ر˱˾ ̵̫ҡ̋ سیا̿̒˸ ۀ˼̽˱̮ا رد ت̥ود ۀ̼˳̮̈ - atu...ر˱˾ ҡ سیا ˸ ۀ˼...

نظريۀ دولت در اندیشۀ س ياسی علامه صدر 1محمدحسين جمش يدی

(22/3/49: تاریخ تصويب -43/ 00/02)تاریخ دریافت:

چکیده

اندیشمند شهيد س يد محمد باقر صدر بر مبنای باور به توحید، عدل و کرامت انسان، سه

اصل حاكميت مطلقۀ خداوند بر جهان، آ زادی انسان و در نتیجه ضرورت تدبير سرنوشت

رند. اما نتیجۀ پذيرش اين سه اصل، باور به جمعی انسان به دست خودش را اس تنتاج می

جانشينی انسان در زمين از سوی خدا ست، ره بعد س ياسی آ ن از طريق خلافت و

گيرد. بر اين در جامعۀ بشری به عنوان ضرورتی انكارناپذير صورت می« دولت»تشکیل

مبنا پرسش اصلی اين مقاله اين است ره در اندیشۀ س ياسی شهيد صدر، دولت چيست

ۀ شهيد صدر و بررسی آ ثار وی گيری اندیشو چه جايگاهی دارد؟ بر مبنای منطق شكل

یابيم ره دولت در اندیشۀ شهيد صدر يک ضرورت انسانی و تاريخی است، ره در می

شكل كامل آ ن در قالب دولت اسلامی تجلی یافته است. لذا دولت اسلامی هم برای تحقق

ها به رمال و سعادت و رفاه، اسلام دارای ضرورت شرعی است و هم برای رساندن انسان

باشد.ای ضرورت مدنی و تمدنی است، ره مبتنی بر اصل تکوين و فطرت انسانی میدار

.: خلافت انسان، نظريۀ دولت، دولت اسلامیهاکليدواژه

([email protected]الملل دانشگاه تربيت مدرس ). اس تادیار گروه روابط بين1

فصلنامه دولت پژوهی 82

مقدمه

ترين مفاهيم و مسائل مرتبط با امور عمومی یا س ياست، مسالۀ يکی از اساسی

ر با آ ن است ره بس ياری از مسائل س ياسی ديگ« نظام س ياسی»و « دولت»

بخش مسأ لة جانشينی انسان به ارتباط نزديک و تنگاتنگ دارد. زيرا دولت تحقق

توان گفت ایجاد دولت يک نيابت از خدا در زمين است. از سوی ديگر می

ضرورت حیاتی و هميشگی برای نوع انسان در زمين است ره گريزی از آ ن

ه لابد للناس من »... فرمايد: نيست. همان گونه ره امير مؤمنان علی )ع( می نا

مرته آو فاجر يعمل في ا فیها -آمير بره غ الل ه تمتع فیها الكافر و يبل المؤمن و یس

مع به الف بل الجل و یج عيف ء و يقاتل به العدو و تأمن به الس و يؤخذ به للض

اح من فاجر. یح بر و یستر ای برای مردم گمان چارهو بی« »من القويه حتی یستر

از حاكم و امير نيک یا بد نيست، ره در فرمانروایی و حکومت او، انسان با

آ ن سرآ مد]ها[ را ايمان بکوشد و كافر در آ ن بهرۀ خویش را بيابد و خداوند در

ها برساند و پرارندگی بدان به جمع تبديل شود و با دشمنان جنگ شود و راه

بدان امنيت یابد و حقوق ضعيف بدان وس يله از قوی گرفته شود تا نيکوكار

ه.: 0902)مجلسی، « آ سایش یابد و از س تمكار فراغت خاطر یابد

33/323.)

دگاني جمع انسان و در پس دولت و نظام س ياسی يک ضرورت براي زن

اين ويژگ »ناپذير است و به تعبير ارسطو امري طبيع است: نتیجه اجتناب

اي از )نظام( دار، نتیجهگان روان)يعني بودن فرمانروا و فرمانبردار( در زنده

(. همچنين بايد دانست 01: 0329)ارسطو، ...« سراسر طبيعت است

مظهر نظم و سامان اجتماعی و -حقوق –به مفهوم جديد س ياسی -دولت

ها در تدبير و س ياست سرنوشت خویش است بخش حقوق عمومی انسانتحقق

ای بخش حاكميت دولت در هر جامعهو حکومت، دس تگاه اجرایی و تحقق

باشد. می

هر چند اصل وجود و ضرورت دولت مورد پذيرش اغلب اندیشمندان

در چگونگی و چيس تی و ساير هایش و هم است، اما هم در انواع و گونه

83 ... نظريۀ دولت در اندیشۀ س ياسی

پردازی بر مبنای اش بين آ نها اختلاف نظر وجود دارد. مثلا هر نظريهمسائل

اش گونۀ خاصی از آ ن را مقدمات و مبانی نظری خویش یا باورها و اعتقادات

شمارد. به عنوان مثال افلاطون در رتاب جمهور خویش از دولتی مطلوب می

عنای مورد نظر وی )ر.ک.: افلاطون، به م -ره در راس آ ن فیلسوف

برد و از ترکيب یا توامان بودن نيروی قرار دارد نام می -( 307-324: 0323

(.302-302گويد )همان: س ياسی با حكمت سخن می

در بين اندیشمندان ش يعی امامی معاصر نيز شهيد صدر با دقت، تأ مل و

جه قرار داده و آ ن را را مورد تو تکیه بر اصل فطرت انسانی، مسأ لۀ دولت

ناپذير برای انسان، و بنیان و اساسی برای تمدن دانس ته است. امری اجتناب

در اين نگاه دولت دينی، یا به تعبير شهيد صدر دولت اسلامی، به مثابه يک

شود و دارای وجوه اساسی قانونی، اجرایی و ضرورت تمدنی و انسانی ديده می

(.73م: 2110هگ / 0922داوری است )صدر؛

با توجه به اهميت دولت، به ويژه از نگاه مکتب اسلام و نيز جايگاهی ره

شهيد صدر در میان اندیشمندان معاصر، از لحاظ پرداختن به آ ن با توجه به

ها و مقتضيات جامعه و نياز مردم در دوران معاصر، دارد آ گاهی از اندیشه

سرنوشت امروز جامعۀ ما موثر تواند در تعيينهای او در اين خصوص میايده

واقع گردد. اما به نظر ما او با طرح نظريۀ دولت مورد نظر خویش، نوعی نظام

سالار را مورد نظر قرار داده است. از اين رو در اين نوش تار به اختصار مردم

پردازيم. بر اين مبنا پرسش به نظريۀ دولت از ديدگاه اين اندیشمند بزرگ می

ين نوش تار اين است ره در اندیشۀ س ياسی شهيد صدر، دولت اصلی ما در ا

چگونه مورد توجه قرار گرفته است؟ فرضيۀ اساسی ما نيز در پاسخ به چنين

پرسشی اين است ره دولت مورد نظر شهيد صدر بر دو بال آ راء و خواست

عمومی مردم و تامين مصالح آ نان بر مبنای شؤون آ نها از يک سو، و مکتب

تامين مصالح آ ن از سوی ديگر، بنا شده است. بنابراين ما در اين اسلام و

يعنی برقراری دولت و –مقاله، به بررسی بعد س ياسی خلافت عمومی انسان


از ديدگاه امام شهيد س يد محمد باقر صدر با روشی تحليلی –نظام س ياسی

پردازيم.می

. مبنای نظری بحث 0

یشۀ س ياسی امام شهيد س يد محمد باقر صدر را بنیان و مبانی اوليه و اساسی اند

سه « توحید»دهد. بر مبنای ديدگاه او، از تشکیل می 1يکتاپرس تی و توحید

شود ره عبارتند از:اصل اساسی اس تنتاج می

اصل حاكميت مطلقه و اصيل الهيی بر جهان و انسان )جمش يدی، .0

؛(175-173: 0377

(؛014-019 )همان، هاي الهيی حاكم بر جهان هس تیاصل وجوب سنت .2

( 009-014اصل آ زادی و اختيار انسان )همان، .3

خداوند بر اساس حاكميت مطلقۀ خویش و سنن طبيعی و فطری حاكم بر

جهان هس تی، انسان را به دليل دارا بودن عقل و اختيار، خليفۀ خود در زمين

قق و...( و انسان مس ئوليت تح 022، انعام: 22، نحل: 34قرار داد )بقره:

خلافت عمومی خود را در زمين بر عهده گرفت. اين عرضه و پذيرش، هر دو

جنبۀ تکوينی و فطری دارند. بنابراين انسان مس ئول پياده کردن همۀ ابعاد

دانيم ره انسان در جانشينی خود از سوی خدا در زمين است. همچنين می

برخی از ای روبرو است رهتحقق خلافت خود در زمين، با مشکلات عديده

شود. بدينسان از نظر صدر، های ذاتی و درونی او مربوط میآ نها به ويژگی

خداوند در رنار خط جانشينی فطری و تکوينی، خط نظارت یا گواهی

)تشريعی( را ترس يم فرمود؛ اما در جهت برقراری خلافت عمومی، رابطه بين

نی نمايندگان خط خلافت تکوينی آ دمیان با خط نظارت تشريعی گواهان، يع

حید توحید و يکتاپرس تی در اين ديدگاه مفهومی وس يع دارد و دربرگيرندۀ توحید ذاتی، توحید در صفات )تو 1.

تر از همه، توحید در عبوديت و پرستش )توحید عملی( است. صفاتی(، توحید در فعل )توحید افعالی( و مهم

توحید عملی نيز مفهومی فراگير و گسترده دارد و تمامی ابعاد فردی، اجتماعی، روحی و جسمی انسان را در بر

گيرد. می


( و رابطه بين عقل و شرع، بازوی 27ه.، خ: 0344)صدر، 1خدا در زمين

قدرتمندی برای انسان است؛ همان گونه ره در مکتب اسلام، در اساس

تعارضی بين عقل و شرع وجود ندارد، تعارضی نيز بين خط خلافت انسان و

خط شهادت گواهان نيست.

نظريۀ گواهی )شرع( مورد باور شهيد از دو نظريۀ خلافت انسان )عقل( و

گواهی نمايندگان »و « خلافت انسان»شود ره هر دو خط صدر اس تنباط می

از وسعت و گستردگی بارزی، به ميزان گسترش و وسعت تمامی ابعاد « شرع

زندگانی انسان، برخوردار است. اما در اين میان بارزترين جنبۀ اين دو خط،

، جنبۀ س ياسی و اقتداری آ ن است. اين امر بدان به ويژه خط خلافت عمومی

ترين وظيفۀ انسان به لحاظ تکوينی و عقلی و وظيفۀ معناست ره برجس ته

پيامبران به عنوان نمايندگان شرع، برقراری دولت و نظام س ياسی صحيح و

شایس ته در جامعۀ بشری است. در بعد خلافت عمومی، انسان به حکم تکوين

دارد و هم مس ئول است ره دولت و نظام س ياسی و فطرت، هم توانایی

ای را در جامعۀ خود به وجود آ ورد؛ زيرا تا اين بعد از مطلوب و شایس ته

صورت –يعنی س ياست، اقتدار، دولت و نظام س ياسی –خلافت انسان

یابد. عينی و تحققی به خود نگيرد، ديگر ابعاد خلافت عمومی انسان تحقق نمی

رين جنبۀ هر دو خط خلافت عمومی انسان و گواهی تبنابراين، اساسی

گواهان، برقراری نظام س ياسی و دولت در جامعه است.

. مفاهيم اساسی2

. س ياست 0 -2

و « خلافت انسان»های در اندیشۀ س ياسی صدر، در مررز نظريه« س ياست»

ترين بخش اين دو خط تکوينی و تشريعی قرار دارد و عمده« گواهی پيامبران»

دهد. شهيد صدر محور اساسی نظريۀ تکوينی خلافت انسان و را تشکیل می

ن خدا یا دين الهيی در زمين هستند ره عبارتند از پيامبران، . منظور از گواهان در اندیشۀ شهيد صدر، نمايندگا 1

ش ناسان بزرگ .امامان و علمای برجس ته و دين


داند. بر ترين رنگ حرکت تشريعی پيامبران و امامان را س ياست میدرخشان

اساس اندیشۀ صدر مهمترين وظيفۀ انسان در مسير و جریان تحقق خلافت

الح است. اش، ایجاد و برقراری دولت و نظام س ياسی و اجتماعی سالم و صالهيی

های پيامبران نيز با هدف اساسی ایجاد نظام س ياسی و دولت صالح یا انقلاب

( صورت گرفته و اين، موضوع بحث س ياست 332: 0337دولت کريمه )قمی،

( است. 29ق: ص 0919)صدر، « الس ياسه العليا»برين

از همين رو پيامبر اسلام )ص( نيز رهبری س ياسی و اجتماعی امت را در

وظايف ديگرش )ابلاغ و حفظ رسالت( بر عهده داشت و امامان معصوم رنار

هم اس تقرار حرکت و قیادت س ياسی و اجتماعی پيامبر )ص( را بايد تحقق و

(.027؛ بی تا، الف: 94ه.، خ: 0344بخش يدند )صدر، اس تمرار می

شهيد صدر، س ياست را به مفهوم رايج در اذهان مردم ره به معنای انحراف

، به كار «الالتواء و الافتراء»صداقت در رفتار و گفتار است، يعنی و عدم

(. از نظر او، س ياست به دو صورت تجلی 99ق، ص 0919برد )صدر، نمی

رند:می

ای محدود و مفهومی عاری از دقت دارد . س ياست به مفهوم رايج ره دايره0

و رفتار و گفتاری مبتنی بر عدم راس تی و صداقت است.

ای بس يار گسترده و مفهومی دقیق و به مفهوم راس تين ره دايره . س ياست2

پرمعنا دارد و بر صداقت و راس تی متکی است. چنين س ياس تی، راه و وس يلۀ

هدايت انسان و جامعۀ انسانی است و هدف دنيایی و اخروی دارد. از اين

ر ديدگاه، پيامبران، هم عالم به س ياست اند و هم مس ئوليت تحقق س ياست را د

جامعه بر عهده دارند.

در روايت است ره پيامبر اکرم )ص( مبعوث شد »به بيان امام خمينی )ره(:

(.9/92: 0321)خمينی)امام(، « ره س ياست را متکفل باشد

را به مفهوم حقیقی و راستینش مورد توجه « س ياست»امام شهيد صدر،

)صدر، « الالتواء فیه... ها الحقیقی الذی لاو انما اقصد بها مفهوم»دهد: قرار می

نویسد:(. او بر همين مبنا در بيان اين س ياست صحيح می99ق: ص 0919


نه به معنایی ره آ ن را از -همانا س ياست در معنای صحيح خود»

عبارت است از مراعات شؤون امت و روابط -رنيماس تعمارگران مشاهده می

امت و نگهبانی وجود بخش مصالحای ره تحققداخلی و خارجی آ ن، به گونه

)العاملی، « اجتماعی آ ن در تمام ابعاد و جوانب زندگی باشد...

(.0/322م.: 2113ه./0924

مبين ترکيب بعد س ياسی و مررزی دو « الس ياسه العليا»در اندیشۀ صدر

خط خلافت عمومی و گواهی است؛ يعنی هدايت و راهيابی جامعۀ بشری به

وی و اخروی )س ياس تی ره پيامبران و امامان سوی خير و رفاه و سعادت دني

بيان متبلور و »معصوم )ع( منادیان آ ن بودند(. از چنين ديدگاهی، س ياست نه

: 0324)علی بابایی، « متمررز اقتصاد و بازتاب مبارزات طبقاتی است

مفهوم لغوی س ياست در «. حكمرانی محض و سلطه بر ديگران»( و نه 0/349

الس ياسه، اس تصلاح الخلق »نندۀ اين موضوع است: زبان عربی نيز بيان ر

(: 322)معلوف، بی تا: « بارشادهم الی الطريق المنجی ف العاجل اوال جل

س ياست عبارت از همت گماشتن به اصلاح مردم و هدايت آ نان به راهی است

شان گردد.ره در دنيا و آ خرت، موجب رهایی و نجات

ندگی س ياسی و اجتماعی امت و جامعه بر اين مبنا، س ياست مدينه، تدبير ز

بر مبنای عدل و اس تقامت و حرکت امت به سوی خير و رمال راس تين است.

الس ياسه المدينه، »س ياست مدينه در لغت عربی نيز چنين معنایی را داراست:

(.322)همان: « تدبير المعاش مع العموم علی سنن العدل و الاس تقامه

یا « الس ياسه العليا»ينه را در سه بخش شهيد صدر، بطور کلی س ياست مد

السلطات »یا س ياست اقتصادی و « الس ياسه الاقتصاديه»س ياست برين،

(. بخش 29ق. : 0919سازد )صدر، یا اقتدار قضایی مطرح می« القضائيه

اول، مبين رهبری و ادارۀ امور س ياسی جامعه است؛ بخش دوم، به اداره امور

شود؛ و بخش سوم، دربرگيرندۀ ادارۀ امور می اقتصادی و مالی جامعه مربوط

قضایی جامعه است. بر اساس نظريه خلافت انسان، س ياست، امانت عمومی

ای همگانی دارد و لذا مس ئوليتی طبيعی و فطری است و از الهيی است و جنبه


اينجاست ره مشارکت س ياسی مردم حق آ نها است و مس ئوليتی است ره بايد

همچنين با توجه به فطری بودن دين، نه تنها تعارض یا در ايفای آ ن بکوش ند.

جدایی بين دين و س ياست وجود ندارد، بلکه س ياست در ذات دين قرار دارد

ناپذير از وجود انسانی نيز و بخشی از آ ن است و بدين لحاظ بخشی جدایی

هست. دين در بعد تشريعی نيز چون چيزی جز تدوين تکوين و فطرت نيست

دين »توان (، پس س ياست را در بطن خود دارد و نمی44ق.: 0920)صدر،

را بدون س ياست عنوان کرد. چنين تصوری برابر است با غيرتکوينی « راس تين

های فطری دانستن دين و در نتیجه آ ن را امری جدا از انسان و جدا از ويژگی

از او تصور کردن؛ و لذا چنين برداش تی از دين، از ریشه غلط است. بنابراين

نفسه مکتبی انقلابی است ره در آ ن زندگی از عقیده جدا نظر صدر، اسلام ف

نيست و مرزی میان بعد اجتماعی و محتوای فکری و روحی آ ن وجود ندارد و

)صدر، « از اينجاست ره در رهگذر تاریخ، اسلام انقلابی منحصر بفرد است

(.27-22: 0323؛ 4ه.:0344

اسی. چيس تی دولت و نظام س ي2 -2

المللی و صاحب بيشترين اقتدار در دولت، مهمترين بازيگر در عرصۀ روابط بين

ترين مفهوم یا مقوله در حوزۀ مطالعات س ياست داخلی است. دولت، محوری

س ياست و علوم س ياسی است و در نتیجه تعريف آ ن، همواره مورد مناقشۀ

و State ليسی دولت معادل واژۀ انگ نظران بوده است.اندیشمندان و صاحب

هایی های اروپایی ديگر هم از واژه)اتا( است و زبان Etatواژۀ فرانسوی

اند گرفته شده Statusها از واژه لاتين رنند، ره همگی آ نریشه اس تفاده میهم

(. و احتمالا Hay, 2001: 1469ره به معنی وضعيت و موقعيت است )

است.فارسی« س تان»و پسوند « اس تان»ریشه با هم

گاه در بيان دولت، آ ن را به مفهوم تجلی و جلوۀ قدرت و اقتدار س ياسی

ناشی از تشكل س ياسی جامعه، مورد توجه قرار داده اند و زمانی سخن از

حکومت قانونی چندين خانوار بر کليۀ متعلقات مشترک ایشان به همراه يک »


اه نيز دولت به . به میان آ ورده اند. گ(Bodin, 1995:1)« حاكميت فائقه

اى دولت عـبـارت اسـت از عـده»اش تعريف شده است: دهندهاجزای تشکیل

از مگردم كـه در سگرزمـیـنی مـشگخص بطور دائم اسكان دارند و داراى

كنند و از حاكميتی حـكگومـتگى هـسـتـنـد كه به وضع و اجراى قانون اقدام مى

ـدرت عـالی، آ نگهـا را از تـعگرضـات برخوردار اند كه به صگورت روح حـاكـم و ق

(. بر مبنای اين گونه 02: 0342)قوام،« داردداخـلی و خـارجگى مگصگون مگى

تعاريف، دولت را از طريق وجود عناصر و ويژگيهایی چون وجود حاكميت یا

توان ش ناخت. تمررز اقتدار س ياسی به اضافۀ سرزمين مشخص و مردم و... می

اجتماعی يک جامعه است. بدیهيی -و سيس تم کلی س ياسیدر واقع دولت، نظام

یا « هيئت دولت»است ره در اينجا منظور از دولت، مفهوم رايج آ ن يعنی

ای است ره در آ ن قدرت س ياسی تمررز نيست؛ بلکه بيانگر جامعه« قوه مجريه»

یافته و نهادهایی برای تحقق، حفظ و اس تفادۀ مطلوب از آ ن در جهت رساندن

خير و سعادت به وجود آ مده اند. در اين معنی، دولت و نظام جامعه به

، را «حکومت»س ياسی، مفهومی است عام ره نهادهای گوناگونی، از جمله

دهد. در زبان عربی معاصر نيز دولت تقريبا برای تحقق اهداف خود تشکیل می

به همين معنای کلی به كار رفته است؛ هر چند، گاه نيز به عنوان معادل

ومت، قوۀ مجريه یا هيأ ت دولت اس تعمال شده است. دولت و نظام حک

س ياسی در اين مفهوم، حالتی ایس تا و پايدار دارد، هر چند نهادها و

شوند؛ مثلا شكل یا نوع حکومتها ساختارهایش، دس تخوش تغيير و تبديل می

یابد، توان، اقتدار و قدرت شود، ميزان جمعيت یا قلمرو تغيير میعوض می

ماند. شود، ولی دولت و نظام س ياسی ثابت میاسی دس تخوش تحول میس ي

دولت و نظام س ياسی، موضوع و محور اساسی س ياست برين است. بنابراين

در اندیشۀ صدر، تحقق خلافت عمومی انسان در زمين )در بعد س ياسی( در

تواند گيرد؛ يعنی زمانی انسان میقالب ایجاد دولت و نظام س ياسی صورت می

خلافت عمومی خود را در معنای كامل آ ن عملی سازد ره به تشکیل دولت و

–هی المظهر »نویسد: جامعۀ س ياسی مبادرت ورزد. صدر در تعريف دولت می


؛ 2)صدر، رقم:« الاعلی للوحده الس ياس يه التی توحد جماعه من الناس

(: دولت، برترين تجلی وحدت س ياسی 392ه.:0901م./0434الحسينی،

از مردم است.جماعتی

. اساس و مبنای دولت3 -2

« وحدت س ياسی»صدر در تبيين تعريفش از دولت ره در بالا آ مد، بر عنصر

رند. اين وحدت س ياسی، ره ناشی از وجود جمعی مردم است، تأ کيد می

ها، به عنوان جانشينان خدا در زمين است. انعكاسی از وحدت عمومی انسان

حده العامه بين الناس( دارای دو بعد است: ها )الو وحدت عمومی انسان

ای.وحدت عاطفی، وحدت اندیشه

وحدت عاطفی: مبتنی بر عواطف و احساسات مشترک افراد است و -0

مردم يک سرزمين در دارا بودن اين عواطف و احساسات به دلايلی نظير

ت وحد»اشتراكات قومی، نژادی، سرزمینی و... اشتراک دارند. به تعبير صدر:

عاطفی، احساس مشترکی است ره گروهی از مردم به دلايلی نظير زندگی در

سرزمين مشخص با مرزهای جغرافیایی و اشتراكات قومی همچون زبان، خون

؛ الحسينی، همان 2)صدر، رقم:« رنند.)نژاد( یا تاریخ مشخص احساس می

:392)

شه و مکتب ای و عقیدتی؛ عبارت است از ايمان به اندی وحدت اندیشه -2

واحد و مشخص. اين نوع وحدت نيز در ذات خود، جنبۀ طبيعی و فطری

دارد؛ زيرا طبعا انسانهایی ره دارای اصول فکری و نگرشی مشترکی هستند، با

یابند. صدر، دولتی را ره بر مبنای چنين هم وحدت نظر و وحدت عمل می

عمل »برای « علمی»گيرد، دولتی اصيل و برخوردار از مبنای وحدتی شكل می

داند؛ زيرا اين گونه وحدت بر پايۀ بينشی صحيح نسبت به هس تی، می« و رنش

ای انسان و جامعه به وجود آ مده است. شهيد صدر در مورد وحدت اندیشه

ای عبارت است از ايمان گروهی از مردم به اندیشۀ وحدت اندیشه»نویسد: می

ویش را بر مبنای آ ن اس توار واحدی نسبت به زندگانی، ره وحدت س ياسی خ


رنند؛ و اين وحدت، طبيعی است و لذا آ ن شایس تگی را دارد ره کيان می

؛ 2)صدر، رقم:« س ياسی جامعه در قالب دولت بر آ ن اس توار گردد...

(؛392الحسينی، همان:

وحدت و همبس تگی »بنابراين صدر مبنای اساسی و پايۀ زيرين دولت را

ای است طبيعی و فکر و اندیشه، عقیده و بينش قاعدهداند؛ زيرا ای میاندیشه

ها در زير لوای واحدی به نام نظام س ياسی و دولت: فطری برای تجمع انسان

ای است برای تعليل عملی وحدت ای، وحدت شایس تهزيرا وحدت اندیشه»

شود: و كانت الوحده الفکريه هی گر میای ره به صورت دولت جلوهس ياسی

)صدر، « ه لتعليل الوحده الس ياس يه الممثله ف الدوله تعليلا علمياالوحده الصالح

(. بنابراين دولت در نگاه صدر، نظام 9-3؛ بی تا، الف:02-00ه.، ل:0344

گيرد.س ياسی کلی جامعه است ره بر مبنای فطرت و اندیشه شكل می

. منشأ تاريخی دولت3

عى صاحب قدرت، از ای است تاريخی و به عنوان سازمان اجتمادولت پديده

ديرباز در جامعۀ انسانی نمود یافته است. برخی بر اين باورند ره: دولت

هـمگزاد جـامـعـه اسـت، بـديگن مـعـنـا كـه هـمگزمـان بـا تـأ سـیـس جـامـعـه گ

، منظم و داراى روابط عميق و مس تمره )کينگ، : 0322گگروهگى مـتـشـكله

ساس شـد. تقريبا بين ارثر اندیشمندان ضرورت ایجاد دولت نيز اح -( 31

ای س ياسی اين موضوع پذيرفته شده است ره دولت و نظام س ياسی در مرحله

خاص از تاریخ زندگانی بشر به وجود آ مد. يعنی جامعۀ بشری، يک دورۀ

ها و مقتضيات ای را پشت سر گذاشت و آ نگاه شرايط و ويژگیابتدایی و اوليه

دولت رهنمون ساخت. خاصی، آ ن را به تشکیل

حال بايد ديد منشأ و عامل پيدایش دولت در آ ن مقطع خاص تاريخی چه

بوده است. نظريه هایی چند در مورد اين علل و منشأ پيدایش دولت مطرح

شده ره عبارتند از:


ای دارای امكانات، بدين معنی ره عده«: زور»و « تغلب». نظريۀ 0

در نتیجه ديگران را فرمانبردار خود ساختند ها و قدرت بيشتری شدند وتوانایی

آ يند كه و دولت یا نظام س ياسی را به وجود آ وردند. دولت ها وقتي به وجود مي

داراي توان و منابع كافي براي اعمال سلطه بر مراكز قدرت پيراموني بوده و

اين وضعيت را گاه (.302: 0370بتوانند منازعات را حل كنند )وينسنت،

خوانيم. در اين معنا مي« سازي مبتني بر زوردولت»و یا « سازيدولتپروژۀ »

سازي يك برنامه عملي است كه معمولا قدرت هژمون در راس تاي دولت

: 1838مصالح و منافع خود بر مردم يك كشور تحميل مي كند )شفیع ،

81.)

لين بر مبنای اين نظريه، او «: تفويض حاكميت الهيی به پادشاهان». نظريۀ 2

بار حارمان و پادشاهان بر اساس حق الهيی حاكميت ره به آ نها اعطا شده بود،

اقدام به تشکیل دولت کردند. چنين ديدگاهی درباره منشاء قدرت و نقش مردم

در آ ن، در قانون اساسی مشروطيت به روش نی قابل مشاهده است. در اصل

ق مردم به شخص سلطنت موهبتی الهيی است ره از طري»شود: اول گفته می

(.0)قانون اساسی مشروطيت: اصل« شودشاه واگذار می

سازد ره مردم يک جامعه اين نظريه مطرح می«: قرارداد اجتماعی». نظريۀ 3

–بر اساس يک قرارداد اجتماعی خاص، به تشکیل دولت و نظام س ياسی

تماعی، طبق نظريۀ قرارداد اج»اجتماعی مورد نظر مبادرت کرده اند. به بيان ديگر

دولت محصول کوشش س نجيدۀ انسان است و اقتدار خود را از رضايت

های دور تاريخی از راه قراردادی اجتماعی خود را به گيرد ره در زمانمردمی می

(.031: 0373)عالم، « صورت هيئتی س ياسی سازمان دادند

دارد منشاء و ریشۀ اصلی ره بيان می«: تطور دولت از خانواده». نظريۀ 9

یافتۀ خانواده نيست. در دولت، خانواده است و دولت چيزی جز شكل تكامل

اين نگاه دولت ابزاري نيست كه انسان براي تأ مين هدف خاصي آ ن را ایجاد

اي است كه خود تحول وارهكرده باشد، بلكه همانند خانواده و جامعۀ مدني، اندام

و فردي است... دولت و تكامل یافته و حاوي غایاتي والاتر از غایات جزيي


بخشد و خود اي مركب، به خانواده و جامعۀ مدني وحدت ميبه عنوان پديده

(. 42-42: 0332تر خانواده و جامعۀ مدني است ) بشيريه، یافتهشكل تكامل

بر اساس اين نظريه، دولت «: فطری و تکوينی بودن دولت». نظريۀ 2

و طبيعی انسان در مسير حرکت به نتیجۀ زندگی اجتماعی و در واقع نياز فطری

اي از تيلي معتقد است كه دولت محصول مجموعهمثلا سوی رمال است.

فرايندهاي پيچيدۀ اجتماع است كه يك مسير طبيع را ط كرده است

(.233: 0333)بيليس و اسميت ،

مطابق اين برداشت، دولت «: طبقاتی و اقتصادی بودن دولت». نظريۀ 2

یخ توسط طبقۀ قدرتمند و استثمارگر و به منظور فشار بيشتر بر در طول تار

فلسفۀ دولت از نظر »به بيان مطهری: طبقۀ استثمارشده به وجود آ مده است.

اينها )مارکسيس تها( همان مالكیت است؛ يعنی دولت مولود پيدایش مالكیت

خصوصی است و به عبارت ديگر دولت مولود استثمار است. تا قبل از آ نكه

مالكیت و استثمار پيدا بشود، در جامعۀ اشتراك اوليه حكومت و دولتی وجود

كه اقليت -نداشت. بعد كه مالكیت خصوصی به وجود آ مد، يك اقليتی

آ مدند و يك قدرت و تشكیلاتی برای -دهكش بودند با يك اكثريت بهرهبهره

ها به ثمارشدههای استها و طغيانحفظ منافع خودشان و برای جلوگيری از قیام

(.15/787: 1838وجود آ وردند و اسم آ ن را دولت گذاشتند )مطهری،

گويد ره دولت ریشه در احتياجات . نظريۀ تاريخی یا تكاملی: اين نظريه می7

حقیقی بشر دارد و از تجمع عوامل گوناگون و طی يک دورۀ تكاملی بس يار

چندين عامل به طولانی شكل گرفته است و به تدريج و بس يار رند تحت

وجود آ مده تا به اين ساختار پيچيدۀ امروزی رس يده است. اين عوامل عبارتند

از: خویشاوندی و همخونی، دين، مال و مس ئله حفاظت از مال، زور،

پرداز انگليسی از جمله نویس ندگانی ( نظريهBurgessبيداری س ياسی. بارگس )

است ره نمايندۀ اين رويکرد است.

دائا دولت را يک ضرورت اصيل اجتماعی )صدر، شهيد صدر ابت

داند ره از فطرت و نيازهای طبيعی او جدا نيست ( می01ه.، ل:0344


(. يعنی ضرورت و لازمۀ وجود دولت، امری فطری است. پس 00)همان:

تمايل به تأ سيس آ ن ریشه در ذات و نهاد آ دمیان دارد. او سپس در مورد

ای است ره در مقطعی گويد ره دولت پديدهمنشاء تاريخی دولت، اين طور می

های قرارداد اجتماعی، خاص از تاریخ بشر به وجود آ مد. وی با رد نظريه

طبقاتی، تطور دولت از خانواده، تغلب و زور، و تفويض حاكميت الهيی به

نویسد:سورۀ بقره می 203پادشاهان و حكام، و با بيان آ يۀ

ه فطرت بر آ نها حاكم بوده است، امتی همۀ مردم در مرحلۀ اوليۀ تاریخ ر»

يکپارچه و واحد بودند؛ و تصوراتی از زندگی، احتياجاتی ساده و نيازهای

محدودی داشتند، تا اينکه در اثر برخوردهای اجتماعی بيشتر در زندگی،

ای به وجود آ مد و افق ديد ها و اس تعدادها رشد یافت و امكانات تازهموهبت

های بشر تنوع یافت. بدينگونه آ رزوها و خواس تهتر شد و انسان وس يع

اختلافات و تناقضات میان نيرومند و ناتوان شروع شد. در نتیجه زندگی

اجتماعی، ديگر نياز به موازين و معيارهایی داشت تا حق را مشخص سازد و

عدل را بر پا دارد و وحدت جامعه را در يک چهارچوب سالم تضمين نمايد...در

تاريخی بود ره اندیشۀ تأ سيس دولت توسط پيامبران آ شكار گرديد و اين مرحلۀ

پيامبران نقش خود را در ایجاد دولتی سالم )الدوله السلميه( ايفا کردند و خداوند

ه.، 0344و 02-00)همان: « متعال نيز اصول و قواعد آ ن را وضع کرد

(.39-33خ:

سوره بقره استناد 203شهيد رابع، در اين گفتار خود، به كلام خدا در آ يۀ

ين ومنذرين وآنزل معهم »جويد: می هين مبشره النبي ة واحدة فبعث الله كان الناس آم

ين آ لا الذ ليحکم بين الناس فيما اختلفوا فیه و ما اختلف فیه ا وتوه الكتاب بالحقه

ين آ منوا لما اختلفوا فیه من الذ نات بغيا بينهم فهدى الله ه م البي من بعد ما جاءته

تقيم س اط م لی صر یهدي من یشاء ا ذنه والله

با مردم يک امت بودند، «: الحقه

ترساننده را بفرس تاد، و بر آ نها رتاب بر حق دهنده و پس خدا پيامبران بشارت

نازل کرد تا آ ن رتاب در آ نچه مردم اختلاف دارند میانشان حکم رند، ولی جز

کسانی ره رتاب بر آ نها نازل شده و حجتها آ شكار گش ته بود از روی حسدی


ورزيدند در آ ن اختلاف نکردند و خدا مؤمنان را به ارادۀ ره نسبت به هم می

کردند راه نمود، ره خدا هر کس را ره ن حقیقتی ره اختلاف میخود در آ

رند.بخواهد به راه راست هدايت می

شود و آ ن اينکه آ یا مردم خود بر مبنای نظريۀ در اينجا سوالی مطرح می

توانستند دولت را به وجود آ ورند ره پيامبران به خلافت عمومی خویش نمی

اصول آ ن را نيز خداوند وضع و مقرر نمود؟ ايفای اين نقش پرداختند و قواعد و

شود اين است ره با ایجاد اختلاف، آ نچه از مباحث شهيد صدر اس تنباط می

بشر نتوانست خلافت الهيی خویش را به ثمر برساند و لذا وحدت فطری اوليه

و بدين علت جامعه به سه بخش نيرومندان، ضعيفان و »را از دست داد.

کشان و مس تضعفان در نهايت به دو گروه بهره متوسطين تقس يم گرديد و

(. بدينسان، مردم با 2، بی تا : 03-02ه.، ل:0344)صدر، « انجامید...

توجه به دايرۀ محدود آ گاهی خود نتوانستند خلافت الهيی خویش را عملی سازند.

علاوه بر ابلاغ –در نتیجه خداوند به پيامبران، مأ موريت تشريعی ديگری

داد و آ ن ایجاد دولت با كمک و یاری مردم بود. حال –مردم رسالت و ارشاد

نظريۀ نقش پيامبران در ایجاد »بايد ديد ره شهيد صدر چه دليلی برای بيان

دارد. صدر در اينجا، هم به دلايل عقلی و فلسفی )موضوع اجتماعی « دولت

آ یات رند و هم بههای انسانی( اشاره میبودن انسان و وجود تعارضات و ويژگی

دهد:قرآ نی. به علاوه، وی تجربۀ تاريخی بعضی از پيامبران را مورد توجه قرار می

و بدينسان پيامبران به اشكال گوناگون، همواره نقش خود را در ایجاد »

های صالح ايفا کرده اند و تعداد زیادی از آ نها خود نظارت مس تقيم بر دولت

ليمان )ع( و... . برخی از پيامبران دار شدند؛ نظير داود )ع(، سدولت را عهده

نيز همۀ زندگی خود را در تلاش برای اين منظور به سر رساندند، نظير حضرت

های اسلاف پاک خویش موسی )ع(. حضرت محمد )ص( نيز توانست کوشش

ترين نمونۀ دولت را در تاریخ )انظف و اطهر را به ثمر برساند و بهترين و پاک

د رند؛ دولتی ره بحق، نقطۀ عطف بزرگی در تاریخ دوله ف التاریخ( ایجا


ه.، 0344)صدر، « بشريت گرديد و تجسم كامل مبادی يک دولت صالح شد

(.2، بی تا، الف: 03-02ل:

. ضرورت دولت و نظام س ياسی9

ای اصيل و ضرورتی اجتماعی. پديده0 -9

شهيد صدر وجود دولت را ضرورتی اجتماعی و مبتنی بر فطرت و تکوين

ها بر داند، بدين معنی ره انسانانسان به عنوان موجود فطری و خردمند می

اساس فطرت خویش، موجوداتی خردمند، مدنی و س ياسی هستند و اين

: 0377سازد )جمش يدی، ويژگی، ضرورت وجودی دولت را آ شكار می

گيرد و از (. زيرا انسان از سویی از خرد برای تدبير امور خویش بهره می232

يگر سوی، مدنی است، يعنی دارای حیات جمعی و مبتنی بر خرد است. به د

رند:همين جهت، صدر دو ويژگی اساسی برای دولت مطرح می

ها و ای است اصيل و مطابق با خواس ته. اصالت داشتن: دولت پديده0

علايق انسان. بنابراين تا زمانی ره انسان با ويژگيهای فطری خویش در زمين

تواند از آ ن جدا باشد. به تعبير ارسطو رند، به دولت نياز دارد و نمیزندگی می

وطن است، موجودی یا و آ نکس ره از روی طبع، و نه بر اثر تصادف، بی»

(. صدر در رتاب 2: 0329)ارسطو، « فروتر از آ دمی است یا برتر از او

ت ها، معتقد اسمارکسيست« زوال حکومت و دولت»اقتصادنا، با رد نظريۀ

گويند به دو صورت قابل ها میره از بين رفتن دولت، آ نگونه ره مارکسيست

طرح است:

تحولی آ نی، انقلابی و يکباره؛ در اين صورت اگر حکومت پرولتاریا –الف

با انقلابی ناگهانی از بين برود، انقلابيون چه کسانی هستند؟ و اگر برابری

هومی دارد؟اجتماعی به وجود آ مده باشد، انقلاب چه مف

دانيم ره اولا، تحول تدریجی با تحول تدریجی؛ در اين مورد نيز می –ب

قوانين دیالتيک در تضاد است؛ ثانيا، يک دولت سوس ياليس تی چگونه به

برد و حال آ نکه هر دولتی به دنبال تقويت و دفاع از تدريج خود را از میان می


-323: 0321و 294-293م.:0474ه./344)صدر، «حیات خود است

324)

. ضرورت اجتماعی: اين پديدۀ اصيل، ضرورتی است ره حیات اجتماعی 2

و مدنی بشر آ ن را به وجود آ ورده و تا زمانی ره بشر دارای حیات اجتماعی

است و از سرنوشت مشترک برخوردار است، ادامه خواهد یافت. در اينجا

رتی اجتماعی است و رسد و آ ن اينکه اگر دولت، ضرونيز سوالی به ذهن می

انسان نيز موجودی است اجتماعی، چرا بايد دولت در مقطع خاصی از تاریخ

به وجود بيايد؟ هر چند صدر خود چنين سوالی را مطرح نکرده است و لذا

توان گفت ره دليلی جوابی نيز برای آ ن ارائه نداده است، ولی در جواب می

انسان در زمين صورت گيرد؛ زيرا ندارد هر ضرورت انسانی، همگام با پيدایش

بشر اين ضرورت را تا زمانی ره با بحران و مشكل مواجه نشده است احساس

دارد و تا وقتی ره شرايط تحقق آ ن رند، هر چند به طرف آ ن گام بر مینمی

ضرورت را در خود و جامعۀ خود یافت، خواس ته یا ناخواس ته به سوی آ ن

به تعبير شهيد صدر در قالب قانونی از رود. از اين حیث اين ضرورت می

(. مثلا 42ق.: 0920رند )صدر، قوانين هس تی و طبيعت تجلی پيدا می

ازدواج و بقای نسل، ضرورتی حیاتی برای انسان است؛ اما آ یا به محض اينکه

تواند چنين ضرورتی را احساس رند و به شود، میکودکی از مادر متولد می

– نه؛ زيرا ره شرايط تحقق ضرورت بقای نسل تحقق آ ن همت گمارد؟ مسلما

هنوز فراهم نشده است. ضرورت بقای نسل، از آ غاز تولد مطرح -نظير بلوغ

گيرد. ای خاص صورت میاست، ولی تحقق و انجام چنين ضرورتی، در مرحله

در اينجا نيز ضرورت دولت و نظام س ياسی وجود دارد، ولی تحقق آ ن نيازمند

(.232: 0377از زندگی بشر است )جمش يدی، ای خاص مرحله

. ضرورت دولت اسلامی2 -9

ای است ره با ظهور پيامبران و نزول از آ نجایی ره در نگاه صدر دولت پديده

یابد گردد، از همين رو در قالب امری انسانی تجلی میوحی در زمين ایجاد می


تعالی است )صدر، ره دارای قواعد و اصول آ سمانی و تقريریافته از جانب حق

یابد (. و در نتیجه با شرايع آ سمانی انطباق می2، بی تا، الف:02ه.، ل:0344

و لذا شكل كامل آ ن با شكل كامل دين يعنی اسلام ارتباط دارد. وی اين شكل

(.0/224م.:2113ه./0924، العاملی،9نامد )صدر، رقم:كامل را دولت اسلامی می

ضرورت ایجاد دولت اسلامی، بر دو اصل بر همين مبنا شهيد صدر در بحث

رند:تکیه می

. اصل ضرورت شرعی: از اين ديدگاه، ایجاد دولت اسلامی برای اقامۀ 0

حدود الهيی، ادامۀ خط نبوت و امامت و حفظ دين الهيی و گسترش آ ن

ضروری است. زيرا بدون وجود دولت اسلامی، نه حدود و فرامين الهيی )به

شود، جتماعی و س ياسی نظير جهاد، قصاص و...( اجرا میويژه فرامين و حدود ا

شود و گسترش پيدا یابد و نه دين الهيی حفظ مینه خط پيامبر و امام ادامه می

رند؛ و اين، يک اصل عقلی و بدیهيی است. می

. اصل ضرورت تکوينی یا عقلی: از ديدگاه شهيد صدر، ایجاد دولت 2

که يک ضرورت تکوينی برای تمدن و اسلامی، نه تنها يک ضرورت شرعی، بل

ترين وس يله برای تحقق اجتماع بشر نيز هست. چرا ره دولت اسلامی، كامل

خلافت عمومی بشر در زمين و تنها راه بشريت برای رس يدن به يک جامعۀ

(. بعد از 237: 0377كامل، متحد، صالح و باسعادت است )جمش يدی،

نظریات متعدد ديگر نتوانستند آ نکه دو مکتب سوس ياليسم و ليبراليسم و

دولتی صالح و مبتنی بر سعادت برای بشر به وجود آ ورند، اين ضرورت

شود ره دولتی اسلامی پديد آ يد تا بتواند آ زادی انسان را بر مبنای احساس می

خلافتش در زمين، تأ مين و عدالت اجتماعی را بر مبنای عدل الهيی در جامعه

در:پياده رند. به بيان شهيد ص

دولت اسلامی، تنها يک ضرورت دينی نيست. بلکه اضافه بر آ ن، »

تواند ضرورت تمدن بشری است )ضروه حضاريه(. زيرا تنها راهی است ره می

اس تعدادهای انسان را در جهان اسلام شکوفا سازد و او را تا جايگاه طبيعی و

ها و ، وابس تگیهاها را از پرارندگیخاص خود در تمدن انسانی برساند و انسان


(. 3و بی تا، س: 2ه.،م:0344)صدر، « های رنگارنگ رهایی بخشدتباهی

باشد.ضرورت تکوينی، بيانگر عقلی بودن دولت در اندیشۀ صدر می

بنابراين در اندیشۀ س ياسی صدر، دولت اسلامی از نظر فطری و عقلی،

زمين امری قطعی و مسلم، و ابزاری برای تحقق خلافت عمومی انسان در

است. و همانگونه ره اين خلافت خود، موضوعی تکوينی است )صدر،

(، ضرورت دولت اسلامی برای خليفه شدن انسان در زمين 000ق.:0920

های مدنی و نيز موضوعی است ره به خلقت انسان و اس تعدادها و ويژگی

گردد. همچنين در بعد تشريعی، وجود دولت اسلامی، به اجتماعی او بر می

ن حافظ و نگهبان و مبلغ رسالت الهيی، امری مسلم و قطعی است و عنوا

ضرورتی است ره مبنایی شرعی دارد. از نظر تاريخی نيز اين دولت شكل گرفته

های گوناگونی داش ته و به وجود آ مده است. هر چند در طول تاریخ، صورت

گر شده اند، اما اساس های متعدد جلوهو حکومت و نهادهایش به شكل

لت اسلامی وجود داش ته است. پس دولت مورد نظر شهيد صدر دارای دو

اجتماعی است. به لحاظ -های چهارگانۀ عقلی و فطری، شرعی و تاريخیضرورت

فطری همانگونه ره بيان شد اين نوع دولت با ساختار ذاتی انسان انطباق

داش ته و ریشه در ذات و ماهيت او دارد. به لحاظ شرعی نيز اصل ضرورت

قق چنين دولتی، هم به عنوان وظيفه و رسالت پيامبران و امامان و هم در تح

متن مقررات شريعت مطرح شده است.

همچنين دلايلی نظير ضرورت تحقق عدل و قسط در جامعه، ماهيت قوانين

س ياسی و اجتماعی موجود در اسلام، ضرورت ایجاد تمدن و پيشرفت انسان

کشی در جامعه و نظم، نفی س تم و س تممسلمان، ضرورت برقراری وحدت و

نظاير آ ن، نيز بيانگر ضرورت اجتماعی و انسانی دولت از يک سو و عقلی

بودن آ ن از سوی ديگر هستند. س يادت اسلام و اعتلای کلمۀ حق و حفظ

تر از همه مصالح دين و شريعت الهيی نيز مويد ضرورت شرعی آ ن است. مهم

مين و رعايت اين امانت بزرگ و تعهد در تحقق نقش خلافت الهيی انسان در ز

قبال آ ن، مبين لزوم دولت اسلامی در جامعه از مناظر فوق است )صدر،


(. به علاوه به لحاظ تاريخی به دست توانای پيامبر اکرم )ص( 39ه.،خ: 0344

چنين دولتی تأ سيس شده است. بلکه شهيد صدر، دولت پيامبر اسلام )ص(

ترين ترين و خالصداند و آ ن را پاکدولت اسلامی میدر مدينه را نمونه اعلای

شمارد )صدر، بی تا دولت )انظف و اطهر دوله( تحقق یافته بر روی زمين می

(.2،الف :

بنابراين لزوم دولت در اسلام به قدری بدیهيی و واضح است ره حتی در

ده ها نيز مطرح شده است. مثلا در دعای افتتاح آ مها و زیارتبرخی نيایش

اللهم انا نرغب اليک ف دوله کريمه تعزبها الاسلام و اهله و تذل »است:

(.332: 0337)قمی، « بهاالنفاق و اهله و...

. عناصر دولت اسلامی2

دولت اسلامی، دولتی مبتنی بر فکر و عقیده است؛ يعنی وحدت س ياسی آ ن

دارد ای، اس توار است. لذا مبنایی عملی و عقلیبر وحدت فکری و اندیشه

ای خاصی (. اين دولت، حامل رسالت و پيام اندیشه22: 0372)جمش يدی،

به نام مکتب اسلام است ره قطع نظر از ويژگيهای نژادی، قومی و مليتی،

های تاریخ است و رسولش رحمه للعالمين است برای تمام انسانها در همۀ دوران

دت زبانی، نژادی، (. دولت اسلامی از اين نظر، مبتنی بر وح017)انبیا:

اقليمی و جغرافیایی نيست، بلکه همان طور ره بيان شد مبتنی بر وحدت فکری

و رذلک الدوله الاسلامیه فانها دوله ذات »و عقیدتی است. به تعبير صدر:

رساله فکريه التی هی الاسلام، و الاسلام دعوه انسانيه عامه بعث بهاالنبی

(.397و حسينی، همان: 9، رقم:)صدر...« )ص( الی الانسانيه كافه

ترين نهاد معمولا در عرف دانش س ياست و حقوق اساسی، دولت را كامل

دانند ره از شخصيتی حقوق برخوردار است و اجتماعی انسانی می–س ياسی

نظير قلمرو )عامل ارضی(، جمعيت )عامل انسانی(، –ای عناصر و اركان عمده

د. قلمرو يک دولت عبارت است از گير را در بر می –حاكميت و حکومت

رند و وجود ای از زمين، دریا و هوا ره دولت در آ ن اعمال حاكميت میناحیه


(. 312چنين قلمرویی، شرط اصلی تشکیل حکومت است )علی بابایی، همان:

تجزيه باشد. دومين رکن تقس يم و غير قابلبه علاوه، اين قلمرو بايد غير قابل

هایی نظير زبان، نژاد، ل انسانی، صرف نظر از ويژگیدولت، جمعيت یا عام

دين، تاریخ و.... است؛ زيرا اين امكان هست ره جمعيت تحت اقتدار يک

دولت، دارای چند زبان یا چند دين باش ند. یا برعکس، مردمی باش ند ره يک

های گوناگون هستند. سومين دين و یا يک زبان دارند، اما تحت اقتدار دولت

دی دولت، حاكميت است ره در اينجا به معنای اس تقلال خارجی و رکن وجو

: 0323باشد )عميد زنجانی، خودمختاری داخلی است و دارای سه ويژگی می

2/49:)

سالاری، نيروهای . دارای نيروی مادی اعمال حاكميت، نظير ديوان0

های س ياسی و اقتصادی و اجتماعی باشد. مسلح، سازمان

يد دائمی و منظم باشد. . قدرت حاكمه با2

. از لحاظ ادارۀ امور داخلی و خارجی، مس تقل باشد. 3

صدر، حکومت را نيز به عنوان يکی ديگر از اركان دولت ذکر کرده است

ره بيانگر تشکیلات س ياسی و ديوانی نظير قوای مقننه، مجريه و قضائيه و...

يت خود و اجرای است. زيرا بدون وجود حکومت، دولت قادر به اعمال حاكم

بينی شده را به اجرا های س ياسی پيشتواند هدفوظايف خویش نيست و نمی

(.0/223ه.:0924م./2113و العاملی، 3درآ ورد )صدررقم:

اجتماعی –ترين نهاد س ياسیبنابراين دولت اسلامی به عنوان دولتی ره كامل

جامعه است و دارای شخصيت حقوق مس تقل و مبتنی بر مکتب اسلام

باشد. بر همين مبنا، عناصر دولت است، دارای عناصر چهارگانۀ مذکور می

اسلامی بنا به اندیشۀ س ياسی شهيد صدر عبارتند از: وطن اسلامی، امت

-0/223اسلامی، اس تخلاف س ياسی )حاكميت س ياسی( و حکومت )همان:

273.)

. وطن اسلامی: مبين قلمرو سرزمینی و در عين حال معنوی دولت 0

شود )حلی، می است ره دارالاسلام يعنی سرزمين اسلام نامیده میاسلا


تواند در بخشی از دارالاسلام (. ولی در شرايط معاصر می0/227ق.:0912

)تمام وطن اسلامی در جهان( تشکیل شود و دارای مرزهای جغرافیایی و

عرف مشخص باشد. اين نوع وطن )کشور( اسلامی، بخشی از دارالاسلام

بزرگ اسلامی است. یا وطن

. امت اسلامی: دربرگيرندۀ عامل انسانی دولت اسلامی است و همانند 2

وطن اسلامی، دو مفهوم اصلی )کل مسلمانان جهان( و عرف )مسلمانان واقع

در يک محدودۀ جغرافیایی معين( دارد. علامه شهيد س يد محمد باقر صدر،

افزايد: امت اسلامی می پذيری )امانت( را نيز به تعريفعنصر مس ئوليت

امت اسلامی، تنها تجمع عددی مسلمان نيست؛ بلکه مقصود از آ ن، گروهی »

ه.، 0344)صدر، « است ره مس ئوليت الهيی خویش را بر روی زمين بپذيرند

(. بنابراين از نظر شهيد صدر، امت اسلامی 049و بی تا، الف: 30-31م:

در جهت تحقق خلافت عبارت است از جمع مسلمانان مس ئول و تلاشگر

عمومی خود. خواه در يک محدودۀ جغرافیایی معين باش ند و یا نه )جمش يدی،

0372 :29.)

. اس تخلاف یا حاكميت س ياسی: منظور از حاكميت س ياسی در دولت 3

اسلامی، تحقق خلافت عمومی انسان )به نيابت از خداوند( در زمين است ره

: 0920شود )صدر، قلمداد میهای تاریخبه تعبير صدر، سنتی از سنت

(.000(، و امری تکوينی و عقلی و نه تشريعی است )همان:001

. حکومت اسلامی: حکومت اسلامی نيز از نگاه شهيد صدر عبارت 9

است از رعايت ش ئون امت اسلامی بر مبنای شريعت اسلامی و مصالح

(.397، الحس نی، همان:2جامعه )صدر، رقم:

يارات دولت اسلامیها و اخت . مس ئوليت2

در اندیشۀ س ياسی شهيد صدر مهمترين مس ئوليت دولت اسلامی، تحقق نقش

خلافت الهيی انسان در زمين است. يعنی دولت و نظام س ياسی وظيفه دارد

ای صالح و شایس ته را بر مبنای نظريۀ خلافت عمومی انسان و ایجاد مدينه


( عملی و متحقق سازند. 009-003م.:0442فضيلت یا مدينۀ فاضله )فارابی،

در واقع رسالت اصلی دولت جز اين نيست. لذا صدر در مباحث گوناگون

، «الدولة الصالحه»هایی اخلاق و متعالی چون خود چنين دولتی را با ويژگی

( یاد کرده ره 00-01ه.،ل:0344)صدر، « الدولة الکريمه»، «الدولة السليمه»

(.32ه.،خ:0344ت )صدر، بخش جانشينی انسان در زمين استحقق

مس ئوليت ديگر دولت اسلامی، تحقق قسط، برپایی عدالت در جامعه و

المللی و حمايت از محرومان نيز تأ ييد و حمايت از حق و عدالت در مسائل بين

)صدر، و مس تضعفان و کسانی است ره در دنيا تحت س تم قرار گرفته اند

قق عدالت بر دوش دولت (. در واقع از سویی مس ئوليت تح32ه.،خ:0344

گردد و اس تمرار است و از ديگر سوی دولت بر مبنای عدالت ایجاد می

یابد. يعنی عدالت هم قاعده و بنای دولت است و هم آ رمان و هدف و می

رسالت و وظيفه و مس ئوليت آ ن. اين است ره عدالت در دولت اسلامی

، در «ايط مرجعشر »رننده است. علامه صدر در مبحث صدر، ررنی تعيين

العداله عباره من الاس تقامه علی شرع الاسلام و »نویسد: تعريف عدالت می

عدالت عبارت است از اس تقامت بر شريعت اسلام و طريقت آ ن «: طريقته

سوره هود و 002های (. صدر در اين بيان، به آ يه0/021: 0430)صدر،

قامت و حرکت بر افزايد ره، اين اس تجويد و میسوره جن استناد می 02

راس تی و حق در صورتی عدالت به معنای واقعی است ره به طبيعت ثابت و

ان تکون هذه »كاملی برای شخص یا جامعۀ عادل تبديل شود. نظير عادت

(.02)همان:« الاس تقامه طبيعه ثابته للعادل تماما كالعاده

لحه وی در ادامه، عدالت به اين معنا را شرط انسان صالح و جامعۀ صا

اين گونه عدالت »داند: داند و لذا آ ن را برای مس ئولان دولت ضروری میمی

هایی چون مرجعيت عليا، ولايت عامه بر مسلمين، قضا، امامت در مس ئوليت

نماز جماعت و اقامۀ شهادت، شرط است. همچنين سزاوار است ره در

جود او ای عالی از عدالت باشد و اس تقامت و اخلاص برای خدا در و درجه

(. چنين 023، بی تا، الف: 22ه.، خ:0344)صدر، « ریشه دوانيده باشد


دهد و عدالتی دولت را در مسير اعتدال واقعی در سلوک و مشی قرار می

بخش معنای دولت کريمه و سليمه و صالحه خواهد بود. لذا در بيانی ديگر تجسم

عدالت عبارت «:العداله هی الوسطيه و الاعتدال ف السلوک»نویسد: می

ه.، 0344است از رعايت حد وسط و اعتدال در سکوت و رفتار )صدر،

( .93: 0323؛ 21ص:

اين نوع عدالت اولا صوری و تنها يک آ رمان برای دولت نيست بلکه واقعی

باشد، بلکه مهترين و قابل تشخيص است و ثانيا فاقد شاخص و معيار نمی

ر خلافت عمومی انسان، عدالتی ره د»معيار آ ن عدل الهيی است:

های اجتماعی بر آ ن اس توار است، همان وجهۀ اجتماعی عدل الهيی مس ئوليت

اش بودند و رسالت آ سمانی بر آ ن تأ کيد داش ته است؛ است ره پيامبران منادی

« گرددو اين، اصل دوم از اصول دين است ره همواره پس از توحید عنوان می

نتیجه متکی بر حقوق و (. در93: 0323، 21ه.، ص:0344)صدر،

ها ست. اين همان سخن امير مؤمنان علی )ع( است ره ها و لياقتشایس تگی

)امام علی ع « العدل يضع الامور مواضعها... و العدل سائس عام...»فرمايد: می

(.924، ح

به قول مولوی:

عدل چه بود؟ وضع اندر موضعش» شظلم چه بود؟ وضع در ناموضع

ظلم چه بود؟ آ ب دادن خار را ه اشجار راعدل چه بود؟ آ ب د

«موضع شه، پيل هم نادانی است موضع رخ شه نهيی، ويرانی است

(0192: 9)مولوی،

و « اعتدال»و « اس تقامت»عدالت به اين مفهوم نيز سه عنصر مهم

را در خود دارد. بنابراين در ديدگاه صدر، عدالت اجتماعی « شایس تگی»

قوق افراد و وضع امور در جای متناسب خود، عبارت است از اس تحقاق ح

ها بر اساس اس تقامت و اعتدال. چرا ره اين دو از لوازم رعايت اس تحقاق

اين اهتمام فراوانی ره به عدل الهيی مبذول گش ته و به عنوان اصل »هستند.

مس تقل از میان صفات ديگر خداوند... متمايز شده است، به لحاظ مفهوم و


های اجتماعی انبیاء اش با انقلاباصل و ارتباط عميق وجهۀ اجتماعی اين

(.93: 0323، 21ه.،ص:0344)صدر، « باشدمی

جامعه »نویسد: شهيد صدر در مورد عدالت و اهميت آ ن برای جامعه می

های انقلابی و بدون عدل و قسط، پايگاه ضروری و قاطع خود را برای جنبش

دهد. بنابراين ی نيک از دست میهااخلاق و آ شكار کردن امكانات و ارزش

و « عدل»، «خير»های ناپذيری به سوی ارزشخلافت حرکت خس تگی

(. 04ه.،خ:0344)صدر، « باشد)قيم الخير و العدل و القوه( می« نيرومندی»

حق و عدالت، حقیقتی است ره وجدان دولت اسلامی را پر »به بيان صدر:

برداری و الحی خاص مورد بهرهکرده است و صرفا عنوانی نيست ره طبق مص

اس تفاده قرار گيرد؛ همان گونه ره ارنون سازمان ملل متحد و ساير سازمانهای

(.034، بی تا، الف: 29ه.، م:0344)صدر، « رنند...المللی چنين میبين

سومين مس ئوليت دولت اسلامی، نگهبانی از مصالح امت و توسعۀ جامعه

و گسترش اسلام و اجرای احكام دين و چهارمين آ ن حفظ مصالح شريعت

های چهارگانه وظايفی را برای دولت به دنبال دارد الهيی است. اين مس ئوليت

ره شهيد صدر آ نها را در سه عرصۀ س ياست داخلی، س ياست خارجی و

رند:اقتصاد به شرح زير بيان می

اين مس ئوليتها در عرصه س ياست داخلی عبارتند از:

ه.، 0344ۀ ش ئون زندگی، دولت و جامعه )صدر، . اجرای اسلام در هم0

(.09، بی تا، الف:31ل:

. عينيت بخش يدن به روح و عمق اسلام، از راه برقراری تأ مين عمومی، 2

(. از بين 720-242م.: 0474ه./0344توازن اجتماعی و تكافل )صدر،

های طبقاتی در زندگی و فراهم آ وردن حداقل زندگی شرافتمندانهبردن فاصله

)صدر، « توفير حد ادنی کريم لكل مواطن»برای هر يک از افراد جامعه:

(.02-09، بی تا، الف:31ه.،ل: 0344

. آ گاهی بخش يدن و ترويج عميق فرهنگ اصيل اسلامی و مکتبی در همۀ 3

افراد، تا بدينوس يله زمینۀ فکری اس تواری ایجاد شود ره بر اساس آ ن، امت


، بی تا، 31ه.،ل: 0344)صدر، ار بخشدحمايت خود را از انقلاب اس تمر

(.02الف:

های دولت الملل نيز مس ئوليتدر عرصۀ س ياست خارجی و روابط بين

اسلامی عبارتند از:

. صدور و حمل نور پرفروغ اسلام و مشعل اين رسالت بزرگ در 0»

سراسر جهان؛

لی المل. حمايت و ایس تادگی بر جانبداری از حق و عدالت در مسائل بين2

های والای اسلامی از اين طريق؛ و عرضۀ ارزش

. یاری تمام مس تضعفين و محرومان جهان و مقاومت در برابر اس تعمار و 3

، بی تا، 29ه.، ل: 0344)صدر، « طغيانگری، به ويژه در جهان اسلام

(.02-09الف:

و در حوزۀ اقتصاد و معيشت نيز عبارتند از:

ل رفالت همگانی و سهيم بودن جامعه . تأ مين اجتماعی بر اساس دو اص0»

در درآ مدهای دولتی؛

ها و . توازن اجتماعی در جامعه از طريق امكانات موجود و تعديل ثروت2

برابری اجتماعی؛

های گوناگون اقتصاد و بكارگيری آ ن تا بالاترين درجه . نظارت بر بخش3

-77ه.، ت:0344، 720-242م.: 0474ه./0344)صدر، « ممکن و...

73 ،0324 :21-22.)

های دولت، شهيد صدر قائل به همچنين در زمینۀ اختيارات و صلاحیت

های دولت ها با رسالت و مس ئوليتارتباط عميق اختيارات و صلاحیت

است:

رنيم؛ همان در اسلام، ما بينش فردگرایی یا عدم دخالت مطلق را رد می»

پذيريم. ما معتقديم ره گونه ره بينش سوس ياليس تی یا اصالت جامعه را نمی

وظيفۀ دولت، اجرای شريعتی آ سمانی است ره برقراری موازنه و تعادل میان

فرد و جامعه را مقرر ساخته است. و جامعه را نه به عنوان يک موجود هگلی


ها ره بايد مورد حمايت و در برابر فرد، بلکه به عنوان گروهی از افراد و توده

ه.، 0344)صدر، « عنايت خود قرار داده است...مراقبت قرار گيرند، مورد

(.07تا، الف: ، بی 32-39ل:

بنابراين از نظر صدر، دولت اسلامی نمايندۀ مصالح عمومی است و مصالح

عمومی، نه مصلحت يک موجودی اصيل به نام جامعه در برابر افراد، بلکه به

اساس، های اشخاص یا مصلحت جمع است. بر اين مفهوم مجموع مصلحت

دولت حق دارد برای تأ مين مصالح عمومی، در امور جامعه مداخله رند و

هایش ابراز دارد. در های خود را برای تحقق رسالت و مس ئوليتصلاحیت

نتیجه، مهتمرين اختيارات دولت اسلامی عبارتند است:

. بيان احكام، يعنی قوانين شريعت اسلام ره ثابت و بدون تغيير اند 0»

(؛ 0/272م.:2113ه./0924، العاملی ،4: )صدر، رقم

)صدر، « . وضع تعاليم، يعنی تصويب قوانين در حوزۀ منطقه فراغ قانونی2

(.2/302: 0321، 720م.: 0474ه./0344

ره بر قوانين ثابت شرعی اس توار است و بر اساس مقتضيات زمان وضع

بت شريعت حدود اختيارات دولت، تنها منحصر به اجرای احكام ثا»شود. می

)منطقه الفراغ من التشريع( « قلمرو آ زادی از نظر قانونی»، بلکه «اسلام نيست

گيرد. دولت از يک سو، مجری احكام ثابت تشريعی )العناصر را نيز در بر می

رنندۀ مقرراتی است ره بنا به الثابته من التشريع( و از سوی ديگر وضع

وين و اجرا گردد )العناصر ضرورت اجتماعی و طبق مقتضيات روز، بايد تد

: 0321، 720م.: 0474ه./0344)صدر، المتحرره وفقا للظروف(

(؛2/302

. اجرا و تنفیذ احكام و قوانين، اعم از قوانين اوليه یا احكام دين، قانون 3

، العاملی 4)صدر، رقم: اساسی و تعاليم یا قوانين اس تنباطی )قوانين ثانويه(

(؛0/272م.:2113ه./0924،


. قضا و دادرسی در خصومات بين افراد رعيت )امت(، و بين حارمان و 9

، العاملی 4امت )او بين الراعی و الرعيه( بر اساس احكام و تعاليم )صدر، رقم:

(.0/272م.:2113ه./0924،

نتیجه

علامه شهيد س يد محمد باقر صدر مشكل اساسی جهان معاصر، به ويژه در

عمومی را وجود بحران نظام س ياسی و دولت عرصۀ س ياست و ادارۀ امور

داند. اين بحران، بحرانی است ره ریشه در بينش فرهنگی صالح و شایس ته می

س ياسی و –و س ياسی جوامع امروزی دارد و در نتیجه بر نوع نظام اجتماعی

ادارۀ امور عمومی جامعۀ معاصر تأ ثير گذاش ته است. در نتیجه او با توجه به

حلی امعۀ معاصر و از مکتب اسلام دارد، در پيی ارائۀ راهش ناختی ره از ج

اساسی و بنیادين برای حل اين مشكل و بحران بوده است.

های مشیها، اصول و خطدر نتیجه او با تکیه بر دگرگونی معيارها، ارزش

های طبيعی و فطری انسان و کل نيازهای حاكم بر زندگی و تکیه بر ويژگی

به ارائۀ نظريه دولت دينی یا دولت اسلامی روی آ ورده فردی و اجتماعی بشر

های رايج زمان خویش يعنی است؛ و آ ن را در برابر سه گونۀ اصلی دولت

های ليبراليس تی، سوس ياليس تی و كمونيس تی مطرح کرده است. با طرح دولت

ای شهيد صدر بر مبنای توحید و اصل حاكميت الهيی و خلافت چنين نظريه

نظارت شرع الهيی، به بررسی و تبيين دولت و نظام س ياسی انسان و وجود

پردازد. در اين نگاه دولت اسلامی به آ ل خود در قالب دولت اسلامی میايده

لحاظ منطقی در عين ارتباط تام با شريعت اسلام، از رمال و جامعيت لازم

به مشکلات س ياسی و اجتماعی بشر برخوردار است. از همين برای پاسخگویی

رو نه تنها ضرورت شرعی دارد بلکه از ضرورت تکوينی و فطری و نيز

ضرورت عقلی و تمدنی نيز برخوردار است؛ و از آ نجایی ره آ شكارا نمونۀ عينی

آ ن در تاریخ شكل گرفته دارای ضرورت تاريخی است و با توجه به لزوم تكامل

باشد و در نتیجه ی انسان و رشد و توسعۀ امت، امری اجتماعی نيز میجمع


تواند کرامت و اصالت دوگانة مادی و معنوی فرد و جامعه را توآ ما تضمين و می

تأ مين نمايد.

رسالت و مس ئوليت اساسی اين دولت، تحقق نقش خلافت الهيی انسان در

لذا حیطۀ اختيارات آ ن زمين و رساندن او به رمال و سعادت حقیقی است. و

باشد. بنابراين دولت اسلامی نمايندۀ نيز تابعی از رسالت و مس ئوليتش می

مصالح عمومی از يک سو و مصالح شريعت از سوی ديگر است. مصالح

عمومی، نه مصلحت يک موجود اصيل به نام جامعه در برابر افراد، بلکه به

جمع است. مصحلت شره های اشخاص یا مصلحت کلی مفهوم مجموع مصلحت

نيز در واقع بعدی از مصالح عمومی است. بر اين اساس، دولت حق دارد برای

های خود را برای تأ مين مصالح عمومی، در امور جامعه مداخله رند و صلاحیت

هایش ابراز دارد.تحقق رسالت و مس ئوليت

منابع

چهارم. ، ترجمۀ حميد عنايت، تهران: جیبی، چاپس ياست(، 0329ارسطو )

، ترجمۀ محمد حسن لطفى، تهران، شركت دوره كامل آ ثار افلاطون(، 1873افلاطون )

سهامى انتشار.

، گردآ وری و تاليف س يد رضی، ترجمۀ س يد علينقی نهج البلاغهامام علی )ع(، )بی تا(

فیض الاسلام، تهران، فیض.

چاپ سوم.، تهران: نگاه معاصر، آ موزش دانش س ياسی(، 0332بشيريه ، حسين )

، به تصحيح رينولد الن نيكلسون، مثنوی معنوی(، 1838بلخی، جلال الدين محمد )

ج.1تهران: امير کبير،

الملل در عصر نوين: جهاني شدن س ياست: روابط بين(، 0333بيليس، جان و اسميت )

چمني، تهران: مترجم: ابوالقاسم راه ،ها، ساختارها و فرآ يندهازمینه تاريخ و نظريه

المللي ابرار معاصر.موسسه فرهنگ مطالعات و تحقیقات بين

، اندیشۀ س ياسي شهيد رابع امام س يد محمد باقر صدر(، 0377جمش يدی، محمد حسين )

تهران: دفتر مطالعات س ياسي و بين المللي وزارت امور خارجه.


« نظريۀ دولت در اندیشۀ س ياسي شهيد آ يت الله صدر»(، 0372________، )

، به اهتمام موسی نجفی، تهران: ملات س ياسی در تاریخ فکر اسلامیتادر:

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

، الامام الشهيد الس يد محمد باقر الصدره. ق.(، 0901-م. 0434الحسينی، محمد )

بيروت: دارالفرات، چاپ اول.

ائع ق.(، الجامع1115سعيد )، ابنحلیه . ، قم للشره

)مجمع فصلنامه راهبرد؛ «المللس ياست خارجی ايران و نظام بين»(، 1838، نوذر )شفیعی

، زمس تان.81تشخيص مصلحت نظام(، شماره

لمحه فقیه عن مشروع دس تور الجمهوريه الاسلامیه ف ه.(، 0344صدر، س يد محمد باقر )

، تهران: جهادالبناء،ل.ايران

ان: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ، تهر الاسلام يقودالحياه_______، )بی تا(

الف.

، تهران: جهاد البناء، خ.خلافة الانسان و شهادة الانبیاءه.(، 0344گگگگگگگگگگگ، )

، ترجمۀ س يد جمال موسوي، تهران: خلافت انسان و گواهي پيامبران(، 0324گگگگگگگگگگگ، )

روزبه.

بعث، الطبعة الاولی.، تهران: مؤسسه ال فدک ف التاریخق.(، 0919گگگگگگگگگگگ، )

، تهران: جهادسازندگی، ص.صورة عن اقتصاد المجتمع الاسلامیه.(، 0344گگگگگگگگگگگ ، )

، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ یازدهم.اقتصادناق.(، 0344گگگگگگگگگگگ ، )

، ترجمۀ محمد كاظم موسوی، مشهد: انتشارات جهاد 0، جاقتصاد ما(، 0321گگگگگگگگگگگ،)

.ندگی مشهد )خراسان(ساز

، ترجمۀ ع.اس پهبدي، مشهد: انتشارات جهاد سازندگی 2، جاقتصاد ما(، 0321گگگگگگگگگگگ، )

مشهد )خراسان(.

، بيروت: الفتاوی الواضحه، جزء الاوله.(، 0910 –م. 0430_______، )

دارالتعارف للمطبوعات، الطبعة السابعه.

ترجمۀ غلامرضا بيات و فخرالدين ، نهادهاي اقتصادي اسلام(، 0323_______، )

انتشارات بدر.تهران: شوشتري،

مررز تهران: (04تراث الشهيد الصدر: ) القرآ نيهالمدرسة ه.(، 0920_______، )

للشهيد الصدر، چاپ اول.الابحاث و الدراسات التخصصية


؛هگ.(، الاسس الاسلامیه، در: محمد الحسينی 0901 –م. 0434_______، )

، بيروت: دارالفرات، الطبعة الاولی.الامام الشهيد الس يد محمد باقر صدر

، تهران: نشر نی.بنیادهای علم س ياست(، 0373عالم، عبدالرحمن )

محمدباقر صدر، السيرة والمسيرة ه.(، 0927 –م 2111العاملی، محمد عبدالله ابوزيد )

.ج 2، چاپ اول، ، بيروت: مؤسسه المعارف للمطبوعاتف حقائق و وثائق

، تهران: شرکت نشر و پخش فرهنگ علوم س ياسی(، 0324علی بابایی، عبدالرضا )

ویس، چاپ دوم.

، علی بو ملحم، بيروت: آ راء اهل المدينه الفاضله و مضاداتهام.(، 0442فارابی ، ابونصر )

دار و مکتبه الهلال.

پيری، چاپ دوم. ، تهران: انتشارات مفاتيح الجنان(، 0337قمی، ش يخ عباس )

، تهران: سمت، المللیاصول س ياست خارجی و س ياست بين(، 0342قوام، عبدالعلی )

چاپ نوزدهم.

، ترجمه: مشفق همدانی، تهران: انتشارات امير جامعه ش ناسی(، 0322كينگ، ساموئل )

كبير.

ج.001، ، بيروتبحار الانوارق.(، 0913، محمد باقر )مجلسی

، تهران: صدرا.مجموعه آ ثار اس تاد شهيد مطهری(، 0333مطهری، مرتضی )

، بيروت: دارالمشرق.المنجد ف اللغه و الاعلامم.(، 0447معلوف، لویس )

تهران: نشر نی، مترجم: حسين بشريه، ، نظريه های دولت (،0340وينسنت، اندرو )

چاپ هش تم.

Bodin, Jean (1995), Six Books of the Commonwealth (Les Six livres de la République), bridged and translated by M. J. Tooley, Oxford: Basill Black well Oxford.

Hay, Colin (2001), Routledge Encyclopedia of International Political Economy, New York: Routledge.

http://books.google.com/books?id=lSmU3aXWIAYC&pg=PA1469#v=onepage&q&f=false



ر˱˾ ̵̫ҡ̋ سیا̿̒˸ ۀ˼̽˱̮ا رد ت̥ود ۀ̼˳̮̈ - atu...ر˱˾ ҡ سیا ˸ ۀ˼...

Documents