اآ ن ما ا ماقا داس ، قا اب بائا بات یا جاب با سایا با ایایا عالاقا آ

ماآ کاا اث مایا ںا حا ااے وآلاا دا با ا حاایا ا کاا وہ سایا اات چا

ااتا مہایا ںا

ان

،

ا ہاا۔ بعا یا ا آور صاقا اات کاا یا ا ا یا ضا ااد ماادہ دآخا لایا رشاث ا آور باب ہایا ا فایا اباب اقا ساما وآلاا با

اقا ہاا آیا

اہ و ا آور جاب اظا یا عیا ہامااارے

افاسا لافا آور ا تا ھاا االااجاب ا تا ا باتا ا با ا۔ یا ایا عالاقا کاہایا ےا ہاا

ماآ کاا بلاال وآلاا حا خا

ا ا ان روآیا اسالاماااتا م

ا اُتا ّسا ا اعاای ، روآیا ا۔آشاث اآ کاا صاقا اات ہاا ا حا اسایا حاا یا

کا ہاا کاا ا ا کاا ماانا اسایا آور آس لاا

ک

ہ کاا کاہایا اا ہاا آس ا اسالامااان آشااتا مااد ہاا مااد رن ا آتا بتا ا

با سایا آُس مایا ںا ہایا ںا ہاا۔مایا ںا حاا یا

انااد الا آتا

ماام

حاا/ رآساا ایاساما آلاعاقا یا داہ

اع مایا ںا آفا لااطاانا خا ااص کاا دقا ا سااے آشاث ثلایا ثاث کاا دوسااے آور تا ا ا کااماا آتا ایا اایا ظا د تا

ا ا۔کاا دّر کاابا ا ہاا ا کاابا اما ا یا وارار قا ا آور یا ا ہاا ا آور آضا بتا ابا سایااد ا آتا ا یا

ارج فا اآ کاا جا ااد ساا حا ہاا آس آتا

ا ہاا۔ اہا وہ آیا ا کایا رانا ہایا ںا کاابا ان

ا ا ہاا ای عاا ااصاا مااغا ا آتاب ا ا۔آور آس مایا ںا تا ہایا ںا ہاابا

انھایا آلاا

باباک آور وہ

اسالامااان ماع مایا ںاهللا آساا طااج رآساا آلاعاقا یا داہ ا کاا صاقا اات کاا حافا یا قا تا دقا ا ہاا ا شاث کاابا

اپا اال ا خا ا ا آپا ا آپا

ا ہاا۔ ا یا وارار کاا کاا کاابا افا ااد کاا آضا اآ کاا آتا ان حا ا ا نا ا آلاا کاا یا اآ کاا دآخا لایا صاقا اات کاا آماام عا کاںا وہ حا

ایال

ا اجا اما ا ساا قا ااد آتاب ا آتا اہا یا ا کایا رانا ہایا ںا کاابا ان رج

باباکا ساکایا اا ۔ہاا آور آساا ہایا ںا کایا اا جاب

اناآ ایا حابُ

ھ

ا اسالاماااتا ما لاا کاا جااماا ِ آلاعاقا یا داہ آور ماعایا

ا اال نآور آساا طااج رآساا اآ کاا صاقا اات کاا حااآلاا ساا وہاا خا کاا حا

ایا ران کاا ۔ج ایاساما ساےا کاا رآساا آلاعاقا یا داہ

با ہاا جا ا سااآل کاابا ا یا خا ااص کااام آور روج آلاقا داس پا ثلایا ثاث کاا آشاث ا وہ تا

ا۔ اآ ہاا ا کاا صاقا اات کاا جااماا آور صاقا اات کااحا ا ہاا یا ںا آس ماعااامااےا مایا ںا وآضا

اقالاآ ۔ماخا اا ا تا ھااا کاا حا ماعااامااہا یا

ا تا ھااا افا ااد کااماا با ا صااف آضا ا صاقا اات کاا ۔کاا آتا ا تا ھااا جااماا آس حاا مایا ںا ہاا

افا ااد آضا اآ کاا آتا اآ کاا حا آور حا

ا۔ ای ہاا۔صاقا اات آر ل ساا ہاا ااد کااماا آور آتاب اآ کاا آتا ا اال ہااکاا حا یا ںا کاا خا اقال صاقا اات کاا ماخا اا

ایا را آ ر : ا آو ۔کاا ]د باب [ ٧٤١۔ ٧٣١نا

ا لاا ساا ہاا اھا لایا اا ہاا کاا صاقا اات کاا جاامایا ران کاا آ مایا اا شاامایا اا ماعایا ا دنا ھایا۔ آآتب ہاا با اتا لا یا

ایال آور آُن کاا د

اآ کاا صاقا اات کاا آیا کاار ساا دآخا لایا ا ہاا۔ حا ابا اماا ہاا جاب ھایا شاثباتااد اآ کاا آتا اآ کاا حا ا ساا حا ا کاابا اما صاقا اات کاا قا

ا اتا ا۔کااث اآ مایا ںا مایا خا ا ہاا ا دوسااے آور حا ا ساا آیا ایا ا آتاب ا تا اہا یا ا کایا رانا ابا ہایا ںا کایا اا جاب انارج ثا کاا جا

ا آو ۔ کاا ایا را آ ر ۔ نا [ ٧١٣۔ ٧١٧]د باب

ا لا کاا تا ھاا دہااآبا ایالا فا یا دا مایا ںا آس د ا تا ا

ا آیا ا ہااشاث ا لااآتاب ا کاا ماعایا

با ہاا جا ا کاا خا لااف آُتا ھااابا ا با ابا آس یا ظا

ارج آلااوساا کاا آُلاا ہاا ۔۔تا ھااا ا آصاال جا ان کایا اا ہاا۔یا ا ان نا لا کاا تا ایالا آُس د ا با اتا

ساہااآ صاقا اات کاا شاث

ا۔ ادی ہاا ا وحاب ا ہاا غا یا ا یا ادی ہاا ا وحاب ا تا ا یا اوضا ادی کاا درمایا اان ، مافا ا وحاب ادی آور غا یا ا وحاب ا تا یا آور یا فا ایا یا

ا لاعا وا ہاا ا تا اکاہا یا ات کاا درمایا اان ہاا باب اب ا ۔نا ارج کاا شااتا باادل کاا جا اماکایا ہا مایا یااعااہ کاا ۔۔۔۔۔ آن دو م آشاث

ا ہاا۔ ابا ھارار دبا ا جاب ا چا ا سااے آماکاان کاا لاا لایا ثا تا اآ کاا آر ا حا ا یا چا

فا ا یافاحا رآساا آلاعاقا یا داہ کاا یا وارار صاقا اات اما قا

ا۔ مایا ںا ا ہاا اتا ھاکاد ر وحاب

ایا را آ ر ا آو کاا ] د باب ا [ ٤١٤: آ ر نا آیا

ثلایا ثا آور ا جایا ثا مایا ںا تا ایاساما کاا

بلا ہاا جا

ایالبالاکاا آساا طااج کاا د ا با صایا

اج ثاشا سااے کاا آُس دوسااے آور تا

ا با ا ایا اآتاب ابا تا ھااا۔ حافا یا قا تا کاا خا لااف آسایا مامااال کایا اا جاب ایالہایا د اآ کاا صاقا اات کاا حافا یا قا تا آور آسالاام مایا ںا نا لا حا

اآن ا تا ھااا قا ابا ا آسایا مامااال کایا اا جاب ا کاا لاا ا ماخا لاراق ہاابا ۔ماجابیا دا کاا غا یا

ا آو کاا ایا را آ ر : آ ر نا ا [ ٣٧٤] د باب آیا

ا ا داآنا ایا ران کاا طااج آتا ج ایاسامھایا باتا کاا الاما تا ھاا االااجا

سام

ا( کاا ا عالاقا )رشاث اآ کاا یا ا تا ھااا وہ حا ا کاا شاامایا اا ہاابا ماسااابا

اا۔ اث کاا رہاا تا ھاا ےا کاا کااشاثباجاماسثلااً آُس کاا صاقا اات آور آُس کاا دآخا لایا قا ظاات آور آُس کاا قا ظاات کاا )مایا

۔عاا ااصاا(

ا۔ اسالامااان د ی عاقا لا ہاا مھا چا اکھایا باتا کاا طااج آ ج

ا۔مااضا ا ہاا ا کاابا ایاب ا کاا غا لاطا با الایا عایحاا عافا یا داہ

ایاساما ا وہاا حاب یا

ا د ی عاقا لا ا ا کاا آیا اا جاب ا ی۔تا ا پا

ا مایا ہا کاا کاھااانا ا پا ا ا ہااآ۔کاا نا ا لاا کاا شااتا ا ساےا کاا ماعایا

با ہابا ھاا اار جا

انا ابا ا تا اما قا

ایاسام

ا۔ ا ہاابا ایاب اراآر با ا دھااری با ا یا ا گاا ایا ران کاا خا لااف آسایا مامااال کاا ج

ا لااگاا کایا اا اب آس کاا آسالااماا آقا کاار پا جاب

ا کاا ا کاابا ایاب ثلایا ثاث کاا غا لاطا با ا ا ہاا تا ثاال یا ا آس کاا مایا ا داآ ہاانا ا تا عالاقا کاا وجاب ا یا ا تا ا گاا ا لاا ا فا لاسافا یا اایا

انا ابا تا

ھایا لااگاا ہاا باتا اع پا اآ کاا صاقا اات وآلاا مااصا ا آن کاا آسایا مامااال آسالاام مایا ںا حا ا ہاا ابا ا جاب ا آسایا مامااال کاا دلاابا

بعادا کاا یا وارار کاا درمایا اان ساکایا اا ہاا۔ ا آور یا اوضا حاا مافا ایاسام

ا تا ھااا۔ ا رکاھاا اا آ شاان یا اما قا

ا ا آے ساا آیا ایا را آ ر : آما ا ٤]د باب ا [ ٣٣۔آیا آیا

ھا مااہاا چا اکعالاقا

اشاث کاا یا

کاثماساکا ساا آس الاما فا لااسافا

سامیا اات آور ا ہاا۔ تا ھااا آہاہا ا فا لاساقا ہا ساا نابہاثا ر با ادہ مایا ااپاث

انا ابا ا تا وہ حاب

ا دا اآ کاا خا ا حا ا تا ھااا حاب ا آلاایا دای وہ نا ہالاا فا لااسافا ثاال کاا طاار پا اا مایا ا تا اہاا ا جا ا بثا صاقا اات دنا ثیا اآ کاا مایا حا

اف ساا ا تا ھااا آس حا ا یا ا رآضا ا کاا لاا ا ا ہاا کاا حا واراصایا اات دپا ا یا اتا ما حاا ااد مایا ںا باب اآ کاا آتا اہایا ںا حا

ک

ا۔ ابا جاب

اآ کاا ا اال مایا ںا صاقا اات کاا ماطالاثاب حا ا تا ھااا۔آُس کاا خا ا کاابا افا ان مایا ںا آضا ا اباب اآ ماجا یا لافا آور حا ا ساا حا ب

جا

ھایا ۔ اتا اتا کاسال ا ہاا،جاالاا تاب الایا

غثلااً اآ کاا صاقا اات مایا اہا حا اہ۔کایا رانا ا ہاا وغا یا ا ہاا،کااما بیا ا ا خا رحایا

ا ۔ انا ال جاب ات مایا ںا تاب ا وہ آس طااج کاا وحاات ،کااث اماا ہاا ھایا شاث

باتا لاا یا اات آس مایا ںا ماعایا الاما مااہاا آہاہا

سامھا چا اک

ا وہ ما کاارہ صاقا اات کاا لایا یا ےا ہاا اآ ن ماجابیا دا مایا ںا ماا اقا ا ہاا اآ ساا مایا ساراتب کاابا بثا کاا ہاا حا ثیا اآ ن ۔یا گاا کاا قا

ا ہاا۔ انا ا جاب ھایا با انا

باتان مایا ںا ا آیا ساااتا ا حاب ا ہاا اتا

گان کاا ا ھایا نا

باتاآ کاا صاقا اات اآ ن ماجابیا دا ماجابیا دا مایا ںا حا ا سااا کاا قا جاب

اد ہاا۔ مایا ںا آرشاث

اُ ) ثِلاہا ساثَ شاَ کاماَیا ا باَیال

اجا ماہا:۔٧٧: ٤٤ ( پا

ہایا ںا۔ انھایا باتا ا ساث سایا کاانا

اباج آس

یا اات کاا سااآل ا نابہاثا ساا مااہاا آہاہا ا با اآ کاا مااورآیا ا آور حا اکاابا ار و حا برار کایا اا۔غا ابیاجاما ا پا اآ ص کاابا آ حا دا ہاہا

اکاا صاقا اات بیا مایا اآ کاا روج ساا یا ا کاا حا ابا ا رہاا۔۔کایا اا جاب اما اا ہاا قا ا ویا اآ کاا مااورآ پا اکاا حا با

ا ابا اآ کاا جاب الاما کاا حا غا بعا یا ا صالااخاا ثا آور یا بعا یا اماکاںا ہاا کاا یا

ما کاا ساےا ا ہاا کاا یا ابا ا داآ ہاا جاب اسایا لاہا تا

ا آور م نا ہااان یا

ا ۔ ابا ا جاب ا ہاا تا وایا با و یا الایا

غاآ ا۔آگاا حا اہاا ا جا

ای ہاانا ھایا آُس کاا طااج آتاب

باتا صاقا اات الاما مااہاا آُس کاا یا

سام

ااث کاا آہاہا ا با ا تا مااام ماماکایا اات پا اآ کاا روج کاا حاواہا یا اات با ا صااف حا ا با ا یا ای یا وارارآت ہاا ان آتاب ا انا ا حا آ با ا یا

ا۔ ا۔ہاا اہاا ا جا ھایا وحاات ہاانا

باتاآ کاا صاقا اات مایا ںا آ حا دا اآ مایا ںا وحاات ہاا ہاہا اہا حا انا اآ حا ان حا ا انا ا حا با ا تا ھاا یا

ا آُس کاا ا یا ا۔مایا ںا ہاا ا۔روج مایا ںا ہاا ا ہاا انا اماا ہاا جاب ا ماعاقا والایا ثا مایا ںا شاث ا با آس طااج یا

ہایا ںا ۔ انایا گایا ہا ثا مایا ںا کااماا ہاا آ ا وآحااآتا ا

اہاا آس روآیا ا با اکاہا آسالاام مایا ںا آس سالاسالاےا مایا ںا آمایا یا اار آت با ابا باب

ا۔ ا ہاا ابا بعادا جاب اب ہاا یا ا جاب اھاا ےا ہاا انلا د ایا وا فایا مااات مایا ںا مایا ںا آس کاا ماا تا عالابا

اآ ن ماجابیا دا کاا یا الاما عاالاا قا

ساما تا

ا ثکاار ہاا جاب ا ہاا۔آمایا یا اار آت کاا سا ابا ھایا آمایا یا اار آ جابباتاآ کاا وحاات مایا ںا ا آساظااج حا ا ہاا اآ ن با ا قا ثلااً وہ کاہایا ےا ہاا مایا

ای کااام ہاا۔ اآ کاا آتاب اآ کاا د ہاا ماجابیا دا حا ا حا ا ہاا۔مایا ںا آور یا اما ا ہاا ساا قا ا آتاب ایا را آ ر: آے آ نا [٧٣١۔۔۔]د باب

ا فا یا دا کاا آور ایا ران کاا خا لااف آساا طااج کاا تا ج ایاساما یا اات با الاما مااہااآہاہا

ساما ا داآنا ا آتا ھایا لااگاا ہاا یا

باتا آتب آُن پا

ا ہاا۔ اتا کاس

ا اباب اقا ا وہ با ا ہاا ا شاث کاا اپا ا دلاابا ثلایا ثاث کاا خا لااف حاب ا ا تا ان با اسالاماااتا

مارا ا۔۔۔۔۔۔۔آور دیا ھا ہاا اماجاب

سسایا ااعا آتاب

ا شاث کایا اا۔ اپاجاا ساا ا ی وضا ا کاا پاب ایا

ال عایا آس ادبا ا وحاب ا ا تا ا آُس با اد باب ان کایا اا آور حا ا اسابا یا ران کاا نا

ہآور

بایار ثکاار ہاا گاا ا کاا سا بتا ا

اپا ا پا ا ۔طایا آور باب اتا اآر مایا ںا کااث اسایا لاےا کاا ماجا یا لافا آتا

ما یا اادی ا پا ا ا ثا کاا جااماا آپا آُتا ھااابا

ا ا آس مایا ںا آیا ا ہاا ابا ا شاث کایا اا جاب اپاسابا یا ران کاا

ہا ہاا۔ساا ر با ادہ اتا ا وہ کااث اسایا صاارت ساا لاار ماا طاار یا

کثا کاا

ا آور وحاات کاا یا ساثاان مایا اا ا کاابا جابہا آحا یا ا ا۔ پا ا ہاا ا اآر دپا ا قا اتا

عاما اآ کاا باب ایا ران کاا وآحاا حا

ج ایاسامآس طااج وہ

ا۔ ا ہاا ا دپا

ا آُس دور مایا ںا اسایا لاہا یا ا ثا کاا م اتا ا تا ھااا وحاات آور کااث ایا ران کاا لاا

ج ایاساما آور مااہاا صااف اسالامااان ماقا کاراپا

ماکاہا باب

یا اات مایا ںا ھایا آہاہا بات

۔تا ھااا

اا۔ اث کاارہاا تا ا کاا کااشاث ا مایا ںا حاا کاابا تا ثاساآ ن ماجابیا دا کاا رو ا وہ آساا قا اآ کاا صاقا اات کاا حااآلاا ساا یا حا

ا ہااآ تا ھااا۔ ا اسایا لاےا کاا حاواہا نا مثلایا ثاث کاا ا اسایا لاہا تا

ا صاقا اات کاا م اآنا اآسالاام مایا ںا حا اآبا اسایا لاہا عاقا لا ہاا۔نابہاثا پا ا م یا

ا ہاا ا داآ ہاابا ا۔ آور وجاا ساا تا ابا ا مایا ںا رکاھااا جاب اآ کاا کاا درجاب ا مایا ںا با ا آیا سااان کاا حا یا درجاب فا ا یافاحاآ کاا حا

ا ہاا۔ بالااپا ھا ساا با اماجابسا آُس کاا ا مایا ںا حاب اکاا درجاب ا ساراپا ا لاا آپا ا مایا ںا ماعایا ا کاا صاای کاا آوآبا کاا ماقا کاراپا

ار ک ،درمایا اان وحاات کاا آصاالاان ارا با مااان کاا حااآلاا ساا دیا ا ثا آور آتا اآ کاا وحااآتا ا حا اعاات پا مااضا

ثہا ہااآ بااخاا ا۔مایام

ا کاا ھایا آُس وقا اتا ڑ یا ا ا ، سایا لاےا کاا آصاا حاب ا کاا مایا قا قا ہا سااج کاا ماطاااباب اتا

ساہاآ کاا صاقا اات آور حا

ایا عالاقا م

ھایا۔ اتاع الا وقا

خاما ا پاب اگاا ساا مایا ساراتب کاابا ھایا ر تا

باتا آُس کاا صاقا اات کاا ا تا ابا اہ کایا اا جاب ا کاا ر تا اتا

ساہآگاا

ا ے گاا۔ ا ہاا۔ آگاا آُسااپا وایا با وہ یا ا تا ابا اھاا ےا وآلاا کایا اا جاب

انبضااارت ہاا۔د آُس کاا آِس طااج آُس کاا صاقا تا یا

ا گاا۔ ابا ھایا جابباجاماسا بظارار کاُ ا شاث صاقا تا یا

اپایا عالاقا

مایا ظاقا کاا

مان کاا گااآماا آور ا اآ کاا صاقا اات آور آُس کاا نا حا

ھایا اتبرال ا قا یا اباب ا قا ا آُس وقا ا تا ھااا یا ابا ا ساےا کایا اا جاب

بثلااً جا اہ ہاا آساا طااج آُس۔ مایا اگاا ہاا۔ وہ ر تا آن مایا ںا ر تا

ان ا تا ھااا۔دوتا ابا ھااا جاب اماجابسا ہاا ان کاا آیا اتا ا یا با ںا نا

افاصان با ا ا انا ھایا حا

باتا ا حاب اتا

ساہامایا ںا ا ا واراص د ھاانا

جامسااج کاا آس

ا تا ھااا۔ ابا ھایا آُساا آُس طااج یا کاارآ جاب اتا اتا ھاکھایا ر

اتھایا باتیا فا ا یافاحاسایا طااج

کا اسایا یا

کا احاب

افا ھایا۔آور آضا بات

ا۔ ا داآ ہاا ساکایا ےا ہاا ا تا ا ساا ماسااابا ا لااگاا کاابا اآ پا ا االاات کاا حا آن خا

ا ا حاب ا۔ آگاا وہ آن صاقا اات کاا حاا ہاابا ا ہاا یا با ںا ہاانا

افاصان یا آور آمایا یا اار ی دوتا

فا ا یافاحا ا کاا ماطاااباب اتا

ساہ

ا لاا ماعایا

ا۔ اتا کاسہایا ںا ہاا

انا آن مایا ںا وحاات ار کاا ماطاااباب بھاا تا ا ساا تا ہالارا آساا طااج ماسااابا

ااث کاا دوسااآ نا آس با

ا ہااہاا۔ ابا ا رکاھااا جاب ا شاث یا ظا اپاب صاقا اات کاا حافا یا قا تا کاا ا ہاا جاب ا داآ ہاابا ا تا ا آُس وقا آس کایا اا نابہاثا ہاا۔ یا

ا یا کاایا اا ہاا۔ جابہا یا یا ا اسایا لاےا کاا پا

ما۔صاقا اات ا ہایا ںا ہااتا

اناآ کاا ہاا نابہارا ا حا

اّثاب آس شاادہ ساا وحاات کاا آ شاانا ِ کاُ ا آپاب

ہایا ںا کاا ساکایا اا۔ انا شاث

اپا آور ساا ا

ا دیا ا سایا اانا ان یا ا صااتا اتا

کثثا گاسا بار ااث کاا با اع کاا با آسالاام مایا ںا آس مااصا

چاب الا آس مایا ںا آُ ا شااتا ا کاا شااتا ھایا۔/ ااوھاوقا

اتا رہاا لایا جاب

ا خا اتا ھا اوت پاب ا یا داگاا آور نا

جا ا ا پا اھاا ےا ہاا

انا ساےا کاا ہاا د

بجا

ا داآ مایا ںا آس کاا ا آتا یا اات با الاما مااہاا آہاہا ساما ے ا ے پاب برال کایا اا۔ پاب اآ کاا قا یا ا حا ان کاا ماطاااباب ا ا نا اتا

عامبا اسایا با

ک

ا ہاا۔ ابا اماا کایا اا جاب اد کاا صاقا اات کاا شاث ا ہاا۔وحاب ا کاا غا مااار ی کاانا اتا

ساہاآ کاا دآخا لایا ا درآصاا حا یا با ںا حاب

افاصا اآہ یا حا

یا۔ ا فایامبثا ہاا با ا ثیا ا ساےا کاا مایا

باآر مایا ںا لایا اا۔ جا بثا آتا ثیا ا آساا مایا اّثاب با ِ کاُ ا یا آور آپاب

ا فایاما آساا ا با اہاہادابا آتاب

ا ا آو ساا ] د باب ا آ نا [ ٣٣۔ ٣٨یا را آ ر: آ نا

ا آصاطالااجاات ساا ہاا کاا ا ہااآُن کاا آجا اآر ساا ہاابا ا ہاا آتا ! یا اام آیا

خا ااص کاا یا آشاث فا ا یافاحاساجایا ثا ساا

ما اص کایا اا آسالاام با ار وحا ا غا ا کاا حااآلاا ساا ہاا با صاقا اات کاا ماسااابا

اد کاا یا وارار لایا اا اوحاب ا کاا دبا ابا ا حا ُ بدابا ا اہاا/ د آت کاا آور آساا صاقا اات مایا ںا تا ا لااگاا آ کاا حاب جایا ثا پا ایاسام آور تا ھاا

ا۔کاادبا ا ہایا ںا ہاا اناآ ا حا کاا وہ تا

ا یا ااد ا ہاا وہ پا ا حافا یا قا تا کاا درمایا اان ہاا ییا اآنا ثلایا ثاث آور آسالااماا حا ا حاا تا ایاساما ا آمایا یا اار حاب ا کاا شااتا وقا

ا ا لایا اا گاا ا آس کاا رآساا آلاعاقا یا داہ کاا طاار پا ا۔شااتا اآنا الاما حا سامثلایا ثاث آور ا حاا تا

ایاسام

ثکاا صاقا اات کاا آمایا یا اار کاا سا

ا اتا گارا ا ماعالاراماات ۔یاب ا یا ان ساا لاا ہاا۔ہاا با ا ِ جامازا کاا نا ا آپاب

ثعاای ساا ا آسا ا آیا ھااا کاا مایا ںا با اچا ا دارہ ) تا ُ اد کاا تا اآ کاا وحاب ا حا اآ( آور آُس ٧١ما ا ہاا۔وہ )حا ابا ا ( صاقا اات نا

ای ا۔کاا صاقا اات آتاب ُ ہاا ایایا ران مایا ںا کایا اا

ج ایاساما ا تا ھاا ما صاتا

ا قا ا اآ آُن تا ا کاا حا اب وہ کاہایا ےا ہاا ا ہاا جاب ااسث کاابا تا

ا ہاا؟ ایا ران مایا ںا آُس مایا ںا ساا آیا ج ایاساما صااف ا کاہااا ہاا تا صابا

قا ای

ا۔ ا ہاا ااسث کاابا اآ کاا تا اہا وہ حا کایا رانا

اد ون مایا ںا کااوحاب ا ا ا۔ دو چا ا ہاا ااسث کاابا اوہ آس مایا ںا ناب تا ہایا ںا کاابا انااسث ۔ہاثا ر با ادہ صاقا اات کاا تا

ا ہاا۔ اصا ہامااارے آسایا مامااال کاا لاا جاما ام تا اآ کاا با ابا ا تا ھااا حا ا ھایا نا

باتھاےا نا ہالاےا اب

جاما ثعاای با ا آسا اہا درآصاا آیا کایا رانا

ا ہاا۔ آساا ابا ا آسایا مامااال کایا اا جاب ا کاا روج کاا لاا اتا ساہالاا ا جا بعا یا ان آُس کاا صاقا اات کاا یا ا ا کاا نا ا کاُ اتا

ساہآُس کاا

ا ساکایا اا۔ ہایا ںا کایا اا جاب ان

ا ھایا کاا باکبات ساا ہاا رآساا آلاعاقا یا داہ گااوہ کاا ماعالاراماات آ اآبا اوکاارون کاا آُن حاب ا ثعاای کاا پا آسا

ا۔ جایا ساکایا ےا ہاا ایاساما اسایا حاا یا

کثلایا ثاث کاا آصاا ماخا االاقا تا ثا وہ ا ا۔کاا عافا یا داہ تا بھارال گاا اآ کاا تا ا یا ااد حا ا کاا پا

بجا

ا ہاا۔ خا ااص پا ا سااے آشاث کاا دوسااے آور تا

ا ہاا۔ ا ہاابا اآ پا ا یا اادی ماخا االاقا تا کاا سالاساےا مایا ںا ہاا آس کاا آطالااق حا ا پا ا طاار پا بات وآضا ا با اآ یا اسالامااان حا

ما ساےا بجا

ا۔ ا ہاا ا آُس کاا صاقا اات کاا لااگاا کاابا بات آور دوسااے دو پا ا آُس کاا آطالااق با ابا اب ا صاقا اات کاا تا ایا ران با ج ایاسام

ا کایا ااآ ا یا ےا آور روج آلاقا داس پا ۔شاثخا ااص پا

اآدی اآ کاا آیا فا ثعاای حا ھایا آساباتا اال ہاا کاا آ ج اآ خا ا گاا۔ مایا ا ر ور صاقا اات کاا ماخا االاقا تا کااپا اآ پا اب ہاا لاقا طا حا جاب

ا ہاا۔ ھایا ہاابا باتا اکاہا آُس کاا صاقا اات پا ہایا ںا باب

انا اآ کاا روج پا اصا حا

جاما آس کاا آطالااق ا تا ا ہاا ا ایا ران کاا دپا

ج ایاسام

ا ہاا۔ ا آ نا ھالاکا یا ظا اآ کاا صاقا اات کاا چاب ان کاا عافا یا داہ حا اسالاماااتا

مثلایا ثاث مایا ںا ا اآ کاا نابہاثا ساا صاقا اات عافا یا داہ تا حا

ا ثلایا ثاث مایا ںاہاا ا ا تا ایا ایا ران کاا یا ظا ج ایاساما۔ آور خا ااص ہاا ا آشاث ا ا صااف تا تا

ا۔ آو۔کاا ایا را آ ر نا [ ٣٧٤۔ ٣٧٤]د باب

ار اآ کاا آتا اث کاا کاا حا ا کاا نابہاثا کااشاث ا کاابا ا یا الایا سایبات کاا ا آس با اون با یا اات آور فا لااسافا اسالامااان مااہاا آہاہا

م

ا۔ اآمایا یا اار آت ہاا ابا اب ا آِس کاا تا ایا با ںا ، آُتا ھاران با لاآر آور جاا ان ،دآخا لایا آتا ا انا ا حا ارجا ان کاا آور جا ا روج آور نا

اہ ا۔ صاقا اات وغا یا ا مالاا۔کاا آلاقا ااظ و آصاطالااجاات آسایا مامااال کاا ا حاا یا کاںا آس کاا کاانا ایال

ا ، اماِ کاُالغا اآ حاب ا آور حا رحایا

امانا ہاا۔جااے وآلاا، وہ سایا اات ر ا صاقا اات چا بعا یا ا ہاا وہ یا ہایا ںا ہاا ساکایا اا آور وہ یا

انا آمایا یا اار ماادہ الاما آور غا یا

غلاا

ثبا ران کاا، ا رسا ارونا ان آور آتا ا اباب ا کاا۔ہاا حا الایا

سایا کاا ا اام آور ماکااشاث اآ کاا آہاہا امابا ںا صااف حا

ہا کاا ا، یا اہاا ا جا با

ا اات کاافا لاسافا یا اایا اتا ا و یا ساث اوبا ا با یا اانا ۔ با ا آہاہا

ابیا ےا! ج ایا د اآ ہاا رہاا اآ کاا حا حا

ا ۔ ا دپا ا کااام کاابا ا اآ کاا آنا حا

یا با ںا۔ اُسار ساا آور آ و ہاا سااب آُس کاا غا

ا آو ا ا یا ادابا ان با ایا اان گااان ماِ بارے دے وج آجاب اآ دے با اث دے وج حا ُ اآ ن ماجابیا دا با ا حاایا قا داس، قا ُ ا ماُ اب بائا با

ا بعا یا ان یا ا صافا یا اان تا ثبا یا اان با ا یا ضا ااد، دآخا لایا رسا ا آ ون وآلاا، باب ھا وج یا اماجابسساما دآ،

اقا آ ون وآلاا، آِک آی شاجا تا یا ظا

آے۔

ا ا جاب ا با اظا یا عا شااد ے ا فا لاساقا ہا دآبا ان با اماِ آہاہایا دبا ان مااہااآن با

الغان اآ دے آنا ہایا اان گااان تا بلاال وآلاا حا ُ ہ و خا

ان کاا یا اا آے۔ ا بارے نا با

ان ا اآ دے وج صافا یا اان با انا ا کارا حا ُاا حاا تا ا کاِ ا

با یا اان دآ آنا ہاہا مایا یا اا آے یا ا ساُ اعاای با ان آشاث اُسالامااابا

ما ا روآیا

اُسالامااان آُسایا اادآن دآ آنا ہاہا ما اتا اآ آے۔ حاب اتا ااد با ابا ا جاب ا آتا بتا ا

با سایا کارا آوہااے وج اا حاا تا ا کاِ اتا

لا ا۔ آیا ابا ان با اتا جاب

ا اُما آنا ہاداے وج ا

اآ آے۔ آ کاھاا اا آے یا اتا ہایا ںا با ابا ا جاب

انااد الا آتا

م

ااد دے اع دے وج آفا لااطاان دے کااماا آتا ا دے دقا اتا ساہا حاب ا اپا ا با ثلایا ثاث دی دوجا ا حاا تا

ایاسامرآساا آلاعاقا یا داہ

ان اآ تا ان حا ُ ااد تا ا آتا ا آے آیا

افا ا آضا ا با بتا ا

با سایا آنا ہاہا ا

ا یا ا۔ آو آ کاھا اے با ان رد کاادے با ا تا ا اپا یا ظا

ہاا ے با با حا ا با

ای عاا ااصاا مااغا ا آتاب اآ آے۔ آنا ہاداے وج پا ِ ا آِک حا ُ اساکاداآ آے کایا ران جاب ہایا ںا کاا یا اا جاب

انارج جا

اُسالامااان کااما رآساا آلاعاقا یا داہ اپا ا۔ آتا ا ںا ہاُیا داے با

ہای اناع هللا ی وی وکاھااے دبا ان صافا یا اان دی حافا یا قا تا دآ دقا

ااد اآ دے آتا ان حا ُ ا ا آلاا دآ آنا ہاہا نا ا۔ آماام عا ا شاث کاادے با اپان ا االاان تا ا یا اان خا ا یا اان آپا ان آپا ا کاادبا ان ہاانا

ہایا ںا کاادآ آے کا انارج ان جا ایا صافا یا اان تا

اآ دبا ان دآخا ل ا آو حا ُ اھاثا کاادآ آے۔ پا ان گ ا یا وارار تا

افا یا ران دے آضا

اساکاداآ آے۔ ہایا ںا کاا یا اا جاب انہایا ران کاای وی وکاا

ا آنا ا آے با اما ان قا ا تا ااد آتاب ا آنا ہاہا آتا جاب

ال آو اآ دبا ان صافا یا اان دے حااآلاا دے با ان دآ حا ُ اُسالامااابا ما لاا دے جااماا ا ماعایا ا آی رآساا آلاعاقا یا داہ با اپا ا آتا با

ا با اک روج ثلایا ثاث دبا ان ہاسابا یا اان، کااام با ا جایا اان دآ آے۔ آو تا اسایا ما رآساا آلاعاقا یا داہ ا

ا یا ا راپا ا اال آے خاب آی خا

ا د ا آوہااے ماخا االاا وآضا اآ دبا ان صافا یا اان دے جااماا با ا ھاےا حا ُ

ا۔ آیا ان کاادے با ا آنا ہایا اان سااآلاان تا ے آُبا

ا ا آے۔ صافا یا اان دے جااماا آیا افا ااد کااماا آے با ا صااف آضا اآ دآ آتا ا حا ُ ا

ا۔ ماُعااامااہا آنا ہاہا ساا یا اے با اتا ہااجاب

ا ابا ان با اتا ان جاب ا ان با انا اآ دبا ان صافا یا اان آر ل تا ا حا ُ ا آے با افا ااد آضا اآ دآ آتا ا حا ُ ا

ا یا ۔ صافا یا اان حاا دے وج با

ای آے۔ ا آتاب ااد کااماا با اآ دآ آتا ا حا ُ ا ا اال آے یا دے ماُخا االاقا اان دآ آنا ہاہا خا

ا آوہایا اان ال ہاابا ا آے با ا لاا دے با ا صافا یا اان دے جاامایا اان دآ آ مایا اا شاامایا اا ماعایا ا اھا لایا اا آے یا ا آساا آنا ہاہا ونا ہاُ

اآ اآ آے۔ حا ُ اتا اماا ہااجاب ااد وی شاث ان دآخا لایا آتا ا اآ دبا ان صافا یا اان دآ آیا کاار کاادبا ان ہاانا لا آنا ہاہا ساا۔ حا ُ ایالدی د

ا اساکاداآ آے۔ کایا ران جاب ہایا ںا کاا یا اا جاب انان آیا کاار ا ثا تا اتا اآ دی کااث ان حا ُ ا اماا کاادبا ان ہاانا ان شاث دبا ان صافا یا اان تا

ا۔ اآ دے وج ماُیا خا ا با ا حا ُ ا با ان آک دوجاب ا تا ا آتاب آنا ہاہا با

ا دے خا لااف آُتا ھااابا ا ساا۔ ابا ا یا ظا ا آیا ا لاا با ایا ران ماعایا اآ آے جاب ا دوہااآوتا ا لا دے وج فا ایالا د ا ا آیا ا ہااشاث آتاب

ارج آلااوساا دے آُلاا آ ان کاا یا اا آے۔ صافا یا اان آنا ہاہا آصاال جا ا ا نا اپا ان آتا لا تا ایالا د ا آیا ا با اتا

ساہااآ ے۔ شاث

ا اار با ات دے وچا اب ا نا یا با فا ایاار، آنا ہاہا ادی دے وچا ا وحاب ا آی غا یا ا یا ا با ادی با ا وحاب ا با ا یا اوضا دے ماُفا

ا آماکاان ا جاب ان پا اعااہ تا ال آشاث ارج کاان دے با ان جا باادل تا یا یا اُماکایا ہا ماُان م ا لاعا وا آے۔ آنا ہایا اان دوبا ساگاران آنا ہاہا با

ا اآ آے۔ پا ُ اتا ا جاب ھا ا ِدبا ا چا اتا للایا ثا دے دے اآ دی آر ا حا ُ یا ساث

فا ا یافاحا طاااباب ا رآساا آلاعاقا یا داہ دے یا وارار دے ماُ آبا

اد رکاھا ای آے۔ وج وحاب

ا دی اتا ساہا حاب ا اپا ا با ا آوس دوجا ثلایا ثاث با ا جایا ثا دے وج تا

ایاسامایا ران لا آے جاب

ایالا دی آی د اپا ا آتا بالاکاُ آنا ہاہا با

اآ دبا ان صافا یا اان دی لا حا ُ ایالاآ ساا۔ آسالاام دے وج آنا ہاہا آی د اتا ا جاب ا ا حافا یا قا تا دے خا لااف ورنا ا با ایا آتاب

اآ ساا۔ حافا یا قا تا اتا ا جاب ا ورنا اتا

لا ماخا لاراق ہاان دے اآ ن ماجابیا دا دے غا یا ا قا ُ با

اآ ثکااات دآ شاامایا اا رہایا اا ساا۔ آو حا ُ جایا اان دی طااج ماُسا ایا اسمان وی اُسالامااان آہاہایا اات تا

ماوع دے وج اوع ساث ساث

ا آوہاابا ان ا ا یا ا راپا ۔ )خاب ا ساا ا اث کاادےپا ھاںا دی کااشاث

باجاماسان ا تا ا ا آوہااے رشاث عالاُقا دی قا ظاات با

دے یا

ا آوہااے دآخا لایا عاا ااصاا( صافا یا اان با

ا کاادے ایاب ان غا لاطا با ا تا الایا عایحاا عافا یا داِہ

ایاسامہاا ے با

با حا اُسالامااان د ی عاقا لا با

مھا چاب ُ اکا دی طااج آج وی

مااضا

ا لاا دے ا ماعایا ا ا یا ا راپا ا ساا، خاب ا

ا یا

یا ہا دی کاھااانا ان ماُ ا تا لا دی وجاب

ا عاقا ا ان آیا ایا اان تا ا جاب ا۔ آنا ہاہا آو آی با با

ا آنا ہاہا دو د ا ساا۔ با ا گاا ا جایا اان دے خا لااف ورنا اسایا مان ا ہابا ھاا اارآن تا

انا ابا ا تا اآبا ال ہاابا ا ساا۔ پا ُ اراآر با ھااری با

ا۔ ا داآ ہاانا ا تا عالاُقا دی آِک وجاب ا یا ا با ا لااگاا کاا یا اا گاا ہایا ران آسالااماا آقا کاار آُبا

اون آنا ۔ حاب ا ساا ا ہاابا ایاب با

ا ا ان ورنا ا فا لاسافا یا اان دلایا لاان تا انا ابا ا تا اتا

لا کاان دے ایاب ان غا لاطا با ثلایا ثاث تا ا ا تا ا

ثاال آنا ہاہا ہاا یا آنا ہادای آِک مایا

اع دے اآ دبا ان صافا یا اان وآلاا مااصا ایا اان دآ آسایا مامااال آسالاام دے وج حا ُ اآ ساا جاب اتا ا وی ہااساکاداآ ساا۔ جاب آُبا

ہایا ںا ساا۔ انا رکاھاا اا سااکاھااا اما ہایا ران قا

اار آنا بعادا دے یا وارار دے وچا ا یا ا با اوضا حاا مافا

ایاساما اپا آتا

لاساقا ےا افا انا ابا ہاا ے تا با

بال ساا حا اآن دے با ا فا لااسافا اماِ آہاہایا دبا ان مااہااآن با

الغاُسالامااان

مھا چاب ُ اکعالاُقا

اشاث دآ یا

کاثماساکا آیا

ا آلاا ۔ پا اہایا داے ساا ا جا ا بثا صافا یا اان دنا ثیا یا ان ماُ اآ تا ۔ آو حا ُ ا ساا یا ااپاث ان نابہاثا ماُ ہاا آ تا با با ساا حا یا دای آو نا ہالاا فا لااسافا

ا اپا ااد دے وج آتا اآ دے آتا ا حا ُ ا ا کاِ ا ان یا اف تا ا حا ہایا ںا ساا آیا

انا ا رآضا ان با ھا صافا یا اان دتا چاب ُ ا

کان اآ تا حا ُ

ا۔ اوبا ا ہااجاب ا یا اتا ما ا حاُ کاان دے با ال باب

اآ ال حا ُ اداے با ا ساا۔ جاب ان دے وج وآہااآ کاابا ا انا اآ دبا ان حا ُ اآد حا ُ ان ماُ ان تا ان صافا یا اان دتا اآ تا ا حا ُ طاااباب آوہااے ماُ

ا ا آے، دی جاالاا تاب الایا غا آو ا

ا یا اآ دبا ان صافا یا اان با ا آنا ہاہا حا ُ اآ۔ کایا ران جاب اتا ا آو ماجا یا لافا ہااجاب ای با اتا ل جاب

اہ۔ ا آے وغا یا ا آے، کااما بیا ا ا آے، خا رحایا

ا لاا وی ایا اان دے وج ماعایا اما مااہااِ آہاہایا اات جابالاُسمھا چاب ُ اکای آے۔ اتا ال جاب ات دے وج تاب ا آوہاای وآحاات کااث اپا آتا

ان ان صافا یا اان تا ا اھاا اان ہاانا ان لاِ اآ ن ماجابیا دا دے وحا ا آو قا ُ اماا با اآ شاث ان آی حا ُ بثا تا ثیا یا ا آو ماُ ا با لایا یا داے با

ان کاا یا اا ا ان نا اآ دبا ان آوہایا اان صافا یا اان تا اآ ن ماجابیا دا دے وج حا ُ ا قا ُ ا جاب بھاااوپا ا۔ تا ال مایا ساراتب کاادے با دے با

اھاا اا ا لاِ اپا اآ ن ماجابیا دا دے وج آتا ا قا ُ ا ا یا ا راپا ا۔ خاب ابا ان با اتا ان جاب ا ہاا با ان آیا سااابا ان دے وج وی با انا با

با آے حا گاا

ہاابا ا آے:

ہایا ںا آے۔ انا وی ا ساث ایا کاانا

ب آنا ہاداے جا

اآ ا دھاا اان حا ُ ان سااآل کاان با ا تا اماَ آہاہایا اات دے مااہااپا الغا نابہاثا شااربا ان ان آغالایا ہاان با دے شااربا ان تا

اآ آے۔ اتا ا کاا یا اا جاب بیا مایا ال یا اآ دی روج دے با ان حا ُ اآ دبا ان صافا یا اان تا ا حا ُ اپا ا آے۔ آتا برار کاا ِدبا ابیا

جاما کاان با

ا۔ ا رہاابا اما ا آی قا اپا بلاال آتا اہ و خا اآ دآ جاب ا حا ُ ا ان یا با

اآ آ اتا ا داآ ہااجاب اسایا لاہا تا ا ھاےا آِک ہاار م

الاما دے آیا

غا بعا یا ا یا ا صالااخاا ثا با بعا یا ا یا ا

اُماکاںا آے یا

ما ا آنا ہاہا کایا راپا ا

ے یا

ای ان وی آوہاای طااج آتاب ا آوہاابا ان آنا ہایا اان صافا یا اان تا ا آے با وایا با و یا الایا

غاآ ا حا ُ ا۔ جاب اوبا ا جاب ا انا ان جاب اآ تا حا ُ

ا کایا ہا آنا ہاہا ا ا آے یا تا

بات کاا ا گاا با اسایا لایا اان با

ا شاارے ماُماکایا ہا م اما مااہااِ آہاہایا اات با الاُسماہایا داآ آے۔ ا جا ہاابا

ا ای یا وارارآت با اآ دے وج صافا یا اان آتاب ا حا ُ ا۔ کایا ران جاب اآ دی روج دآ آی حاواہا با ا آنا ہاہا صااف حا ُ ا با ا فا

ا ا با ا آنا ہاہا صافا یا اان یا ا اہایا دای آے۔ با ا فا ا جا اآ دبا ان صافا یا اان دے وج وی وحاات ہاانا ا حا ُ اتا

لا وحاات آے آیا

اآ اتا اماا ہااجاب اماعاقا والایا ثا دے وج شاث ا آنا ہاہا با اپا ا آتا ، با ا آی آوہاای روج دے وج ا یا ا با اآ دے وج با حا ُ

آے۔

ا و ا ا روآیا ان وی آیا ہایا ںا آے۔ ساگاران آسالاام دے وج آنا ہاداے با

اناماا ایا گایا شاث

ہا ثا دے وج کااماا ہاا آ آحااتا

ا اھا اے آ ن با لا ونا

ایا وا فایا بعادا دے وج آنا ہادای ماا تا اون آساا یا ا۔ حاب اے با اتا ا جاب بارے آمایا یا اار آت با ابا با

اآ دی وآحاات ا حا ُ اپا ا۔ آتا اے با اتا ثکاار ہااجاب مااات دے وج آمایا یا اار آت دآ سا عالابا اآ ن ماجابیا دا دی یا اُسالامااان عاالاا قا ُ

م

اآ آ اتا ای کااام آے۔ آنا ہاہا دے وج وی آمایا یا اار آ جاب اآ دآ آتاب اآ ن ماجابیا دا حا ُ ا قا ُ ا ا یا ا آو آ کاھا اے با ا

ا یا ا راپا ے۔ خاب

ا آے۔ اما ان آی قا ا تا اآ دے د ہاا دے وج آتاب حا ُ

ا آوہایا اان دے ا آنا ہاہا آی ہاُ ا ساا با تا ا فا یا دا کاا ا تا جایا ثا دے آُبا

ایاساما آی اپا ا آتا اُسالامااان عاالامااان با

ما ا داآنا آتا

ا وی لااگاا ہااساکادای آے۔ آُبا

ثلایا ثاث دے خا لااف ا ا تا اُسالامااابا ان با ما اان ا دوخاب سایا با

ااعا ا۔ آتاب باہاا با ان با ھا تا اماجاب

سا ساا آو ابا ات ِدبا ا ہاا ے نا با

بحا

ان ا ان نا ا ہاسابا یا اان تا ادآن با ا وحاب ا پا ِ ان کاا یا اا آے۔ آوہاا ا ال نا اجاا دے با ا ی وضا ان پاب ا تا ایا ال عایا ا آیا با

اسایا لایا اان ا یا اادی م ا یا اان پا ا ثا دے جااماا آپا اتا ا ساا۔ کااث ثکاار ہااگاا ا دآ سا ا تا

اپا ا پا ا باب طایا با

بایا ر ا آو آ ت باب کاا یا اا، با

اآر دے وج خا ُکاداے ان ماجا یا لافا آتا اآ آے۔ تا اتا ا شاث کاا یا اا جاب اپان ان ر با ادہ ہاسابا یا اان تا ، آنا ہاداے وج آِک تا ساا

ان ا وآحاات دے یا ساثاان تا ا با ا کاادے با جابہا آحا یا ا ا آنا ہاہا پا ان لاار ماا طاار با اا صاارت تا ا ثا دی کاِ اتا آو کااث

ا۔ ا داے با اآر دتا ا قا اتا عاما ان باب اآ تا جایا اان دے وآحاا حا ُ اسایا

ما آو اپا ا۔ آتا ا داے با مایا اا دتا

ا صاا اسایا لاہا یا ا ثا دآ م اتا ا کااث ا آوس دور دے وج وآحاات با قا کاراآن با اُسالامااان ماُ

ما ساگاران اتا

لجایا اان دے اسایا

مف

مااہااِ آہاہایا اات دے وج وی ساا۔

اآ دبا ان صافا یا اان دے ۔ حا ُ ا ساا ا اث کاادے پا ا دے وج حاا کاان دی کااشاث تا ثاساآ ن ماجابیا دا دی رو ہایا ران قا ُ

آو آنا

اسایا لاہا ا صافا یا اان دآ م اآنا ا یا اا ہاابا ا ساا۔ آسالاام دے وج حا ُ اسایا لاےا دآ حاواہا پا

مثلایا ثاث دے ا ال آنا ہاہا تا حااآلاا دے با

ا آے اآبا ا نابہاثا آی پا ُ ا با ہاا ے درجاب ابا ان ک اآ تا ا حا ُ ا

ا داآ ہاُیا داآ آے یا ال تا ا وجاا دے با اسایا لاہا عاقا لا با

۔ آنا ہاہا م

ھا اماجابسا آنا ہاہا آوہایا اان دی ا دے وج با ا دے وج با ا آیا سااان دے درجاب یا درجاب

فا ا یافاحاآ دے ا۔ حا ُ اوبا رکاھاا اا جاب

باہاا آے۔ ان با الاان ٧١تا اار وحاات دبا ان آصاُ قا کاراآن دے وچا ا لاا دبا ان ماُ اوع دے وج ماعایا ا صاای دے ساث وپا

ا اآ دی وآحااتا ا حا ُ ثہا ہاابا ا ساا۔ با بااخاا یا ا ماُ اسایا لایا اان آُبا ار ک م ا اان با ال دوخاب مااان دے حااآلاا دے با ا آتا ثا با

ا اتا ساہا اآ دبا ان صافا یا اان با ا حا ُ طاااباب یا قا قا ہا سااج دے ماُ اا دی ماُ ا آوس ویا ا

ڑ آنا ہاہا ساا یا ا اسایا لاےا دی آصاا حاب

م

ا ار با ال حاب ا دے با ان وی خاا اانا ا آوہاابا ان صافا یا اان تا ا با اوبا اہ کاا یا اا جاب ا راتا ان خاب ا تا اتا

ساہا ا جاب ا

ا ساا یا اپا بارے آتا با

ا گاا۔ ابا ا آو تا ا ا آنا ہاہا آوہاای صاقا تا آے یا اپا ا آے آتا وایا

با آو یا ا با اوبا اھاںا وآلاا آ کاھاا اا جاب

انا آوہایا ران و جاب

ان ان تا ا ا آوہااے نا ان با اآ دبا ان صافا یا اان تا ا گاا۔ حا ُ اوبا ھایا جابباجاماسا بظاراِر کاُ ا آوہاای صاقا تا یا اپا اھا اآ آے۔ آتا

ونا

ا را ا آو خاب ا ا یا ا راپا برال ساا۔ خاب اِ قا یا اباب اا قا ا آنا ہاہا آوس ویا اآ آے با اتا ا شاث کاا یا اا جاب

اپال ایا ظاقا دے با

ما اہ گااآماا با تا

اآ آے۔ سااج دے اتا ا اال کاا یا اا جاب ان آِک آی خا ان تا ابا ا ان نا ا آے۔ آنا ہایا اان دوبا ا آوہااے وج خاا اانا آے با

اآ ساا۔ اتا ا آوہایا ران ساابا ا جاب طاااباب ا وی صافا یا اان رکاھا ای ساا آوہااے ماُ ا حاب اتا ساہا دے وج ا ا واراص د ھاانا

جاما آیا

ا وی۔ افا ا آضا ال حافا یا قا تا وی ساا با اا طااج دے با ا کاِ اا یا ا کاِ ا

ہاا آ یا با

ب حا

اآ دے ان حا ُ ا االاان تا ا۔ آنا ہایا اان خا ا داآ ہااساکاداے با اسایا لاےا تا مال ا لااگاا کاان دے با آُبا

ا آی صافا یا اان اپا ا آمایا یا اار ی دوتا یا با فا ا یافاحا طاااباب ا دے ماُ اتا

ساہہاا با ان با

با آو آنا ہایا اان صافا یا اان دآ حاا ہاُیا داآ حا جاب

ہالارا ا نا ااث دآ دوجاب ا با ہایا ںا ہااساکادای آے۔ آیا

انا آنا ہاداے وج وآحاات طاااباب ا لاا دے ماُ ا، ماعایا ہاُیا دابا ان با

بھاابا ا ہاابا ا آے۔ آنا ہا ال تا اسایا لاےا دے با ما دے آی اپا اون صافا یا اان دی آتا اآ آے حاب ا شاث آ وتا

اپاا ہا آوس ویا

ا نابہاُرا اآ دے ہاُ ا صافا یا اان حا ُ ا جابہا آنا ہاہا یا کااداآ آے یا یا

ا اسایا لاےا دآ پا

ما اآ آے۔ آیا اتا ا رکاھاا اا جاب ا شاثِ یا ظا

اپان حافا یا قا تا تا

ا شاث کااساکاداآ۔ آسالاام دے وج اپال ا دے با

ان آ شاانا ایا وآحاات تا

باھایا جا

کا ساا اّثاب آیا ِ کاُ ا ا۔ آپاب ہایا ںا ہاُیا دابا ان با

ان

ا صاابا ا اتا کاآت ااث دے آپاث اع دی با ا مااصا ال آنا ہاداے آیا ال با اا دے با ا ویا ۔ با اری رہاا ساا ا کارا جاب ن تا

ا داآ دے وج وہاا با ان ا آتا ا اھا اے آ ن یا

ا آساا ونا ا

ا یا ا راپا ا ساا۔ خاب اتا

گاوت وہاادی ا ا نا

جا یا داگاا با ا ، پا ھاںا

باچالوج آُ

اد اآ دے وحاب ا حا ُ طاااباب ان دے ماُ ا ا نا اتا عامبا اا با برال کاا یا اا ساا۔ کاِ ا قا یا اماِ آہاہایا دبا ان مااہااآن با

الغاُسالامااان

موہاا با ان

ا اماا کاا یا اا جاب ان شاث اہاا کاادبا ان دبا ان صافا یا اان تا ان ظا ا تا اتا ساہاآ دے دآخا لایا ہاا با ان آصاا دے وج حا ُ با

باآ آے۔ حا تا

ا اّثاب با ِ کاُ ا ا آپاب یا با ا فایامہایا ران

ا آنا ا با ا ہاہادابا ا آتاب ا

ا یا ا راپا یا۔ خاب

ا فایامبثا ہاان با ا ثیا یا ا آنا ہاہا صافا یا اان ماُ بھاااوپا ا، تا با

بثا لایا اا ساا۔ ثیا یا ہایا ران ماُ آنا

ال ہاُیا داآ ساا۔ اآر دے با ا یا اام آِک آی آتا ان ہاا کاا آوہایا اان دآ آجا آصاطالااجاان تا

یا صافا یا اان دبا ان ما فا ا یافاحان جایا ثا تا

ایاساما ال آساا دھاا اان کاا یا اا آے۔ آسالاام با سایا لایا اان دے حااآلاا دے با

جایا ثا ایاسامہایا ران

ا آنا ا ا فا ا آے با ال ِدبا ان صافا یا اان دے وج تاب اہاا تا اآ دے حاب ا حا ُ ہاسابا یا اان دآ یا وارار لایا اا آے با

ہایا ںا۔ اناآ ا حا ُ ا آو با ا

ا آے، یا ا لااگاا کاا ِدبا دے آُبا

ا آسالااماا ثلایا ثاث با ا حاا تا ایاسامہاا آ با

با یا اادی آمایا یا اار آے حا اا آنا ہاہا آو پا اآ آے۔ ویا اتا اار با ابا ا جاب ا حافا یا قا تا دے وچا اآنا حا ُ

ا صافا یا اان دے اآنا اما حا ُالاُسما ثلایا ثاث با ا حاا تا

ایاساما آے۔ ا لایا اا گاا ہایا ران رآساا آلاعاقا یا داہ دے طاار با

ال آنا ال با دے با

ان لایا اا آے۔ ِ جامازا ہ تا ا ان آپاب ہایا اان گااان تا ا آساا آنا ا آے۔ با اتا

گثکاا وگاا آمایا یا اار دی سا

اد اآ دے وحاب ُسایا حا ُ ایا ا جا ھاا اا یا ُ

ان آنا ہاہا یا ثعاای تا ا مایا ںا آِک آسا ان کاادے آو۔ آو با ا ان نا ا دارہ صافا یا اان تا دبا ان تا

ان آِک ان دے وحا ا اآ آوہایا اان نا ا حا ُ ا ا یا حاا آنا ہاہا آ کاھا اے با

ایاساماون ا حاب ا ا فا ا۔ با ای با آوہاابا ان صافا یا اان آتاب

جایا اان اسایا ما صااف ا آساا با ا

ا آ کاھاا اا یا صا کاا ھااے آو؟ آوہاا

قا ایان کایا ران ُسایا آوہایا اان دے وحا

ایا ا ا فا آے با

اآ دے و ا آو حا ُ امایا اان کاا ھااے آ ن۔ کایا ران جاب ا۔ آو دبا ان جا ااسث کاادے با ثبا راآن دے وج تا ان دو سا اد تا حاب

ا مایا یا ران ثعاای با ا آصاا دے وج آِک آسا ا۔ با ھا اے با ہایا ںا لاباب انان آنا ہاداے وج نابہاثا شااربا ان صافا یا اان تا

الاا ہایا ران جا ا آنا ا آی آے۔ کایا ران جاب اتا

لا دے ا صااف شااد ے ورپا اآ دآ با ان با ا حا ُ ا

نا ہالاان آنا ہاہا دسایا اا ساا یا

ب اآ آے۔ آوہاابا ان صافا یا اان دے یا اتا ا جاب ا ا ورنا اتا لا دی روج دے اتا

ساہ

ہایا ںا کاا یا اا انان ا ان نا ا تا اِ کاُ اتا

ساہا آوہاای عا یا

ان بارے جاب الاا دے با ان آساا رآساا آلاعاقا یا داہ تا بان تا اآبا اوکاارآن دے آوہایا اان حاب ا ثعاای دبا ان پا اآ آے۔ آسا اتا جاب

ا۔ ا با ھاُلا گاا باتان ثلایا ثاث دے عافا یا داے دی آصاا ماخا االاقا تا تا ا جایا ثا دے تا

ایاساما کارا اِبا ھاران تا

کساکاداے آ ن۔ آو

ا ہاا۔ ا دے آُبا اتا ساہا حاب ا اپا ا با اآ دی دوجا ا یا ااد حا ُ ادای پا جاب

ا ہاُیا داآ اآ دے آُبا ا یا اادی ماخا االاقا تا دے سالاسالاےا دے وج آے آنا ہاداآ آطالااق حا ُ ال پا اجاا دے با آنا ہاہا گاا وضا

ا آنا ہایا اان صافا یا اان دآ جایا اان با اسایا ما۔ ان لااگاا کاادے با ا آوہاابا ان صافا یا اان تا اآ دے آُبا اُسالامااان حا ُ

ما ا راپا آے۔ خاب

ا کاا یا اا آے۔ ا با اک روج دے آُبا ا یا ےا با ا پا اتا عایا اان دو ہاسابا یا اان ا دوخاب بات با آطالااق با

اون آساا لاقا طا مایا یا ران لااداآ آ ا۔ حاب اآدی صافا یا اان دی ماخا االاقا تا کاادے با اآ دبا ان آیا فا ثعاای حا ُ ا آج وی آسا ا ے یا

ہایا ںا ہاُیا داآ آے ساگاران انا آی اآ دے آُبا ا آنا ہاداآ آطالااق صااف حا ُ ا دھاا اان کاادے آ ن با اآ دے آُبا حا ُ

لامااابا ان دے اساُمثلایا ثاث دے عافا یا داے دے وج ا جایا اان دے تا اسایا

ما وی ہاُیا داآ آے۔ آوہاابا ان صافا یا اان دے آُبا

ھالاکا اآ دے عافا یا داے دے چاب جایا اان دے حا ُ اسایا ما ا با مااار صافا یا اان با ثُ ا سا

اآ دبا ان پا ادای آے۔ حا ُ ان ماِ اھاںا تا

انو

ا۔ ابا ان با اتا ان جاب ا ا ہاسابا یا اان با انا ا صااف پا ِ ا دے وج با ا اپا ثلایا ثاث دے یا ظا ا تا

ا ساا تا اث کاا ا کاان دے نابہاثا کااشاث ا یا الایا

سایان ا گاا تا ا آیا اآن با ا فا لااسافا ا با اُسالامااان آہاہایا اات دے مااہااپا

م

ا اب ا۔ آنا ہادای تا اے با اتا ا جاب ار آمایا یا اار آت با ابا اآ دے آتا ا حا ُ ا ا یا اآر ، جاالایا اان ، دآخا لایا با ا آتا ا آوہایا اان با با

ا حاا آوہایا اان ا آنا ہاداآ کاانا ا ساا۔ پا ا ان ورنا اہ دبا ان لاقا طا اان تا ان دبا ان صافا یا اان وغا یا ا ا نا ا صافا یا اان، روج با ارجا جا

ااے بان آے۔ آو شاجا تا چا ا ماہاابا ا با اھاںا وآلاا آے آو رحایا کالاما ر

غا دآ ہاا آ ہاا ساث با

باآ حا ایا اا ساا۔ حا ُ ایا ںا ماِ

ا ہنان تا

ا ہایا ںا آے با انا آمایا یا اار ا باب الاما با

غان وآلاا، لاا ا آے۔ شااتا بعا یا ا صافا یا اان دے یا ثبا یا اان با ا رسا

اورنا ا آی آو آتا یا

اہایا داآ آے۔ ا جا ا کاابا الایا سایان آی ا آہاہااام تا ا با ا اآ دے ماُکااشاث ا صااف حا ُ ابا اب اان دی تا اتا ا یا ساث فا لاسافا یا اایا

اآ آی رہاا دو۔ ان حا ُ اآ تا حا ُ

ا کاا کاان دو۔ ا ان آنا اآ تا ا حا ُ با

یا با یا ےا۔ ال ساُ ا ے دھاا اان دے با ان پاب ا آ و آساا آوہاابا ان گااان تا با

There is not a whisper in the Bible, the Quran, or the Hadith about God being some kind of featureless,

homogenous, unknowable and undifferentiated substance—without attributes or characteristics or

internal relations. It is only the philosophers and theologians that say such about our glorious and grand

God.

The traditional Muslim position (of the Ashari Sunni tradition) is that God does have attributes—in some

sense—and therefore—in some sense—is a relative unity, and not the absolute unity that some modern

Muslim teachers assert.

“The orthodox Christian defense of the reality of the second and third persons of the Trinity

consisted in rejecting the Philonic conception of the absolute unity of God and by maintaining

that the unity of God is only a relative kind of unity, a conception of unity which does not

exclude from God, who is one, the composition of three elements which from eternity existed

together and were never separated. So also the orthodox Muslim defense of the reality of

attributes, as it was ultimately given expression by Ghazali, reduces itself to an insistence

upon a relative conception of the unity of God, which does not exclude its being internally

composed of real attributes which existed together from eternity and were never separated.

…And so, the views of the orthodox Muslims and the Mu'tazilites on the problem of attributes,

as well as the arguments employed by them, correspond exactly to the views of orthodox

Christians and the heretical Sabellians on the question of the persons of the Word and the Holy

Spirit in the Trinity. The issue between the Attributists and the Antiattributists was thus clearly

defined. It was an issue whether the unity of God was absolute or only relative. To the

Attributists the unity of God was a relative unity, and hence they assumed in God the

existence from eternity of real attributes. To the Antiattributists the unity of God was an

absolute unity, and hence the terms attributed to God were mere names.” [WR:POK, 137-140]

“Now, as we have seen, when the Attributists were confronted by the Mu'tazilites with this

argument, they downrightly denied that the unity of God includes internal unity in the sense

of absolute simplicity, maintaining that the unity of God, according to their own conception of

it, does not exclude from Him a plurality of parts which from eternity have been united with

each other and with the essence of God. [WR:POK, 171-173]

“In his criticism of Abu Hashim, Ash'ari repeats the argument already raised by the Mu'tazilites

against the theory of modes, namely, that it is contrary to the Law of Excluded Middle. His

argument, as reported by Shahrastani, reads as follows: "The assumption of an attribute which

can be described neither by existence nor by nonexistence is the assumption of something

which is in the middle between existence and nonexistence, between affirmation and

negation, but this is something absurd." … With the elimination of these two alternative

possibilities, Ash'ari is left with the third possibility, namely, the old orthodox conception of

attributes as being real things subsisting in God from eternity.” [WR:POK, 204f]

“Moreover, it was the same kind of arguments that were used in Christianity both for and

against the reality or eternity of the second and third persons of the Trinity that were used also

in Islam both for and against the reality of attributes and the uncreatedness of the Koran.

[WR:POK, 312f]

And the early Muslim theologians faced the same problems as their Christian counterparts in trying to

understand the relationship of God’s nature to aspects of His nature (for example, His attributes and His

internal Agents).

“In the past, as in the present, it was the more rationally minded Muslims who undertook

systematic refutations of Christian doctrine, the same Muslims whose rationalism sometimes

caused them to fall foul of Islamic orthodoxy, as in the case of the Mu'tazila. The Greek

philosophical tools which were employed against Christianity could be a two-edged sword,

and gave cause for concern when applied to Islamic thought. An example of this is the use of

Greek philosophical categories to refute the Trinity, which had implications for the question of

God's attributes in Islam; it was not always easy to uphold the distinction between the latter

and the Christian hypostases. ” [WR:MACF2F, 138f]

“This conflict is connected with the refusal of some theologians and the Muslim philosophers

who were strongly influenced by Greek philosophy to give positive attributes to God. Al-Kindi,

for example, the first Muslim philosopher, was not willing to confirm certain qualities in God

for fear of violating His unity, since attributes mean adding to God different qualities, which

would show Him in different and changing states, from being known to creating, hearing,

seeing, punishing and so on. However, Muslim theologians including the Mu'tazilites follow the

Qur'an, in considering that God has positive attributes and can be described. Although the

Qur'an predicates to God many human attributes such as those mentioned above, it declares

that "nothing is like unto Him." This divine transcendence made many theologians question

and reflect on the manner in which the divine essential attribute can be related to God's

essence while retaining His transcendence. Again, the difficulty here is how it is possible for

God to know or to be able without possessing knowledge or ability? For if He has knowledge and

ability then they must be eternal like Him. Muslim theologians discussed all the possibilities: are

these qualities eternal notions which have always existed with God? This would mean that God

is not the first eternal. Or are they part of His essence? This would mean that since God is (a

unitary) One, then all His attributes must be dissolved into one quality. Or are these qualities

neither in God nor independent of His essence? But this is in a way absurd. [WR:GAHIIT, 43]

“However, this kind of rigid monotheism is not entirely consistent with some of Islam's own

distinctions. As we will see in more detail later, Muslim scholars, following through consistently on

certain teachings in the Qur'an, have made distinctions that would allow for some kind of distinctions

within God's unity. For example, they believe the Qur'an is the eternal speech of God, existing in the

Mind of God from all eternity… [WR:AI,135]

The criticisms which early Muslim theologians raised against the Christians applied equally to them:

“The arguments used against the doctrine [of the Trinity] by these and other Muslims reflect a

sense of incomprehensibility. … Abu 'Isa demonstrates at great length whatever way the

doctrine is expressed, the attempt to identify three entities with one leads to confusion and

incoherence. The fundamental problem which each polemicist differently raises is that since in

any description of the doctrine more than one divine entity is listed, some form of plurality is

entailed and the simple unity is obliterated. So the insistent claim made by the Christians that

God is one becomes meaningless.

Yet this problem of unity and multiplicity was not peculiar to Christianity in the period we are

discussing. Within Islamic thinking itself, the problem of how systematically to set down the

teachings of the Qur'an about God produced difficulties that, to many minds, itself affected

the strict oneness of God's being in a way that parallels the issues concerned with the Trinity.

The matter of the divine attributes is very old in Islam. Some scholars think that it may, in fact,

have been raised through discussions with Christians. It arises from the problem of how to

categorise the descriptions of God given by revelation and reason, whether these refer

accurately to God's actual being or are human approximations of an unknowable divinity. At the

beginning of the ninth century the debate was conducted mainly among thinkers associated

with the Mu'tazill principles of divine unity and justice for whom the strict oneness of God and

the complete distinction between him and other beings were crucial matters of belief. And they

were reluctant to refer to God in any way that appeared to suggest otherwise.

But this was the nub of the problem. According to the generally agreed perception at this time,

the descriptions that could pertinently be made of a being were understood to refer to

attributes that qualified the being itself. For example, if a being could be called living it was

qualified by the attribute of life, and if it could be called seeing it was qualified by the attribute

of sight. The attribute itself qualified the being as a whole, and in that respect was said to be of

or in the being. This relationship between description and attribute was expressed according to

the grammatical logic which was generally accepted at this time by paraphrasing a statement

such as "he is living” as “he has life," the two statements being regarded as equivalent. Thus,

within the structure of this thinking to describe a being in any way was the same as saying that

the being possessed attributes which were real and in some way additional to the being in its

own actuality.

In applying these ideas to God, obvious problems arose. For if he possessed attributes which

were both real and distinct from his being, he could not be the dense unity upon which the

Mu'tazills insisted…. The other side of the debate was equally problematic, since those who

maintained the reality of the attributes were confronted with the difficulty of explaining how

God was one in any meaningful sense. … But the resulting problem is that since the attributes

are not identical with God's essence but rather of it Ibn Kullab cannot easily explain how the

being of God is a simple unity.

The repercussions of this debate continued within Islam for many centuries and increased in

complexity and sophistication. As we can see, however, even at this early stage it was accepted

by leading theologians that any meaningful description of God logically involved the existence

of attributes that were intrinsic to God, whether these were defined in negative terms, as by

Abu al-Hudhayl, or positively, as by Ibn Kullab.” [WR:IIOC, 86-88]

And apart from terminology, they end up very similar!

In the problem of attributes, as we have noted, while Islam had taken over from Christianity the

conception of the existence of real persons or hypostases in God, which it transformed into

attributes, it constantly insisted, in opposition to Christianity, that they are not God. This was

the fundamental distinction between the Christian Trinity and the Muslim attributes. In the

course of time, however, among certain Muslims, who were regarded as orthodox, this

difference between the Christian Trinity and the Muslim attributes was somewhat blurred. We

gather this from the following statement in Ibn Hazm: "To one of the Ash'arites I said: Since you

say that coexistent with God are fifteen attributes, all of them other than He and all of them

eternal, why do you find fault with the Christians when they say that God is 'the third of three'?

He said to me: We find fault with the Christians only because they assume that there coexist

with God only two things and do not assume that there coexist with Him a greater number of

things. Indeed, one of the Ash'arites has already told me that the name 'God,' that is, our use of

the term 'God,' is a word which applies to the essence of the Creator and the totality of His

attributes, and not to His essence without His attributes.”

From these answers of the followers of the Ash'arite teachings, we may gather that somehow

within this orthodox group there were some who forgot that the original opposition to the

Christian doctrine of the Trinity was on the ground of the application of the term "God" to the

second and third persons. Quite oblivious of this fundamental opposition, they were willing to

apply the term "God" as a common appellation of God and His attributes, which is only an

adoption of the Christian view that the term "God" is to be used as a common appellation of

the Father and the two other persons, though, I imagine, these Ash'arites would still balk at

calling each individual attribute "God." The emphasis that the term "God" is not to be applied

to the essence alone without the attributes and the statement that the difference between

their belief and that of the Christians consists only in the fact that the Muslim attributes are

more numerous than the Christian persons indicate that in all other respects their attributes

assume the character of the Christian persons.” [WR:POK, 312-315]

Muslim theologians and philosophers worked very hard to avoid admitting that there were some kinds

of distinctions within God, putting forth theoretical terms like “modes” and “states”, internal and

external attributes, attributes of essence and attributes of description, and so on. But no real solution

ever appeared. The God who is all-knowing and compassionate and creative simply cannot be some kind

of featureless, homogenous, unknowable and undifferentiated substance—without attributes or

characteristics or internal relations. We must submit to God’s revelation, not our philosophical or

theological commitments. Let God be God! Let God speak His word and let us listen!