүретіні заңдылық. Сордың үлкені, Сіз жазғандай, талантты тобанаяқтан, ұлыны ұлтарақтан айыра алмауда ғой шынымен. Қазақ қоғамының соңғы он бес жылдығына к�з салсаңыз, шын мәнінде �зімізге, әр салаға жетекші сайлауда сүрінуден к�з ашпай келеміз. Бір с�зі мыңға заң, ірі ісі ертеңнің тас қабырғасы болар ұл-қыздарымыз үнемі пысықайлар мен жағымпаздардың к�леңкесінде қала береді, қала береді. Басты қауіп – біз болашақ қазақ қоғамының қабырғасын солқылдақ етіп соғып жатырмыз-ау осы?!.

Қайран с�зім қор болмасын деген боларсыз, ол ойларыңызды �зіңіз отына жанған �нерге байлап айтыпсыз: «4нердің к!рерменге бейімделгені !лгенмен тең. Қазіргі !нердің арқауына айналған дүниелердің иелері халқының !зі білетін кемшілігін !зіне қайтара айтып, !зі соған қосыла күлумен мәз. ...Уызында жарымағанның уысы толмайды. Содан да болар, текті !нердің құлағынан ұстаған жаман-жәутік жабылар мен енді қайта туар-тумас жақсылардың айырмасын жұрт біліп болмайтын жағдайға бет бұрғандай».

Ал ендеше! Дерттің диагнозын белден басып айту деген осын- дай-ақ болар. Ал сол �нерді жайлаған дерт бүкіл қазақ қоғамында қоңы рау қағып тұр дегенге кім жоқ дей алады, аға?! Жоқ десе барын к�рсетсінші, қане. Бірақ, олай айтушылар да табылады. Ел іші емес пе. Бес саусақ бірдей емес. Бүгінде бүйенді теспей сорған к�ртышқандар да к�п-ақ. Ол шіркіндерге �з тіршілігі жұмақ тай. Оларға да «бүгінде банкке ақша құю технологиясын меңгерген дер к�п, ал таза интеллектуал жоқ» деп кесіп айтыпсыз. Оқысын, ойлансын. Оған түсінбесе, қазақ қоғамының шарайнасын сонау

170


XIX ғасырда-ақ жасап берген ұлы Абайға сілтеңіз жолды... «Абайдың – ұлы ұстаздың зарын енді түсінуге болады. Бұрынырақта ұлы ақын неге сон ша қара аспанды т!ндіріп қамыға берген деп ойлаушы едім. С!йтсек, заманды, заманның қайталанарын сезіп кеткен екен ғой, кемеңгерім! Кешегі болыс сайлауынан қазіргі парламент сайлауының нендей айырмашылығы бар. Кеше болыс болмаған елдің баласының болысты атарға оғы жоқ еді, қазіргі заманда депутат болмай !мір сүру !ліммен, қорлықпен тең. Абай ана заманда мәңгі !мір тартысын, осы бір дерттің келешегін қалай болжап айтып кеткен десейші! Мәңгілік билік тартысы мен мәңгілік құндышқтардың ара жігін саралайтын парасат-пайымның екінші лекке сырғуын лайым уақытша процеске балап, !з к!ңіліңді !зің жұбатасың, келер күннің биігінен тек ұлттық тұрғыдан ойлайтын ойпаздар туатынына сенім артасың. Ел болған соң, ерлер шықпай тұра ма? Осындайда к!з алдыңа алыста жарқыраған бір шам-шырақты елестете отырып, қазіргі күнгі мекемелердің маңдайшасына мына бір к!не Египет папирусына жазылған әкімдердің антын кісі бойындай әріппен жазып қойғың келеді. Онда былай делінген екен:

– Мен жас сәбидің аузынан сүтін тартып алмаймын.– Мен ағын суды б�гемеймін.– Мен біреуді �лтіруге бұйрық бермеймін.– Мен біреудің к�з жасына қалмаймын.– Мен әлсіздерге қол к�термеймін.– Мен таразыдан жемеймін.Міне, менің к�зге к�рінбейтін к�ріксіз кейіпкерлерімнің

к�ңіліне жұғысты бола ма деп, бәлкім, Мысырды билеген Бейбарыс бабамыздан қалған с�з бе екен, осы бір саналы с�з жоғары, �ркениетті деңгейдегі ойлау биігіне жеткенімізше, кейбіреудің есінде жүрсінші деп қағазға түсірдім».

Құдай-ау, қандай ғажап жазғансыз осы алақандай абзацты?! Абайды күнде оқысаң, с�з арасынан жаңасы, ой арасынан тұнығы шыға береді ғой. Соны Сіз қаншалықты зерек зергерлікпен әкеліп орнатқансыз ойыңыздың соңына. �й, бірақ, қол жетер жерден арғыны к�рмейтін надан не ұқсын. Абайдан садаға кетпей ме ол кейіпкерлеріңіз... Бұл ғұлама ойларды оқыса – болар бала оқысын, әрі айтар сәтін тауып тасқа басқан Сіздің алдынызда

171


б�ркін шешіп барып оқысын. Ұлы Абайдың аузымен қоғамға айтқан зая с�зіңіз қазақтың �зіне қор болмаса екен, Асан-аға!

Ой қуасыз-ау, аға, ертелі-кеш. Кітабыңызды да тұтас бір тарих, �мірбаяндық хикая деуге болмайды. Майра апайдың, Мәди мен Сағидың рухымен сырласа отырып, тағдырға сұрақ қоя, оған �зіңіз жауап бере отырып, қазақ отбасының бүгінін, қазақ қоғамының ертеңін ортақ ойласуға, ортақ талқыға салыпсыз-ау... Оқыған ақылды жан ойланғандай. Майраңыздың рухына табына отырып, айтқан ойларыңыз жан жібітпей қоймайды. С�йтіп отырып қазақ елінің кездескен, кездесер, кесір болар бар саласын саралайсыз батыл: «Заманның қазіргі беталысын ойласаң, немере-леріңнің келешегін елестету қорқынышты. Мектеп жабылып, мешіттер к!бейгеннен қорқамын. 4йткені, дүмше молдалар к!п».

Қасиетті, ашық талқылауға болмайтын дін жайлы батыл да батыр айтқан адам бар ма? Жоқ. Неге? >йткені, �зінде тазалық, иман жоқ. Асан-аға, сіз айтыпсыз аяусыз. Керек-ақ. Қасиетті сала болса да керек. Сол қасиет әлеміне қасиет сәлдесін жауып тұрып, арамзалық істеу жоқ емес қой. Жерде істелгеннің бәрін Құдай к�ктен к�ріп тұрады. Сіз дұрыс әрі уақтылы айтқансыз, аға! Бүгінгі қазақ қоғамындағы дінге жол ашу (Құдай кешірсін!) екіжүзді ниет, алыпсатарлық жолға түскендей ме... К�пке топырақ шашудан ау лақпын, мешіт-мешіттерде отырып алған молда, имамсымақтардың құран оқуында дауыс бар да, сол �зі оқыған аятқа сену жоқ: к�здері жалт-жұлт етіп қолға қарайды, асығыс, сезімсіз, кеңсеге кесікті уақытқа қызметке келген әлдекімдей. >зіңіз де жазыпсыз ғой, мен де айтайын: бірде, түс к�ріп, қызметке келе жатып, жолай Райымбек бабаның кесенесіне тоқтап, етегін қымтап құран оқып отырғанға қосыла қол жайып, соңынан еске алған аруақтардың атына берер құран-садақамды әлгі темір жәшікке тастағалы тұра бергенде, әлгі құдайдың жердегі к�леңкесінің: «Тастама онда, маған бере сал!» дегені. Діни тәртіптің қайсысы ж�н екенін біз қайдан білейік, сұраған соң бере салдым. �лгі мен берген ақшаны �з қалтасына сүңгітті. >з қалтасы үшін оқылған құранның қаншалықты қуатты екенін, сауабы қаншалықты мен еске алған аруақтарға тиетінін түсінбей мен ж�німе кеттім.

172


...>зіңіз де жазыпсыз ғой: «...Діннің жағдайы «жақсы». Мешітке түскен ақшаны таласып б!ліп алатын к!рінеді. Оны !здері жасырмай айтады. «4лімді жерде молда, !леңді жерде !гіз семіреді» деген осы. ...Жұртқа белгілі молданың !зі бір мешітті жиырма жыл салды, !зінше шариғат айтқан болады».

Шіркін-ай, қазақ қоғамы қандай шыдамды еді, сондай дүмшеге сеніп те, к�ніп те ширек ғасыр отырды ғой. Жалпы, біздің елдің мұсылмандығы, құдайға құлшылық етуі, Пайғамбарын сыйлауы �згелерден б�лек-ақ осы, қажылыққа барып келген соң да арақ ішіп жүру, ұрлық-қарлық, зинақорлық жалғаса береді, ойына не келсе соны істейді, кісі ақысын жеу, қиянат жасау деген күн сайынғы әдеті. Ең болмаса, ондай пенделігі бар шіркіндер қажылыққа баруын қоя тұрса қайтеді?! Содан соң, осы біз шын мұсылманбыз ба, жоқ әлде ұлы дүбірдің ішінде жүрген дүбәрамыз ба? Кеше ғана Мұхаммед пайғамбарды келеке қылып газетке шығарған имансыз Батысқа біраз мұсылман елі қарсылық к�рсетіп, ұлы намысқа басып жатқанда, әншейінде Мұхаммед пайғамбарды аузымыздан тастамайтын біз үнсізбіз. Оның ішінде �зім де бармын. �рине, кейбір елдердегідей бұзақылыққа, қант�гіске шақырғаным емес, бірақ, құрығанда бас біріктіріп, Батыс дінсіздерінің осы �рескел қадамын айыптауға да жарамадық-ау. Амантай қажының елдің еті �ліп кеткен ерсі әрекеті, «Болашақ» қозғалысындағы балғындардың балалық намысы, үйде отырып Мәлімдеме жариялау, Онтүстік Қазақстандағы шіркеу мен мешіт лидерлерінің «ренжігені»... Болды... Иә, Бас мешіт реніш хат жариялады, жеке діншілдер жұдырық түюде, бірақ, біртұтас мұсылман елі ретіндегі намыстану, ызаға бұлығу, тұнығы лайланған топтың тынысы байқалмайды. Қазақстан секілді қанша түрлі наным-сенімнің қан-жыны араласқан қоғамда нағыз мұсылман боламын деп кеуде қағу не бос әурешілік, не ат жамылу ма деймін расы. �р мұсылман-ақ осы ауыр ойыма ар терезесінен қарасыншы бір сәт. Қате айтсам, Құдай кешірсін. Жұмыр басты пенде емеспін бе...

Асан-аға, Сізден бұл жерде пікір сұрамадым. Қайтемін арандатып, онсыз да басыңызға түскен салмақ аз ба. Бұл оқиғаның бізге қатысы жоқ секілді ойнап-күліп, нан соғып жүріп

173


жатырмыз. Бұл тұста да мәселе жердің алыстығында емес, жүректегі сенімнің солғындығында-ау осы деп ойладым мен, Асан аға. �лгі Сіз айтқан «�з құдайлары бар молдалардың» жеке-жеке �з Мұхаммед пайғамбары болып жүрмесін. Астапыралла, кешіре г�р, Жаратқан!

«...Жан б�лекті» оқыған сайын ойланамын, аға, ойланған сайын ортаямын. Бірақ, қолтығымнан �зіңіз демеп тұрғызасыз: Сіздің жігер, Сіздің қуат, Сіздің тәуба, оптимизм тұтас әлемге от жаққандай. Атадан г�рі ардақ болып жолыққан Шәкен Аймановтың бейнесін аттаған сайын ойға орап, жібек орамалдай алға желпіп отыратыныңыз қандай аяулы?! Бүгін мынау араға қатал тағдыр аса алмас асу түсіргенде де, дәл сол жандар қатар жүргендей, Шәкеңнің Сағи жайлы берген бағасының айна-қатесіз келгеніне балаша қуанасыз, жаныңыз неткен баладай м�лдір еді, Асан-аға! Ғажабы сол, не айтсаңыз да, не сезінсеңіз де, не армандап, неден бүгілсеңіз де тізерлеп Майраңыздың алдына келетініңіз керемет: «Майра! 4зіңнің рухың алдында !мір бойы бас иіп !тетін шешем екеумізге енді !мірді қайта бастауға тура келеді» дейсіз. Құдай-ау, 84-тегі ұлы анасын қолтығынан ұстап жетектеп, алдына ертіп апарып тұрған бұл қандай құдырет иесі? Майра апайды бетпе-бет білмейтін менің мейірімді таңданысым ерекше терең, аға.

Майраңызды да, Мәди, Сағиыңызды да м�лдіретіп жаза алған бұл кітабыңызға теңеу таппай, әр бетін к�шіріп отырмын, аға! >з зердеме к�шіріп алғандарым қаншама! Ілия Жақанов, Шәмші Қалдаяқовтардың жаныңды ерітер достықтары жайлы оқығанда, Шәкен Аймановтың ұлы бейнесін, Асқар Сүлейменовтің мінезді келбетін к�ргенде, Шәмші Қалдаяқовтың талантының тамырына қол тигенде, қарап отырып мұздай еріп, айналаңыздағы сүйеу болар жандардың Сағиды театрдан қызметтен шығару жайлы тұңғыш бұйрыққа жеткізген қызғаныштарынан сәтінде тастай қатқанымды қалай жасырайын. Рас, аға, бұлардан басқа талай тұспалдап айтқан аттарыңыздан талай жан �зін-�зі танып аларына дау жоқ. >здеріне де сол керек...

Осылардың бәрін ел несіне жазды дейді-ау деп сұрақ жамылғаныңыз қызық, оған талас тудырмайтын етіп жауап

174


беруіңіз ғажап. Ол жауабыңызды к�шірмей тұрып, �з бағамды бере кетейін: Асқар Сүлейменов Сізді неге Сәбеңе теңегені �зіне аян шығар, мен білсем, Сіз жан дүниеңіздегі табиғи талантпен, �мірден жинаған қазыналарыңызбен әрі, �кінішке орай, тағдыр артқан ауыр жүктің әсерімен жазушы болмай қала алмайтын едіңіз. Кітабыңыздың әзірге 53 бетін ғана оқыған, ғұмыр бойы қалам ғана ұстаған мен таң-тамаша қалып, ризалықпен бас шайқап, орнымнан тұрып қол соққаннан басқа шарам жоқ. Талай әділқазылар алқасына еніп, жақсы мен жайсаңға баға да беріп едім, мінез онша емес, �з дегенімді �лсем де қорғайтын бірбеткей едім: дар алдына барсам да кітабыңызға берген жоғары бағамды кері ала алмаймын, Асан-аға!!!

Енді �зіңіздің бұл кітапты неге және қалай жазғаныңыз жайлы т�рт с�йлемді к�шірейін: «Майра! Сенсіз !ткен жылдардың маған тартқан сыбағасын, кей сәттерде !мірден түңілдірген түндерді, күлімсіреткен, күрсіндірген күндерді таразыға салып, саралап с!йлейін. Қолыма қалам алдырған да қос құлынымның қатар кетіп, қабырғамды қайыстырғаны еді ғой. Мәңгіге қоштасқаным есіме түссе, бар жүрегім, жүйкем тұңғиыққа түсіп кетіп, қайта к!те-ріле алмай қаламын. Содан арылу үшін қолыма қалам ұстаймын».

Бұл – Сіздің патша к�ңіліңіз. Оны түзету немесе �згерту ойда жоқ. �рі мұндай кішік бола білген ұлық жан бәрімізге сүйкімді. Себеп дәл солар болар, бірақ, салдар таланттың тас жаратын бұлкілінде. Адам баласы т�бесінде жанған шырақты к�ршісінен бұрын к�ре алмас, аға. Сіздің сахнадағы ұлы талантыңызды к�збен к�ріп �сіп едік, енді ақ қағазға қаламыңыз салған жүйрік ізді жүрекпен қабылдап, марқайып жатырмыз. Жаратқан адамға талант берсе, қыспай, тұла бойын тұндырып жаратады-ау �зі. Сол Жарат қанға Сізді жаратқаны үшін мың рет бас иемін. Асан-аға! Ел үшін жауап берерім жоқ. Бұл – жеке болсам да менің тура билік үнім.

Сіздің Сағыныш («Сағынышқа айналған саңлақтар») менің сағынышымды аялап оятты, Асан-аға! Жалынды жастығым Алматыда басталған басым бар уақытымды театрда �ткізген мен үшін Сіз сабақтар әңгіме ерекше жақын, ерекше ыстық. Осы ұлы �нер тұлғалары жайлы жазылған-сызылғанды ерінбей жинап

175


жүретін мен Сіздің кітабыңызды қолға алғалы (Бұл кітабыңызды менің таяуда �ткен шығармашылық кешіме арнайы келіп, сахнада с�з с�йлеп, соңынан маған сыйға бергеніңізді айтуға бола ма, аға?) байыдым да қалдым. >з салмағы бір мысқал кітап тың құндылығының салмағынан атан түйе еріксіз ш�гетінін бі ліп, сыйға ұсына алған Алдаспан аға-ай, қазақтың бұл күнде құ рығанда шапан кигізбесе риза болмайтын ашқарақ психо логиясына жұмсаған қамшыңыздың т�рт �рімінен айналдым бүгін!

Хош, сонымен Сіз аттарын атап, мен балаша мәз боп қуанған �нердің хандары мен билері кімдер еді �зі? Қане, сол б�лімге барар жолдағы к�ңілге күн түсірер кіріспесінен к�кірегімді бала еңбегіндей бүлкілдеткен бір уыс кіршіксіз сезім-с�здерді к�шіріп алайын: «Олар – сол нұрдан жаралған еді. Мұхаммед пайғамбары-мыздың (ғ.с.) хади сінде: «Аллаға сенімі мықты адам – к!ркем мінезді адам» деген екен. Олар сол к!ркем күйінде к!гілдір к!кте із тастап, ағып түскен жан дар. ...Жол үстінде жүргенде таза бұлаққа кезіксем, Оларды еске ала мын. Пендешілік, күйкіліктен ада шуақты әңгіме естісем, адамдар ту ра лы жақсы, биік с!з естісем, Оларды еске аламын. Олар кімдер еді?

Олар менің рухани әкелерім – Қаллеки, Серағаң, Елағаң, Құрағаң, Шәкең, Асекең, апаларым – Сәбира, Бикен...

Қазақ сахнасының тұнық бастауы болып, телегей теңізге айналған дария дарын Оларды ойласам, сол даналық дариясына қайық салған балаң күндерім еске түсіп, қанат біткендей болып, дүниеге сыймай кетемін. >зімнен �зім ашылып, бейуақытта жоғалтқан асылымды тауып алғандай шат сезімге б�леніп, рухани қажетіме жауап алып толқимын, күрсінемін, күлімсіреймін, әйтеуір алуан түрлі сәтті бастан �ткеріп, осы бір ұлы аруақтар, алыстан асқақтап к�рінетін алтын тауларым алдымдағы �мірлік парызды қалай �теу керектігінін ұштығына жетпей қиналыс күйін кешемін. «Екі Кенен тумайды, қара жерге ексең де» демекші, енді қайтіп тумайтын, тұла бойы тектіліктің, бекзаттықтың, парасаттылықтың қайнарларымен, кәусарымен сусындаған далалық синкретті �нердің апогейіне айналған абыздарымның �мірінен түйер тағылымды қанша айтсам да тауыса алмас едім.

176


�рқайсысы бір-бір театр, бір-бір мектеп. Бүгінде шақша басын тауға да, тасқа да соғып, бола алмай жүрген желікпелер мен ғұмы рында мұндай мектеп к!рмеген кейбір к!генк!здерді аяп, мүсіркеген сәттерімде «Апыр-ау, біз не деген бақытты едік» деп, кеудемді мақтаныш сезімі кернейді. Кең дүниеге сыймай кетіп бара жатасың. Артына !лмес !неге, қанатты !нер қалдырған осынау Бұланайдай (Гималай) биіктермен бірге еңбек еттіріп, аймаңдай алуан дарын Аймановтармен сахнада серіктес болдырған тәңір-тағдырыма мың мәрте тағзым етіп, бас иемін. �ркімнің де маңдайына жазыла бермес осынау бақыттан бас айналған күндерімнің, тілмен айтып жеткізе алмас қуанышты сәттерімнің, солар арқылы жеткен биігімнің !теуіне жарай алар ма екен осы кітап».

Қысылмаңыз, аға, кітабыңыз Сіз мойынға алып отырған небір қасиетті парыздарды �теп шыға алады. Тек қана Құдай-тағала бұл кітаптың оқушысын сайлап берсін деңіз, Асан-аға!

Қара жерге қазақ кәсіби театрының қазығын тұңғыш әрі терең қаққан XX ғасырдың ғұламаларын �здеріне лайық боп айту ерлік демей к�рсін кімде-кім. Сол ерлікке Сіз барып отырсыз, аға. �рі кесек жандар жайлы ұсақ айтып алудан асқан азап бола ма, сол тәуекеліңіздің �зіне тұғыр қойса, қанеки. «Қаллеки, Елағаң, Серағаң, Құрекең... �ркім !з басын күйттеп кеткен заманда осынау артық туған текті тұлғалар ұмыт қалды-ау деген ой мені жиі мазалайтын болып жүр» дейсіз жүрекке салмақ салып. С�йтесіз де, сұрақты жауапсыз қалдырмай, сол олқылықтың орнын толтыруға білек сыбана кірісесіз. �р тұлға жайлы айтқан дариядай ойыңызға сүңгіп шығу мүмкін емес, ал аялап айтқан ай мүсін с�здеріңізді сүзіп бере аламын кітаптағы.

Қалибек Қуанышбаев жайлы: «Қаллеки Қарқаралыдан шыққан саф алтын – самородок. Ол кісінің к!рген мектебі, үлкен сахнасы – «Қоянды жәрмеңкесі». ...Қалекең Құнанбайды да, Абайды да сомдады. Қандай р!лде ойнамасын, бәрін Абайдан іздейтін, Абайдан табатын. Үстелінде Абайдың кітабы жататын. Ол осынау алыппен ғана ақылдасатындай, тек содан ғана ләззат алатындай к!рінуші еді.

177


...Ол бәрімізге мектеп еді. К!зінде қара к!зәйнек, қолында қара таяқ – баяу қозғалып келе жатқан айсберг секілді болатын Қалекең. Тұла бойы тұнған мазмұн еді».

Құдай-ау, бұл не деген кесек айту, Асан-аға?! Осы бір с�йлемнің �зі тұтас бір сахна ғой, ғажап бір к�рініс қой.

>зге айтулар да әлгідей ұлы құрметтің бірге туған емшектес елестері дерсіз.

Серәлі Қожамқұлов жайлы: «Ревизорды» сахналауға кіріскен кезім. Спектакльге дайындықты қызу бастап кеткенбіз. Бір күні Серағаң: «Бал-а, генеральный репетиция болатын кезде айтарсың, анаған !зім бірақ шығамын» демесі бар ма? Серағаң айтты – заң. Содан дайындық жақындаған кезде, «Бал-а, мен ертең репетиция жасаймын» деді. Қажеті болып қалар деген оймен түнімен отырып кейіпкерінің с!зін бір дәптерге к!шіріп алып келдім. Дәптерді қалтасына сала салды да сахнаға шықты. Ауырыңқырап жүрген кезі еді. Соған да қарамастан, бір ағыл-тегіл кетті дейсің. Актерлер аң-таң. Спектакльдің бойына қан жүгірді. Жапырлап жол береміз. Актерлерді !зі жетелеп ойнатып, шабыттандырып жіберді. Осыдан қырық жыл бұрынғы мәтінді нақпа-нақ біледі.

...>згенің теңеуіне қанша мойынсұнбасақ та, Серағаңды жұрт «Қазақтың Чаплині» атап кетті. Ол кісінің ең басты мақсаты – �зі айтқанындай, жұртты күлдіру еді. Кейде ойлаймын, халыққа ең к�п күлкі сыйлаған актер осы Серағаң шығар. ...Баласы �лгенде, «халқымнан әулие емеспін» деп сахнаны тастамаған Серағаң қандай құрметке де лайық емес пе?! ...Серағаң ұлы комик еді. ...Кітаптың �зін оқуға уақыт тапшы кезде ол кісілердің әңгімесін тыңдап, сол олқылықтың орнын толтыратынбыз. Олардың �мірі, �негесі, әрбір айтқан с�зінің �зі біз үшін ең басты оқулық болатын. Біз ең алдымен сол �негемен �сіп-�ндік. Олардың оқулығы �мір болатын, біз сол �мірден үйрендік. ...Бұл шалдардың театры – ұлы театр екен ғой. Қазір қарап отырсам, қазақ сахна �нерінің қайта �рлеу (ренессанс) дәуірі сол қасиетті қазына қариялар кезінде болған екен. ...Бірде Серағаңмен ресторанға барған Н.Жант�рин

178


даяшымен стаканға коньяк құйып, ішіне шәй қасық салып әкелуге келіседі. Нұрекең коньякті қасықпен шайқап отырады. Аса сезімтал Серағаң: «�й, Нұрмұхан, сенің шайыңнан неге бу шықпайды, суып қалған-ау, сірә», – деп сылқ-сылқ күліпті».

Елубай 8мірзақов жайлы: «Елағаң үшін үлкен, кіші, эпизодтық р!л деген болмайтын. Қандай р!л тапсырылса да, соны сырттай зерттеп, іштей дайындалып, сәтті деталь тапқанша !зімен-!зі болып, жер-к!кке сыймай жүретін. ...Елағаң бір бойына бірнеше !нер жиған жүйрік. ...Мұқаң Елағаңды қатты жақсы к!рді. 4мірде де, !нерде де жұп жазбай !тті. Мұқаң мен Қаллеки, Мұқаң мен Елағаң, Мұқаң мен Шәкен, Осылардың әрқайсысы бір-бір тақырып. Олардың достығы, бір-біріне деген адалдығы әлі терең тағылыммен жазылған жоқ. ...Елағаң мен Шәкеңнің достығын !зіміз к!ріп !стік. Шәкең бұл кісілерге кейінірек қосылса да, !мірбақи бірге жүріп, бірге тұрып келе жатқандай к!рінетін. Т!ртеуі де Шәкеңді жақсы к!ретін. Бұл !нерде аса сирек кездесетін жағдай. Оның үстіне бірінің сыртынан бірі ешқашан с!з айтпайтын. Шыны керек, біздің буын арасында бірдеңе десе шап ете қалу, аузымызға келгенді айту, тіпті т!белеске дайын тұру секілді жағдаттар арагідік болса да кездесіп қалатын. Мұндай жағдайда !нерің де, !зің де лап етіп тез !шуің мүмкін ғой. �рине, текті тентектіктің ж!ні б!лек. Ал Елағаңдардың арасында тек қана қапысыз қалжың жүретін. �лгіндей әдеттер оларда атымен жоқ еді. Кейде маған тектілік, бекзаттық секілді ұлы ұғымдар сол кісілермен бірге кетіп қалғандай к!рінеді. ...Елағаң дар спектакль жетіде басталса, т!ртте келіп, асықпай киініп алып, «Беломорын» тұтатып, сахнаны бір айналып шығып, мәтінін іштей қайталап, күбірлеп жүретін. Сонан соң гримін де !зі салады, әлгіндей процесс тағы да үздіксіз қайталанады. Сахна қызмет кер лерімен әзілдесуге де уақыт тауып, күлкіге қарқ қылып жүретін».

Шәкен Айманов жайлы: Шәкең болса Семейдің педтехникумында оқыған, Ғабит Мүсірепов болмаса, мұғалім болып жүре берер ме еді, қайтер еді? Жағда 4гізбаев пен Шәкеңді театрға әкелген Ғабаң. Кездейсоқтық емей немене, бірақ, заңды құбылыс. ...Шәкеңді кез келтірген тәңіріме бек ризамын. Ол қай салаға түссе де академик

179


болып шығар еді, мәселен, медицина саласына кетсе, ұлы хирург болатынына кәміл сенесіз. 4йткені, ол шаранасынан дарынды туған адам. ...Ал енді Шәкеңнің Мәскеу барғандағы жиыны ол !з алдына бір хикая. Ол Мәскеуге барғанда, Б.Андреев, Н.Крючков, Саранцевтар әкесі келгендей қуанып қарсы алатын. С.Герасимов, С.Бондарчук сияқты майталмандар айнымас достары, терезесі тең с!йлесетін әріптестері болатын. Жалпы, Шәкең қонысы кең, асқан ақк!ңіл, досқа құшағы ашық адам еді. ...«Шәкең дарынды жастарды тартпады» деп кінәлаған кездер болды. Дарынсызды қанша тартсаң да түк шықпайтынын біле тұра, қалай тартады. �зірбайжан Мәмбетовті сарыауыз балапан кезінен баулып, қанаттандырған Айманов. ...Сыпсың с!зге жаны құмар жандар қай заманда да, кино т!ңірегінде де аз болмаған. Қалам ұстап жүрген кейбір ағайындар сол кездегі бір фельетонда: «4лгеннің жаманы жоқ, тірінің жаманнан аманы жоқ» деп жазып жібергені сияқты, мұндай !нер секілді !те нәзік мәселеде адалдықтан аттамасақ керек. Шыға бастасаң етектен тарту, !зімнен кейін ш!п шықпасын деп алдымызға жан салмайтынымыз жасырын емес қой. Сол фельетонның тұсында Шәкеңнің қатты ренжігені бар. ...Мен туған күйеу баласы болсам да қатар құрбысы, замандасы сияқты қарым-қатынас жасайтынмын. �нуар екеумізді б!ле-жармай жақсы к!ретін. Мәжитті дос, іні ретінде құрмет тұтты. Екеуінің әзіл-қалжыңы айрықша жарасып тұратын. Мәжікең Мәскеуді бітіріп, Еуропаша білім алғанына қарамастан, қазақ !мірін, елді, жерді, арғымақты жақсы к!руші еді. Шәкең оның осы мінезін ұнататын.

Шәкеңдер бізге әлдеқайда үлкен, к!п жасаған дана қария к!рінуші еді. С!йтсек, 56 жаста ғана екен ғой. Қазір мен одан 7 жас үлкенмін. Оған қарағанда әлі «бала» сияқтымын. Шәкеңдердің буыны биік, ірі екен. Қай жағынан алып қарасаң да биік еді, бірімен бірінің әзілінің !зі үлкен үлгі болатын. Қазіргі ірілеріміз оларға қарағанда «сайтанның сапалағы» секілді. Бұл қатарға !зімді қоссам да болар. Қазір біреумен қалжыңдасудың !зі қауіпті, қолтығында қаруы қоса жүреді.

Шәкең, Сұлтан, Мәжит... Осынау бірін-бірі байытқан, қазақ киносының алтын қорынан мәңгілікке !з орнын алған тұғыры биік тұлғалар бүгінде сағынышқа айналды ғой. ...Жалғандыққа жаны

180


қас, дәлтүріштікке (халтура) т!збейтін Шәкең туралы ойлағанда, мынадай бір пікір тіл ұшында тұрады. Бүгінде арамызда кешегі ұлттық !неріміздегі аға буын салып кеткен ұлы үрдістерге мойынсұнбайтын, құрметпен қарай бермейтін әріптестер де бар. �сіресе осы с!зді !нердің жас буынына құлаққағыс етер едім. Бірден биікке шыққысы, бірдеи ұлы болғысы келетіндер де бар. Менмендікке бой алдырған жерде бәрі бекер. Шығармашылықта космостық !су де ген мүмкін емес. Қызметтің ж!ні басқа, ал шығармашылық ұзақ жыл дар жемісі. 4зін ұлттық қайнарлар мен бастаулардаи, ал дыңғы толқын ағаларға деген адалдықтан алыс ұстайтындардың !не рінің ғұмыры бір-ақ тұтам, уақытша, алдамшы. 4ткен тарих қа құрметпен қарамағандардың азаматтығы да т!мендейді, ондайлардың !нері баянсыз, шикі. Ондай дүниелер халыққа жетпейді, та рихтан !з орнын алмайды, ғұмыры келте қайырылады. Кейбі реу лерге ұнаған боп жүлделер ала береді. Бұндай жасандылықтың, !зіңді !зің алдаудың кімге керегі бар? Елді ел қылмаудың т!те жолы осы деп білемін. Мұндай әзәзіл жағдайға алданып, арбалып қалсақ, құрыдық.

Шәкеңнің маған қалдырған үлкен !сиеті осы. Арзан мақтан, шет ке ұмтылып жүлде алуға, жалаң-жалған үгіт-насихатқа жаны қас адам еді. ...Кейде !зіміз де б!сіңкіреп бара жатқанда Шәкең есіме түседі де, сабама түсем. Қарапайым болғанға не жетсін, бірақ, қолдан келмей жатады. Шәкеңнің қолынан келді. Оған !зіміз куәміз. Ел куә. Оған осы күнге шейін туған күні мен қайтқан күнін жыл сайын !ткізіп тұратын мәскеулік, ленинградтық жолдастары куә. ...Шәкең дегенде менің ойым ұлттық намыс жайына қарай ойыса береді. Спортты, оның ішінде шахматты, футболды жанындай жақсы к!ретін. Ол Қажымұқанмен, ұлы Мұхаңмен мақтанатын. Олардың спортқа әр кез ұлттық намыс тұрғысынан қарағанын тебіреніп айтар еді. ...Еліңді дүниенің т!рт бұрышына танытатын, мерейіңді !сіретін де !нерің мен спортың. Біз осы мәселенің байыбына бара бермейтін секілдіміз. Дүниені шырқ үйірген алпауыт Американың атын айдай әлемге танытып отырған да оның киносы. Кейінгі кезде бұл елді спорты биікке к!терді. Осы реттен келгенде, !нер мен спортқа к!ңіл б!лмеу – ессіздік.

Шәкеңнің жұмыс істеуінің !зі ғажап үлгі еді ғой. �рбір с!зі, жүріс-тұрысы, жұмысқа деген айрықша ынтасы жазсаң таусылып бітпейтін

181


бір тағылымды тақырып болатын. Ол күндер менің адам, азамат ретіндегі қалыптасуымның ғана емес, !нердегі !мірімнің де жеміс бере бастаған шағы болды. ...Шәкең актерлер жақсы ойнап шықса, разы боп бетінен сүйетін. Атаман Дутовтың р!ліндегі Стржельчиктің сахнасынан кейін қатты риза болып, «Міне, истинный киноактер, қандай шеберлік», – деп, ұзақ құшақтап, ризашылығын білдіргені есімнен кетпейді. Шеберлер бірін-бірі осылай тапты. Маған «Ал, бала, партнерің қасқыр, қасқыр емес-ау, арыстан, абайла, сен одан асып түсуің керек», – деген еді. Сонда Стржельчикті екі күнге сұрап алып, Алматыны қыдыртып, етене бауырласып, еркін с!йлестік. Содан бері жақындасып кеттік. Екеуміздің эпизодымыздан кейін Шәкең қатты риза болып, «Майкозаға (Майраны солай дейтін) хабарла, үйге барамыз», – деді. Бұл актерді – әріптесті !зіне тартудың бір таптырмас тәсілі еді. Шіркін, Шәкең-ай, алды ақ жайлау еді ғой. ...Шәкеңнің соңғы бір арманын айтайын. Бірде «Атаманның ақырын» к!рген Григорий Чухрай: «Шәкен, сенің психологиялық детективке ыңғайың бар екен. Мен эксперименттік киностудия ашып жатырмын, сонда бір детектив түсірсең қайтеді?» деген қолқасына, Шәкең: «Рахмет, Гриша, менің ендігі !мірім Абайға арнауға кетеді. Оған актерім де толысып піскен сияқты», – деп, мәдениетті түрде қарсылық білдіргенін к!з к!рді, құлақ естіді».

Құрманбек Жандарбеков жайлы: «Есіл-дертім – Бекежан. Бекежанға бекіген күні Құрманбек Жандарбековке жолығып, «Құреке, Бекежанды сахнаға жарқыратып шығарған !зіңіз ғой. Бата беріңіз, дегенім бар еді. Ол жарқылдаған алмас қой. Сахнаға жарқ етіп шығып, жарқ етіп келіп к!рерменін жауыннан кейінгі к!ктей дүр сілкіндіретін. Ішкі тазалығы да, болмысы да шыныдай м!лдір еді. 4мірде де, !нерде де ғажайып аңыз-әңгімелерге арқау болған Құрекеңді !зім сырттай ұстаз санайтынмын, жаныма жақын балап, сондай қымбат к!ретінмін. Кейде !зімді сәл де болса сол кісінің қасына жақындатып қойып жүретінмін. Күні бүгінге дейін сол бір бата алған күнді жақсы ырымға балап жүремін. Құрекеңдердің бір талантты жасты к!рсе балаша қуанатын қасиетін кейінгі кездері жоғалтып алдық па деп те ойлаймын. Ел аман болса, талай-талай жастар шығады ғой. Бірақ, осынау біртуарлар секілді елдік,

182


халықтық дәстүрге бай !нерпаздар туа ма, жоқ па?! Осы мәселемені қатты күмәндандырады. Осынау алтынға бергісіз ғажайып күндер қазір тарихқа айналып бара жатыр».

Мәжит Бегалин жайлы: «4мірдегі Шәкеңнің !зі !нердегі Шәкеңе бергісіз еді. Қарапайым !мірде де талантты еді ғой, Шәкең. Осы бір тұста Шәкеңнің айнымас асыл досы Мәжит Бегалин туралы айтпасқа болмайды. Біз ол кісіні «Мәжікең» деп атайтынбыз. ...Мәжікең сол заманның !зінде, қазақтың біртуар тұлғаларына деген к!зқарастың түрлі сипат алып, империялық пиғылдан аспай, «бодан елдің боркемік, кіші елдің кездейсоқ, кембағал тұлғалары» атты кемсіту теңеулерінен к!зіміз ашылмай жүргенде, Шоқанды экранға алып шығып, осынау ниеті бұзық тоталитарлық ой-түсініктердің тас-талқанын шығарып еді. Ол кезде қайсыбір режиссер болсын тә уекел ете алмайтын осы жабық тақырыпты Мәжікең игеріп, күрделі фильм жасады. С!йтіп, бұрын к!ркем кітаптарда, �лкей Марғұланның ғұламалық зерттеулерінде, Қастеевтің қылқаламында, т.б. к!рініс тауып, ғылыми, рухани ортада біршама айналысқа түсіп, жалпылама білгенмен, жалпының ойында жалқы сақтала бермейтін ұлы Шоқан бейнесі экранға шығып, халқының к!з қуанышына айналған еді.

Мәжікеңнің бір-ақ киносына түссем де, !мірде қоян-қолтық араласып, алтынға да айырбастамас талай аяулы күндеріміз бірге !тті. Шәкең екеуінің шынайы достығын с!збен айтып жеткізу мүмкін емес. �рі дос, әрі ізбасар інісі ретінде к!п жақсы күндерін бірге !ткізіп, құрмет тұтты. Екеуінің татулығына бір туған ағайынды кісінің балалары қызыққандай еді-ау. Біз сол бауырмалдық, мейірбандықтан сабақ алып !стік. Мәжікең соншалықты білімдар бола тұра, қандай бір кинофестивальдер, съезд, пленумдарда талай мәрте реті келе тұра, суырылып шығып с!йлеп, пысықайлық танытпайтын. К!птің алдында к!лгірсігенге жаны жүдә қас еді. Жоқ жерден пысықай бола қалатындарды суқаны сүймейтін. Айтатын ойын, пікірлерін жайшылықта, !з ортасында ғана әдемі жеткізіп, орынды әзіл-қалжыңмен тамсандырып, күлкіден күміс шашып, ортасын толтырып отыратын. ...1970 жылдың желтоқсанында Шәкең мен Мәжікең басқарып, Грузияға жолымыз

183


түсіп, «Атаманның ақырының» тұсаукесер қойылымын !ткізіп қайтқанын жоғарыда айттым ғой. Сол бір күндері екі достың ғаламат ашылып, балаша қуанып, ақжарылқап күй кешкенін к!рдім. Рухани қуаныштың әсері !з алдына ғой, таза табиғи, адами қуаныштың ең жарқын үлгісі қандай болатынын мен сол жолы шын білдім. Екі аяулы достың құстың қос қанатына айналып, аспанға алып ұшқан к!ңіл күйлерін, бірінің с!зін бірі тосып с!йлеп, ой-парасат биігінен к!рініп, аса бір құштар сезіммен сыр шертісіп, әңгіме айтуын, әсіресе, Шәкеңнің сондағы періште қалпын, Мәжікеңе ар-на ған мына бір с!зін әлі күнге ұмыта алмаймын. 4мірдің !зі де !л-шеулі, бір күндік сәуле екенін растағандай еді сол с!зі: «Мәжит үлкен ки норежиссер, менің ізбасар інім, қазақ киносының кілтін оған бүгін тапсыруға әзірмін. Мен оған имандай сенемін» дегені бар. Мәжит те кейін осы бір с!зді к!зіне жас алып қайта-қайта айтып жүрді».

Асқар Тоқпанов жайлы: «Жалпы, «Асқарлардың» тегіні жоқ, шетінен биік, бағлан. Ұстазым Асқар Тоқпанов та турашыл болды. Жүзің бар, бетің бар демейтін. Бірде жас актерлерге «Тоқпановтың тоқпағынан !тпеген актер актер емес» дегенім бар еді. Соны естіген ұлы ұстаздың мерейі !сіп қалыпты. Кейіннен осы с!зді !зі де әр жерде айтып қалатынын елден естіп, менің де мерейім !сіп жүрді. Ол талай мықтылардың кемшілігін бетіне айтып, сүйінетін жерде сүйініп, күйінетін жерде шынайы күйінетін де. Бізді !сірген осы Тоқпановтың тоқпағы еді. Ал қазір біреуді тоқпақтап к!рші, к!кеңді к!зіңе к!рсетсін. ...�лдекімнен сескенетіндей жағдайым жоқ, тек !нердегі аға буыннан бері жалғасып келе жатқан үздік үрдістің жібі ел аман, жұрт тынышта бырт-бырт үзіліп жатқанына жүрегің қан жылайды екен. Кейбіреулердің текті !нерді !ш алудың құралына айналдырып бара жатқаны ойландырмай қоймайды. Асекеңдерде мәймеңкелеу дипломатиясы жоққа тән болатын. ...Асекең актерлік шеберлік пәнінен елу жыл бойы сабақ берді. Жекіп ұрсып та, басыңнан сипап та, кейде тіпті шапалақтап та алушы еді. Мен бұл ретте !зімді бақытты сезінемін. 4йткені, Тоқпановтың «тоқпағының» астында жеті жыл оқыдым.

1955 жылы қазақтың Құрманғазы атындағы консерваториясы жанынан актерлік б!лім ашылды. Жарғақ құлағы жастыққа

184


тимей, табанынан тозып, бармаған, қақпаған есігі қалмай жүріп ұйымдастырған да Асекең болатын. Сол актерлік б!лімше бүгінде Т.Жүргенов атындағы театр-кино институтына – үлкен оқу ордасына айналды. Демек, бұл институттан қанат қаққан түлектер де, ұстаздар да Асекеңе қарыздар. ...Бірде орыс киносының алдыңғы қатарлы актері Никита Михалков біздің үйде қонақ болғаны бар. Түннің пәлен уақытында есікті сарт еткізіп ашып Асекең кіріп келді. Келе Никитаның фильмдерін, !мірбаянын, тіпті оның әкесінің кейбір !леңдерін жатқа соға ж!нелді. Содан ешкімге с!з берместен, үш-т!рт сағат әңгіме айтты. Науаи мен Фирдауси жырларын орысша нәшіне келтіріп айтқанда, қонақтарымның аузы ашылып, сүйсіне тыңдап қалғаны бар. Ара-арасында оларды қатты сынап та жібергені есімде. Қонағым ренжудің орнына басын иіп, құптап: «Гений!» деп бағалады. Содан кейін Никита жолыққан сайын: «Гений ұстазың қалай жүріп жатыр?» – деп, амандықты содан бастайтын болды.

...Бірде шәкірттерімен әңгімелесіп тұрған Асекеңе бір-екі жігіт «біз үйге кеттік» деп, жинала беріп еді, «�, сендерде үй бар екен ғой» дегені. Міне, осындай кісі !лтіретін ұтқыр әзілі к!п еді ғой. ...Ал ұстаз-режиссердің рухани мәдениетіміздегі тарихи орны туралы айтылар с!здің, берілер бағаның басы ашық. Асқар Тоқпанов !зінің тарихтағы орны мен тұлғасын к!зінің тірісінде-ақ маңдайтерімен, тегеурінді дарынымен !зі сомдап кетті. ...Қазақ сахнасына тамған оның маңдай терінің әр тамшысын бүгінгі және болашақ ұрпақ рухани нәр сияқты қабылдайтын болады».

Асқар Сүлейменов жайлы: «Білмейтіні жеті қат жер астындағы (оны да білетін шығар) Асқар Сүлейменовтің «Сәбит Мұқанов үрдісіндегі жазушы екенсіз» дегені бар. �рине, Асқар досым қанша қағытса да, «кәдімгі Сәбит Мұқанов» болып ғұмыр кешіп, ондай деңгейдегі жазушы болу мұрат емес шығар. �ркім !з тақиясына тар келмес кәсібімен шұғылданады ғой. Дегенмен Асқардың Сәбеңе теңеуінің !зін жақсы бір ырымдай қабылдағаным да рас. �р кездескен сайын «Сәбе, хал қалай?» деп қалжыңдайтын, топырағың торқа болғыр Асекең. Ол еменнің иір бұтағы еді. Мен оған «Асқарлардың

185


бәрі Асқар» дейтінмін. Қанша қырсық мінезі болса да, адамды бағалауға келгенде, кенен к!рінетін.

Қазір заман солай ма, білмеймін, әйтеуір бірдеңе жазсаң, біреуге ұрысқың, ия болмаса к!л-к!сір ақыл айтқың келіп тұрады. Асқарлардың қаламы әу бастан қисық, қыңыр, ойы озық еді, біз ғой қаламды енді қисайтып жүрген.

Шәкең де шахматтан бір елі ажырамайтын, жақсы ойнайтын. Бірде Алматыға Полугаевский бастаған шахматшылар келді. Полугаевский Шәкеңнің !тінішімен киностудияға келіп, жиырма шақты тақтада ойын к!рсетті. Сол жиырманың ішінде Асқар Сүлейменов те бар. Асқар !зіне тән қырсықтыққа салып, біраз жүрістен кейін қарсыласының атын ұрлап, қалтасына сала қойған. Кезек Асқарға келгенде Полугаевский тақтаға қарап тұрып, атының ұрланғанын сезіп, «ничья» деп қолын ұсынды. Асқар к!пке дейін Полугаевскиймен тең түскенін тойлап, мақтанып жүрді. ...Асқар Сүлейменовті «Шоқан» фильміне кеңесші етіп алғанымды жоғарыда айттым ғой. Сол Асекеңмен үзіліс уақытында шахматқа отыратын едік. Бірде Асқар !зіне тән мінезбен сылқым күлді. «Серікқалиевті ұттым. «4зімнен болды», – дейді ол. Мен «Жоқ, сенен емес, менен болды, кешіріп қойыңыз», – дедім деп, әрі қарай сылқ-сылқ күліп алды. Менен ұтылып қалса, «Сен енді Шәкеңнің оқушысысың ғой, біз пақырда мұғалім жоқ қой», – деп ақталатын марқұм».

Сәбира Майқанова жайлы: «Жаны жайсаң, ер мінезді алып актриса Сәбира Майқановамен !нерде ғана емес, !мірде де арамыз ажырамады. Құдай қосқан к!рші тұрдық. Менің шешемді жастары қарайлас болса да «жеңгей» деуші еді. Үлкен сыйластықтың, ерекше құрметтеуінің белгісі ғой. Мәди мен Сағиға туған анасындай қамқор болды. ...Сәкеңде арнайы актерлік білім жоқ еді. Құрбылары Бикен, Шолпан, Хадишалар «самородок сары алтын» дейтін. Ол шынында да сахнаның «сары алтыны» болатын. Қандай бір бейнені қолға алмасын, әбден иін қандырып, шыншыл ойнайтын, !зі сол бейнеге айналып кететін. Басқасын айтпағанның !зінде, «Ана – Жер-Анадағы» Толғанайы қандай еді десеңші! Осынау алып Ана бейнесін сомдау үшін де сондай жүрегі алып актриса керек еді. ...Сәкеңнің

186


әрбір р!лге дайындығы !зінше б!лек еді. Бұл кісінің !нер мен !мірдегі қабысып жататын адами қасиетін айтуға сірә, тіл жетпес. Ол сахнаның сесі еді ғой.

�детте, журналист ағайындар «Ұстазыңыз кім?» деп сұрап жатады ғой. Маған бір алқалы жиында «Асеке, сіз кімді пір тұтасыз?» деген болмысы б!тендеу сұрақ қойылды. Мен тосылған жоқпын. �рине, Шәкеңнің басқалардан орны б!лек. Ол !мірде де, !нерде де Шәкең, елдің Шәкені. Кіші де, үлкен де солай атайтын. Шәкең ол кісінің !з аты емес, халықтың !зі берген атақ сияқты. ...Шындығына келгенде, «кімді пір тұтасыз?» деген сауалға аса қинала қоймаймын. 4лшеусіз !нері, тегеурін таланты !з алдына, менің адам ретіндегі пірім Сәбира апай Майқанова еді. Оның !нерпаздық болмыс-бітімі, кең тынысы әлі қазақтың ұлына да, қызына да дари қойған жоқ. К!зі тірісінде талант туралы не айтылмайды? Сол таланттың аруаққа айналғаннан кейін атаусыз жатқанына қиналасың.

Ұлы актриса ауруханада жатқанда хал сұрай бардым. ...К!кірегі сайрап отырған Сәкең ертеңіне бір аяқ, бір қолы істемей, қиын жағдайға тап болды. Лезде жеттім. Қыздары, немерелері қаумалап отыр екен. Дәрігердің тапсырмасы бойынша ешкімге рұқсат етілмеген. Маған бірдеңе айтқысы келеді, амал қанша, тіл-ауыздан айрылған, еш түсіндіре алмады. Дүниеден қайтқанша театрдан бірде-бір адамды үстіне кіргізбеді. ...Тектілік, тәкаппарлық, намыскерліктің талант бойындағы сол жолғы тегеурінділігіне таңқалдым. «Жаманға жүзіңді салдырма, сағың сынады» деген ғой. Сол бір күндері жақсылардың тілеуін түсінсе де, жамандарға жүзін к!рсеткісі келмегені Сәкеңнің !мірдегі екінші ерлігі еді. �рине, бірінші ерлігі сахнада отыз жыл ойнаған Толғанайы ғой. ...Сол !нер бәйгесінде шашасына шаң жұқтырмаған аймаңдай жүйрік Сәбира тұрған үйде әлі күнге дейін естелік тақта, басында қарайған белгі жоқ. Бұл қалай? Сәбира қазақта біреу-ақ емес пе еді?

Сәкең – үлкен комик, ұлы трагик актриса. Оның туабітті сурет керлік кемеңгерлігін, кемелдігін, бойындағы ғажайып мұхит суын дай сарқылмайтын шығармашылық күш-қуатын әр атрибутымен айтар болсақ, бір ғылыми монографияның !зі аздық етер, сірә! ...4нерде әркімнің сүйікті тұлғасына айналған аяулы

187


Сәкең, !мірде де осындай әулие кісі еді. Кей-кейде ол кісінің осындай бір ғажайып қылықтарын есіңе алғанда, сол бір ақырын-ақырын алыстап бара жатқан !нер мен !мірдегі адалдықтың, тазалық пен м!лдірліктің саф үлгісін сағынасың. Ондайда бір жылап, бір күлесің».

Бикен Римова жайлы: «Майқановадан кейін театрымыздың айбынына айналған алдаспан актрисаларымыздың бірі Бикен апа Римова болатын. Ол қартайған шағында арманына жалыққан, бұл !мірден бақиға !зінің қоштасуын, аққу әнін, гәкку сезімін тік тұрып айтып кеткен армансыз актриса болды.

Бикен апаны алғаш Еңлік бейнесінде к!рдім. Еркекшора, даланың бетіне жел тимей !скен аруын соншама !міршең қалпында сомдаған болатын. Содан бері 45 жыл !тіпті. Алайда, шынайы, !мірдің !зіндей етіп жасаған образ !лмейді екен. Еңлік әлі сол ерке қалпымен к!з алдымызда. ...Ана, 4мірде де, !нерде де осы қастерлі ұғымға лайық болу оңай емес. �сіресе, әйел адамға отбасының қат-қабат бітпейтін мимырт тіршілігін, шалқайған шаруасын шашауын шығармай ұстап, !нерде де сол биік ұғымға сай болу екінің бірінің қолынан келе бермейді. Шахметтей Алаштың арысының шаңырағын шайқалтпай, ұрпағын !сіріп, !ндіріп, !мірлік сертке семсердей боп !ткен санаулы санаттағы асыл аналардың бірі ол. Бикен Римова !зіне ғана тән ер мінезімен кездескен қиындықтың бәрін жеңіп, сол биіктен жарқырап к!рінген жарық, жарқын тұлға еді. Ұлы актриса Сәбира апамыздың орнын басып, театрымыздың екінші анасы болып, соңынан ергендерге бас-к!з боп келе жатыр еді. Ол биікте жанған жұлдыздай еді. Сол жұлдыздың жылуы, шарпуы, шапағаты, нұр шашуы ерекше болатын. Сол жұлдыздың жарығымен жылынған жас жүйріктердің бірі біз едік».

нуар Молдабеков жайлы: «4нер адамының екі ғұмыры бар деп білемін. Бірі – !зінің пенде ретіндегі !мірі. Екіншісі – !нердегі !мірі. ...Сахнада шер тарқатқан актер анадан қайта туғандай күй кешеді. Оның жан жүрегі әбден тазарып, пендешіліктің бәрін ұмытып, дүниеге ең м!лдір іңкәр сезіммен қарайды. Ондай рухани биіктік – шын мәніндегі бақыт. Бұл дегеніміз – нағыз !нер

188


адамының екінші !мірі. Міне, осындай рухани биіктікке к!терілген �нуар Молдабеков жарық жалғандағы !мірі қысқа болғанымен, !нердегі ғұмыры ұзақ жасайтын санаулы саңлақтардың бірі еді.

�нуар Молдабеков екеуміз жақын достар едік. Сахнада жұбымыз жазылмады. Ал «Қыз Жібек» фильмі бізді бұрынғыдан да біте қайнастырып, достастырып, бір-бірімізді жақындастырып кетіп еді. ...Академиялық театрға екеуміз қатар келдік. Шын жүйріктің жүйріктігі дәл соның !зіндей немесе асып түсер жүйрікпен жарысқан кезде ғана танылатыны сияқты, бір-бірімізге қарап, шығармашылық тайталастың жағымды сүрлеуінде қатар жетілгендей едік. Шіркін, �некеңмен тізе қоса бір спектакльде қатар ойнаудың !зі бір ғанибет еді. 4зіңе барынша адал, !зі барынша қамшы салдырмас талантты актермен сахналас серік болу кім-кімнің де арманы болса керек. �некең сондай армандайтын тетелес те тең !скен дара тұлға болатын. «Асауға тұсау» сияқты классикалық спектакльде Шәкең мен Қаллекидің қатар, кейіндері Ыдырыс Ноғайбаев пен Нұрмұхан Жант!риннің ойындары қандай жарасып тұрса, �нуар екеуміз де сол бір сахна шеберлеріне еліктеп, соларға ұқсауға тырысып бақтық қой деп ойлаймын. Бразилия аяқдобының айтулы марқасқалары Пелемен Гарринча бір-біріне қарап жатпай-ақ, серіктесінің соңында, не жанамалай келе жатқанын тұла бойымен сезініп, допты бір-біріне лып еткізіп тастай салатындары сияқты, ештеңемен теңеп түсіндіру қиын бір үндестік еді бұл».

Ұлы үндестік болатын, аға! Оған сол жылдарғы сахна мен кино к!рермендері куәгер. Соның бірі мына мен. 4зіме назар аудару ойда жоқ, бірақ, куә болу үшін де не таңдаулы жүздің баласы, не шіріген бай болу керек бұл заманда ол топан ғадетке тат баспаған адал жүрегімді бәске қойып отырған жәй бар. Мейлі сенсін, мейлі күлсін, «!лдім» десең, «қане, дәлелде» дейтін бұл қоғамнан қолдау күтпеймін – қарғамаса болғаны.

* * *

«Шегінісіңізге» келдік, Асан-аға. Кітабыңызға арбалғаным сонша, Сізбен бірге шегініп, жеке табынып отырмын орман

189


ойларыңызға. «Қазіргі кезде мені сол бір алыптар аманатын алға апара алдық па, жоқ па деген ой жиі мазалайды» деп жазасыз, жазықсыз-ақ күнәңізді мойындап, айыпсыз-ақ аманат алдында тізеге тұрып. Сіз адам ретінде де, азамат ретінде де, әртіс ретінде де, актер ретінде де, ең бастысы, сол алыптар рухының қолдауымен Асанәлі бола алған �шімұлы ретінде де �з аманатыңыздан толық құтылдыңыз, аға! Құтыл-ды-ңыз!!!

Құтылып қана қойған жоқсыз, Асан-аға, алыптар аманатын �нер әлеміне құлаш сермеген ұл-қыздарға және сол �нерді �міріндей к�рер күллі жамағатқа жеткізіп айта алдыңыз. Бұл – кітапта Сіз атын жүз атаған алыптардың мақсаты да, мұраты да болатын. Ол мұраттар жұмсақ, жолы тәтті ғана емес, ащы да, ауыр да, жан күйдірер от-жалын да, тән қарырдай үскірік те болатын. >з жанын күйттеген, �з беделін қорғаған, �з тыныштығын ойлаған жан бұл жерде тілін тістеп қалар еді. Сіз олай етпепсіз. Майраңыз бен қос құлыныңыздан ғана емес, әлгі Алатаудай алыптардан. «...Жан б�лек» болса да солар сабақ етіп тапсырып кеткен «Ащы шындық» пьесасын Ар, Адамгершілік сахнасына жарқыратып қойып берген екенсіз, аға! Бұл ұлы сахналауға қол да шапалақтаймыз, бас та иеміз. К�руден де, естуден де, оқудан да жалықпаймыз: «4нердің келешегін ғана ойлаудан туған осынау кемелдікпен ғана тыныстап, ғұмыр кешкен кеудесі алтын сандық сол жақсыларды еске алғанда бүгінде !зімнен кейін қайран !нердің ендігі ғұмыры не болар екен деген ойдан еңсеңді зіл қаратас басқандай к!тере алмай қаласың. Қасиетті !нерді күнк!ріс, мал табу к!зіне айналдырып, текті, тентек, тұлпар тұрпатынан жабы қалпына түсірген тексіздердің тірлігіне жүрегің қан жылаумен !тер ме екен !міріміз деп те налисың кейде. 4нердің арзандауынан адамдардың азғындауы мен тоқырауынан басқа нәтиже күту мүмкін бе? Театр сауын сиыр емес қой».

Бұл енді тұщы етке ащы қамшы жұмсау. Шыдағаны қалсын, аға!

«Біз бүгінгі жағдайымызды айтып жылағанда алдымызға жан салмаймыз. Ал !ткенді еске алсақ, !кіріп жылауға тура келетінін неге ойламаймыз?! Бар саналы ғұмырын халқының рухани дамуына арнаған осынау біртуарлардың !нердегі бірлі-жарым бейнесі

190


болмаса, !зінің бейнесін архивті жүз ақтарсақ та табар ма екенбіз. 4мірбақи кино түсірген Шәкеннің бір жылт еткен сәті болмаса, тірі кезіндегі толыққанды, шынайы бейнесі бар деректі фильмді тауып беріңізші. Бұдан артық !зек !ртер !кініш болар ма?!».

>кініш қана емес, �лім ғой, аға! Сүйекке қара таңба...«4нерде, әдебиетте ешкім де соңғы с!зімді айттым, біттім

деген емес. Бұлай деген адам тоқырайды. 4нер дүниесі шексіз. Мысалы, алып мұхиттай сарқылмас Мұқаңдар соңғы с!зін айтып кетті дей аласыз ба? Талант ешқашан да атақпен бағаланбайды. Қалибек Қуанышбаевтың атақ-дәрежесі менен т!мен. Солай екен деп екеумізді салыстыруға бола ма? Ол бәрібір биік. 4нерпаздың бағасын беретін халық. Ешкім білмейтін халық әртістері, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаттары бар. К!п жылғы еңбегін ескеріп, жарлықпен берілген атақ халықтық болмайды. 4нерде таланттармен қатар, еңбекқорлар да болады. Осы екі категорияның ара жігін сорымызға қарай әлі күнге дейін айыра алмай келеміз. Осыдан келіп жүрекке салмақ түсіретін күңкіл с!здер шығады».

Егемендік алған 15 жыл тарихымызға атақ пен сыйлык үлестірген жылдар боп енетініне енді ешкім күмәнданбайды, аға! С�зіңіздің жалғаны жоқ...

«Кейде актерлер арасындағы кикілжің р!лге таластан туады. Шама-шарқына қарамай, бәрі де Алпамысты, Қобыландыны, Цезарь ды ойнағысы келеді. Қалай ойнауға рецепт болған емес. Оны әркімнің қабілет-қарымы, таланты шешеді. 4зінің жан дүниесіне сәйкес ке летін р!лді ойнаған актерлердің басты р!лдегіні тұқыртып ке те тін жағдайы аз кездеспейді. Кейде р!лдің дұрыс б!лінбеуінің де пай дасы бар. Талантты мен талантсыздың ара жігін ашып береді».

Бірақ, сол ара жікті саңылаусыз қоғам қайта жауып жатқанына не дауа, аға? >нерде де, �мірде де...

«Тағы бір ойландыратын мәселе – орынсыз мақтан, мал шашу. Осы бір келеңсіз к!ріністің бүгінде !нерде бәсекеге айналып бара жатқаны жанымды күйзелтеді. Бір-бірімізді қанша жеріне жеткізіп мақтасақ та, артымызда кімнің бағасы қандай екенін бәрімізден артық білетін халық деген әділқазы тұрған жоқ па? �ртістер бірін-

191


бірі мақтағанда Қаллекиден, жазушылар Мұхаңнан асырып жіберіп жатады. Бәрімізге ұлы !лшем болуға тиісті кешегі !ткен саңлақтарда мұндай қасиет деген атымен болмаушы еді. Мақтау, мақтан тілеу !зіңе !зің күні бұрын к!р қазу екенін олар жақсы білді. Олар бір-бірінің бағасын жақсы білді, іштей қасқабақпен ғана ұғысатын. Жақсы к!ргенін, ұнатқанын емеурінімен ғана білдіретін, Біз болсақ, мақтанның астында қалдық қой қазір».

Түбінде тұқымымызды тұздай құртатын ауру да осы орынсыз мақтан, тырқ ете қалса мал шашу бола ма деп біздің бармақтай жүрек те мазасыз, Асан-аға. Қайтпек керек?! Қай-т-пек?..

Кітабыңыздың Алыптарды арулаған үлкен тарауының соңына тізген с�здеріңіздің �зі таңғы шықтай м�лт-м�лт етіп к�з арбайды, аға: «Сірә, жүректі жарып шығар с!з сағыныштан туа ма деймін. Сол сағынған к!здің моншағын м!лт-м!лт еткізіп, қағаз бетіне түсіре алдым ба білмеймін» – дейсіз. О не дегеніңіз, Сіз түсіре алмасаңыз, мен к�шіре алар ма едім екінші қағазға. Сағынышыңыз тау тұлғалас екен, аға, сертіңіз одан да биік – шыңға пара-пар. Рас, кітаптың тұзы ащы, бірақ, тіл тигізбестей, удай емес. Ащыға ерекше әуес менің к�шірген тұстарымды ғана толғаған оқырман бұл кітап тұтасымен тұз тастардан қаланған екен десе, қателеседі. Қайғыра отырып к�руге ұмтылған, жылай отырып жас құрғатқан тұстар қандай мол. Сынай отырып сұлу дүниені к�ре білу, түңіле отырып таңқалдырар адалдық пен ару достық туралы айта алу ше?!

«Шәкең мен Қаллекидің, Шәкең мен Елағаңның, Шәкең мен Серағаңның, Шәкең мен Жүсіпбектің, Шәкең мен Абдуллиндердің, Шәкең мен Құрекеңнің, Шәкең мен Ғарифолланың достық сүйіспеншілігі !з алдына бір-бір дастан» деп бір бүлк еткізесіз де: «Қара күш иесі Қажымұқанның жан дүниесіндегі мына бір нәзіктікті, бекзаттықты қалай айтпай қаласың?! Сол алып атамыздың Майра Уәлиқызы, Иса Байзақов, Қалибек Қуанышбаевтармен бірге «Қоянды» жәрмеңкесінде !нер есігін ашуы мен үшін таң-тамаша тақырып. Қазақта цирк !нері болмаған деп шатасып жүргендерге Қажымұқан дәлел емес пе? Қоянды, Атбасар, Қарқара жәрмеңкелері қазақ циркінің нағыз ордасы еді ғой. Бүгінде бір жерде жүріп басы қосылмайтын қазақ зиялылары үшін әлгі ата-апаларымыздың !мірі

192


жарқын мысал емес пе?! Осынау ұлы үздік үрдістен, негізден үйренетін, тағылым түйетін кезіміз болған жоқ па? Қажымұқанның Мұхтар, Сәбит, Ғабит, Шәкенмен достығы бүгінгінің білімпаздарына неге үлгі болмайды. Шәкеңнің Қажымұқанмен дойбы ойнауы – тарих. Шәкең үш рет ұтқан соң барып Қажыкеңнің бар дойбы та сын бір қолына жинап алып, «Ал, енді ойна!» дегенінің !зі қандай бір бол масын кіршіксіз к!ңілдің, намыстанудың әдемі түрі емес пе!?» деп жүрек біткенді бүлк-бүлк соқтырасыз да қоясыз, аға. Ол аз болған -дай, ұлы лардың бір-бірін сыйлауының тырнақтай үзігін құдыретті Қа пан Ба дыров атамыздың �зіңізге айтқан аманатынан білдіресіз: «Сенің Қос танайдағы с!йлеген с!зің туралы естідім. Жақсы-ақ айтыпсың. Елубайдың 100 жылдығын республика боп !ткізулерің керек. Ол жалғыз Қостанайдың халық әртісі емес, ел әртісі, бірінші халық әртісіміз, бірінші театр директоры, бірінші кино әртісіміз ғой. Сен де сол кісінің тәлімін алған, к!зіндей боп қалған азаматсың. Саған әкеңдей болған адам Елубай. Сондықтан Елекеңнің тойын республика к!лемінде !ткізуге !зің неге баск!з болмайсың? Театрдың қазіргі басшыларына сенім аз, қорыққанын сыйлайтын, шығармашылық мүмкіндігі әлдеқайда т!мен жандар екенін к!птен бері сеземін» деп жазасыз, с�йтесіз де театрдың тау тұлғалы аталарының бірі бітеу жараның аузын алғандай, алаулап, �з-�зіңізбен білектесіп кетесіз: «О, бейшаралық! Негізінде болмаған соң, уызында жарымағаннан кейін не істетпейсің сен? Елді жоғары-дағылардың атымен қорқытып, жақсылардың атын жамылатын жат қылығының бар екенін бұрыннан да сезуші едім. «Қасқыр да қас қылмайды жолдасына» демекші, !нерге бірге келген бір буынның бір-бірімізбен ренжіскен кезіміз болған шығар, бірақ, соның бәрі шәйі орамал кепкенше еді, кек сақтамайтынбыз, былай шыға бере бар ашуымыз салдырап түсіп қалушы еді. Ал оның !зімен бірге !нер есігін ашқан әріптестерін тал түсте ит қосып қуып, соттасуға дейін баруын қалай бағалауға болады? «Жақсыда кек болмайды, жаманда тек болмайды» деген қайда, сірә?!».

Түсінеміз. Сеземіз. Бірақ, нақты жанды іздемейміз. Оның керегі де жоқ. Бұл кітап біреуді мұқатуға емес, мыңды ойландыруға арналған, жалқыны к�зге түртуге емес, жалпыны толғандыруға ниеттенген, жалғызды жазалауға емес, қоғамды мазалауға

193


бағытталған еңбек. Солай ғой, аға?! Сіздің тамсана үйреніп, таусыла жиреніп жатуыңыздан мен тек сондай биік ниет к�ремін, ниеттес боламын, Сіз айтқан ауыр сындардың ширегін болса да �з иығыма артып, Сіздің тынысты кеңейтемін. Болмаса да соған ұқсап бағамын, аға. Ал Сіз жан дүниеңіздегі бар жинаған қазынаңызды ашық жайып салып, міндеттен арылған екенсіз. �рі бәрі де сағынышқа молынан шомылған м�лдір с�здер мен мәнді ойлар. Сағына білу ұлы қасиет, аға. Алда-жалда �зіңіз айтқандай, сағынбайтындар бар болса, мен солардан қорыққан Сіздің тасаңызға тығылдым, Асан-аға.

Бір нәрсе ақиқат: ұлы дауыл тасқа да, тауға да соққан ғұмыр-кемеңізді қиратып алмай, ертеңге батыл жүзіп келе жатқаныңыз, аға, сол �зіңіз бас иген ақжаулықты аналар мен қасиетті қара шалдардың шапағат-мейірімі, маңдайдан сипағаны, рухымен желеп-жебегені. Ол жандарға тағзым еткеніңіз қандай жарасымды. �лі-ақ Сізге де тағзым етіп, �з құдіретіне айналдыратындар бүгінгіден мың есе к�п болады! Солардың бірі менмін, аға!

* * *

Осы жерден-ақ тоқтатқым келген, аға, Кітабыңызды оқуды. Ауыр. Оқуға емес, тоқуға ауыр. «ЬІсқырып жүріп» оқыған маған ауыр болғанда, жазған жанның азабын жүрегіме артып, салмақтап к�рдім. Ол азапты жауыңа тілемессің. Бірақ, кереметтей тәтті азап. Кітабыңызды оқуды айтамын, аға. >з жанында тортадай толқыған ойды ойып тұрып айтып жатқан жан болса, «аузым қышып бара ма», ары қарай оқи берейін...

«Қойын дәптеріңіз» жүрек парақтары секілді екен, Асан-аға, сол үлкен жүрегіңіз арқылы �ткен алқызыл қаныңызбен жазған нағыз халықтық, жоғары ұлттық ойларыңызға к�генделіп отырмын, аға. Ұлт бейнесі �нер болса, Сіз оның кешегісіне ғана емес, бүгінгісіне де бұғалық сала с�йлепсіз: «Мыңжылдықтар, ғасырлар ауысып жатыр. Осынау тарихи оқиғалар тұсында арзанқол мәдени шаралар !ткізгенше, әлгіндей тірі тарих шалдарды түгендеп, хаттап қойсақ, қандай сауапты іс болар еді. Жоқ, біз

194


«Миллениум» !ткіземіз. Жаңа ғасырды !зге елдің әншілерін жиып қарсы алуымыз ұят жағдай. Ырымға да жақсы емес. Текті жаралғай ұлттық !нер бұл күні босағадан да сығалай алмай қалды. Алдымен !зіңді-!зің сыйламасаң, !згеге !зіңді қайтіп сыйлатасың. Жалпақтап, жалтақтап қалған «сорлы халық» екенбіз. �сіресе !нер адамының үлкен бастықтың қасында жарбиып жүріп, орындығын түзеп, арқасын тазалап жалпақтағанына жаным күйзеліп, қорланып, қан қысымым к!терілді, намысым тапталды. Патшаға да бақыр басын имес текті !нер – актерлік !нерді осынша қорлайтындай не жазығы бар еді?».

Қатты айтыпсыз, жақсы айтыпсыз, аға. Жалғыздың үні шыға ма, Сіз айтқан сол сор бүгін де жалғасып келеді. �лгі с�йлемнен сәл т�менде «сондайлардың кезеңі екеніне тағы к!зім жете түсіп, тәубама келдім» деп жұмсарасыз. Ондай қылықтың �з қолы-ңыздан келмейтініне қуанасыз. Бұл жерде әлгі маңдайыңызға тиіп отырған таяқтың екі ұшы бар емес пе?! Сіз айтқан �нер адамы бастығының т�сегін қағып, киімін киіндірсе, �нер атты құдыреттің �кілінің иілгенін қабыл алып жатқан қан-с�лсіз бастықтар тағы бар емес пе? �ншіні құлындай, актерді күңіндей жұмсаған ол жалмауыздың қай жері Басшы?!!

Жә, ол жайлы Серік �бдірайымұлымен сұхбатыңызда �зіңіз де жеріне жеткізіп айтпап па едіңіз: «4з басым әкімдікті жұртты ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстайтын шексіз билік деп қарамаймын. Оның үстіне түйе үстінен тезек терген талай бастықты білеміз, к!ріп те жүрміз. Ақшалы кісіні аға деп, ақшасызды малай санайтындар шықты. Басын бәйгеге тікпей, тек қара басының қамын күйттеу – мансап деген ем қонбас дертке ұшыраған жан».

>нердің Сіздей талантты, Сіздей тәкаппар �кілінің осыны қанын сорғалатып айтқаны жұбаныш к�ңілге. Оқысын, ойлансын, «омырауын жасқа былғасын», шіркіндерім.

...�р парағын ақтарған сайын қолыма кітаптың мұқабасының қатты қыры білініп, соңғы с�йлемді оқитын сәттің таяу екенін сездіргендей. Қимаймын. Оқуға ауыр болса да, тоқуға рахат. Дәлірек айтсам, тоқитын байлығы мол: қарап отырып қара суға түсіреді, кенет қанат байлап аспанға ұшырады, бірде сылқ-сылқ

195


күлдіреді, сәтінде к�зге м�лтілдетіп жас әкеледі, ойландырады, �кіндіреді, жан жадыратады, дене мұздатады...

Жүрегіңіздің бір-бір жапырақ б�лшектері – Майраңызға, Мәдиіңізге, Сағиыңызға барып жүріп к�ргеніңіз, к�рген соң «айтпасқа болмайтын ішіңізді тесетін бір сұмдықты» жайып тастапсыз бізге: «Осынау бейіт басына келген сайын мұражай аралағандай күй кешемін. Қазір аруақтардың басын қарайту қазақ үшін қып-қызыл бәсекеге айналды. «Пендені теңестіретін, бүкірді түзететін бір-ақ жер бар, ол бейіт, мола» деуші еді бұрынғылар. Қазір бұл с!здің мағынасы !згерген. Тіпті ана жақтың !зін «жекешелендіру» басталып кеткен секілді. ...Жар жағалап келемін. Мынаны қараңыз. Белгісіз біреуге асқақтаған кесене орнатылыпты. «Байдың малын байғұс қызғаныпты» десек те, пәниде аты-ж!ні белгісіз пенде, бақиға барып «патша» болып жатыр. Осы да әділеттік пе? Басқалар да одан қалыспаймын деп, бір-бірінен асып түсуге кіріскен. Бірде-бір қоңырт!бел бейіт жоқ. Жұрттың бәсекеге түскені сондай, тіпті біреулер алдын ала жақсы жерден орын алып қойыпты. Бұл әрекетті қазақы ырымның қай түріне жатқызсақ екен. Дарияның қайығындай қалт-құлт еткен мына тірліктегі осы бір тыраштықты қалай түсінуге болады. Неге бұлай? ...Бақсақ, бақида байлық үстемдік етіп жатыр. Қазір жердің үстімен асты да теңесіп, тұтасып кеткен секілді әсер қалдырады».

Мұны айтты екен деп Сізді кінәламаймын, аға. Мұны кім білмейді? Бар қазақ біледі. Бірақ, айтпайды. Айтуға болмайды деп ойлайды. Бұл жалған ойы. Шын ойы – ертең �зін қалай ж�нелтетінін ойлайды. >зінен бұрын кеткендерден кем болғысы келмейді. Сол шайқасқа бүгін-ақ даярлануда олар. Сондықтан да айтпайды. Орыстар айтып жүр. >йткені, олар біздей тыраш ұлт емес.

Сіздің айтқаныңыз ж�н болды, Асан-аға! �йтеуір біреу айтуы керек қой. Сіздің қолыңызбен от к�сегенім емес. Бұл ауру енді жазылмайды. Ол үшін қоғамға, не жерге т�ңкеріліс керек. Оның беті аулақ. Екіншісін айтамын. Құдайдан безсе де, ұрпақ аман болсын. Бірақ оларға айтылды. Сіз айттыңыз. Есту, естімеу �з еріктерінде. Ертең айтпады демесін...

196


Соңғы тақырыпшаға кеп тірелді к�з-к�ңіл. Алаулаған сезім жүйрігі алды да ж�нелді кітаптың к�мбесіне. Тіл байланды. �шейінде әр с�з, әр ойға баға беруге тырысып отырған сыншыл басым с�з жалыны мен ой �ртінен тас мүсінге айналдым. Тайбурылдың т�рт аяғын кезек тастағанда ұшатын жентек топырақтай бұл ғажап с�з-толғанысты тек қана бума-бумасымен к�шіріп беріп қана құтылғандайсың қарызыңнан: «Менің стихиям – сахна, жасыл жайлауым, қыс қыстауым да !нер. Уа, қасиетіңнен айналайын, текті 4нер! Мен Сенімен к!ктедім, Сенімен бетімді аштым, кезі келгенде, жазира дәурен басымнан бір күн аунағанда аққу әнімді сызылтып бір салармын, с!йтіп !зің дидарымды жарық күннен жасырарсың. Бұған бір тәңірі хақ. �зірге мен сендікпін, Сен мендіксің. Сен патшасың, мен уәзірмін.

4нердің құдыреті шексіз ғой деп, жай тамсанумен емес, Сенің отыңа түсіп күйіп-жанудың, сырласудың ғажабын айтсайшы. Батыр мені тұңғиыққа. Мен ш!лдедім. Сенің әлі жел шайқамаған м!лдір тұнығыңнан құмарымнан шыққанша бір қанып ішейін. Ішкі монолог, жанайқай, ішкі үнсіздікті жеткізер бір керемет болса, ол тағы да 4зіңсің.

Уа, киелі, к!ркем Кеңістік! Саған қанша қарасам да к!зім тояр емес. Сен менің жанарыма жасырынған сырды суырып алып, халықпен қауыштырып келесің, содан да болар мен Сені !мірімнен де артық к!ремін, сірә!

Уа, рухани жұбанышым, жарық Жұлдызым менің! Бір ғана тәңірінің, одан кейін анамның ақ сүтімен дарыған Сенің отыңнан !н бойым жанып, лапылдап барады. Енді соның дауасын 4зің тап, 4зің шеш. Егер маған иненің жасуындай бір жарқыл, құйтақандай, к!здің жасындай м!лт еткен сезім, соның бәрін к!теріп тұрсын деп бармақтай бақ бергенің рас болса, тағы да бір армансыз ағытылайын, шабыттанып, шаттанып, шашылып бір шаттық күйін шертейін, ішім толы толғанысты н!серлетіп бір т!гейін, с!йтіп бойымдағы қайғы бұлтын әлдебір жаққа, адамгершілік пен ардан аттағандар аралына, Ібілістің мекеніне жаудырып, жеңілдетіп алайын, Алдаспаным! Нұр жаусын Саған, мұрсат бер!

Уай, Пірім менің! Аманатымды аман ет! Сенің Иран бағыңа тағы бір сейіл құрайын, тағы бір сайран салайын. Бұл сапардың

197


ұзақ болатынына кәміл сенемін. ...Дүниеде не мәңгілік дейсіз? Ағын су да бір күні к!здің жасындай болып қаққа айналып, ол да !леді екен. Дүниенің жартысын алып, жайлап жатқан мұхиттар мен телегей теңіздер де тартылады екен, сыңсыған желдің уілі де іштей тынып, аңыраған аруана бауыр дүние соның бәріне куә болып, ақыр соңы қара жер де соның бәрін қайыспай к!теріп, дүние тұрғанша тұрады екен. Бәрі де кезекпен !леді екен, бірақ, дүние тұрғанша !шпейтін 4нер – с!з деседі.

Сен берген азын-аулақ ләззатқа еріп, қасіреттің қайырында қалғып отырып !зің берген сезімнің жетегімен кетіп, оны артығырақ пайдаланып, қаттырақ кеткен тұстарым болса, оқушым, түсіністікпен қабылда, тәйірі, кім періште дейсің. 4мірге !з !ре-!лшемім тұрғысынан қараған болармын, сондықтан оның бәрін қабылдауды да міндеттей алмасам керек. ...4зің сыйлаған шабандоз шабыттың шалқарына терең бойлаған сәттегі т!гілген оймен сезімнің кітапқа түскендегі к!рінісі осылай болды. �лгіндегі данышпандар айтқандай, кейбір ой-пікірге бас ие бола алмай жатсам, ол да !зің тарту еткен, бәлкім, сәл артығырақ дарытқан сезім күшінің қуатынан шығар. Биік с!йлеп кетсем, ол сахна, 4нер, сенің құдыретің шығар...».

Енді мен де үнсізбін. Мынадай ғаламат ойларға с�з қосуға қорқатындаймын. Үнсіздікпен үкілесем – таққа мінгізермін бәлкім бұл еңбекті. Басында қалай байқамағанмын, «тілмаш тілемейтін» кітап екен-ау «...Жан б�лек». Ал мен болсам босқа далақтап...

�йтсе де айтарым бар: кезінде батыр Баукеңнің келіні Зейнеп Ахметованың «Шуақты күндерін» оқып шығып «Құдай-ау, мынау бүкіл қазақ келіндерінің Жарғысы екен-ау» дегенім есте. Сіздің «...Жан б�лекті» бітірген соң мынадай түйін түйдім, Асанәлі аға: «Бұл биік бойлы �нер адамының, адал жар, аяулы әкенің, еңселі Азаматтың �зі ғұмыр кешкен қоғамына «сен де түзелі» екен-ау. Ендігі кезек жаны б�лек болса да, тағдыры бір қазақтың мар-қасқалары мен жауқазын жас буынында: «С�з айтылды, соны еститін жан сарайыңның терезесін кеңірек аш, Оқырман! ...Ұлы Абайдан к�шірсек: түзелген с�зге қарап ой да түзелді. Енді сол с�з бен ойға қарап �зіміз түзелейік, XXI ғасыр қазақтары!».

198


Нұрт!ре ЖҮСІП

КҮНДЕЛІКТЕ >МІР ТҰР

немесе «19» санының құдыреті хақында

Кез келген ұлттың т�лкұжаты іспеттес адамдар болады. Ұлт �кілін бір к�ргеннен сол ұлттың тұтас болмыс-бітімін к�ргендей боласыз. �сіресе, �нер адамдары, оның ішінде театр, кино актерлері к�п арасынан дараланып, ерекше сипат алады. Айталық, Вахтанг Кикабидзені к�рсеңіз, есіңізге бірден бүкіл грузин халқы түспей ме? Қазақтың, қала берді, бүткіл алты Алаштың т�лқұжатына айналған Асанәлі аға �шімовті әлем жұртшылығы солай таниды, солай біледі.

Біздің қазақ эпистолярлық жанрға салқын қарайды. Бұл кешегі тоталитарлық қоғамның саналарға салған ауыр сал-мағының әсері ме, әлде үнемі үрей буып қалған қоғам дерті ме? Білмедім. �йтеуір, бүгінде жиырмасыншы ғасырдың бас кезін-де �ткен, �мір сүрген қаншама Алаш асылдарының қолжазба-сына, күнделігіне, тіпті бір ауыз с�зіне зар болып отырғанымыз рас. Оны айтасыз, күні кеше ғана ортамыздан �ткен Қалтай Мұхамеджанов сияқты ағаларымыздың бейнетаспаға жазылып алынған сәттері де тым сирек екен. Техниканың барлық жетістіктері қолға тиіп тұрған осы заманда сондаймыз, соған қарағанда, біздің бәрімізге ептеген құнттылық жетіспейтіндей ме, қалай?..

Кезінде Қазақстанның Ақпарат министрі болған марқұм Алтынбек Сәрсенбайұлына мынадай бір ұсыныс айтып едім.

– Қазақта кешегі күннің, зұлмат та зобалаң заманның к�зін к�рген азаматтар к�п емес. Анау �лжаппар �бішев, Сафуан Шаймерденов, Қалтай Мұхамеджанов, Дихан �білов сияқты қарттардан бастап, бүгінгі ат үстінде жүрген ұлт зиялыларының

199


бәрін біртіндеп бейнетаспаға жазып алу керек. Айтсын әңгімесін. Айтсын шындықты. Бұл біздің ұлт үшін керек. Қателік етсе, қателікті айтсын. Адасқандар болса, онысын айтсын. Қалай болғанда да біз оларды с�йлетіп алып қалуымыз керек. Бұл бір. Екіншіден, осы арқылы біз қазақ ұлты зиялыларының бейнеқорын жасаймыз. Қазір ғой, Мұхтар �уезовтің, Сәбит Мұқановтың, Ғабит Мүсіреповтің, тағы басқа зиялы кісілердің бір ауыз с�зі табылса, шаң басқан сары қағазды сүйіп алуға дайынбыз. Күні ертең бәрі де ұлтқа керек болады. Ол үшін бір операторды бір тілшіге қосып, ертелі-кеш әңгімеге тарту қажет. Оған к�п шығын да кетпейді, – деп едім.

Алтынбек бұл ойды дереу қоштағандай болды. «Қазақстан», «Хабар» телеарналарының басшылығына айтқан да болуы керек. Бейбіт Құсанбектің «>мір-�зен», Жұмабай Шаштайұлының «Үзеңгі жолдас», Қасым Аманжолдың «Шынның жүзі» секілді бағдарла малары ұлтымыздың рухани �міріндегі осы олқылықтың орнын толтыруға жасалған қам-қарекеттер.

Соның �зінде мына заманда эпистолярлық жанр жетімсіреп тұрғандай. Жазушы, �нер адамдары арасынан бұған оқта-текте ба ра тындар болмаса, к�бімізге ешнәрсенің керегі жоқтай к�рінеді.

Лев Толстойдан бастап Тургенев, Чехов, Максим Горький сияқты орыс жазушыларының шығармашылығын қараңыз. Бәрі де жалынды хаттар жазған. Ойларын күнделікті қағаз бетіне түсіріп отырған. Керек болатынын сезген. Күндердің күнінде...

Сол күнделіктерге, түрлі жазба-сызбаларға қарап отырып-ақ үлкен адамдардың рухани болмыс-бітімін молынан танисыз. Кітап с�зі бір б�лек. Күнделіктегі с�з бен сыр мүлдем б�лек. Мұқағали Мақатаевтың хаттары мен күнделіктерін оқу арқылы ақын жүрегіне үңілгендей боласыз ғой.

Күнделік жанрының кереметтігі сол – ол адам жанының айнасы сияқты. Күнделікті к�з жүгіртіп оқып шыққан күннің �зінде әншейінде к�рмей, білмей, сезбей жүрген к�п нәрсені к�ресіз, білесіз, сезесіз...

Сіз Саттар Имашевтің, �лкей Марғұланның, Ғабиден Мұстафиннің, �нуар Молдабековтің, Сейтжан Омаровтың,

200


Ғабит Мүсіреповтің, Оспанхан �убәкіровтің, елге >кіреш атымен әйгілі болған әртіс Рахметбай Т�леубаевтың, Ыдырыс Ноғайбаевтың, композитор Сыдық Мұхамеджановтың, Болат Жандарбековтің, Асқар Сүлейменовтің, Санжар Жандосовтың, Тахауи Ахтановтың, Ғафу Қайырбековтің, Бикен Римованың, Қалтай Мұхамеджановтың, �бдісалан Нұрмахановтың, Камал Смайыловтың қай жылы, қай күні қайтыс болғанын білесіз бе?

Жобамен жылын білетін де боларсыз. Бәлкім, мүлде білмессіз... Мен мұның бәрін бір ғана кітаптан біліп алдым. Кітаптың аты – «Менің жанрым – күнделік». Кітаптың авторы – Асанәлі �шімов.

1984 жылдың 9 ақпанынан басталған, 2003 жылдын 27-қа-занында қайырылған Ас-ағаңның күнделік жазбасы бір ғасырдың бітер, екінші ғасырдың басталар тұсындағы ел жағдайы мен сол кезеңдегі қым-қуыт оқиғалардың қысқаметражды к�рінісі десек те болғандай.

«Алматы ақшамының» кітапханасы» сериясының беташар басты кітабы КСРО-ның, Қазақстанның халық әртісі, Мем-лекеттік сыйлықтың лауреаты Асанәлі �шімовтің күнделік дәптерге түскен к�ңіл-күй пернесімен ашылған. Кітаптың алғыс�зін жазған Алматы қаласының әкімі Иманғали Тас-мағамбетов: «Белгілі адамдардың ой-толғаныстарының қоғам да орнықты пікір қалыптастыруда, рухани құндылықты арттыруда жетекші р�л атқарып келе жатқанына дау жоқ. Қысқасы, тұлға-лы азаматтардың парасатты пікір-пайымы, к�зқарастары қашанда халқымыздың рухани қалыптасуына оңды әсер ететіні с�зсіз», – деген екен.

Ас-ағаңның жазбаларын оқып отырғанда жүрек тұсыңыз талай рет шым ете қалады. Күні кеше �зіңіз к�рген, араласқан, немесе сырттай білген, құрметтеп жүрген азаматтардың �мірден �ткен уақытын: жылын, айын, күнін к�зіңіз шалғанда, дүние дегеннің жалғандығын шындап сезінгендей боласыз; қамшының сабындай қысқа ғұмырдың қадіріне жете бермейтіндігімізге еріксіз қынжыласыз; жалт еткен жарық сәуле мен жарық күннің к�біне мәнсіз-мағынасыз �тіп жатқанына, �зіңіздің уақыт диірменіне

201


жаңқа мен жоңқа құрлы к�рінбестен тартылып, уатылып жүргеніңізге нәубет налисыз; ұлы уақыт ұғымы алдында қолыңыздан келер қайранның жоқтығына қапа боласыз. С�йте тұра күнделік жазба бетіндегі әдемі әзіл, қазақы қалжың, уытты сықақтарды оқи отырып балаша мәз боласыз, рахаттана күлесіз, кейде ішек-сілеңіз қатады. >зіңіз ғана оқып қоймай, оқығаныңызды �згеге дереу айтқыңыз келіп, тіліңіз қышып тұрады. Сонымен бірге Ас-ағаң ылғи ел деп еміреніп, халықтың жайын ойлап, кілең ірі ойларға басын қатырып отырады. «Қазақтың ертеңі қалай болады, болашақтың бағдары қандай, қайтсек қазақы қалпымызды, болмыс-бітімімізді сақтап қаламыз?» деген күрделі сауалдар күнделік бетіне к�ген боп тартылған. Бұл кітап сонысымен ұтып тұр. Содан соң ұтатын жері: Асанәлі �шімов осы күнделік негізінде қос ғасыр түйіскен тұстағы к�птеген ірілі-ұсақты мәселелерді қағазға түсіру арқылы �зінше бір к�ркем шежіре жасаған. Күні ертең ұрпақтарымыз со заман қандай боп еді, сол кездегі адамдар не депті, сонда не болды дейтін сұрақтардың бәріне болмаса да бірталайына осы кітаптан жауап таба алады. Ескірмес кино лентасындай деректер к�з алдыңызға келе қалады.

Біздің қазақ жазушыдан басқа адам қолына қалам ұстаса, «Немене, ендігі қалғаны жазушылық па?» дегендей тыржың ете қалады. Тап мына іргедегі Ресей �нерпаздарының жазғыштығына, жазушылығына іштей тәнті болып отырамыз ғой. Оларға келгенде бәрі жарасатын тәрізді, ал бізге келгенде «не бар, несі бар» деп таласатын секілді, осы жұрт. Олег Табаковтың, Леонид Филатовтың, Людмила Гур ченконың, сол сияқты талай �нер адамының �мір туралы толғанысы кітап болып шықты. Одан орыс оқырманы рухани байымаса, жан дүниесі орталанып қалған жоқ. Бізге осындай дүниелерге кеңірек, к�кірек к�зімен қарау жетісе бермейтіндей. Және де осы Асекең сияқты бірлі-жарым кісі болмаса, әртістердің, �нерпаздардың к�пшілігі жазу �нерінің дертіне ұшырамаған, дендері сау. Соның да әсері шығар... Сонымен, күнделікке к�з жүгіртіп к�релік.

202


19.01.85Сағат 14.00-де Марғұланның жетісі екен, соған Шота екеуміз

бардық. Мұстафин бастап с!з алды, !те жақсы с!йледі. Жалқаулық, салақтық туралы айтты. Асығып отырды. Кетерде тағы бір с!з алды. Құдай білдірді ме, әлде интуиция ма, ең соңғы с!зін: «Біздің де атымыз ерттеулі тұр», – деді де, қош айтысып шығып кетті. Ертеңіне 20-қаңтар күні дүние салды. Ғабиден дүниеден кетті. Тағы бір бәйтерек құлады.

19.03.85Бексұлтан деген жігіт: «К!ршім жақсы болды, зам. министр

едім, министр болдым», – деді. Мен: «Мен де біраз жерге !сетін едім, к!ршім оңбай жүр», – дедім.

19.10.85Қарағандыдамын. Сағат 9.00-де тұрып, зарядка жасадым.

Хамзаның 14-ші сериясын к!ріп отырмын. Былшыл к!п.Кешегі Майқұдықтағы кездесуде бір жасы келген қазақ маған:

«Фильмді қазақшаға дублировать етудің не қажеті бар, орысша бәріміз түсінеміз ғой, соның керегі не, ұят қой. Футболда комментатор неге қазақша береді, ол да қажетсіз», – деді. Мен: «Сізді Магаданға жіберу керек екен», – дедім. Чукчадан айырмашылығы жоқ қазақ қой, иттің баласы.

19.11.85К!кшетаудамыз. Ақселеу Сейдімбек !те жақсы жігіт екен.

Тарихты жақсы біледі, тіпті халықты сүйсінтті. Басқалардан басқаша, әңгімені жақсы айтады. Ыбырай Алтынсаринді киноға түсірем деп едім. Ақселеудің Ыбырай туралы айтқандары ұнады. Мен «материал жина» деп тапсырма бердім.

19.12.85Ауруханадамын. Рахымжан Қошқарбаев қызық адам екен. Нағыз

батырға тән мінездері бар. Қулығы да жоқ емес. 4нерден, әдебиеттен хабары болмаса да патриоттық мінездері бар. Остроумный, нағыз қазақ. Қазақ газетін оқиды, қазақша программаны ғана к!реді.

203


19.02.86Бүгін «Амангелдіні» тапсыру керек. Амангелді сахнаға атпен

шығу керек. Атпен шықты да, «!те эффектно» болды.

19.02.87Сағат 11.00-де Ноғайбаев екеуміз Колбинге бардық. Мен

с!йледім: «4кімет басшылары бұрын тегін уақытында театрдың есігін ашпайтын, қазір мүлдем келмейтінін» айттым. Сағат 17.00-де ауруханаға Тұңғышбайға бардым. Сәбира апай реанимацияға түсіпті. Соған Байәділ, Мұрат �йнекбаев үшеуміз бардық.

19.07.91Қазақ қонақжай халық қой. Не ішеді, не ұйықтайды. Киноға

ыңғайы жоқ. Қозыны ойнайтын Асқар деген жігітке қатты ренжідім, сондай тұйық жігіт. Қозы – қателестім ғой деймін. Сондай қырсық жігіт болып шықты. Артық Жалиев (түркімен) сондай к!ңілді жігіт болып шықты.

19.12.91...Материалға к!ңілім толмайды. Осы кинодан құламасам

неғылсын. Екі серияны бір серия жасаймын-ау деймін. Алда бір дұрыс р!лдермен шықпаса болмас. Сахнамды сағындым.

19.02.92Ауруханаға Майрамен апама бардым. Екі пірім ғой. Аналар ғой.

Екеуінсіз күнім қараң.

19.01.94Бір мешкей тамақтан жарылып !ліпті. Балалары шулап жылап

отырса, оларға әкесінің құрдасы былай деп к!ңіл айтыпты.– Неменеге шулайсыңдар, әкелерің аштан !лген жоқ қой.

19.05.98Мұхтар Құл-Мұхаммед азамат жігіт боп тұр.

204


19.11.99Қаламайтын кісімді дұрыс қабылдамайтын әдеттен арыла

алмай жүрмін.

19.01.2000«НП»-дан Ғалия деген тілші келіп, интервью алды.

Жаманқұловтың мақаласына қарсы мақала. «Мұндай адаммен алыспай, !зімді аулақ ұстаймын, мен үшін унизительно», – дедім, – ол үшін мүмкін дәрежесін к!теру болар», – дедім.

19.02.2002Жақында түсіме улы жылан кіріпті. Басынан сығымдап

ұстаппын, уын суша шашады. Желкесінен сығып едім, уы қолыма тамып кеткен екен деймін, басын жұлып алып, табаныммен таптап жатырмын. Амантай «жақсы түс» деп жорыды. �зірбайжан бір жартылық алып келді. «Волгоградтығыңыз қалмайды» деп қалжыңдадым.

19.01.2003Үйде болдым. Сағина, Сымбат, Ажарлар келді. Сағина екінші

этажға к!теріліп келе жатып, «папа, папа» деп айқайлап келеді. Жүрегім тебіреніп кетті, келе құшақтай алдым. Сағина сондай мінезді, ақылды.

Қырбық қар жауды.

19.03.2003Репетиция. «Апат». Режуссура жағынан жаңалық жоқ.

19.06.03Т!регелді Шармановтың әйелінің қырқы. «Жұлдыз» рестораны.

Бәйкен �шімұлынан бастап, элита жиналды. Т!регелдінің сұрауы бойынша бір-екі адам с!йледі, !те дұрыс жасады.

Сергей �зімов телефондап, «Фильмге ақша сұрау керек» дейді. Мені алға салады. �кімдерде отказ жоқ, но беру жағына сараң.

205


Кітаптағы жазылған нәрсенің бәрін тізіп беру мүмкін емес және оның қажеті де жоқ. Біз тек он тоғыз деген цифрды кездейсоқ назарға алып, әр жылдың 19-күніне к�з тастап, к�ктей шолып қана �ттік. Соның �зінен-ак Асанәлі аға �шімовтің жан дүниесіндегі жабық қақпаға сығалап қана қарай алғандаймыз.

Мен Асанәлі ағаның күнделік жазбасының тек он тоғызыншы күндерін ғана к�ктей шолып қарап �ттім де, «Егемен Қазақстан» газетіне шағын пікір жаздым. Сол пікірді оқып шыққан әріптес досым, Президент сыйлығының лауреаты Қали Сәрсенбай менен «Неге он тоғыз?» – деп сұрады. Мен ол кезде бұған нақты жауап айта алғаным жоқ. Тек «цифрда да сыр бар ғой» деп жақауратып �те шықтым. Ұмытпасам, ол Рамазан айының тұсы болатын.

Таяуда қолыма Харун Яхья деген түрік теологының «Чудеса Корана» деген кітабы түсті. Сол кітаптың 80-ші бетінде «Феномен числа 19 в Коране» деген қызықты деректі кездестірдім. Он тоғыз деген санның кереметі к�п екен. «Бисмилля» деген формула 19 с�зден тұрады екен, «Коран состоит из 114 (19 х 6) сур. Первая ниспосланная сура (96 сура) – это 19 сура с конца. Первые ниспосланные аяты Корана – начальные 5 аятов 96-ой суры и количество слов этих аятов – 19. Первая ниспосланная сура Сура «Сгусток» состоит из 19 аятов. Последняя ниспосланная Сура «Помощь» состоит из 19 слов. Кроме того, первый аят этой Суры, повествующий о помощи Всевышнего Аллаха, состоит из 19 букв» деп тізбектеліп кете береді. Құрандағы 19 деген цифрдың қасиеті мен кереметтігі тіпті ғажап екен. Математикалық кестеге түскенде қасиетті кітап аяттарының Жаратушы бір Алланың шебер қолынан шықкандығын к�руге болады.

Мен Асанәлі ағаның жазбаларын қолға алғанда мұның бірін де білген жоқпын. Кездейсоқта қызық к�рінді де, кітапты парақтаған сайын әр айдың 19-күндеріне к�з жүгіртіп отырдым. Шынымен де кездейсоқтық па?

Харун Яхьяның кітабындағы жоғарыдағы деректерді кездестірген соң бұның бәрінің кездейсоқ еместігіне к�зім жетті.

Маған тек он тоғызыншы күндерді қаратып отырған да, пікір түйіндетіп, ой қозғатып отырған да бір Алла екен.

206


«Менің жанрым – күнделік» атты кітаптың қазақ баласына берері к�п. Бұл жәй адамның жаза салған нәрсесі емес, Асанәлі �шімовтей қазақтың біртуар асыл азаматының қымбат жазбасы.

Біз Ибраһим Құнанбайұлының «Мен жазбаймын �леңді ермек үшін» деген �леңін жаттап �скен ұрпақпыз. Ас-ағаң кітабының да ермек үшін жазылмағаны анық.

Мұндай кітапты оқу арқылы ұлт �седі.Мұңдай кітапты к�ңілге тоқу арқылы ұрпақ тәрбие алады.Мұндай кітапты оқу мен тоқу қазақтың қоғамдық ой-санасын

қалыптастырады.Ұлт �зінің үлкен тұлғаларын �сіреді. Үлкен тұлғалар ұрпаққа

үлкен жол к�рсетеді. Ұлт ұрпағы �зіне дейінгі үлкен тұлғаларын танып-білу, құрметтеу, сыйлау арқылы түзу �седі.

Бәйтеректің бойы неғұрлым биіктеген сайын к�леңкесі к�пке түседі.

Асанәлі �шімов секілді ұлтымыздың алып бәйтеректері аман тұрсын, аман жүрсін!

Кітаптың шығуына демеушілік жасаған ұлтжанды асыл азамат Нұғман Асқаровтың с�зімен айтар ойымызды түйіндесек, былай: «Асанәлі – ұлт паспорты» деп Қалтай Мұхамеджанов айтқандай, Алаштың осындай азаматтарына �з ж�німен, орнымен құрмет к�рсету арқылы біз бір-біріміздің қадірімізді біле түссек керек қой».

207


Қали СРСЕНБАЙ

АЛАШТЫҢ АСАН�ЛІСІ

Араға он жыл салып Асанәлі �шімұлы әкемтеатрға қайта орал-ды, таяу күндері сахнаға шығады. Былай қарағанда, келу, кету елеусіздеу, үйреншікті тірлік к!рінгенімен, бұл оқиға болуға тиісті. Неге кетті, неге келді?.. Жұрт !з тұлғасы туралы білуі керек. Біз к!біне осындай ел үшін маңызды сәттерді к!ңіл т!ріне к!п қонақтатпай, асығыс !ткізіп жіберуге дағдыланғанбыз.

Кезінде ұлы актер Жант�риннің де сахнаға келіп-кетуін аса елеп, ескерген емеспіз. Ол шын мәнінде сахнаны сағынып �ткен актер. Оның тұғыры сахна еді. �нуар Боранбаев бір аяғынан айрылып сахнаға оралғанда да үнсіз қалғанбыз. Алпысқа келгенше сахнада балақайдың бейнесін сомдап келген Қасым Жәкібаевты да іздеуге асыққан жоқпыз. Ойлап отырсақ, олар кинодан г�рі сахнаға к�п керек еді. Кешегі �мірден озғанша сахнада жұп жазбай кеткен қасиетті қара шалдармен рухымыз қаншалықты биіктегенін еске алсақ та жетіп жатыр. Дүниенің бәрі орыстанып жатқанда тіліңе де, діліне де пана болып, сақтап қалған жалғыз шаңырақ – театр еді. Театр болмаса, тұлғалар болмаса, қазір қандай ұрпақ болар едік.

Асанәлі �шімұлы Юлий Цезарьді ойнағанда, Ғазиза Жұбанованың «Асанәлінің Цезарі қандай биік, енді мұндай Цезарь тумайтын шығар» деп тамсанғаны бар еді. Қазір осындай биік с�здерге іштарлық жасайтын кезең бе? Таланттар бір-бірі туралы жарысып, биік с�йлеп жатқаны жарасымды.

Суреткерді тағдыр қанша сынаққа салғаны жиі жазылып жүр. К�біне осы бір тақырыпты айналып �тіп, Асағаңның жан дүниесіндегі ғажайып оптимистік рух, құштар сезім ж�нінде толғай бергің келеді. Бұл кісімен бірер уақытқа сұхбат құра қалған

208


адам �зінің �міріндегі пендешілік сәттерінен бір сәтке арылып, егер қолынан келсе, мәрттігі жетсе, �зіне �зі жиіркенішпен, аянышпен қарап, тіпті керек болса �з-�зінен түңіліп, «Осы мен не істеп жүрмін?» – деп, �з жан дүниесіне қайта үңілер еді.

Таңертең тұрған бетінде анасына барып сәлем беруден басталатын оның әр күнінің әр сәті �негеге тұнып тұрар еді. Ешқашан қаза жібермейтін күнделік дәптерінің беттеріне маржандай етіп күндегі әрбір сәтін жазып қоюды ұмытпас еді. Сонан кейін кейбір жағдай айтып келгіштермен отырып сырласуға да уақыт тауып, шаруасын шеше алмай жатқан жағдайда да әлгінің �н бойына керемет бір құштар күш дарытып жіберер еді.

Бұл кісіде қазына к�п. Асағаң туралы осы кезге дейін жазылған еңбектердің, �зінің әр кезде айтқандары мен әлі күнге жазып келе жатқандарының басын қоссаңыз бірнеше томға жетер еді. Кейінгі кезде болмаса, бұрынырақта эпистолярлық жанрдағы дүниелердің терең тағылымына к�п мән бермегеніміз және рас болатын. Ұлы жазушы Тургеневтің шығармашылығының тең жартысы хаттары мен күнделіктерінен тұрмай ма? Сол туындылар орыс рухын қаншалықты биікке к�теріп кетті десеңші! Тұлға лардың �мірінің әр сәті хатталып, тасқа басылып, біздің әр қай сымыздың жадымызда, т�рімізде тұруы тиіс. Тұлғаға құрмет – �зіңе құрмет. Келешек ұрпақты да тәрбиелейтін бұл үрдісті біз ұдайы назарда ұстасақ керек. Тұлғаларын білмейтін дердің тірл ігінде де түзулік бола бермейді. Қазір біздің талғам, таным мәсе ле сінде тұлғаны бағалауда адасушылық к�п. Орташа таланттар ортадан ойып орын алатын да жағдайы бар. �ркім �з шыққан тауым биік болсын дейтін психологиядан әлі арылған жоқ. Бұл жерде Асағаңның еңбегі бағаланбай жатыр деген ой тумауы тиіс. Біз шын мәніндегі биікті бағалауға келгенде биік болайық деген ой қылаң береді. К�п «биіктің» ішінен бір биікті ажырата білетін қабілеттен айырмасын бізді. Сейдағаң (С.Бердіқұлов), �мірге сұлу келіп, сұлу кеткен сырбаз Сейдағаң олпы-солпы жүретін бір інісіне күйіп кеткен бір сәтінде Асанәліні мысал етіп алыпты.

– Қолыңнан келсе, Асанәлі секілді киініп жүр.

209


209

Осы с�зге к�п мазмұн сыйғызған Сейдағаң. Арғы дарды айтпағанда, жетпісінші жылдардың Асқар (Сүлейменов), Олжас, Оралхан, Асанәлі секілді зиялылары киім киісімен, жүріс-тұрысымен-ак талайларға нәзира үлгі к�рсеткен екен ғой. Сол үрдістің қазір үйлесім табуы қажет-ақ. Біз де әдемі жүріп, әдемі тұруымыз керек. «Кісі келбеті – бұл адамның кім екенінің кепілдемесі, �зі туралы ашық хаты іспеттес» депті Шопенгауэр деген кісі.

Асағаңның келбеті – қазақтың келбеті. Жаратқанның дарынымен коса, к�ркем жаратуын айтсайшы. Ендеше мұндай қазақтар туралы жиі жазу – мұрат.

Бірде атақты театр сыншысы �шірбек Сығай: «�й, шал-ай, �зіңнен де бар ғой, бір р�лді алсаң, «�лтірмейінше» жібермейсің ғой», – деді.

�шекең �нердегі мінезді айтса керек. Сол мінез Асекеңді тек қана �сіріп келеді. Мінезі жоқтар, мінезі �згергіштер ғой әркімнің бойынан жатпай-тұрмай мін іздеумен �зін де, �згені де шаршататындар. Сол кесек мінездің арқасында ол жылдар �ткен сайын биіктеп барады. Кетпеннің қайың сабындай мығым, үнемі �з қалпында жүретін Асағаң әлі де шабандоз шабыттың үстінде. Таяуда ғана Д.Манабаевтың «Қазақы оқиға» атты к�ркем фильмінде к�рермендерімен қауышты. Алла сәтін салса, алда Қасымхан Шадияровтың кейінгі тағдыры туралы фильм күтіп тұр.

Біз бұл шағын дүниені не үшін жазып отырмыз? Асағаң мақтанға зәру емес. Ертең – актердің туған күні. «Жас Алаштың» дәстүрі бойынша, осындай бір күндері мүмкіндікке қарай тұлғаға қайта орала отырып, бір үзік ой толғауға талпынатынымыз бар. Алашқа осындай ұл сыйлаған күнді атамай кету мүмкін бе?

«Үлкен пікір айту үшін – үлкен кейіпкерлер керек». Бұл – Қадырдың с�зі. Мынау �мірді ұсақтықтан, пендешіліктен сәл де болса тазарту үшін, үлкен кейіпкер туралы үлкен с�з айтуға да жас адамның талпыныс жасап үйренгені дұрыс-ау деймін.

Бүгінгі, ертеңгі ұрпақты тәрбиелейтін, �сіретін де үлкен с�з, үлкен кейіпкер болса керек.

Ол соншалықты биік болар ма!..

210


210

Алдымызда ағаларымыздың аман жүргені, сол биікке қарап �скенге не жетсін!

АСАН�ЛІНІҢ АНАСЫ

немесе қазаққа тұлғалы азаматтар сыйлаған аналарға неге зәулім ескерткіш орнатпасқа?!

...Тіпті біреуге дана к!рінгеніммен, шешеме әлі күнге баладай еркелеймін. Кейбір күндерде, Мұқағали айтпақшы, «шешем к!з жұма қалса не істеймін» деп те ойлаймын. Отбасымыздан ағайын-туыс арылмай, келіп-кетіп жатады. Апама жалығатындай уақыт жоқ. Алайда кейбір сәттерде апамның к!ңілін табу үшін мен не істемеймін десеңші! Оңаша отырғанда, «Қайтейін-ай, жұмысың ауыр ғой, күн к!ргеніміз сенің пенсияң», – деп қалжыңдасам, кейуана соған кәдімгідей к!ңілі !сіп қалады. Екеуміз де баламыз. Екеуміз де мәз болып, кеңкілдеп күлеміз. Он екі жыл бойы «жұмыссыз» жүрген мені асырап келе жатқан да шешемнің пенсиясы екені бір реттен айтып та болмайтын шындық еді. �рине, шешеңнің қолынан ішкен бір кесе қара судың тәттілігіне, шешеңнің қолынан алған он теңгенің де құнына ештеңе жетпес еді. Қандай қара жүректі адамның болмасын жүрегіне сәуле түсіретін ананың мейіріміне ғаламда ештеңе тең келмес, сірә! Мен үшін дүниеде шешем құмарынан шығып, шаттанып күлген күнге тең келетін сәт жоқ. �рине, апамның қуанышты күндері аз болған емес. Анасының жүзінен !небойы шаттық сезімін к!ру қай перзентті шабыттандырмайды. Ол менің шабытымның бастаушы, қозғаушы, қуатты күші екен ғой. Ол күліп, қуанса, менің бар шаруам түгел, қайғы бұлтынан к!п күнге арылып, ол «бала» деген сайын періште күйге енемін. Сол шешемді падишадай күткен, қайран Майра, адамның асылы екенсің ғой сен! Бұл дүниені он айналсам да сендей жар, сендей келін табылар ма?!

(Асанәлі шімұлы. «...Жан б!лек» кітабынан. 196-бет)

211


Қазаққа Асанәлідей ұл сыйлаған Тәжіхан ананың да бақиға бет бұрғанына, аяулы адамның нұрлы жүзін қара жер жасырғанына да қырық күн толды.

Барлық аналардың тағдыры бірдей, ұқсас к�рінеді. Олардың к�рген бар ауыртпашылығы, жалғыз ұлдың бақыты, нұрлы болашағы үшін басынан �ткізген тар жол, тайғақ кешулері сондай ұқсас. Осы жолда қайран біздің шешелеріміздің ең алдымен Арды ойлағанын есіне аласың. Олардың бар �мірі осы ұғыммен тыныстады. Олардың �мірінің �лшемі осы ұғыммен �рнектелді.

Ана үшін баласы қанша �мір белесінен асса да, қанша атақ-даңққа б�ленсе де, ол – бала. Асекең анасы үшін сол бала бейнесінде қалды.

Ана �мірінің соңғы сәттері әлі де бір әсем суреттей болып жан тербейді. Мына бір ғажайып екі сәт ендігі қалған ғұмырында Асекеңнің жүрек тұсын жылытып, шымырлатып жүретін шығар.

Тәжіхан ана ата мен ене алдындағы құрметке �мірінің соңғы сәтіне дейін қылау түсірмей �тті. Асекеңді «балам» демеді, «бала» дейтін. Асекең де «апа» демеді...

Мына бір құдыретті, үнсіз түсінісуді қараңызшы. Кей-кейде үнсіздіктің �зі мәңгілік ұғымдарды жақындатып, айқындап кетеді екен ғой.

Асекең анасының базары тарқар шағында тұңғыш рет «Апа» деді. 65 жыл ғұмырында айтылмаған, естілмеген с�з. Апам деп сыртта айтылып жүретін с�здің анасының дәл к�з алдында жаңғырып шығуы ғанибет болды. Сондағы ананың үнсіз ғана екі к�зі боталап нұрланған сәтін к�рсеңіз.

Ағайынмен соңғы қоштасу сәтіндегі тағы бір үнсіз ғана білдірілген әрекетке қайран қалмасқа шара жоқ.

Тәжіхан апа ағайынға ұзақ қарап отырды да, бір мезетте жалғыз саусағын шошайтты.

– Жалғыз... дегені ғой.Халқының құрметіне, асқақ махаббатына б�ленген, немере

сүйіп отырған Асекең неге жалғыз болсын.Алайда, тек қана Тәжіхандай аналардың бойынан табылатын

осынау алаңдаушылық сезіміне бас ию керек.

212


Кейде бір ой келеді. Қазаққа тұлғалы азаматтар сыйлаған осындай аналардың жиынтық образын жасап, неге зәулім ескерткіш орнатпасқа?!

САҒИНА

Ол ертеңгісін қызметке келеді де, есігін тарс жабады.Бір сағат, он сағат �тсін, ешкімді қабылдамайды, телефонды

к�термейді. Сол бір күнді жақсылап тұрып күнделігіне түсіреді. Сол күнделік беттері «Жан б�лек» атты екінші кітапқа айналып, таяуда жарық к�ргелі жатыр.

Күнделік жүргізу осылай жүре береді.Мұны не үшін айтып отырмыз? Біреулердің «Осы жұрттың

Асанәліден басқа шаруасы жоқ па?» деуі де мүмкін ғой.Былайғы жұртқа қарасаң, баққан-қаққаны, аңдығаны белгілі

адамдарының �мірі. Еріккеннен бе? Жоқ. Бұл істің келешек үшін тағылымы зор. Біз ұрпақты осылай тәрбиелеуіміз керек екен.

Белгілі адамдармен жүздесу, сырласу үшін мерейтойларды күтіп отырудың қажеті жоқтығын біз қазір күн сайын емес, сағат сайын сезініп келе жатқан сияқтымыз. Олармен бір сәт қана ұшырасып, с�йлесудің �зі адамды к�п жылға есейтіп, к�п байытып жібереді.

Жұрт театрға бір заманда Гетені, Чеховты к�ру үшін барады екен. Евтушенко Пастернактың үйіне барып жүргенде небәрі 16-17 жаста болған. Күнде баратын к�рінеді. Күнде бір с�з естіп, күнде бір әңгіме жазып қайтып жүріп, ақыры үлкен ақын болды. Кейде әйелі жақтырмайды, бірақ, сонда да бара беруге құштар. Ұлы ақынның әрбір қуанышты, қайғылы сәттері Евтушенконы алдымен адам, сосын ақын етті.

Евтушенко Пастернак болмаса кім болар еді деп ойлайсың.Сол секілді танымал тұлғалардың �міріндегі әрбір қуанышты,

табысты сәттерді (қайғы аз болсын) ел-жұртымен бірге б�лісіп отырудың �зі де бір ғанибет, тағылым, таным. Елге талант керек, талантқа ел керек. Талантсыз бос кеңістік секілдіміз.

213


Асанәлі �шімұлының да сан қилы тағдыр-талайы халқының к�з алдында �тіп келеді. Үнемі ел назарында жүретін жүйріктің отбасында таяуда Сағина атты қыз бала дүниеге келді. Пайғамбар жасынан асқан Асекеңнің �мірдегі «ерлігін» атап �тсек керек. Майра апамыз армандаған ақмаңдай қыз.

Кейбір билікке қолы жеткен �нер адамдары орта жолда бала-шағасын ойбайлатып, әйел ауыстыруды кәсіпке айналдырып, біреулердің ойнасын түгендеумен �мірі �тіп барады.

Ал Асекеңнің Тәңірінің маңдайға жазған сыйымен �мір сүріп, қайсар рух, биік �ре танытуы кім-кімге де �неге емес пе? Таланттың �нер сахнасында ғана емес, �мір сахнасында да талантты, парасатты екендігіне бұдан артық дәлелдің керегі бар ма?

Сірә, суреткер деген ұғымның бір мағынасы �мірге құштарлық болар. Осынша құштар сезім болмаса, одан халқы сүйген суреткер шығар ма еді. Бір басына жетерлік қайғы бұлтын жамылса да, оны тік к�теріп келе жатқан халқына деген құштар сезімі екен.

Суреткердің осынау әзиз жүрегі әлдиленген, жүзінен мейірім т�гілген сәтін к�рудің �зі халқы үшін бір к�зайым қуаныш қой деп осы суретті жариялап отырмыз. Мұндай жандар �мірге тек қуану үшін ғана келуі керек секілді.

ҚАЗАҚТЫҢ АТАМАНЫ ОРЫСТЫҢ АТАМАНЫН ҚАЛАЙ ЫҚТЫРДЫ?

1995 жылы Мәскеуде әлем киносының жүз жылдығына орай салтанат �тті. Осы салтанатқа дүниенің небір аймаңдай алуан жүйріктері қатысты. �рине, мұндай алқалы жиынның Асанәлі �шімұлысыз �туі мүмкін де емес қой.

Жириновскийдің де жүрмейтін жері жоқ. Қай жерде жұрт к�зіне түсу керек екенін біледі ғой, н�керлерімен осы мерекеге сап ете қалады. Асекеңді н�пір халықтың ішінен жазбай таныған Владимир Вольфұлы арсалаңдап тұра жүгіреді. Бұл кездесуге аса

214


іші жылып, мән бере қоймаған Асекеңмен естелік үшін суретке түсуге Жириновский соншалықты құлшыныс танытып, оның үстіне құдасы, белгілі суретші Ыдырыс Қарсақбаев та қиылып қоймаған соң түсе салған к�рінеді. Осы суретті Асекеңнің «қайтесің» дегеніне қарамай, журналистік әуестікпен оқырман назарына ұсынуымыздың да мәні бар. Қазақстанға аракідік тас лақтырып отыруды дағдысына айналдырған Жириновский �зінің «Бросок на юг» атты кітабында Қазақстанда �скенін, шешесі еден жуушы болғанын айтпаушы ма еді.

Асекеңнің Жириновскийге амандық-саулық сұрамастан айтқан с�зі мынау болыпты:

– Сен, мальчишка, байқа! Қазақта «су ішкен құдығыңа түкірме» деген с�з бар. Құдыққа түсіп кетіп жүрме!

�ншейінде ұрда-жық Жириновский, думадағы орыстың атаманы (қазір думаның вице-спикері) «қазақтың атаманы» Асекеңнен мұндай с�з күтпесе керек, қапелімде не дерін білмей жер шұқып:

– Ну, Асеке, ну... – дей беріпті. Халқымызға әрдайым қалқан болып, сырт к�здердің сұғынан қорғап, сескендіріп жүретін қайран тұлғалар-ай!

215


Серік ЖАНБІЛ, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі,

Мәдениет қайраткері

>НЕРДІҢ АРЫСТАНЫ АСАН�ЛІ

(Эссе)

Асанәлі �шімов. Ол қазақ �нерінің Арыстаны. Қазақ ұлтының мақтанышы. Біздің халық Асанәліні мақтан тұтады. Иә. Бәріміз де жұмыр басты пендеміз. >мірге келген әр адам �зінің мінезімен, �нерімен мына жалған ғұмырды жақсы �ткізгісі келеді. Ал Асанәлі �шімовтің табиғаты �нер. Сахна мен кино. Оның �мірі сахнада �тті. Ұзақ жылдар жылжып артта қалды. Нендей құрметті, неткен қиын �мір еді! Күнбе-күн театрға жиналған халықтың к�кейінен шығып, к�ңілін марқайтатын, олармен бірге мұңдасып, бірге күрсінетін р�лдерді ойнау, әрине, оңай іс емес. Оған талант керек.

Асанәлі �шімов. Бұл есімді қазақ халқы мақтан тұтады. «Қыз Жібек» кинофильміндегі Бекежан, «Атаманның ақыры» к�ркем фильміндегі Шадияров, �.Нұрпейісовтің атақты «Қан мен тер» спектакліндегі – Еламан, «Қозы К�рпештегі» – Қодар... Осыны ұрпақ к�ріп �сті.

Асанәлі �шімов «Қан мен тердегі» Еламан образының шыңына шықты. Ел ол ойнаған Еламанды осы күнге дейін іздейді. Сағынады. Балықшы Еламан қазақ ұлтының шежіресі сияқты. «Қан мен терді» сахнада к�ріп отырғанда к�кірегінде жатқан ащы мұңды дәл басады. Еламан, М�ңке, Рай, Дос, Қалендерді к�ре бергің келеді. Арал теңізінің жағасында ғұмыр кешкен балықшы Еламанды Асанәлі ойнағанда мүлдем басқаша күйге душар боласың. Қайсар мінезді Еламанды дәл Асанәлі сияқты сахнада ойнау мүмкін емес тәрізді.

216


Оны �шімовтің мандайына жазған сияқты. «Қан мен тердегі» негізгі басты оқиға үш адамның тағдырынан ортақтасады. Олар Еламан, Ақбала, Тәңірберген...

* * *

Асанәлі �шімовтің шығармашылығы туралы ең алғаш рет 1971 жылы «Лениншіл жас» газетінде «Иә, талай рет �ліп, тірілермін» деген Оралхан Б�кеевтің очеркі басылды. Бұл Асанәліні күллі қазақ еліне таныстыру еді. К�п кешікпей Оралхан Б�кеевтің «Асанәлі асуға беттеді» деген «Жалын» журналында эссесі басылды. Баспас�з бетінде ұлы актер Асанәлі �шімовтің �нердегі �мірін елге тұңғыш рет таныстырған жазушы Оралхан Б�кеев екенін бүгінгі ұрпақтың бірі білсе, бірі білмейді. К�ркемс�здің шебері О.Б�кеевтей А.�шімовті ешкім терең талдап жазған жоқ десем, мен қателеспеймін. Асанәлі �шімовтің атағын аспандатып жазған Оралхан Б�кеев болатын.

* * *

Қазақ �нерінің жарық жұлдызы, қазақтың ұлы перзенті, КСРО халық әртісі, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Асанәлі �шімовпен мақтанамыз. Жамбыл облысының Сарысу ауданындағы Жайылма деген жерде �мірге келген Асанәлінің балалық шағы ауылында �теді. Сарысудың сары балшығын кешіп ойнақ салған ауыл баласының әкесі �шім Ұлы Отан соғысында қаза табады. �кесін сағынған баланың қуанышы ұзаққа созылмады. Бес жасында әкесін соғысқа шығарып салған к�кшіл к�зді сары балаға қаралы қағаз жасы жетіге толғанда жетеді. Жоқтау айтып еңіреп жылаған анасының жанында, күздің суық жаңбырының астында Асанәлі де егіліп тұрды. Жесір әйел мен жетім бала бір-біріне сүйеу болып, к�п кешікпей Кентауға бет алды.

Сарысудың сары балшығын кешіп �скен сары баланы �мір ерте есейтті. �кесінен ерте айрылған жетім баланы анасы ержеткізді. Баланың түсіне әкесі кіреді. Оянса, түсі. >з-�зінен

217


�ксіп жылайды. Жайылманың қырына шығып, әкесі кеткен батысқа ұзақ қарайды. Күн қызарып ұясына батқан мезгілде үйіне оралады. Күрсінеді...

* * *

Асанәлі ағаны құрмет тұтып �стік. 1984 жылы ол кісі Шымкент қаласына келді. «Оңтүстік Қазақстан» газетінің тапсырмасы бойынша «Шымкент» қонақүйінде демалып жатқан Асанәлі ағаға барып жолықтым. Сапар >темісов, Ақсақал Қалмырзаев, Ошат Рахимов, Мәжит Ілеасуаров, Жақып Омаров сияқты �нер иелерімен әңгімелесіп отыр екен. Келген жұмысымды айттым.

– Мен не айтсам, соны жазып ала бер! – деп Асанәлі аға күлді. �ңгімелерінің арқауы облыстардағы, аудандардағы �нер адамдарының тыныс-тіршілігі болды.

– >нерге к�ңіл болу керек. Жастарды к�п тартуымыз қажет. Оларға пәтер мәселесін шешу керек! – деді Ошат Рахимов.

– Хадиша Б�кеева да осы біздің түлегіміз! – деді Мәжит.– Ж�н... Ж�н... Бәрі жақсы. Мен Асқар Тоқпановпен к�п

әңгімелестім. Жалпы, �нерді к�термей, ұлттық санамызды жоғары к�тере алмаймыз. Бізде драматургтер к�п-ақ. Бірақ, жазғандары к�пшілікті қызықтырмай-ды! – деді Сапар >темісов.

Қызу әңгіме басталып кетті. Ұзақ отырдық. Мен Асанәлі �шімов туралы газетке «Асанәлі асудан асты» деген очерк жаздым. Бұл �нер адамы туралы тұңғыш қалам сілтеуім еді. Бірақ, Оралхан Б�кеевтің деңгейіне жете алмадым...

Асанәлі �шімов сахнада Макс Фриш комедиясындағы Дон Жуан, Т.Ахтановтың «Боранындағы» Қасболат, «Қозы К�рпеш – Баян сұлудағы» Қодар, «Қан мен тердегі» Еламан образдарын �те жоғары деңгейде сомдап шықты.

Қазақ киносының «Қыз Жібектей» қойылымын әлі күнге дейін тамашалаймыз. Бекежан. Бұл – тарихи тұлға. Елін қорғап жүрген ер. А.�шімов Бекежанды биік шыңға шығарды. Оның Қыз Жібекке деген махаббатында шек жоқ еді. Киноны к�ріп отырғанда, сұлу қызға шын ғашық Бекежан болып шығады. Қыз Жібекке деген Бекежанның пәк, м�лдір махаббатын актер �те

218


шебер жеткізеді. Қызға ғашық Бекежан. Бұл кино әлі күшін жойған жоқ.

Асанәлі �шімов – режиссер...Оның «Аждаһа жылында» қойылымын ел жақсы қабылдады.

Шоқан Уәлихановты жарыққа шығарды. К�ріп тамашаладық. Сол кезде әйелім босанып, ұл тапты. Атын Шоқан деп қойдым. Бұл да Асанәлі ағаға деген құрметіміз еді. Бұл кино �зінің идеялық-философиялық тереңдігімен ерекшеленеді. Оны терең түсіну керек болды. >зінше бір �нердегі құбылыс еді...

* * *

Бірде жазушы �бжапар Жылқышиев ағай бір әңгіме айтты.– Шәкен Аймановтан кейін қазақ киносы күрт т�мендеп

кетті. Басымыздағы бағымыздан айрылып қалдық. «Қан мен терді» Шәкен түсіруі керек еді. Мен �зім �.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романын к�зімнің майын тауысқанша оқып шықтым. М.�уезов атындағы драма театрындағы «Қан мен терді» к�рдім. Еламанды Асанәлі �шімов ойнағанда қатты риза болдым. Кітаптағы Еламанның �зін к�з алдына әкеледі. Асанәлі �шімов ірі талант иесі. Біз онымен мақтануымыз керек! – деді жазушы...

1991 жыл. Күз айы болатын. Жолдасым Жолдасбек Күздеубаевпен бірге Сарысу ауданында болдым.

– Бұл жерде Асанәлі �шімов туған! – деп Жолдасбек мақтана с�йледі. Анасы Бибігүл апай с�зге араласты.

– Менің күйеуім Мейрамбек Күздеубаев осы жерде �мірге келді. Асанәлімен мектепте бірге оқыды. Асанәлінің жастық шағы туралы айтып отыратын. >зі к�п жылдар аудандық мәдениет басқармасын басқарды. Сарысу киелі жер. Бұл жерден Асанәлі �шімов, Ілия Жақанов, Бейбіт Қойшыбаев, Тынышбай Рахимов сияқты азаматтар шықты! – деді ол. Жолдасбек мені Асанәлі �скен Жайылмаға алып барды. Жайлаук�лге апарды. І.Жақановтың «Жайлаук�л кештері» атты әні осы жерде шығыпты. Жолдасбектің әкесі композитор болыпты. «Қуаныш вальсі» атты ән шығарыпты. Сарысу кеші... Асанәлі аға туып-�скен жер �те ғажап. Сарыарқамен

219


шектесіп жатады. Салқын самал еседі. Сарысу �ңірінің әр үйі Асанәліні мақтаныш тұтады екен.

– Елге Асанәлі келсе, бір той болады! – деді Бибігүл апай. К�гілдір к�зді сары баланың балалық шағы осы Сарысуда �тіпті...

* * *

2006 жыл. Сәуір айы. Мені облыстық Мәдениет басқармасының бастығы Жолдасбек Мейрамбекұлы Күздеубаев шақырды.

– Мәселе былай. Менің ағам Асанәлі �шімов Сарысу ауданындағы Жайылмаға мешіт салдырыпты. Сен Сарысуда болдың ғой? – деді ол.

– Иә.– Менімен бірге Сарысуға барасың. Асанәлі ағамен таныс-

тырамын! – деді Жолдасбек...Актер, режиссер, қоғам қайраткері, Қазақстанның халық

әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Асанәлі �шімов туралы тағы да бір жаңалық естідім. Ойға беріліп кеттім. Сарысу... Жұпыны үй. Жас бала. Үйге анасы кірді.

– Апа! Мен әкемді сағындым! – деп бала �ксіп жылады.– Келеді. �кең келеді.– Қашан?– Бүгін балгерге бал аштырдым. Ол ұзақ ойланды. Басын

шайқады! – деді анасы.– Неге басын шайқады?– Жақсылыққа жорыдым. �кең сұлу жігіт болатын. Ол жауды

жеңіп келеді. Жайылмада ат шаптырып, той жасаймыз! – деді анасы...

– Менің әкем батыр болды ма?– Иә. �кең батыр. Сен де батыр болып �сесің. �кеңнің атын

шығарасың. �шімнің ұлы Асанәлі деген атаққа ие боласың. Сонда мына Сарысу �ңірі бізді сыйлайды! – деді анасы. Ана мен бала әңгі-мелесіп, қуанып отырған күні ауылға бір қарақағаз келді. Хат тасушы әйел оны ауыл ақсақалдарына апарып к�рсетті. Бұл қаралы қағаз ауыл шетіндегі әкесін іздеген Асанәлінің үйіне келген болатын...

220


* * *

Асанәлі �шімов. Қазақ халқының мақтанышына айналған, ғасырда бір рет дүниеге келетін ұлы тұлға.

– Біз �нерде Асанәлімен мақтануымыз керек! – деген жазушы �бжапар Жылқышиевтің с�зі ойыма орала береді...

221


мина ҚҰРМАНҒАЛИҚЫЗЫ,ҚР ағарту ісінің үздігі, ақын,

Іле ауданы, К!кқайнар ауылы

АСАҒА-АУ, АЙТЫҢЫЗШЫ МЫНАЛАРҒА...

Бір кезде Мұқағали Мақатаевтың «Ғабеке-ау, айтыңызшы мыналарға» деп мұң шаққаны есіңізде ме? Сол секілді мен де сізге мұң шағып, араша тілеп отырмын.

Бәрі де тіпті ойламаған жерден болған. Сіздің кітаптарыңыздың бәрін оқитын едім. Таяуда «Менің жанрым – күнделік» атты кітабыңызды біреуден ат-түйедей қалап алдым. Сол сәтте-ақ сіміріп те, сіңіріп те оқуға кірісіп кеттім. Кенет, �з �леңім!

Кім ойлаған... Сіздің кітабыңызда менің, қарапайым ауыл мұғалімінің �леңі жүр. Қуанғаннан айғайлай берсем керек, балалар, мұғалімдер аң-таң. Жиылып қалған...

К�з алдыма 2002 жылғы қарашаның сол бір сұрғылт тұманды күні, «Самалдағы» «Инара» кафесі елестеді. Біз №131 мектептің бір топ қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдері бір құрбымыздың туған күнін атап �туге барғанбыз. Бір кезде қатардағы үстелден Сізді к�рдік, қасыңызда �шірбек Сығай. Қалғанын, әрине, танымадық. Иә, Сіз. Сол Асанәлі. Таланты да, тағдыры да, талғамы да ерекше қайран әз-аға... Қалай үнсіз тамақ ішіп отыра береміз. Дүр к�теріліп келіп, жамырай сәлем бердік. К�ңіл айттық. Сіз сәл таңданып қалдыңыз, жалған қошеметтен запы боп қалған басыңыз елп етіп елеңдей қоймадыңыз. Сыпайы ғана рахмет айттыңыз.

Ал біз үшін бұл аспаннан тағдыр жұлдызы туғандай бір сәт еді. Егер қарапайым адамның �мірінде кездесер жұлдызды бір сәт болса, бұл сол еді.

Орнымызға келіп отырғаннан кейін, жан толғанысымды баса алмай, бала кезде оқыған әлдебір дастаннан есімде қалған бір жолдарды күбірлеп қайталай берсем керек.

222


Еңселігі екі еліЕгіз қоян шекелі, –

ме еді, әлде басқаша ма...Құдай-ау, бұл не? К�зімнен жасым сорғалап тұр.Атақты ақын болмасам да, менің шабытты шақтарым болатынын,

ондай кезде әжептәуір дүниелер �мірге келетінін білетін құрбым Гауһар:

– �мина, сенің шабытың келіп тұр. Сен Асекеңе арнап 2-3 шумақ �лең шығаршы, қазір барып оқып берейік, – деді.

– Қой. Ол кісі біздің �леңді тыңдап отыра ма? – деймін.– Жоқ, керісінше, ол кісі қарапайым адамдар пікірін бағалайды,

– деп құрбым қоймады. Күбірмен айттым. Содан соң жаздым.

Еңселігі екі еліЕгіз қоян шекелім.Сенен ұқты қазағыңШын таланттың не екенін,Шын тағдырдың не екенін,Шын қайғының не екенін,Шын махаббат не екенін...Тұяғы кетік тарланым,Тексіздікке бармадым.4тесің-ау, !мірденСоңғы әнін шырқап Майраның...�й, қартымыз, қартымыз,Қарттықтан бойды тартыңыз.Қырандай қиғаш қарасаң, Бет қаратпас зарпыңыз.Бұл заманда !лшем жоқ Сыятын сіздің нарқыңыз...Содан соң Сізге келдік. Кешірім �тіндік. Осы қазір туған

�леңімізді оқып беруге рұқсат сұрадық. Сіз әлі сол салқын, тартымды қалыпта бас изедіңіз. �шірбек аға күтпеген қызыққа кездескендей жүзі нұрланып, >лең етіп басын к�теріп, тыңдағысы келетін сыңай танытты. >лең оқылды. Жылап тұрып оқыдым. Мен �леңім керемет болғандықтан, жылағам жоқ, Сіздей арысты аямаған

223


тағдырға налып жыладым... Қарасам, бәрі жылап тұр. Сіз екі алақаныңызбен жүзіңізді жауып алыпсыз. Саусақ тарыңыздың арасын бойлай тарам-тарам жосылған к�з жасыңыз к�з алдымда қалып қойды. Сізге тағы да қайталап к�ңіл айттық, маңдайыңыздан сүйіп жұбаттық. Сіз енді ашылып ж�н сұрап, әңгімелесетіндей ыңғай берген соң, к�кейіміздегі ойларды айтып «к�сілдік» �зімізше. Мен: «Қазір сын дегеннің мүлде жоқтығын, қазақ киносын ауру-сырқау, ақсақ-тоқсақ, жарлы-жақыбайлардан арылтып, дархан, сері, сұлу халық екендігін бірінші рет жарқ еткізіп жаһанға к�рсеткен «Қыз Жібек» қой, шіркін, сол қиноның актерлерінің асыл қырларын ашып біреу жазбады ғой», – дегенімде, �шірбек ағай маған жалт етіп қарап:

– Япыр-ау, сен сыншысың ғой, искусство (�з с�зі) адамысың ғой, – деді.

Ал сіз кітабыңызда «зерделі адамдар, с�здері ғажап» депсіз (Сіз к�пше түрде айтқанмен, ол жерде с�йлеген тек мен едім).

Маған осы екі адамның, �шірбек аға мен сіздің екі ауыз с�зіңізден артық сый, одан �ткен баға бар ма? Тіпті �кіметтен орден алғандай болдым.

Міне, бары осы. Ғұмырға бергісіз қас-қағым сәт. >тті, кетті. Бірақ, кітабыңызға енер деп ойлаппын ба? Сіз «>леңіңді жазып бере ғой» дегенде, атымды жазуға ұялғам. Бейне бір атым елеулі адамша несіне жазам деп. «Қыздар» деп жаза салып едім.

Енді, міне, қуанышым қойныма сыймай, «Мынау менің �леңім», – десем, біреулер күле қарайды, біреулер «Байғұс-ау, мақтанғанның да ж�ні бар емес пе», – деп мүсіркей қарайды. Тек �з ортам, отбасым, сол күні қасымда болған 7-8 адам ғана сенер. Мен сенбегендерге ыза болам. >мірдің мыңнан бір мезетіндей осы бір титтей бақытты маған қимай ма?.. �лде қарапайым адамның талантқа табынуға хақы жоқ па?!.

Асаға, алшаңдай басхалқым бар деп.

Халқым болса, !лшенбеснарқым бар деп.

Асаға-ау, айтыңызшы мыналарғаҚоқыста да бір түйір

алтын бар деп.

224


сия БАҒДУЛЕТҚЫЗЫ

ШЫҒЫС АҢЫЗЫНЫҢ ШЫРАЙЫН

АШҚАН ҚОЙЫЛЫМ

8 наурызды алты ай жаз бен алты ай қысқа созып тастадық делік. Осы мәңгілік мерекеге атақты Асанәлі �шімұлының �з қолынан сыйлық алғыңыз келер ме еді?.. Онда әкемтеатрға тура тартыңыз. Осынау киелі сахнада сіз шығыстың ежелгі аңызы «Фархад – Шырынның» премьерасына тәнті боласыз.

� дегенде Гомердің «Илиадасы» мен «Одиссеясын» ауызға ала ж�нелетін еуропалық таным шеңберін айналып �тіп, �з тамырымызға үңіліңкіресек, сол «Илиададан» бір мысқал да кем емес саф алтындарға сүрінеріміз хақ. «Ләйлі – Мәжнүн», «Қозы К�рпеш – Баян сұлу», «Фархад – Шырын»... Қанша айналып соқсаң да ескірмейтін, жалықтырмайтын бұл дастандарда әркез ой дариясына жетелейтін бір құдырет бар. �рқайсысында бір-бір ақиқат бар. Пенде болған соң, ойымызда жауабы жоқ сансыз сұрақтар болады. Сондай сұрақтардың шырмауында қалған сәттерде жоғарыда аталған жырларға жүгінсек, сәулелі, бізге бейтаныс әрі сондай таныс әлемге жетелейтіндей. Сосын құдды бір ауылда қалған ақ әжеміз сияқты «Е, балам...» – деп маңда-йымыздан иіскеп, мейірлене отырып ақтарыла ж�нелетіндей...

Мәселен, «Фархад – Шырын» – әйел затының жан дүниесіндегі толқыныстар мен бұлқыныстарға терең дендеп, сол сырлы дүниені серпінді толқындармен лықсыта т�гетін дария іспеттес. Сабынды сериалдар арқылы «�йелдер, тіпті анасы мен қызы да �зара күндес қана» деп келетін батыстық түсініктің санамызға сіңіп жатқанына біраз болып қалды. Кім айтады олай деп? Бәрі �тірік. Шығыс психологиясында олай болған емес. «Фархад – Шырын» қойылымы – соның к�рнекті дәлелі. Сүйікті сіңлісін �лім аузынан арашалап алу үшін сұлулығын құрбан еткен

225


Мехменебану әйел затының бүкіл болмысын танытатындай. Оның бойынан ақылдылық пен аярлық та, нәзіктік пен кербездік те, тәкаппарлық пен парасаттылық та... бәрі-бәрі табылады. Бұл ғана емес, қойылымды халық жолында �зін құрбан еткен ерлік, �нердің адамзат тіршілігіндегі орны, тағдырдың тым-тым қаталдығы, фәнидің жалғандығы... әр бағытта таратып әңгімелеуге болады. Ежелгі аңызды сахналауды заманамыздың алыбы Асанәлі �шімұлы қолға алған екен, басқаша болуы мүмкін емес те сияқты. Асанәлі �шімұлы Мехменебану тұлғасына, яки әйел тақырыбына айрықша екпін береді. Пьеса хал үстінде жатқан сіңлісін құтқарудың жолын іздеп шарқ ұрған Мехменебанудың қынжылысынан басталады. Мұндағы Уәзір, бас тәуіп, жұлдызшы, Сербиназ, күтуші әжей ойларының дауысталуы к�рерменін бірден баурап алады. Бұл жүріс патша ағзамның алдында басын ие тұра әрқайсысы �з мұңымен әлек кейіпкерлердің мінезін айшықтап берген. Осы жүрістің трагедияға күлкілі сипат дарытатын тұстары бар. �сіресе, бас тәуіп пен �шіраптың адами болмыстары, іштей ойлаған зымиян ойлары сықақпен бейнеленеді. «Біреудің жоғын біреу ән салып жүріп іздейді». �маннан солай ғой. Тіпті мына сіз бен біз �мір сүріп отырған қоғамда да күлімсірегеннің бәрі дос емес. Дәргейіңе бас ұрғанның бәрінің тілеуі жақсылық дей алмайсың. �ркімнің �з мұңы, �з арманы, �з �мірі бар. Мысалы, басы домалағалы тұрғанын сезіп, қашып кетейін десе шен-шекпенін қимаған арамза тәуіпті алыңыз. Немесе Фархадты сұлтан сарайына ұрлықпен кіргізетін қарбалас сәтте суретшіден бояу құпиясын сұраған �нердегі �лерменнің қылығына назар салыңыз...

Сюжет желісіне оралсақ, Мехменебану сарайына түрі тіксінтердей бейтаныс келеді. Қоршаған адамдардың ойын біліп қоятын к�ріпкелдігі тағы бар. Міне, осы жұмбақ адам Шырынды жазып берем дейді. Мехменебану ол үшін сіңлісіне арнап сарай салдырып, сұлулығын қиюы керек... Апалы-сіңлілі екеуі бірдей Фархадқа естен тана ғашық болғаны болмаса, бәрі �з орнында... Шырын баққа келіп, жас суретші-сәулетшіні бал қылығымен баурап кетеді, екеуі қашуға бел байлайды. Бірақ әпке қаһарына мініп, қашқындарды қайтарады. Қандай жаза қолдану керек?

226


Тарихтағы қандықол патшалардың бірі болғанда, бір минут та ойланып тұрмастан екеуінің де басын алар еді. Бірақ Мехменебану �йтпейді. Ол Фархадқа шарт қояды: оба опырып жатқан халықты құтқару үшін «күйеу жігіт» Теміртауды тесіп, қалаға таза су жеткізуі керек. Он бір жылдық еңбектен кейін дегеніне жеткен Фархад батыр мен Шырын патшайым қосылады. Ал Мехменебанудан естелік ретінде тас тұғыр ғана қалған. Кім біледі, махаббаттан құса болып қайтыс болды ма?.. Баяғыдағы дәруіш-бейтаныс Фархадтың қос патшайым жүрегін бірдей жаралайтынын сезді ме, с�йтіп, Шырынға басымдық беріп, Мехменебану сұлулығын әдейі тартып алды ма, кім білсін... «Трагедия» деп айдар тағылған қойылым Асанәлі �шімұлы трактовкасында сәтті аяқталады. Пьеса соңынан к�рермендер: «Фархад тауды қопара алмай, жынданып кете ме деп едік», «Қос ғашық қосылмай қала ма деп едік» деп риза болысып жатты. Сірә, ерлік пен махаббаттың жеңілуін қаламайтындар к�п-ау...

�ртістердің ойынына келейік. Театрдың кинодан ар-тықшылығы сол, бір кейіпкерді әркім әрқалай сомдайды. Тіпті бір әртіс ойнағанның �зінде қойылым ешқашан дәл солай қайталанбайды. �р актер �зінің к�ңіл күйі, рухани қалыбы тұрғысынан бір р�лдің �зін түрліше сомдайды. Сол үшін де театр жалықтырмайды, сол үшін де біз театрға қайталап бара береміз. Назгүл Қарабалина сомдаған Мехменебану Шығыстың тәкаппар, кер маралдай керілген, к�л бетіндегі аққудай қалқыған хас сұлуы, бүкіл бір елді билеуге лайық патшайымның �р тұлғасы. Актриса �з ойынын былай түсіндіреді: «Ол құлай сүйеді. Жылағысы, айқай салғысы келеді. Бірақ халық онсыз да абыржып, қаңғып жүргенде патша әлсіздік танытса, не болады? Мүмкін, эмоцияларға к�бірек мән беру керек пе еді, дегенмен, ол жерде менің аңырап кеткенім дұрыс емес шығар». Меруерт Омарбекованың р�л түсінігі б�лек: «Асанәлі аға: «Барлық жерде патша екеніңді ұмытпа» дейді. Бірақ, маған Мехменебанудың адами қасиеттері басымдық алып кететін сәттері болатын сияқтанды. Патша бола берсең, к�рерменді жалықтырып аласың ғой». Оның ойынында сенімділік к�п болғанмен, патшайымға тән қуатты ұстанымнан г�рі әлсіз әйелдің жан дүниесіндегі

227


арпалыс басым ба дерсіз. Кейіпкердің шынайы болмысы оның жеке қалған сәтінде айшықталса керек-ті.

«Фархад мырза... Жоқ, Фархад ұста... Жо-жоқ, шебер! Фархад шебер!» – деп �з-�зімен мәре-сәре болған Азамат Сұрапбаевтың Фархады – бойын талап пен талпыныс билеген жастық шақтың Нарцисі іспеттес. Ал дәл осы к�ріністегі Ержан Түсіповтың Фархады аңқау, аңғал, пәк бозым ғана. Шырынға келсек, балауса к�ктем, еліктің лағындай орғыған бойжеткен, ерке де қылықты, назды да батыл. Баян Қажынәбиева мен Зәуре К�пжасарованың сомдаған Шырындарында анау дейтіндей айырмашылық жоқ. Екеуінің де бал-бұл жанған жүздерінен әлі тым аңғал жастықтың лебі еседі. �сіресе пейіш құсының үніндей үздіге шығатын дауыстары жүрегіңді жылытып, «Шырын десе, Шырын екен!» дегізеді. Дегенмен мұндай Шырынды бейнелеу жас актрисалар үшін аса күрделі еңбек дей алмаймын. Зәуренің «>кінер ем!» – деп әпке алдына тізерлей кететін, ал Меруерттің қыл бұрауды лақтырып жіберіп, жерге құлайтын сәтіндегі драматизмін айрықша атап �туге болады. Екі құрамның ойынында бірдей сәтті шыққан тағы бір р�л – Бейтаныстың р�лі.

Бақтияр Қожада ол мыстандау, мысқылшылдау. Айнала-сындағыларға жоғарыдан қарайтын жұмбақ жан. Оның мысықтабандап қозғалатын жүрісі де к�рерменнің денесін түршіктіреді. Ал Дулыға Ақмолдада оны сақтықтан �зге қасиет ерекшелендіреді дей алмаймын. Бақтиярдағы жүрегінді мұздататын күлкі онда жоқ. Ерлан Біләлдің Уәзірі �мірдің �зінен ойылып алынғандай нанымды. Оның сезімдері шынайы. Ал Бауыржан Қаптағай сомдаған Уәзірдің бір ғана қасиеті – қорқақтығы сенімді бейнеленген. Жалпы, «Фархад – Шырынның» бірінші құрамының ойынында кәсібилік пен әдемілік, екіншісінде драматизм басымдау ма деген оймен қайттық.

Пьесаның к�п қойылымдардан ерекшелігі – к�рермен назарын әлсіретпейді. Тіпті перде жабылғандағы қосымша к�ріністердің �зі музыкалық жағынан керемет к�ркемделген, әсерлі де шынайы. Фархадтан «пайғамбар жасап», оны «бір к�руге» зарыққан халықтың жер бауырлаған қозғалысы мен

228


ыңыранған азалы үні аза бойыңды қаза қылады. «Фархад –Шырынның» бір алтын діңгегі – лай атқан бұрқақтан су ішіп, індет жайлаған халық қасіреті емес пе? Бірақ, Фархад Теміртауды тесуге бел байлағанда Шырынға қол жеткізуді ғана ойлағандай. Нәтижесінде қасірет шеккен халық бар да, оны құтқаруға «мәжбүр» Фархад бар (Мехменебану сондай шарт қоймағанда Фархад Шырынымен бірге бақытқа малынып, мастық күй кеше беретін еді ғой!). К�ріп отырғаныңыздай, «бақытын тәрк еткен жолбарыс» мұнда жоқ (Оның «қуаты» мен шабыты да қарапайым халық емес, Шырын ғана). Мехменебанудың да жайы солай. Ешқандай да «халық қасіреті» емес, үкім кестіретін – әйел затының шарасыздығы мен қызғанышы сияқтанады. Күйзелген, қызғанған, сүйген Мехменебану бар, бірақ, Фархадын да, Шырынын да, махаббатын да құрбан қылатын патшайым жоқ. Мұның бәрі драматургия кемшілігі екені с�зсіз. Декорацияға келсек, әкемтеатр сахнасы к�рерменін ұсақ-түйекке дейін ойластырылған орта ғасырлық Шығысқа жетелеп әкеткен. Күрделілігі жағынан екінші актідегі Мехменебану сарайы таңдай қақтырды. Ол патшайым психологиясымен астасып жатыр. Хан сарайы айнамен сәнделмейтінін білсек те, сахнадағы 5-6 айнаны шартты түрде Мехменебану к�ңілінің к�зі деп түсіндік. Ол ессіз сүйеді, бірақ, Фархадқа қол жеткізуге кедергі болып тұрған – Шырын да емес, одан бұрын �з бейнесінің сұрықсыздығы. Ол жалғыз қалған сәттерінде �лердей үздігеді, бірақ сұлулығын бейтанысқа беріп қойған ажарсыз кейпі �зін қоршаған айналар сияқты к�з алдынан кетпек емес. К�ркін құрбан етіп, алғаш рет айнаға қараған сәтінен бастап жадында жатталып қалған �з елесі сахнадағы айналар сияқты бар дәрменін тартып алған. Фархад тесетін Теміртау декорациясы да сенімді. Бейнетаспа арқылы к�рсетілген судың тесілген тауды жарып шыққан тасқыннан г�рі еркелей құлаған сарқырама екені к�рініп тұр, Дегенмен судың дауысы естілгендегі к�рермен шапалағы бұл шарттылықты елемеуге болатынын растайтындай. Соңғы к�ріністе ортаға шығарылатын тас тұлға да Мехменебануға әбден лайық. Қос қойылымда да киім үлгілері әсемдігімен к�з тартады, сахнада жарқылдаған киімдер сізді орта ғасырдың салтанатты

229


Шығысымен таныстырғандай. Б.Дәлденбайдың тақырыптық музыкасы да санаңызды дауалап алады. Ал трагедия с�здерінің, ағымыздан жарылайық, не �лең, не қара с�з екенін түсінбедік. �лде әртістер солай дауыстады ма, әйтеуір баяндауышы басына, бастауышы аяғына шығып, бытысып жатқан әлем. >лең с�з дейін десең, ұйқас к�рмейсің. «Сен қандай жаман адам едің», «Бауырым шынымен �лгені ме?!»... >ңшең ауызекі стильдегі с�здер.

Қорытындылай келгенде, Асанәлі �шімұлының режиссерлік қолынан шымырлап шыққан «Фархад – Шырын» қай қырынан да үңілсеңіз де сан-сапалақ ойларға жетелейтін қақтығысты қойылым.

230


лсейіт ЛМЕН

ЫСҚАҚ АТА КІМ БОЛҒАН?

Кезінде халқымызға, әсіресе Сарысу ауданының ел-жұртына танымал болған ірі тұлға �зінің жаратылыс, болмыс-бітімімен, мінез-құлқымен «Ысқақ пірәдар» атанып, есімі к�пшіліктің ауызында қалған Ысқақ ата аруағын әспеттеушілердің бірі болғаныма �зімді бақыттымын деп есептеймін.

>йткені, осы бір текті әулеттен шыққан Ысқақ атаның қадір-қасиетін елі елеп, ұрпағы ұмытпай, к�п жыл �ткен соң, �скен-�нген Жайылма �ңірінен Ысқақ пірәдар атындағы алып мешіттің бой к�теруіне бас-к�з болғаны мынау Атымтай-жомарттары аз емес заманымызда кім-кімді де ойландырмай-толғандырмай қалуы әсте мүмкін бе?!

Иә, Ысқақ ата кім болған деген сауалға жауап тапқанша оқырмандарымыз да асығатыны с�зсіз. Со-н-о-ау о шеті мен бұ шетіне ұшқан құстың қанаты талып, шапқан тұлпардың тұяғы кетілетін шетсіз де шексіз дархан-дария Сарыарқа жерінде �мір сүрген Ысқақ ата дін жолына түсіп, Алланың құлы, Мұхаммед пайғамбар с.ғ.с. үмбеті болды. Аузында иманы, тұла бойында рухани жиғаны мол жайсаң жан кісінің ала жібін аттамады, момындығымен, мейірбандылығымен, таза пейілімен �мірге келіп, �мірден �ткенін Жайылма ауылының к�нек�з қариялары жыр ғып айтатын, сыр ғып шертетін.

Ысқақ ата кіндігінен үйелмелі-сүйелмелі 5 ұл – Мәдікен, Қойшыбай, �лжан, �шім, Қасымдар дүниеге келген. Ержетіп, үйлі-жайлы болған Мәдікеннен – Асқарәлі, Қойшыбайдан (ұрпақ жоқ), �лжаннан – Белетәлі, �шімнен – Асанәлі, Қасымнан Тұрар атты ұлдарын Ысқақ ата бір шаңырақтың астында �ркендетіп, �сіру үшін кешегі кеңес дәуірінің қиын-қыстау кезеңдерінде Оңтүстікке қоныс аударады.

231


Пірге қол беріп, таза жүріп, таза тұрып, бес уақытты намазын оқитын тақуа, зиялы Ысқақ атаға отбасын асырау оңайлыққа соқпаған. Ол Ташкентке барып түйекеш болып, �ндіжанға мақта, астық тасыған керуеншілікті де бастан кешірген. Тек 1934 жылы Сарысу ауданындағы Интернационал колхозында басшы болып жүрген ағайын-туысы Нұрлан Қозыбағаров Ысқақ атаны бала-шағасымен к�шіріп әкеледі.

Заманның толқыны, тағдырдың шырғалаңы Ысқақ ата әулетіне �з дегенін жасап бақты. Үлкен ұлы Мәдікен колхоз басқарды. Қойшыбай, �лжан, �шім, Қасым колхозда ат соқамен жер айдап, егін салды. Орақ орды, астық бастырды. �сіресе �шім �ндіріп еңбек етіп жүріп, маңдайалды «ста-хановшы» атанды.

Ысқақ атаның ұлдарының ішінде �шімнің ерекшелігі – от ауыз, орақ тілді болыпты. �зілкеш, с�зге ұсталығымен еңсесі түсіп жүрген колхозшыларды күлдіріп, мәре-сәре етеді екен.

Ысқақ ата ұрпақтарының ең үлкені Мәдікен 1937 жылы сталиндік қуғын-сүргіннің құрығына ілініп, алдымен 25 жылға, соңынан 5 жылға сотталып, Ақт�бе түрмесінде қайтыс болды. Қойшыбай Ұлы Отан соғысынан елге оралмады. �шім де от кешіп жүріп опат болды. Осы зобалаңнан аман қалған бес ұлдың ортаншысы �лжан қария ғана болыпты. Ең кенжесі Қасым да қан майданда қар жастанып, мұз т�сенген.

Халқымыз «Орнында бар оңалар» дейді. Сол Ысқақ атаның үлкен ұлынан �мірге келген тұяқ – Асқарәлі 1933 жылы Жайылма ауылында туған. Орта мектепті ойдағыдай бітіргеннен кейін қазақтың Мемлекеттік ауыл шаруашылығы институтында оқып, оны 1955 жылы бітіріп, инженер-механик мамандығын алып шықты.

Еңбек жолын 1955 жылдан Сарысу ауданының Байқадам (қазіргі Саудакент) машина-трактор стансасында инженер-бақылаушы қызметінен бастаған. Келесі жылы осы МТС-тің бас инженер-механигі болып тағайындалды. Бұл жұмыста 1961 жылға дейін болды.

1961 – 1964 жылдары Сарысу ауданындағы «Казсельхозтехника» кеңсесінің директоры, онан соң Қазақ КСР Автотранспорт

232


министрлігінің Байқадам автоколоннасының бастығы қызметін атқарып, сонан соң аудандық партия комитетінде 1970 – 1975 жылдары жауапты қызмет атқарды.

1975 – 1986 жылдары Сарысу аудандық «Сельхозтехника» бірлестігінің бастығы болып істеді. Мұнан кейін аудандық ауыл шаруашылық басқармасы бастығының орынбасары қызметін атқарып, осы қызметтен зейнеткерлікке шықты.

Асекең ұзақ жылдар бойы ауданның экономикасын, мәдениетін дамытуға елеулі үлес қосты. Қоғамдық жұмыстарға белсене араласып, аудандық партия комитетінде тексеру комиссиясының мүшесі, Байқадам ауылдық кеңесінің депутаты болып сайланды. «Еңбектегі ерлігі үшін» және т.б. медальдармен, аудандық, облыстық мақтау грамоталарымен марапатталды. 70 жылдық мерейтойын атап �тіп, Сарысу ауданының Құрметті азаматы атағын алды. Облыстық мәслихаттың Құрмет грамотасына ие болды. Жұбайы, ұлағатты ұстаз Рая Ғаббасова ұл-қыздарына �негелі тәрбие беріп, олардың жоғары білім алуына қамқорлық жасай білді. Үлкен ұлы Болат қазір Сарысу ауданының әкімі, қыздары Шынар, Фатима, �зиза ана жолын қуған ұстаздар. Үлкен қызы Шынар аудандағы үздік, мақтаулы мұғалима. Ол 2000 жылы республикалық мұғалімдер съезіне ауданнан делегат болып қатысты.

Ысқақ атаның кіші ұлдарының бірі �шімді соғыста опат болды дедік. �шекең от пен оқтың ортасында жүріп те әзіл-қалжыңмен жауынгерлерді жігерлендіріп отырған. Ол жерлесі Жарылқасын Сырттанбеков екеуі бірде окопта жатып, махорканы тұтатып алатын сіріңке таппай, қолындағы шылымын окоптан сәл жоғары к�теріп:

– Немістердің оғына тұтатып алайық! – деп, жанындағыларды ду күлдіріпті.

Сол �шекеңнің ұрпағы Асанәлі �шімов қазақ халқының даңқты перзенті, ұлы актер болады деп ол кезде ешкім ойламаған шығар. «Алма ағашынан ұзап түспейді» деген ұлағатты с�з бекер айтылмаған ғой халқымызда.

Асекең Жамбыл облысы, Сарысу ауданында 1937 жылы дүниеге келді. 1961 жылы Құрманғазы атындағы консервато-

233


рияның театр факультетін бітірді. Студент күндерінің �зінде-ақ «Ботаг�з» және «Асау Ертіс жағасында» фильмдеріне түсті.

Институт бітірген соң «Қазақфильм» киностудиясының құрамына қабылданды. Кейіпкер жүрегінің лүпілін сезіну құштарлығы да осында пайда болды. Сол арман жас талантты 1964 жылы қазақтың М.�уезов атындағы академиялық драма театрына алып келді. Содан бері сахна т�рінде елуге жақын бейне сомдады.

А.�шімов жасаған қазақтың классикалық драматургиясындағы эпикалық және тарихи образдар галереясы �зіндік бір құбылыс деуге болады. Шуақ (М.�уезов, «Қарақыпшақ Қобыланды»), Қодар (Ғ.Мүсірепов, «Қозы К�рпеш – Баян сұлу»), Кебек (М.�уезов, «Еңлік – Кебек»), Сырым Датұлы (Ғ.Мүсірепов, «Бо ла шаққа аманат») бейнелері осы жолдағы тамаша шығар-машылық жеңістері.

«Атаманның ақыры» (реж. Ш.Айманов), «Қыз Жібек» (реж. С.Қожықов), «Транссібір экспресі» (реж. Э.Оразбаев), тағы басқа фильмдердегі тамаша орындалған басты кинор�лдер Асанәліні к�рермен қауымға жедел танымал етті.

Режиссер болып А.�шімов театр сахнасында «Ревизор» (Н.Гоголь), «Амангелді» (Ғ.Мүсірепов), «Ақбілек» (Ж.Аймауытов), «Мен ішпеген у бар ма?» (И.Оразбаев), «Сұлтан болсам егер мен...» (Саадала Ваннус) спектакльдерін қойды.

А.�шімовтің �нері кинорежиссура саласында да елеулі табысқа ие болды. Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясында А.�шімов түсірген «Аждаһа жылы» (1980 ж), республиканың Мем-ле кеттік сыйлығына ие болған «Шоқан Уәлиханов» т�рт сериялы фильм дері және «Елім-ай» киностудиясында жасалған «Қозы К�р-пеш – Баян сұлу» фильмі сәтті шықты. Осы киноларда басты р�лде ой наған баласы Сағи �шімов Қазақстан Мемлекеттік сыйлығын алды.

Қазіргі заман қиындығына қарамастан, Асанәлі кино мен театр режиссері ретінде �зінің жеке «Елім-ай» киностудиясында шығармашылық ізденістерін жалғастыруда.

А.�шімов 1972 жылы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының, 1974 жылы КСРО Мемлекеттік сыйлығының

234


лауреаттары атанды. Ал 1980 жылы КСРО халық әртісі деген құрметті атақ беріліп, КСРО Кинематографистер одағы басқармасының мүшесі болды. Оның шығармашылығына арналып «Асанәлі» атты деректі фильм шығарылды.

Асекең соңғы жылдары шығармашылықпен айналысып, «Майраның әні» және «...Жан б�лек» атты кітаптарын жазып шығарды. >ткен 2000 жылы «>нер» баспасынан қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде «Асанәлі» атты түрлі-түсті фотоальбомы жарық к�рді.

Осы жылы республикалық «Тарлан» сыйлығын алды.Ысқақ атаның ең кенжесі Қасым 1916 жылы туған. Орта

мектепті бітіріп, 1935 – 1939 жылдары Оңтүстік Қазақстан облы-сындағы Қапланбек зоотехникалық-малдәрігерлік технику-мында оқыды.

Фин соғысы мен ҰОС-на қатысқан жауынгер, «Ерлігі үшін», «Ұлы Отан соғында Германияны жеңгені үшін» медальдарымен марапатталған.

1942 – 1950 жылдары аудандық жер б�лімінің зоотехнигі болды. Сарыарқадағы мал жайылымдығын игеруге атсалысты.

1950 жылы Алматыдағы зоотехникалық-малдәрігерлік институтын сырттай оқып бітірді. «Коммунар», «Байқадам» кеңшарларында бас зоотехник болды. 1966 жылы Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды.

1967 жылы «Шығанақ» кеңшарының директоры болып, 13 жылдай табан тіреп қызмет етті. 1968 жылы Қазақ КСР-не еңбек сіңірген зоотехник атағын алды. 1975 жылы «Кұрмет белгісі» орденін тақты. Бірнеше рет депутаттыққа сайланды.

Қасекең жұбайы екеуі 6 бала тәрбиелеп �сірді. Олардың барлығы да жоғары білімді. Қасекеңнің ұрпақ тәрбиесіне сіңірген еңбегі зор. Ұлтымыздың шамшырақтарының бірі, қазақ киносының жұлдызы Асанәлінің болашағына к�п ықпал жасағанын және ұзақ жылдар бойы шаруашылық саласында белді қызмет атқарған Асқарәлінің қалыптасуына игі әсерін тигізгенін айту парызымыз.

Міне, осындай �мір жолы сан қилы, тарам-тарам �рілген Ысқақ ата ғұмырының соңы жайлы немересі Асанәлі �шімовтің

235


«...Жан б�лек» деп аталған кітабындағы �з с�зіне ден қойып, текті әулет ж�ніндегі бір үзік сырымызды аяқтасақ дейміз.

«...�кемнің әкесі Ысқақ – тақуа, әулие кісі болған. Қылышынан қан тамып тұрған сол заманда да бес уақыт намазын қаза қылмаған адам ғой. Надандықтың шегіне жеткені сонша, намазға жығылатын сәтін аңдып, әжуалаушылар да болған. Осы кісі бес баласын да құдай жолына салып �сірді. >з малыңды да бала-шағаңа нәпака ете алмайтын, �з несібең �зіңе бұйырмай, түн жамылып, саптыаяқтың сабына қарауыл қоятын кер заман еді ғой ол кез! Сондай бір күні жан-жағын тіміскілеп жүретін Майтон біздің үйге келеді. «Майтон келе жатыр» десе бесіктегі бала жуанатын жағдайға жеткен. Менің үш жастағы кезім. Майтон атаммен әзілдескен болып біраз отырады. Қайдан сезіп қойғанын кім білсін, түнде сойылған малдан хабар жеткен. Мені алдына алып, басымнан сипап отырып: «Ой қандай жақсы баласың �зің, сіздің үй қой сойды ма?» – деп сұрайды. Мен «сойды» деп жауап беріппін. Атам байғұс не дерін білмей: «Майтонжан-әй, баланың с�зіне сеніп бола ма?» – деп жалтақтайды. Майтоннан айла артылған ба, біраз отырған соң тағы да менен «Сіздің үй есек сойды ма?» – деп сұрайды ғой. Мен тағы да «иә» деп жауап беріппін. Сонда Майтон: «Ой, мынаның с�зі бекер боп шықты ғой», – депті. Содан атамның к�ңілі орнына түскен. Ауылда алғаш шошқа фермасы құрылғанда бір шошқа біздің әуліге кіріп кетсе керек. Оны к�рген атам «А, құдай, ендігі к�рсетейін дегенің осы ма еді», – деп қолындағы дәрет құманы түсіп кетіп, кебісіне сүріне-кабына үйге жетіп, іргеге қарап жатып, жүріп кеткен ғой. Сол жарықтық, пірәдар атанған атамды жерлеген шілденің күнінде бір тамшы тамбаған жауын құйып берді. Бұл оқиғаға таңданбаған ел қалмады. Сол ақ н�сер әлі есімде. Осындай Тәңірінің нұрына ғана малынуға тиісті қалың елдің к�з жасына малшынған Майтондар қайта туып, халықтың �з сорына тағы бір сор жабыспаса екен деп тілейсің Тәңірден».

236


«МАЙРАНЫҢ �НІ»

КІТАБЫН ОҚЫҒАНДА

Оңашалық �зіңе бейпіл тиіп, >зегіңді �ртейді кей күн күйік.Жауға алдырған қапыда Т�легенің, Қыз Жібектің жүрмісің кейпін киіп.

Талабы – тау әз-аға ойға – к�сем, Ағарыпты сақал-мұрт бойдағы әсем. Бекежанның бейнесін енді қайтіп, Айдаса да мылтықпен ойнамас ең...

Білтесі ада майшамдай тарттың бәсең, Тағдыр ғой бұл, бір сәтте салт тұрмас ең. Майра да �тті �мірден, о жалған-ай, Болат сынды берік бол, шорт сынба сен.

Қанатыңның айрылып сыңарынан, Мұң шертесің баршаға тым арыдан. «Ғашық еді �мірге...» – дейсің әттең, Аяулы ару шықпады-ау құмарынан!

Деп жүргенде телегей бақ кешемін, Жаппар иең оның да тапты есебін. Ыстық құшақ кешегі ләззаты мол, Енді кімге бұйырар ақ т�сегің?!

Күрсінесің к�термей бір еңсені, Арың таза! Адалсың! Білем сені! Жалғыздықтың азабы аһ ұрғызар, Қосағымен келсе үйге кілең сері.

Сүйектегі бітпейді демде сынық, Айығарсың дертіңнен сен кешігіп. Тірі адам тірлігін жасар әлі-ақ, Осы екен ғой, осы екен пендешілік.

МАЗМҰНЫ

>нері – �мірі .....................................................................................................3Пікірлер. Лебіздер .............................................................................................4

Серік ҚирабаевАСАН�ЛІ .......................................................................................................... 9

Мұзафар ЛІМБАЕВ«Ақиқаттан айнымаудың абыройлылығы»Асқан таланттылығын к!тере алмай, асып-тасып кетпеуінің !зі қандай ғанибет, !неге-үлгі, тәлімгерлік ...................................................................... 28

лия БЕЙСЕНОВА Махаббат құдыреті .......................................................................................... 31

Т!регелді ШармановСаңлақ ............................................................................................................. 41

біш Кекілбай>рмек жүзінен ауғанда .................................................................................... 48

Тұрсынхан бдірахманқызы Суретшіге ода ...................................................................................................60

Шот-Аман Уәлихан Сен, сен кім едің?! .......................................................................................... 61

Тұманбай МолдағалиевАсанәлі ініме ................................................................................................... 63

Свет ОразаевЖарық жұлдыз ................................................................................................ 65

Оралхан Б!кей1. Асанәлі асуға беттеді ................................................................................... 682. «Иә, талай рет �ліп, тірілермін» .................................................................. 743. Ардагер Амангелді елдің ері ........................................................................ 80

Ақселеу СейдімбекСаңлақ ............................................................................................................. 86

шірбек СығайДарабозы �нердің ............................................................................................ 91

Ахмеджан ҚадыровДала Сократы ................................................................................................. 116

Қоғабай СәрсекеевАсанәлі ............................................................................................................ 123

Жүрсін ЕрманАсанәлі �шімовтен «�ш алу» ........................................................................ 141

Серік ТұрғынбекұлыАсанәлі – 60 ................................................................................................... 146

Исраил СапарбайМен шыққан тау ............................................................................................ 148

Иран-ҒайыпАсанәлі �шімов хақында .............................................................................. 150Мен бақытқа ғашық жанмын ....................................................................... 153

Пернебай ДүйсенбинҰшқан ұя ........................................................................................................ 157

Несіп Жүнісбайұлы«...Жан б�лек болғанымен, тағдыр ортақ, аға!» ............................................. 162

Нұрт!ре ЖүсіпКүнделікте �мір тұр ....................................................................................... 198

Қали СәрсенбайАлаштың Асанәлісі ......................................................................................... 207Асанәлінің анасы ........................................................................................... 210Сағина ............................................................................................................ 212Қазақтың атаманыорыстың атаманын қалай ықтырды? ............................................................ 213

Серік Жанәбіл>нердің арыстаны Асанәлі ........................................................................... 215

мина ҚұрманғалиқызыАсаға-ау, айтыңызшы мыналарға .................................................................. 221

сия БағдәулетқызыШығыс аңызының шырайын ашқанқойылым ........................................................................................................ 224

лсейіт лменЫсқақ ата кім болған? ................................................................................... 230«Майраның әні» кітабын оқығанда ............................................................. 236

�ШІМҰЛЫ АСАН�ЛІ

К�п томдық шығармалар жинағы

Т�ртінші том

АЛАШТЫҢ АСАН�ЛІСІ

РЕДАКТОРЫ –ТЕХ. РЕДАКТОРЫ –

СУРЕТШІСІ –

Қ.С�РСЕНБАЙБ.БЕКБОЛАТР.ОЙСАЕВ

Теруге берілген күні 20.07.14. Басуға қол қойылған күні 30.09.14. Пішімі 60х90 1/16. Қаріп түрі «Таймс». Шартты баспа табағы 15. Қағазы офсеттік. Таралымы 2000 дана. Бағасы келісімді.

Асанәлі ШІМҰЛЫtilalemi.kz/books/7021.pdfУДК 821.512.122-3 ББК 84 (5 қаз) 7-44...

Documents