КЫРГЫЗ МЕНТАЛИТЕТИ - manapbaev.ru fileЭмне ‰ч‰н бир улуттун...

КУБАНЫЧБЕК МАНАПБАЕВ

КЫРГЫЗ ЭЛИНДЕ КЕЛЕЧЕК БАРБЫ? КЫРГЫЗ МЕНТАЛИТЕТИ

Бишкек 2013

3

Кыргыз элинде келечек барбы? УДК 323/324ББК 66.3 (2Ки) М 23

М 23

М 0803010200-13

ISBN 978-9967-27-076-3

ISBN 978-9967-27-076-3

УДК 323/324ББК 66.3 (2Ки)

© К. Манапбаев, 2013

Манапбаев Кубанычбек Кыргыз элинде келечек барбы? кыргыз менталитети. – Б.: Салам, 2013. – 116 б.

Алдыњыздарга сунуш кылынган китептен сиз эмне себептен бир улут экинчисине караганда жакшы жашайт, артта калган элдердин оњолуп кет‰‰гµ м‰мк‰нч‰л‰ктµр‰ барбы деген су-роолорго жооп таба аласыз. Китепте улуттук м‰нµз, улуттук менталитет жµн‰ндµг‰ талкуулар кењири берилди.

Мындан сырткары китепке автордун улуттар аралык про-блемаларды чеч‰‰ боюнча ойлорун, балдарга туура тарбия бер‰‰н‰н жолдорун камтыган макалалары кошулуп берилди.

Китеп Кыргызстандын келечеги жµнүндµ ойлонгон инсан-дарга арналат.

Бүт дартыңды өз мойнума алайын, Сен ооруба, мен ооруюн, Ата Журт!

А. Осмонов

Кириш сµз ордуна

Эмне ‰ч‰н бир улуттун жашоосу жакшы, экинчисиники начар? Керек болсо кошуна эле жашаган эки улуттун жашоо турмушу асман менен жердей айырмаланат. Бир улут дайы-ма жакшы, бакыбат турмушта жашап келсе, экинчилери µм‰р бою ызы-чуу, ар кандай революциялар, согуштар менен жашап келишет. Бир улуттун жашоосу µйдµ, экинчисиники ылдый.

Ал эми кыргыз элинин акыркы 150 – 200 жыл аралыгында-гы жашоо турмушуна кµз ж‰г‰рт‰п кµрсµңүз, башка µн‰ккµн µлкµлµрд‰ кой, µз‰ менен бир мамлекетте чогуу жашаган улуттардан да жашоо дењгээли тµмµн бойдон калып келге-нин кµрµс‰з. Эмне себептен ушундай? Кудайданбы же элдин µз‰нµнб‰? Оњолобу же абал ушу боюнча кала береби? Мына ушул сыяктуу суроолор ар бир кыргызды ойго салбай койбойт.

Алдыњыздарга сунуш кылынган эмгек, автордун мына ушундай суроолорго жооп табуу максатындагы ж‰рг‰згµн изилдµµлµр‰н‰н негизинде жазылды.

Урматтуу окурман, ушул китептин кичинекей бир бµл‰г‰ сизди ойго салып, суроо жаратып, талаш-тартышты пайда кыл-са, анда биз µз‰б‰зд‰н максатыбызга жеттик деп эсептейбиз.

Кубанычбек Манапбаев

54

Кыргыз элинде келечек барбы?

Эмне себептен ар бир адам µз улуту ‰ч‰н жан тартат?

Элим деп «к‰й‰п», элим деп «ооруп», элинин келечегин ой-лоп кабатыр болгондуктун зарылдыгы барбы?

Же жалгыз менин колуман эмне келмек эле деп, µз‰н сооро-туп, µз арабасын кылдыратып ж‰рµ берсе болобу?!

Болот. Бирок, µз‰н тигил же бул улуттун өк‰л‰м‰н деп таа-ныган ар бир адам өз улутунун проблемаларынан четте тура албайт. Себеби, µз энесин башкалардан артык кµргµн наристе-дей, ар бир адам µз улутун жакшы кµрµт, µз‰н‰н улутун баш-калардан артык деп ишенип келет. Улуту µйдµ болсо µйдµ бо-лот, ылдый болсо – ылдый болот. Улутунун сыймыгы – анын сыймыгы, улутунун намысы – анын намысы болуп калат. Ошондуктан намыстуумун деген ар бир атуул улутунун жашоо дењгээли жµн‰ндµ тынчсызданбай, ойлонбой коё ал-байт. Бул – биринчиден.

Экинчиден, улутуњдун жашоо дењгээли канчалык µйдµ бол-со, балдарыњдын да келечеги ошончолук кенен, м‰мк‰нч‰л‰к-тµр‰ жогору болот. Мисалы, кыргыздын ‰й-б‰лµс‰ндµ тµрµл-гµн балага караганда, немистин ‰й-б‰лµсүндµ тµрµлгөн баланын келечеги алда канча µйдµ болоорлугу талашсыз. Бул болсо кичинекей наристенин немис же кыргыз болуп тµрµл‰п калгандыгында эмес, жµн гана анын материалдык жактан жак-шы дењгээлде жашаган немистин ‰й-б‰лµс‰ндµ тµрµл‰п кал-гандыгына байланыштуу. Эгерде кыргыздардын да жашоо дењгээли µйдµ болгондо, кыргыздын балдарынын да келечеги немистердикиндей жакшы болмок. Ошондук-тан µз улутунун жашоо дењгээли жµн‰ндµгү маселе намыстын эле эмес, балдарынын, не-берелеринин келечегин ойлонгон ар бир атуулдун да иши болуп саналат.

Элиңдин намысы– сенин намысыњ.

Элде болсун. Элде болсо – сенде бо-лот.

‡ч‰нч‰дµн, жашоо дењгээли боюнча артта калган улуттар-дын µк‰лдµр‰ндµ «комплекс неполноценности» деген психо-логиялык «проблема» пайда болот. Бул «оорунун» бир жаман жери: ылдый болгон адамдарды ого бетер ылдый тартат. Ми-салы: бир класста еврей менен кыргыз чогуу окуп калышты дейли. Чейректин жыйынтыгы менен кыргыз бала еврей улу-тундагы баладан астыга чыгып кетсе, кыргыз бала µз‰н‰н бул жетишкендигин кадыресе кµр‰н‰ш деп эсептей албайт. Антке-ни ага дайыма еврейлер кыйын, еврейлер укмуш деп кулагына куюп келишкен. Ошол эле убакта еврей бала µз‰н‰н артта ка-лышын «кокустук, мындай болушу м‰мк‰н эмес» – деп санап, 2– чейректе болгон аракетин жасап, сµзс‰з биринчи орунга жетет. Себеби, еврей баланы тµрµлгµндµн тартып: «сен кыйынсын, сен Кудай тандап алган еврей улутунун µк‰л‰с‰њ» – деп айтып чоњойтушкан.

Абалыњ кандай, Кыргызстан?

Кыргызстан б‰г‰нк‰ к‰н‰ жашоо дењгээли боюнча 187 мамлекеттин арасында 126- орунда турат. Мындан сырткары мурдагы чогуу болгон союздук республикалардын бардыгы-нан артта калганыбызды эске алсак, абалыбыздын канчалык оор экендиги даана кµр‰нµт. Ошого карабай дагы деле болсо, «атам баланча кыйын болгон» деп мактанган кичинекей бал-дардай болуп: «кыргыздар мындай болчубуз, тигиндей болчу-буз» – деп, µткµн бабаларыбыздын жасап кеткен иштерине тая-нып мактанабыз, же: «эртењ «Щвейцария» курабыз, б‰рс‰г‰н‰ «Япония» курабыз» – деп кур кыялга батабыз.

Ошол эле учурда мамлекетибиздин экономикалык абалы к‰ндµн к‰нгµ оордоп, башка µн‰ккµн µлкµлµрдµн артта калуу-су уламдан улам к‰чµп баратат.

Элињдин келечеги – сенин келечегињ.


76


Аракет кылбастан, мына эми жакшы болобуз деп µз‰б‰зд‰ сооротуп ж‰рµ берсек, бул маселе келечекте чоњ проблемага айланышы м‰мк‰н. Себеби, азыркы заманда бир µлкµ экинчи-син илгеркидей к‰ч колдонуп басып алуу жолу менен эксплуа-тациялабайт. Азыркы заманда к‰чт‰‰ µлкµ алсыз µлкµлµрд‰ боор тартымыш болуп, наркотике кµнд‰ргµн сымал, арзан кредиттерди берип, финансалык жактан кµз каранды кылып коюп, эксплуатациялайт. Башка мамлекетти финансалык жак-тан кулчулукка айландыруунун жолу жµн‰ндµ грециялык журналист Манолис Теодоракис «АиФ» газетасына берген маегинде тµмµндµг‰дµй дейт: «сегодня немцы подмяли под себя Грецию, Италию, Испанию, а теперь распотрошили еще и Кипр. Третья мировая война давно идет, и всех ставят на колени не танками как в 1941 году, а деньгами. Не пройдет и 10 лет, как каждый новорожденный младенец в Европе будет должен немцам кучу «денег», а мы останемся без штанов». АиФ. №18, 2013 г.

Тилекке каршы, б‰г‰нк‰ к‰н‰ Кыргызстан суверенд‰‰ мам-лекет болуп эсептелингени менен саясий жактан да, финанса-лык жактан да µз алдынча иш алып бара албай калды. Финансы тармагында мамлекеттин тышкы ка-рыздары к‰н санап µс‰‰дµ; анча-мын-ча болгон байлыктарыбыз – алынган кредиттердин проценттери, инвести-цияланган долбоорлордун пайдасы – деген шылтоолор менен сыртка ташы-лып кетип жатат.

Саясатта болсо кошуна мамле-кеттердин оозун карап иш кылмай кµн‰м‰ш адатка айланды.

Мамлекеттик аппарат µз милдетте-рин аткаргандын ордуна, абийири таза эмес чиновниктердин

Буга м‰мк‰н, кандайдыр бир µлчµмдµрдµ, µлкµб‰зд‰н демо-кратиялык баалуулуктарды, ачыктыкты тандап алганды-гы дагы себеп болушу м‰мк‰н. Бирок авторитардык режимди тандап алып, жабык µлкµдµ бейиш курабыз деген мамлекет-тердин элинин абалы биздики-нен дагы жаман. Алардын келе-чеги биздикинен дагы оор болуп калышы толук ыктымал.

акча жасай турган «акырына» («кормушкасына») айланды. Эл µз‰ менен µз‰ болуп, чиновниктер µз‰ менен өзү болуп к‰н µткµр‰п жатышат. Чиновниктер ‰ч‰н эл шайлоо учурунда гана керек болуп, башка учурларда кереги жок нерсеге айланды.

Эртерээк ойлонуп, аракеттер кµр‰лбµсµ, кыргыз эли мамлекетт‰‰л‰г‰нµн айрылып, улут катары жоголуп кет‰‰ коркунучу алдында турат. Азыр маселе аябай курч: же кыр-гыздар т‰з‰лгµн кырдаалды ыкчам µзгµрт‰‰ менен алдыга шашкан цивилизация кербенинен орун ээлегенге ‰лг‰р‰шµт, же болбосо улут катары жок болуп, кыргыз деген наамды та-рыхчылардын эскер‰‰лµр‰нµ калтырышат. Бул ‰ч‰н тарых ал-дында ар бир кыргыз жооп тартаарын унутпашыбыз керек.

Эмне кылыш керек?

Акыркы 20 жыл аралыгында мындай кылсак оњолобуз, тигин-дей кылсак алдыга кетебиз деген сунуштар, программалар аябай кµп болду. Тилекке каршы, алардын бирµµ дагы ишке ашкан жок; ишке ашпайт дагы болчу. Анткени: биринчиден – ал программа-ларда кыргыздардын начар жашоосунун себептери изилденген эмес. Медиктердин тили менен айтсак: оорулуунун диагнозу аныкталбай туруп, дарылоонун рецептери сунушталынган.

Экинчиден – ал программалардын кµпч‰л‰г‰ндµ кыргыз элинин улуттук µзгµчµл‰ктµр‰ эске алынган эмес.

Ушуларды эске алуу менен, алдыңыздарга сунуш кылынган китепти: «кантип оңолобуз?» деген суроого жооп бер‰‰дµн мурун, «кыргыздардын оңоло албай жатканынын себептери эмнеде?» – деген суроого жооп издµµдµн баштадык.


98


Оњоло албай жатканыбыздын себептери эмнеде?

Б‰г‰нк‰ к‰нгµ чейин кыргыздардын жашоо дењгээлинин начарлыгын: • кыргыздардын µткµнк‰ кµчмµн турмушунун тийгизген таа-

сирлери,• кыргыздардын капитализмдин доорун басып µтпµй калган-

дыгы,• СССРдин убагында Москванын Кыргызстанга аз кµњ‰л бур-

гандыгы,• республикабыздын географиялык жактан ыњгайлуу жай-

гашпай калгандыгы менен т‰ш‰нд‰р‰п келишкен.

Ал эми эл арасында болсо начар жашоонун себеби деп, тµмµнк‰лµрд‰ эсептешет: • начар бийлик,• µлкµб‰зд‰н закондорунун начарлыгы же алардын жакшы

аткарылбай жаткандыгы,• нефть, газ ж.б.у.с. пайдалуу ресурстардын жоктугу.

Чын эле ушундайбы? Буга жоопту китептин кийинки бµл‰ктµр‰нµн издейли.

I. Ким к‰нµµл‰‰?

Бийликпи?

Б‰г‰нк‰ к‰н‰ кимден гана сурабањыз, бардыгы тең элибиз-дин жашоо дењгээлинин начарлыгын мамлекеттин жетекчили-ги менен байланыштырышат. Чын эле жашообуздун начарлы-гына бийлик күнµµл‰‰б‰?

Советтер Союзунун мезгилинде респу-бликага тиешелүү орчундуу маселелердин бардыгы «Москвадан» гана чечилч‰. Ошон-дуктан республикабыздын экономикалык абалы жµн‰ндµг‰ «ыңгайсыз» суроолордон республика жетекчилиги «борбордон ушун-дай кµрсµтмµ болду», «борбор ушундай чечип коюптур» деген шылтоолор менен Москваны кµздµй баш ийкеп, кутулуп ке-тишч‰. Биз болсо чын эле артта калуубузга «Москвада отургандар» к‰нµµл‰‰ болсо керек деп, унчукпай тим болчубуз.

1985-жылы, СССРдеги кайра куруу мезгилинде Кыргыз республикасы кµп маселелерди µз алдынча чеч‰‰ укугуна ээ болгон. Республика жетекчилигине эл арасында таза, принци-пиалдуу деп саналган А. Масалиев келди. Бирок элибиздин ‰м‰т‰н А. Масалиев актай алган жок. Ал кишинин улам тарт-кынчыктап, кылчактап артын карай бергендигинен республи-кабызда эл к‰ткµн экономикалык реформалар жасалган жок. Ал эми 90- жылкы болуп µткµн «Ош окуяларынан» кийин эл-дин А. Масалиевге болгон ‰м‰т‰ такыр эле ‰з‰лд‰.

ХХ-кылымдын 90- жылдарында элди кайрадан ‰м‰ттµнд‰-р‰п белгилүү окумуштуу, академик А. Акаев бийликке келди. Башкаруусунун алгачкы мезгилинде жакшы саясий-экономи-

«Б‰г‰нк‰ Кыргызстан-да 85–90% ке чейин жогору жакта ууру жетекчилер отурат. Ошондуктан Кыргыз-стан алдыга жыла ал-бай жатат»

Т. Тургуналиев. Алиби №17 (369), 2013


1110


калык реформаларды ж‰рг‰з‰п, демократ-реформатор аталган А. Акаев, бийлигинин акырында мактоолорду кµтµрµ албай кетип, µлкµн‰ коррупциянын сазына батырып салды. 2005 – жылы элдик толкундоолордун шарданы менен бийликке кел-ген К. Бакиев да кµп узаган жок.

Мен бул жерден мамлекетибиздин тигил же бул жетекчиси-нин ишине талдоо ж‰рг‰з‰п, баа бергим келген жок; жµн гана сиздин кµњ‰л‰њ‰зд‰ бир закон ченемд‰‰л‰ккµ бургум келет: кыргыз элине кандай гана жакшы, «таза» жетекчи келбе-син, бир убактан кийин карасањыз анын «бузула» башта-ганын кµрµс‰з. Башында жалпы элдин колдоосуна ээ болуп келген адам, бийликтен кетеринде элдин жек кµр‰нч‰с‰нµ ай-ланып калып жатат. Эмне ‰ч‰н? Мунун эњ биринчи себеби кыргыздардын «тууганчылык», «уруучулук» деген µнµкµт оо-руларында жатат. Анткени бийликке ким келбесин ал адам-дын аялы, бала-бакырасы, туугандары, таяке-жээндери бар да. Бийликке келгенге чейин туугандары аз же жок болсо, бийликке келгенден кийин сµзс‰з т‰рдµ табылат. Кыргызда «туура бийде тууган жок» деген сµз бар. Ушундан улам: «то-молой жетим адамды президент кылып шайлайлы» – деген да сунуштар айтылып ж‰рµт. Бирок, бул дагы суу кечпей турган сунуш: себеби дегенде кыргыздар «аман турса» «жетим пре-зидентке» да тууган таап беришет. Ошондуктан, маселе бий-ликке келген адамдардын «жамандыгында» эмес, маселе – ошол таза иштейм деп келген жетекчилерди «бузган» элдин µз‰ндµ деген ой пайда болот.

¤з алдынчалуулукка ээ болгондон бери кыргыз мамлекети-нин башчылыгына Масалиевден баштап Атам-баевге чейин 5 адам бийликке келишти. Бирок элдин жашоо турмушунда чеке жылытаарлык µзгµр‰‰лµр болуп кеткен жок.

Ошентип, француз окумуштуусу Г. Лебондун (1870 жылы): «ар бир эл µз‰нµ татый турган гана бийликке татыктуу» деп айткан сµз‰н‰н туура

«Каждый на-род заслужи-вает той вла-сти, которую заслуживает»

Г. Лебон, 1870

экендигин кыргыздар µз турмушу менен практика ж‰з‰ндµ далилдеп отурат.

Жыйынтык: к‰нµµ бийликте эмес, к‰нµµ ошол бийликти туура тандай алалбаган, же жакшы иштеп берем деп келген жетекчини бузган элдин µз‰ндµ.

Закондун начарлыгыбы? Кµп адамдар жакшы закон болсо эле оњолуп кетебиз деп

ишенип келишет. Бирок мындай ойлордун туура эместигин µз турмушубуз кµргµз‰п келет.

1991-жылдан бери башка закондорду айтпаганда эле, мамлекетибиздин Негизги Закону болгон Конституция 8 жолу µзгµрт‰лд‰. ¤згµрт‰‰лµрд‰н натыйжасы менен жашоо дењгээлибиз жакшы болуп кеткен жок. Ошол эле убакта Аме-рика Кошмо Штаттары ХIХ кылымда алынган Конституциясы менен эле жакшынакай µн‰г‰п µс‰п келе жатат.

Эмне себептен кандай жакшы закон болбосун, баары бир элдин жашоо дењгээли жакшырып кетпейт? Муну мындай бир мисал менен т‰ш‰нд‰рсµ болот: эки команда мелдешип футбол ойногону жатат дейли. Албетте, бул жерде оюнчу-лар тарабынан так аткарыла турган оюндун эрежелери жана ошол эрежелердин аткарылышын кµзµмµлдµй турган калыс-тар тобу болушу зарыл. Эгерде мелдештин катышуучулары оюн эрежелерин бузбай так аткарышса, анда ал оюн µз макса-тына жетет. Тескерисинче, оюнчулар оюн эрежелерин бурма-лап чырдай берсе, ал мелдеш эч качан аягына чыкпайт. Буга кошумча болуп калыстар тобу калыстыгынан тайышса, анда сµзс‰з уруш чыгат. Анткени µз‰н‰к‰н гана туура деп эсепте-ген тараптардын талашын таразалай турган калыстарга ише-нич жок калган болот.

Мына ушул сыяктуу эле, µлкµн‰н жарандарында закон ме-нен жашоо маданияты тµмµн болуп, закондорду сыйлашпаса


1312


жакшы жазылган закондордон эч качан пайда чыкпайт. Буга кошумча болуп, ошол закондордун аткарылышын кµзµмµлдµй турган органдар (Президент, Жогорку Кенеш, Соттор), µз‰лµр‰ мыйзам чегинде иш кылбаса, чоњ ызы-чуулар чыгат.

Оњолобуз десек: Биринчиден, мамлекет жарандары чоњ-кичинесине, бай-

кедейине карабай баардыгы тењ µлкµ мыйзамдарын сактоого, мыйзам чегинде жашоого ‰йрµн‰ш‰ керек. Эл арасында бий-лиги чоњ же байлыгы кµп адамдарды эмес, мыйзам чегинде жашаган адамдарды урматтоо адатка айланыш керек.

Экинчиден, улам жаңы шай-ланган Президент же парламент Конституцияны µзгµртµ бербеши керек. Себеби улам µзгµрт‰лгµндµ закондун баркы кете берип, жы-йынтыгында эл законду да, ошол закон боюнча башкарып жаткан бийликтин µз‰н да сыйлабай ка-лат; ар ким µз каалаган мыйзамда-ры менен жашай башташат.

‡ч‰нч‰дµн, сот бийлигинин чы-ныгы кµз карандысыздыгын кам-сыз кылуу керек.

Эмне ‰ч‰н Америка Кошмо Штаттары ХIХ кылымда алынган Конституциясы менен µн‰г‰п µс‰п келе жатат? Себеби америкалык-тардын менталитетинде законду сыйлоо, закон бардыгынан жогору деген сапат бар. Америкада кыр-гыздарга окшоп, «эрте турган» адам келип эле Конституцияны µзгµртµ бере албайт. Керек болсо Конституциясын эмес, ошол

Европада эч ким жок убакта све-тофордун кызылына өтүп кетиш эч кимдин оюна да келбейт. Мын-дай кµр‰н‰ш – алардын штраф тµлµп калам деп корккондугунан эмес, бул – алардын канына сиңип калгандыгына байланыштуу. М‰мк‰н алардын аталары же чоң аталары корккондур, аларды мындай жоруктары үчүн штраф тµлµт‰п, керек болсо саба-ган да болуш керек. Европада-гыдай тартиптүү коомчулукту тарбиялоо ‰ч‰н биз мыйзам че-гинде жашоого ‰йрµн‰ш‰б‰з ке-рек. Бирок биздин коомчулугубуз ар кыл. Кээ бирµµлµргµ жµн гана законду билгендик жетишт‰‰ болсо, башкаларын закон менен жашаганга ‰йрөт‰‰ ‰ч‰н таяк менен сабаш да керек болот.

Д. Хворостовский – орустун белгилүү опера ырчысы

Конституциянын кичинекей бир бµл‰г‰нµ µзгµрт‰‰ киргизиш Американын ар бир эле Президентинин колунан келе бербейт.

Ошентип, жогорудагы айтылгандардан тµмµндµг‰дµй жыйынтык келип чыгат: элдин жашоо дењгээли – тигил же бул закондордун санына же сапатына жараша болбойт. Теске-рисинче, закондордун жакшы же жаман болушу жана алар-дын так аткарылышы – ошол элдин µз‰нµ жараша болот.

Коомдук түзүлүшпү?

Акыркы 150-200 жыл аралыгында, кыргыздар Кокон хан-дыгында, падышалык Россиянын карамагында, СССРдин ту-шунда социализмде, ал эми 20 жылдан ашык мезгилден бери µз алдынча мамлекет болуп жашап келе жатат. Бирок, кайсы коомдо жашабайлы, ким менен жашабайлы – баары бир жа-шоо дењгээлибиз тµмµн болгон жана тµмµн боюнча калып келе жатат.

Ошол эле убакта коомдук жана мамлекеттик т‰з‰л‰шт‰н ар кандай формаларында жакшы жашап жана µн‰г‰п жаткан µлкµлµрд‰н мисалдары (Англия – конституциялык монархия, ФРГ – парламенттик республика, Кытай Эл республикасында – социализм ж.б.) – коомдук же мамлекеттик т‰з‰л‰шт‰н формалары элдин жашоо дењгээлине эч кандай деле таасир тийгизбегендигин кµргµз‰п турат. Мисалы, англичандар феодал-дык коомдо болобу же капиталисттик коомдо бо-лобу жашоолору жакшы болгон жана жакшы бо-луп келе жатат.

Бул же тигил союзга кошулсак эле жашообуз жакшырып кетет дегенибиз деле болбогон ‰м‰т. Анткени союзга кирсек эле башка бир мамлекет µз эсебинен

Не важно како-го цвета кош-ка – черная или белая. Хорошая кошка та, кото-рая ловит мы-шей.

Дэн-Сяопин – архитектор ки-тайских реформ


1514


бизди бага бербейт да. Орустар айткандай «бесплатный сыр бывает только в мышеловке». Ошондуктан кайсы бир союзга м‰чµ болуп кирээрден мурун, «кошулсак, кыргыз мамлекети-нин келечеги кандай болот?» – деген суроого так жооп берип алышыбыз керек.

Регионы России (2010г)

Дотации на регион Дотации на каждого чел.

Курская обл. 2,2 млрд. руб. 1,9 тыс. рубКалужская обл. 0,9 млрд. руб. 0,9 тыс. руб

Кемеровская обл. 1,1 млрд. руб. 0,4 тыс. рубРеспублика Ингушетия 6,6 млрд. руб. 12,9 тыс. рубЧеченская республика 13,1 млрд. руб. 10,3 тыс. рубРеспублика Дагестан 30,4 млрд. руб. 11,1 тыс. руб

Жогорудагы таблицадан кµр‰н‰п тургандай (АиФ, №47 2011г), кавказдагы улуттук республикалардын Москвадан алган дотация-лары Россиянын башка областтарына караганда дээрлик 10 эсеге кµп. Эмнеге Орус µкмµт‰ (Путин, Медведев) Россиянын составын-дагы кавказдык республикаларга мынча кµп акча каражаттарын коротуп, колдоо кµргµз‰п жатышат? Себеби, бекер акчага кµнгµн республикалар, ‰ч-тµрт муун µткµндµн кийин µз алдынча мамле-кеттик дењгээлде иш алып барганды унутуп калышат. Кийин ал республикаларды Россиянын составынан куусањ да кетишпейт. Бул башка улуттарды кµз каранды кылып алуунун жаңы заманбап жол-дорунун бири.

Жыйынтыктап айтканда, µз‰б‰з аракеттенип, «µз киндиги-бизди µз‰б‰з кеспесек», башка бирµµлµр сырттан келип биз ‰ч‰н иштеп бербейт, жана биз ‰ч‰н мамлекетибизди оњдоп бербейт. Жардам берсе да жµн бербейт.

Балким, жаратылыш-кен байлыктарынын жоктугу себеп болуп жатабы?

Жаратылыш ресурстарынын аздыгына карабастан элине жа-шоонун жогорку дењгээлин камсыз кыла алган мамлекеттер аз эмес. Мисалы үчүн Япония. ¤н‰г‰‰н‰н кайсы багыты боюнча карабайлы, Япония мамлекети д‰йнµ ж‰з‰ндµ алдыңкы орун-дарды ээлеп келет. Японияда бир топ жыл жашап, кызмат µтµп келген И. Абдуразаков: «Япония, эч кандай деле алгылыктуу жаратылыш ресурстарына ээ болбой туруп эле, эң маанил‰‰ продукцияларды µнд‰р‰п чыгаруу боюнча д‰йнµдµ алдыңкы позицияларды ээлеп, эњ ири соода кылуучу державага айлан-ды» – деп жазат.

Ошол эле мезгилде кенге жана башка жаратылыш ре-сурстарына бай болуп туруп, элинин жашоо дењгээлин канаат-тандырарлык абалга жеткире албаган мамлекеттер да аз эмес. Мисалга алсак, Россия Федерациясы. Россияда бардык байлык бар, жери кенен, эмгек ресурстары да жеткиликт‰‰. Бирок Рос-сия жашоо дењгээли боюнча б‰г‰нк‰ к‰н‰ 187 мамлекеттин ичинен 66 орунда гана турат. Кичинекей Эстониянын б‰г‰нк‰ к‰ндµг‰ µнд‰ргµн продукциясынын бир адамга болгон кµлµм‰ Россия мамлекетиникинен 20 пайызга чоњ. (АиФ. №38(1610), 2011г.). Мындай абалды СССРдин мурунку премьер-министри Н.И. Рыжков: «Россиянын кењ µлчµмдµг‰ территориясы жана жаратылыш ресурстарынын мол болушу – орус элине терс таа-сирин тийгизип, элди ысырапкерликке жана кайдыгерликке тарбиялап салды» деп т‰ш‰нд‰рµт. Мына ушул келтирилген мисалдар элдин жашоо дењгээли жаратылыш кен байлыктары-на байланыштуу болбой тургандыгын далилдеп турат.

Жыйынтык: элдин жашоо дењгээли мамлекетти башкарган адамдардын жеке сапаттарына, коомдук т‰з‰л‰шкµ же болбо-со жаратылыш-кен байлыктарына байланыштуу болбойт.

Андай болсо элдин жашоо дењгээли эмнеге байланыштуу болот?


1716


Элдин жашоо дењгээли эмнеге байланыштуу болот?

Белгилүү коомдук ишмер И. Абдуразаков, япония эли ме-нен кыргыз элинин тагдырына кµз ж‰г‰рт‰п, аларды салыш-тырып отуруп тµмµндµг‰дµй жыйынтыкка келген: «Биздин бабалар (кыргыздар) тагдырдын тайкы, татаал, табышмактуу жолун башында эњ ири каганатка (державага) айланып, андан кийин кайрадан тарыхтын кµлµкµс‰ндµ калып калуу ‰ч‰н ба-сып µткµндµй… Бул ‰ч‰н жоопкерчиликти заман эмес, ошол замандын талабын т‰ш‰нµ билип, заманга жараша иш кыла албай калган элдин µз‰ алышы керек» (И. Абдуразаков, Раз-мышления.).

Кыргыз эли убагында кµп жакшы ийгиликтерди жаратканы менен кийинчерээк кошуна элдерден улам артта кала берип, улут катары жок болуп кет‰‰ коркунучу пайда болгон дењгээлге келип отурат. Мындай абал кыргыздардын µз турмушун улам µзгµргµн заманга ылайыктап µзгµртµ албагандыгынан келип чыккан. Ошондуктан, б‰г‰нк‰ к‰ндµг‰ кейишт‰‰ абалы ‰ч‰н к‰нµµ – заманда же кошуна мамлекеттерде эмес – кыргыздар-дын µз‰ндµ гана.

Кыргыздар эле эмес, дегеле улам µзгµргµн заманга µз турму-шун ылайыкташтыралбаган элдер башкалардан дайыма артта кала берет. Жашоо дењгээли үчүн к‰нµµ заманда, же бийликте эмес, элдин µз‰ндµ гана.

Ошентип биз, элдин начар жашоосунун себеби эмнеде? – деген суроого, элдин µз‰ндµ деген жоопту таптык.

Эгер жашоо дењгээли элдин µз‰нµ байланыштуу болсо, анда «кыргыздар башка жакшы жашаган элдерден эмнеси кем?» деген закон ченемд‰‰ суроо пайда болот.

Бул суроого жоопту китептин кийинки бµл‰ктµр‰нµн издейли.

II. Элдер бири биринен кантип айырмаланышат?

Улуттар бири бири менен окшошпу же айырмаланышабы? Эгерде элдер бири бири менен окшош болушса, анда эмне ‰ч‰н бирдей эле шарттарда жашашкан кошуна элдердин тур-муштары ар кандай? Артта калган µлкµлµрд‰н бийликтери, же кабыл алган закондору туура эмес го деген ойлор кетет. Андай болсо эмнеге окшош мыйзамдар менен жашап жаткан Еврозонага кирген µлкµлµрд‰н жашоо дењгээлдери ар кандай?

Албетте, улуттар арасында айырмачылыктар бар. Ошол айырмачылыктар чоњ болгондуктан, кµптµгµн окумуштуулар д‰йнµ элдеринин бир атадан тарагандыгын далилдеш ‰ч‰н алардын ортосундагы окшоштукту издеп убара болушууда.

Ал эми биздин максат тескерисинче, алардын ортосунда-гы айырмачылыктарды изилдеп, ошол айырмачылыктар эмнеден пайда болгондугун таап кµргµз‰‰ болуп саналат.

Бир четинен караганда, бир эл экинчисинен эмнеси менен айырмаланат? – деген суроо анча деле оор эместей кµр‰нµт: анткени биз µз ара с‰йлµшкµндµ бир элге «эмгекчил», экинчи элге «акылдуу», ‰ч‰нч‰ эл «мындай», тµрт‰нч‰ эл «тигиндей» деген м‰нµздµмµлµрд‰ берип ж‰рµб‰з.

Мисалы, кыргыздын белгил‰‰ жазуучусу Асан Жакшылык-Нур µз‰н‰н «Кыргызчылык» деген китебинде айрым улуттарга тµмµндµг‰дµй м‰нµздµмµлµрд‰ берген: «… англичандар, жалпы эле англо-саксондор ‰ч‰н сарамжалдуулук жана тыкаттык, сезимге кара-ганда акылга баш ийгендик, пайдасыз ишти жасабагандык, зыянсыз-дыкка жата калгандык, µздµр‰нµ жарашкан тµрµпейил токтоолук, сы-рын сынына сактагандык м‰нµзд‰‰, тарамыштай бекем µз‰мч‰лд‰г‰ да бар.

Немистер ‰ч‰н тактык, жµµттµр ‰ч‰н пайда табуучулук, убакытты туура сарптоо, кытайлар ‰ч‰н чыдамкайлык, µз кызыкчылыгын кым-пыйып кылдат коргоочулук…м‰нµзд‰‰».


1918


Бирок терењирээк караганыбызда бир элди жалкоо, экин-чисин акылдуу, ‰ч‰нч‰с‰н интеллекти кем деп айтыштын туу-ра эместиги байкалат. Анткени бир эл-ден чыккан к‰чт‰‰ же акылдуу адамдар экинчи элдин арасынан деле табылат. Негизи эле бир элди экинчи эл менен салыштыруу оңой нерсе эмес. Салыш-тырса болот, бирок салыштыруунун жыйынтыгы менен тигил же бул элди жакшы же жаман деп баалаш туура эмес.

Мисалы, Адмиралтейства аралда-рында жашаган Манус деген элдин жа-шоо турмушу суу менен тыгыз байла-нышкан. Алар сууда с‰з‰‰н‰ жана кайык айдоону эс тарта электе ‰йрµн‰шµт. Манустардын т‰ш‰н‰г‰ боюнча кайык айдап, сууда с‰згµнд‰ билбеген адам турмушта эч нерсе жасай албаган адам. Эми ошол µм‰р‰ суу-да µткµн манус менен чµлдµ µскµн араб экµµн‰ кантип салыштырып, кимисин кыйын, кимисин начар деп айта ала-быз.

Кыргыз Эл артисти Болот Бейше-налиев эскергендей, чукча эли жакшы кµргµн коногун аялынын койнуна жат-кырып коюп сыйласа, кыргыз эли кой союп мейман кылышат. Албетте мындай учурларда кыргыз чукчаны т‰ш‰нбµйт, чукча болсо кыргызды т‰ш‰нбµйт.

Кыргыз айылдарынын биринде 5 тењтуш бала шерине ойно-шот (арасында бир дунган). Кыргыздардын ар бири сыйлуу тамагына беш бармак тартышат. Кезек дунганга келгенде, ал дагы базарга барып кой сатып алат. Кечинде т‰рл‰‰ тамагын

Япондор ‰ч‰н тапшырыл-ган ишти µз убагында са-паттуу кылып б‰т‰р‰ш намыс деп саналат. Тап-шырылган иштин жыйын-тыгы начар болуп калса бул иштин кµз‰н билбегендик деп бааланат. Илгери мын-дай болгон учурларда ха-ракири (µз‰н-µз‰ µлт‰р‰‰) кылышса, б‰г‰н жумуштан кет‰‰гµ мажбур болушат.

И. Абдуразаков

«(Англияда) … кµп с‰йлµп, µз‰н‰н оюн башкаларга ыгы жок таңылоо маданият-сыздык деп эсептелет»

П. Тревес, Италия.

жасап, шеринесин µткµрµт. Бирок, беш бармак тартпайт: арт-кан койдун этин кайра базарга алып барып сатып жиберген болот. Беш бармак жебей калган кыргыз достору жакшы ко-ноктогон жоксуњ деп чыр чыгарышат. «Эмнеге таарынасыњар, силердин сууга салып кайнаткан этињерге караганда, мен канча аракет менен, эмне деген сонун тамактарды жасап ко-ноктодум» – деп дунган, кайра кыргыздарга таарынат.

Мына ушул жогорудагы турмуштан алынган мисалдар, ар бир улутта илгерте-ден сакталып келген, алардын µз‰лµр‰нµ гана тиешелүү болгон баалуулуктардын боло тургандыгын кµргµз‰п турат. Ал баа-лулуктарды ар бир улут µз‰ гана т‰ш‰н‰п баалабаса, башкалар т‰ш‰нбµйт жана баа-лабайт.

Эл арасында бир улут экинчисинен билим дењгээли боюнча айырмала-нат, жашоо дењгээлдери да ошого жа-раша болот деген т‰ш‰н‰к кенири тараган. Бул дагы туура эмес. Себеби, кµпч‰л‰к убакта информацияларды т‰ш‰нсµ да т‰ш‰нбµсµ да жаттап алып, кайра айткан адамдарды би-лимд‰‰ деп эсептешет. Бирок, жаттап алган информацияны µз турмушунда колдоно албаган адамдарды билимдүү, же ин-теллекти жогору деп айтууга болбойт. Ошондой себептерден улам билимд‰‰ деп эсептелген кээ бир µлкµлµрд‰н жашоо дењгээли, билим дењгээли тµмµн µлкµлµрдµн начар боюнча кала бер‰‰дµ. Ошону байкаган француз изилдµµч‰с‰ Г. Ле-бон мындай деп жазат: «…негизинен бир эл экинчисинен м‰нµз‰ менен айырмаланышат. Билим бир элден экинчиси-не оңой эле µтµт. М‰нµзд‰к сапаттар бир элден экинчисине µтпµйт. Билими эмес, ошол элдин м‰нµз‰ анын µн‰г‰‰ тем-пин аныктайт».

Ар бир улутта, µз‰нµ гана таандык болгон, ил-гертен бери келе жат-кан тарбия бер‰‰н‰н, социалдаштыруунун си-стемасы болот. Социалдаштыруунун ар кайсы системаларында калыптанган адамдарды бири бири менен салыш-тыруу туура эмес.


2120


Ооба, бир эл экинчисинен билим дењгээли боюнча айырма-ланышы м‰мк‰н, бирок билимдин дењгээли элдин өн‰г‰‰с‰н‰н жогорку темпин камсыз кыла албайт. Билимди ‰йрµн‰п кетиш оңой, бирок жашоо турмушун башка улуттарга окшоштуруп кет‰‰ оңой эмес. Ал ‰ч‰н, ошол элдикиндей м‰нµз болуш ке-рек. Эмесе азыр ошол «улуттук м‰нµз деген эмне?» – деген маселеге токтололу.

Улуттук м‰нµз

Улуттук м‰нµз деген т‰ш‰н‰к кµб‰нчµ ар кайсы элдердин µзгµчµл‰ктµр‰н белгилµµ ‰ч‰н колдонулуп ж‰рµт. Мисалы, публицист Ричард Фабер француздар менен англичандарды салыштырып отуруп, француздарды «короздор» деп, англи-чандарды «бульдогдор» деп атаган. Бирок, кайсы элди кандай деп атабайлы, баары бир ошол м‰нµздµмµ менен ал улутка таандык сапаттарды толук ачып бере албайбыз. Мисалы: не-мистердин, кытайлардын жана япондордун эмгекчилдигин эч ким тана албайт. Бирок такыр тааныбаган бирµµгµ аларды «эмгекчил элдер» деп тааныштырсыњыз, ал т‰ш‰нбµй: «бул ‰ч улут бири бири менен окшош го» – деген жыйынтыкка келиши м‰мк‰н. Бирок белгил‰‰ болгондой, бул ‰ч улут бири биринен асман менен жердей айырмаланышат.

Чын эле бир улутту силер жалкоосуњар, экинчи улутту мактанчааксыњар, ‰ч‰нч‰ улутту митаамсыњар деп атасак, анда алар: «эмненин негизинде бизди ушундай деп атасыњар, далилињер барбы?» – деп, кайра µз‰б‰зд‰ уят кылып коюшу м‰мк‰н.

Башка улутту кой, керек болсо µз улутубузду µз‰б‰з т‰ш‰нµ албай калган учурлар да кездешет. Мисалы, белгил‰‰ коомдук ишмер, маркум Д. Садырбаев кыргыздарга: жалкоо, µз‰н‰н, балдарынын жана неберелеринин тагдырына кайдыгер карайт,

– деп м‰нµздµмµ берген. Бирок бул айтылган ойлордун туура эмес экендигин турмуш µз‰ далилдеп отурат. Адилетт‰‰л‰кт‰, кµз каранды эместикти жо-гору баалаган кыргыз эли Конституцияны бурмалап, µлкµн‰ коррупцияга батырган Акаевдин жана Бакиевдин «‰й-б‰лµл‰к» бийликтерин к‰ч менен алмаштырып отурат.

Эчен кылымдардан бери тагдырдын та-таал бурулуштарынан аман-эсен µт‰п кел-ген, маданиятын, тилин сактап кала алган кыргыз эли эч качан жалкоо же башка улут-тардан бир жери кем болушу м‰мк‰н эмес.

Демек, улуттук м‰нµз деген түшүнүк менен ал элдин кандай экендигин толук ачып кµргµз‰‰гµ м‰мк‰н эмес. Муну мын-дай бир мисал менен т‰ш‰нд‰рсµ болот: Белгилүү компози-тор Ю. Антоновду ким билбейт. Бирок ошол эле учурда, анын м‰нµз‰н‰н оор экендигин бардыгы белгилешет. Ал эми башка-лардын эсебинен жан сактаган уурунун же алдамчы адамдын м‰нµз‰ жумшак болушу м‰мк‰н. Мындан биз Антоновду жа-ман адам, ууруну жакшы адам деп айта албайбыз. М‰нµз‰ боюнча эле тигил же бул адамга жакшы же жаман деп аныктама бер‰‰ туура эмес.

Демек, кандай гана улут болбосун, сыртынан карап: «мын-дай эл экен» же «тигиндей эл экен» деп м‰нµздµмµ бер‰‰ ме-нен, ал элдин кандай экендигин аныктай албайбыз. Бул, би-ринчиден.

Экинчиден, изилдµµч‰лµр ар бир элде µз‰лµр‰н‰н улуттук сапаттарын жоготпой сактап кала бере турган касиеттердин бар экендигин т‰ш‰нµ башташты.

За кыргызами «прочно закрепилось свойство не только физической лени, но и леность души и помыслов, без-различие, как к соб-ственной судьбе, так и судьбе своих детей, внуков и правнуков».

Д. Садырбаев. МСН.№42.

от 28.11.2003г.


2322


Мисалы, жазуучу Михаил Веллер: Россия эмне себептен дагы деле болсо оңоло албай жатат? – деген суроого мындай деп жооп берет:

«Я боюсь, что «совковая» ментальность коренится не в историче-ском наследии Советского Союза, а в неких генетических особенно-стях народа, которые проявляются так, что, какое бы государство мы ни строили, нам в нем все равно плохо живется. Как писал, некогда О. Генри: то, что внутри нас, заставляет выбирать наши дороги. Поэтому не столько советская власть сформировала наших людей, сколько внутренние качества людей эту советскую власть сформиро-вали.

Но вот что неприятно поражает: люди, которые родились на излете советской власти или даже после нее, в последние годы вдруг стали проявлять черты, до боли знакомые старшему поколению по прокля-тым советским временам.»М. Веллер, Аргументы и факты. №24 (1544). 2010 г.

¤зүњµр байкагандай, М. Веллер орустарды Советтик си-стема эмес, тескерисинче, ошол Советтик системаны орустар µз‰лµр‰н‰н менталитетине ылайыктап бузуп салгандыгын белгилеп жатат.

В. Овчинников, япон калкынын ата-бабаларынын салтта-рын µзгµртпµстµн сактап келе жаткан касиеттерине тањ калып, минтип жазат:

«Казалось бы, столь падкая на крайности западной моды японская молодежь уже полностью отошла от нравов и обычаев старшего поко-ления. И тем не менее когда приходит пора свадьбы, каждая японская девушка вновь превращается в образец кротости, смирения и покор-ности. Став невестой, она как бы вновь присягает законам предков. Проявляется это не только в том, что вопреки какой бы то ни было в моде её наряд и прическа будут такими же, как у красавиц, которых когда то изображал на своих гравюрах Утаморо. (1753–1806) Куда важнее, что эта верность заветам старины проявляется в покорно-сти родительской воле. … Молодое поколение доныне продолжает мириться отсутствием право выбора в самом важном для человека во-просе: в вопросе о том, кто станет ему спутником жизни, отцом или матерью его детей.»

Джон Б. Пристли англичандар жµн‰ндµ минтип жазат:«Я не пытаюсь утверждать, будьто англичане никогда не менялись.

Перемены происходят всегда. Но эти различия столь заметные внеш-не, не проникают вглубь, до корней. К лучшему или к худшему, ис-конные черты английской натуры по-прежнему остаются неким общим знаменателем, оказывают глубокое влияние на националь-ный характер и общий стиль жизни»

Уильям Форбис (США), өзүнүн «Япония сегодня» деген ки-тебинде минтип жазат:

Если новое в Японии поражает, то старое содержит даже больше того, чему можно дивиться. Каким-то подспудным стержнем своей натуры, японцы бескомпромиссно придерживаются эстетических норм, идеалов и общинных уз, которые остаются неизменными на протяжении двадцати веков.

Жогоруда келтирилген мисалдар, ар бир улутта замандын µзгµргµн‰нµ карабастан сакталып кала бере турган сапат-тардын бар экендигин кµргµз‰п турат. Мына ошол туруктуу улуттук сапаттарды толук ачып кµргµз‰‰ максатында улуттук менталитет деген т‰ш‰н‰к колдонулат. Мисалы, менталитетин т‰ш‰нгµндµ гана, бир элдин эмнеге «эмгекчил», экинчисинин эмнеге «жалкоо» деп аталып калганын т‰ш‰нсµ болот.


2524


Менталитет Улуттук менталитеттин кандай µзгµчµл‰ктµр‰ бар?Биринчиден, улуттук менталитет ар бир эле болуп µткµн

коомдук-саясий окуяларга жараша µзгµрµ бербестен тарыхый узун убакыт бою туруктуу бойдон кала берет.

Экинчиден, улуттук менталитет элдин µн‰г‰‰ жолун (кайсы багытта жана кандай болуп µн‰гµµр‰н) аныктап турат. Мын-дайча айтканда, µлкµдµгү коомдук-саясий окуялардын болуп µт‰‰ µзгµчµл‰ктµр‰ улуттук менталитетке жараша болот.

Мисалы, кыргыз мамлекетинде бийликке келген адамдар-дын бир аз убакыт µткµндµн кийин бузулуп калып жатышы, µт‰п жаткан революциялар – ушулардын бардыгы т‰здµн-т‰з кыргыз элинин менталитети менен байланышкан. Эмне ‰ч‰н бийликке келген адамдардын улам «бузулуп» калып жаткан-дыгы жµн‰ндµ жогоруда сµз кылдык. Ал эми революциялар болсо кыргыз элинин менталитетиндеги камырабастык сапаты-на байланышкан. Кыргыздардын камыра-бастык сапатын туура т‰ш‰нбµгµндµр кыргыздарды такыр эле мањыроо деп ой-лоп алышып µз билгенин жасай башта-шат. Ал эми камырабастыктын дагы чеги болот, чыдамы т‰гµнгµн эл бир к‰н‰ жа-рылат, ошентип бийлик ызы-чуу менен кетип тынат.

Менталитет жµн‰ндµ дагы бир мисал: Америка Кошмо Штаттары тээ илгери эле кабыл алынган Конституциясы ме-нен µн‰г‰п µс‰п келе жатат. Анткени, америкалыктардын менталитетинде законду сыйлоо, закон бардык нерседен жо-гору деген сапат бар. Мындан 7-8 жыл мурун америкалык бир окумуштуу кыргыздардын «ала качуу» салтын изилдеп, эмгек

Менталитет улуттук аң-сезимдин терењинде жаткан анын туруктуу µзгµчµл‰ктµр‰н кам-тыйт. Менталитет деген бул улутту улут кылып би-риктирген жана ошол эле учурда аны башка улуттардан айырмалап турган анын касиетте-ри жана сапаттары.

жазып кетти. Закон чегинде гана жашап кµнгµн америка жара-ны, ала качып ‰йлµн‰‰ кыргыз жаштарынын законду билбе-гендигинен деп т‰ш‰н‰пт‰р. Ошондуктан, закондун талапта-рын толук жеткирсек эле ала качуу токотолот деп ойлоп алып, ар бир жаш адамга, «мен закондун талаптарын т‰ш‰нд‰м, ала качып ‰йлµнбµйм» – деген тил кат жаздырууну сунуштаган.

Улуттук менталитеттин µлкµн‰н µн‰г‰‰ багытына тийгиз-ген таасирин Россия мамлекетинин мисалында кµрсµк болот. Россияда кен десе кен байлыктары, нефтинин жана газдын за-пастары, токойлору, дыйканчылык кыла турган кара топурак жерлери, иши кылып бардык нерсе бар. Орус элин акылы же-тишсиз, же жалкоо деп да айтыш кыйын. Бирок, ушунчалык байлыктарга ээ болгон орус элинин жашоо дењгээлине адам ыраазы болбойт. Эмне ‰ч‰н мындай? Орустардын тарыхын карап кµрсµң‰з, бийликке бир кыйын инсан келген учурлар-да гана экономикасы ылдам µсµ баштап, жакшы ийгиликтерге жетишет. Бирок ошол жетишкен ийгиликтердин ‰з‰р‰н кµр‰п, жашоо дењгээлин дагы µйдµ кµтµргµнд‰н ордуна революция, же согуш башташат да, кайрадан итке минип отуруп калышат. Орустун белгилүү артисти Л. Дуров минтип кейийт: «Мы как будто прокляты. Но вот за что – не пойму. … никогда не было рая в России. При всех царях были и репрессии, и казни, и нищие. Какой-то страшный рок над нашей страной висит до сих пор».

Бирок орустар да, бардык нерсе µз‰лµр‰н‰н менталитети-не байланыштуу экендигин т‰ш‰н‰шпµй, µлкµс‰ндµг‰ эконо-микалык абалды бийликтеги жетекчилердин жеке сапаттары менен байланыштырып ж‰р‰шµт.

Ар кайсы эл башына т‰шкµн жамандык-жакшылыкты µз‰н‰н улуттук менталитетине жараша кабыл алып, мен-талитетине жараша иш кылышат. Мисалы, япон элинин менталитетинде тартиптүүлүк, сабырдуулук, µз мамлекетинин


2726


келечеги үчүн курмандыкка бара турган сапаттардын бар экен-дигине 2011-жылы болуп µткµн катуу жер титирµµдµ к‰бµ бол-дук. Ошого окшогон эле чоњ кыйроого дуушар болгон учурда Гаити аралдарынын эли µз‰н такыр башкача кµргµзд‰. Алар бири-бирине жардам бермек турсун, сырттан келген гумани-тардык жардамдарды уурдап кайра сатышып, бири-бирин то-ношуп ызы-чуу болгондо, БУУ эл аралык к‰ч структураларын киргиз‰‰гµ аргасыз болду. Корей эли (Түштүк Корея) мамлеке-тинин карызы аябай кµп болуп кетип, мына банкрот болот деп жаткан учурда, чоњунан кичинесине карабай каражат жый-нашып, мамлекетин кризистен сактап кала алышты. Ал эми мамлекетинин тышкы карызы кµбµйүп кеткен (2011–2012 жж) гректердин, бир аз чыдайлы, керектµµлµр‰б‰зд‰ кыскарта ту-ралы деген µкмµт‰н‰н чакыруусуна карабай ызы-чуу салган-дары, алардын µз мамлекетинин тагдыры жµн‰ндµ ойлонбо-гондугун кµргµз‰п турат.

Улуттук менталитет элдин тарыхый перспективалык µн‰г‰‰ жолун багыттап турат: мисалы, орустар христиан дининин православиесин кабыл алса, немистер болсо ошол эле христиан дининин католичествосун кабыл алып калыш-кан. Миссионерлердин канча деген аракетине карабай япон-дор христианствону кабыл албай коюшкан. Кыргыздар болсо б‰г‰нк‰ к‰нгµ чейин мусулманчылыкты толук кабыл албай келишет.

Элдин к‰ндµл‰к ж‰р‰ш-турушу дагы улуттук ментали-тетке жараша болот. В. Овчинников англичандар жµн‰ндµ мындай деп жазат: «парк ичинде баласын жонуна кµтµр‰п ал-ган, же баласын ыксыз эркелеткен бирµµн‰ алыстан кµр‰п ту-руп эле аны англичанин эмес деп ишенчиликт‰‰ айта берсеңиз болот. Себеби англичандар балдарын ыксыз эркелет‰‰гµ µздµр‰нµ эч качан жол беришпейт».

Чын эле англичандар балдарын кичинесинен µз алдынча-луулукка, турмушта µз тагдырын µзү чече ала тургандай кы-лып тарбиялоого µзгµчµ катуу кµњ‰л бµл‰шµт. Ошол эле мез-гилде µз‰лµр‰ да карыганда балдарына ж‰к болбой, µз‰нчµ жашаганды туура кµр‰шµт.

Менталитет деген эмне?

Менталитет деген т‰ш‰нүк улуттук µзгµчµлүктµрд‰ айрып таа-нуу ‰ч‰н колдонулат.

Атайын жазылган адабий булактарда менталитет деген т‰ш‰н‰ккµ ар т‰рд‰‰ аныктамалар берилип келет. Алардын кээ бирлерин кел-тире кетели:

Менталитет есть действовать, мыслить, чувствовать и воспри-нимать мир определенным образом и плюс бессознательные установки и предрасположенности индивида или социальной группы.

Философский словарь

Менталитет – это своеобразная память народа о прошлом, пси-хологическая детерминанта поведения людей, верных своему истори-ческому «коду» в любых обстоятельствах.

И.К. Пантин Менталитет есть совокупность эмоционально окрашенных кол-

лективных представлений этнической группы, влияющих на их по-ведения, передающиеся из поколения в поколение и независящих от бытия отдельной личности.

Леви-Брюль

Адам баласын бир атадан тараган деп айтып ж‰р‰шµт. Эгер ошол чындык болсо, анда эмнеге элдердин менталитеттери ар кандай болуп калган деген суроо пайда болот. Буга жоопту китептин кийинки бµл‰ктµр‰нµн издейли.


2928


III. Улуттук менталитетти кантип аныктаса болот?

Улуттук менталитетти аныктоо боюнча бирдикт‰‰ методи-ка иштелип чыга элек.

Ошондой болсо дагы бул багытта окумуштуулар тарабы-нан кµп аракеттер кµр‰л‰‰дµ. Себеби улуттук менталитетти т‰ш‰нгµндµ гана мамлекет ичиндеги болуп жаткан окуяларга туура баа бер‰‰гµ болот. Улуттук менталитетти т‰ш‰нгµндµ гана мамлекеттик µн‰г‰‰н‰н туура жолун тандап алууга м‰мк‰нч‰л‰ктµр т‰з‰лµт.

Бейтааныш бирµµн‰н кандай адам экендигин эки жол менен билсе болот:

Биринчи жол, ал адамдын кандай ‰й-б‰лµдµ тµрµл‰п, кандай чµйрµдµ чоњойгондугун, кандай жумуштар-да иштегендигин, кандай жетишкендиктерди жараткандыгын, башкача айтканда, анын тур-муш жолу менен толук таанышкандан кийин баа берсеңиз болот.

Экинчиси, сиз ал адамдын к‰ндµл‰к ж‰р‰ш-турушун, ар кандай турмуштук кыр-даалдарда µз‰н кандай алып ж‰ргµнд‰г‰н байкап туруп баа берсеңиз болот. А. Солже-ницин айткандай, бир адамдын бир к‰нд‰к турмушун с‰рµттµп жазуу менен бардыгын айтып т‰ш‰нд‰рсµ болот.

Улуттук менталитетти изилдµµдµ да ушундай жолдорду колдонсо болот.

Улуттук менталитетти 2 жол менен изилдµµгµ болот:

1. Улуттук менталитетти калыптандыруучу негизги фак-торлорду талдап чыгуу.

2. Улуттун жамандык-жакшылыка, эмгекке, байлыкка, жа-

ратылышка, аялдарга, жана балдарга карата болгон ма-милелерин изилдµµ. Эми менталитетти калыптандыруучу факторлордун кыргыздын

улуттук менталитетинде калтырган таасирлерин талдоого µтµл‰:

Улуттук менталитетти калыптандыруучу факторлор

Улуттук менталитетти калыптандыруучу факторлорго

тµмµнк‰лµр кирет:1. Эл отурукташкан жердин жаратылышы жана климаттык

µзгµчµл‰ктµр‰;2. Эл отурукташкан жердин географиялык µзгµчµл‰ктµр‰;3. Эл алектенген µнд‰р‰шт‰н негизги т‰р‰; 4. Элдин карманган дини;5. Элинин саны;6. Кошуна мамлекеттер;7. Элдин тарыхындагы µтµ маанил‰‰ окуялар;

Аталган факторлор ар кайсы элдин менталитетинде ар т‰рд‰‰ дењгээлдеги таасирлерин калтырышкан. Мисалы, При-балтикада жашаган элдердин менталитеттерине – кошуна µлкµлµрд‰н жана элинин санынын аздыгы кµб‰рµµк таасир калтырса, араб менен еврей элдеринин менталитетин – алар карманган динсиз элестет‰‰ кыйын. Белгил‰‰ µлчµмдµ кыр-гыздардыкындай шарттарда жашашкан тажик элинин мента-литетинде ислам дининин тийгизген таасири µзгµчµ.

Кыргыздын улуттук менталитетинин калыптанышына шарт түзгөн негизги факторлор катары: кыргыздар жайгашкан жер-дин жаратылыш жана климаттык µзгµчµл‰ктµр‰н, география-лык жактан жайгашуусун жана негизги µнд‰р‰ш‰н карап кµрсµк болот. Эмесе ошол факторлорго токтоло кетели:

«Достаточно описать один только день од-ного среднего, ничем не примечательного чело-века с утра и до вечера. И будет все».

А. Солженицын


3130


Эл жашаган жердин жаратылыш шарттары жана климаты:

Адамзаттын µн‰г‰‰ процессине жашаган жеринин жараты-лышы, климаты дайыма µз таасирлерин тийгизип ке-лет. ¤згµчµ, жаратылыштын таасирлери адам баласынын µн‰г‰‰с‰н‰н алгачкы мезгилдеринде катуу болгон. Ошондук-тан башталышында эле ар кайсы эл ар кандай ылдамдыкта µн‰гµ башташкан. Мисалы: жаратылыш шарттары µтµ ыњгайлуу болгон жерлерде отурукташып калган элдер даяр оокатка, эч нерсе жасабаганга кµн‰п алышып, жалпы адамзат µн‰ккµн цивилизация жолунан чет-те калышкан. Ал эми жашоо шарттары µтµ оор болгон жерлердеги элдер болсо (т‰нд‰ктµ, бийик тоолордо, чµлдµрдµ) – жаратылыш менен болгон к‰рµштµ бардык к‰ч-кубатын алдырып коюп, µн‰г‰‰ ‰ч‰н аракет жасаганга к‰ч‰ да, убактысы да кал-бай калган. Ошентип, алар да цивилизациядан артта калууга мажбур болушкан.

Миңдеген жылдар бою жаратылыш шарттары элдердин µн‰г‰‰ темпин аныктап келет: жаратылыш шарттары кээ бир элдердин тез µн‰г‰п кет‰‰с‰нµ кµмµктµш болсо, кээ бир элдердин µн‰г‰‰с‰н кечендеткен. Ал эми кээ бир элдер жа-ратылыш шарттарынын кесепетинен такыр эле жок болуп кет‰‰гө дуушар болушкан.

Германияда дээрлик 10 ай дыйканчылык кылса болот. Климаты бир калыпта: µтµ суук же µтµ ысык эмес – мел‰‰н. Эмне айдасањ – т‰ш‰м‰н тобокелчилиги жок жыйнап алсањ болот. Эмгек талаага кетпейт. Бул болсо элдин аң-сезиминде кийинки жылга алдын ала даярданууну (пландаштырууну) адатка айланткан. Жакшылап даяр-

«...в каждом большом биоценозе человек за-нимает твердое по-ложение, а заселяя новый регион, меня-ет не анатомию или физиологию своего ор-ганизма, а стереотип поведения».

Л.Н. Гумилев

дангандар жакшы жыйынтыкка жетишкен, даярдана албагандар «та-лаада» калышкан. Т‰ш‰мд‰‰л‰кт‰н жогору болушу – µз‰лµр‰нµн арткандарын башкаларга сатууга м‰мк‰нч‰л‰к берген, бул болсо аларда рыноктук ањ-сезимди эрте калыптанткан. Климатынын бир калыпта болгондугу жана жер шартынын µзгµчµл‰ктµр‰ немистерде: алдын ала ойлоно билгендикти жана ошол план боюнча талыкпастан эмгектен‰‰н‰ калыптанткан. Улам ашканын сатып пайда кµргµнд‰к – даамын татып алган оокаттай болуп, улам кызыктырып, улам жаңы нерсе жасоого багыттаган.

Кыргыздар жаратылыш шарттары татаал келген тоолуу ай-макта отурукташып калышкан.

Справка үчүн: Кыргызстан – чыгыштан батышты кµздµй Тянь-Шань жана Памир – Алай тоо кыркаларын бойлой орун алган. Кыр-гыз мамлекетинин дењизге чыгууга м‰мк‰нч‰л‰г‰ жок. Жеринин тµрттµн ‰ч бµл‰г‰н тоолор т‰зµт. ¤лкµнүн кµпч‰л‰к бµл‰г‰ндµ 8-9 балл µлчµм‰ндµг‰ жер титирµµлµр болуп турат. Аябагандай кµп кый-роону алып келген жер титирµµлµр 1885, 1911, 1938, 1970, 1993 жыл-дары болуп µткµн. Майда жер титирµµлµр жылына катталат. Тоолуу жер болгондуктан, кµпч‰л‰к аймактарда жер кµчк‰лµр, кар кµчк‰лµр ж‰р‰п турат. Айыл чарбасына ылайыктуу деп Кыргызстандын жери-нин 54% эсептелингени менен анын 7% гана айдоого жарамдуу.

Мµмµ-жемиш терип жан сактай турган токойлору, балык уу-лап оокат кылуучу деңиздери жокко эсе болгондуктан, кыргыз-дар µнд‰р‰шт‰н негизги т‰р‰ катары мал чарбачылыгын тан-дап алууга мажбур болушкан. Малына керектел‰‰ч‰ тоюттун аздыгы аларды улам жайыт алмаштырып, жер которуп туруу-га аргасыз кылган. Биздин ата-бабаларыбыз «тандап» алууга аргасыз болгон кµчмµнд‰к турмуш ошол мезгилдин талабына ылайык келген жападан жалгыз туура жол болгон.

Климаттын катаалдыгы, к‰тт‰рбµй келген жаратылыш кыр-сыктары, кµчмµнд‰к турмуш – кыргыздарды спартандык тур-мушта жашоого аргасыз кылып, к‰ндµл‰к керектел‰‰ч‰ нер-


3332


селерден ашыкча оокат к‰т‰‰гµ м‰мк‰нч‰л‰к берген эмес. Элдин муктаждыгы деле ошого жараша чектел‰‰ болгон. Ошондуктан кыргыздын менталитетинде кереги жок оокатка кызыкпагандык, жутунбастык сапаттар орун алган.

Жаратылыш шарттары кыргыздарга тез байып кет‰‰гµ жана байлыгынын санын аябай кµбµйт‰‰гµ м‰мк‰нч‰л‰к берген эмес. Негизги байлык деп эсептелген малыњ деле бир «жут» болсо кырылып калуучу. Ушул себептерден улам «байлык топ-тоо» деген «оору» кыргыздарда жокко эсе болгон. «Б‰г‰н д‰йнµ, эртењ жок» деген кыргыздар, µтµ жан талашпаган, жу-тунбаган (камырабаган) эл болгон. Б‰г‰н деле карап кµрсµң‰з, баланча же т‰к‰нчµ жок калат же кымбаттайт деген ушак-айыњ чыкса, кыргыз-дар эмес, башка улуттун µк‰лдµр‰н, айрыкча орустардын жанталашып чуркап ж‰ргµндµр‰нµ к‰бµ болосуз. Кыргыз менталитетиндеги эртеңки к‰н ‰ч‰н к‰й‰п-бышпаган камырабастыгы, топуктугу – бул кыргыздардын артыкчылыгы дагы, кемчилиги дагы болуп са-налат.

Аба-ырайынын µзгµчµл‰ктµр‰ да менталитеттин калыпта-нуусуна µз таасирин калтырат. Мисалы, аба-ырайынын турук-туулугу ошол элди алдын-ала пландаштырып иш алып барган-га кµнд‰рµт. Карап кµрсµк, Япониянын жаратылышы биздикине окшоп оор болгону менен аба-ырайында салыш-тырмалуу туруктуулук бар. Жай, к‰з, кыш мезгилдери сааттай болуп, µз убагы менен алмашып турушат. Керек болсо, япон-дор жанындай жакшы кµргµн сакура г‰л‰ да заказ берип кой-гондой болуп, майдын алгачкы жумасында жайнап ачылат. Ошондуктан, Японияда жыл сайын май айынын биринчи жу-масында сакура г‰л‰н‰н майрамы µткµр‰лµт.

«Ж‰г‰ргµн ал-бай, буюрган алат»

Кыргыз эл макалы

Сочетание муссонных ветров, теплого морско-го течения и субтропи-ческих широт сделало Японию страной своео-бразнейшего климата, где весна, лето, осень и зима очерчены чрезвы-чайно четко и сменяют друг друга на редкость пунктуально. Даже пер-вая гроза, даже самый сильный тайфун прихо-дится, как правило, на определенный день года.

Сакура и дуб Овчинников

Справка үчүн: Кыргызстан Евразия ма-теригинин орто ченинде, чµлдµргµ кошуна, деңиз жээктеринен бир топ алыс жайгашкан. Ар кандай бийиктиктеги тоолор жана алар-дын ортосунда жайгашкан µрµµндµр Кыр-гызстандын климатынын µзгµчµл‰ктµр‰н шарттап турат. Ошол себептерден улам Кыр-гызстандын климаты кургак жана ыкчам кон-тиненталдуу.

Кыргызстандагы эњ тµмµнк‰ абанын тем-пературасы –55 градуска чейин жетсе, жай-дын саратанында температура +44 градуска чейин жетет.

Кыргызстанда жаңы жылдын алдын-да жаан жаап, май айында кар жаап коюш кµн‰м‰ш нерсе. Кыргызстанда: б‰г‰н абанын температурасы +20 градус болсо, эртењ –20 градуска чейин т‰ш‰п кет‰‰с‰ толук ыкты-мал.

Жаратылыштын жана аба-ырайынын туруксуздугу кыргыз-дарга ишин алдын ала пландаштырууга м‰мк‰нч‰л‰к берген эмес. Анткени, аракет кыласыњбы, жокпу – жыйынтык адам-дын аракетине эмес, башка сырткы к‰чтµргµ кµз каранды бол-гон. Жанталашкандыктын, µжµрл‰кт‰н пайдасы тийген эмес. Мындай кµр‰н‰ш кыргыздарда бардык нерсе адамдын жаса-ган аракетинен эмес, Кудайдан, адамдын жо-лунан болот деген ишеничти жараткан. Кµпч‰л‰к эл б‰г‰нк‰ к‰н менен гана жашоо-го кµн‰п калышкан. Ошондуктан, кыргыз менталитетинде алдын ала пландаштыруу, келечек ‰ч‰н талыкпай аракет кылуу сыяктуу сапаттар толук калыптанган эмес. Жаратылыш µзгµчµл‰ктµр‰ кыргыз мента-литетинде б‰г‰нк‰ к‰нд‰н кызыкчылыгы менен жашагандык жана тагдырга баш ий‰‰ч‰л‰к «психологияны» жараткан.

«Эртењки куйрук-тан б‰г‰нк‰ µпкµ»



3534


Ошол эле мезгилде µз‰лµр‰ же мал-кели ‰ч‰н капиталдык курулуш курбай, тоют даярдабай туруп жаратылыштын та-таал шарттарында турмуш куруп жашап кет‰‰ – кыргыздардан ийкемд‰‰л‰кт‰ жана чыдамкайлыкты талап кылган. Бул болсо кыргыздын менталитетинде ой ж‰г‰рт‰‰н‰н ийкемд‰‰л‰г‰н жана жогорку адаптивд‰‰л‰кт‰ калыптанткан.

Жайыттардын жетишсиздиги элдердин бир жерге тыгыз орун алуусуна жол берген эмес. Кыргыздар ар кайсы жайыт-тарда уруу-уруу болуп бµл‰н‰п жашап келишкен. Бул бол-со ар бир урууга кµз карандысыз чарбачылык ж‰рг‰з‰‰гµ м‰мк‰нч‰л‰к берген. Ар бир кыргыз башына т‰шкµн жаман-дык-жакшылыкта µз‰н‰н гана урук-туугандарына таяна ал-ган. Жаратылыш кырсыктары, аба-ырайынын кескин µзгµргµн учурлары, касташкан душмандарынын чабуулдарынан корго-нуу – уруунун биримдикт‰‰ жана ынтымактуу болуусуна алып келген. Ар бир кыргыз жеке турмушун µз уруусунан бµл‰п элестете алган эмес; керек болсо уруусунун кызыкчылыгын µз кызыкчылыгынан да µйдµ койгон. Бул болсо кыргыздын мен-талитетинде уруу-уруу болуп бµл‰нгµнд‰к, уруусунун кызык-чылыгын жалпы кыргыз элинин кызыкчылыгынан µйдµ кой-гондук сапаттарды жараткан.

Ошентип, жаратылыш жана аба-ырайынын µзгµчµл‰ктµр‰ кыргыз менталитетинде тµмµндµг‰дµй сапаттардын калыпта-нышына шарт т‰згµн:

• тагдырга баш ий‰‰ч‰л‰к,• ой-ж‰г‰рт‰‰дµг‰ ийкемд‰‰л‰к,• жогорку адаптивд‰‰л‰к (ар кандай шартка бат кµн‰п,

µздµшт‰р‰п кет‰‰ч‰л‰к),• болгон оокатка каниет кылып жашагандык,• жутунбастык, жан талашпагандык,• эртеңки к‰нд‰ пландаштырууга кызыкпагандык,• уруу ичиндеги ынтымактуулук жана уруунун кызыкчы-

лыгын жалпы элдин кызыкчылыгынан µйдµ койгондук.

Негизги µнд‰р‰шт‰к тармак:

Ар бир кесип, кесип ээлеринен ошол кесипке шайкеш келген м‰нµздµрд‰ талап кылат. Ошондуктан бир кесипте узак уба-кыт бою иштеген адамдарда бара-бара ошол кесипке м‰нµзд‰‰ болгон µзгµчµл‰ктµр калыптанат. Мисалы, соодагерлер кайсыл жерде болбосун пайдасын же зыянын эсептей башташат. Ста-нокто иштеген жумушчулардан кылдаттык жана тактык талап кылынат. Завод-фабрикада эмгектенгендер жумушту бир убак-та баштап, бир убакта эс алышат. Эмгек акыларын да туруктуу, ай сайын алып турушат. Дыйканчылык менен алектенгендер саатка карабай, к‰н чыккандан к‰н батканга чейин эмгектени-шет. Эмгек акысын жыйын-терин б‰ткµндµн кийин, жылына бир гана жолу алганга кµн‰шµт.

¤н‰г‰‰с‰н‰н башталгыч баскычтарында өнд‰р‰шт‰н ти-гил же бул т‰р‰н тандап алууга элдерде м‰мк‰нч‰л‰ктµр жок болгон, тескерисинче, алар отурукташкан жериндеги жараты-лыш, климат шарттарына ылайык келген µнд‰р‰шт‰н т‰р‰н «кабыл алууга» мажбур болушкан.

Айлана-чµйрµ (жаратылыш жана жер шарттарынын µзгµчµл‰ктµр‰, климат, фауна, флора) отурукташкан элдердин жашап кет‰‰с‰ ‰ч‰н керект‰‰ ресурстарды (айдоо аянттары, токойлор, дењиздер, нефть, газ ж.б.у.с.) берет. Ошол ресурстар жана жер шарттарынын µзгµчµл‰ктµр‰ жайгашкан элдерди µнд‰р‰шт‰н белгил‰‰ бир т‰рлµр‰ менен гана иш кылганга мажбур кылат. Табигат тарабынан мажбур-ланган µнд‰р‰шт‰н т‰р‰, бара-бара элдин негизги µнд‰р‰ш тарма-гына айланат. Ошентип, эл µз‰н‰н µн‰г‰‰сүндµ жайгашкан жеринин жаратылыш шарттарынын µзгµчµл‰ктµр‰нµ жана «мажбурланган» µнд‰р‰шт‰н т‰р‰нµ ылайыкташып жашап калышат.

Жайгашкан жеринин жаратылыш шарттарынын µзгµчµл‰ктµр‰ жана жашоо ‰ч‰н болгон аракет кыргыздар-ды мал чарбачылыкты µнд‰р‰шт‰н негизги т‰р‰ катары ка-был алууга мажбур кылган.


3736


Тоюттун аздыгы – жайытта багылуучу малдын т‰рлµр‰н к‰т‰‰н‰ жана бат-бат жайыт которуп турууну шарттаган. Кµчмµнд‰к турмуш жашаганга жана мал кармаганга атайын капиталдык курулуштарды курууга м‰мк‰нч‰л‰к берген эмес. Мезгилдин катаал шарттарынан болсо (катуу суук, жаан-ча-чын ж.б.) малдарын атайын ыктоо жерлерге жайгаштырып чы-гып кетишкен. Жылы бою жайытта багылган-га ылайыкташтырылган кыргыздын малдары атайын тоют даярдоону талап кылышкан эмес. Жайыт которуу убагында же аба-ырайынын катаал учурларында гана кµп киши к‰ч‰ талап кылынбаса, мал чарбачылык элден кµп деле убакытты жана аракеттерди талап кылган эмес. Ал эми зарыл болгон учурларда, кыргыздар канча керек болсо, ошончолук иштешкен. Ошондуктан кыргыздарда керек болгон учурларда гана жанталашып иш кылуу адатка айланып калган.

Кµчмµнд‰к турмуш кедей адамга канчалык аракет кыл-басын малынын санын аябай кµбµйт‰п, тез байып кетишине м‰мк‰нч‰л‰к берген эмес. Жеке адамдын экономикалык аба-лы туугандарынын, жалпы уруусунун экономикалык абалына, ошондой эле жаратылыштын ырайымдуулугуна көз каранды болгон. Бул болсо, кыргыздардын жеке µз‰нµ эмес, сырткы к‰чтµргµ кµб‰рµµк ишен‰‰с‰нµ алып келген. ¤з‰н‰н жеке аракеттери менен турмушун µзгµртµ албагандык, башкаларга болгон кµз карандылык, кыргыздын менталитетинде тагдыр-га баш ийүүчүлүктү жана кыялкечтикти жараткан.

Кыргыздар ‰ч‰н негизги байлык болуп эсептелинген – мал – жеке менчикте болуп, жайыттар болсо жалпы урууга тие-шел‰‰ болгон. Уруунун бардык м‰чµлµрү тең укукта деп эсеп-телингени менен, менчиктеги малынын саны – адамдын со-циалдык тепкичтеги ордун белгилеп турган. Кедей ‰й-б‰лµдµ

«Пока гром не гря-нет – мужик не перекрестится».

Русская пословица

тµрµлгµндµр, µм‰р бою кедей бойдон кала беришкен, себеби, мал чарбачылык адамдардын тез байып кет‰‰с‰нµ м‰мк‰нч‰л‰к берген эмес. Бирок байлык деле адамга уруунун калган м‰чµлµр‰нµн µз‰н µйдµ алып ж‰р‰‰с‰нµ шарт т‰зµ алган эмес. Бай адам, баары бир жаратылыш жана турмуш шарттарына байланыштуу, уруунун калган м‰чµлµр‰нµ, µзгµчµ баатырлар-га кµз каранды болуп, алардын кызыкчылыгы менен эсепте-шип турууга мажбур болгон. Ошондуктан кыргыздардын мен-талитетинде байбы, кедейби, уруунун бардык м‰чµлµр‰ тең укуктуу деген т‰ш‰н‰к терењ орун алган. Уруунун ар бир м‰чµс‰ µз ал-дынча эркин болушуп, µз‰лµр‰н‰н оюн ачык айтуу м‰мк‰нч‰л‰г‰нµ ээ болушкан. Байлар болсо ачыктан ачык башкалардын укугун тебелей алышкан эмес. Ушулардын бардыгы кыргыздардын менталитетинде эр-киндикти жана тењчиликти с‰йгµн-д‰к сапаттардын калыптанышына шарт т‰згµн.

Уруу м‰чµлµр‰н‰н к‰ндµл‰к ж‰р‰ш-турушу улуттук каада-салттар менен толук регламентештирилген-диктен, кыргыздарда ар кандай тур-муштук ситуацияларда эмне кылам, кандай кылам деген «баш оорулар» болгон эмес. Бул болсо кыргыздар-дын менталитетинде бейкапарчылык-ты, демилгесиздикти жараткан. Уруучулук т‰з‰л‰ш кыргыздарда уруунун кызыкчылыгын µз‰н‰н жеке кызыкчылыгынан µйдµ койгондук, макул эмес болсо да кµпч‰л‰кт‰н ою менен болуп жетеленип кетме са-

70 жыл жашап µткөн социа-лизм деле кыргыздардын мен-талитетин µзгµртµ алган эмес. Анткени, социализмдин кµп принциптери кыргыздын мен-талитетине окшош келген:

• илгеркидей эле коллектив-дин кызыкчылыгы жеке кызыкчылыктан жогору коюлган;

• азчылык кµпч‰л‰ккө баш ийген;

• формалдуу болсо да, бардык адамдын укуктары бирдей болгон;

• өз алдынчалуулук, демил-гелүүлүк колдоого алынган эмес;

• мурдагы сырткы к‰чтµргµ кµб‰рµµк ишенгендик со-циализмдин убагында мам-лекет бардыгын ойлонуп, бардыгын жасап берет деген ишенич менен алмаш-тырылган.


3938


паттарды тарбиялаган (психологиялык тил менен айтканда «конформизм»). Мал чарбачылык ар бир урууга µз алдын-ча, эч кимге кµз каранды болбогон жашоону камсыз кыла алгандыгы менен, жалпы кыргыз элинде уруулар аралык бµл‰н‰‰ч‰л‰кт‰, атаандашуучулукту жараткан. Мал чар-бачылык жана кµчмµнд‰к турмуш – жалпы кыргыз элин бириктир‰‰гµ, уруулар аралык саясий, экономикалык бай-ланышты к‰чµт‰‰гµ багыттай алган эмес.

Ошентип, кµчмµнд‰к турмуш µз убагында кµп артыкчылык-тарды алып келген болсо, кийинчерээк кыргыздардын улам артта кала бер‰‰с‰нµ шарт т‰згµн. Кµчмµнд‰ктµн башка тур-мушка µт‰ш ‰ч‰н, кыргыздарга же жер которуш керек болгон, же болбосо µз‰лµр‰н‰н илгертен артып келген µнд‰р‰ш‰н башкага алмаштырыш керек болгон. Тилекке каршы, экµµ тењ жасалган эмес.

Жыйынтыктап айтканда, µнд‰р‰ш‰н‰н т‰р‰ (мал чарбачы-лык) жана кµчмµнд‰к турмуш кыргыздардын менталитетинде:

• уруунун бардык м‰чµлµр‰ тең укукта деген ишенимди жана,

• эркиндикти жана теңчиликти с‰йгµнд‰к, • керек болгон учурларда гана жанталашып иш кылуу,• тагдырга баш ий‰‰ч‰л‰к жана кыялкечтик,• бейкапарлык жана демилгесиздик,• эртеңки к‰нд‰ пландаштырууга кызыкпагандык

сапаттардын калыптанышына шарт т‰згµн.

Географиялык жайгашуусунун µзгµчµл‰ктµр‰:

Улуттук менталитеттин калыптануу процессинде отурукташ-кан жердин географиялык µзгµчµл‰ктµр‰ да чоң роль ойногон.

Сырткы карым-катнаш. Географиялык жайгашуусунун µзгµчµл‰ктµр‰ элдин кошуна мамлекеттер менен болгон кат-нашынын дењгээлин аныктайт:

– µлкµ «тогуз жолдун тоомунан» орун алса, ал µлкµн‰н кошуна мамлекеттер менен бирдей дењгээлде µн‰г‰‰с‰ ‰ч‰н шарттар т‰з‰лµт;

– тескерисинче, µлкµн‰н обочо жайгашып калуусу, ал µлкµ үчүн башкалардан артта калып калуу коркунучун пайда кылат.

Жайгашкан жер шарттарынын µзгµчµл‰ктµр‰ жана кµчмµнд‰к турмуш – кыргыздарга улутун, маданиятын, тилин сактап калуусуна чоң µбµлгө болгон. Себеби, аябай коркунуч туулган мезгилдерде кыргыздар тоолуу жер шартынын артык-чылыктарын пайдаланышып, тез жер которушуп, душманда-рына таптырбай кете алышкан. Тарых кµргµзгµндµй кыргыздар душманынын к‰чт‰‰л‰г‰нµн эч качан жењилген эмес; кыргыз-дар µз ичинен чыккан кээ бир уруу башчыларынын чыккынчы-лыгынын азабынан гана жењилүү ызасын тартышкан.

Ошол эле мезгилде, жайгашкан жер шарттарынын µзгµчµл‰ктµр‰ кыргыздарга башка элдер менен тыгыз мамиле т‰з‰‰гµ м‰мк‰нч‰л‰к берген эмес. Бул болсо кыргыздардын кошуна жашаган элдерден улам артта кала бер‰‰с‰нµ алып келген.

Ички карым-катыш. Жайгашкан жеринин (рельефинин) µзгµчµл‰ктµр‰ µлкµн‰н ички карым-катташуусунун дењгээлине да µз таасирин тийгизет. Жер шарты тоолуу болгондуктан кыргыздарда уруулар аралык ички карым-катыш оор болгон. Ар бир уруу µз‰лµр‰ жайгашкан жерлеринде узак убакыттар бою µз алдынча чарба ж‰рг‰з‰п, оокаттарын µткµрµ бериш-кен. Кошуна уруулар менен болгон катнаш атайын чыгынып жасалбаса – жокко эсе болгон. Бул болсо кыргыз уруулары-нын бир журт болуп бириг‰‰сүнµ тоскоолдук кылган. Башка элдердин жашоо дењгээлин µз кµз‰ менен кµр‰п таанышпаган


4140


кыргыздар, µз уруусунун гана жашоосу туура жана жакшы деп эсептеп келишкен. Тоолуу жергебиз бир четинен сырткы душ-мандардан сактап калууга жардам берсе, экинчи жагынан ко-шуна µлкµлµр менен болобу же уруулар аралык болобу, карым катнаштарды оордоткон. Жер шартынын µзгµчµл‰ктµр‰ кыр-гыздардын бир эл, бир журт болуп бириг‰‰с‰нµ жолтоо бол-гон. Кыргыздар дагы деле болсо бириге албай келишет. Муну биз 2010- жылы болуп µткµн апрель окуяларынын ж‰р‰ш‰нµн деле байкасак болот. Жалпы кыргыз элинде митинге чыккан кыргыз жаштарын аттырганга жол берген ‰ч‰н президентке чоң нааразычылык болуп жаткан учурда, президент Бакиевдин уруусу, бизди уят кылды деп ал ‰ч‰н кечирим сурагандын ор-дуна, Бакиевди жана анын жан-жµкµрлµр‰н коргоп жатышты.

Ошондуктан кээ бир саясатчылардын: кыргыз урууларынын µк‰лдµр‰нµн элдик курултай шайлайлы, ар бир уруу µз‰н‰н делегаты үчүн жалпы кыргыз журтунун алдында жооп берет дегендери – «суу кечпеген» сунуш. Анткени бийлигинен ажы-раган кээ бир «уяты жок» делегаттар, мени атайын эле «ушул уруудан болгон үчүн ушинтип атат» деп ыйлактап келсе, чын-тµг‰н‰н териштирбей туруп, б‰т уруусу менен аны жактап чы-гаары бештен белгил‰‰.

Ошентип, жайгашкан жеринин географиялык абалы, кыр-гыздардын менталитетинде:

• башкаларга баш ийбей эркин жашагандыкты с‰йгµнд‰кт‰,

• уруулар аралык бµл‰нгµнд‰кт‰,• µз уруусунун кызыкчылыгын жалпы журттун кызыкчы-

лыгынан жогору коюуну,• ишенчээктикти

жараткан.¤лкµн‰н географиялык жайгашуусу кыргыздардын улут бо-

луп сакталып калуусуна чоң µбµлгө т‰з‰п берген болсо, кийин кµчмµнд‰к турмуштан башка жолго µт‰‰с‰нµ жолтоо болуп, башка µн‰ккµн µлкµлµрдµн артта калышына шарт т‰згµн.

Кошуна мамлекеттер:

Улуттук менталитеттин калыптанышына кошуна жайгаш-кан мамлекеттердин тийгизген таасирлери да к‰чт‰‰ болгон. Согуштук-экономикалык абалы µйдµ болгон чоњ мамлекеттер-ге кошуна жайгашып калган майда µлкµлµрд‰н тагдырлары оор болуп калат. Себеби аларда чоң мамлекеттерге кошулуп кетип, улут катары жок болуп кет‰‰ коркунучу дайыма сакта-лып келет. Д‰йнµл‰к улуу державалар деп эсептелген Россия жана Кытай мамлекеттерине кошуна болуп калгандык, кыр-гыздарда кµп проблемаларды жараткан. Аларды чеч‰‰ – кыр-гыздардан акылмандуулукту, ийкемд‰‰л‰кт‰ талап кылган. Мындай сапаттар кыргыз менталитетинде бар. Мунун далили: дүйнө мамлекеттери тарабынан тењ укуктуу мамлекет катары таанылып, Бириккен Улуттар Уюмунун мүчөсү болгон суверенд‰‰ Кыргыз мамле-кети. Мунун далили: к‰чт‰‰ державалар-дын шовинистик саясатына камчы болуп чабылган «киргиздердин» аракетине кара-бай µн‰г‰п µс‰п келе жаткан улуу кыргыз тили жана кыргыз маданияты.

Элдин саны:

Улуттук менталитеттин калыптануу процессинде элдин саны да маанил‰‰ ролго ээ. Элинин саны кµп болсо, анын ар бир м‰чµс‰ µз‰н кенен дагы, жакшы дагы сезет. Экинчиден элинин санынын кµп болгондугу мамлекет ичиндеги конку-ренцияга алып келип, атуулдардын тыњ болуп калыптануу-суна шарт т‰зµт. Элинин санынын аздыгы к‰чт‰‰ мамлекет

«¤зµктµн чыккан µрт жаман, µздµн чыккан жат жаман»



4342


т‰згµнгµ м‰мк‰нч‰л‰к бербейт; улутту аябай намыстуу кылат же башка элдер менен болгон мамилелеринде ийкемдүү бо-лууга аргасыз кылат.

Кыргыздардын санынын аз болгондугу – башка мамлекет-тер менен болгон талаш-тартыш маселелерди с‰йлµш‰‰ жолу менен чеч‰‰гµ аргасыз кылган. Бул болсо кыргыз менталите-тинде агрессивд‰‰ эмес, ийкемд‰‰л‰к сапаттардын калыпта-нуусуна шарт т‰згµн. Кыргыздар «баш кесмей бар, тил кес-мей жок» дешип, элчини сыйлашкан. «Буттан жыгылган турат, тилден жыгылган турбайт» деп, айтылган сµзгµ µтµ жогору маани беришкен.

Элинин санынын аздыгы кыргыз менталитетинде чыр эме-стик, кечиримд‰‰л‰к, ийкемд‰‰л‰к сыяктуу сапаттардын ка-лыптанышына шарт т‰згµн.

Дин:

Бир дагы эл µз турмушунда дин-сиз жашай албайт. Илгертеден бери эле коомдо диндин ролу чоң болуп келген; дин дагы улуттук ментали-теттин калыптануусуна ар кандай дењгээлдерде өз таасирин тийгиз-ген. Диндин элдин менталитети-не тийгизген таасирин – ар башка динди кармашкан элдердин жашоо дењгээлдеринин ар т‰рд‰‰ болуп калганынан эле байкап билсе бо-лот. Дин – элдин менталитетине жакын болушу керек. Идеологиясы элдин менталитетине туура эмес келген дин кµпч‰л‰к убакта эл тарабынан кабыл алынбай калат. Мисалы ‰ч‰н, миссионерлер-

Синтоизм (япондордун карманган дини) наделил японцев чуткостью к природной красоте, чистоплот-ностью и отголосками легенд о своем божественном происхож-дении. Буддизм окрасил своей философией японское искусство, укрепил в народе врожденную стойкость к превратностям судьбы. Наконец, конфуцианство принесло собой идею о том, что основа морали – это верность, понимаемая как долг признатель-ности старшим и вышестоящим.

дин канчалык аракетине карабастан, япон эли христиан динин кабыл алышкан эмес.

Кыргыздар дагы исламды µз‰н‰н менталитетинин µзгµчµл‰ктµр‰ менен кабыл алышкан. Муну кыргыздардын маркумду акыркы сапарга узатуу, ‰йлµн‰‰ аземин µткµр‰‰ учурларын-дагы ырым-жырымдарынан байкап кµрсµ болот. Мисалы, исламда мар-кумду т‰бµл‰к баруучу жайына тез арада коюу талап кылынат. Кыргыз-дар болсо улуттук салттарына ылай-ык шарттарын жасашкандан кийин гана маркумду т‰бµл‰к жайына тап-шырышат.

Кыргыздарды динди катуу кармаган эл деп айтыш кыйын бол-гондуктан, бул факторго кењири токтолгон жокпуз.

Менталитетти калыптандыруучу факторлорду талдоо-

нун жыйынтыгы менен кыргыздын улуттук менталитети тµмµндµг‰ сапаттар менен аныкталат десек болот:

• жогорку адаптивд‰‰л‰к,• тагдырга баш ий‰‰ч‰л‰к,• жутунбастык, жан талашпагандык,• камырабастык, • демилгесиздик,• алдын ала пландаштырууга кызыкпагандык,• зарыл болгон учурларда гана иш кылуу,• уруусунун кызыкчылыгын µйдµ коюу,• уруу м‰чµлµр‰ндµг‰ тең укуктуулук,• эркиндикти с‰йгµнд‰к.

«Христиандарда протестан-тизм пайда болгондон бери бир топ µн‰г‰п кетти. Про-тестанттар – д‰йнµдөг‰ эњ µн‰ккµн µлкµлµрд‰н ээлери. М.: Германия, Голландия, АКШ. Православие µњд‰‰ тар-мактар таптакыр артта».

И. Абдуразаков


4544


IV. Кыргыз менталитети

Улуттук менталитетти тµмµнк‰ критерийлер боюнча талдап кµрсµ болот:

1. Экстерналдуулук 2. Стабилд‰‰л‰к (импульсивность) – камырабастык 3. Иррационалдуулук µзгµчµл‰ктµр‰4. Ачыктык дењгээли5. Эмгекчилдик6. Адаптивд‰‰л‰к7. ¤з‰н µз‰ таанып бил‰‰с‰ (улуттун µз‰н µз‰ баалоосу

жана биримд‰‰л‰г‰).

Экстерналдуулук:

¤з иштерин сырткы чµйрµн‰н кµз карашына карап жаса-ган адамдарды экстернал деп, ал эми µз‰н‰н ички д‰йнµс‰нµ, жеке кµз карашына ылайыктап иш кылган адамдарды интер-нал деп айтышат. Экстернал адамдар кетирген каталарын, ко-лунан келбей калган учурларын сырткы к‰чтµргµ шылтоолоп коюшат. Мындайча айтканда «к‰нµµн‰ башкага оодарганды» жакшы кµр‰шµт.

Тагдырга баш ий‰‰ч‰л‰к. Кээ бир элдер кудайга сыйын-гандары менен µз тагдыры µздµр‰н‰н гана колдорунда экенди-гин унутушпайт. Башкалары болсо µз тагдырларын кудайга же башка бир сырткы к‰чтµргµ ишенип таштап коюшуп, буйрук ушул дешип турмушун µзгµрт‰‰ боюнча эч кандай аракет жа-сашпайт. Кыргыздар сырткы к‰чтµргµ (тагдырга, Жаратканга, жолунун ачыктыгына) кµб‰рµµк ишенишет. Акыркы 20 жыл

аралыгында кыргыздарда 4 президент алмашты, бирок мамле-кетибизде эч кандай деле чеке жылытаарлык жылыштар бол-гон жок. Эл кыйналса да мамлекеттин жардамы жок жашаган-га кµн‰п калды. Ошого карабастан, дагы деле жакшы президент келсе эле оңолуп кетебиз деп ‰м‰ттµнгµндµр толтура. Баш-ка мамлекеттер, эл аралык уюмдар жар-дам берип жатышат. Бирок ошол берил-ген жардамдын дээрлик кµпч‰л‰г‰ уурдалып кетип жатат. Эч ким, эч качан бекер жардам бербей тургандыгын кыр-гыздын чоњунан кичинесине чейин т‰ш‰н‰п калышты; бирок болбой эле Россия, АКШ, МВФ, ЕБРР ж.б.у.с. эл ара-лык уюмдардан ‰м‰ттµн‰ш‰п жашап ке-лишет.

Же болбосо ар кандай эл аралык союз-дарга (ВТО, ТС, ЕврАзЭС) кошулсак эле иштерибиз алдыга жылып кетет деп ойлошот.

«Буюрганы болот», «таалайлуу менен талашпа», «кара кыз-дын агынан эмес багынан» – кыргыздардын жакшы кµргµн ма-кал-лакаптары.

Кур намысчылдык. «Экстернал» деген сµз кыргыздардын «кур намыс» деген сµз‰н‰н маанисине ай-калышып кетет. Той µткµрµб‰зб‰ же жакын адамыбызды акыркы сапарга узатабызбы – иши кылып салттуу иш-чара µткµргµндµ «эл эмне дейт» деп баштап, «эл эмне дейт» менен б‰т‰рµб‰з. Кыргыздарда орто мек-тептин б‰т‰р‰‰ч‰лµр‰н‰н 90 проценти «башкалардан кем калмак белем» деп, жо-горку окуу жайына тапшырышат. Жыйын-

Экстернальность – че-ловек полагает, что происходящие с ним события являются ре-зультатом внешних сил: (судьба, удача, везение, государство или началь-ник и т.д.)Интернальность – че-ловек интерпретирует значимые события как результат своей соб-ственной деятельности. Конформное и уступчи-вое поведение в большей степени присуще экс-терналам.

Кыргыздар илгертен намыстуу эл болгон. Кийинчерээк элибиз-деги намыстуулук кур намысчылдыкка айла-нып бараткансыйт. Кур намысчылдыкты намыстуулук менен алмаштырбаш керек.


4746


тыгында же билимден жок, же иштеген ишинен жок, «ди-плому бар» деген бир ооз сµз ‰ч‰н убактысын, ата-энесинин акчаларын короткон боюнча отуруп калышат.

Маркумду акыркы сапарга узатуудагы кереги жок ашыкча чыгымдар, кредитке же карызга акча алып той µткµр‰‰лµр – кыргыздардын кур намыска кµб‰рµµк алдыраарынан кабар берет.

Улуттук аң-сезиминдеги сырткы к‰чтµргµ ишенгендиктери, кур намыс-чылдыгы жана жетеленип кетме сапат-тары кыргыздарды жалпысынан экстер-нал улут катары аныктайт.

Бул жерде айтып кетч‰ нерсе, экстернал болгон элдин бар-дыгы эле начар жашашпайт. Мунун мисалына япон элин кел-тирип кетсек болот.

Стабилдүүлүк (токтоолук):

Токтоолуктун ар жагында кµп нерсе жатат. Токтоолук кээ бир учурларда камырабастыкка бай-ланыштуу болсо, кээ бир учурларда сабырдуулукка байланыштуу болот. Турмушундагы конкуренциянын жок-тугу, отурукташкан жеринин аба-ырайынын µзгµчµл‰ктµр‰, башка эл-дерден обочолонуп жашап калгандыктары – кыргыз менталите-тинде камырабастык жана демилгесиздик сапаттарды жа-раткан.

Камырабастык – бул конкуренциянын жокту-гунан, же телегейи тегиз болгондуктан, же айла жок турмуштун айынан калыптанат.Сабырдуулук – бул адам-дын алган тарбиясынын жыйынтыгы.

Адамдар активд‰‰ (демил-гелүү) жана реактивд‰‰ (де-милгесиз) деп бµл‰н‰шµт. Де-милгесиз адамды «камчылап» турбаса такыр эле кыймыл-дабайт.

Активдүүлүк:

Демилгесиздик же бүгүнкү к‰нд‰н гана кызыкчылыгы менен жашоо. Кайсы бир улуттарды ка-расаңыз эртеңкиси ‰ч‰н, келечек ‰ч‰н кµб‰рµµк аракет кылып жатканын кµрµс‰з. Кыргыздар болсо башына түшмµй‰нчµ, алдын-ала кыймылдаш-пайт. Кыш жылыга т‰шµµр‰н билсе дагы, бир кар түшмµй‰нчµ кышка даяр-данышып, кµм‰р алышпайт. 2012-жылкы декабрдагы катуу суукта т‰з‰лгµн оор абал боюнча парламентте отчет берип жатып, «быйылкы кыш мындай катуу болот экен деп ким ой-лоптур» – деген премьер-министрдин сµз‰, кыргыз ментали-тетинин даана кµрсµтк‰ч‰.

Демилгесиз адамдар эртењкисин ойлонбогон адамдар болу-шат десек деле болот. Кыргыздар да эртењкисин ойлонушпайт. Ойлонгону менен аракет кылышпайт. Себеби, ата-бабалары-быздын бир к‰н‰ экинчисине окшош болгон кµчмµнд‰к турму-шу, к‰тт‰рбµй келген жаратылыш кырсыктары, аба-ырайынын туруксуздугу – бир нерсени алдын-ала ойлонуп, пландашты-рууга м‰мкүнч‰л‰к берген эмес. Ошентип, кыргыздар б‰г‰нкү к‰н менен гана жашаганга кµн‰п калышкан.

Чындыгында 90 процент мектеп б‰т‰р‰‰ч‰лµр‰н‰н жогорку окуу жайына тапшырышы – алардын эртењкисин ойлонгондугунан кабар бербейт. Тескерисинче, 5 жыл убактысын, ата-энесинин канча деген акча каражатын коротуп, жыйынтыгында дипломдогу адистиги боюн-ча иш табалбай ж‰ргµн «жогорку билимд‰‰ юристердин жана финан-систердин» мисалдары, кыргыздардын эртењкисин ойлонбогондугун кµрсµтµт.

Болду болбодубу, кичине акча болсо эле бардыгын тойго айланды-руу, ыгы жок шеринелер – кыргыздардын б‰г‰нк‰ к‰нд‰н гана кы-зыкчылыгы менен жашаарын кµргµз‰п турат.

Кыргыздар – реактивд‰‰ (демилгесиз) эл: тийбесењ – козголбойт да, былк этпейт. Бирок кыргыздарды сабырлуу эл деп айтыш кыйын.


4948


Алдын ала пландаштыруу, перспективалык багытта талык-пай иш алып баруу – бул кыргыздарга таандык м‰нµз эмес.

Ал эми немистер, бир нерсе жасаардан мурун шашылбай ойлонушат, жакшылап план т‰з‰шµт. Андан кийин гана ошол кабыл алынган планды ишке ашыруу боюнча талыкпай иш алып барышат. Эњ башкысы ошол пландын туура экендигине ишенишип, ал пландан эч тайышпайт.

Иррационалдуулук:

Иррационалдуулук тигил же бул дењгээлде ар бир улуттун менталитетинде кездешет. Мисалга алсак: еврейлер µзүлµр‰н кудай тандап алган улутпуз деп эсеп-тешсе, япондор µз‰лµр‰н‰н императо-рун кудайдын тукуму экендигине катуу ишенишет. Рационалдуу адамдын жаса-ган кадамдарын баамдап т‰ш‰нсµ болот, ал эми иррационал адамдын жасаган иш-терин µз‰нµн башка адамдар кµп т‰ш‰нµ беришпейт. Кыргыз менталитетинде ир-рационалдуулук кµб‰рµµк. ¤з‰лµр‰н мусулманбыз дешип µт‰п кеткен адамдарды исламдын негизинде акыркы сапарга узатышат. Ошол эле мезгилде сµµктү ‰ч‰нч‰ к‰нгµ чейин кар-машат; µл‰к ээси кµњ‰л айтып келген адамдарын коноктойт. Мындай кµр‰н‰ш кайсы улут болбосун, кимди болбосун «шокко» учуратат.

Башка улуттун µк‰лдµрү кыргыздар-дын тууганчылдыгын т‰ш‰нµ албай, баштары мањ болушат. Колунан келип турган кыргыз жакын туугандарына ка-аласа да, каалабаса да жардам бер‰‰гµ милдетт‰‰. Бул маселе

В 1868 году, после сверже-ния сёгунов, новая власть объявила синто государ-ственной религией и узако-нила миф о божественном происхождении императо-ра как прямого потомка богини Аматерасу.

Иудаизм выделяет евреев как Богом избранный на-род, как народ-мессию, при-званный осуществить ци-вилизаторскую миссию на земле с целью установления царства мира и справедли-вости.

орустар айткандай «обсуждению не подлежит». Туугандарынын эсебинен канча деген жалкоо кыргыз к‰н кµр‰п келатышат.

Тууганчылдыгынын азабынан Кыргыз-стандын эки президенти µлкµдµн куулуп кетти. Үчүнчүсү, Р. Отунбаева президент-тик мµµнµт‰н‰н аздыгынан эле «бузулуп» кет‰‰дµн «аман» калса, тµрт‰нч‰ президент Атамбаев шайланганына бир жыл болуп-болбой жатып, «туугандан такыр чыгып кал-дым» деп ыйлап отурат.

Мен негизи тууганчылыкка каршы эч нерсе деп айталбайм. Кыргыздар айткандай «туугандан айланса болот». Бирок кµпч‰л‰к убактарда тууганбыз деген шылтоо менен, µз‰б‰зд‰н проблемаларыбызды µз‰б‰з чеч-кендин ордуна, туугандарыбызга «ж‰к бо-луп илинип» алганыбыз туура эмес нерсе.

Эмгекчилдик:

Элдердин ишке болгон мамилесинин калыптанышы ар кан-дай шарттарга байланыштуу болот. Мисалы: христиандардын т‰ш‰н‰г‰ боюнча «кара курсактын айласы» ‰ч‰н жасалган эм-гек – Кудайдын адам баласына жиберген жазасы. Ошол себеп-терден улам христиандар (мисалы үчүн орустарда) иш кылууну жек кµр‰шµт. Алардын ишеничи боюнча иш эмес к‰н – майрам. Орустардын жомокторуна, ле-гендаларына кµз ж‰г‰ртсµң‰з («Алтын балык», «Сыйкырлуу щука»), эч аракет жасабай туруп эле, бардык нерсеге ээ бо-луп калууну жактырышкандыгы байкалат.

Англичане, например, не рассчитывают на поддержку со сторо-ны близких родствен-ников в случае каких-либо трудностей, но, с другой стороны, не испытывают по от-ношению к ним чув-ства долга или от-ветственности.

«Туура бийде туу-ган жок»


Библия. Башт. 4,12;5,29«Мен сага осуят кылган дарактын жемишинен жегениң үчүн, сенин айы-ңан жер каргышка калды. Сен эми өмүрүң өткөнчө жерден азап менен азыктанасың».


5150


Япондор болсо адам баласы эсте кала турган нерсе жасап, жакшы элес калтыруу ‰ч‰н бул д‰йнµгµ келет деп ишенишет; ошондуктан япон-дор ‰ч‰н эмгек – жакшы элес калтыруу-нун куралы же жолу катары каралат. Япондордун ою боюнча: «таза адам-дан таза нерсе, пас адамдан пас нерсе жаралат». Аткарылган иш, жасалган буюм же жаратылган чыгарма – ээсинин к‰зг‰с‰. Уят болбош ‰ч‰н, намыс ‰ч‰н алар эмне жумуш болбосун, жогорку са-патта б‰ткµр‰‰гµ аракет кылышат.

Кытайлыктардын эмгекчилдиги эли-нин кµпт‰г‰нµ – конкуренцияга жана ачка калуу коркунучуна байланыштуу калыптанган болсо, не-мистердики – бардыгын орду менен жасап кµнгµнд‰г‰нµ бай-ланыштуу калыптанып калган.

Кыргыздардын эмгекке болгон мамилеси алардын кылым-дап артып келген малчылык кесиби жана кµчмµнд‰к турмушу-на байланыштуу калыптанган.

Кµчмµнд‰к турмуш кыргыздарда эмгек маданиятынын пай-да болуусуна шарт т‰згµн эмес. Андан кийинки социализм деле – элди жасаган ишинин жыйынтыгы ‰ч‰н эмес, µткµргµн к‰н ‰ч‰н эмгек акы алууга багыттаган. Кыргыздарда зарыл болгон учурларда гана жанталашып иштеп, калган учурларда камырабай жүрө бермей сапат бар. Япон менен кытайлардай болуп жумуш деп «µл‰п кетмей» сапаттар кыргыздарда бай-калбайт. Ошондуктан, кыргыздарда эмгек кылуунун мадания-ты толук калыптана элек десек туура болот.

Адаптивдүүлүк:

Психологияда адаптивд‰‰л‰к деген т‰ш‰нүк бар. Бул адам-дын µзгµр‰лгµн шартка кµн‰п кет‰‰ м‰мк‰нч‰л‰г‰н кµргµзµ турган т‰ш‰н‰к. Изилдµµлµр кµргµзгµндµй кыргыздарда жо-

Однако посмотрим правде в глаза: для большинства из нас труд – это необхо-димость, воспринимаемая … как наказание. Радости от него никакой, одна уста-лость, а также утомляю-щее однообразие – изо дня в день одно и то же.

Курпатов А.В. Психотерапевт

горку адаптивд‰‰л‰к бар. Тарыхтан, же б‰г‰нк‰ турмуштан деле карап кµрсµң‰з: кайда болбосун, эмне болбосун кыргыздар бир нерсени бат эле ‰йрµн‰ш‰п, бир нерсеге бат кµн‰п кетишет. Социализмдин доорунда илимди, техниканы жакшы µздµшт‰р‰ш‰п кетишкен кыргыздар, эми рыноктук экономиканын сабактарын канааттандырарлык дењгээлде µздµшт‰р‰п жатышат. Демек кыргыздарды жогорку адаптивд‰‰ улут деп таанысак болот.

Жогорку адаптивдүүлүк – кыргыздардын менталитетин-деги эң жакшы сапаттардын бири. Бул сапат кыргыздарга улам µзгµр‰лгµн заманга тез ылайыкташып, кµн‰п кет‰‰с‰нµ м‰мк‰нч‰л‰к берет.

Эркиндикти жана адилетт‰‰л‰кт‰ с‰йгµнд‰к:

Тењ укуктуулук

Тењчиликти с‰йбµгµн эл болбойт. Бирок ар бир улут тең укук-туулук дегенди ар кандайча т‰ш‰н‰шµт.

Жалпысынан аларды экиге бµлсµ бо-лот:

1. Улут – µз ара ар кандай катмар-ларга бµл‰н‰шµт. Тең укуктуу-лук ошол катмардын м‰чµлµр‰ арасында гана сакталат. Мисалы, индиядагы касталар, орустардагы жана англиядагы сословиелер.

2. Улуттун бардык м‰чµлµр‰ бир-дей – тең укукта. Мындайча айт-канда ак сµµк, кара сµµк деген бµл‰н‰‰лµр жок.

«Башка т‰шсµ байтал жорго»


Илгери япония коом-чулугу тµрт сословияга бµл‰н‰шкµн: баатырлар, жер иштет‰‰ч‰лµр, кол µнµрч‰лµр жана соода-герлер. Баатырлар гана фамилия алып ж‰р‰‰гµ укуктуу болушкан. Ал эми эң ылдыйкы катмардагы адамдар деп эсептелинген соодагерлер фамилиясын гой, ысым алып ж‰ргµнгµ акысы жок болгон.


5352


Илгертен касталарга, сословиелерге бµл‰н‰‰лµр болбогон-дуктан, кыргыздарды чыныгы демократиянын принциптерин турмушунда колдонуп жашап келген эл десек туура болот. Кыргыздардын канында адилетт‰‰л‰кт‰ с‰йүү бар экенине акыркы жылдардагы болуп µткµн революциялар к‰бµ.

Тилекке каршы, азыр демократияны жамынып алышып, кээ бир «окумуштуулар» жана «современ-ный» саясатчылар элибизге жат, чоо-чун каадаларды киргиз‰‰гµ аракетте-нип жатышат. Биз кыргыздын «элитасыбыз», биз кыргыз журтунун «каймактарыбыз» жана «ХХI кылым-дын жылдыздарыбыз» дегендер коо-мубузда кµбµйд‰. Мунун бардыгы – жанагы сословиелерге бµл‰н‰п жашап келген элдерди туурайбыз деген кµр‰н‰ш. «Оозу кыйшык болсо да, байдын баласы с‰йлµс‰н», «акчањ болсо танкасын, акчасы жок мањкасын» ж.б.у.с. кыргыздын дагы, жалпы µн‰ккµн цивилизациянын да маданиятына жарашпаган идеологиялар – ошолор тарабынан жасалып жаткан аракеттер.

Демократиянын шартында: партиясы шайлоодо жењгендер – депутат, министр болушуп, женилип калган учурларда – «жу-мушсуз» калып жатышат. Анда эмне, партиясы жењген учур-да алар «ак сµµк» болушуп, жењилип калган учурларда «кара сµµк» болуп калышабы?

Рыноктук экономиканын шартында: б‰г‰н бизнеси алдыга ж‰р‰п, акчалуу болуп ж‰р‰п, эртеси эле банкрот болуп «итке минип» отуруп калса болот. Анда эмне, акчасы болуп турган-да «ак сµµк» болуп, акчасы т‰гµнµµр‰ менен «кара сµµккµ» айланабы?

Овощи домохозяке в япо-нии приносит зеленщик-сан, рыбу – рыбник-сан. Когда нужно подстричь куст, при-глашается садовник-сан, … сломался телевизор «мацу-сита» приходит Мацусита-сан. Потому что, хозяйка, которая знакома с этими людьми много лет и которая общается с ними каждый день, не знает не только их фамилий, но даже их имен.

В. Овчинников

Акчасын берип кызматка турганда кыргыз журтунун «кай-магы» болуп, кийин µз‰нµн µткµн бай, «капчыктууга» кызмат ордун алдырганда «кµк с‰ткµ» айланабы?

«ХХI кылымдын жылдыздары» жашы µт‰п кеткенде же акча-луу спонсорлору «жок калганда» эмнеге айланышат болду экен?

¤з‰н µз‰ таанып бил‰‰с‰:

Улуттук µз‰н айрып таануу деген т‰ш‰н‰к көпч‰л‰к убактарда, улуттук аң-сезим, улуттук ар-намыс деген т‰ш‰н‰ктµр менен бирге колдонулуп ж‰рµт.

«Самоидентификация» деген т‰ш‰н‰к кыргызча – µзүн айрып таа-нуу дегенди билдирет.

Улуттун µз‰н µз‰ айрып таануу µзгµчµл‰ктµр‰н т‰шүн‰ш ‰ч‰н:

а) улуттук айрып таануунун критерий- лерин, б) улуттун µз‰н-µз‰ баалоо дењгээлин, в) улуттун биримд‰‰л‰г‰н

талдап чыгуубуз керек.

Улуттук айрып таануунун «белгилери»: Ар бир улут башка улуттардан «биз» жана

«биз эмес» деп бµл‰н‰шµт. ¤з‰н тигил же бул улуттун µк‰л‰м‰н деп эсептеген адам µз‰н башка улуттардын µк‰лдµр‰нµн кан-дайдыр бир критерийлер – «белгилер» боюн-ча айырмалап бµлµт.

Мисалы, кыргыз µз‰н кыргыз эмес башка улуттардан кантип айырмалайт? Жашаган жери боюнча бµлµл‰ десењиз, Кыр-гызстандын ичинде жашагандардын бардыгын

Критериев или при-знаков, по которым человек относит себя к той или иной этни-ческой группе раз-ные, например, браки между евреями и не-евреями считаются недействительными. Поэтому ребенок от такого брака счита-ется внебрачным, и его статус зависит от происхождения его матери: если она еврейка, то и ребе-нок считается евре-ем, если нет – то и он нееврей. У многих народов, в т.ч. и у кыргызов принад-лежность передает-ся … по отцу.


5554


кыргыз деп айта албайбыз. Кыргыз тилинде с‰йлµгµндµрд‰ дагы кыргыз деп айта албайбыз. Окшош экен деп да кебетеси боюнча кыргыз кыла албайбыз. Кыргыз болуш үчүн атасы кыргыз болушу керек. Кыргыз-дарда энеси башка улуттан болгон учурларда деле, атасы кыр-гыз болсо бала кыргыз деп таанылат.

¤з‰н µз‰ баалоосу:Ар бир улут башка улуттарга салыштырмалап µз‰н µз‰ баа-

лашат. Мисалы, англичандардын башка улуттардан µз‰лµр‰н µйдµ сезе тургандыктарын бардык изилдµµч‰лµр белгилешет. Ошол эле убакта µз‰лµр‰н башкалардан кем сезген улуттар да кездешет. Мындай сезимдер башка мамлекеттерге кµз каран-дылыкта жашап келишкен элдерде кµп байкалат.

¤з‰н µз‰ баалоодо элдин тарыхынын ролу µтµ чоњ. ¤з‰н µз‰ баалоосу начар эл: же тарыхын жакшы билбеген, же тары-хын сыйлабаган эл болот.

¤з тарыхын сыйлабаган улуттарда: кийинки келген муун (же бийлик) мурункусун кабыл албай жамандоо, улуу муун тарабынан жасалган нерселердин бардыгын туура эмес деп жарыялоо, бирок ошол эле мезгилде µз‰лµр‰ жакшыраак эч нерсе сунуш кыла албагандык орун алат. Мисалы, орустар 1917-жылкы революциядан кийин, падышалык Россиянын эч нерсесин калтырбай жок кылышып, бардыгын жањыдан, актай баракчадан башташкан. 1990- жылдардагы реформалардын учурунда болсо, µз‰лµр‰н‰н эле чоң-ата, чоң-энелеринин, ата-энелеринин каны менен курулган нерселердин бардыгын туура эмес деп табышып, дагы кайра нµлдµн башташты.

Орустар µз тарыхын сыйлашпаса, кыргыз-дар µз тарыхын жакшы билишпейт.

¤з‰н башкалардан ылдый сезген улуттарда психологиялык тил менен айтканда «комплекс неполноценности» деген ил-

Тарыхын билбеген эл тамыры жок дарак сымал келечеги жок болот.

дет пайда болот. Бул илдеттин эң жаман жери ошол улуттун µк‰лдµр‰ндµ µз‰нµ µз‰ ишенбµµч‰л‰кт‰ жаратат. Кыргыздар µз‰лµр‰нµ кµп ишене беришпей, башка улуттарга салыштыр-малуу µз‰н ылдый баалашат. Буга акыркы мезгилдердеги кыр-гыз коомчулугунда пайда болгон кээ бир нерселер далил болот. Мисалы, биз – «кыргыздар жасадык» деп µз‰б‰зд‰н б‰т‰ргµн ишибизге ыраазы болуп мактануунун ордуна, «кыргызча жа-салган» же «кыргызча болуп калган» деп µз‰б‰зд‰ µз‰б‰з кем-синтип, кыргыздар тарабынан жасалган нерселерди тµмµнк‰ сорттогудай кабыл алууну адатка айлантып баратабыз.

Мыйзам чегинде эмес, µз ара с‰йлµш‰‰ жолу менен чечилген маселелерди «кыргызчылык менен б‰т‰ш‰пт‰р» деп атайбыз.

Текшерип келип калгандар менен «кыргызча эле с‰йлµшпµй-л‰б‰» деп баштайбыз.

Мына ушундай кµр‰н‰штµр – биз µз‰б‰зд‰ башка улуттар-дын алдына кемсинтип, ылдый сезгендигибиздин далили.

1991- жылы, Союздун карамагында жашайбызбы же жокпу деп өткөр‰лгµн жалпы элдик референдумда кыргыздардын Со-веттер Союзунда калабыз деп добуш беришкендиги – µз‰б‰згµ толук ишене албагандыгыбыздын далили. Анткени ошол эле референдумда µз‰лµр‰нµ ишенишкен Прибалтика республи-калары µз алдынча бµл‰н‰п жашайбыз деп добуш беришкен.

¤з‰б‰зд‰н байлыгыбызды µз‰б‰з иштете албай, же башка чет элдик компанияларга ишенип бере албай жатканыбыз деле ушунун кесепети.

Эгер улуттун µз‰н µз‰ баалоосу (статусу) µйдµ болсо, ага м‰чµ болуу бир жагынан анын м‰чµлµр‰нµ сыймык алып кел-се, экинчи жагынан ага кошумча барк дагы алып келет. Ал эми статусу ылдый болгон улуттарда анын µк‰лдµр‰ндµ кемсин‰‰, ызалануу, улутташтары ‰ч‰н уялуу сезимдери байкалат. Жого-руда сµз кылгандай «комплекс непоноценности» деген илдет пайда болот.


5756


Тигил же бул улуттун кадыр-баркы (статусу) – анын м‰чµлµр‰нµ милдеттерди коёт. Кадыр-баркы жогору турган улут µз‰н‰н м‰чµлµр‰нµ жогорку милдеттерди коёт. Мындай улуттун м‰чµлµр‰ндµ µз‰н-µз‰ сез‰‰с‰, маданий дењгээлдери сөзсүз т‰рдµ µйдµ болот. Ошондуктан кадыр-барктуу улут µз м‰чµлµр‰нµ жашоонун жогорку дењгээлин камсыз кыла алат. Советтер Союзунун убагында кеңири тараган мындай бир анекдот бар эле: Грузин аппак т‰ст‰‰ «Волгасы» менен кетип баратса, алдынан «Запорожец» айдаган грузин кезигет. Аны «Волга» айдаган грузин токтотуп: «Грузиндерди уят кы-лып «Запорожец» айдабай эле койчу» – деп суранат. Тигиниси болбойт. Ал экµµ ошентишип дагы эки-‰ч мертебе жолугушат; экинчи грузин «Запорожец» айдаганын койбойт. Анан дагы бир к‰н‰ жолугушканда «Волга» айдаганы берки грузинге акча сунуп: «запорожециңди токтотуп, грузиндерге жарашкан машина сатып алчы» – деп суранат имиш.

Жалпылап айтсак, кыргыздар µз‰н µз‰ туура баалай албаган эл десек болот.

Биримдүүлүгү: Кыргыздар б‰г‰нк‰ к‰н‰ биримдикт‰‰ журт деп айта турган

дењгээлге жете элек. Дагы эле болсо уруучулук, т‰шт‰к-т‰нд‰к деп бµл‰нµ бер‰‰ч‰ адаттарыбыздан арыла элекпиз. Эки кыр-гыз бар жерде эптеп ынтымак болот. ‡ч‰нч‰ кыргыз кошулаа-ры менен бµл‰н‰‰ башталат. Кµпч‰л‰к убакта бµл‰н‰‰ч‰л‰кт‰ патриоттуулук менен алмаштырышат. Бµл‰н‰‰ч‰л‰к менен патриоттуулуктун асман менен жердей айырмасы бар. Пат-риоттуулук жакшылыкка, алдыга µн‰г‰‰гµ шарт т‰зµ турган сезим. Ал эми бµл‰н‰‰ч‰л‰к артты кµздµй, керек болсо кыр-гыздардын тарап кет‰‰с‰нµ алып кел‰‰ч‰ сезим.

Патриот – оштук болобу, же нарындык болобу – бардык кыргыздарга жан тартат, кыргыз ‰ч‰н чуркайт. Анткени кыр-

гыз эли, кыргыз журту – бир б‰т‰н организм. Бутуњ ооруса же чыпалагыњ ооруса меники эмес деп бµл‰п койбойсуњ да?

Ал эми мен «оштукмун» же «нарындыкмын» деп, «µз‰лµр‰нµн» башка кыргыздарды т‰ш‰нбµгµн кыргыз – кыр-гыз эмес.

Жогорудагы айтылгандарды жыйынтыктасак, кыргыздар:

• Экстернал• Жогорку адаптивд‰‰• Камырабаган • Демилгесиз• Эркиндикти жана адилетт‰‰л‰кт‰ сыйлаган • Биримд‰‰л‰г‰ начар• ¤з‰н µз‰ баалосу төмөн• Меймандос• Жеке жоопкерчилиги жок

улут деп деп айта алабыз.

Ошентип, урматтуу окурман, биз кыргыз элинин улуттук ментали-тетине таандык болгон сапаттар менен таанышып чыктык. Бирок бул сапаттар кыргыз элинин начар жашоосуна себепкер эмес. Эмне үчүн деген суроого жоопту китептин кийинки бµл‰ктµр‰нµн издейли.


5958


V. Улуттук менталитеттин касиеттери

Менталитет – бул же тигил элдин сапатары гана эмес. Ал сапат-тар улуттук менталитеттин биздин кµз‰б‰згµ кµр‰нгµн, биз байкап сезген гана сырткы кµр‰н‰штµр‰.

Менталитет дегенибиз ошол элдин улуттук аң-сезиминин терењиндеги ой-элестердин, ишеничтердин, баалуулуктардын систе-масы. Улуттук туюм ошол системанын µзµгүн т‰з‰п, бириктирип ту-рат. Улуттук баалулуктардын, ишеничтердин жана сапаттардын µз ара байланыштары жана бири бирине тийгизген таасирлери – элдердеги улуттук µзгµчµл‰ктµрд‰ жаратып, элдерди бири биринен айырмалап турат.

Менталитетин толук т‰ш‰н‰ш ‰ч‰н ошол улуттун баалуу-луктарын, ишеничтерин жана алардын бири бири менен бол-гон байланыштарын талдап чыгуу зарыл.

Баалулууктар:

Баалуулуктарды изилдµµ боюнча философиянын «аксиология» де-ген тармагы иш алып барат.

Бир эле нерсе ар кандай учурларда ар т‰рд‰‰чµ бааланып калышы м‰мк‰н. Ал нерсенин баасы баалаган адамдын тарби-ясына жана буюмдун ошол учурдагы маанил‰‰л‰г‰нµ жараша болот.

Ал эми адамдын ээлеген орду, кадыр-баркы ошол коомдогу кабыл алынган баа-лулуктардын системасына жараша болот.

Кээ бир элдерде орду менен сµз таап с‰йлµгµн чечендик сапаттар бааланса, ал эми башкаларында кµп сүйлµгµнд‰к – ма-данияты жоктук катары кабыл алынат. Кээ бир элдер жасаган ишинин сапаты менен сыймыктанышса, башкалары тапкан пайдасына качырышат. Кээ бир эл келген конокко, чакырыл-

«Бирµµ ичээрге суу тап-пай ж‰рсµ, бирµµ µт‰‰гµ кеч‰‰ издеп ж‰рµт»


баса деле ыраазы болушуп, меймандап жатып калышса, баш-калары «чакырылбаган конок – шыпырылбаган жерге отурат» дешип, ‰й‰нµ да киргизишпейт.

Кыргыздар адамдарды кайсы сапаттары боюнча сыйлашат?

Кыргыздар адамдагы берешендик, меймандостук сапаттар-ды сыйлап келишкен. Сарањ адамдарды шылдыңдашып, к‰лк‰ кылышкан; эл арасында алар терс каармандарга айланышкан.

Кыргыздар ж‰рµг‰ курч, µл‰мгµ тике караган баатырлыкты сыйлашкан.

Кыргыздар «эрди намыс µлт‰рµт» дешип, намыстуулукту баалашкан.

Кыргыздар эмнеге ишенишет?

Кыргыздардын эң ишенгени – арбактар. Ар бир кыргыз Ма-нас бабасынын, µт‰п кеткен жакындарынын арбактары кол-дойт деп ишенет жана ошол ишенич менен жашап келишет.

Бул жашоодо болсо кыргыздар жакындарына, туугандары-на ишенишет.

Кыргыздар – «ишенчээк» эл. Себеби, µз‰лµр‰ндµ куулук-шумдук, митайымдык жок болгондуктан, башка элдерди да µз‰лµр‰ндµй деп эсептешет. Алдап кетет деп ойлошпойт.

Кыргыздар кµпч‰л‰к учурларда адамдарды жасаган иши боюнча эмес, айткан сµздµр‰ боюнча баалап коюшат.

Менталитетиндеги баалуулуктары, ишеничтери ар т‰рд‰‰ болгондуктан бир эле турмуштук ситуацияны ар кайсы улут ар т‰рд‰‰чµ кабыл алышат.

Буга мисал катары «адам µлт‰ргµн кылмышкерди жазалоо» боюнча элдердин салттарын алып кµрсµ болот:


6160


Намысы жок эл болбойт. Бирок намыстуулук ошол элдеги ка-был алынган баалуулуктар менен тыгыз байланыштуу болот. Баалуулуктар болсо ар бир элде µзүнчµ. Ошондуктан, Кудайга ишенген элдер жазасын µз‰ берсин деп «киши µлт‰ргµндµрд‰» Кудайга коюшат.

Канга-кан (око за око, вендетта) дешип, кээ бир улуттарда киши µлт‰ргµн адамдын µз‰н же жакын адамдарын µлт‰р‰шµт.

Мыйзамды сыйлаган элдерде мыйзам чегинде жазалансын дешип, кылмышкерлерди сотко беришет.

Дагы бир улуттарда µлт‰р‰лгµн адам ‰ч‰н «кун» алынат.Мына ушундай шарттарда ар кайсы улут бири бирин

т‰ш‰н‰ш‰ кыйын болуп калат. Мисалы, «канга кан» деген улуттун µк‰лдµр‰, бир тууганы ‰ч‰н µч албай койгон, бирок мыйзамды сыйлаган, же Кудайга ишенген элдерди намысы жок деп санашы м‰мк‰н.

Улуттук ишеничтер, баалуулуктар канга ушунчалык бекем сиңип калгандыктан эл-дин менталитетинде логикага жатпаган, ка-рама-каршы ой-элестер жашай берет. Миса-лы ‰ч‰н англичандар балдарын аябай жакшы кµр‰шµт. Ошол эле мезгилде балдарын эр-келетпестен, аларга катуу мамиле жасашат. Балдарды тарбия-лоодо жаза колдонууну ата-эненин укугу эмес, милдети деп эсептешет. Бул болсо, англичандар балдарын кыргыздарга ка-раганда азыраак жакшы кµрµт дегендикти билдирбейт. Англи-чандар дагы балдарын кыргыздардан кем с‰йбµйт. Бирок ан-гличандарда: «кичинекейинен эрки к‰чт‰‰л‰ккµ, µз‰н кармай билгенге тарбияланган балада гана келечек болот» – деген ишеним жашайт. Ошондуктан алар балдарын ыгы жок эркеле-тишпейт, кµп тамак беришпейт, жупуну кийинтишет. Эти ая-бай толук балдарды оорулуу деп эсептешет. Алардын ою бо-юнча бала деген арыкчырай, шамдагай, µз‰н‰н проблемаларын

«Пожалеть розгу – значит испортить ребенка»

Английская пословица

µз‰ чече ала турган болушу керек. Англияда 16-17 жаштан кийин ата-энеси менен чогуу жашаган жаштар болбойт. Ти-лекке каршы, кыргыздарда 30 жашка келип алып деле «энеси-нин эмчегин эмип» ж‰ргµндµр кездешет.

Кээ бир улуттун кайсы бир учурдагы жасаган иштери же ойлору башка улут-тун µк‰лдµр‰нµ одоно же тескери болуп кµр‰н‰ш‰ м‰мк‰н. Бирок башкаларга одо-но болуп кµр‰нгµн нерселер ошол улуттун салтын, баалуулуктарын т‰ш‰нгµндµн ки-йин орду менен туура эле жасалган иштей болуп кµр‰н‰п калат. Мисалы, кыргыздар-дын маркумду акыркы сапарга узатуудагы салты, ырым-жы-рымдары башкалар ‰ч‰н аябай одоно учурайт. Бирок кыргыз-дардын µз‰лµр‰нµ билинбейт. «Арбак ыраазы болсун» – деп 2-3 малын союшат, боорсокторун бышырып, дасторкон даярдап, кµң‰л айтып келген куда-сµµк, досторун, аяштарын, классташ-тарын, кошуналарын коноктошот. Кеткен чыгымдардын баарын µл‰к ээси көтөрөт. ¤л‰к ээси карызга батып жатса да элден калбаганга аракет кылат. Мындай жорук кимге болбосун, кай-сы улутка болбосун µтµ туура эмес кµр‰нµт. Чын эле кыргыз-дын салты ушундайбы? Карап кµрµл‰:

Келген конокторду тосуп алыш жана кеткен чыгымдырын кµтµр‰ш – кыргыздын илгертеден келе жаткан салты боюн-ча ошол µлгµн адамдын туугандарынын милдети болуп эсеп-телет. Демек, салтты бурмалабай кармасак, анда «сµµк» чыга турган ‰йдµ аза к‰т‰‰дµн башка эч кандай аракеттер жасалбаш керек. Кыргыздар «сµµк койгонго катышканы», же «маркумду акыркы сапарга узатканы» эмес, «топурак салганга» барышат. Улгайган адамдар да «ушул баламдан же ушул неберемден «топурак» буюрса экен» деп, Кудайдан тилек кылышат. «То-пурак салыш» үчүн маркумдун туугандары жашаган жеринин

Идеи или поступки, ка-жущиеся нам такими странными, а даже не-лепыми, выглядят нор-мальными, если воспри-нимать их как часть общего действия.


6362


алыстыгына карабай келишкен. Ал убакта азыркыдай транс-порт катнашы жок болгондуктан, «топурак салганга» ‰лг‰р‰п калсын деп, «сµµктү» 2-3 к‰нгµ чейин кармашкан. Алыстан келген куда-сµµктµр‰н‰н жата турган жеринин жоктугуна бай-ланыштуу, µл‰к ээсинин жакын туугандары µз ‰йлµр‰нµ жат-кырышкан. Анан кур жатмак беле деп кой союшкан. «¤л‰к ээси» эч качан µз‰ чуркап конок тоскон эмес. Бул салт ошол кездеги кыргыз турмушунан келип чыккан мыйзам ченемдүү нерсе. Демек, бул салттын эч кандай деле туура эмес, одоно жери жок. Аны одоно кылып бурмалап салган µз‰б‰з гана. Жакшынакай турган салтыбызды µз‰б‰з т‰ш‰нбµстµн бузуп алып, µз‰б‰з кыйналып ж‰рµб‰з.

Менин оюм боюнча, «топурак салганы» келген куда-сµµктµрд‰ уй, жылкы союп коноктобой эле, µз‰нчµ ‰йгµ кечки тамагын ырастап берип, жаткырып койсо болот. Ал эми жакын жашаган кошуналарын, классташтарын, досторун коноктогон-дун такыр кереги жок. Бул кыргыздын салтына да, ислам ша-рияттарына да туура келбеген кµр‰н‰ш. Кыргыз салты боюн-ча маркумду акыркы сапарга узатуудагы эң башкы эске ала турган нерсе, бул – жакын адамдарынын «топурак салганга» ‰лг‰р‰ш‰. Жакын адамдары келип калышса, жайы даяр болсо – кµп кармабай, маркумду акыркы сапарына узата бериш ая-бай туура нерсе болмок. Андан кийин, малын союп, боорсок бышырып, куран окута берсе болот. Бул кыргыздын илгертен келе жаткан салтына да, мусулманчылыкка да туура келмек.

Анда эмнеге болбой эле, маркумду акыркы сапарга узатуу – бурмаланып «тойго» айланып кетип жатат? Буга биз µз‰б‰з к‰нµµл‰‰: кыргыз менталитетинде «арбактарга» болгон ише-ним эњ башкы орундарда турат. Ошол «арбактар ыраазы бол-сун» деген ишеничке, менталитетибиздеги «меймандостук», жана «эл эмне дейт» деген сапаттарыбыз кошулганда, салттын ушундай бурмаланышы келип чыгып жатат. Экинчи четинен,

тууганчылыктын ролунун тµмµндµп бараткандыгы да буга ко-шумча болууда.

Элдин мыйзам менен жашоо маданияты:

Кыргыздарда мамлекеттик мыйзамдар менен жашоо мада-ниятынын тµмµнд‰г‰ жµн‰ндµ жогоруда сµз кылдык. Кыргыз-дар ‰ч‰н мамлекеттик мыйзамдар µз‰нчµ, к‰ндµл‰к жашоо-сундагы колдонгон «жашоо мыйзамдары» µз‰нчµ. Ушунчалык кµн‰п калгандыктан – мындай «айрылыш» жашоо кыргыздар-да адатка айланган.

Кантип мыйзам менен жашоого үйрµнµб‰з? Кыргыздарды закон чегинде жашоого ‰йрµт‰ш ‰ч‰н «катуу камчыны» кол-донуш керек деген пикирлер айтылып ж‰рµт. ‡йрµт‰‰н‰н мындай «жолу» жардам береби же бербейби – белгисиз. Се-беби, µн‰ккµн мамлекеттердин тарыхын карап кµрсµк, алар µз‰лµр‰н‰н илгертеден келе жаткан улуттук салттарын мый-замга айландырып (закондоштуруп) алгандыктары кµр‰нµт.

Кыргыз мамлекетинин закондору башка улуттардын (Ко-кон хандыгынын, падышалык Россиянын, «Москванын») тањылоосу менен кабыл алынгандыктан, кыргыздарда закон менен жашоо жана аны сыйлоо маданияты калыптанган эмес. Азыр деле депутаттарыбыз каратып туруп эле башка мамле-кеттердин закондорун кµч‰р‰п жазып жатышат. Ошондуктан азыркы кабыл алынган закондордун эл арасында эч кандай баркы жок.

Байлык жөнүндө:

Кара жумушта иштегендер, канчалык аракет кылса да ба-йып кете алышпайт. Ал эми соодагерлердин байып кет‰‰го то-лук м‰мк‰нч‰л‰ктµр‰ бар. Байыбаган учурда деле алар кара жанын кыйналбай бага алышат.


6564


Кыргыздардын кµпч‰л‰г‰ айыл чарбасынын натуралдык формасында (кара жумушта) эмгектенишет. Ошондуктан алар кара жумуштан башка жумуштун т‰рлµр‰н, мисалы: соодагер-ликти, ортомчулукту, …. жумуш деп деле эсептешпейт. Алар-дын тапкандарын «колдун учу менен табылган байлык» дешип – баалашпайт.

Биздин изилдµµлµр кµргµзгµндµй, кыргыздар, «бай адам-дар – байлыктарын кыйналып, мээнет коротуп табышты» деп эсептешпейт. Ошол эле мезгилде кедей жашаган адамдарды «эмгекчил» деп санашат.

Справка үчүн: Японияда жумушчу к‰ч‰н‰н 5 гана проценти айыл чарбасында эмгектенишет. Алар жылыга 80 миллиард дол-ларга продукция µнд‰р‰п чыгарышып, япониянын к‰р‰чкµ болгон керектµµлµр‰н – 100% ке, жашылчанын – 80% ин, эттин – 50%, ба-лыктын – 75 процентке жакынын камсыз кылышат. Ошентип, жумуш-чу к‰ч‰н‰н 5 эле проценти Япониянын азык-т‰л‰к кµз карандысыз-дыгын камсыздап турат.

Жеке жоопкерчилик:

Япондордо ким болбосун, кайсы кызматта иштебесин адам-

ды µз ишин кандай кылып аткаргандыгы боюнча баалашат (ээ-леген кызмат орду боюнча эмес). Гүл µст‰рµбү, же µст‰р‰лгµн г‰лд‰ кооздошобу, машина чыгарышабы же ыр жазышабы – иши кылып бардык жерде – япондор жасаган ишинин сапатын эң бийик дењгээлге чыгарууга аракет кылышат. Ишин жакшы аткара албагандык алар ‰ч‰н чоң кемчилик болуп саналат. Чоң кемчилик эмес – µтµ уят иш болуп саналат. И. Абдуразаковдун айткандарына таянсак, илгери тапшырылган ишти аткара ал-баган учурларда япондор харакири (µз‰н µз‰ µлт‰р‰‰) жасоого мажбур болушкан. Япон менталитетиндеги адамдарды ат-карган ишинин сапатына карап баалаган адаты – аларды эм-гекчил, намыстуу кылып тарбиялоо менен, япон мамлекетин д‰йнµдµг‰ эң µн‰ккµн µлкµ болушун шарттап турат.

Тапшырылган ишке адамдын жеке жоопкерчилигин тар-биялоодо кµчмµнд‰к турмуштун таасири жокко эсе бол-гон. Кµпч‰л‰к учурларда коллективдүү жоопкерчилик – коллективдүү жоопкерсиздикке айланып кеткен. Коллективдүү жоопкерсиздикти жок кылуу максатында Чингисхан аскерле-рине колллективдүү жоопкерчиликти киргизген:

«Чингисхан установил, чтобы десять человек повиновался одному, который называется по-нашему десятником, над десяти десятниками поставляется один, который называется сотником, над десятью сотни-ками – тысячник …

Каждый десяток был связан круговой порукой: воины, которые не оказывали в бою поддержки своим товарищам по десятку, подверга-лись казни все». Итальянский дипломат Плано Карпини, ХIII в. с.531.

Мына ушундай «жол» менен Чынгызхан д‰йнµн‰н жары-мын басып алууга жетишкен.

Тапшырылган ишке жеке жоопкерчиликтин жоктугу кыр-гыздарды аябай аксатат. Бул кыргыз менталитетиндеги «к‰нµµн‰ башкаларга оодара салуу» адатынан келип чыккан нерсе. Кµчмµнд‰к турмуш, андан кийинки «70 жыл жашап µткµн социализм» – кыргыздарда тапшырылган ишке болгон жеке жоопкерчиликти калыптанта алган эмес.

Кедейликтин себептери:

1 – гипотеза:Кедей адамдар бай болуунун жолдорун билишпейт. Бул гипотезанын туура эместигин жµнµкµй эле далилдеп

койсо болот. Кедей жашаган адамдар бай болуунун жолдорун билмек турсун, бай жашаган кошуналарынын мисалдарынан µз кµздµр‰ менен кµр‰п турушат. Бирок ар кандай шылтоолор менен µз жашоосун жакшыртуу үчүн аракет кылышпайт.


6766


2 – гипотеза: Кедей жашаган адамдар бай болууну каалашпайт, байлыкты

жек кµр‰шµт. Изилдµµлµр кµргµзгµндµй басымдуу кµпч‰л‰к µз‰лµр‰н‰н

материалдык абалын жогорулатууну дайыма каалашат. Ал эми байлыкты жек кµргµн адамдар кайсы коом болбо-сун табылат. Бирок, алар башкалардын бай жашап кет‰‰с‰нµ эч кандай тос-коолдук жарата алышкан эмес жана жаратышпайт.

3 – гипотеза:Кедейликке – адамдын чµйрµс‰н‰н

(тууган-уруктарынын) кедей жаша-гандыктары себеп. Чындыгында эле, изилдµµлµр кµргµзгµндµй, кедей жа-шаган группаларда кедейликти актай турган, адамдарды кедей кыла турган адаттар орун алат. Мындайча айтканда айлана чµйрµс‰ кедей адам ‰ч‰н µз‰н жакшы сезе турган шарттарды т‰з‰п берген болот.

Кыргыздардын басымдуу кµпч‰л‰г‰ кедейликте жашап келгендиктен, элибиздин салттары, баалулуктары, морал-дык-этикалык нормалары – бардыгы тењ – кедей жашоонун психологиясын тейлеп калган. Ошондуктан улуттук психи-каны (менталитетти) оњдобосок, биз эч качан жашообузду оњдой албайбыз.

По результатом американ-ских исследований, жизнь в постоянной бедности по-рождает определенную куль-туру, облегчающую адапта-цию к ущербным условиям существования. Субкультура бедности является не только ее следствием, но и причи-ной, поскольку играет роль в конструировании социальной реальности. «Пассивные бед-ные» не пытаются изменить свое положение, рационально оправдывая свое поведение определенными ценностями. Субкультура бедности име-ет способность к воспроиз-водству.

Экономич. психология

VI. Оњолот деген ‰м‰т барбы?

Улуттук менталитет тарыхый узун убакыт бою µзгµрбµстµн туруктуу бойдон кала берип, элдин кайсы багытта жана кан-дай болуп µн‰гµµр‰н аныктап турат. Ошондуктан ар кайсы заманда мамлекеттин µн‰г‰‰ темпи (жашоо дењгээли) элинин менталитетине жараша болот. Замандын талаптары улуттук менталитетке ылайык келип калган учурларда мамлекетте эко-номикалык жактан г‰лдµµ учуру башталат. Эгер улуттук мен-талитет замандын талаптарына туура келбей калса, ал элди кµп кыйынчылыктар к‰т‰п турат.

Менталитети замандын талаптарына ылайык келбеген учурларда элдер µзгµр‰‰гµ аракет жасашат; ал эми µзгµрµ албай калган элдерде жок болуп кет‰‰ коркунучу пайда болот. Улут жок болуп кетет деген сµз – такыр эле кырылып калат дегендикти билдирбейт. Жок болуп кетет деген сµз, улуттук касиеттерин жоготуу менен башка улуттарга аралашып тарап кет‰‰ дегендикти билдирет. Жок болгон улуттун аты тарыхта калат; кийин аты да унутулат.

Улам алдыга шашып, µзгµргµн заманды токтотуу же баш-кага алмаштыруу м‰мк‰н эмес. Ал эми улуттук менталитетти µзгµрт‰‰ боюнча аракет кылса болот. Менталитети µзгµрсµ эл да µзгµрµт.

Оњолуш үчүн – кыргыздар µзгµр‰ш‰ керек. Улуттук кайра жаралуу – кыргыздар ‰ч‰н µз‰н µз‰ сактап

кала ала турган жападан жалгыз жол.

Менталитетти кантип µзгµртсµ болот?

Менталитет µзгµр‰ш ‰ч‰н улуттук менталитетти калыптан-дыруучу факторлорду µзгµрт‰ш керек.

Улуттук менталитетти калыптандыруучу факторлордун кээ бирлерин µзгµрт‰‰гµ такыр эле м‰мк‰нч‰л‰к жок, ал эми кээ бирлерин µзгµрт‰‰гµ болот:


6968


1. Эл отурукташкан жердин жаратылышын жана кли-маттык µзгµчµл‰ктµр‰н – µзгµртµ албайбыз.

2. Эл отурукташкан жердин географиял ык µзгµчµл‰к-тµр‰ – башка жакка кµч‰п кете албайбыз; бирок ко-мунникациялык м‰мк‰нч‰л‰ктµрд‰ жогорулатып, ачык µлкµ курса болот.

3. Элдин саны – µзгµрбµйт.4. Кошуна мамлекеттер – алмашпайт.5. Элдин карманган дини – кыргыздын кайра жаралуу

идеологиясын сунуштоого болот.6. Элдин карманган негизги µнд‰р‰ш‰н – перспек-

тивд‰‰, кыргыздын менталитетине ылайык келген бµлµк т‰рлµр‰нµ алмаштырса болот.

Тизмеден кµр‰н‰п тургандай, кыргыздарга менталитетин µзгµрт‰ш ‰ч‰н:

биринчиден – µнд‰р‰ш‰н алмаштырыш керек,экинчиден – элдин бардык катмарында ачыктыкты кам-

сыздаш керек, ‰ч‰нч‰дµн – элге жаңы идеологияны – кыргыз эли-

нин кайра жаралуу идеологиясын сунушташ керек (бул эң башкысы).

Жаңы менталитет жаңы идеологиядан башталат:

Б‰г‰нк‰ к‰н‰ кыргыздардын турмушунда бир аз болсо да µзгµр‰‰лµрд‰н ж‰рµ баштагандыгын кµр‰‰гµ болот.

Себеби: Биринчиден, мамлекетибиз µз алдынчалуулукка ээ болгон-

дон бери элибиз рыноктук экономикада алгачкы кадамдарды жасашып, ар кими µз алдынча оокат кылууга ‰йрµн‰‰дµ; мал-чылыктан башка кесиптерди ийгиликт‰‰ µздµшт‰р‰‰дµ.

Экинчиден, демократиялык баалуулуктардын эң негизд‰‰с‰ болгон ачыктык жана айкындык элибиздин «кµз‰н‰н» ачылуу-суна чоң жардам бер‰‰дµ. Башка элдердин турмушу менен жакындап таанышуу, мамлекетибиздеги демократиялык про-цесстер (президенттик, парламенттик жана жергиликтүү бий-лик органдарына болгон шайлоолор), революциялар – кыр-гыздардын улуттук ањ-сезимин жаңы, µйдµњк‰ дењгээлдерге кµтµр‰‰дµ.

Жеке адамдын турмушунда уруусунун ролу азайып, ар бир адам µз алдынчалуулукка ээ болууда. Уруусу ‰ч‰н гана эмес, жалпы кыргыз деп чуркагандардын саны кµбµй‰‰дµ.

Ошол эле убакта улуттук идеологиянын жоктугу элибиз-дин моралдык жана нравалык дењгээлдеринин ылдыйлашына жана эл арасында ар кандай идеологиялык багыттардын, кар-шы-терши ойлордун пайда болуусуна алып кел‰‰дµ:

1. Уят-сыйытты жыйып коюп, кандай жол болбосун байы-сам эле болду деген кыргыздар кµбµй‰п баратат – «жа-пайы» капитализмдин идеологиясы.

2. Эски деген шылтоо менен илгертеден келе жаткан кыр-гыздын, кыргыз генофондун сакталып калуусуна чоң µбµлгө болгон улуттук салттар унутулуп, алардын ор-дуна чоочун, менталитетибизге туура келбеген салттар киргизил‰‰дµ.

3. Кыргыз коомчулугунда балдарды, µс‰п келе жаткан муунду тарбиялоо боюнча келечектүү система калып-тана элек.

4. Улуттук намыс улам ылдыйлап баратат.

Акыркы 20 жылдан бери улуттук идеологияны иштеп чы-гуунун зарылдыгы жµн‰ндµ кµп эле айтылып келе жатат. Улуттук идеологияны элибиз улам жаңы келген президенттен,


7170


анын командасынан ‰м‰т кылып к‰т‰шµт. Бирок бийликке келген µлкµ башчыларынын бирµµс‰ дагы кыргыздарга кайра жаралуу идеологиясын сунуштай албады. Кийинки убактарда Кыргызстанга улуттук идеологиянын кереги деле жок, жалпы адамзат µн‰ккµн баалуулуктарды кабыл алып, ошол бойдон кете берсек эле абалыбыз оңолот деген да ой-пикирлер айты-лууда.

Эмне дейбиз? Албетте, жалпы адамзат баалуулуктары ар бир улутта, анын арасында кыргыздарда дагы бар: анткени кыргыздар жалпы адамзат µн‰ккµн жолдо, эчен кылым кары-тып жашап келет. Бирок улам жањырган заман ар бир улут-ка улам жањы талаптарды коёт. Бардык улуттар бирдей болуп аны µздµшт‰р‰п кете алышпайт. Өзгµргµн замандын талабы-на жооп бере албаган улуттар артта кала беришип, жыйын-тыгында «тарыхтын урандыларында» калышат. Элдин циви-лизация ыргагынан артта кала бер‰‰сүн‰н эң биринчи себеби – улам чоњойгон балага тар келип калган бут кийимдей болуп, µзгµрµм деген элди артка тартып коё бербей кыйнаган, ошол элдин менталитети.

Менталитет µзгµрсµ гана эл µзгµрµт!

Менталитетти кантип µзгµртсµ болот? – буга жоопту китептин кийинки бµл‰ктµр‰нµн издейли.

VII. Улуттук кайра жаралуу

Жаңы улут болуп кайра жаралыш ‰ч‰н кыргыздарда тµмµндµг‰дµй жолдор бар:

1. Бардыгыбыз (кыргыз эли) башка жакка жер которуп, кµч‰п кетишибиз керек.

2. Жаңы тµрµлгµн балдардын б‰т‰ндµй бир муунун башка бир µн‰ккµн µлкµгµ тарбиялоого жиберишибиз керек.

3. ¤з‰б‰з аракет кылып, жаңы улут болуп кайра жаралуу-буз керек.

Жогорудагы келтирилген биринчи эки жол аткарылбай турган жол. ‡ч‰нч‰ жол кµп кыйынчылыктарды талап кы-лат, бирок жакшылап ойлонуп аракет кылсак, колдон келе турган жол. Чындыгын айтканда, оњолуунун мындан башка жолу деле жок.

Жањы улут болуп кайра жаралуубуз ‰ч‰н эмне кылышыбыз керек?

Л. Гумилев, жањы улут кантип пайда болот деген суроого тµмµндµг‰чµ жооп берет:

… формирование нового этноса всегда связано с наличием у не-которых индивидов необоримого внутреннего стремление к целена-правленной деятельности, всегда связанной с изменением окружения, общественного или природного, причем достижение намеченной цели, часто иллюзорной или губительной для самого субъекта, пред-ставляется даже ценнее собственной жизни. … Особи, обладающие этим признаком, при благоприятных для себя условиях совершают (и не могут не совершать) поступки, которые, суммируясь, ломают инер-цию традиции и инициируют новые этносы. … этот эффект известен как страсть …


7372


Демек, кыргыз журтунда кайра жаралуу процессинин баш-талышы үчүн эки нерсе керек:

1. Туура тандалган жол – жањы идеология2. Жањы кыргыздар – жањыланабыз, жањы журт боло-

буз деген патриот кыргыздар.

Улуттук кайра жаралуу идеологиясы

Кµпч‰л‰к убакта идеология катары татаал, адам оңой менен т‰ш‰нµ албаган документтер, же болбо-со «эртен мындай болобуз, б‰рс‰г‰н‰ ти-гиндей болобуз» деген кооз, кµркµмдµп жазылган «фантазиялар» сунушталып ж‰рµт.

Улуттук идеология деген кандай бо-луш керек?

Улуттук кайра жаралуу идеологиясы ар бир кыргыздын ж‰рµг‰н‰н бурчун-да сакталып ж‰ргµн ой-толголоордун, санаалардын кагазга т‰ш‰р‰лгµн ва-рианты болушу керек. Улуттук кайра жаралуу идеологиясы жµнµкµй, т‰ш‰н‰кт‰‰, биринчи окуганда эле муну мен дагы ойлоп ж‰ргµм деп айта тургандай дењгээлде, кыска жана нус-ка жазылышы керек.

Кыргыздардын кµпч‰л‰г‰н‰н ойлогондоруна туура келбе-се – ал улуттук кайра жаралуу идеологиясы боло албайт. Эл-дин жалпы колдоосуна ээ болушу ‰ч‰н улуттук кайра жаралуу идеологиясы кыргыз менталитетинин касиеттерине жана са-паттарына таянышы керек.

Ошондуктан эрте тура калып эле, кыргыздар мындай болуш керек, же бир жактан кµр‰п келип эле кыргыздар тигиндей бо-луш керек дегендик жарабайт.

Идеоло́гия – система кон-цептуально оформленных взглядов и идей, выража-ющая интересы различ-ных социальных классов, групп, обществ, в которой осознаются и оценива-ются отношения людей к действительности и друг к другу …

Биз кайра жаралуу идеологиясын µз‰б‰зд‰н улуттук ањ-сезимибиздин терењинен таап чыгышыбыз керек.

Эмне себептен ишти биринчи идеологиядан башташ керек деген суроого, орус жазуучусу Булгаковдун сµз‰ менен жооп берсе болот:

«… до марта 1917 года не было ни одного случая – подчёркиваю красным карандашом – ни одного, чтобы из нашего парадного внизу, при общей незапертой двери, пропала бы хоть одна пара калош, за-метьте, здесь 12 квартир, у меня прием. В марте 17- года в один пре-красный день пропали все калоши…. И с тех пор калошная стойка прекратила существование. Почему калоши нужно до сих пор еще запирать под замок? И еще к ним приставлять солдата, чтобы кто-либо их не стащил? Почему убрали ковер с парадной лестницы? Раз-ве К. Маркс запрещает держать на лестнице ковры?

Это вот что: если я, вместо того, чтобы оперировать каждый вечер, начну у себя в квартире петь хором, у меня настанет разруха. Если я, входя в уборную, начну … мочиться мимо унитаза … в уборной нач-нется разруха. Следовательно, разруха не в клозетах, а в головах»

М. Булгаков «Собачье сердце».

Улуттук кайра жаралууну улуттук ањ-сезимибизди µзгµрт‰‰дµн башташыбыз керек.

Бир улут экинчисинен ањ-сезиминин дењгээлдери боюн-ча айырмалана тургандыгы илгертен эле белгилүү. Кээ бир изилдµµч‰лµр элдердин улуттук ањ-сезимдери бири биринен «саны» боюнча гана айырмаланышат, демек бир эл экинчисин туурап, ‰йрµн‰п кете алат деп далилдеп келишет. Экинчи топ изилдµµч‰лµр, улуттук ањ-сезимдер бири биринен сан жагынан гана эмес сапаттык жактан дагы айырмаланышат, ошондуктан алар бири бирине эч качан окшошо алышпайт деп эсептешет. Алардын ою боюнча ањ-сезими µйдµ болгон улут µм‰р бою башка улуттардын эсебинен жакшы жашап келишкен жана жа-шап келе беришет.


7574


Кайсы топтуку туура? Изилдµµлµр кµргµзгµндµй, чын эле бир улут экинчиси-

нен улуттук ањ-сезиминин сапаттык дењгээли боюнча айыр-маланышат. Башка улутту туурап, аларга окшошуп жашап кет‰‰ м‰мк‰н эмес. Бирок, µн‰г‰‰н‰н туура жолун тандап алып, ошол багытта аракет кылынса, улуттук ањ-сезим сапат-тык жаңы дењгээлге кµтµр‰лµт. Улуттук ањ-сезимдин жаңы дењгээли элдин менталитетин µзгµрт‰‰гµ шарт т‰зµт. Ал эми менталитет µзгµр‰лсµ эл да µзгµрµт – элдин жашоо дењгээли да оњолот. Буга еврей улутунун кайра жаралуу тарыхы мисал боло алат.

Жањы коомду – жањы кыргыздар жаратат:

Улуттук кайра жаралуу процессинин башталышына ке-рек болуучу шарттардын экинчиси – ошол элдин арасынан чыккан пат-риоттор. Гумилевдун тили менен айтканда – пассионарлар. Улуттук кайра жаралыш ‰ч‰н, кыргыз элинин кµр‰н‰кт‰‰ жазуучусу Кален Сыды-кова айткандай: жан кечти патриот-тордун бир нече муунун атайын тар-биялоо аба, суудай зарыл.

Менин оюм боюнча элин-жерин с‰йбµгµн, ага келечек, жакшылык каалабаган бир дагы кыргыз жок болуш керек. Маселе патриоттор-дун жоктугунда же аздыгында эмес, ошол кыргыз ‰ч‰н жанын бере тур-ган азаматтарыбыздын туура жолду таба албай, кыйналгандыгында бо-луп жатпайбы.

Демек маселе барып барып эле кайрадан идеологияга та-калат.

Деги кыргыз адамы ким? Дал ушуну кыргыз µз‰ биринчи та-анып, окуп ‰йрµн‰‰с‰ керек. Кыргызды тааныса адам µз‰н µз‰ тааныйт. Кыргыз µз‰н µз‰ тааныбай атат, билбей атат. Ошондуктан, башка элдин салт-санаасына, дилине, динине кул болгон манкуртчулукка жетти. Кыргыз адамы µз‰н µз‰ тааны-са кыргыз элин тааныйт, элин тааныса кыргыз мамлекетин тааныйт, анын өтө зарылды-гын түшүнөт, анын бир укум жерин, элин кµзд‰н карегиндей сактайт. Негизгиси бµлµк элдин идеологиясына, динине кул бол-бошу зарыл.

Кален Сыдыкова

Чептен эрдин күчү бекЖ. Бөкөнбаев

Бири айтты: «Асыл таштан койгун», – деди,Бири айтты: «Ак боз бээ сойгун», – деди.Асыл таш алтын менен койсо дагыТоктобой дубал көчүп кулай берди...

– Калп болбойт карыянын айткан кебиКалайык, акылыма көнсөң, – деди, – Түк көчпөйт бул дубалың кылым бою,Тирүүлөй бир кишини көмсөң, – деди.

Коштошуп өбүшүштү эне, бала,Кайраты бул экөөнүн ташкан дайра.Кум толуп алкымына келген кезде,Шып этип жетип келди ал карыя.

– Көмбөгүн бул баланы ачкын, – деди,Чеп курбай үй-үйүңө кайткын, – деди,Көтөрбө чеп, коргондун кереги жок,Кордукка мындай балдар бербейт элди.

– Киришсе ким да болсо чеп тургузат,Чеп-ылай, каптап кирсе душман бузат.Балдарың баары ушундай өсүп турса,Багынтып бул жүрөктү ким коркутат?!.

– Черди жаз. Тепкин шапар, кургун сайран«Чеп жок» – деп, кайгы тартып кам санаба.Кандай жоо басып кирип баш ийдирмек,Турганда мындай эне, мындай бала!..»


7776


Улуттук кайра жаралуу процесси качан жана кантип башталат?

Улуттук кайра жаралуу процессин патриот кыргыздар баш-таш керек: патриотмун деген ар бир кыргыз µз‰ жањылануунун алып ж‰р‰‰ч‰с‰ болушу керек. Жµн эле ооз учунан мындай болуш же тигиндей болуш керек дебей, µз‰ биринчилерден бо-луп айлана-чµйрµс‰нµ, туугандарына, ‰й-б‰лµс‰нµ: «жањы кыргыз мына ушундай болот» деп µзүн ‰лг‰ катары кµргµз‰п, жањыча турмуш башташы керек.

Ал эми жµн гана оозу менен «патриот» болуп, иш ж‰з‰ндµ ар кандай «туура эмес иштерди» жасагандар патриот эмес, тескерисинче, кыргыздын биринчи душман-дары. Алар кыргыздын улуулугун, бийикти-гин т‰ш‰нбµгµн адамдар. ¤з‰н кыргызмын деп атоого алардын укуктары жок. ¤з‰н, µз‰н‰н ички д‰йнµс‰н, ж‰р‰ш-турушун µзгµртпµстµн туруп башкаларга акыл ‰йрµткµнгµ, башкаларды сындаганга эч кимдин акысы жок жана мындан µткµн жаман нерсе жок.

Башкаларга акыл ‰йрµтүп же аларды сындагандан мурун ар бир адам µз‰нµн «кабар» алышы керек.

Жањы кыргыз кандай болуш керек?

Эң биринчи нерсе бул – ишеним. Ар бир жањы кыргыз – кыргыз элинин жањылана ала тургандыгына, кыргыз элинин келечегине, анын бийиктиги-не, улуулугуна ишениши керек. Бул ишенич эки нерсеге таянат:

1. Кыргыз эли илгертен эчен деген кы-йын ашуу жолду басып µтт‰, башынан

Кыргыз деген бийик наамды татыктуу алып ж‰рµ албаган-дар кыргыз деп ата-лууга акысы жок.

Человеку без веры нельзя. Без веры он как растение без корней, по первому дуновению ветра, может улететь.

эмне дегендерди µткµрд‰. Кыргыздарды басып алам де-ген, улут катары жок кылам деген канча аракеттер бол-ду. Ошого карабастан тилин, дилин, маданиятын сак-тап кала алган эл – жµнµкµй эл эмес. Мындай элден т‰ң‰лбµш керек.

2. Кыргыз журтунун кайра жаралуусунун µбµлгµс‰ – кыр-гыз менталитетинин жогорку адаптивд‰‰л‰гү – кыргыз-дардын улам µзгµргµн шарттарга бат ыңгыйланышып кете ала турган касиети.

Кыргыз эли жаңылана алат!

Кайра жаралган кыргыз элинде кандай инсандар кадыр-барктуу болуш керек?

Эгерде коом ууруларды барктаса, эл ууруга айланат. Эгер коом эки с‰йлµгµн митайымдарды бааласа, эл калпычы, намы-сы жок болот. Эгерде кыргыздар калыс-тыктан кетип, кур намыска батып, µз жа-кынын, тууганын гана мактап туруп алса – кыргыздар коррупцияга батат.

Оњолуш ‰ч‰н:Ким болбосун: карыбы же жашыбы,

министирби же дыйканбы, тууганыњбы же касыњбы – бардыгын тең, алардын жасаган ишинин жыйынтыгы боюнча гана баалаганга ‰йрµн‰ш‰б‰з керек.

¤з ишин жогорку сапатта аткара алган адам гана кыр-гыздардын кадырлуу адамына айланышы керек.

Байлыгыњ менен эмес, сулуулугуњ менен эмес, кара к‰ч‰њ менен эмес, атањ же таякењ менен эмес, акењ же үкөњ менен эмес – µз‰ңд‰н б‰т‰ргµн ишиң менен гана мактансањ – оњолосун.

Древний Рим рухнул не из-за варваров, а в эпо-ху, когда воровать ста-ло престижно. Крали все – от плебеев до се-наторов. И докрались.

В. Кожемякин

¤з‰нд‰ эмес, жаса-ган ишиңди кµргµз.


7978


Сен оњолсон жалпы кыргыз оњолот!Оњолуш ‰ч‰н: коомдун бардык м‰чµлµр‰ коомдогу кабыл алынган эреже-

лерди (мыйзамдарды) так аткарууга ‰йрµн‰‰лµр‰ керек. Эгер коомдун м‰чµлµр‰ коомдогу мыйзамдарды аткарбаса, баш ий-гиси келбесе – ал коом сµзс‰з т‰рдµ кыйроого учурайт.

Ошондуктан мыйзамды бузган ар бир адам жазаланууга тийиш. Жаза:

Биринчиден – к‰нµµгµ шайкеш келиши керек, экинчиден – сµзс‰з т‰рдµ аткарылышы керек.

Киши µлт‰ргµн адам – киши µлт‰ргµндµй, ууру – уурудай жазага тартылышы керек.

Демек: оњолуш ‰ч‰н мыйзымды сыйлаган, мыйзам чегинде жашаган адамдар кыргыздарда кадыр-баркка ээ болушу керек.

Жањылангысы келбегендер эмне болот?

Б‰г‰нк‰ к‰ндµг‰ мамлекетибиздеги кадр тандоо маселеле-риндеги орун алган кемчиликтер жµн‰ндµ сөз болгондо:

– Азыркы учурда кадрлар ‰ч‰н керек болгон сапаттардын эң баалуусу «алганды» жана «бергенди» жакшы билиш болуп калды, – десем, райондук, областык дењгээлдерде жооптуу кызматтарда иштеп ж‰ргµн бирөө:

– Ал да керек, – дейт.– Эгер окубаган, билимсиз, профессионал эмес адамдар

гана кызматта калса, ким бизди дарылайт, ким ‰й курат, ким биздин коомдо укуктуулукту жана коопсуздукту камсыз кы-лат? – десем, унчукпайт.

Бүгүнкү к‰н эмес – эртењкисин ойлонгон ар бир кыргыз

жаңыланууга мажбур болот!

Эгер кыргыз коому µзгµрбµстµн ушул кебетеси менен кете берсе µлкµдµ жалањ паракорлор менен коррупционерлер калат. Таза иштеген, таза ж‰ргµн адамдар калбай калса, алар (пара-корлор менен коррупционерлер) кимди алдап, кимдин эсеби-нен жан багышат.

Экинчиден, паракорлук, же башка бир «туура эмес» нер-селер менен байыган адамдар деле – баласына же небереси-не жакшы келечек жана жакшы турмуш тилейт. Себеби, коом тазарбаса анын жыйнаган «байлыгын» ээлеп калган баласы, башка тыњыраак бирµµгµ алдатып же алдырып коё тургандыгы талашсыз.

Ошондуктан кайра жаралуу бардыгыбыз бара турган, бар-дыгыбыз басып µтµ турган жол.

Кыргыз элин оњойм деген, кыргыз эли оњолот деп ишен-ген, кыргыз эли оњолот деп ‰м‰ттµнгµн ар бир кыргыз – µз‰ жаңыланышы керек.

Ар бирибиз оњолгондо гана кыргыз оњолот!

Кандай болгондо адам оњолот – бул жµн‰ндµ китептин кийинки бµл‰ктµр‰нµн окуйлу.

Кандай адамдын жолу ачылат?

Турмушта бутуна туруп, жакшы жашап кетем деген кыргыз тµмµнк‰ «алтын эрежелерди» сактап ж‰р‰ш керек:

1. Жашоодо µз‰њµ гана ишен. Башка бирµµ келип сенин жашооњду оњдоп бербейт.

¤зүњ аракет кылып, µз‰њ мээнет кылбасаң башка бирµµн‰к‰ (керек болсо ата-энеңдин сен ‰ч‰н жасаган-дары) сага жукпайт. ¤з мээнетињ менен гана табылган оокат турмушуњда таяныч боло алат.


8180


2. Жашоодогу жетишкен ийгиликтерињ ‰ч‰н, ошондой эле колуњан келбей, жасай албай калган нерселер ‰ч‰н µз‰њ гана к‰нµµл‰с‰њ. Жоопкерчиликти же к‰нµµн‰ башка бирµµгµ оодара салгандык жакшылыкка алып барбайт. Б‰г‰нк‰ к‰ндµг‰ жашооњдун дењгээли сенин µзүњµ гана байланыштуу. Ага сенин µз‰њдµн бµлµк эч ким к‰нµµл‰‰ эмес. Турмушта жолуњ болбой калган учурларда µз‰њд‰ к‰нµµлµ; себебин µз‰њдµн изде.

3. ¤з‰њд‰ сыйла. ¤з‰н сыйлабаган адам башканы сыйлап жарытпайт.

4. Башка бирµµн‰ µз‰ңдµй кµр, µз‰њд‰ сыйлагандай сый-ла. Анткени ал сенден µйдµ дагы эмес, кем дагы эмес. Сыйласањ сый кµрµс‰њ.

5. Башка бирµµн‰н оокатына µз‰њк‰ндµй мамиле жаса. Анткени ал дагы оокатын сага окшоп кыйналып, мээ-нет кылып тапкан. Башка бирµµн‰н оокатын сыйлабаган адам – же жалкоо, же ууру.

6. ‡м‰т менен жаша.

«Слепой не тот, кто лишен зрения, слепой тот, кто лишил себя надежды».

7. Жашоодогу µйдµ-ылдыйга, ысык-суукка чыдаганга үйрөн. «Барга кµппµ, жокко чµкпµ».

8. Башкага кµз артпа. «Бир ‰йд‰н жарыгы экинчи ‰йгµ тийбейт».

9. Карызыњдан кутул. Карызыњдан кутулгандан кийин гана сага кут т‰шµт.

Адамдын милдети жана укугу

Ар бир адамдын милдети жана укугу болот. Оњолом деген ар бир адам µз‰н‰н милдетин жана укугун – экµµн‰ тењ аткара билиш керек.

Укугу жок, милдет болбойт, милдети жок укук болбойт!

• Улуу улуудай, кич‰‰ кич‰‰дµй болушу керек. Улуу болсоњ, аксакал болсоњ – µз‰њд‰ аксакалдай, улуудай алып жүр. Улуулук милдетиңди аткар. Укук (сый) – µз‰ келет.

• К‰йµµсү жана аялы: к‰йµµс‰ к‰йµµдµй болуп, к‰йµµл‰к милдеттерин аткара алса, анда ал аял ‰ч‰н укукка ээ бо-лот.

• Атасы менен баласы: баладан анын милдети жµн‰ндµ талап кылгандан мурун, атасы µз‰н‰н аталык милдетте-ринен кутулуш керек. Аталык милдеттерин аткарганда гана аталык укукка ээ боло алат.

• Ага-ини: сен агалык милдетињди аткарсаң, агалык укук-ка ээ болосуң. Агањ µз милдетин аткаргандан кийин, инилик милдетиңди аткарбасаң – карыз.

• Агасы менен иниси, эжеси менен сињдиси эч качан ДОС болбойт.

• Адам болуп жаралып бул д‰йнµгµ келгенден кийин µз милдеттерињден кутула беришињ керек. Бирок укук жµн‰ндµ унутпа.


8382

Кыргыздын тили жана дили

Гармония

Гармонию человек может достичь, если три составляющие его жизни уравновешены и взаимно дополняют друг друга: его тело, дух, и душа.

Гармония духа и тела:

1. Если человек слаб телом, но силен своим духом. Он все равно не сможет выполнить то, что задумал – физиче-ское тело подведет.

2. Если человек слаб духом, но силен телом. Он все равно будет слабым потому, что свою физическую энергию бу-дет тратить не в том направлении – и как итог он не до-стигнет того, что хотел.

Отсюда вывод: в человеке должен быть сильный дух и сильное тело.

Человек должен тренировать не только свое физическое тело. Он должен заботиться о чистоте своей души и постоянно воспитывать свой дух.

В человеке должна играть гармония духа, души и тела!

Урматттуу окурман, китептин «Улуттук кайра жаралуу» деп атал-ган бµл‰г‰ толук эмес, тезис, наброскалар формасында гана берилди. Бул жµн‰ндµг‰ ойлор менен толук т‰рдµ автордун кийинки китепте-ринен тааныша аласыздар.

Кыргыздын тили жана дилиБул макала 2-июль 2010-жылы «Алиби» газетасында жа-

рык кµргµн.

Кириш сµз

Октябрь революциясынан кийин жарк деп ачылган кыргыз тили, соңку жылдары µн‰г‰‰н‰н ордуна соолуп µчµ баштаган. ХХ кылымдын 90-жылдарында мамлекетибиздин µз алдынча-луулукка ээ болушу менен, кыргыз тили ‰ч‰н µн‰г‰‰н‰н жаңы доору башталат деген ‰м‰ттµр пайда болгон. Тилекке каршы, ал ‰м‰ттµр‰б‰з ишке ашпай калды кµр‰нµт. Талдап кµрсµк, акыркы 20 жылдын аралыгында µлкµбүздµ тил маселеси бо-юнча эч кандай деле чеке жылытаарлык иштер жасалбаптыр. Мындай жыйынтык – µтµ кейишт‰‰, µтµ µк‰н‰чт‰‰, бирок за-кон ченемд‰‰ жыйынтык. Себеби: тилдин коомдогу ээлеген орду эч качан мамлекет жетекчиле-ринин, депутаттардын кµз караштарына, алардын кабыл алган чечимдерине байланыштуу болбойт.

Тилдин дењгээли – элдин улуттук ањ-сезиминин дењгээлине жараша болот.

Тилибиздин б‰г‰нк‰ кейпи кыргыздардын улуттук ањ-сезиминин кейиштүү абалынын кµрсµтк‰ч‰.

Демек, канчалык к‰й‰п-бышып чуркабайлы, канча закон кабыл албайлы, эгер элдин улуттук ањ-сезими оңолбосо, тил-дин абалы эч качан оңолбойт.

Дил оњолмоюн, тил оњолбойт!Мындан аркы сµз – µз эне тилин ушундай кейиштүү абалга

жеткирген кыргыздардын дили жµн‰ндµ болмокчу.


8584


I. «Киргиздер» менен «орустар»

Кыргыздар «тилин билбеген дилин билбейт» деп коюшат. Бул туура. Ошол эле мезгилде «тилин билген дилин билет» деп да айтып ж‰р‰шµт. Бул туура эмес. Анткени тилди жаттап алып сүйлөй берсе болот. Ал эми дилди ‰йрµн‰п же жаттап алганга болбойт!

¤з эне тилин билбеген адам эч качан µз улутун т‰ш‰нбµйт. Ошол эле мезгилде чет тилди ‰йрµн‰п алып эле «иностранец» болуп кете албайт.

Кыргыздар µз эне тилин билбегендерди «киргиз» деп, ал эми «капыстан эле» µз элинин салтын, маданиятын «т‰ш‰нбµй» калган кыргыздарды – «орус» деп «тергеп» коюшат.

«Киргиз» жана «орус» болуп калган кыргыздар, µз‰лµр‰н‰н ушундай болуп калгандыгына кейип же капаланып деле ко-юшпайт. Тескерисинче, алар µз‰лµр‰н µйдµ, маданияттуу се-зишип, мактангандай алып ж‰р‰шµт.

Мындайынан карасањ, алардын µз эне тилине жасаган ма-милесинде эч кандай деле «криминал» жоктой кµр‰нµт. Эне тилин сыйлоо же сыйлабоо ар кимдин µз иши да.

Бирок, µз эне тилин сыйлабай калуунун себептери эмнеде жана ушинтип ж‰р‰п отурса, бул кµр‰н‰ш эмнеге алып барат деген суроолор, µз улутунун келечегин ойлогон ар бир кыргыз-ды тынчсыздандырбай койбойт.

Эгерде эсињиздерде болсо, 90- жылдарда Прибалтика мам-лекеттеринде, µзгµчµ Латвия µлкµс‰ндµ, орус тили жµн‰ндµ ма-селе µтµ курч болуп турду. Латвияда жµн гана орус тилиндеги мектептер кыскартылбастан, орус мектептериндеги µт‰л‰‰ч‰ кээ бир предметтердин сааттары дагы кыскартылган. Мындан сырткары, 1940- жылдан кийин (оккупациядан кийин) кµч‰п келген орустарга жарандык укук бербей коюшкан. Алар Лат-вия µлкµс‰н‰н жарандык паспортун алыш үчүн латыш тили

боюнча экзамен тапшырууга аргасыз болушкан. Орус µкмµтү, орус саясатчылары латыштардын бул иштерин орус тилинде с‰йлµµч‰ адамдардын укугун бузгандык деп айыптап чыгыш-ты, Евросоюзга чейин кайрылышты. Бирок, адам укугу деген-де тµш‰н тозгон Евросоюз, латыштардын бул багыттагы жа-саган иштерин кµрмµксµнгө салып коюшту. Эмне үчүн латыш мамлекети ушул кадамдарга барды? Эмне үчүн кыргыз мам-лекети ушундай кадамдарды жасай алган жок? Латыштар эле µз эне тилин жакшы кµр‰п, кыргыздар жакшы кµрбµйт бекен? Мына ушул суроолорго жооп издейли:

II. Ачакей дилд‰‰ кыргыздар

Кµп саясатчылар орус тилин билгендиктин эч кандай корку-нучу деле жок, тил билсе кайра жакшы, кыйналышпайт, жаш-тарыбыздын келечеги жакшы болот деп ойлошот.

Орус тилин үйрµнгµнгµ, орус тилинде с‰йлµгµнгµ эч кан-дай деле каршылык жок. Маселе орус тилинде эмес, ошол орус мектептериндеги µт‰л‰‰ч‰ сабактардын программасында жа-тат. Орус мектептеринде окула турган тарых китептеринде орус эли башка улуттарга караганда µйдµ кылып кµргµз‰лµт. Орус адабияты боюнча китептерде орус жазуучулары менен акын-дарынан башка, мисалы үчүн, кыргыз жазуучулары жµн‰ндµ, материалдар жок. Башка сабактар боюнча жазылган окуу ки-тептеринде деле орустар гана жµн‰ндµ сµз ж‰рµт. Ошентип, орус мектебине окууга кирген кичинекей кыргыз балага орус-тар гана кыйын деген ой бардык тараптан тањуулана баштайт. Бара-бара ал бала орустар кыйын эл экендигине ишенип калат. Кµң‰л буруңуз: орустар кыйын эл болот деген ойду, окуучу жµн гана информация катарында эмес, ишеним катары кабыл алып калган болот.

Бул ишеним кичинекей кезинде, «эмчек с‰т‰» менен кошо тањуулангандыктан, ал бул ишенимин µм‰р µткµнчµ µзгµртµ албайт. Ошол эле мезгилде ал окуучу µз‰н кыргызмын деп


8786


эсептейт. Канча ойлонбосун, кандай ойлонбосун, ал эч ка-чан µз‰н кыргыз эмесмин деп танып кете албайт. Анткени, тµрµлгµндө ата-энесин тандай албагандай эле, адам баласы µз‰н‰н улуттук тиешел‰‰л‰‰г‰н дагы тандап алалбайт. Кичи-некей наристе µз энесин башкалардан артык кµргµн сыяктуу, ар бир адам µз‰н‰н улутун жакшы кµрµт, µз‰н‰н улутун башка-лардан артык деп ишенип келет. Ошол эле убакта, ага мектеп-тен орустар кыйын деген да ойлор тањууланган. Мына ушул бири бирине каршы келген эки ой (эки бµлµк ишеним) ки-чинекей кезинде тањуулангандыктан, ал өспүрүмдүн кийин-ки инсан болуп калыптануусунда терењ из калтырат. Анын ички д‰йнµс‰ндµг‰ б‰т‰нд‰‰л‰к бузулуп, жарака кетет, инсандыктын манкурт эмес, ачакей дилд‰‰ болуп калып-тануусуна шарт т‰з‰лµт. Алардагы (ачакей дилд‰‰ инсан-дарда) µз‰лµр‰нµ билинбей пайда болгон бир чоњ µзгµчµл‰к ушул: жакшы эле кыргыз ‰ч‰н деп согуп жаткан ж‰рµгү, бир убакта эмне болуп µзгµр‰п, башкача согуп калганын µз‰ т‰ш‰нбµй, µз‰ байкабай калат.

СССРдин убагында жаш µсп‰р‰мд‰ ача дилд‰‰ кылып тар-биялоо процесси техникалык орто, атайын орто жана жогор-ку окуу жайларында улантылган. Бардык сабактар орус ти-линде болгондуктан дипломдуу адис болуу, кыргыз мектепти б‰ткµндµргµ, айрыкча айыл жергесинен келгендерге аябай оорчулуктарды жаратып турган.

Кызматка орношууда, кызмат ордун жогорулатууда орус ти-лин билгендерге артыкчылык берилген.

Ушуларды кµргµн кыргыздар балдарын орус мектептен оку-тууга аракет кыла баштаган. Орус мектептердин саны, ошо-го жараша орус мектептерде окуган кыргыздардын саны да кµбµйµ баштаган.

Улуттук аң-сезимдин б‰т‰нд‰г‰н бузуу боюнча аракеттер (атайынбы же атайын эмеспи) тил маселесинде гана эмес, сая-сатта, экономикада да ж‰рг‰з‰лгµн.

Улуттук республикалардын эл чарбасы бир беткейликке µткµр‰лгµн. Мисалы, Кыргызстан мал чарба продукциясын даярдап бер‰‰ республикасына айландырылган. Экономика жергиликтүү жетекчилер тарабынан эмес, «Москвадан» баш-карылгандыктан, улуттук кадрлар мамлекетти µз алдынча баш-каруу тажрыйбасына ээ боло алган эмес. Чарба ж‰рг‰з‰‰н‰н экстенсивд‰‰ жолу «тањуулангандыктан», Кыргыз республи-касы дайыма «борбордон» акчалай жардам алып турууга маж-бур болгон. «Бекер» келген бул акчалар, наркотик сымал, эл-дин улуттук ањ-сезимин бузууга чоң салымын кошкон.

Кыргыздын улуттук салттары, тамактары, кµн‰м‰ш адат-тары артта калгандыктын белгиси катары таанылган. Улуттук салттар – маданияттуулуктун белгиси катары таанылган орус элиники менен алмаштырыла баштаган.

Улуттук ањ-сезимди б‰л‰нд‰р‰‰ саясаты коомдун бардык тараптарында ж‰рг‰з‰лгµнд‰ктµн, ачакей дилд‰‰ кыргыздар-дын саны кµбµйгµн. Б‰г‰нк‰ к‰ндµ алардын (ачакей дилд‰‰ кыргыздардын) саны жалпы кыргыздардын арасында аздык кылса дагы, шаарларда жана чиновниктердин арасында кµпт‰к кылып жатат. Ошондуктан кыргыз тили боюнча кабыл алын-ган чечимдер 20 жылдан бери аткарылбай келет. Себеби че-чимдерди аткарышса, алар µз‰лµр‰ ээлеген мамлекеттик жы-луу орундарынан ажырап калышат да.

Дагы µзгµчµ белгилеп кет‰‰ч‰ нерсе бул: эгер ачакей дилдүү кыргыздардын саны µтµ кµбµй‰п кетсе, кыргыздардын улут катары жоголуп кет‰‰ коркунучу пайда болот.


8988


III. Дили µкс‰кт‰н улуту µкс‰к, дили бийиктин улуту бийик

Улуттук ањ-сезимдин ушунчалык бузулгандыгын мындан байкап кµр‰њ‰з: орустардан бµл‰н‰п, µз алдынча мамлекет болгонубузга 20 жылдан ашты. Бирок «Москва» эмне дейт, «Москва» качан жардам берет деп кылчактаган, «Москвасыз» жашоосу µтпµй калуучудай сезилген кыргыздар азыр деле толтура. Улуттук ањ-сезимдин туура эмес бурулуп калган се-бептеринен улам кыргыз тилин эмес, орус тилин сыйлайбыз, кыргызча с‰йлµгµн эмес, орусча с‰йлµгµн адистерди µйдµ кµтµрµб‰з, кыргыздыкын эмес орустукун мактайбыз. Дүйнµдµ маданияты, экономикасы орустардан µйдµ элдер турса деле, болбой эле орустарды туурап, аларды мисал кылабыз. Бир нерсени туура эмес жасасак, «кыргызбыз да» – деп µз‰б‰зд‰ сооротобуз. Мына ушулардын баардыгы кыргыздардын ди-линин майыптыгынын, µкс‰кт‰г‰н‰н белгиси.

Ар бир өлкөдө мамлекетти т‰птµгµн, мамлекетти мамле-кет кылып кармап турган уютку улут болот. Эгерде ошол улут µз‰н‰н улуттук касиетин жоготсо, ал мамлекет да кошо жого-лот. Ал эми улутту улут кылып турган – улуттун дили, тили, каада-салты, менталитети.

Мамлекет канчалык кичине болсо, ошол мамлекетти т‰згµн улуттун дили дагы ошончолук таза жана бийик болуш керек. Мамлекет канчалык чакан болсо анда жашаган башка улут-тардын саны дагы ошого жараша чакан болуш керек. Болбосо улуттук дилдин бузулуп кет‰‰ коркунучу пайда болот.

Кыргыз мамлекети: 1-ден чакан, 2-ден кµп улуттуу бол-гондуктан, кыргыздар ‰ч‰н µз дилин таза сактап калуу чоң кыйынчылыктарды алып келет. Ошондуктан, эртерээк дили-бизди оњдоп, т‰здµбµсµк, б‰г‰н тилибизди, эртењ µз алдын-

чалуулугубузду, б‰рс‰г‰н‰ мамлекет‰‰л‰г‰б‰зд‰ µткµр‰п берип, отуруп калабыз.

Кыргыздар! Б‰г‰н биз суверендүү, µз алдынча мам-лекеттин ээсибиз. Д‰йнµдµ канча деген улут µз алдынча мамлекетт‰‰л‰ккµ жете албай, зар какшап ж‰р‰шµт. Кыргыз-дардын мамлекетт‰‰л‰г‰ндµ Акаевдин, Бакиевдин, жалпы эле б‰г‰нк‰ муундун эч кандай тиешеси жок. Же болбосо кыр-гыздарга мамлекетт‰‰л‰к, кээ бирµµлµр айтып ж‰ргµндµй, даяр бойдон эле асмандан т‰ш‰п калган жок. Кыргыздардын мамлекетт‰‰л‰г‰ биздин илгери жашап µт‰п кеткен бабала-рыбыздын аракетинин ‰з‰р‰, ошолордун кµз жашы, ошолор-дун ‰м‰т‰. Ошондуктан биз алардын арбагын сыйласак, ке-лечек муундардын тагдырын ойлосок, мамлекетт‰‰л‰г‰б‰зд‰н б‰т‰нд‰г‰н, µз алдынчалуулугун сактап калыш үчүн колдон келген аракеттерди жасашыбыз керек.

Бишкек ш. 2010-ж[email protected]


9190

Особенности национального вопроса в Кыргызстане


Эта статья была написана в мае 2010 года в канун июньских со-бытий 2010 года. К сожалению, редакция известной газеты отказа-лась опубликовать эту статью, посчитав её националистической. Хотя статья и была написана на эмоциях, она не является как таковой и заслуживает внимания читателей.

Как и ожидалось, постреволюционный синдром обнажил все старые «болячки» нашего общества. В их числе обнажи-лись проблемы в межнациональных отношениях.

Национальный вопрос является «головной болью» не толь-ко Кыргызстана, но и большинства государств мира.

И в каждом из них национальный вопрос имеет свою соб-ственную специфику, так как каждое государство, как и меж-национальные отношения в каждом из них, имеют свою уни-кальную историю возникновения и развития.

Следовательно, готовых «рецептов» лечения этой «болез-ни» не существует и не должно существовать. Поэтому поу-чения и «гадания» «специалистов» других государств, не зна-ющих местной специфики, выглядят мягко говоря неэтично. Этим «советчикам» следовало бы помнить о том, что «со сво-им уставом в чужой монастырь не ходят».

Каждое государство решает проблему межнациональных отношений по-разному, по мере своих возможностей и с уче-том местной специфики.

Например, во времена СССР декларировалось равноправие всех народов и права каждого народа на самоопределение. В то же время под лозунгом укрепления диктатуры пролетариа-та проводилась политика скрытого шовинизма (русификация всех и вся). Право каждого народа на самоопределение было ниже прав пролетариата на укрепления собственной диктатуры.

Сегодняшнее руководство России (Путин, Медведев) пы-тается решить национальный вопрос вливанием денежных ресурсов в национальные образования. Эти «халявные» неза-работанные деньги могут и помогают национальным респу-бликам в решении сиюминутных задач, но в конечном итоге они их портят. Бесплатные деньги деградируя превращают их на несамостоятельные и аморфные образования. Ожидаемый итог только один: полная ассимиляция национальных образо-ваний. (Кыргызстан должен благодарить Бога за то, что из-бежал такой участи).

Также своеобразную специфику имеют межнациональные отношения в Кыргызстане.

Главная особенность национального вопроса в Кыргызста-не заключается в том, что кыргызы, составляя большинство населения республики, оказались в «эксплуатируемом» поло-жении в экономическом плане. Конечно, это не вина других, но это и не вина самих кыргызов. Просто история распоряди-лась так, что кочевой образ жизни в определенном этапе разви-тия мировой цивилизации начал проигрывать оседлому образу жизни. Поэтому, когда начинали дружно строить «коммунизм» в Советском Союзе, стартовые условия кыргызов, до этого ве-дущие кочевой образ жизни, изначально были проигрышными.

Вторая особенность национального вопроса связана со своеобразным отношением кыргызов к собственной земле. Другим может показаться, что кыргызы не ценят свою Зем-лю как другие народы, например как земледельцы. Но это не так. Земля обитания веками кормила, одевала, а также спаса-ла кыргызов от многочисленных набегов неприятелей. То есть Земля кыргызов благодаря своим особенностям способство-вала сохранению кыргызов как нацию. Поэтому, за кажущей беспечностью кыргызов скрывается их трепетное отношение к Земле, как к Земле своих предков. (Кыргызы «слепо» прекло-няются к душам своих предков («арбактар») и свято их чтят).


9392


В национальном самосознании кыргызов территория Кыр-гызстана – только их территория. И любое «посягательство» на «их территорию», воспринимается ими очень болезненно.

Когда «продается» кусочек территории Кыргызстана, по-лучается, что продается и кусочек «души» кыргызов. Поэто-му «крах» политической деятельности многих руководителей Кыргызстана начинался из-за Земли.

Третья особенность национального вопроса связана с про-блемой сохранения национальной идентичности кыргызов. У большинства национальных меньшинств республики (рус-ские, украинцы, казахи, узбеки, корейцы и т.д.) за пределами Кыргызстана есть свои национальные государства. Поэтому им не грозит утеря национального языка и национальной куль-туры. (Может потому им не понятно переживания кыргызов за свой язык и за свою культуру). Для национальных меньшинств в Кыргызстане единственной проблемой может являться со-хранение языка и культуры в собственных рядах. Это им не грозит. В Кыргызстане не ведется политика искусственной ас-симиляции других национальностей.

А вот вопрос сохранения «кыргызского языка» стоит очень остро, и если им не заниматься сегодня, то завтра будет уже поздно. Чтобы не исчезнуть «кыргызский язык» должен стать «работающим», т.е. полновесно выполнять все свои функции. Но, вместо полной загрузки «работой» кыргызского языка, её сделали объектом политической спекуляции. Сколько истерии было, например в 90-е годы, когда государственным языком оставили только кыргызский язык. Даже массовый отток рус-скоязычного населения прямо связали с этим вопросом. Хотя всем известно, что в миграционном процессе решающую роль играет не «язык», а экономический интерес и их собственная безопасность. Например, «длинный рубль» сыграл решаю-щую роль в освоении необжитых районов Сибири, Севера и

Дальнего Востока. Или другой пример: Прибалтика. Столько открытых притеснений русских как в Прибалтике не делали ни в одной бывшей союзной республике. Прибалтийские ре-спублики не только не признавали русский язык официальным языком, наоборот, закрывали школы с русским языком обуче-ния, сокращали объемы преподавания русского языка, а также не давали им гражданства. Но русские всеравно не захотели возвращаться в Россию.

Как решить национальный вопрос в Кыргызстане?

«Без предварительного знания душевного склада народа история его кажется каким-то хаосом событий, управляемых одной случайно-стью. Напротив, когда душа народа нам известна, то жизнь его пред-ставляется правильным и фатальным следствием из его психологиче-ских черт. Во всех проявлениях жизни нации мы всегда находим, что неизменная душа расы сама ткет свою собственную судьбу».

Г. Лебон. Французский ученый – исследователь

Для разрешения спорных вопросов, стороны конфликта должны соблюдать определенные правила, которые приводят к положительным результатам.

Во-1-х, однозначное понимание сторонами оперируемых понятий,

Во-2-х, искренность оппонентов, В-3-х, вменяемость (толерантность) оппонентов. Главное условие разрешения спорных (конфликтных) мо-

ментов – это готовность оппонентов услышать и понять чужое мнение, отличное от его собственного.

Национальный вопрос – очень деликатный вопрос. Только тонкая грань отделяет патриотизм от национализма, патрио-тизм от шовинизма. В любой момент незаметно для себя не-


9594


нароком можно перейти от патриотизма к национализму. По-этому нужно четко определиться понятиями: «национализм», «шовинизм» и «патриотизм».

В философском словаре национализм определяется, как «идеология и политика, заключающиеся в проповеди наци-ональной обособленности и исключительности, недоверия к другим нациям, разжигании межнациональной вражды. … В период формирования наций, например, в Западной Европе и США национализм служил средством борьбы против фео-дализма и национального гнета. В тот период он имел опре-деленное преходящее прогрессивное содержание. Затем на-ционализм, особенно в условиях империализма, становится носителем идей колониального гнета и сближается с расизмом (фашизмом). В странах, борющихся за политическую и эконо-мическую независимость, в национализме выражается также идея национального освобождения. Осуществление этой идеи создает основы для преодоления национализма». (Краткий фи-лософский словарь. Под ред. А.П. Алексеева. с.247.)

В этом определении видна относительность самого поня-тия национализма: для одних и одного периода, национализм – добро, для других и для другого периода, национализм уже – зло.

Националист – не тот, кто любит и переживает за свой на-род.

Не будем же мы называть националистом того, кто болеет за свою сборную команду в чемпионате мира. Точно так же нель-зя назвать националистом того, кто защищает честь своего на-рода, не оскорбляя, не ущемляя представителей других наций.

Националист – тот, кто считает свою нацию привелегиро-ванной, обладающей большими правами чем остальные.

Национализм – вера в исключительность собственного на-рода, слепая привязанность ко всему своему и отвращение к чужому.

Шовинизм – то же самое, что национализм, устремленный к осуществлению господства собственного народа.

Если национализм присуще любому, то шовинизм как обыч-но присуще большим народам.

Равность народов, независимо от их численности или веро-исповедания – вот позиция с которого надо начинать говорить на национальные темы.

Принадлежность к той или иной национальности не являет-ся заслугой самого человека. Человек не волен выбирать себе национальность, как и не волен выбирать сам себе родителей. Поэтому нельзя стыдиться и нельзя бравировать своей нацио-нальной принадлежностью.

Национализм обязательно порождает диктаторов.И каждый диктатор, как правило, для возвышения пользу-

ется националистическими чувствами своих соплеменников. Ставка на национализм, на национальную исключитель-

ность – верный путь политика к достижению власти, но в тоже время тупиковый путь для самого народа.

В конце да концов политика, основанная только на нацио-нализме, приводит к уничтожению самоуважения его членов.

Поэтому национализм опасный путь развития государства. Патриотизм – это любовь к своей Родине, к своему Отече-

ству, своему народу.Воспитание патриотизма – острая необходимость государ-

ства, так как без этого чувства оно обречено на самоуничто-жение.

Но если нет государственной идеологии, если нет ясно вы-раженной и четко сформулированной нравственной позиции, власть может порождать националистов и шовинистов.

А что мы имеем сегодня? Имеем то, что имеем, то есть, ни-чего не имеем…


9796


Провалилась коммунистическая идеология, идеология же западной демократии давно уже не устраивает самих ее иде-ологов и последователей. Курс на глобализацию тоже не всех устраивает. Хотя идея единого мирового правительства стано-виться доминирующей в западных демократиях, никак не мо-жет согласоваться с идеологией демократов, в рамках которой каждый народ имеет право на свою государственность.

Кыргызстан, будучи в составе СССР, имея все формальные атрибутики суверенного государства, не имел никакой само-стоятельности.

И после провозглашение независимости, Кыргызстан оста-ется зависимым. Но движение к подлинной независимости идет собственным ходом. Растет и национальное самосозна-ние кыргызов. Это естественный ход истории, остановить его невозможно.

На мой взгляд, есть 2 пути дальнейшего развития Кыргыз-стана:

1-й путь – это всемерное укрепление государственности для достижения подлинной независимости,

2-й путь – это разделение Кыргызстана на части и как ре-зультат потеря государственности.

Нравится, или не нравится, но оба варианта имеют возмож-ность осуществиться. И по какому пути пойдет Кыргызстан – решается сегодня.

Если, народы Кыргызстана пойдут по пути сохранения и укрепления государственности – это означает согласиться со следующими положениями:

1. Укрепление государственности в Кыргызстане отвечает коренным интересам кыргызов.

2. Представителям других национальностей Кыргызстана укрепления государственности будет интересна только в том случае, если государство будет гарантировать им соблюдения их гражданских прав.

3. Скрытое или не скрытое противостояние представите-лей различных национальностей никогда к хорошему не приведет. Поэтому нужен открытый, честный диалог между представителями наций.

В любом государстве развитие межнациональных отноше-ний – это процесс, требующий движения навстречу друг к дру-гу. Да, мы разной национальности. Да, у нас разные интересы. Но эти интересы, к счастью, не взаимоисключающие.

Нам всем надо сделать встречные шаги друг другу, попы-таться услышать и понять друг друга. Кыргызам не следует становиться в «позу», ждать понимания и сочувствия других. Наоборот, надо идти навстречу другим и сделать так, чтобы они поверили в искренность наших желаний, сделать Кыргыз-стан привлекательной страной для всех миролюбивых и трудо-любивых людей.

Защита национальных интересов кыргызской нации – это не означает силовое перераспределение всевозможных благ общества в пользу кыргызов.

Защита национальных интересов кыргызской нации – не означает ущемление гражданских прав других по националь-ному признаку.

Защита интересов кыргызской нации – означает сделать кыргызов конкурентоспособной нацией.

Для этого нам нужно изменится самим, также изменить свое отношение к собственной стране. Изменив себя – изменим и нацию. Только в этом случае у нас появится самоуважение. А когда появится уважение самих себя, то появится уважение других. При этом, все это нужно сделать цивилизованно, так-тично, не ущемляя интересы других наций, уважая их права и достоинства. Эту миссию кроме нас самих кыргызов за нас никто не сделает. И никто не может.


9998

Искушение альтернативой

Представители других национальностей, надеюсь, тоже с пониманием отнесутся к усилиям кыргызского народа по со-хранению своей государственности. Только взаимопонимание и взаимоуважение друг друга может сохранить тот хрупкий мир, который у нас есть. Давайте вместе постараемся, чтобы жить в Кыргызстане было уютно и комфортно всем. Потому что всем нам вместе жить, работать и растить своих детей и внуков. Гармоничная организация нашей совместной жизни – это и цель, и залог нашего процветания.

Бишкек. 28 май 2010 г[email protected]

Искушение альтернативойОпубликован 28 мая 2010 года в газете «Вечерний Бишкек»

Это сейчас я профессиональный аграрий. А вообще в моей биографии много лет руководящей работы в комсомоле и по-следующих занятий социальной психологией.

И меня, как гражданина и как ученого, сильно нервиру-ют начавшиеся разговоры об «опасном отсутствии альтернати-вы» вынесенному на референдум проекту новой Конституции.

Ведь в реальности убогая альтернатива для всех желающих имеется. Вместе предполагаемого подлинно демократического парламентаризма возвращение к диктаторско-президентской системе образца Акаева или Бакиева! Этого, что ли, хотите?

Недаром французский социолог Гюстав Лебон подчеркивал, что «каждый народ заслуживает той власти, которую заслужи-вает». Менталитет нас, кыргызов, да и граждан многих дру-гих стран СНГ таков, что поставь хоть ангела полновластным президентом, он обязательно скурвится. Не очень изысканный термин употребил еще в советскую эпоху академик Сахаров, когда предостерегал от опасности скурвиться в случае непо-мерного подобострастия перед власть имущими.

Сторонники сильной президентской власти повторяют, что мол, были примеры, когда сильная личность вставала у руля государства и обеспечивала экономический рост и благополу-чие. Озвучивается будто бы альтернативный для нас пример нашей великой стратегической союзницы – России. Но, не-смотря на все усилия сразу двух нынешних соправителей, РФ по уровню благосостояния народа остается пока на периферии высокоразвитой Европы.

А если завтра там изберут президентом второго Горбачева или второго Ельцина?

Нет, суперпрезидентская альтернатива не для нас, не для России и вообще не для кого.


101100

Искушение альтернативой

Парламентаризм лучше. Вдумайтесь в исторические приме-ры, и все сами поймете.

Как специалист, много лет изучавший менталитет кыргы-зов, ответственно заявляю следующее. Нам кыргызам, и всем кыргызстанцам лучше подходит парламентская форма правле-ния, причем сформированная по партийной системе.

Да, будет грызня и даже будут натуральные драки в парла-менте, по украинско-японскому образцу. Да, потеряем опера-тивность в решении некоторых вопросов. Однако выигрыш больше.

Во-первых, появляется гарантия от кроваво-революцион-ных переворотов. Смена власти станет проходить мирно и регулярно. И даже при необходимости после досрочных вы-боров. Исчезнет искушение для президентов, их семейств и внесемейных подхалимов продлевать правление «папы» или «шефа» до бесконечности, а затем передавать власть по на-следству дегенеративным дочкам, зятьям и сыночкам.

Во-вторых, политикам и всему народу Кыргызстана необ-ходимо пройти школу реального, а не показушного парламен-таризма.

Ни одному народу мира без такой школы не обойтись. И нет альтернативы очному, а не заочному обучению в великой школе парламентаризма.

Еще одна предлагаемая лжеальтернатива.Вместе якобы не работающей у нас модели западной де-

мократии предлагается чуть ли не возвращение республики к племенной модели. Правда здесь в том, что слепое копирова-ние невозможно принципе. А грубая ложь заключается в том, что основные принципы общечеловеческой демократии обяза-тельны для любого государства, провозгласившего сея демо-кратическим.

Кое-кто продолжает носиться идеей народного курултая, контролирующего президента, парламент и суды. В его состав

предлагается избирать представителей основных племен и ро-дов. И дескать, каждый род или племя будет нести ответствен-ность за своего выдвиженца. Но приверженцы курултайской идеи демонстрируют непонимание менталитета кыргызов. Мягко говоря самообман – надеяться, что делегат от рода-пле-мени будет выражать и защищать его интересы. Честно при-знаемся, что типичный делегат, как и большинство народоиз-бранников новейшего времени, прежде всего займется своими личными шкурными интересами.

Безальтернативно!Так что давайте постараемся не получить в результате пред-

стоящего референдума такую «альтернативу» – диктатуру, что мало никому из нас не покажется. Не агитирую, а иронизирую: кто хочет возврата к старой системе, тот конечно может голо-совать «против» или вовсе не идти на избирательный участок.

28 мая 2010 года. г. Бишкек [email protected]


103102

Что важнее: гены или воспитание?


Гены или воспитание?

Людей всегда интересовал вопрос, что является главным в формировании личности: фактор наследственности (генетиче-ские данные) или роль воспитания.

Одни не признавая роль воспитания утверждали, что лич-ность предопределяется наследственностью, и рано или поздно гены возьмут свое. По их мнению, то кем человек становится впоследствии – есть результат постепенного преобразования генетически заложенных механизмов в организме ребенка.

Другие наоборот, выделяя фактор воспитания говорят: дай-те нам любого ребенка, и мы из него воспитаем кого угодно: гения или злодея на выбор. Сторонники этой точки зрения от-вергают влияние генетических факторов утверждая, что любо-му человеку, независимо от его наследственности можно при-вить любой характер путем обучения и воспитания.

И каждая сторона доказывает свою правоту многочислен-ными примерами из жизни.

Можно было не вмешиваться в этот спор, если бы не одно «но». Эта проблема, касающаяся на первый взгляд только от-дельно взятой семьи, все больше начинает приобретать важ-ное национальное значение. Как показывают уроки истории, народы, не занимающиеся воспитанием подрастающего поко-ления, всегда проигрывали в конкурентной борьбе другим на-родам. Сегодня наше общество из-за недооценки и недопони-мания роли воспитания, начинает пополняться поколением, не отвечающим реалиям современного мира. И недалек тот день, когда наше общество может само развалиться, уступая другим, где процесс воспитания поставлен наилучшим образом.

Хотя наше подрастающее поколение в свои 18 – 20 лет смо-трится зрелым и привлекательным, но их морально-психоло-

гическая и социальная подготовленность оставляет желать лучшего. Сегодняшний молодой человек только вступив на порог самостоятельной жизни, обнаруживает свою неподго-товленность к суровым будням реальной жизни.

Так, что же определяет успешность молодого человека: на-следственность или воспитание?

Если бы разговор шел не о челове-ке, а о другом биологическом виде, на-пример, о лошадях или собаках, можно было бы не думая отдать предпочтение наследственности. Но человек, как из-вестно, является существом не только природным, но и социальным. То есть в человеке существует и животное, и че-ловеческое начало. Человек рождается как природное существо (т.е. животным) и только потом становится человеком. И все то, что сделает его в последующем человеком, он получает от общества и благодаря обществу. Поэтому человек в своем становлении не может опреде-ляться одной только наследственностью.

Действительно, если бы успешность ребенка определялась только наслед-ственностью, то зачем нам хлопоты по воспитанию ребенка? Сделай себе ребенка с хорошими генетическими данными и жди гения или другого, кого вам больше всего хочется, не об-ременяя себя воспитанием.

Но, как показывает практика, не у всех хороших родителей встречаются «заслуживающие» их наследники. Наоборот, и у «неуспешных» родителей могут вырасти хорошие дети.

Ученые давно уже дока-зали, что по наследству передается только тип нервной деятельности (скорость, темп, и ритм протекания психических процессов). И.П. Павлов разделял людей по типу нервной деятельности на сангвиников, холе-риков, меланхоликов и флегматиков. Но нельзя говорить, что все сангвиники хоро-шие, а все меланхолики плохие, или наоборот. И среди сангвиников и среди меланхоликов есть успешные, и далеко не-успешные личности.


105104


Многие родители до сих пор уверены, что характер пере-дается по наследству. Такое же твердое, но ошибочное убеж-дение бытует и у кыргызов. Кыргызы говорят: «болоор бала бешиктен» или «аккан арыктан суу агат».

Но это совсем не так, генетически ребенок может насле-довать только свойства нервной системы, а характер явля-ется продуктом социализации и начинает он формироваться с момента рождения. Поэтому утверждение, некоторых «това-рищей» о главенствующей роли наследственности в формиро-вании личности – есть простое «бегство» от хлопот и ответ-ственности за результат своего воспитания.

Наследственно передаются только задатки характера буду-щего ребенка, а вот какие черты характера в будущем он при-обретет – зависит от его воспитания (социализации).

Например, ребенок всегда начинает говорить на языке той среды, в которой он вырос. То есть, он по наследству получа-ет только возможность говорить по-человечески, но на каком языке – это решает «среда». Или вот другой пример: ребенок, родившийся от родителей немцев, еще не является немцем. Если он с первых дней своего рождения попал в русскую се-мью, то повзрослев он будет думать и поступать как русский. И вряд ли он станет тем немцем, которого мы привыкли видеть.

Подытоживая, можно сказать следующее:наследственность задает верхние границы способностей, до которых может развиваться личность.

Например, способен ли ребенок в будущем стать великим музыкантом или математиком задается наследственностью, но достигнет или не достигнет этих высот, определяется уже социальной средой, в т.ч. воспитанием. Попадая в «хорошие руки», «хорошая» наследственность может достичь очень больших высот. То есть, если «хорошая» наследственность окажется там «где нужно было», то обязательно появится вы-дающаяся личность.

Но, в обыденной жизни решающую роль в «успешности» ребенка играет процесс социализации (в т.ч. воспитание). Для иллюстрации можно провести такую параллель: хорошая наследственность подобно хорошим семенам, а окружающая среда – как почва, в которую посадили эти семена, а воспитание как уход за всходами. Так вот, если не будет надле-жащего ухода, невозможно получить хороший урожай, несмотря на хорошие семена. В то же время нельзя перебор-щить чрезмерной любовью, подобно как перебарщивают с поливом, превра-щая посев в болото.

Если родители даже и не будут за-ниматься воспитанием, все равно ребе-нок в силу влияния своего окружения (как результат социализации) получит определенные личностные качества и достигнет определенного уровня разви-тия. То есть, живя среди людей, он не станет диким. Он ста-нет членом общества. Но каким он будет – зависит каждый раз от конкретного случая. Поэтому, чтобы не зависеть от случая, нельзя процесс социализации (воспитания) пускать на само-тек, а необходимо целенаправленно им заниматься.

С какого возраста начинать процесс воспитания?

И на сей счет существуют различные точки зрения. Многие уверены, что воспитание нужно начинать погодя,

тогда, когда ребенок начнет немного соображать. «Эс кирген-ден кийин»» – говорят, например кыргызы.

Воспитание – это целе-направленное прививание ребенку определенных ка-честв. Социализация это все то, что ребенок формируясь как личность, берет у окружающего мира (близ-кие окружения, семья, со-седи, друзья, коллектив, воспитатели, няни, дет-ский сад, школа и различ-ные учебные заведения, средства массовой ком-муникации, книги и т.л.). Социализация включает в себе процесс воспитания.


107106


Как мы уже говорили выше, процесс социализации ребенка (его «очеловечивание») начинается с момента его рождения.

Вот родился ребенок. Он как биологическое существо начи-нает расти. С физическим ростом параллельно начинает раз-виваться его сознание. Этот процесс невозможно остановить или приостановить. Задержка или недодача требуемой к дан-ному уровню биологического роста информации может плохо (негативно) отразиться на процессе формирования характера ребенка. Так как сознание ребенка не будет ждать, когда его начнут «правильно» воспитывать, а сам начнет «заниматься» своим воспитанием (то есть, любую информацию, любой опыт он будет запоминать и принимать как руководство в дальней-шем). В этом случае ребенок вырастет с различными отклоне-ниями в характере, как цветок, не получивший вовремя влагу или корм.

Растущее сознание ребенка должно получать соответ-ствующее своему развитию информацию и опыт, которые в свою очередь способствуют его дальнейшему росту. Как говорил русский ученый С.Л. Рубинштейн, «развитие не только обусловливает обучение и воспитание, но и само об-условлено им».

Это означает, что поступающая информация и приобретае-мый ребенком опыт должны соответствовать определенному уровню развития ребенка.

Должного эффекта также не дает информация, завышенная биологическому возрасту ребенка.

Ребенок, едва появившись на свет, активно начинает «впи-тывать» в себе все то, что видит, слышит и чувствует. Так как у него память еще совсем чистая, он очень хорошо запоминает отношения взрослых и их реакции (каждое общение, кормле-ние, игра, пеленание и т.д.). Поэтому, первые опыты общения ребенка со своим окружением будут влиять ему на всю жизнь (хотя и сам человек об этом и не помнит и не вспомнит).

Мне могут возразить, мол, детская память очень короткая, поэтому детское воспитание существенную роль не играет. Да короткая, но очень крепкая, и запоминает детская память все то, что ему нужно. Может он и не запомнит вашего имени или вашего лица, но он может запомнить интонации, манеру, тембр голоса, в общем все то, что мы, взрослые внимание не обращаем.

П.П. Блонский писал, «что именно ранее детство является возрастом максимально интенсивного приобретения привы-чек». И этот процесс продолжится примерно до 4 – 5 лет.

Ребенок не созревает сначала, а затем воспитывается и обучается; он созревает, одновременно и воспитываясь и об-учаясь.

Вывод: ребенка нужно начинать воспитывать с момента рождения, если нужно, даже в утробе матери. Если вы вовремя не подсуетились, считайте, что уже опаздываете с воспитани-ем. Потом все труднее будет что-либо изменить. Для примера можно привести неудачную попытку ученых научить челове-ческой речи найденыша семи лет, воспитавшийся у дикарей.

Как воспитывать?

Некоторые стороны развития ребенка, например его физи-ческий рост, словарный запас, двигательная активность и т.п., более заметны и наблюдаемы родителями. А вот другая сто-рона его развития (процесс формирования характера) не так заметна, хотя от нее и зависит будущее ребенка. Сознание че-ловека можно условно разделить на 2 составляющие: рассу-дительную (или логическую) и эмоциональную. Поясним это на следующем примере: допустим, что человек стоит перед выбором: купить рыбу или удочку. Если он купит рыбу удов-


109108


летворив свой голод – значит, его сознанием овладела эмоцио-нальная часть. А если он купит удочку – то в этом случае ини-циативой овладела рассудительная часть его сознания. Самое интересное в этом случае то, что человек прекрасно знает, что съев рыбу сразу он может остаться голодным завтра, а купив удочку может обеспечить себя едой на будущее.

Благодаря различию своего воспитания, в одной той же похожей ситуации, каждый человек поступает по-разному. Потому что, человеческий поступок определяется его харак-тером. А характер человека, определяющий его будущее, есть результат «воспитания», то есть правильного формирования эмоциональной части сознания.

Обычно оценивают людей по первой составляющей: умный-неумный, оставляя вторую составляющую в тени, хотя именно от второй, эмоциональной части зависит будущая успешность человека. Потому что, будь он трижды умный, если у него не будет воли, терпения или умения ладить с собственным окру-жением, он никогда не добьется успеха в жизни. Он останется в жизни «рассуждающим философом», «не признанным гени-ем», «не в свое время рожденным героем» и т.л. и т.п. Кыргы-зы в таких случаях говорят: «акылы бар, эси жок».

На сегодняшний день, свойства и законы развития логиче-ской части сознания более-менее изучены и есть много методик по их развитию. К сожалению, такое же невозможно сказать об эмоциональной части человеческого сознания: свойства и законы становления эмоциональной части сознания не до кон-ца изучены и почти отсутствуют методики по формированию эмоциональной части сознания человека.

Посмотрим процесс развития и формирования эмоцио-нальной части сознания ребенка.

В начале, активность ребенка вызывается его потребностью (например, проголодался, описался, испугался и т.л.). Спосо-бы удовлетворения этих потребностей со стороны взрослого окружения начинает формировать характер ребенка.

Родители в мечтах и надеждах готовы исполнить любые ка-призы своего ребенка. Они о воспитательной роли своих от-ношений к ребенку даже и не думают. Но именно эти отноше-ния во многом и определяют будущий характер ребенка. Например, отзывы по первому же зову (плачу) ребенка ведут его к эгоизму, бес-порядочное кормление – к нетерпеливости, постоянное повышенное внимание – опять же к эгоизму. Гиперопека и гипервнимание могут сделать ребенка несамостоятельным и беспо-мощным, а оставление его без внимания – труднообучаемым и недисциплинированным. Ребенок, приу-ченный с пеленок аккуратности и самостоятельности всю жизнь останется таковым. Поэтому воспитание ребенка нужно начинать с первых минут и первых часов рождения. Те свой-ства характера, определяющие деловые качества человека, та-кие как трудолюбие, аккуратность, ответственность, настой-чивость формируются в раннем и дошкольном возрасте. Они формируются и закрепляются в играх детей и в доступных ви-дах домашнего труда. Черты характера, определяющие отно-шения с людьми, формируются в начальных классах.

Основную роль в формировании характера ребенка игра-ет его общение с ближайшим окружением. В характерных по-ступках и формах поведения, ребенок прежде всего начинает подражать своим родителям или тем, кто ухаживает за ним. Он, таким образом, усваивает формы поведения взрослых. Если бы ребенка взяли с маленьких лет инопланетяне, то он точно стал бы копировать все паводки инопланетян.

Поэтому в общении с ребенком взрослые, особенно родите-ли, должны проявлять такт и осторожность.

Осторожность нужна и в вопросах найма няни или воспита-теля для ребенка. Например, одна дама-кыргызка рассказыва-

Ленивые люди не рождаются та-кими, они стано-вятся таковыми в результате ро-дительских «ста-раний».


111110


ла, как она с удивлением вдруг обнаружила, что её дети раз-говаривают на узбекском языке. И дело было в том, что в их семье няней работала узбечка.

К сожалению, сегодня родителей боль-ше заботят размер оплаты, чем опыт рабо-ты или образование нанимаемой няни, что чревато неприятными последствиями. Нуж-но стараться нанять более образованных и опытных нянь, чем дешевых, но неопытных и необразованных. Самый лучший вариант – детский сад.

Любовь или эгоизм?

Как показывает жизнь, большинство людей любовь пони-мают как процесс обоюдный и взаимный. И придерживаются принципа: если я тебя люблю, то и ты должен любить меня. Если ты меня не любишь, и я тебя тоже не люблю. К сожа-лению это не любовь. Любить, значит жить жизнью другого человека. Любить, значит отдавать, не требуя взамен ничего.

Родителям ребенка изначально нужно определиться, что же они хотят вырастить в итоге: несамостоятельного и беспо-мощного человека или успешного и самостоятельного. Если хочется «мямлю», то можно баловать и сюсюкаться. Если це-лью является формирование полноценного и самостоятельно-го человека, то нужно «преодолевать себя» и заниматься вос-питанием. Что означает преодолевать себя для родителя?

Родители думают что, балуя и разрешая все, что вздумается ребенку, показывают этим свою любовь.

Да, конечно, каждому хочется удовлетворить свои роди-тельские чувства и сделать своего ребенка самым счастливым человеком хотя бы в это мгновение и в эту минуту. Разрешая

Детский сад это учреждение где ре-бенка оставляют не на присмотр, а на воспитание.

ребенку делать все, что ему вздумается, себялюбящий роди-тель показывает ребенку, что только он и только он может раз-решать, и только он может сделать его счастливым. А другой тип родителя в силу своего мягкого характера боится огорчить ребенка и старается делать за него – думая своими поступками облегчает ему жизнь. Но в обоих случаях родители удовлет-воряют свой эгоизм.

Обычно так поступают люди не умеющие контролировать свои чувства или не желающие самостоятельности своим де-тям. В любом случае, это чистейший показатель эгоизма роди-теля. Так поступающий родитель подсознательно хочет, чтобы ребенок не повзрослел и не стал самостоятельным, и вечно находился рядом с ним и был зависим от него. Потому что любой ребенок став самостоятельным, в конечном итоге по-грузится в пучину собственных проблем и естественно, у него меньше времени останется для родителя.

Нельзя путать любовь с эгоизмом. Истинная любовь и святая обязанность каждого родителя

это подготовить собственного ребенка к самостоятельности. Если ты действительно любишь своего ребенка, то должен сделать так, чтобы вступив во взрослую жизнь, твой ребенок без посторонней помощи мог идти по извилистой дороге жиз-ни. Не будете же вы всю жизнь находиться рядом.

В то же время нельзя понимать воспитание как всеобщий контроль и строгое ограничение. Таким образом можно сде-лать ребенка безынициативным и пассивным, тихо плаваю-щим по течению жизни.

Каждый ребенок особенный и по-своему индивидуален. И поэтому процесс воспитания требует от родителей большой гибкости и наблюдательности.

Многим все вышесказанное кажется довольно сложным и трудным. К счастью это совсем не так. Достаточно начинать с себя. Для чего каждому родителю не помешает посмотреть


113112


на свои поступки со стороны и если нужно внести поправки в собственное поведение (то есть измениться). Это означает, что воспитывая, воспитываемся мы – сами.

Вывод: ради ребенка, ради будущего ребенка придется пре-одолеть себя и переступив через собственное «я» необходимо заниматься воспитанием. И не ради удовлетворения собствен-ных амбиций, а в интересах ребенка.

Есть родители уверенные, что различными подарками за-меняют процесс воспитания. Никакие баловства, никакие по-дарки, также и дорогие вещи не могут заменить ежедневного кропотливого труда по воспитанию ребенка. Это и игры, и об-щения, и самое главное личные примеры. Будучи «неряшей», невозможно воспитать аккуратности.

«Уяда эмне кµрсµ, учканда ошону алат» (кыргыз эл макалы)

Стиль общения взрослых друг с другом на глазах ребенка, способ обращения взрослых с ним самим, очень важны в ста-новлении характера ребенка. Поэтому очень большую роль играют привычки и стереотипы поведения родителей, а также придерживаемые ими традиции, обычаи. Отсюда следует, что не только родители, но и все общество, со своими традициями и обычаями, должны быть ориентированы на воспитание кон-курентоспособного ребенка. А что мы имеем сегодня?

Например, самый старший и самый младший ребенок в се-мье у кыргызов, как результат сложившихся традиций, вырас-тают эгоистичными и ленивыми; потому что, первый ребенок у кыргызов всегда радость не только для родителей, но и для бабушки и дедушки. Они с огромной активностью и любовью включаются в процесс воспитания внука, компенсируя то, что

они не смогли дать своим детям, в связи с занятостью и нео-пытностью. Такая же участь постигает и самого младшего, но уже с участием собственных родителей. Эти дети как обычно эгоистичны, предпочитают брать, а не отдавать. Если дедушка и бабушка не участвуют в процессе воспитания «первенца», то старшие дети вырастают ответственными и разумными.

Влияние поведений взрослых в воспитании ребенка хорошо наблюдается, когда молодые супруги начинают совместную жизнь. Проблем почти не возникают, если обе супруги являют-ся воспитанниками семьи «патриархатов» или «матриархатов» (матриархат – когда в семье главенствует женщина, патриархат – когда в семье командует мужчина). Но чаще всего случается так, что один из супругов воспитан в семье «патриархатов», а второй в семье «матриархатов». И сразу начнутся проблемы: супруг думает, что решать и проявлять активность должен он, а жена думает наоборот. Или супруга думает, что муж будет лидером в их семье, а он, будучи воспитанным в семье «матри-архатов» тихо ждет «ценных указаний» от жены.

Самый худший вариант, когда ребенок не видел отношений супругов в реальной жизни (ребенок вырос в неполноценной семье).

Еще одна проблема связана с традицией кыргызов предпо-читать мальчиков, чем девочек. В кыргызских семьях мальчик с маленьких лет знает, что он предпочтителен, чем его сестра. Над мальчиком больше сюсюкаются, особенно мать. А девочке с маленьких лет дают понять (и она сама тоже знает), что она в любом случае станет членом другой семьи. И родители и она сама начинают готовиться к этому событию заранее. И потому девочки в большинстве случаев получают более правильное и более адекватное воспитание. И как результат в кыргызском обществе у мальчиков наблюдается преобладание женского воспитания, а женщины становятся более предприимчивыми и успешными.


115114

Родившийся ребенок это самое прекрасное и загадоч-ное творение. В то же время он такой беспомощный и беззащитный. И родители, и общество, не спрашивая у него разрешения, без его ведома и согласия начинают вос-питывать его по своему усмотрению и подобию. А может он хотел вырасти совсем другим…

К. Манапбаевавгуст 2011 г. г. Бишкек.

[email protected]

Мазмуну

Кыргыз элинде келечек барбы? кыргыз менталитети

Кириш сµз ордуна 3 I. Ким күнµµл‰‰? 9 II. Элдер бири биринен кантип айырмаланышат? 17III. Улуттук менталитетти кантип аныктаса болот? 28IV. Кыргыз менталитети. 44V. Улуттук менталитеттин касиеттери 58 VI. Оњолот деген ‰м‰т барбы? 67 VII. Улуттук кайра жаралуу 71


Кириш сµз 83 1. «Киргиздер» менен «орустар» 842. Ачакей дилдүү кыргыздар 853. Дили µкс‰кт‰н улуту µкс‰к, дили бийиктин

улуту бийик 88

Особенности национального вопроса в Кыргызстане 90

Искушение альтернативой 99


1. Гены или воспитание? 102 2. С какого возраста начинать процесс воспитания? 105 3. Как воспитывать? 107 4. Любовь или эгоизм? 1105. «Уяда эмне кµрсµ, учканда ошону алат» 112

Басууга кол коюлду ……………-ж.Форматы 60х84 1/16. Кјлјмі 7, 25 б. т.Талап № ……….. Нускасы 1000 даана.

ЖЧК «Салам» Басма ійіБишкек ш., Гоголь кјч., 120

Тел.: (+996 312) 68-01-35Тел./факс: (+996 312) 68-01-33

E-mail: [email protected]

Кыргыз элинде келечек барбы?кыргыз менталитети


Редактору: Маданбекова НуржанДизайнери: Носова Е.

Компьютердик калыпка салган: Носова Е.

КЫРГЫЗ МЕНТАЛИТЕТИ - manapbaev.ru fileЭмне ‰ч‰н бир улуттун...

Documents