ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ...

ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ

ՄԱՏԵՆԱՇԱՐ

6

ÌÈÍÈÑÒÅÐÑÒÂÎ ÊÓËÜÒÓÐÛ ÐÀ

ÍÀÓ×ÍÎ–ÈÑÑËÅÄÎÂÀÒÅËÜÑÊÈÉ ÖÅÍÒÐÈÑÒÎÐÈÊÎ–ÊÓËÜÒÓÐÍÎÃÎ ÍÀÑËÅÄÈß

ÓØÀÐÄÇÀÍ(Ïàìÿòíèê)

ÅÆÅÃÎÄÍÈÊ

7

ÈÇÄÀÒÅËÜÑÂÎ “ÓØÀÐÄÇÀÍ”ÅÐÅÂÀÍ–2011

________________________________________________________________________________________

MINISTRY OF CULTURE OF REPUBLIC OF ARMENIA

SCIENTIFIC RESEARCH CENTER OF HISTORICALAND CULTURAL HERITAGE

HUSHARDZAN(Monument)

ANNUAL

7

PUBLISHING–HOUSE “HUSHARDZAN”YEREVAN–2011

ՀՀ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈԻԹՅԱՆԳԻՏԱՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ

ՏԱՐԵԳԻՐՔ

¾

ԵՐԵՎԱՆ–2011«ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ» հրատարակչություն

ՀՏԴ 725.94ԳՄԴ 85.11 Հ 964

ՀՐԱՏԱՐԱԿՎՈՒՄ Է «ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅԱՆԳԻՏԱՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ» ՊՈԱԿ–Ի

ԳԻՏԱԿԱՆ ԽՈՐՀՐԴԻ ՈՐՈՇՄԱՄԲ

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴ` ՀԱԿՈԲ ՍԻՄՈՆՅԱՆ (գլխավոր խմբագիր),

ՊԱՐՈՒՅՐ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ, ՄՈՒՐԱԴ ՀԱՍՐԱԹՅԱՆ, ԿՈՐՅՈՒՆ ՂԱՖԱԴԱՐՅԱՆ,

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՍԱՆԱՄՅԱՆ, ՆԵՐՍԵՍ ԿՈՍՏԱՆՅԱՆ (պատասխանատու քարտուղար)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:

АКОП СИМОНЯН (главный редактор)

ПАРУЙР МУРАДЯН, МУРАД АСРАТЯН, КОРЮН КАФАДАРЯН, ОВАННЕС САНАМЯН,

НЕРСЕС КОСТАНЯН (ответственный секретарь)

EDITORIAL BOARD

HAKOB SIMONYAN (editor–in–chief),

PARUYR MURADYAN, MURAD HASRATYAN, KORYUN GHAFADARYAN, HOVHANNES SANAMYAN,

NERSES KOSTANYAN (executive secretary)

Հ 964 «ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ»: Տարեգիրք/ՀՀ մշակույթի նախարար., Պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտ. կենտրոն» ՊՈԱԿ, Խմբագրական խորհուրդ. Հ. Սիմոնյան և որիշներ:

— Եր.: Հուշարձան, 2011, 168 էջ:

ՀՏԴ 725.94ԳՄԴ 85.11

ISBN 978–99930–865–9–8

ՀՀ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ© ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԳԻՏԱՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ, 2011

5

Միջ նա դա րյան Հա յաս տա նի պե տա կա նու թյան թերևս ամե նաա նա ռար կե լի «վ կա յա կա նը»` հայոց ար քա նե րի դամ բա րա նը` իր մեր ձա կա կա ռույց նե-րով, Մեծ Հայ քի Այ րա րատ աշ խար հի Արա գա ծոտն գա վա ռում է, ներ կայիս ՀՀ Արա գա ծոտ նի մար զի Աղձք գյու ղում, Ամ բերդ գե տի ան դն դա խոր կիր ճի աջափ նյա, բարձ րա դիր դա րա վան դի եզ րին, Եր ևա-նից մոտ 35 կմ դե պի արև մուտք: Հու շար ձա նա խում բը ժա մա նա կին զբա ղեց րել է բա վա կա նին ըն դար ձակ տա րածք և շր ջա փակ ված է եղել պարս պով: Պատ-մա կան այս վայ րում այժմ բնա կե լի տներ, բա կեր և տնա մերձ այ գի ներ են: Համեմատաբար ան խա թար պահ պան վել է լոկ ար քա յա կան դամ բա րա նի մեր ձա-կայ քը (նկ. 1): Այս տեղ հս տակ դիտ վում են հյու սի սից հա րավ ձգվող երեք առանց քային շի նու թյուն նե րը` եկե ղե ցին, ար քա նե րի դամ բա րա նը և ժա մա նա կին կո թո ղով ու թևա վոր խա չով զար դար ված հու շա սյան գետ նա խարս խի ավե րակ նե րը, որոնց ծա վա լային ըն-կա լու մը վե րար տադ րե լու հա մար ներ կա յաց նում ենք դրանց ուր վագ ծե րի վե րա կազ մու թյունն արև մուտ քից (նկ. 2): Շր ջա պարս պի ներ սի մյուս շի նու թյուն նե րը դա րե րի ըն թաց քում ավեր վել են և ծածկ վել 1–1,5 մ

թանձ րու թյամբ մշա կու թային շեր տով (նկ. 3): ՊԱՏ ՄԱ ԿԱՆ ԱԿ ՆԱՐԿ: Պատ մագ րու թյան մեջ

Աղցք (Ա խս, Ախց, Ախ ցից, Աղիս, Աղձք, Աղ սա, Աղց, Աղ ցի, Աղ ցից, Աղ ցույց, Հախս, Հաղս, Ձո րափ, տես` Հա կո բյան, Մե լիք– Բախ շյան, Բար սե ղյան 1991, էջ 478) ավանն առա ջին ան գամ հի շա տա կում են Մով սես Խո րե նա ցին (Ա ղց ան վամբ) և Փավս տոս Բու զան դը (Ա ղձք ան վամբ): Նկա րագ րե լով Սա սա նյան Պարս-կաս տա նի Շա պուհ Բ ար քայի՝ 359 թ. դե պի Հա յաս-տան կազ մա կեր պած ար շա վան քը, նրանք պատ մում են Դա րա նա ղյաց գա վա ռի Անի– Կա մախ ամ րո ցից հայոց ար քա նե րի ոս կոր նե րի հափշ տակ ման, վե րա-դարձ նե լու, ապա՝ Աղց քում ամ փո փե լու դեպ քե րը: Ըստ Փավս տոս Բու զան դի՝ Վա սակ սպա րա պե տը զեն քի ու ժով հայոց ար քա նե րի ոս կոր նե րը ետ խլե լով՝ ամ փո փում է «… յա մուր, ի գեւղն` որ Աղձքն անո ւա-նին» (Բու զանդ 1912, էջ 219–220, 222), այ սինքն գյու-ղի ամ րո ցում կամ ամ րաց ված ավա նում (Սի մո նյան 2011, էջ 62–63): Փավս տոս Բու զանդն ուղ ղա կի նշում է « բերդ» և «ա մուրս» բա ռե րի հա մար ժե քու թյու նը. «Եւ զբա զում բեր դօք զանց առ նէ ին, զի ոչ կա րէ ին մարտն-չել ընդ ամուրսն…» (Բու զանդ 1912, էջ 219–220):

ՀԱ ԿՈԲ ՍԻ ՄՈՆՅԱՆ Պատմ. գիտ. թեկ նա ծու

ԱՂՑ ՔԻ ԱՐ ՔԱՅԱ ԿԱՆ ԴԱՄԲԱՐԱՆԻ ՀՈՒ ՇԱՐ ՁԱ ՆԱ ԽՈՒՄ ԲԸ (IV–XVII դդ.)

(Բնակատեղի՝ ա վան, եկե ղե ցի, ար քա յա կան դամ բա րան, հու շա կո թող, գերեզմանոց, կո թող ներ, սար կո ֆագ ներ, քա րայր –ա պաս տա րան ներ)

6

ՀԱ ԿՈԲ ՍԻ ՄՈՆՅԱՆ

Նկ. 1. Հուշարձանախմբի հատակագիծը:

Նկ. 2. Եկեղեցու, դամբարանի և հուշակոթողի վերակազ-

մությունն արևմուտքից՝ ըստ Գ. Կնյազյանի:

7


Նկ. 3. Աղցքի հուշարձանախմբի ընդհանուր տեսքը հվ–ամ–ից:

Աղցք ավա նի մա սին գրա վոր տե ղե կու թյուն ներ կան նաև միջ նա դա րյան այլ աղ բյուր նե րում: Աբ րա-համ Ա կա թո ղի կո սի օրոք, 606 թ. հի շա տակ վում է ոմն Մի քայէլ վա նա հայր Աղ ցից վան քից (Ա լի շան 1890, էջ 147–148; Օր մա նյան 2001, էջ 719): Այս տեղ է ծն վել հայոց նշա նա վոր կա թո ղի կոս նե րից մե կը` Կո մի տա-սը (615–628 թթ.). «Եւ զկ նի Տէ առն Աբ րա հա մու եկաց Կա թո ղի կոս Հայոց Տէր Կո մի տաս ի գա ւա ռէ Արա-գա ծոտ նէ, ի գեղ ջէ Աղ ցից` ամս Ը» (Ա սո ղիկ 1885, էջ 86–87): Ս. Երե մյա նի կար ծի քով, երբ հայոց գրե րի գյու տից հե տո Մես րոպ Մաշ տո ցը հիմ նում է առա-ջին դպ րոց նե րը, ապա «… այս տա րի նե րին պի տի դպ րոց ներ բաց վե ին Վա ղար շա պա տի շուր ջը գտն-վող գյու ղե րում, առա ջին հեր թին Օշա կա նում, ապա Փար պի ում, Աշ տա րա կում, Աղց քում, Բյու րա կա նում և այ լուր» (ՀԺՊ 1984, էջ 426): Մեր կար ծի քով՝ Աղց-քում դպ րո ցի հիմ նադ րու մը խիստ հա վա նա կան է, քան զի դրա հա մար առ կա էր մի շատ նպաս տա վոր

պայ ման` IV դա րում հիմն ված եկե ղե ցին: Գյու ղի տա րած քում սփռ ված վաղ միջ նա դար-

յան կո թող նե րի և նյու թա կան մշա կույ թի բազ մա թիվ նմուշ նե րը նույն պես վկա յում են քրիս տո նե ու թյան պաշ տո նա կա նա ցու մից ան մի ջա պես հե տո այս տեղ հիմն ված հոգ ևոր կենտ րո նի մա սին: Խոս քը մաս նա-վո րա պես վե րա բե րում է շու շա նի քան դա կով կո թո-ղին (նկ. 4):

Ինչ պես հայտ նի է, շու շա նը խորհր դան շել է քրիս տո նե ա կան եկե ղե ցին և լայն տա րա ծում է ունե-ցել վաղ միջ նա դա րյան Հա յաս տա նի` V–VII դդ. եկե ղե ցի նե րի ու կո թող նե րի զար դա քան դակ նե-րում` Թա նա հա տի խո յակ նե րի վրա (491 թ.), Կո շի Սբ Ստե փա նոս եկե ղե ցու բա րա վո րի քա րին, Զվարթ-նո ցի պա տու հա նից մե կի քի վին, Արու ճի, Սի սի ա նի, Եղ վար դի Զո րա վար, Պտղ նու, Ոս կե պա րի, Ար թի կի, Պեմ զա շե նի, Սբ Գա յա նե և այլ եկե ղե ցի նե րի, ինչ պես նաև Աղու դի ի և Օձու նի մա հար ձան նե րի վրա (VII դ.):

8


Նկ. 4. Շուշանի քանդակով կոթողը:

Ե կե ղե ցու շր ջա կայ քից հայտ նա բեր ված որմ-նա քա րե րից մե կի վրա ար ձա նագր ված է. ԹՒ/ :Չ ԽԸ: =1299 /ԿԱ ՐՈ ՂՈՒ ԹԻՒՆ… / ԱՆԱՈՒ[…..] Է […] (նկ. 5): Այս եղծ ված ար ձա նագ րու թյու նը հա վա նա բար մա տու ռի շի նա րա րու թյան մա սին է, որը կա տար-վել է 1299 թ., Գրի գոր Անա վար զե ցի կա թո ղի կո սի և մոնղոլ Ղազան Մահմուդ խանի (1295–1304) օրոք, երբ Արագածոտնում իշխում էր Քուրդ Բ Ամբերդցին:

Նկ. 5. Եղծված արձանագրություն մատուռի մասին:

Նկ. 6. Արձանագրություն խաչքարի վրա:

Նկ. 7. Նոր շրջանի հիմնապատեր արքաների դամբարանի վրա:

Կար միր ներ կած, սև բա զալ տից կերտ-ված խաչ քա րի ստո րին բե կո րի վրա գր ված է. ԹՈՒ[ԻՆ] / :ՈԾԸ: =1209 թ. [ ԿԱՆԳ ՆԵ ՑԱՒ] ՍԲ ՆՇԱՆՍԻ/ [ ԲԱ ՐԵԽ]ԱՒ ՍՈՒ ԹԻ[ՒՆ] … (նկ. 6) (ծանոթ. 1): Նշ ված ար ձա նագ րու թյուն նե րը XIII դ. ավա նի գո յու թյան ան հեր քե լի վկա յու թյուն նե րից են:

XV դ. սկզ բում հայոց ազատ նե րի թվում հի-շա տակ վում է նաև պա րոն Ղի դան կամ Աղի դան անու նով Աղց քի տա նու տե րը, որին Լենկ– Թե մու րի Էօ մեր թո ռը բռ նի հա վա տա փոխ է անում և հայ այլ իշ խան նե րի հետ գե րե վա րում Սա մար ղանդ: Աղի-դա նը վե րա դառ նա լով հայ րե նիք, զղ ջում և դառ նում է իր հա վա տին (Մե ծո փե ցի 1860, էջ 67; Ալի շան 1890, էջ 148; Օր մա նե ան 2001, էջ 2375; ՀԺՊ 1972, էջ 63): Մա տե նադարանի 1752 ժողովածուի՝ Դա վիթ Ան-

9


հաղ թի «Սահ մանք իմաս տու թյա նե գրքի հե տա գա յի հի շա տա կա րա նում նշվում է, որ ոմն Հով սեփ գնում է այս գիր քը. «զԱղց ցի Խա չա տուր մաղ դուս ւոյ… (կես տող ջնջված) ի թո ւա կա նի մե րոյ ՌՃԼԷ=(1688) ամի, յուն վար ամ սոյ ի Ժ (10)» (Մայր ցու ցակ…, հ. Ե, էջ 1087–1088):

1688–1830 թթ. մի ջա կայ քում, նախ քան Թուրք-մեն չա յի պայ մա նագ րով Հյու սի սա յին Հա յաս տա նի ռու սա կան կայս րու թյան կազ մում ընդգր կու մը, Աղց-քում տե ղի են ու նե նում մեզ ան հայտ ող բեր գա կան իրա դար ձու թյուն ներ, որոնց ար դյուն քում գյու ղը հա-յա թափ վում է: Ար դեն 1844 թ. գյու ղի հու շար ձան նե րի առա ջին հե տա զո տո ղի՝ Հ. Շահ խա թու նյան ցի վկա-յու թյամբ Աղց քի բնակ չու թյու նը բաղ կա ցած էր 9 տուն մահ մե դա կան նե րից (Շահ խա թու նեանց 1844, էջ 65):

Ըստ Շահ խա թու նյանցի՝ սրանք հայոց ար-քա նե րի դամ բա րա նը դարձ րել էին պաշ տա մուն քի վայր (Շահ խա թու նեանց 1844, էջ 67): Պե ղում նե րը, սա կայն, բա ցա հայ տե ցին, որ մահ մե դա կան նե րը կա ռու ցա պա տել էին դամ բա րա նա մերձ ողջ տա-

րած քը, և, ըստ հնաբ նակ նե րի վկա յու թյան, այս տեղ հիմ նել տներ, գո մեր, դարբ նոց: Մի տուն էլ շի նել էին ուղ ղա կի եկե ղե ցու մուտ քի առջև (ս րա ավե րակ նե րը հե ռաց վե ցին մի այն 2001 թ. պե ղում նե րի ժա մա նակ): Պա տեր էին շա րել նաև ար քա նե րի դամ բա րա նի հա-րա վային գետ նա խա րիսխ նե րի և նո րա բաց հու շա-կո թող– դամ բա րա նի վրա (նկ. 7), իսկ մո տա կայ քում ապ րող դար բի նը ար քա նե րի դամ բա րա նի հա րա-վային ար կա սո լի ի թա ղի մեջ և աբ սի դի գմ բե թար-դում եր կու ան ցք բա ցե լով՝ կա ռույցն օգ տա գոր ծել էր որ պես ած խի պա հեստ (Շահ խա թու նեանց 1844, էջ 67, Ա լի շան 1890, էջ 147–148): Միև նույն ժա մա-նակ, դամ բա րա նի հար ևա նու թյամբ կա ռու ցած տնե րի մի ջա կայ քում, հայ կա կան միջ նա դա րյան թա ղում նե րի վրա, մահ մե դա կան նե րը ձևա վո րել էին իրենց գե րեզ մա նո ցը: Մահ մե դա կան նե րի` հայե րի նկատ մամբ ան հաշտ թշ նա ման քի վկա յու թյուն ներ են հայ կա կան ջար դոտ ված հու շար ձան նե րը, մաս-նա վո րա պես՝ խաչ քա րերն ու եղծ ված ար ձա նագ րու-թյուն նե րը (նկ. 8):

Նկ. 8. Խաչքարերի և կոթողների բեկորներ, եղծված արձանագրություններ:

10


Նկ. 9. Բրոնզեդարյան ամրոցի ավերակները:

1918 թ. ի վեր գյու ղում հաս տատ վել են Մեծ եղեռ նից ազատ ված, Վա նի Ադլջ ևազ գյու ղից գաղ-թած հայե րը, որոնք շե նաց րել և մար զի լա վա գույն բնա կա վայ րե րից մեկն են դարձ րել Աղց–Ձո րափ –Աղձք գյու ղը:

Հ նա գի տա կան հե տա զո տու թյուն նե րը վկա յում են, որ Աղց քը հիմն վել է դեռևս նա խաք րիս տո նե ա-կան շր ջա նում (Թո րա մա նյան 1948, էջ 40) և հա րատ-ևել մինչև ուշ միջ նա դար: Պատ մա կան ավանն այժմ հիմ նո վին ավեր ված է: Այն ընդ գր կել է ժա մա նա կա-կից գյու ղի ողջ հյու սի սային հատ վա ծը, ին չի մա սին վկա յում են « կիկ լո պյան» ամ րո ցի, Թուխ Մա նուկ մա տու ռի և այս տեղ սփռ ված ճար տա րա պե տա կան շի նու թյուն նե րի և հնա գի տա կան ար տե ֆակտ նե-րի (հա սա րակ և ջնա րա կած խե ցե ղե նի բե կոր ներ, դրամ ներ, զար դեր) առ կա յու թյու նը: Ու շագ րավ է Թ. Թո րա մա նյա նի հա ղոր դումն ուխ տա տե ղի– ժայ ռի մա սին, որը, ինչ պես և Աղց քի մո տա կա Ավան գյու ղի ժայ ռը, ծածկ ված է եղել 5–12 սմ տրա մա գիծ ու նե ցող փո սիկ նե րով: Ան վա նի գիտ նա կանն այս փո սիկ նե րը վե րագ րում է նա խաք րիս տո նե ա կան ժա մա նա կաշր-ջա նին (Թո րա մա նյան 1948, էջ 40, 241): Նա հի շա-տա կում է նաև ու րար տա կան ժա մա նա կաշր ջա նի ինչ –որ մի ամ րո ցի ավե րակ ներ (Թո րա մա նյան 1948, էջ 112): Դրանք, թերևս, գյու ղա մի ջյան « Կոնդ» կոչ-վող բլ րի վրայի բրոն զե դա րյան ամ րո ցի ավե րակ-ներն են (Սի մո նյան 2011, էջ 63) (նկ. 9):

Ե ԿԵ ՂԵ ՑԻ ԱՂ ՑԻՑ ՎԱՆՔ: Ար քա յա կան դամ-բա րա նին հյու սի սից հպ ված է եռա նավ հո րին ված-քով մի եկե ղե ցի, որը գրա վոր աղ բյուր նե րում, որ պես վանք, հի շա տակ վում է դեռևս 606 թ. (Հա կո բյան, Մե-լիք– Բախ շյան, Բար սե ղյան 1986, էջ 200): 1844 թ. այն արդեն ավերված էր (Շահխաթունեաց 1844, էջ 66): Այն կա ռուց ված է կրա շա ղա խով կա պակց ված սև, դեղ նա վուն և կարմ րա վուն սր բա տաշ տուֆ քա րե րից: Եկե ղե ցու ծածկն ու պա տե րը հիմ նա կա նում կոր ծան-ված են: Պահ պան վել են լոկ որ մե րի և մույ թե րի ստո-րին հատ ված նե րը` արևե լյան կող մում, աբ սի դի մոտ՝ 1,5–2 մ բարձ րու թյամբ: Եկե ղե ցին ու նի ըն դար ձակ աղո թաս րահ, որի ներ քին տա րած քը չորս մույ թով բա ժան վում է կենտ րո նա կան լայն և եզ րային նեղ նա-վե րի: Մի ակ մուտքն արև մուտ քից է: Կենտ րո նա կան նա վի ար ևե լյան մա սում, ուղ ղան կյուն ծա վա լի մեջ, պայ տաձև հա տա կագ ծով խո րանն է՝ խիստ ցածր, հա տա կից գրե թե չտա րան ջատ վող բե մով (նկ. 10): Եկե ղե ցին ու նե ցել է մի այն մեկ ավան դա տուն` հա-րա վային կող մում (ՀՃՊ 2002, էջ 153; ՀՃՊ 2004, էջ 197: Հաս րա թյան 2000, էջ 16, 167, 223): Պա տե րի պահ պան ված հատ ված նե րից կա րե լի է կռա հել, որ ավան դա տան մուտ քը եղել է արև մուտ քից, և բաց վել է դե պի հա րա վային նա վը (նկ. 11): Գրե թե քա ռա կու սի հա տա կագ ծով եկե ղե ցում, մի մյան ցից հա վա սար հե-ռա վո րու թյամբ կանգ նեց ված մույ թերն ու որմ նա մույ-թերն աղո թաս րա հը բա ժա նում են ինն ան հա վա սար

11


մա սի: Հա րա վային մույ թե րի խա րիսխ նե րը կտր ված-քում T –աձև են, հյու սի սային նե րը` խա չաձև: Վեր-ջին նե րից պահ պան վել է մե կը, սա կայն գի տա կան հրա տա րա կում նե րի տեքս տե րում և հա տա կագ ծե րում հյու սի սային կող մում հա ճախ ներ կա յաց վում է եր կու պահ պան ված մույթ (Հաս րա թյան 2000, էջ 167; ՀՃՊ 2002, էջ 154; ՀՃՊ 2004, էջ 197): Աղ ցից վան քի մույ-թե րի խա րիսխ նե րը, ինչ պես Քա սա խի բա զի լի կայի նը և վաղ միջ նա դա րյան այլ եկե ղե ցի նե րում, վե րից վար պատ ված են հո րի զո նա կան, ռե լի եֆ ակոս նե րով` տրա մա տով (նկ. 12): Որո շա կի է, որ մույ թե րը և խո-րա նին հպ ված որմ նա մույ թե րը կա ռու ցել են հե տա-գա յում, երբ եկե ղե ցու փայ տե ծած կը փո խա րի նել են քա րե թա ղով (ՀՃՊ 2002, էջ 154; Գրի գո րյան 2005, էջ 184): Վե րա նո րոգ ման ժա մա նակ տու ֆե սա լե րով պա տել– բարձ րաց րել են եկե ղե ցու հա տա կը և այս սա լե րի վրա կանգ նեց րել մույ թե րը: Եկե ղե ցին զուրկ է գետ նա խարս խից: Միայն արևմ տյան մա սում, մուտ-քից հա րավ դիտ վում է հիմ քի թանձ րա ցում, որը թե՛ ներ քուստ, և թե՛ ար տա քուստ փոքր–ինչ դուրս է պա-տից: Սա կայն սա, ավե լի ճիշտ, հիմ քի լայ նա դիր պատ է, որի վրա բարձ րաց րել են ավե լի նեղ որ մը, քան գետ-նա խա րիսխ: Եկե ղե ցու արևմ տյան պա տը շա րու նակ-վում է դե պի հա րավ` դուրս գա լով քա ռա կու սի ծա վա-լից: Այն եկե ղե ցու հա րավ արևմ տյան հատ վա ծին կից ինչ –որ ու շագ րավ բա ժան մունք է եղել: Որո շա կի է, որ այս պա տը ժա մա նա կա կից է եկե ղե ցու հիմ նարկ մա նը և եզա կի եր ևույթ է Հա յաս տա նի վաղ միջ նա դա րյան ճար տա րա պե տա կան հա մա կար գում (նկ. 13): Այս-տեղ, թերևս, մենք ակա նա տեսն ենք այն զար մա-նա լի եր ևույ թին, երբ սկզբ նա վոր վում էր հայ կա կան վաղ քրիս տո նե ա կան ճար տա րա պե տու թյու նը և այդ

փնտր տու քի մեջ հան դես էին գա լիս եզա կի ձևեր. «… մեզ հա սած մի քա նի տաս նյակ հու շար ձան նե րից և ոչ մե կը չի կրկ նում մյու սին..», իսկ ավան դատ ներ կա ռուց վում էին նույ նիսկ արև տյան կող մում (ՀՃՊ 2002, էջ 8–9): Եկե ղե ցու հազ վա գյուտ հո րին ված քը` վաղ միջ նա դա րյան հոգ ևոր կա ռույց նե րին բնո րոշ գետ նա խա րիսխ նե րի բա ցա կա յու թյու նը և ուղ ղան-կյան փո խա րեն գրե թե քա ռա կու սի հա տա կա գի ծը զա տո րո շում են Աղ ցից վան քը վաղ միջ նա դա րի՝ մեզ հայտ նի մյուս եռա նավ հո րին ված քով եկե ղե ցի նե րից:

Ըն դուն ված տե սա կետ է, որ եկե ղե ցին ժա մա-նա կագ րո րեն հա ջոր դում է ար քա նե րի դամ բա րա-նին (ՀՃՊ 2002, էջ 153): Նշենք, սա կայն, որ դրա հիմ նա վո րու մը Հայ կա կան ճար տա րա պե տու թյան պատ մու թյան ակա դե մի ա կան հրա տա րա կու թյու նում ավե լի քան տա րօ րի նակ է. « Դամ բա րա նի ար ևե լյան ճա կա տի ուղ ղու թյամբ, ճիշտ ձո րի եզ րին բա զի լի կայի ար ևե լյան ճա կատն է: Բա զի լի կայի նման տե ղա բաշ-խու մը ինք նին ար դեն որո շում է եր կու հու շար ձան նե րի կա ռուց ման ժա մա նա կագ րու թյու նը, և պարզ է (???` Հ.Ս.), որ սկզ բում կա ռուց վել է դամ բա րա նը, ապա՝ բա զի լի կան» (ՀՃՊ 2004, էջ 195): Ու շադ րու թյան ար ժա նի է Վ. Գրի գո րյա նի վար կա ծը` եկե ղե ցին և դամ բա րա նը հա մա ժա մա նա կյա շի նու թյուն ներ են. « Տա ճա րի ար ևե լյան պա տի ու դամ բա րա նի ար ևե լյան աս տի ճա նի տակ ձգ վող, նույն քա րից, մի ան ման շար-ված քով, և ամե նա կար ևո րը` եր կու կա ռույց նե րի հպ-ման տե ղում առանց որ ևէ կա րի իրա կա նաց ված մեկ ընդ հա նուր հիմք– հե նա պա տի առ կա յու թյունն ար դեն իսկ մատ նան շում է, որ տա ճա րը և դրան կից դամ բա-րա նը նա խա տես վել ու կա ռուց վել են մի ա ժա մա նակ» (Գ րի գո րյան 2005, էջ 283):

Նկ. 10. Եկեղեցու տեսքը ներքուստ: Նկ. 11. Ավանդատան տեսքը հարավից:

12


Նկ. 12. Աղցից վանքի մույթի խարիսխ: Նկ. 13. Եկեղեցու արևմտյան պատը:

Նկ. 14. Պարզ պրոֆիլով խարիսխ:

Փլա տակ նե րով ծածկ ված եկե ղե ցու ավե րակ նե-րը դի տար կե լով` Թո րոս Թո րա մա նյանն այն ճշ տո-րեն վե րագ րել է վաղ միջ նա դա րին, սա կայն, տուրք տա լով իր ժա մա նա կի պատ կե րա ցում նե րին, թվագ-րել է V դ. (Թո րա մա նյան 1948, էջ 112): Գ. Հով սեփ-յա նն իրա վա ցի ո րեն այն հա մա րում է Հա յաս տա նի հնա գույն բա զի լիկ եկե ղե ցի նե րից մե կը և վե րագ րում IV դա րին, հա մա րե լով այն ժա մա նա կա կի ցը ար քա-յա կան դամ բա րա նի (Հով սե փյան 1944, էջ 20–21):

Ըստ Մու րադ Հաս րա թյա նի` եռա նավ հո րին-ված քով բա զի լիկ նե րը Հա յաս տա նում կա ռուց վել են քրիս տո նե ու թյու նը պե տա կան կրոն հռ չակ վե լուց ան մի ջա պես հե տո: Աղց քի եկե ղե ցու հիմ նար կու մը

նա վե րագ րում է IV դ. երկ րորդ կե սին, վե րա կա-ռու ցու մը` V դ., երբ հյու սի սային T –աձև մույ թե րը դարձ վել են խա չաձև (Հաս րա թյան 1975, էջ 47; Հաս րա թյան 2000, էջ 16): Մեր կար ծի քով՝ բա վա կա-նին վի ճա հա րույց է գի տա կան աշ խար հում ար մա-տա ցած և մի աշ խա տու թյու նից մյու սը փո խանց վող այն տե սա կե տը, որ նախ նա կան մույ թե րը եղել են հա մա րյա քա ռա կու սի, ապա V դ. վե րա փոխ վել են՝ հա րա վային նե րը դառ նա լով T –աձև, հյու սի սային նե-րը` խա չաձև (Հաս րա թյան 1975, էջ 47; ՀՃՊ 2002, էջ 154 և այլն): Ինչ պես նշե ցինք, եկե ղե ցու մույ թե րը կա ռուց վել են մի այն շի նա րա րա կան երկ րոդ փու լում և դր վել են այդ ժա մա նակ իրա կա նաց ված սա լա հա-տա կի վրա, որն զգա լի ո րեն բարձր է առա ջին փու լի հա տա կից: Հետ ևա բար, մույ թե րը տե ղա կայ վել են շի նա րա րա կան երկ րորդ փու լումն և, մեր կար ծի քով, հե տա գա յում դրանց հո րին ված քը չի փո փոխ վել: Մենք կի սում են Հ. Սա նա մյա նի այն տե սա կե տը, որ առա ջին շի նա րա րա կան փու լում եկե ղե ցին ու նե ցել է փայ տե սյու նե րը կրող պարզ պրո ֆիլ նե րով խա-րիսխ ներ (նկ. 14), որոնք շի նա րա րա կան երկ րորդ փու լում հե ռաց վել են և փո խա րին վել մինչև այժմ պահ պան ված մույ թե րով: Հյու սի սային և հա րա վային պա տե րի որմ նա մույ թե րը դրվել են շի նա րա րու թյան առա ջին փու լում: Սրանց մա կար դա կը հուշարձանի տա րած քում պահպանվում և խա րիսխ նե րի պարզ պրո ֆիլ նե րը հստակ տար բեր վում են երկ րորդ փու լի մույ թե րի խա րիսխ նե րի մա կար դա կից և տրա մա տա-վոր ձևե րից:

13


Պատ մա կան իրա վի ճա կի վեր լու ծու թյու նը հիմք է տա լիս են թադ րե լու, որ Աղց քի եկե ղե ցին հիմ նադր-վել է IV դ. առա ջին կե սում (Սի մո նյան 2011, էջ 63): Նույն կար ծի քին է նաև Վ. Գրի գո րյա նը (Գ րի գո րյան 2005, էջ 283) (ծա նոթ. 1):

Մույ թե րի կա ռու ցու մը, ինչ պես նաև խո րա նի արևմ տյան ճա կա տին ավե լաց ված որմ նա մույ թե րը հիմք են եզ րա կաց նե լու, որ նախ նա կան եկե ղե ցին ու-նե ցել է փայ տե ծածկ, որը հե տա գա յում, ինչ պես վաղ միջ նա դա րյան մի շարք այլ եկե ղե ցի նե րում` Ծի ծեռ-նա վանք, Աշ տա րա կի Ծի րա նա վոր, Եղ վար դի բա զի-լիկ և այլն, փո խա րին վել է քա րա շար թա ղով: Հենց քա րե ծած կի ավե լա ցած բե ռը պա հե լու հա մար պետք է կա տար վե ին նշ ված փո փո խու թյուն նե րը: Վ. Գրի-

գո րյա նի կար ծի քով՝ եկե ղե ցին կա ռուց վել է 301–364 թթ. մի ջա կայ քում, ու նե ցել է փայ տե կոնստ րուկ ցի ա-ներ, որոնք փո խա րին վել են քա րե շար վածք նե րով: Նա առաջ է քա շում բա վա կա նին հա մար ձակ մի տե սա կետ, ըստ որի՝ Աղց քի եկե ղե ցին իր հա տա-կագ ծային հո րին ված քով նույ նա նում է քա ռա մույթ գմ բե թա վոր կա ռույց նե րի հետ, ի սկզ բա նե ու նե ցել է գմ բեթ ու խա չաձև տա նիք և ոչ մի աղերս չու նի եռա-նավ բա զի լիկ կոչ վող տի պի հետ (Գ րի գո րյան 2005, էջ 284–285): Այս դեպ քում, սա կայն, ան հրա ժեշտ է ու շադ րու թյուն դարձ նել այն փաս տին, որ մույ թերն ավե լաց վել են շի նա րա րա կան երկ րորդ փու լում: Հետ ևա բար, եկե ղե ցու՝ ի սկզ բա նե գմ բեթ և խա չաձև տա նիք ու նե նա լու վար կածն ան հա վա նա կան է:

Նկ. 15. Խաչքարերի բեկորներ:

14


Նկ. 16. Որմնախաչեր:

Ե կե ղե ցու փլա տակ նե րի մաքր ման (1973 թ.) և պե ղում նե րի (1974 թ.) ար դյուն քում հայտ նա բեր վե-ցին քան դա կա զարդ և ար ձա նա գիր որմ նա քա րեր, որմ նա խա չեր, քա ռա կող կո թող նե րի ու խաչ քա րե րի ման րա մաս ներ (նկ. 8, 15, 16): Եզա կի է բե մի ար ևե-

լյան պա տի տակ բաց ված խո ռո չը (նկ. 17), որի մեջ ամ րաց ված էր կա վե փող րակ: Սա արա րո ղու թյու նից առաջ մաք րա գործ վե լու` ձեռ քե րը լվա նա լու ծե սի եզա կի վկա յու թյուն է, քան զի որո շա կի է, որ փող րա-կը նա խա տես ված էր ջրա հե ռաց ման հա մար:

15


Նկ. 17. Եկեղեցու խորանի արևելյան պատի խոռոչը:

2001 թ. պե ղում նե րի ար դյուն քում բաց վե ցին հյու սի սային պա տի ու դրան հպ ված որմ նա մույ թե-րի մնա ցորդ նե րը, որոնք հեր քում են այն կար ծի քը, թե եկե ղե ցու հյու սի սային պատն ամ բող ջու թյամբ ավեր ված է (ՀՃՊ 2004, էջ 195–196): Խո րա նից հյու սիս բաց վել է եկե ղե ցուն հե տա գա յում կց ված՝ ուղ ղա նյուն հա տա կագ ծով երկ րորդ ավան դա տու-նը, որի հիմ քե րը կա ռուց ված են մեծ գե տա քա րե րից: Սրա կենտ րո նում հիմ նա հո ղային մի փոս էր, որն, ամե նայն հա վա նա կա նու թյամբ, նա խա տես վել է օգ տա գործ ված մե ռոնն ան թե ղե լու հա մար: Ու շագ-րավ է, որ Ծի ծեռ նա վան քում, դար ձյալ արևմ տյան ավան դա տան մեջ, պե ղում նե րի ժա մա նակ բաց վեց մի փոս, որի մեջ հա վա քել էին այր ված խն կի և մո-մե րի մնա ցորդ նե րը: Այս փաս տե րը վկա յում են, որ վաղ քրիս տո նե ա կան ժա մա նա կաշր ջա նում դեռևս պահ պան վել էին ավան դա կան ծե սե րը` նա խաք րիս-տո նե ա կան ատ րու շան նե րի ան շեջ կրա կի մո խիրն ու ող ջա կե զե րի ոս կոր նե րը, իսկ վաղ քրիս տո նե ա կան շր ջա նում` օգ տա գործ ված մե ռոնն ու այր ված խուն կը հա տուկ փո սե րում ան թե ղե լու ավան դույ թը:

Նկ. 18. Քառանկյան շինության հիմքերը:

Ե կե ղե ցու արևմ տյան ճա կա տին, մուտ քից դե-պի հա րավ, պահ պան վել են տու ֆե մեծ սա լա քա րե-րով ձևա վոր ված քա ռան կյուն մի շի նու թյան հիմ քե րը (նկ. 18): Ան կաս կած, այն ժա մա նա կա կից է եկե ղե ցու հիմ նարկ մա նը և, կար ծում ենք, գետ նա խարս խի ստո րին աս տի ճանն է, որի վրա կանգ նեց վել է թևա-վոր խա չով պսակ ված քա ռա կող կո թող: Այս կո թո ղի հար ևա նու թյամբ, գետ նա խա րիսխ հի շեց նող լայ նա-դիր հիմ քի երեք քա րի հո րի զո նա կան մա կե րես նե րին քան դակ ված են մի մյանց հետ առ վակ նե րով հա ղոր-դակց վող փո սիկ ներ (նկ. 19): Ինչ են սրանք` այս խորհր դա վոր քան դակ նե րը: Կա րե լի է են թադ րել, որ դրանք կա րող էին առա ջա նալ և բնա կա նո րեն՝ ջրի կա թո ցի, և մար դու գոր ծու նե ու թյան հետ ևան քով` ասենք դա րեր շա րու նակ հա վա տա ցյալ նե րի մատ նե-րի հպու մից, և կամ էլ քան դակ ված են և ունեն որո շա-կի խոր հուրդ: Փո սիկ նե րի՝ բնա կա նո րեն առա ջա ցած լի նե լը կաս կա ծե լի է, քան զի դրանք եկե ղե ցու լայ նա-կան ճա կա տի վրա են, որ տեղ երկ թեք տա նի քի պայ-ման նե րում, տե ղում նե րից առա ջա ցած ջրե րի հոս քը նվա զա գույն է, բա ցի այդ, դրանք մի այն իրար մոտ դր ված երեք քա րի վրա են: Ամեն դեպ քում սրանք եկե ղե ցու որ մե րի մի ակ պահ պան ված և իրենց ձևով եզա կի քան դակ ներ են:

Նկ. 19. Առվակներով հաղորդակցվող փոսիկների քանդակ:

ԱՐ ՔԱ ՆԵ ՐԻ ԴԱՄ ԲԱ ՐԱ ՆԸ: Հու շար ձա նախմ բի առանց քային շի նու թյու նը հայոց ար քա նե րի դամ բա-րանն է: Կա ռուց ված է սև և կար միր սրբա տաշ տուֆ քա րե րից` կա պակց ված կրա շա ղա խով (նկ. 20): Դամ-բա րա նի առա ջին հար կի ծած կը և եկե ղե ցու հիմ քը նույն հար թու թյան վրա են, ին չը և հիմք է հան դի սա ցել դամ բա րա նի առա ջին հար կը նախ գետ նա փոր, ապա կի սա գետ նա փոր հա մա րե լու (ՀՃՊ 2002, էջ 153–154):

16


Նկ. 20. Արքաների դամբարանը:

Նկ. 21. Դամբարանի ակսիոնոմետրիկ կտրվածքն ըստ

Ն. Տոկարսկու և Թ. Թորամանյանի: Նկ. 22. Միջնադարյան տապանաքարեր:

Դրա վառ ար տա հայ տու թյունն է Նի կո լայ Տո կարս կու կազ մած՝ դամ բա րա նի ակ սիո նո մետ-րիկ կտր ված քը, որ տեղ դե պի դամ բա րան տա նող աս տի ճանն ու նի 7 քայլ (նկ. 21): Գետ նա փոր կամ կի սա գետ նա փոր լի նե լու տե սա կե տի ձևա վոր մա-նը մե ծա պես նպաս տել է նաև մշա կու թային շեր տի հզո րու թյու նը, որն առա ջին հե տա զո տող նե րի այ ցե-լու թյան ժա մա նակ հաս նում էր մինչև դամ բա րա նի առա ջին հար կի տա նի քը (Շահ խա թու նեանց 1844, էջ

66): Իրա կա նում դամ բա րա նի մուտ քի մա կար դա կի մա սին հս տակ պատ կե րա ցում կա րե լի է կազ մել մի-այն պե ղում նե րի շնոր հիվ: 1974 թ., այժ մյան սա լա հա-տա կի մա կար դա կում, դամ բա րա նի մուտ քից դե պի հյու սիս –արև մուտք պեղ վեց միջ նա դա րին բնո րոշ եր կու տա պա նա քար (նկ. 22): Սրան ցից ցած մշա կու-թային շեր տը շա րու նակ վում էր: Այս պի սով, որո շա կի է, որ միջ նա դա րում դամ բա րա նի մուտ քի առջ ևի հրա պա րա կի մա կար դա կը եղել է ժա մա նա կա կից

17


սա լա հա տա կի, իսկ վաղ միջ նա դա րում՝ ավե լի ցածր, թերևս՝ շքա մուտ քի սա լա հա տա կի մա կար դա կին: Այս տե ղից մի այն մեկ–եր կու աս տի ճան է մինչև դամ-բա րա նի սալահա տա կը: Բա ցի այդ, հա րա վային կող մի մշա կու թային շերտն իջ նում է մինչև դամ բա-րա նի հիմ քը, իսկ ար ևե լյան կող մի հրա պա րա կը շատ ավե լի ցած րում է: Հետ ևա բար, են թադ րու թյու նը, թե դամ բա րա նի առա ջին հար կը գետ նա փոր է՝ ան հիմն է: Վի ճա հա րույց է նաև դամ բա րա նի հա րա վային ճա կա տի վե րա կանգն ման սկզ բուն քը: Ամե նայն հա-վա նա կա նու թյամբ, գետ նա խա րիսխ նե րը պետք է շա րու նակ վե ին մինչև գե տին` մուտ քի մա կար դա կը, կամ, որ ավե լի հա վա նա կան է, հանգ չե ին հե նա պա-տի վրա, առանց 1974 թ. բա րե կարգ ման ժա մա նակ ավե լաց րած հրա պա րակ– հար թա կի: Սրա կա ռուց-ման հիմ քը թերևս Ս. Մնա ցա կա նյա նի սխալ վե րա-կազ մու թյունն է: Մենք եզ րա հան գում ենք այն հիմ-քով, որ 1974 թ. պե ղում նե րի ժա մա նակ, հա րա վային ճա կա տի ստո րին գետ նա խարս խի տակ, պա տի մեջ փոր ված խոր շում բաց վել են միջ նա դա րյան գե րեզ-ման ներ (նկ. 23): Այս թա ղում նե րը կա րող էին կա-տա րել մի այն խո րա նա լով խարխլ ված հե նա պա տի մեջ: Հա վա նա կան չէ, որ քան դե ին մոտ եր կու մետր

լայ նու թյամբ, կրա շա ղա խով ամ րաց ված են թադ րյալ հար թակ–հ րա պա րա կը, հաս նե ին դամ բա րա նի պա-տին, փո րե ին այն և կա տա րե ին թա ղում նե րը: Հարկ է վե րա նայել նախ կին սխալ վե րա կանգ նու մը և շտ կել:

Նկ. 23. Միջնադարյան գերեզման:

Նկ. 24–25. Դամբարանի թաղածածկ նախասրահը: Էստամպաժը՝ Աշխարհբեկ Քալանթարի:

18


Նկ. 26. Բարավորի կիսաշրջանաձև տիմպանը՝ բեռնաթափիչ

կամարով:

Են թադր վում է, որ դամ բա րա նը եղել է երկ հար-կա նի, որից մի այն ստո րին` կի սա գետ նա փոր հարկն է պահ պան վել (Կ. Հով հան նի սյան` տես՝ ՀՃՊ 2004, էջ 198; Մնա ցա կա նյան 1982, էջ 62–71; ՀՃՊ 2002, 154; ՀՃՊ 2004, էջ 195; Հաս րա թյան 1975, էջ 51 և այլն): Սրա արևմ տյան կող մի մի ակ մուտ քին հպ ված է թա ղա ծածկ նա խաս րա հը (նկ. 24–25): Մուտ քի բաց ված քը աջ և ձախ կող մից եզեր ված է մի ակ տոր քա րե րից ձևա վոր ված պարզ սյու նե րով, որոց վրա դր ված է բա րա վո րի հարթ քա րը` զար դար ված հո-րի զո նա կան, առ վա կաձև գծե րով: Բա րա վո րի վրա էլ դր ված է կի սաշր ջա նաձև տիմ պա նը, որը եզեր վում է վաղ միջ նա դա րում լայ նո րեն տա րած ված բեռ նա թա-փիչ կա մա րով (նկ. 26):

Դամ բա րա նի առա ջին հարկն ար տա քուստ ուղ-ղան կյուն, ար ևել քից արև մուտք ձգ ված, ներ քուստ` խա չաձև հո րին ված քով (2,62×3,8 մ, 2,6 մ բարձ րու-թյամբ) թա ղա կապ շի նու թյուն է: Ար ևե լյան մա սում է սեգ մեն տաձև հա տա կագ ծով աբ սի դը: Հյու սի սային և հա րա վային եր կայ նա կան պա տե րի կենտ րո նա-կան հատ ված նե րում պայ տաձև թա ղե րով ծածկ ված ուղ ղան կյուն խոր շեր (ար կա սո լի ներ) են: Սրանց բաց վածք նե րի ստո րին հատ ված նե րը ծածկված են հա տուկ փոր վածք նե րում ամ րաց ված կար միր և սև տու ֆե եր կո ւա կան բա րակ սա լով (նկ. 27): Են թադր-վում է, որ այս ար կա սո լի նե րում զե տե ղել են հայոց ար քա նե րի ոս կոր նե րը:

Դամ բա րա նը հա րա վային և ար ևե լյան ճա-կատ նե րին ու նի հն գաս տի ճան գետ նա խա րիսխներ, որոնք սկս վե լով առա ջին հար կի տա նի քի հար թա կից և, ցած իջ նե լով, հանգ չում են հե նա պա տե րի վրա (նկ. 28): Հյու սի սային կող մում դամ բա րա նը հպ վում է բարձ րա դիր եկե ղե ցու հիմ նապատին, իսկ արևմ-տյան ճա կատն ու նի ուղ ղա ձիգ կտր վածք:

Հարկ ենք հա մա րում կր կին շեշ տել` որ հիմ-նա վոր չէ ար մա տա ցած այն կար ծի քը, թե եկե ղե ցին կա ռուց վել է դամ բա րա նից հե տո (ՀՃՊ 2002, էջ 154; ՀՃՊ 2004, էջ 195; Հաս րա թյան 1975, էջ 51): Հայոց ար քա նե րի ոս կոր նե րը կա րող էին ամ փո փել մի այն նշա նա վոր պաշ տա մուն քային կենտ րոն նե րից մե-կում, որ տեղ առ կա էին բո լոր ան հրա ժեշտ պայ ման-նե րը նրանց մա սունք նե րին ար ժա նի հար գան քի տուրք մա տու ցե լու և հի շա տա կի արա րո ղու թյուն ներ կա տա րե լու հա մար (Սի մո նյան 2011, էջ 58, 62–63): Այս տրա մա բա նու թյու նից բխում է, որ եկե ղե ցին պետք է նա խոր դեր, կամ, առն վազն, կա ռուց վեր դամ բա րա նի հետ մի ա ժա մա նակ (Գ րի գո րյան 2005, էջ 283, 284): Ու շագ րավ է Հ. Սա նա մյա նի այն դի տար-կու մը, որ եթե ար քա նե րի դամ բա րա նը կա ռուց ված լի ներ նախ քան եկե ղե ցին` բաց, կա ռույց նե րից զուրկ տե ղան քում, ապա գետ նա խա րիսխ նե րը, ըստ ճար-տա րա պե տա կան ըն դուն ված կա նոն նե րի, պետք է եզե րե ին առա ջին հար կը նաև հյու սի սից՝ հա մա մաս-նո րեն սկիզբ առ նե լով առա ջին հար կի հար թա կից և ավարտ վե ին հա րա վային գետ նա խարս խի մա կար-դա կում: Քա նի որ դամ բա րա նի հյու սի սային կող մում գետ նա խա րիսխ ներ չկան, ապա տրա մա բա նա կան է են թադ րել, որ կամ դամ բա րա նը կց վել է ար դեն գոր ծող եկե ղե ցուն, և կամ, այս եր կու շի նու թյուն նե րը կա ռուց վել են մի ա ժա մա նակ:

XIX դա րի կե սին Աղցք այ ցե լած Հով հան նես եպիս կո պոս Շահ խա թու նյան ցը նշում է, որ Ար շա-կու նյաց ար քա նե րի դամ բա րա նը գրե թե ամ բող ջու-թյամբ հո ղա ծածկ էր և դրա տա նի քը հա վա սար էր գետ նի մա կար դա կին (Շահ խա թու նեանց 1984, էջ 66, 388): Որո շա կի է, որ են թադ րյալ երկ րորդ հարկն ար-դեն գո յու թյուն չու ներ:

19


Նկ. 27. Դամբարանի պատերի կտրվածքները: Էստամպաժները՝ Աշխարհբեկ Քալանթարի:

20


Նկ. 28. Հարավային գետնախարիսխը և վերականգնված հարթակը

Աղց քի ար քա յա կան դամ բա րա նը, որ պես միջ նա դա րի վա ղա գույն կա ռույց, իր վրա է բևե ռել մի շարք նշա նա վոր հա յա գետ նե րի` Հովհաննես Շահխաթունյանցի, Ղևոնդ Ալիշանի, Աշխարհբեկ Քալանթարի, Գարեգին Հովսեփյանի, Թո րոս Թո րա-մա նյա նի, Նի կո լայ Տո կարս կու, Բաբ կեն Առա քե լյա նի, Ալեք սանդր Սա հի նյա նի, Մու րադ Հաս րա թյա նի և այ լոց ու շադ րու թյու նը: Սա կայն մինչ այժմ բազ մա թիվ հար ցեր դեռևս չեն ստա ցել իրենց մեկ նա բա նու թյու-նը, և կամ, նույն խնդ րի վե րա բե րյալ կան տար բեր կար ծիք ներ: Ըստ Թո րոս Թո րա մա նյա նի՝ դամ բա-րա նի հո րին ված քը, բա ցա ռու թյամբ քրիս տո նե ա կան մտա ծե լա կեր պին հա րիր ար ևե լյան խո րա նի, բնո րոշ է նա խաք րիս տո նե ա կան կա ռույց նե րին (Թո րա մա նյան 1942, էջ 40): Այս տե սա կե տին է նաև Վ. Գրի գո րյա նը, որը ծայ րա հե ղու թյան մեջ ընկ նե լով՝ հայ տա րա րում է, թե իբր դամ բա րա նում չկան քրիս տո նե ա կան խորհր-դան շան ներ, ան տե սե լով Դա նի ե լը առյուծ նե րի գբում Աստ վա ծաշն չյան թե մա տիկ քան դա կը, իսկ զուտ քրիս տո նե ու թյա նը բնո րոշ, Կոս տան դին Ա Մեծ կայ-սեր (283–337 թթ.) շր ջա նա ռու թյան մեջ դրած` ուղ-ղա հա յաց վե րին թևը հու նա կան Pօ տա ռի ձևով, ու ղիղ գծե րի հա տու մից կազմ ված crux monogrammatica

պատ կե րագ րու թյամբ խա չա քան դա կը հա մա րում է հե թա նո սա կան (Գ րի գո րյան 2005, էջ 283–285): Նի-կո լայ Տո կարս կին Աղց քի դամ բա րա նը զու գադ րում է հել լե նա կան ճար տա րա պե տու թյան նմուշ նե րի հետ և նշում, որ չնա յած որոշ տար բե րու թյուն նե րին, հա տա-կագ ծային հո րին ված քով Աղց քի դամ բա րա նը նման է Ասո րի քի՝ հռո մե ա կան շր ջա նի հու շար ձան նե րին. Էլ– Բա րան, Խա տու րա, Միջ լեյն (Տո կարս կի 1961, էջ 73): Ա. Սա հի նյա նը են թադ րում է, որ Աղց քի դա մա բա րա նը կա ռուց վել է Անի– Կա մա խի ար քա յա կան դամ բա րան-նե րի օրի նա կով (Սա հի նյան 1955, էջ 196–197), թեև Անի– Կա մա խի դամ բա րան նե րի վե րա բե րյալ որ ևէ վկա յու թյուն չի պահ պան վել: Հա կա ռակ տե սա կետն է պաշտ պա նում Մ. Հաս րա թյա նը. «Աղ ցի դամ բա րա նի ճար տա րա պե տա կան ձևերն ար գա սիք են վաղ քրիս-տո նե ա կան ար վես տի և հա զիվ թե նրանք առնչ վեն II կամ III դա րե րի հե թա նո սա կան դամ բա րան նե րի ձևե րի հետ» (Հաս րա թյան 1975, էջ 51): Ս. Մնա ցա-կա նյա նը շեշ տում է սրա ընդ հան րու թյու նը Կա մա րի սի և Անի ի՝ վաղ միջ նա դա րյան ժայ ռա փոր դամ բա րան-նե րի հետ, որոնք նույն պես ու նե ցել են ար կա սո լի ներ (ՀՃՊ 2002): Եր կայ նա կան պա տե րին ար կա սո լի ներ է ու նե ցել նաև Եր ևա նի Բու սա բա նա կան այ գու մեր ձա-

21


կա, վաղ միջ նա դա րի ավեր ված ժայ ռա փոր դամ բա-րա նը (Ա ռա քե լյան 1949, էջ 32; Մնա ցա կա նյան 1982, էջ 69, 73–75; ՀՃՊ 2004, էջ 198):

Մեր կար ծի քով՝ դամ բա րա նի հո րին ված քի նա խա տի պը պար սից ար քա Կյու րո սի դամ բա րանն է (այս տե սա կե տին է նաև Հ. Սա նա մյա նը): Եվ սա պա տա հա կան չէ, քան զի Հին Ար ևել քի հել լե նիս տա-կան և վաղ միջ նա դա րի գրե թե բո լոր տի րա կալ նե րը, այդ թվում նաև Ար շա կու նի նե րը, փոր ձում էին իրենց ծա գու մը բխեց նել աքե մե նյան նե րի փա ռա պանծ տոհ մից: Որ պես հա կակ շիռ ատե լի Սա սա նյան նե-րի, Հա յաս տա նը` Ար շա կու նի նե րի ար քա յա տոհ մի վեր ջին պատ վա րը, փոր ձում էր հիմ նա վո րել իր գե րա զան ցու թյու նը սա սա նյան նե րի նկատ մամբ գա ղա փա րա կան բո լոր ոլորտ նե րում: Հայոց ար քա-նե րի գե րե վար ված և ազա տագր ված մա սունք նե րի կա ճա ռը բնա կա նա բար կա րող էր կրկ նել Աքե մե նյան հարս տու թյան ամե նան շա նա վոր ար քայի` Կյու րո սի դամ բա րա նի ձևը` դրա նով իսկ շեշ տե լով հայոց թա-գա վոր նե րի հնա գույն տոհ մից սե րած լի նե լը:

Դամ բա րա նի թա ղը ծածկ ված է եղել կրա բե-տո նի շեր տով, որի վրա ժա մա նա կին բարձ րա ցել է երկ րորդ հար կը` աղո թաս րա հը (ՀՃՊ 2004, էջ 198): Առա ջին հար կի տա նի քի հա րա վային կող մում պահ պան վել է երկ րորդ հար կի պա տի կրա շա ղա խի

հետ քը, իսկ հյու սիս –ար ևե լյան հատ վա ծում՝ քա-րի ուղ ղան կյուն փոր ված քը (նկ. 29): Ըստ Սու րեն Մնա ցա կա նյա նի վե րա կազ մու թյան՝ երկ րորդ հար-կա բաժ նի մա տու ռը ձգ ված հա մա չա փու թյուն նե րով (4,3×7,8 մ), երկ թեք տա նի քով, թա ղա ծածկ, ար ևել-քում՝ կի սաշր ջա նաձև աբ սի դով, հա րա վային ճա-կա տին բաց ված մուտ քով աղո թա րան է եղել (նկ. 30), որի արևմ տյան ճա կա տը կի սա գետ նա փոր մա սի ճա կա տի հետ նույն ուղ ղա ձիգ հար թու թյու նում էր, իսկ ար ևե լյան և հա րա վային ճա կատ ներն սկս վում են գետ նա խարս խի վեր ջին աս տի ճա նից (Մ նա ցա-կա նյան 1982, էջ 62–71; ՀՃՊ 2004, էջ 198):

ՊԱՏ ՄԱ ԿԱՆ ՏԵ ՂԵ ԿՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵՐ: Աղց քի ար քա յա կան դամ բա րա նի կա ռուց ման մա սին ար ժա-նա հա վատ տե ղե կու թյուն ներ են պա րու նա կում պատ-մա հայր Մով սես Խո րե նա ցու և Փավս տոս Բու զան դի աշ խա տու թյուն նե րը: Ըստ դրանց` դամ բա րա նը կա-ռուց վել է հայ– պարս կա կան պա տե րազ մի շր ջա նում, ըն դուն ված տե սա կե տի հա մա ձայն՝ 364 թ., Շա պուհ Բ–ի 359 թ. ավե րիչ ար շա վան քից ան մի ջա պես հե տո: Փավս տոս Բու զան դը հա ղոր դում է, որ Սա սա նյան Պարս կաս տա նի Շա պուհ Բ ար քան անակն կալ ներ-խու ժում է Հա յաս տան և, խո րա նա լով երկ րի խոր քե րը, գրա վում Դա րա նա ղի գա վա ռի Անի ամ րո ցը, որ տեղ հայոց ար քա նե րի դամ բա րան ներն էին:

Նկ. 29. Քարի ուղղանկյուն փորվածք դամբարանի առաջին հարկի տանիքին:

Նկ. 30. Երկթեք տանիքով աղոթարանը (վերակազմությունը՝ Ս. Մնացականյանի):

22


Պար սիկ նե րը «... պա րիսպ նե րը կոր ծա նում էին և բեր դից ան հա մար գան ձեր էին դուրս բե րում: Բաց էին անում Հայոց նախ կին թա գա վոր նե րի, քաջ Ար շա կու-նի նե րի գե րեզ ման նե րը և թա գա վոր նե րի ոս կոր նե րը գե րի էին տա նում: Չկա րո ղա ցան բա նալ մի այն Սա-նատ րուկ ար քայի շի րի մը` նրա ան հե դեդ հս կա յա կան պինդ ու ճար տար շին ված քի պատ ճա ռով»: Առ նե լով գույ ժը, հայոց այ րու ձին` Վա սակ Մա մի կո նյա նի գլխա-վո րու թյամբ «... գի շե րով ան սպա սե լի կեր պով գրոհ են տա լիս Պար սից թա գա վո րի բա նա կի վրա... նրանց բո լո րին առ հա սա րակ կո տո րում էին իրենց սրով, խլում էին նրան ցից իրենց թա գա վոր նե րի ոս կոր նե րը, որ պար սիկ նե րը գե րի էին տա նում Պար սից աշ խարհ: Որով հետև նրանք, ըստ իրենց հե թա նո սա կան կրո նի` ասում էին. «Ն րա հա մար ենք մենք Հայոց թա գա վոր նե-րի ոս կոր նե րը մեր աշ խար հը տա նում, որ այս աշ խար հի թա գա վոր նե րի փառ քը, բախտն ու քա ջու թյու նը այս-տե ղից թա գա վոր նե րի ոս կոր նե րի հետ մեր աշ խար հը փո խադր վեն»: «Արդ Վա սա կը խլում է նրան ցից Հա-յաս տան աշ խար հի բո լոր գե րի նե րը, իսկ թա գա վոր նե րի ոս կոր նե րը, որ նրան ցից Վա սա կը խլեց ̀տա րան թա ղե-ցին Աղձք կոչ ված ամուր գյու ղում, Այ րա րատ գա վա ռում, որ գտն վում է Արա գած մեծ լե ռան նեղ և դժ վա րա մուտ խոր շե րից մե կում» (Բու զանդ 1947, էջ 197–199):

Ար քա յա կան ոս կոր նե րը Աղց քում թա ղե լը Մով-սես Խո րե նա ցին մեկ նա բա նում է հետ ևյալ հան գա-ման քով. «... որով հետև նրանք չկա րո ղա ցան ջո կել հե թա նոս նե րի և հա վա տա ցյալ նե րի ոս կոր նե րը, քա-նի որ գե րող նե րը խառ նել էին իրար հետ, ուս տի ար-ժան չհա մա րե ցին թա ղել սր բե րի հանգս տա րա նում, Վա ղար շա պատ քա ղա քում» (Խո րե նա ցի, գլուխ ԻԷ):

ԴԱՄ ԲԱ ՐԱ ՆԻ ՈՐՄ ՆԱ ՔԱՆ ԴԱԿ ՆԵ ՐԸ: Ար-քա յա կան դամ բա րա նի որմ նա քան դակ նե րը մուտ քի պա րա կալ նե րի` եզ րային սյու նե րի ու բեռ նա թա փիչ կա մա րի և մա սունք նե րի հա մար նա խա տես ված խոր-շե րի` ար կա սո լի նե րի դի մա հա յաց կա փա րիչ նե րի վրա են: Դրանք ծա վա լայ նու թյու նից զուրկ հար թա-քան դակ ներ են, որոն ցում պատ կեր նե րի պլաս տիկ ձևերն ընդ հան րաց վե լով` վեր են ած վել վե րա ցարկ ված կեր պար նե րի` ուր վագ ծային (սի լո ւե տային) ամ բող ջու-թյան մեջ: Քան դակ ներն ու նեն ֆի գուր նե րի ստա տիկ բնույթ և երկպ լա նային հար թու թյուն նե րի հա մադ րում, իսկ մարդ կանց ֆի գուր նե րի անա տո մի ա կան կա ռուց-

ված քը մի տում նա վոր ձևազրկ վել (դե ֆոր մաց վել) է ու վե րա ցարկ վել (ա բստ րակց վել): Այս եր ևույ թը բխում է միջ նա դա րյան ար վես տում ձևա վոր ված մար դու մարմ նի պատ կեր ման որո շա կի սկզ բունք նե րից` հա-մա մաս նու թյուն նե րի խախտ ված վե րար տադ րու թյուն, որի ար դյուն քում իրա կան կեր պա րը սոսկ ընդ հա նուր գծե րով է ներ կա յաց վում (Ա զա րյան 1975, էջ 23, 26, 45): Չնա յած դրանք քան դակ վել են քրիս տո նե ու թյան խան ձա րու րային և հել լե նիզ մի եզ րա փա կիչ փու լում, սա կայն աս վա ծից բխում է, որ ոչ մի կապ չու նեն հել լե-նիս տա կան կամ հու նա–հ ռո մե ա կան ար վես տի հետ, այլ ստեղծ վել են տե ղա կան հնա վանդ սո վո րույթ նե րին հա տուկ ոճով (Ա զա րյան 1975, էջ 17, 26–27): Ըստ Բաբ-կեն Առա քե լյա նի` Աղց քի ար քա յա կան դամ բա րա նի քան դակ նե րում խտաց ված են ծնն դի ու մահ վան, լույ սի ու խա վա րի տի ե զե րած նա կան հա կադ րա մի աս նու-թյու նը (ՀԺՊ 1984, էջ 598): Ս. Մնա ցա կա նյանն իրա-վա ցիո րեն նշում է. «Այն հան գա ման քը, որ Աղց քում թաղ վել են հայ հե թա նոս և քրիս տո նյա թա գա վոր նե րի ոս կոր նե րը, իր որո շա կի նշա նա կու թյունն է ու նե ցել պատ կե րա քան դակ նե րի սյու ժե նե րի ընտ րու թյան հար ցում» (ՀՃՊ 2004, էջ 199): Եվ իրոք, այս տեղ առ-կա են ինչ պես ավան դա կան, նա խաք րիս տո նե ա կան դի ցա րա նին բնո րոշ, այն պես էլ Աստ վա ծաշն չյան վաղն ջա կան թե մա նե րով հար թա քան դակ ներ: Այս հան գա ման քը հաշ վի չի առել Վ. Գրի գո րյա նը, երբ պն դում է, որ դամ բա րա նի պատ կե րա քան դակ նե րում բա ցա կա յում են Աստ վա ծաշն չյան թե մա ներ և ար քա-յա կան իշ խա նու թյան խորհր դան շան ներ (Գ րի գո րյան 2005, էջ 284–285):

Դամ բա րա նի մուտ քի բեռ նա թա փիչ կա մա րի վրա շնե րի և որ սի կեն դա նի նե րի հար թա քան դակ ներ են (նկ. 31): Սրանք քայ քայ ված են և դժ վար են ըն կալ-վում, որի հետ ևան քով գի տա կան գրա կա նու թյան մեջ ներ կա յաց վել են տար բեր մեկ նա բա նու թյուն նե րով. 1) վզե րով իրար փա թաթ ված արա գիլ ներ կամ կռունկ ներ, որոնք խորհր դան շում են ծնող զույ գին (ՀԺՊ 1984, էջ 598), 2) «… կեն դա նի նե րի մի շարք (եղ ջե րու ներ), որոնք եր կու կող մից շարժ վում են դե պի կենտ րո նի հա վա սա րաթև խա չը» (Ա զա րյան 1975, էջ 40, 88; ՀՃՊ 2004, էջ 200): Հա վա նա բար նման ըն կալ ման հա մար հիմք է ծա ռայել Քա սա խի բա զի լի կայի բա րա վո րի քան դա կը (Հաս րա թյան 2000, էջ 107, 225): Հար թա-

23


քան դա կի այս պի սի ըն կա լու մը բխեց րել է դրա Աստ-վա ծաշն չյան մեկ նա բա նու թյու նը` եղ ջե րու նե րը խորհր-դան շում են հա վա տա ցյալ մար դու կեր պա րը (Ա զա րյան 1975, էջ 44) և երկ նային ար քա յու թյան կա րոտն ու հան գիս տը (ՀԺՊ 1984, էջ 599): Ստեղծ վել է ան հե թեթ իրա վի ճակ, երբ ճիշտ մեկ նա բա նու թյան հիմ քում ըն-կած է սկզբ նաղ բյու րի սխալ ըն կա լու մը: Ման րազ նին դի տար կու մը վկա յում է, որ այս տեղ պատ կեր ված է որ սի տե սա րան` թերևս վար գող եղ նիկ ներ և սրանց հե տապն դող եր կա րա դունչ շներ (քեր ծե ներ), որոնք իրենց պատ կե րագ րու թյամբ նման են ար կա սո լի ի կա-փա րիչ նե րից մե կի վրա պատ կեր ված շնե րին:

Մուտ քը եզե րող սյու նե րը նույն պես քան դա կա-զարդ են (նկ. 32): Եղծ ված և քայ քայ ված թե մա տիկ հար թա քան դակ նե րում, ըստ Բաբ կեն Առա քե լյա նի, պատ կեր ված են շր ջա նի մեջ ներգծ ված ու ղիղ թևե-րով խաչ, շներ, այ ծյամ, ցուլ և թռ չուն ներ (Ա ռա քե լյան 1949, էջ 29): Առանձ նա պես տպա վո րիչ է աջա կող-մյան սյան ներք ևում պատ կեր ված տե սա րա նը, որ տեղ հս կա առյու ծը ցատ կել է եղ ջեր վի մեջ քին և քա րա ցել հաղ թո ղի հպարտ կեց ված քով (նկ. 33):

Իր կա ռուց ված քով և թե մա տի կայով այս քան-դա կը զար մա նա լի նմա նու թյուն ու նի բրոն զե դա րյան Հա յաս տա նի կի րա ռա կան ար վե սում հան դի պող տե սա րան նե րին, իսկ պատ կե րագ րու թյամբ` այս տեղ հայտ նա բեր ված կա վե սա լե րի հար թա քան դակ նե րին: Ըստ Բ. Առա քե լյա նի` առյու ծի հար ձա կու մը ցլի կամ եղ նի կի (եղ ջեր վի,– Հ.Ս.) վրա հայ հե թա նո սա կան հա վա տա լիք նե րում խորհր դան շում է օրա ցու ցային նշա նա վոր եր ևույթ նե րից մե կը` նոր տար վա սկիզ բը և գար նա նային օրա հա վա սա րը (ՀԺՊ 1984, էջ 599), հետ ևա բար՝ նաև մահ վան ու վե րածնն դի գա ղա փա րը:

Նկ. 31. Բեռնաթափիչ կամարի հարթաքանդակները:

Նկ. 32. Մուտքերը եզերող աջակողմյան սյան հարթաքանդակները:

Առյու ծից վեր պատ կեր ված է շր ջա նի մեջ ներգծ-ված խաչ (նկ. 32), իսկ վեր ևում՝ ինչ –որ կեն դա նու հողմ նա հար ված, ըստ Բ. Առա քե լյա նի` այ ծյա մի քան դակ է: Հյու սի սային սյան վրա, տար բեր բարձ-րու թյամբ, քան դակ ված է երեք կեն դա նի: Ստո րի նը հի շեց նում է ձի: Սրա նից վեր եր կու կեն դա նու ֆի գուր է` սյան վրա փոր ված ան ցքի պատ ճա ռով ան ճա նա-չե լի ո րեն եղծ ված: Վեր ևի քան դա կը քայ քայ ված է (նկ. 35): Ըստ Ս. Ման ցա կա նյա նի՝ որ պես հնա գույն ավան դույթ նե րի ար ձա գանք, մուտ քի քան դակ նե րը կոչ ված էին դամ բա րա նը պահ պա նե լու չար ու ժե րից (ՀՃՊ 2004, էջ 2001):

Ար կա սո լի նե րի բաց վածք նե րը փա կող, բն կալ-նե րում ամ րաց ված կար միր և սև տու ֆե բա րակ սա լե-րի (2,1×1 մ) ճա կա տային մա կե րես նե րը զար դար ված են ինչ պես դի ցա բա նա կան, այն պես էլ Աստ վա ծաշն-չյան վաղն ջա կան թե մա տիկ հար թա քան դակ նե րով:

24


Ու շագ րավ է ար կա սո լի նե րի ծած կի սա լե րի գույ նը: Որո շա կի է սևի և կարմ րի հա կադ րու թյան օգ տա գոր-ծու մը խորհր դան շային հա մա կար գում:

Հա րա վային ար կա սո լի ի ար ևե լյան` կար միր սա լի վրա քան դակ ված է վաղ միջ նա դա րին խիստ բնո րոշ, շր ջա նի մեջ վերց ված, այս պես կոչ ված crux monogrammatica տի պի հա վա սա րաթև խաչ (Վար դա նե սո վա 2010, էջ 192), որի հո րի զո նա կան թևե րի վրա պատ կեր ված են կտ ցա հա րող թռ չուն-ներ (ա ղավ նի ներ,– Հ.Ս.): Այս հար թա քան դա կը քրիս տո նե ա կան հա վատ քը խորհր դան շող՝ վաղ միջ-նա դա րի ամե նա տա րած ված ուր վագ ծային հո րին-վածք նե րից է: Քրիս տո նե ա կան խորհր դան շա նային հա մա կար գում խաչն ըն կալ վում է որ պես կյան քի ու լույ սի աղ բյուր, Հի սուս Քրիս տո սի այ լա բա նա կան էու թյուն և առնչ վում է կե նաց ծա ռի գա ղա փա րի հետ (Այ վա զյան 1975, էջ 24, 40): Խա չի ստո րին թևի աջ և ձախ կող մե րում քան դակ ված է մե կա կան վե ցա-թերթ ծաղ կեպ սակ (նկ. 36): Շր ջա նի մեջ ներգծ ված խա չա պատ կե րից աջ բա ղեղ վող խա ղո ղի որդ է` հա սուն ող կույզ նե րով և տերև նե րով: Այս թե մա տիկ քան դա կը, մեր կար ծի քով, թե րի կամ սխալ մեկ նա-բա նու թյուն նե րի տե ղիք է տվել: Նախ՝ խա ղո ղի որ դի ստո րին տերևն ընդ հան րա պես չի հի շա տակ վում կամ պատ կեր վում, երկ րորդ` թռ չուն նե րից ներքև քան դակ ված կճ ղա կա վոր կեն դա նին մեկ նա բան վել է որ պես աղվես (Շահխաթունեանց 1844, էջ 67; Ալիշան 1890, էջ 148; Աբրահամյան 1940, էջ 20) կամ այ ծյամ (Ա ռա քե լյան 1949): Իրա կա նում կտ ցա հա րող աղավ-նուց ներքև խա ղո ղի որ դի տերև ու տող էշի հար թա-քան դակ է: Այս տեղ, թերևս, աղավ նին Սուրբ հո գու, իսկ խա ղո ղը` Քրիս տո սի արյան խորհր դա նի շերն են: Ու շագ րավ է, որ հայ կա կան ման րան կար չու թյու նում դար ձի չե կած ժո ղո վուրդ նե րին պատ կե րում էին շան, խո զի կամ էշի գլ խով (Մա տե նա դա րան, N 7644 ձե-ռա գիր` Սմ բա տի ավե տա րան), իսկ Եսայի մար գա-րե ի գու շա կու թյու նում կռա պաշտ նե րը ներ կա յաց վում են տգի տու թյան խորհր դա նիշ էշի կեր պա րով (Ա զա-րյան 1975, էջ 25): Մեր կար ծի քով՝ թե մա տիկ քան-դակն ու նի քրիս տո նե ու թյու նը փա ռա բա նող են թա-տեքստ: Աղավ նի նե րը` քրիս տո նյա նե րը, ճա շա կում են հա սուն խա ղո ղը` աստ վա ծային վայել քը: Թե մայի իմաս տային մեկ նա բա նու թյունն ամ բող ջա նում է էշի

հար թա քան դա կով` դար ձի չե կած նե րի կե րա կու րը ոչ թե քաղց րա համ խա ղողն է, այլ՝ դա ռը տեր ևը:

Հա րա վային ար կա սո լի ի արևմ տյան, սև սա լի վրա դի ցա բա նա կան որ սի տե սա րան է, որ տեղ մեր-կի րան, եր կա րա վարս հս կան նի զա կով շամփ րում է հետ ևի ոտ քե րի վրա ծառս եղած ահ ռե լի վա րա զին: Դի ցա բա նա կան հե րոսն աջ ձեռ քի շեշ տա կի հար-վա ծով նի զա կը մխր ճել է վա րա զի երա խը, ձախ ձեռ քով, հեն վե լով նի զա կի ձո ղին, թափ հա ղոր դել կեն դա նու մարմ նի մեջ խր ված սլա քին: Հար վա-ծի ան զուսպ թա փից նի զա կը, խո ցե լով մար մի նը, դուրս է եկել վա րա զի մեջ քից: Այս տեղ կար ծես վե-րար տադր վում է Մով սես Խո րե նա ցու նկա րագ րած Հայկ նա հա պե տի նե տից խոց ված Բե լի մահ վան պատ կե րը. «… լի քար շէ զլայ նա լիճն, դի պե ցու ցա նէ զե րեքթ ևե անն կր ծից տախ տա կին, և շեշտ ընդ մէջ թի կանցն թա փան ցիկ լե ալ` եր կիր հարս տի սլաքն» (Խո րե նա ցի, գլուխ ԺԱ): Եր կու դեպ քում էլ հար-վա ծի ուժն այն քան զո րեղ է, որ սլա քը դուրս է եկել խոց վա ծի մեջ քից: Սա թերևս Հայ կի բազ կի զար կին բնո րոշ դր վագ է, որն ար տա ցոլ ված է ինչ պես գրա վոր վի պեր գում, այն պես էլ հնա գույն ակունք նե րից սե րած քան դա կային ար վես տում: Առաս պե լա կան որ սոր դին օգ նում են նրա եր կու շնե րը, որոն ցից մե կը բռ նել է գա զա նի հետ ևի ոտ քը, մյու սը ցատ կել է մեջ քին և բռ նել ական ջից (նկ. 37, 38): Բաբ կեն Առա քե լյա նի կար ծի քով՝ այս տեղ պատ կեր ված է դի ցա բա նա կան հե րոս Հայկ –Օ րի ոնն իր եր կու շնե րով` որ սի պա-հին: Վա րա զը խորհր դան շում է մու թը (հի շենք, որ վա րա զը, ըստ հին դի ցա բա նու թյան, խա վար աստղ է երկ նա կա մա րում), իսկ Հայ կը` լույ սը: Հետ ևա բար այս տեղ պատ կեր ված է խա վա րի ու լույ սի այ լա բա նա-կան պայ քա րի հա վեր ժա կան հա կադ րու թյու նը (ՀԺՊ 1984, էջ 598–599; Առա քե լյան 1949), որ տեղ բա րու, լույ սի հաղ թա նա կը կան խո րոշ ված է: Կար ծում ենք, որ տե սա րա նում ար ծարծ ված է նաև կյան քի ու մահ վան, ինչ պես նաև վե րածնն դի ու փր կու թյան գա ղա փա րը:

Հյու սի սային ար կա սո լի ի կա փա րի չի ար ևե լյան, սև սա լի վրա պատ կեր վա ծը բազ կա տա րած մի մարդ է, որի եր կու կող մում քան դակ ված է զար հու րե լի երա-խը և մա գիլ նե րը բա ցած մե կա կան առյուծ (նկ. 34, 38): Աներկ բա է, որ տե սա րա նում Աստ վա ծաշն չյան սիր-ված թե մա նե րից մեկն է` Դա նի ե լը առյուծ նե րի գբում:

25


Նկ. 33. Սյան վրա պատկերված եղջերվի մեջքին կանգնած առյուծի հարթաքանդակ:

Նկ. 34. Հարթաքանդակ՝ «Դանիելն առյուծների գբում» հս արկասոլիի կափարիչին:

Նկ. 35. Մուտքի ձախակողմյան սյան հարթաքանդակները:

Նկ. 36. Հնագույն խաչաքանդակ հարավային արկոսոլիի կափարիչին:

Նկ. 37. Հարթաքանդակ հարավային արկասոլիի կափարիչին:

26


Ըստ Լևոն Ազա րյա նի՝ Աղց քի հար թա քան դակն այս թե մայի հնա գույն պատ կե րագ րա կան նմուշ նե-րից է ողջ քրիս տո նե ա կան ար վես տում (Ա զա րյան 1975, էջ 23, 40): Նշենք, որ այս թե ման սիր ված և տա րած ված է եղել Եվ րո պա յում դեռևս վաղ միջ նա-դա րում` փապար նե րի (կա տա կոմբ նե րի) որմ նան-կար նե րում ու վաղ քրիս տո նե ա կան սար կո ֆագ նե րի հար թա քան դակ նե րում` խորհր դան շե լով մե ռյալ-նե րի հա րու թյան գա ղա փա րը (МНМ 1987, с. 353): Դա նի ե լը առյուծ նե րի գբում թե ման տա րած ված էր նաև վաղ միջ նա դա րյան Հա յաս տա նում: Այն իր ար տա ցո լումն է գտել քա ռա կող կո թող նե րի հար-թա քան դակ նե րում` Հա ռի ճի կո թող (այժմ` ՀՊԹ) և եկե ղե ցի նե րի որմ նան կար նե րում` Ավա նի Սբ. Հով հան նես եկե ղե ցի: Ըստ Բաբ կեն Առա քե լյա նի՝ տե ղա կան, ար ևե լյան առաս պե լա բա նու թյան հա մա-ձայն` այս տեղ շեշտ ված են առյուծ նե րը. « Դա նի ե լի փոք րիկ քան դա կը խիստ նսե մա նում է հզոր առյուծ-նե րի միջև» (ՀԺՊ 1984, էջ 595): Ի տար բե րու թյուն ուշ շր ջա նի կա նո նա կարգ ված պատ կե րագ րու թյան, որ տեղ Դա նի ե լը գե րա կա յում է հնա զանդ, հան գիստ կեց ված քով առյուծ նե րի մի ջա վայ րում (Պտղ նի, Հա-

ռիճ, Քսա նի ի հով տի Ծիլ քո րի տա ճա րի աղյու սե սա լիկ նե րի հար թա քան դակ ներ, VIII–IX դդ., տես` Մայ սու րա ձե 1967), Աղց քի թե մա տիկ քան դակն աչ քի է ընկ նում ակն հայտ վաղն ջա կա նու թյամբ: Այս տեղ Դա նի ե լի պատկերը փոքր է ու ան կեն դան, մինչ դեռ առյուծ ներն ընդ գծ ված են ոչ մի այն իրենց չա փե-րով, այլև կա տա ղի, ան սանձ բնույ թով ու շար ժու-նա կու թյամբ: Նրանք մա գիլ նե րը և երա խը բա ցած՝ սպառ նա լից մո տե նում են Դա նի ե լին` պատ րաստ հո շո տե լու նրան: Քան դա կա գոր ծը կար ծես փոր ձել է վե րար տադ րել սցե նա րի ողջ դրա մա տիզ մը, առյուծ-նե րի սար սա փե լի ու ժը, մար դու ան զո րու թյու նը, և նրա փր կու թյան մի ակ հույ սը` Արար չին ապա վի նե լը:

Հյու սի սային կող մում` ձախ խոր շի առա ջին սա լի վրա քան դակ ված է երկ րա չա փա կան մի զար-դա մո տիվ` օձա գա լար հո րին ված քով: Քա րը եր-կայ նա կան առանց քով բա ժան ված է եր կու մա սի, որոն ցից յու րա քան չյու րի վրա կա 9 և 7 զիգ զագ և սրանց մի ջա կայ քում գա լար վող գծա քան դակ: Այս նախ շը, ըստ Բ. Առա քե լյա նի, հի շեց նում է սա սա նյան ար ծա թյա թա սե րից մե կի վրա հան դի պող պատ կե րը (Ա ռա քե լյան, 1949, էջ 29):

Նկ. 38. Արկասոլիների և մուտքի հարթաքանդակների

Էստամպաժներն ըստ Աշխարհբեկ Քալանթարի:

27


Մեր կար ծի քով, Աղց քի քան դակն, ամե նայն հա վա-նա կա նու թյամբ, խորհր դան շում է նա խաք րիս տո նե-ա կան Հա յաս տա նի դի ցա րա նում լայ նո րեն տա րած-ված հա մաշ խար հային վի շա պօ ձը (նկ. 38, 39): Նշենք, որ այս քանդակի հեթանոսական բնույթը շեշ տել է դեռևս Ղ. Ալիշանը (Ալիշան 1890, էջ 148):

Ընդ հան րաց նե լով, նշենք, որ Աղց քի դամ բա րա-նի հար թա քան դակ նե րում մարդ կանց ֆի գուր նե րը ոճա վոր ված են, իսկ կեն դա նի ներն ու թռ չուն նե րը պատ կեր ված են իրա կան ձևե րով (Ա զա րյան 1975, էջ 46): Քան դակ ներն ուր վագ ծային են, առանց ման-րա մաս նու թյուն նե րի մշակ ման, սա կայն ու նեն վաղ միջ նա դա րյան քան դա կին բնո րոշ ար տա հայտ չա կա-նու թյուն: Այս տեղ, թերևս, ու շագ րա վը նա խաք րիս-տո նե ա կան և Աստ վա ծաշն չյան թե մա նե րի հա մա-տե ղումն է նույն հու շար ձա նում, ին չը մեկ ան գամ ևս վկա յում է դամ բա րա նի այն պի սի վաղն ջա կա նու թյու-նը, երբ քրիս տո նե ա կան գա ղա փա րա խո սու թյու նը դեռևս ամ բող ջու թյամբ դուրս չէր մղել ավան դա կան դի ցա բա նա կան թե մա նե րը:

ՊԱՏ ԿԵ ՐԱ ԶԱՐԴ ԱՂՅՈՒՍ ՆԵՐ: Հայտ նա բեր-վել են ինչ պես 1993–1995 թթ., այն պես էլ` 2001 թ. պե ղում նե րի ար դյուն քում, հիմ նա կա նում՝ եկե ղե ցու

մար ձա կա տա րած քից: Են թադր վում է, որ ար քա-յա կան դամ բա րա նը կամ դրա հետ առնչ վող մեկ այլ, մեզ ան հայտ շի նու թյուն ներ քուստ զար դար-վել է կեն դա նի նե րի և թռ չուն նե րի հար թա քան դակ աղյուս նե րից բաղ կա ցած ծո փո րով: Աղյուս նե րի՝ պա-տին ամ րաց ված լի նե լու մա սին են վկա յում դրանց հետ ևի մա սի ան հարթ մա կե րես նե րը, ինչ պես նաև մի քա նի բե կո րի վրա պահ պան ված կրա շա ղա խի հետ քե րը: Աղյուս նե րի բե կոր նե րի վրա հան դի պող պատ կեր նե րի հա մադ րու մից պարզ վեց, որ դրանք հա ճախ կրկն վում են և ու նեն նույն չա փերն ու հո-րին վածք նե րը, ին չը վկա յում է, որ պատ կե րա զարդ աղյուս նե րը պատ րաստ վել են կա ղա պար նե րում և ու նեն տի պօ րի նակ չա փեր (23×23 սմ): Այս հան գա-ման քը հնա րա վո րու թյուն է տվել տար բեր բե կոր նե-րի հա մադ րու թյամբ վե րա կազ մել որոշ թե մա տիկ քան դակ ներ: Նույ նա տիպ պատ կե րա քան դակ նե րով մի քա նի աղյուս նե րի առ կա յու թյու նը վկա յում է, որ թե մա տիկ բո վան դա կու թյամբ ծո փո րում պատ կեր-նե րը պար բե րա բար կրկն վել են: Այս սկզ բուն քը Հա-յաս տա նում տա րած ված է եղել դեռևս մի ջին բրոն զի դա րում, կար միր բեր դյան մշա կույ թի կա վա նոթ նե րի զար դա նախ շե րում:

Նկ. 39. Համաշխարհային

վիշապօձը:

28


Նկ. 40. Թրծակավե աղյուսներ կենդանիների հարթաքանդակներով:

29


Նկ. 41. Հարթաքանդակ բուսապատկեր:

Նկ. 42. Հարթաքանդակների վերակազմություններ՝ գրչանկարների տեսքով:

Կա վե սա լիկ նե րի հար թա քան դակ նե րը կա-տար ված են գե ղար վես տա կան բարձր ճա շա կով, կա տա րե լու թյան հաս նող ռե ա լիս տա կան ոճով, ներ-քին շար ժումն ար տա հայ տող դի նա մի կայով, չա փե րի հա մա մաս նու թյամբ: Դրանք խիստ տպա վո րիչ են, կյան քով լի և առ այ սօր եզա կի են ոչ մի այն հայ, այլև Առա ջա վոր Ասի այի հնա գի տու թյան հա րուստ ժա-ռան գու թյան հա մա տեքս տում (ծա նոթ. 3):

Ի րենց զու գա հե ռը չու նե ցող այս հար թա քան-դակ նե րը պատ կե րում են վե հա պանծ քայ լող պա-րարտ խոյեր, ծա ռից տերև պո կող նր բա գեղ, վախ-վո րած եղ նիկ ներ, հզոր եղ ջյուր նե րով զար դար ված եղ ջե րու ներ, ծուռ թաթ ար ջեր, երկ սա պատ ուղ տեր, ար քա յա կան ժա պա վեն–վզ նոց նե րով զար դար ված ար ծիվ ներ, փղեր և այլ կեն դա նի ներ ու թռ չուն ներ (նկ. 40–43): Կեն դա նա կան պատ կեր նե րին հա ճախ ու ղեկ ցում են բու սա կան նե րը` թփեր, ծա ռեր և այլն (նկ. 41): Առանձ նա պես տպա վո րիչ է մինչև գա վա կը հաս նող վիթ խա րի եղ ջյուր նե րով եղ ջեր վի հե տապնդ-ման տե սա րա նը: Ահ ռե լի երա խը բա ցած ար ջը (կամ առյու ծը) առջ ևի թա թով պատ րատ վում է մա հա ցու հար ված հասց նել սլա ցող եղ ջեր վին (նկ. 42): Մեր կար-ծի քով, այս քան դա կը հա մադ րե լի է ար քա յա կան դամ-բա րա նի մուտ քի սյան վրա պատ կեր ված եղ ջեր վի վրա հար ձակ ված առյու ծի քան դա կին և կար ևոր կռ վան է պատ կե րա քան դակ աղյուս նե րը IV դ. թվագ րե լու հա մար (Սի մո նյան 2002, էջ 33–35): Հայտ նա բեր ված բե կոր նե րից դա տե լով՝ առա վել մեծ տա րա ծում է ու նե-ցել արծ վի հար թա քան դա կը: Գե րա գույն՝ արքայական իշ խա նու թյուն խորհր դան շող ար ծիվ նե րը զար դար-ված են Ար շա կու նյաց և Սա սա նյան ար քա յատոհմերի խորհր դան շա նով` ծա ծան վող վզ նոց– ժա պա վեն նե րով (նկ. 44): Արծ վի առջև լայն տերև նե րով ծա ռի քան դակ է, որի ար մատ նե րից սկիզբ են առ նում երեք ալի քաձև գծեր (ծա նոթ. 4): Այս տեղ, թերևս, պատ կեր ված են կե-նաց ծա ռը և սրա ար մատ նե րից բխող դի ցա բա նա կան երեք գե տե րը: Հի շենք, որ Հա մաշ խար հային կե նաց ծա ռի հետ սո վո րա բար պատ կեր վում էին ար ծիվ ներ (МНМ 1987, с. 400): Աղյուս– սա լիկ նե րի առն չու թյունն ար քա յա կան դամ բա րա նի հետ առա վել քան հա վա-նա կան է, քա զի դրան ցից մի քա նի սի վրա պատ կեր-ված են ար քա յա կան որ սի և ար քա յա կան իշ խա նու-թյան խորհր դան շան ներ:

30


Ա ղյուս նե րի վրայի պատ կե րա քան դակ նե րը ոչ մի առն չու թյուն չու նեն քրիս տո նե ա կան գա ղա փա րա խո-սու թյան և միջ նա դա րյան քան դա կա գոր ծու թյան սկզ-բունք նե րի հետ: Սրանք իրենց պատ կե րագ րու թյամբ ու թե մա տի կայով ամ բող ջու թյամբ բխում են ավան-դա կան մտա ծո ղու թյու նից` ներ կա յաց նե լով ար քա յա-կան որ սի կեն դա նի նե րը, ար քա յա կան իշ խա նու թյան խորհր դան շան նե րը և դի ցա բա նա կան պա տում նե րը:

1973–1974 և 2001 թթ. պե ղում նե րի ար դյուն քում հայտ նա բեր ված պատ կե րա զարդ աղյուս նե րի հա-վա քա ծուն պահ վում է ՀՊԹ –ի ֆոն դում (ժող. 2587, 2946 և 31116):

ԳԵ ՐԵԶ ՄԱՆ ՆԵՐ: Եկե ղե ցու և հու շար ձա նի տա-րածք նե րում սփռ ված որմ նագ րե րի և խա չա քան դակ-նե րի առանձ նա հատ կու թյուն նե րը բնո րոշ են ընդ հուպ մինչև XIV–XVI դդ.: Սրանք անուղ ղա կի վկա յում են, որ եկե ղե ցին կան գուն է եղել և գոր ծել մինչև ուշ միջ-նա դար, որի շուրջն էլ, ըստ սո վո րու թյան, ձևա վոր վել է գե րեզ մա նո ցը: Ար դյուն քում ար քա յա կան դամ բա րա-նի շր ջա կայ քը վե րած վել է գե րեզ մա նո ցի, որ տեղ թա-ղում նե րը կա տար վել են մեծ խտու թյամբ և մի մյանց վրա` մինչև չորս շարք: Գե րեզ ման ներ բաց վել են նաև ուղ ղա կի ար քա յա կան դամ բա րա նի հա րա վային և արևմ տյան պա տե րի տակ: Հե տա գա յում այս տեղ թաղ վել են նաև գյու ղում հաս տատ ված թուր քե րը: Շահխաթունյանցի, ապա և Ալի շա նի վկա յու թյամբ՝ ար քա յա կան դամ բա րա նի արևմ տյան կող մում, եղել է

գյու ղի ընդարձակ գե րեզ մա նո ցը` կան գուն և տա պալ-ված խաչ քա րե րով (Շահխաթունյանց 1844, էջ 67–68; Ա լի շան 1890, էջ 147–148):

Այն քան մեծ է եղել ար քա յա կան աճյուն ներն ամ-փո փող ար կա սո լի նե րին մոտ թաղ վե լու աղ ցե ցի նե րի ձգ տու մը, որ նրանք քան դել էին հա րա վային կող մի հե նա պա տը և առա ջա ցած խոր շում մի մյանց վրա կա-տա րել չորս շարք թա ղում: Հավանաբար արքայական աճ յուն ներին մոտ թաղվելու պատվին արժանացել էին Արագածոտն գավառի և Աղձք ավանի նշանավոր ան ձինք և նահատակների փրկված մասունքները: Այդ խոր շում բաց վել են նաև գլ խատ ված մարդ կանց գան գեր: Խոր շում կա ռուց ված սա լարկ ղային գե րեզ-մա նում բաց վեց կա վա շեր տով «զմռս ված», հաղ թան-դամ, բարձ րա հա սակ տղա մար դու կմախք` թաղ ված քրիս տո նե ա կան ծե սով` արև մուտք –ար ևելք կողմ-նո րոշ մամբ, ձեռ քե րը կրծ քին խա չած (նկ. 45): Քրիս-տո նե ա կան ծե սի հա մա ձայն, գե րեզ մա նը պետք է լց վեր հո ղով և չէր կա րող դա տարկ լի նել: Հետ ևա բար, կա վաս վա ղով «զմռ սե լը» բա ցա ռիկ մի եր ևույթ է, որը թերևս պայ մա նա վոր ված է եղել մահ վան հան գա-մանք նե րի առանձ նա հատ կու թյամբ: Անա տո մի ա կան ճիշտ դիր քով պահ պան ված կմախ քում, իրենց տե ղում չէ ին ձեռ քե րի և ոտ նա թա թե րի ոս կոր նե րը: Դրանք դր-ված էին որո վայ նի շր ջա կայ քում: Այս եր ևույ թը թերևս վկա յում է, որ վեր ջույթ նե րը կտր ված են եղել նախ քան թա ղու մը: Հա վա նա կան է, որ սա ինչ –որ նշա նա վոր

Նկ. 43–44. Վզնոց–ժապավենով արծվի հարթաքանդակ՝ վերակազմված 4 բեկորից:

31


ան ձի, թերևս չարչրկ ված նա հա տա կի գե րեզ ման է: Գե րեզ մա նի թվագր ման հա մար կա րե լի է հիմք

ըն դու նել մահ վան պատ ճա ռի վեր լու ծու թյու նը` այ-լազ գի նե րի տի րա պե տու թյան ժա մա նակ քրիս տո-նե ու թյու նն ու րա նա լուց հրա ժար վող նե րի դա ժան մա հա պա տի ժը: Հետ ևա բար կա րե լի են թադ րել, որ գե րեզ մա նը պարս կա կան, արա բա կան, սել ջու կյան և կամ Լենկ– Թե մու րի ար շա վանք նե րի ժա մա նակ նե րի է: Դամ բա րա նի ձևից դա տե լով՝ ավե լի հա վա նա կան է, որ այն լի նի V–VII դդ., որը հա մընկ նում է պարս կա-կան և արա բա կան տի րա պե տու թյան շր ջա նին: Ել նե-լով այն փաս տից, որ դամ բա րա նի խոր շում թաղ ված-նե րը կամ գլ խատ ված էին, կամ խոշ տանգ ված, կա-րե լի է հետևց նել, որ ար քա յա կան աճյուն նե րին մոտ թաղ վե լու պատ վին ար ժա նա ցել էին նա հա տակ նե րը:

Ար քա յա կան աճյուն նե րին մոտ թաղ վե լու ձգ-տու մը, հա կադր վե լով մեր մեջ ար մա տա ցած այն տե-սա կե տին, թե իբր հայերն օտա րա մոլ են և սե փա կան պե տու թյան նկատ մամբ ան հան դուր ժող, վկա յում է հայ ժո ղովր դի ընդ գծ ված տի րա սի րու թյան և պե-տու թյա նը, տվյալ դեպ քում` պե տու թյան խորհր դա-նի շե րին նվիր վա ծու թյան մա սին: Այդ տե սան կյու նից ու շագ րավ է ավա նի` Աղձք –Աղցք ան վա նու մը, որը գրա բա րով նշա նա կում է ցավ, կս կիծ, վիշտ, աղետ (Բա ռա գիրք 1769, էջ 10; Բա ռա գիրք 1844, էջ 20), կամ պետք, կա րիք, հար կա վո րու թյուն, ներ քին պա-հանջ (Ա ճա ռյան 1926, էջ 163): Բնա կա վայ րի ան վան իմաս տային մեկ նու թյու նը զար մա նա լի ո րեն հա-մընկ նում է հայ ար քա նե րի գե րեզ ման նե րի պղծման և աճյուն նե րի վե րա թաղ ման առիթով հա մազ գային վիշտ և ամոթ ապ րե լու եր ևույ թին: Խիստ գայ թակ ղիչ է են թադ րել, որ ավանն իր ան վա նումն ստա ցել է Ար-շա կու նի ար քա նե րի աճյուն ներն այս տեղ վե րա թա-ղե լու ժա մա նակ հա մա տա րած ցավ ու կս կիծ ապ րող

մարդ կանց ող բում կրկն վող աղձք (ա ղցք) բա ռից: ՀՈՒ ՇԱ ԿՈ ԹՈ ՂԸ: Ար քա յա կան դամ բա րա նի

հա րա վային մա սում 1974–1975 թթ. պե ղում նե րի ար-դյուն քում բաց վել են մե ծա ծա վալ, սր բա տաշ, դե ղին տու ֆի մեծ սա լե րից, առանց կրա շա ղա խի կո թո-ղային կա ռույ ցի հիմ քե րը: Ար ևել քից և արև մուտ քից գետ նա խա րիսխ նե րով եզեր ված կա ռույցն ավարտ-վում է հար թա կով, որի մեջ կա երեք խորշ (նկ. 46): Սրանց մեջ, հա վա նա բար, կանգ նեց ված են եղել թևա վոր խա չե րով պսակ ված կո թող ներ: Դա տե լով կա ռու ցո ղա կան տեխ նի կայից (կ րա շա ղա խի բա ցա-կա յու թյուն), ինչ պես նաև քա րե րի մաշ վա ծու թյան աս տի ճա նից՝ կա րե լի է են թադ րել, որ այն այս տեղ պահ պան ված հնա գույն կա ռույց նե րից է: 2001 թ. պե-ղում նե րը պար զե ցին, որ գետ նա խա րիսխ նե րով այս շի նու թյու նը եռա մաս է: Կենտ րո նա կան մա սում նախ կա ռուց վել է քա ռա կու սի հա տա կագ ծով, չորս կող մից գետ նա խա րիս խով եզեր ված մի դամ բա րան– հու-շա կո թող, որի վրա ամե նայն հա վա նա կա նու թյամբ կանգ նեց ված է եղել թևա վոր խա չով պսակ ված սյու-նաձև կո թող: Հե տա գա յում, սա կայն դար ձյալ վաղ միջ նա դա րում, հու շա սյա նը հյու սի սից և հա րա վից հա վե լել են կցա կա ռույց– դամ բա րան ներ: Ար դյուն-քում ստաց վել է հյու սի սից հա րավ ձգ վող, ուղ ղան-կյուն հա տա կագ ծով մի հա մա կա ռույց` երեք քա ռա-կու սի խոր շե րով, որոնք հա վա նա բար նա խա տես ված են եղել թա ղում նե րի և թևա վոր խա չե րով զար դար-ված կո թող նե րի ամ րաց ման հա մար: Ու շագ րավ է, որ քա ռա կող կո թող նե րից մե կի գա գա թին փո սիկ է՝ ինչ –որ քան դա կի, թերևս թևա վոր խա չի ամ րաց ման հա մար (նկ. 47): Կար ևոր է նո րա բաց դամ բա րա նի մոտ հայտ նա բեր ված այ դօ րի նակ խա չի մեկ թևը, որը լրաց նում է առաջ քա շած տե սա կե տը:

Նկ. 45. Կավաշերտով «զմռսված» տղամարդու կմախք:

32


Նկ. 46. Կոթողային

կառույցի հիմքերը:

Նկ. 47. Քառակող

կոթող՝ գագաթին խաչի

ամրացման բնկալով:

Նկ. 48. Քարակերտ սարկոֆագ:

Դամ բա րա նի քա րե րը մի մյանց են հար մա րեց-վել հարթ մշակ ված նիս տե րով, առանց կրա շա ղա խի: Կենտ րո նա կան մա սում հու շա սյան գետ նա խա րիս-խով քա ռու կու սի հիմքն է, որին հե տա գա յում կցել են հյու սի սային և հա րա վային դամ բա րան նե րի քա րե րը: Ժա մա նա կի ըն թաց քում կենտ րո նա կան մա սի քա-րե րը և կո թող նե րը տե ղա հան վել են, իսկ գետ նա-

խա րիսխ նե րի վրա տու ֆից ու բա զալ տից շար վել է ար ևել քից արև մուտք ձգ վող պատ: Ար դեն նշել ենք, որ այս դամ բա նա խումբն ամե նայն հա վա նա կա նու-թյամբ թվագր վում է վաղ միջ նա դա րով, ժա մա նա-կա կից է, կամ, թերևս, նա խոր դում է ար քա յա կան դամ բա րա նին: Վ. Գրի գո րյա նը են թադ րում է, որ հենց այս տեղ են ամ փո փել ար քա նե րի ոս կոր նե րը:

33


Այս վի ճա հա րույց տե սա կե տի օգ տին նա վկա յա կո-չում է ու շագ րավ մի դի տար կում` ըստ Խո րե նա ցու ար քա նե րի դամ բա րան նե րի վրա կանգ նեց նում էին մա հար ձան ներ. « Բայց Ար տա շի սի յի շե ալ, թե խառ նո ւած Ար շա կուն ւոյ է Երո ւանդ` հրա մայէ զդի նո րա թա ղել մա հար ձա նօք» (Խո րե նա ցի, գլ. ԽԷ; Գրի գո րյան 2005, էջ 285): Իսկ այս հու շա կո թո ղի վրա, ան կաս կած, կանգ նեց ված են եղել մա հար-ձան– սյու ներ: Մեր կար ծի քով՝ ավե լի հա վա նա կան է, որ ար քա յա կան դամ բա րա նի հար ևա նու թյամբ, ի հի շա տակ ար քա նե րի, պար զա պես կանգ նեց րել են խա չով զար դար ված հու շա կո թող:

ՍԱՐ ԿՈ ՖԱԳ ՆԵՐ: 2001 թ. պե ղում նե րի ար դյուն-

քում եկե ղե ցու հյու սի սային նա վի ար ևե լյան եզ րում, մայր հո ղի վրա, բաց վել է քա րա կերտ հս կա սար կո-ֆագ (նկ. 48), որի մեջ քրիս տո նե ա կան ծե սով թաղ-ված մար դու կմախք էր: Մար դա բան Ռ. Մկրտ չյա նի կար ծի քով՝ այս տեղ ամ փոփ ված էր 25 տա րե կան երի-տա սար դի աճյուն: Սար կո ֆա գի հա րա վային մա սում, սա լա հա տա կի ներ քո, մայր հո ղի վրա բաց վեց քրիս-տո նե ա կան ծե սով կա տար ված ևս եր կու թա ղում: Սա հա կա սում է հայ եկե ղե ցու կա նո նա կար գին, ըստ որի՝ աղո թաս րա հում չի թույ լատր վում թա ղում ներ կա տա-րել: Եկե ղե ցու ներ սում, սա լա հա տա կի ներ քո բաց ված թա ղում նե րը կա րող էին կա տար վել մի այն եկե ղե ցու հիմ նար կե քից առաջ կամ հենց դրա ժա մա նակ:

Նկ. 49. Սարկոֆագի տուֆե կափարիչներ և մարդակերպ գծային պատկերներով տապանաքարեր:

34


Այն փաս տը, որ նրանց թա ղել են եկե ղե ցու ներ-սում, և կամ եկե ղե ցին կա ռուց վել է նրանց աճյուն-նե րի վրա, հիմք է տա լիս են թադ րե լու, որ այս տեղ հու ղար կա վո րել են հոգ ևոր նշա նա վոր գոր ծիչ նե րի կամ, թերևս, մար տի րոս նե րի: Եկե ղե ցում սար կո-ֆա գի և թա ղում նե րի առ կա յու թյու նը վկա յում է կա-ռույ ցի խիստ վաղն ջա կա նու թյան մա սին, երբ դեռևս կա նո նա կարգ ված չէ ին եկե ղե ցա կան օրենք նե րը: Չի բա ցառ վում նաև, որ եկե ղե ցին եղել է վկա յա րան` կա ռուց ված մար տի րոս նե րի գե րեզ մա նի վրա:

Հայտ նա բեր վել են նաև կտր ված քում եռան կյու-նաձև, մի ակ տոր տու ֆից սար կո ֆա գի եր կու կա փա-րիչ (նկ. 49): Ու շագ րավ է, որ և՛ սար կո ֆա գը, և՛ սար-կո ֆա գի կա փա րիչ նե րը հայտ նա բեր վել են եկե ղե ցու աղո թաս րա հում: Եկե ղե ցու կա ռուց ման երկ րորդ փու լի ժա մա նակ, երբ ար դեն պետք է որ կա նո նա-կարգ ված լի նե ին եկե ղե ցա կան նոր մե րը, կա փա րի չը հա նե լուց հե տո սար կո ֆա գը և մյուս թա ղում նե րը ծած կել էին սա լա հա տա կով: Գու ցե հենց սար կո ֆա-գի առ կա յու թյունն է պայ մա նա վո րել հյու սի սային նա վի հա տա կի մեկ քար բարձր լի նե լը մյուս նա վե րի հա տակ նե րից: Սար կո ֆագ ներ հայտ նա բեր վել են նաև Հա յաս տա նի՝ վաղ միջ նա դա րյան այլ եկե ղե ցի-նե րի մեր ձա կայ քում` Ջր վեժ, Ծի ծեռ նա վանք և այլն, ին չը վկա յում է վաղ միջ նա դա րում գե րեզ մա նի այս ձևի լայն տա րած ման մա սին:

ՇԻ ՆԱ ՐԱ ՐԱ ԿԱՆ ԽԵ ՑԵ ՂԵ ՆԻ ԹՐԾ ՄԱՆ ՀՆՈՑ: Ու շագ րավ է 2001 թ. պեղ ված թրծ ման վա ռա-րա նը, որն ամե նայն հա վա նա կա նու թյամբ թվագր-վում է IV դա րով (Սի մո նյան 2002, էջ 33–35): Ու նե ցել է ուղ ղան կյուն հա տա կա գիծ (ար ևե լյան հատ վա ծը հե տա գա յում կա ռուց ված քա րա շեն ցան կա պա տի տակ է և այդ պատ ճա ռով հա տա կագ ծի վերջ նա կան տես քը դեռևս ան հայտ է): Պա տե րը շար ված էին կո ղային նիս տե րի վրա դր ված հում աղյուս նե րից, որոնք երե սա պատ վել էին 1–2 սմ հաս տու թյամբ կա վաս վա ղով: Պար բե րա բար շա հա գործ վե լու հետ-ևան քով պա տե րը ներ սից ծածկ վել էին այր ված քի շեր տով: Հա վա նա բար հենց այս հնո ցում են թր ծել

շի նա րա րա կան խե ցե ղե նի բազ նա թիվ նմուշ նե րը` հա սա րակ և պատ կե րա զարդ աղյուս նե րը, կղ մինդր-նե րը, փող րակ նե րը, որոնց բե կոր նե րը առա տու-թյամբ հայտ նա բեր վել են վա ռա րա նի շր ջա կայ քից: Հնո ցի ներ սում հե տա գա յում կա տար վել են թա-ղում ներ: Այս տեղ բաց վել են ար ևելք –արև մուտք կողմ նո րո շու մով երեք սա լարկ ղային թա ղում, որոնք տի պա բա նո րեն բնո րոշ են վաղ միջ նա դա րին և նման են ար քա յա կան դամ բա րա նի հա րա վային պա տի մեջ հար մա րեց ված գե րեզ մա նին: Թա ղում նե րի հետևան քով թրծ ման հնոցն ավեր վել էր. պահ պան-վել էին լոկ վա ռա րա նի հիմ քի հատ վա ծը և հա տա կը, ին չի պատ ճա ռով դրա ծա վա լա տա րա ծա կան հո րին-վածքն ըն կա լե լի չէ (նկ. 50):

Նկ. 50. Թրծման հնոցի հիմքի հատվածը:

ՔԱ ՐԱ ՇԱՐ ԱՍ ՏԻ ՃԱՆ ՆԵՐ: 1974 թ. պե ղում-նե րի ար դյուն քում բաց վել են դե պի ար քա յա կան դամ բա րա նի ար ևե լյան, ցած րա դիր հրա պա րա կը տա նող տու ֆի սա լիկ նե րից շար ված աս տի ճան-ներ: Դրանք սկս վում են ար քա յա կան դամ բա րա նի հա րավ –ար ևե լյան ան կյու նից և վեց աս տի ճա նա-վան դա կով հաս նում մինչև արևելյան կողմի հրա-պա րա կը (նկ. 51): Չի բա ցառ վում, որ այս աս տի-ճան նե րը ժա մա նա կին հա սել են մինչև Ամ բեր դի ձո րը, ինչի մասին վկայում է Շահխաթունյանցը (Շահխաթունեանց 1844, էջ 66):

35


Նկ. 51. Դեպի ձորը տանող աստիճանները: Նկ. 52. Բազալտից կերտված դուռ:

ՔԱ ՐԱՅՐ –Ա ՊԱՍ ՏԱ ՐԱՆ ՆԵՐ: Հու շար ձա նա-խմ բի հար ևա նու թյամբ, Ամ բեր դի ձո րում, Աղ ցից մինչև Տե ղեր գյու ղը, կիր ճի ուղ ղա ձիգ ժայ ռե րի մեջ կան հա րյու րա վոր բնա կան այ րեր: Սրանց մի մա սը լրա ցու ցիչ շի նու թյուն նե րի մի ջո ցով դժ վա-րա մա տույց են դարձ վել, ու նեն մի ակ տոր բա զալտ քա րից կերտ ված զանգ վա ծեղ դռ ներ և միջ նա դա-րում, թշ նա մա կան աս պա տա կու թյուն նե րի ժա մա-նակ, օգ տա գործ վել են որ պես ապաս տա րան ներ: Դրանց ներ սում պահ պան վել են հս կա կա րաս ներ, կա վա ծեփ հո րեր, որոնք կա րող էին ջրի և պա րե նի մեծ պա շար ներ ամ բա րել: Հու շար ձա նախմ բի տա-րած քում, մշակ ված մյուս քա րե րի մի ջա վայ րում, կա բա զալ տից կերտ ված մի դուռ (նկ. 52): Այն կամ այս-տեղ է բեր վել քա րայր նե րից, կամ կերտ վել է տե ղում և կի րառ վել որ պես դուռ մեզ հա մար ան հայտ շի նու-թյան հա մար՝ հու սա լի որն պահ պա նե լով դրա նում եղած ար ժեք նե րը:

ՊԵ ՂՈՒՄ ՆԵ ՐԸ: 1973 թ. ՀԽՍՀ պատ մու թյան և մշա կույ թի հու շար ձան նե րի պահ պա նու թյան վար չու թյան շի նա րար նե րը (ա շխ ղեկ` Ս. Ավե տի-սյան) փլա տակ նե րից մաքր ման աշ խա տանք ներ իրա կա նաց րեց ին Աղց քի հա մա լի րում: Դրանց ար դյուն քում բաց վեցին եռա նավ բա զի լիկ եկե ղե-ցու հիմնապատերը և դամ բա րա նի մուտ քի առջ ևի հրա պա րա կը: Ավեր ված մշա կու թային շեր տե րից ի հայտ եկան հնա գի տա կան հա րուստ ար ժեք ներ, այդ թվում՝ պատ կե րա զարդ թր ծա կա վե տաս նյակ

աղյուս ներ: Սա հիմք էր, որ պես զի 1974 թ. ապ րի լի 2 –ից սկս վեն հու շար ձա նի հնա գի տա կան պե ղում-նե րը (ղեկ.` Հա կոբ Սի մո նյան) Աղց քի ար քա յա կան դամ բա րա նի շր ջա կայ քում` դամ բա րա նից արև-մուտք և հա րավ ըն կած հատ ված նե րում: Պե ղում նե րի ար դյուն քում բաց վե ցին նաև դամ բա րա նի հա րավ–ար ևե լյան ան կյու նից սկս վող և դե պի Ամ բերդ գե տը տա նող տու ֆա կերտ աս տի ճան նե րը, ար քա յա կան դամ բա րա նից դե պի հա րավ` կո թո ղային երկ րորդ դամ բա նա խում բը: Մաս նա կի աշ խա տանք ներ կա-տար վե ցին նաև խո րա նում:

Նո րա հայտ դամ բա րա նի (ե րկ.՝ 7 մ, լայն.՝ 2,8 մ) շր ջա կայ քի պե ղում նե րի ժա մա նակ հայտ նա-բեր վե ցին. ան գո բա պատ անո թի վզի կի, ներ քուստ մուգ մա նու շա կա գույն ջնա րակով՝ ուշ շր ջա նի խե-ցա նո թի, ինչ պես նաև պատ կեր նե րից զուրկ, թր ծած աղյուս նե րի բազ մա թիվ բե կոր ներ: Դրանց հետ ևի նիս տե րը ան հարթ են, հա վա նա բար պա տին շա ղա-խով ամ րաց նե լու հա մար, իսկ ճա կա տային մա սերն ան փու թո րեն հար դար ված են փայ տե կո կիչ նե րով: Բե կոր նե րից երե քը պատ կե րա զարդ են: Մե կի վրա պահ պան վել են այ ծի եղ ջյու րի, մյու սի վրա` կեն դա-նու ոտ քի, իսկ եր րոր դի վրա՝ ծա ռի կամ թփի հար-թա քան դակ ներ: Հայտ նա բեր վե ցին նաև լավ թր ծած, 2 սմ հաս տու թյամբ, ինչ պես նաև կո պիտ, 2,5 սմ հաս տու թյամբ աղյուս նե րի բե կոր ներ: Այս հայտ նա-գոր ծու թյուն նե րը վկա յում են, որ Աղց քում կի րառ վել են տար բեր, առն վազն չորս տի պի աղյուս, որոնք

36


բո լորն էլ պատ րաստ վել են կա ղա պար նե րով: Պատ-կե րա զարդ աղյուս նե րի լայն քը 23 սմ է, հաս տու թյու-նը` 5 սմ: Ան զարդ աղյուս նե րի լայ նու թյու նը 19,2 սմ է, հաս տու թյու նը` 4,8 սմ: Փոքր չա փի աղյուս նե րի մի այն հաս տու թյունն է որո շա կի` հա մա պա տաս խա նա բար 2 և 2,5 սմ: Հա վա նա կան է սրանց՝ տար բե րի ժա մա-նակ նե րի պատ կա նե լի ու թյու նը: Այս տեղ հայտ նա-բեր վեց նաև վար դա գույն տու ֆից կեր տած թևա վոր խա չի թևե րից մե կը, որը դե պի եզ րը լայ նա նում է և ավարտ վում փո սի կով զատ ված եր կու գա գա թով, իսկ մա կե րե սին քան դակ ված է դե պի կենտ րոն նե ղա ցող խաչ (նկ. 48): Պահ պան ված հատ վա ծի չա փերն են. բարձ րու թյու նը` 30 սմ, թևի գա գա թի լայ նու թյու նը` 25 սմ, թևի հիմ քի լայ նու թյու նը` 16 սմ: Խա չաթ ևի գյու տը նո րա բաց դամ բա րա նի մոտ հիմ-նա վո րում է մեր այն տե սա կե տը, որ սրա խոր շե րում ամ րաց ված քա ռա կող կո թող նե րը պսակ ված են եղել թևա վոր խա չե րով: Դամ բա րա նի հյու սի սային, քա-ռան կյուն հա տա կագ ծով փո սը լց ված էր հո ղի հետ խառն ված մանր քա րե րով, կրա շա ղա խի և տու ֆի քայ քայ ված բե կոր նե րով: Դամ բա րա նի վե րին հար-թա կից 80–100 սմ խո րու թյամբ, խոր շի մեջ բաց վեց երե խայի քայ քայ ված կմախք, որը թաղ ված էր գլ խով դե պի արև մուտք: Հա վա նա բար ոտ քե րը կտր ված էին, քա նի որ խոր շում ոտ քե րի հա մար պար զա պես տեղ չկար (դամ բա րա նի պատն էր): Կտ րած ոտ քե րով թա ղում ներ հայտ նա բեր վել են նաև Ներ քին Նա վե րի տա ճա րա կան հա մա լի րի միջ նա դա րյան գե րեզ ման-նե րում: Գան գի մոտ հայտ նա բեր վեց պղն ձե շատ բա-րակ լա րի բե կոր, որը թերևս ական ջօ ղի մնա ցորդ էր:

Ե կե ղե ցու բե մի բարձ րու թյու նը պար զե լու նպա-տա կով խո րա նի կենտ րո նում պե ղե ցինք արև մուտ-քից ար ևելք ձգ վող 1 մ լայ նու թյամբ շուրֆ: 30 սմ խո-րու թյամբ բաց վե ցին սև տու ֆե ժայ ռի բնա կան ել քեր և կա վա գույն բնա հող: Ու շագ րավ էր բե մի խոր քում, ար ևե լյան պա տի մեջ թե քու թյամբ դր ված կա վե փող-րա կը, որը թեևս նա խա տես ված էր խո րա նում եղած ջրի հե ռաց ման հա մար (նկ. 17):

ՀՊԹ են հանձն վել հա սա րակ (47 բե կոր) և ջնա րա կած (34 բե կոր) խե ցա նոթ նե րի բե կոր ներ` կա րաս նե րի (4 բե կոր), կճուճ նե րի (5 բե կոր), փար-չի (1 բե կոր), կաթ նա մա նի (1 բե կոր), թա սե րի (18

բե կոր, որոն ցից 13 –ը` ջնա րա կած), պու տու կի (1 բե կոր), կժե րի (2 բե կոր), սա փոր նե րի (2 բե կոր, մե-կը` ջնա րա կած), պնակ նե րի (7 բե կոր, որոն ցից 4 –ը` ջնա րա կած), ափ սե նե րի (2 բե կոր, մե կը`ջ նա րա կած), քրե ղա նի (մեկ բե կոր), ձի թաճ րագ նե րի (4 բե կոր, մե-կը` ջնա րա կած), ծխա մոր ճի (1 բե կոր), կթ խայի (մեկ բե կոր), սնդ կա ման նե րի, աղա մա նի (մեկ ջնա րա կած բե կոր), կա վա նոթ նե րի և թոն րի խփե րի (3 –ը` մանչ տի պի) բե կոր ներ, ար ծա թե և ապա կե զար դեր, դրամ-ներ: Առա վել ար ժե քա վոր է շի նա րա րա կան խե ցե ղե նը: Ի թիվս ջրա տա րի կա վե փող րակ նե րի, կա ռույց նե րի տա նիք նե րը ծած կող կղ մինդր նե րի, հայտ նա բեր վել են նաև գիպ սե վար դյակ և զա նա զան կեն դա նի նե րի ու թռ չուն նե րի՝ ճոխ հար թա քան դակ նե րով զար դար ված թր ծած աղյուս նե րի 29 բե կոր:

1975 թ. նո րա հայտ կո թո ղա յին դամ բա րա նի հա րա վա յին հատ վա ծը պե ղել է Է. Այ վա զյա նը: Ար-դյուն քում հայտ նա բեր վել է XVI–XVII դդ. բնո րոշ (Արա) հա յա տառ ար ձա նագ րու թյամբ թրծա կա վե ծխա մորճ (Սա ղու մյան 1980, էջ 81): Այս և Է. Այ վազ-յա նի մյուս գտա ծո նե րի ճա կա տա գի րն ան հայտ է:

Աղց քի հու շար ձա նախմ բի 2001 թ. պեղումները

2001 թ. հոկ տեմ բե րի 10 –ին եր կա րատև, ավե-լի քան 26 –ա մյա ընդ մի ջու մից հե տո վերսկ սե ցինք Աղց քի հու շա հա մա լի րի հնա գի տա կան հե տա զո-տու թյուն նե րը, որոնք տևե ցին մինչև նոյեմ բե րի 15–ը: Դրանք նպա տա կաուղղ ված էին բա ցա հայ-տե լու ուր վագծ վող առան ձին կա ռույց նե րի էու-թյու նը և նա խա պատ րաս տե լու տա րած քի բա րե-կար գու մը: Աշ խա տանք նե րը կենտ րո նաց վե ցին չորս պե ղա վայ րում: Առա ջի նը հու շար ձա նախմ բի հա րավ –արևմ տյան եզ րին էր, նախ կին խա նու թի դի մաց, գյու ղա մի ջյան եր կու ճա նա պար հի մի ջա-կայ քում, որ տեղ ուր վագծ վում էին տու ֆա կերտ պա տի հետ քեր և հու շար ձա նը հա րա վից եզե րող պա րիս պը: Վեր ջի նս շար ված է երկ շարք դր ված բա-զալտ քա րե րից, ու նի 30–40 սմ հաս տու թյուն: Դրա տակ գետ նա խա րիսխ հի շեց նող ավե լի լայն պատ է: Պարս պա պա տի պահ պան ված բարձ րու թյու նը շուրջ

37


1 մ է: Առա ջին պե ղա վայ րի արևմ տյան եզ րով ձգ վում է սր բա տաշ տու ֆից, կրա շա ղա խով կա պակց ված մեկ այլ պատ: Սրա հար ևա նու թյամբ բաց վեց սր-բա տաշ տու ֆից մի կո թո ղային կա ռույ ցի արևմ տյան պա տը, որին հպ ված է որմ նա մույթ: Որմ նա մույ թի առ կա յու թյու նը հիմք է եզ րա կաց նե լու, որ այս շենքն ու նե ցել է թա ղա կապ ծածկ: Պա տի պահ պան ված բարձ րու թյունն ավե լի քան եր կու մետր է: Հե տա-գա յում դրան հա րա վից կց վել է տուֆ և բա զալտ քա րե րից շար ված մի պատ, որն առա ջին հա յաց քից սր բա տաշ պա տի հետ ձևա վո րում է ու ղիղ ան կյուն: Հա րա վային պա տի տակ, գետ նի մա կե րե սից շուրջ 180 սմ խո րու թյան մա կար դա կում բաց վեց քրիս-տո նե ա կան ծե սով թաղ ված մար դու ոտ քի խո ղո-վա կաձև ոս կոր, որը պա տի տակ շա րու նակ վող կմախ քի մասն է և ու նի շեր տագ րա կան կար ևոր նշա նա կու թյուն: Շր ջա կայ քում բաց վե ցին ավե լի ուշ հա վել ված մի քա նի այլ պա տեր ևս` կա ռուց ված ճեղք ված տուֆ և բա զալտ քա րե րից, կա պակց ված հո ղե շա ղա խով: Դրան ցից մե կը շար ված է ցե խով կա պակց ված տուֆ և բա զալտ ճեղք ված քա րե րով, կազ մում է որմ նա մույ թի շա րու նա կու թյու նը և ձգ վում է արև մուտ քից ար ևելք` մինչև նախ կին խա նու թի շեն քը: Որո շա կի է, որ այս տեղ շի նա րա րա կան բուռն գոր ծու նե ու թյուն է իրա կա նաց վել վաղ միջ նա դա րից մինչև ուշ միջ նա դա րը նե րա ռյալ, ընդ որում՝ հա ճախ օգ տա գոր ծել և ձևա փո խել են հին կա ռույ ցի պա տե-րը: Բաց ված չորս սե նյա կը ձևա վոր վել են հե տա գա-յում, թա ղա կապ կա ռույ ցի ներ սում (նկ. 1, առաջին պեղավայր): Պե ղա վայ րի վե րին` 30–50 սմ հաս տու-թյամբ հո ղա շեր տին խառն ված էին մանր ու մի ջին չա փի քա րեր: Այս տե ղից հայտ նա բեր ված նյու թե րը մի ա վո րե ցինք ըստ շեր տե րի և ըստ սե նյակ նե րի, հետ ևյալ հա մար նե րով. 001 մի ա վոր, խո րու թյու նը՝ մինչև 50 սմ, ընդ գր կում է պե ղա վայ րի ողջ տա րած-քից հայ տա բեր ված նյու թե րը: 004 մի ա վոր` ընդ գր-կում է I սե նյա կի 50–100 սմ, 006 մի ա վո րը` 100–170 սմ, 007 մի ա վո րը` I սե նյա կի արևմ տյան պա տի որմ նա մույ թին մեր ձա կա փո սո րա կի՝ 170–200/220 սմ խո րու թյու նից հայտ նա բեր ված նյու թե րը: Այս-տեղ, ի թիվս այլ նյու թե րի, հայտ նա բեր վե ցին նաև կեն դա նու պատ կե րով դա ճա զարդ անո թի և կեն-

դա նու հար թա քան դա կով (պահ պան վել է լոկ ոտ քի ստո րին` կճ ղա կով հատ վա ծը) աղյու սի բե կոր ներ:

Երկ րորդ պե ղա վայ րը (002 մի ա վո րով) թա գա-վոր նե րի դամ բա րա նից դե պի հա րավ էր և ձգ վում է մինչև 1974 թ. կանգ նեց ված եր կա թե ցան կա պա տը: Այս տեղ, պե ղա վայ րի հյու սիս –արևմ տյան մա սում, բաց վե ցին հո ղե շա ղա խով կա պակց ված, երկ շարք բա զալ տից պա տե րով, ուղ ղան կյուն հա տա կագ ծով ուշ միջ նա դա րյան երեք փոքր սե նյակ: Դրանց ներ-սում, իսկ մեկ դեպ քում ուղ ղա կի պա տի վրա բաց վե-ցին մարդ կանց կմախք ներ, ին չը վկա յում է, որ այդ սե նյակ նե րի կա ռու ցու մը նա խոր դել է տա րած քում ձևա վոր ված գե րեզ մա նո ցի վեր ջին` XVIII–XIX դդ. փու լին: Պե ղա վայ րի հա րա վային եզ րին, մե տա ղե ցան կա պա տի ներ քո, բաց վեց 230 սմ լայ նու թյամբ, կրա շա ղա խով կա պակց ված, սր բա տաշ տուֆ քա րե-րի մի դիս շար ված քով մի պա տի ար ևե լյան հատ վա-ծը, որը շա րու նակ վում է դե պի արև մուտք և ծածկ ված է ավե լի քան 1 մետր հաս տու թյամբ մշա կու թային շեր տով: Պա տի հիմ քը ձևա վոր ված է ճեղ քած և ան մշակ որ ձա քա րե րից, իսկ տուֆ քա րե րի վե րին նիս տե րը սր բա տաշ են: Դա, թերևս, վկա յում է, որ առա ջին շար քի քա րե րից վեր, չպահ պան ված պա-տը պետք է ավե լի նեղ լի ներ, իսկ առա ջին շար քը փո խա րին ել է գետ նա խարս խին: Պա տի ար ևե լյան եզրն ավեր ված է: Ամե նայն հա վա նա կա նու թյամբ, սր բա տաշ տու ֆից պա տը կա ռուց վել է վաղ միջ նա-դա րում, ժա մա նա կա կից է ար քա նե րի դամ բա րա նին և եղել է պաշ տա մուն քային հա մա կա ռույ ցի կար ևոր շի նու թյուն նե րից մե կը: Պա տի վրա հե տա գա յում շար վել է տա րած քի ցան կա պա տը` մե ծա մեծ, ան-մշակ բա զալտ քա րե րից (նկ. 1):

Այս պա տի հյու սիս –ար ևե լյան եզ րին չորս մեծ, սր բա տաշ տուֆ սա լա քա րից ձևա վոր ված է ան հայտ նշա նա կու թյան աս տի ճա նաձև մի կա ռույց: Դրա քա-րե րից եր կու սը դր ված են մի մյանց հպ ված, մեկ աս տի-ճա նա չափ տար բեր հար թու թյուն նե րի վրա և եզեր ված են լայ նա կի դր ված եր կու այլ քա րով: Դրանք թերևս դամ բա րա նի ծած կա սա լերն են, կամ, ինչն ավե լի հա վա նա կան է, դրա նից փոքր –ինչ հյու սիս բաց ված թրծ ման վա ռա րա նի քա րա շեն հար թա կը, որի վրա դրել են դեռս չթրծ ված աղյուս նե րը (նկ. 53):

38


Նկ. 53. Թրծման վառարանին մերձակա հարթակը:

Երկ րորդ պե ղա վայ րում բաց վե ցին նաև բազ-մա թիվ գե րեզ ման ներ, որոնք մի մյանց վրա դա սա-վոր ված են 4 շարք: Առա վել հին են սա լարկղ նե րը, որոնք ծածկ ված են տու ֆե 2–3 սա լով: Բա ցառ ված չէ, որ այս տեղ, նախ քան հայոց ար քա նե րի դամ բա-րա նի կա ռու ցու մը, եղել են գե րեզ ման ներ: Որո շա կի է, որ սա լա ծածկ գե րեզ ման նե րից մե կը ար քա նե րի դամ բա րա նից և գետ նա խա րիսխ նե րով հու շա կո-թո ղից ավե լի ցածր շեր տում է, վեր ջի նիս ներ քո: Հետ ևա բար, մեր տե սա կե տը, որ հայոց ար քա նե րի ոս կոր նե րը չէ ին վե րա թա ղի ինչ –որ պա տա հա կան վայ րում, այլ նրանց աճյուն նե րի հա մար կա ռուց ված դամ բա րա նը պետք է հիմ նե ին ար դեն գոր ծող պաշ-տա մուն քային վայ րում, ևս մեկ ան գամ փաս տագր-վում է իրե ղեն վկա յու թյամբ:

Այս հատ վա ծի պեղ ված շեր տի թանձ րու թյունն ար ևել քում 10–50 սմ է, արև մուտ քում` 120 սմ: Այս-տեղ, ի թիվս մե ծա քա նակ խե ցե ղե նի, կղ մինդր նե րի և թր ծած աղյուս նե րի բե կոր նե րի, հայտ նա բեր վեց նաև պատ կե րա քան դակ աղյու սի եր կու բե կոր: Դրանց վրա պատ կեր ված են եղ ջե րու նե րին հե տապն դող ար ջեր (ա ռյուծ նե՞ր), որոնք թեև նույ նա կան են թե-մա տի կայով, սա կայն փոքր –ինչ տար բեր վում են պատ կե րագ րու թյամբ (նկ. 42): Այս փաս տը վկա յում

է դրանց՝ տար բեր կա ղա պար նե րում պատ րաստ-ված լի նե լը: Կարելի է ենթադրել, որ նույն թե մայով աղյուս ներ ձու լե լու հա մար, մեծ ծա վալ նե րի հետ ևան-քով օգ տա գոր ծել են մի քա նի կա ղա պար, և կամ, հին կա ղա պա րի վնաս վե լուց հե տո վար պե տը պատ րաս-տել է հնի նմա նա կը:

Եր րորդ պե ղա վայ րը (003 մի ա վոր) եկե ղե ցուց արև մուտք էր: Այս տեղ քան դե ցինք տա ճա րի արևմ-տյան ճա կա տը և մուտ քը փա կող ան մշակ բա զալտ քա րե րից ցե խա շա ղախ պա տը և պե ղե ցինք դրա նից հյու սիս ըն կած հո ղա շեր տը: Պա տի մեջ խե ցա նոթ-նե րի բազ մա թիվ բե կոր ներ կային: Այս տեղ հայտ նա-բեր վեց նաև IV դ. պատ կե րա զարդ աղյու սի բե կոր` կե նաց ծա ռի և արծ վի հար թա քան դա կով: Ի հայտ եկան նաև եկե ղե ցու ար ձա նա գիր որմ նա քա րե րի եր կու բե կոր, որոնց ար ձա նագ րու թյունն րը խիստ վնաս ված էին և դժ վար ըն թեռ նե լի (նկ. 5, 8):

Չոր րորդ պե ղա վայրն ընդ գր կում էր եկե ղե ցու հյու սի սային նա վը և դրա նից հյու սիս ըն կած տա րած-քը` 3,5 մ լայ նու թյամբ: Նշենք, որ մինչ այդ մեր ձա կա տնա մեր ձը հպ ված էր եկե ղե ցուն, իսկ խա ղո ղի վա-զե րը տն կած էին ան մի ջա պես հյու սի սային պա տի վրա: Պե ղում նե րը պար զե ցին, որ եկե ղե ցու հյու-սի սային պա տի ար տա քին շարքն ամ բող ջու թյամբ քանդ ված էր: Պահ պան վել էր պա տի լոկ ներ քին երե-սը` մեկ շարք բարձ րու թյամբ: Այն ի սկզ բա նե ու նե ցել է եր կու որմ նա մույթ: Պարզ վեց նաև, որ եկե ղե ցու հյու սի սային պա տի արևմ տյան հատ վա ծի ստո րին շար քը բնա կան քա րա ժայռն է, որի վրա բարձ րաց րել էին պա տի չպահ պան ված վե րին շար քե րը: Վերջ-նա կա նա պես ճշգրտ վեց, որ եկե ղե ցին, ի սկզ բա նե չի ու նե ցել հյու սի սային ավան դա տուն: Այս հատ վա-ծում բաց վեց հիմ նա հո ղի մեջ փոր ված հո րի ստո րին հատ վա ծը: Հա վա նա բար այն նա խա տես ված էր կն քե լու ժա մա նակ օգ տա գոր ծած ջուրն ան թե ղե լու հա մար, որ պես զի սուրբ մե ռո նով հե ղու կը չպղծ վեր շփվելով աղ տո տու թյուն նե րի հետ (նկ. 1):

Հ նա գի տա կան գտա ծո նե րից ու շագ րավ է ամ-բող ջա կան փող րա կը, ին չը վկա յում է, որ միջ նա դա-րում դե պի եկե ղե ցի և ար քա յա կան դամ բա րան ան ց է կաց վել ջրա տար (նկ. 54):

39


Նկ. 54. Ջրատարի փողրակ:

2001 թ. պե ղում նե րից հայտ նա բերված խեցեղե նի տե սա կա նին և դրանց

քանակական տվյալ նե րը.

Շի նա րա րա կան խե ցե ղեն.1. Ա ղյուս ներ. ա) պատ կե րա զարդ, բ) հա սա րակ,

2. կղ մինդր ներ. ա) տաշ տաձև, բ) կի սագ լա նաձև, 3. փող րակ ներ, 4. թո նիր ներ:

Խե ցա նոթ նե րի տի պե րը.1. Կա րաս ներ, 2. կճուճ ներ, 3. կժեր, 4. ամ ֆո-

րա ներ, 5. քրե ղան ներ, 6. թա սեր, 7. կա փա րիչ ներ` ա) մանչ տի պի բռ նա կով, բ) աղ ջիկ տի պի բռ նա կով:

Խե ցա նոթ նե րի բնո րոշ բե կոր ներ.1. Հա տակ ներ, 2. կան թեր, 3. շուր թեր, 4. զար-

դեր. ա) ռե լի եֆ գո տի ներ, բ) մատ նեք ված զար դեր, գ) սան րա նախշ, դ) դա ճա զարդ բե կոր ներ,

Կա վա նոթ նե րի ար տա քին տես քը.1. Ջ նա րա կած, 2. կար միր ներ կած, 3. կրե մա-

գույն, 4. գորշ– դարչ նա գույն, 5. կարմ րա վուն, 6. սև:

Աղց քից հայտ նա բեր ված խե ցե ղե նին բնո րոշ է ոս կե փայլ շո ղար ձա կու մը, ին չը, ըստ քի մի կոս նե րի մեկ նա բա նու թյան, պայ մա նա վոր ված է կա վի մեջ բիս մուտ (Fe++ – Fe3+) և մուս կո վիտ (Al+++) քի մի-ա կան տար րե րի առ կա յու թյամբ: Այս դի տար կու մը կա րող է օգ նել բա ցա հայ տե լու խե ցա նոթ նե րի հա-մար օգ տա գործ ված կա վա հան քը:

ՊԱ ՏԱ ՀԱ ԿԱՆ ԳՏԱ ԾՈ ՆԵՐ: Աղձ քի բնա կիչ Իշ խան Նա խո յա նը եկե ղե ցու հյու սի սային պա տից 6–7 մ դե պի հյու սիս, իր տնա մեր ձում, փա փուկ հո ղի մեջ բա ցել էր իրար մոտ դր ված երեք կա րաս, որոնք կի սով չափ լց ված էին մոխ րով (ած խա ցած հա ցա-հա տիկ) և ծածկ ված էին քա րե խփե րով: Կա րաս-նե րը նա տե ղա փո խել էր իր նկու ղը, կպ րա պա տել և օգ տա գոր ծել իր կա րիք նե րի հա մար: 1974 թ. մենք տե ղում տե սել և նկա րագ րել են կա րաս նե րը: Առա ջին

կա րա սը փոքր –ինչ կպ րա պատ էր: Ու ներ կարճ վզիկ, դուրս փռ ված շուրթ, ստո րին մա սում զիգ զա գաձև զար դով լայ նա դիր պսակ, ու ռու ցիկ իրան` երեք ռե-լի եֆ գո տի նե րով, հարթ և նեղ հա տակ: Տա րո ղու թյու-նը` 9 դույլ: Չա փե րը. բարձ րու թյու նը` 72 սմ, բե րա նի տրա մա գի ծը` 31 սմ, հա տա կի տրա մա գի ծը` 23 սմ, իրա նի տրա մա գի ծը` 58–60 սմ, գո տի նե րի միջև ըն-կած հե ռա վո րու թյու նը` 12 և 14 սմ: Երկ րորդ, բաց կրե մա գույն կա րասն ամ բող ջո վին կպ րա պատ էր: Ու ներ ու ղիղ դր ված շուրթ, լայ նա դիր, ստո րին մա-սում զիգ զա գաձև զար դով պսակ, ու ռու ցիկ իրան` չորս ռե լի եֆ գո տի նե րով, հարթ և նեղ հա տակ: Տա-րո ղու թյու նը` 8 դույլ: Չա փե րը. բարձ րու թյու նը` 78 սմ, բե րա նի տրա մա գի ծը` ներ քուստ` 24, ար տա քուստ` 32 սմ, հա տա կի տրա մա գի ծը` 23 սմ, իրա նի տրա-մա գի ծը` 50 սմ, գո տի նե րի միջև ըն կած հե ռա վո րու-թյու նը` 12, 12 և 16 սմ: Ըստ տան տի րոջ պատ մա ծի՝ եր րորդ` օգ տա գործ վե լու ժա մա նակ ջարդ ված և դեն նետ ված կա րասն ու նե ցել է 7 դույլ տա րո ղու թյուն: Իրենց ձևե րով և զար դե րով այս կա րաս նե րը բնո-րոշ են զար գա ցած միջ նա դա րին: Նույն տնա մեր ձի բա կում ըն կած էր եզ րե րում սյու նաձև հարդարումով մի քա ռա կող կո թո ղի բե կոր` նման խա նու թի մոտի քա ռա կող կո թո ղին:

Նախ կին խա նու թի շեն քի հար ևա նու թյամբ կու տակ ված էին քա ռա կող կո թող նե րի բե կոր ներ, որմ նա քա րեր, տար բեր տի պե րի սյան խա րիսխ-ներ: Ու շագ րավ է եկե ղե ցու արևմ տյան պա տին ամ րա կայ ման ժա մա նակ շարված վար դա գույն տու-ֆից կեր տած որմ նա քա րը, որի վրա քան դակ ված էր շր ջա նի մեջ վերց ված վե ցաթև խաչ (նկ. 55): Ի տար բե րու թյուն դամ բա րա նի ար կա սո լի նե րի վրա քան դակ ված crux monogrammatica տի պի` ու ղիղ գծե րով կա ռուց ված խա չե րի, այս խա չը գծագր ված է կար կի նի օգ նու թյամբ, շր ջա նի մեջ ներգծ ված կոր գծե րի հա տու մով, որի ար դյուն քում ստաց վել է կենտ-րո նում նեղ, գրե թե մեկ կե տից սկիզբ առ նող և խիստ լայ նա ցող թևե րով վե ցաթև խա չա պատ կեր: Այս որմ-նա քարն ան կաս կած եկե ղե ցունն է եղել: Այս պի սով, կա րող ենք հա վաս տել, որ Աղց քում տա րած ված են եղել վաղ միջ նա դա րին բնո րոշ խա չե րի քան դակ ման եր կու սկզ բունք ներն էլ:

40


Նկ. 55. Եկեղեցու վեցաթև խաչով որմնաքարը:

ԱՄ ՐԱ ԿԱՅՈՒՄ ԵՎ ԲԱ ՐԵ ԿԱՐ ԳՈՒՄ: 1973–1974 թթ. ՀԽՍՀ պետ շի նին կից հու շար ձան նե րի վե րա կանգն ման հա տուկ ար վես տա նո ցը կա տա րել է հու շար ձա նի՝ փլա տակ նե րից մաքր ման (ս րանք 1973 թ. իրա կա նաց վել են առանց հնա գե տի մաս-նակ ցու թյան և մեծ վնաս հասց րել հատ կա պես եկե ղե ցու մշա կու թային հո րի զոն նե րին) և պեղ ման (1974–1975 թթ., ղեկ.՝ Հ. Սի մո նյան, Է. Այվազյան) աշ խա տանք ներ: Մի ա ժա մա նակ հե ռաց վել են ան-տաշ քա րե րից ցե խով ամ րաց ված՝ XVIII–XIX դ. պա տե րը: Եկե ղե ցին և ար քա յա կան դամ բա րա նն ամ րա կայ վել և մա սամբ վե րա կանգն վել են (վե-

րա կանգ նող շի նա րար` Անդ րա նիկ Ավե տի սյան): Հու շար ձա նի տա րած քը ցան կա պատ վել է եր կա թե ցան ցա պատ նե շով: Բա րե կարգ ման աշ խա տանք-ներ կա տար վե ցին նաև 2001 թ. պե ղում նե րից հե տո: Հու շա հա մա լի րի արևմ տյան, փո ղո ցին զու գա հեռ հատ վա ծում կա ռուց վեց քա րե ցան կա պատ, որի մեջ բաց վեց դե պի եկե ղե ցին տա նող մուտք: Հյու սի սային կող մում հու շար ձա նը պա տով զա տո րոշ վեց տնա-մեր ձից: Նո րա բաց թրծ ման վա ռա րա նի վրա կա-ռուց վեց եր կա թե հե ծան նե րով ծածկ: Հա վաք վե ցին և պա տի տակ դա սա վոր վե ցին քան դա կա զարդ որմ-նա քա րերն ու կո թող նե րի բե կոր նե րը, իսկ դամ բա-րա նի մեր ձա կա հրա պա րա կը ծածկ վեց հրաբ խային կար միր խա րա մի շեր տով (նա խագ ծի հե ղի նակներ` Գա գիկ Գյուր ջյան, Գարեգին Կնյազյան, շի նա րար` Լևոն Ղու կա սյան):

Չ նա յած կա տար վա ծին, հայոց ար քա նե րի մի ակ հա վաս տի դամ բա րա նը ցայ սօր, հայոց պե տա կա նու-թյան վե րա կանգն ման և կա յաց ման տա րի նե րին, ան-մխի թար վի ճա կում է` լք ված և մո ռա ցու թյան մատն ված:

Ամ փո փե լով, ու շադ րու թյուն ենք հրա վի րում այն փաս տին, որ հայոց պե տա կա նու թյու նը խորհր-դան շող ուշ շր ջա նի կա ռույց նե րից զուրկ Հա յաս տա-նում, երբ հա ճախ ան հրա ժեշ տու թյուն է առա ջա նում ինք նիշ խան եր կիր այ ցե լած պե տա կան այ րե րին և հյու րե րին ցու ցադ րել մեր պե տա կա նու թյան հին վկա յու թյուն նե րը, առա վել տպա վո րիչ հու շար ձան, քան Աղցքն է, դժ վար է առա ջար կել: Աղց քի հար-ևա նու թյամբ, Եր ևան –Աղձք ճա նա պար հի եզ րին, Վե րին Նա վեր և Ներ քին Նա վեր հնա վայ րում են Հա յաս տա նում պե տա կա նու թյան և թա գա վո րա կան իշ խա նու թյան այլ վկա յու թյուն ներ` Ք.ա. XXIII–XV դդ. ար քա յա կան դամ բա րան նե րը: Այս եր կու հնա-վայ րի տա րած քում պե տա կան հո վա նա վո րու թյամբ պե ղում ներ, բա րե կար գում ներ և վե րա կանգ նում-ներ կա տա րե լուց հե տո խիստ խորհր դան շա նա կան կլի նի այս տեղ պե տա կան նշա նա կու թյան հան դի-սու թյուն ներ, բարձ րաս տի ճան սպա յա կան կազ մի երդ ման արա րո ղու թյուն ներ և այլ մի ջո ցա ռում ներ կազ մա կեր պե լը, ինչ պես նաև օտա րերկ րյա պաշ տո-նա տար ան ձանց և զբո սաշր ջիկ նե րի այ ցե լու թյուն-նե րը պատ շաճ մա կար դա կով կազ մա կեր պե լը:

41


1. Հովսեփ Եղիազարյանը խաչքարի այս բեկորի արձա նագ րու-թյունը 1948 թ. ընթերցել է ԹՎՈ (ԿԱՆԳՆԵՑԱՎ) ՍԲ ՆՇԱՆՍ Ի (ԲԱՐԵԽ) ԱՒՍՈՒԹԻ … տես՝ ՀԱԱ, ֆ. 1063, ց. 1, գ. 1351, թ. 25: Արխիվային տեղեկությունների համար մեր շնոր հա կա լու-թյունն ենք հայտնում Արմեն Ասատրյանին:

2. Տիգ րան մե ծի գա հա կա լու թյան 2100 –ա մյա կին նվիր ված գի-տա ժո ղո վը տե ղի է ու նե ցել 2005 թ., որի ժա մա նակ էլ մենք ներ կա յաց րել ենք այս կար ծի քը: Ու շագ րավ է, որ Վ. Գրի գո-րյա նի հետ մի ա ժա մա նակ, ան կախ մի մյան ցից հան գել ենք նույն եզ րա կա ցու թյան, որ հայոց ար քա նե րի ոս կոր նե րը կա-րող էին ամ փոփ վել մի այն այն պի սի վայ րում, որը պետք է լի ներ հոգ ևոր կենտ րոն, այ սինքն՝ այս տեղ առ կա պետք է լի ներ գոր ծող եկե ղե ցի: Հետ ևա բար, Աղց քի եկե ղե ցին վե-րագր վում է IV դ. առա ջին կե սին: Եթե նկա տի ուե նանք Վ. Գրի գո րյա նի սրա միտ դի տար կումն այն մա սին, որ եկե ղե ցին և ար քա յա կան դամ բա րա նը կա ռուց վել են մի ա ժա մա նակ, ինչ պես նաև Թ. Թո րա մա նյա նի դի տար կու մը, որ դամ բա-րա նը նա խաք րիս տո նե ա կան կա ռույց է, ապա տրա մա բա-նա կան է եզ րա կաց նել. ա) ար քա նե րի աճյուն ներն ամ փո փել են ար դեն գո յու թյուն ու նե ցող դամ բա րա նում` կցե լով աբ սի-դը, բ) ըստ Վ. Գրի գո րյա նի՝ ար քա նե րի աճյու նն ամ փո փել են այլ դամ բա րա նում (Վ. Գրի գո րյան, 2005, էջ 282–283): Այս տեղ մեր կար ծիք նե րը հա կադր վում են, քան զի հա րա վային կող-

մի գետ նա խա րիսխ նե րով հու շա կո թող– դամ բա րա նը նա խոր-դել է կամ ժա մա նա կա կից է ար քա յա կան դամ բա րա նին: Չի բա ցառ վում, որ շր ջա պարս պի ներ սում եղել է մեզ ան հայտ մեկ այլ դամ բա րան ևս: Սրա խո սուն վկա յու թյու նը, թերևս, հար թաքն դակ նե րով թր ծած աղյուս ներն են, որոնց վրա պատ կեր ված են ար քա յա կան իշ խա նու թյան խորհր դան շան-ներ և որոն ցով պետք է որ զար դար ված լի նե ին կոր ծան ված դամ բա րա նի պա տե րը: Վեր ջին խոսքն ան կաս կած կա րե լի է ասել պե ղում նե րից հե տո, որոնց իրա կա նա ցու մը գի տա կան հրա տապ խն դիր է:

3. Այս պե ղում նե րի նախ նա կան հաշ վետ վու թյու նը հրա տա-րակ վել է մեր պար բե րա կա նում. Տես` Արամ Քա լան թա րյան, Հա կոբ Սի մո նյան, Աղց քի հնա գի տա կան ար ժեք նե րը (1974–1975 թթ. պե ղում նե րի ար դյունք նե րը), Հու շար ձան տա րե-գիրք, հա տոր Գ, Եր ևան, 2005, էջ 141–151:

4. Վե րո հի շյալ հրա տա րա կու թյան մեջ բեր ված արծ վի հար թա-քան դա կի՝ Արամ Քա լան թա րյա նի վե րա կազ մու թյունն ու նի պատ կե րագրական ու թեմատիկ որոշ ան ճշ տու թյուն ներ:

5. Աղց քի թր ծա կա վե աղյուս նե րին հե ռա վոր նմա նու թյուն ունեն Ն. Յա. Մա ռի՝ Փա շա գյու ղում հայտ նա բե րած թր ծա կա վե եր-կու պատ կե րա զարդ աղյուս նե րը:

1. Աբ րա հա մյան Վ. 1940: Հայ կա կան ՍՍՀ պատ մա կան հու շար-ձան նե րը: Աշ տա րա կի շր ջան, Եր ևան:

2. Ա զա րյան Լ. 1974: Հայ կա կան միջ նա դա րյան պատ կե րագ րու-թյան պատ մու թյու նից (վաղ շր ջան), « Հայ կա կան ար վեստ»,

1, Եր ևան:

3. Ա զա րյան Լ. 1975: Վաղ միջ նա դա րյան հայ կա կան քան դա կը, Եր ևան:

4. Ա լի շան Ղ. 1881: Շի րակ, տե ղագ րու թիւն պատ կե րա ցոյց, Վե-նե տիկ:

5. Ա լի շան Ղ. 1890: Այ րա րատ, Վե նե տիկ:

6. Ա ճա ռյան Հ. 1926: Հայե րեն ար մա տա կան բա ռա րան, հա տոր Ա, Եր ևան:

7. Ա ռա քե լյան Բ. 1941: Հայկ –Օ րի ոն, ՀՍՍՀ ԳԱ Տե ղե կա գիր, 8, Եր ևան:

8. Ա ռա քե լյան Բ. 1949: Հայ կա կան պատ կե րա քան դակ նե րը IV–VII դդ., Եր ևան:

9. Բա ռա գիրք հայ կա զե ան լե զո ւի (Բա ռա գիրք ի գրա բա ռէ յաշ-խար հա բառն) 1769: Հա տոր երկ րորդ, Վէ նէ տիկ:

10. Բա ռա գիրք հայ կա զե ան լե զո ւի որ է եր կա սի րու թիւն Փէշ տը-մալ ճե ան պա տո ւե լի Գրի գոր մե ծի մաստ վար ժա պե տի 1844: Հա տոր առա ջին, Կոս տանդ նու պօ լիս:

11. Բու զանդ Փավս տոս 1912: Պատ մու թիւն հայոց, Թիֆ լիս; նաև 1980: Հայոց պատ մու թյուն, Եր ևան:

12. Գ րի գո րյան Վ. 2005: Աղձք գյու ղի ճար տա րա պե տա կան հա-մա լի րը, « Պատ մա– բա նա սի րա կան հան դես», N 2, էջ 279–289:

13. Թո րա մա նյան Թ. 1942: Նյու թեր հայ կա կան ճար տա րա պե-տու թյան պատ մու թյան, հ. 1, Եր ևան:

14. Թո րա մա նյան Թ. 1948: Նյու թեր հայ կա կան ճար տա րա պե-տու թյան պատ մու թյան, հ. 2, Եր ևան:

15. Լե ո 1966, հ. 1, Եր ևան:

16. Խո րե նա ցի Մով սէս 1991: Պատ մու թիւն Հայոց: Քն նա կան բնա գի րը և նե րա ծու թիւն Մ. Աբե ղյա նի և Ս. Յա րու թի ւե ա նի, Երե վան:

17. Հայ ժո ղովր դի պատ մու թյուն 1984: Հա յաս տա նը վաղ ֆե ո դա-լիզ մի ժա մա նա կաշր ջա նում, հ. 2, Եր ևան:

18. Հայ ժո ղովր դի պատ մու թյուն 1972: Հայ ժո ղո վուր դը ֆե ո դա-լիզ մի վայ րէջ քի ժա մա նա կաշր ջա նում, XIV–XVIII դդ., հ. 4, Եր ևան:

19. Հայ կա կան ճար տա րա պե տու թյան պատ մու թյուն 2002: Հ. II, Եր ևան:

20. Հայ կա կան ճար տա րա պե տու թյան պատ մու թյուն 2004: Հ. III, Եր ևան:

21. Հա կո բյան Թ. Խ., Մե լիք– Բախ շյան Ստ. Տ., Բար սե ղյան Հ. Խ. 1986: Հա յաս տա նի և հա րա կից շր ջան նե րի տե ղա նուն-նե րի բա ռա րան, հ. 1, Եր ևան:

22. Հա կո բյան Թ. Խ., Մե լիք– Բախ շյան Ստ. Տ., Բար սե ղյան Հ. Խ. 1991: Հա յաս տա նի և հա րա կից շր ջան նե րի տե ղա նուն-նե րի բա ռա րան, հ. 3, Եր ևան:

23. Հաս րա թյան Մ. 1975: Ամա րա սի ճար տա րա պե տա կան հա-մա լի րը: «Լ րա բեր» ՀԽՍՀ ԳԱ հա սա րա կա կան գի տու թյուն-նե րի, 5:

24. Հովսեփյան Գ. 1944: Նիւթեր և ուսումնասիրութիւներ հայ արուեստի և մշակույթի պատմութեան, պրակ Գ, Նիւ–Երք:

25. Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մա տե-նա դարանի 2009, Հատոր Ե., կազմեց Օ. Եգանեան, Երևան:

26. Մ նա ցա կա նյան Ս. 1982: Հայ կա կան վաղ միջ նա դա րյան մե-մո րի ալ հու շար ձան ներ, Եր ևան:

27. Շահխաթունեանց Հ. 1842: Ստորագրութիւն Կաթողիկէ Էջ-միած նի և հին Գաւառացն Արարատայ, Հ. II, Էջմիածին:

28. Պատ մու թիւն Լանկ թա մու րայ եւ յա ջոր դաց իւ րոց, արա րե ալ Թով մա վար դա պե տի Մե ծո փեց ւոյ, 1860: Հրատ. Կ. Վ. Շահ-նա զա րե ան, Փա րիզ:

29. Սա հի նյան Ա. 1946: Հա յաս տա նի ճար տա րա պե տու թյու նը վաղ ֆե ո դա լիզ մի դա րաշր ջա նում, Ակ նարկ հայ ճար տա րա-պե տու թյան պատ մու թյան, Եր ևան:

30. Սա հի նյան Ա. 1955: Քա սա ղի բա զի լի կայի ճար տա րա պե տու-թյու նը, Եր ևան:

Գ ՐԱ ԿԱ ՆՈՒԹՅՈՒՆ

42


31. Սաղումյան Ս. 1980: Փակագրությունը հայ վիմագրության մեջ: Լրաբեր հասարակական գիտությունների, 3

32. Սի մո նյան Հ., Երա նո սյան Հ. 1977: Պատ մա կան հու շար ձան-ներ Ամ բերդ գե տի ավա զա նում, «Եր ևա նի հա մալ սա րան», 2:

33. Սի մո նյան Հ. 1999: Աղցք, Եր ևան:

34. Սի մո նյան Հ. 2002: Աղց քի հայոց ար քա նե րի դամ բա րա նի պատ կեր նե րով աղյուս նե րի թվագր ման շուրջ: Հայոց գրի ու գր չու թյան ստեղծ ման 1600 –ա մյա կին ըն դա ռաջ: Մաշ տո ցյան Դ ըն թեր ցում ներ, Օշա կան, էջ 33–35:

35. Սի մո նյան Հ. 2011: Ին չու և ով քեր են վե րա թաղ վել Աղձ քի ար քա յա կան դամ բա րա նում: Տիգ րան Մեծ` Տիգ րան Մե ծի գա հա կա լու թյան 2100 –ա մյա կին նվիր ված մի ջազ գային գի-տա ժո ղո վի նյու թե րի ժո ղո վա ծու (2005 թ.), Եր ևան, էջ 57–66:

36. Ս տե փա նո սի Տա րօ նեց ւոյ Ասող կան Պատ մու թիւն Տի ե զե րա-կան, 1885: Սանկտ Պե տեր բուրգ:

37. Ս տո րագ րու թիւն Կա թու ղի կէ Էջ մի ած նի և հինգ գա ւա ռացն Արա րա տայ, աշ խա տա սի րու թե ամբ Յով հան նու եպիս կո պո-սի Շահ խա թու նե անց շահ րի աց ւոյ մի ա բա նի սր բոյ Էջ մի ած նի, 1842: Հ. 2, Էջ մի ա ծին:

38. Քա լան թար Աշ խարհ բեկ 1925: Քա րե դա րը Հա յաս տա նում: « Նորք» հան դես, գիրք 5–6, Եր ևան:

39. Քա լան թա րյան Ա., Սի մո նյան Հ. 2005: Աղց քի հնա գի տա կան ար ժեք նե րը (1974–1975 թթ. պե ղում նե րի ար դյունք նե րը): « Հու-շար ձան» տա րե գիրք, հա տոր Գ, Եր ևան, էջ 140–151:

40. Օր մա նե ան Մա ղա քի ա ար քե պիս կո պոս 2001: Ազ գա պա տում, հա տոր Ա և Բ, Ս. Էջ մի ա ծին:

41. Ас ра тян Му рад 2000. Ар мянс кая ар хи тек ту ра ран не го хрис-ти анст ва. Моск ва.

42. Вар да не со ва Тат ья на 2010. Ран нех рис ти анс кие крест ные ком-по зи ции Ара га цот на и Ко тай ка. « Հու շար ձան» տա րե գիրք, հա-տոր Զ, Եր ևան, էջ 187–196.

43. Май су рад зе З. П. 1967. Гру зинс кая ар хи тек тур ная ке ра ми ка VIII–IX вв. Друз ья па мят ни ков куль ту ры, 9, Тби ли си.

44. Ми фы на ро дов ми ра 1987. Эн цик ло пе ди я, Т. 1, Моск ва.

45. М на ца ка нян С. С. 1976. Ком по зи ция дву хя рус ных мар ти ри-у мов в ар мянс ком ран нес ред не ве ко вом зод чест ве. ИФЖ, 4.

46. М на ца ка нян С. С. 1978. Ме мо ри аль ная ар хи тек ту ра ран нес-ред не ве ко вой Ар ме ни и. Ав то ре фе рат. Моск ва.

47. М на ца ка нян С. С. 1978. Рел ьеф ные изобрз же ния и сим во ло ка Да ни и ла в ме мо ри аль ной плас ти ке Ар ме нии ран не го сред не-ве ков ья. Вест ник.

48. То карс кий Н. 1946. Ар хи тек ту ра Древ ней Ар ме ни и. Ере ван.

49. То карс кий Н. 1961. Ар хи тек ту ра Ар ме нии IV–XIV вв. Ере ван.

А коп Си мо нян канд. ист. на ук

КОМП ЛЕКС ПА МЯТ НИ КОВ ВОЗЛЕ ЦАРС КОЙ ГРОБНИЦЫ АХЦ КА (IV–XVlI вв.)

(по се ле ни е, цер ковь, царс кая гроб ни ца, клад би ще, сте ла, сар ко фа ги, пе ще ры– жи ли ща)

(Резюме)

Са мое не ос па ри мое сви ди тельст во ар мянс кой го су дарст вен нос ти раннего сред не-ве ковья – это гроб ни ца ар мянс ких ца рей, ко то рая на хо дит ся на вы со ком пла то, сп ра ва от Ам бердс ко го ущел ья в се ле Ахцк про вин ции Ара га цотн Ве ли ко го Ай ка, ны не марз Ара га цотн РА, в 35 км от Ере ва на.

Об этом име ют ся дос то вер ные сви де тельст ва у ис то ри ков V в. М. Хо ре на ци и П. Бю -зан да.

В 359 г. пер сы вне зап но вор ва лись в Ар ме нию и зах ва ти ли кре пость Ани, про вин ции Да ра на га. Сог лас но Бю зан ду, они вск ры ва ли мо ги лы преж них ар мянс ких ца рей – храб рых Ар ша ку ни дов и их останки за б ра ли в плен. Ар мя не под пред во ди тельст вом Ва са ка Ма ми-ко ня на ноч ью не о жи дан но на па ли на ар мию пер сов, аб со лют но всех ист ре би ли ме чом, отоб ра ли кос ти ца рей и за хо ро ни ли их в се ле Ахцк про вин ции Ай ра рат, на хо дящем ся в од ном из уз ких и труд но дос туп ных ущелий боль шой го ры Ара гац.

43


Ниж ний этаж царс кой гроб ни цы в пла не представляет пря мо у голь но е, крес то об-раз ное свод ча тое ст ро е ние (2,62×3,80). В вос точ ной час ти на хо дит ся ап си да, а в се ре-ди не се вер ной и юж ной про доль ных стен име ют ся пря мо у голь ные уг луб ле ния с под-ко во об раз ным сво дом – ар ка со ли и, где по ме ще ны останки ар мянс ких ца рей.

П ро е мы ар ка со лий (2,10×1,00 м) зак ры ты тон ки ми пли та ми крас но го и чер но го ту-фа, на ли це вой сто ро не ко то рых вы се че ны рел ьеф ные изоб ра же ния на ми фо ло ги чес кие и биб лейс кие те мы. На го ри зон таль ных крыл ьях крес та – изоб ра же ния птиц. Сле ва и сп ра ва от ниж не го кры ла вы се че но по од но му шес ти ле пест ко во му розетку. Сп ра ва от крес та – вью щий ся куст ви ног ра да, а ни же изоб ра же ние го лу бя, клю ю ще го ви ног рад – ба рел ьеф ос ла, жу ю ще го ви ног рад ный лист.

На за пад ной чер ной пли те сце на кос мо го ни чес кой охо ты: дли но во ло сый копем пронзит ог ром но го ка ба на, вз дыб лен но го на зад ние ла пы, Ле ген дар но му ге рою по мо-га ют две его со ба ки. По мнен ию Баб ке на Ара ке ля на здесь изоб ра жен ми фо ло ги чес кий ге рой Айк –О ри он во вре мя охо ты.

На чер ной пли те се вер но го ар ка со лия изоб ра жен че ло век с расп рос тер ты ми ру ка-ми, по обе сто ро ны ко то ро го вы се че ны по од но му ль ву с раск ры той паст ью и ог ром ны-ми ког тя ми. Здесь предс тав ле на од на из из люб лен ных биб лейс ких сцен – “Да ни ил во рве ль ви ном”. За пад ная чер ная пли та пок ры та дву мя зиг за го об раз ны ми и из ви лис ты ми ли ни я ми, ко то ры е, ве ро ят но, сим во ли зи ру ют об раз мирового зме я–д ра ко на.

В за пад ной час ти – вход с свод ча тый про ем, окайм лен ный свер ху пе ре мыч кой. На ней по лук руг лый тим пан, об рам лен ный разг ру зоч ной ар кой с рел ьеф ны ми изоб ра же-ни я ми на охот нич ьи те мы и крес тами, впи сан нми в круг.

О со бо впе чат ля ет изоб ра же ние ог ром но го ль ва на ниж ней час ти пра вой ко лон ны, входы ко то рый прыгнул на спи ну оле ня и зас тыл в гор дой по зе по бе ди те ля. По сво ей те ма ти ке эти изоб ра же ния уди ви тель но схо жи со сце на ми, вст ре ча ю щи ми ся в ар мянс-ком ис кусст ве брон зо во го ве ка, а по сю же ту и ма не ре ис пол не ния – с изоб ра же ни я ми на кирпичных пли тах, здесь же об на ру жен ных.

На па де ние ль ва на оле ня в ар мянс ком язы чес ком по вер ье сим во ли зи ру ет од но из зна чи тель ных ка лен дар ных яв ле ний – на ча ло но во го го да и ве сен нее рав но денст ви е, сле до ва тель но, и идею смер ти и воз рож де ни я.

В свое вре мя осо бую рос кошь ин тер ье ру вто ро го эта жа при да вал, ук ра ша ю ший сте ны фриз из обо жен ных кир пи чей. На них изоб ра же ны ве ли ча вые ов ны, изящ ны е, пуг ли вые ла ни, сры ва ю щие лист ья с де рев ьев оле ни с мощ ны ми, вет вис ты ми ро га ми, ко со ла пые мед ве ди, дву гор бые верб лю ды, сло ны, мо гу чие ор лы, ук ра шен ные царс ки-ми шей ны ми лен та ми и т.д.

Об на ру жи ва ет ся оп ре де лен ная связь изоб ра же ни й на кир пи чах с изображениями на царс ких мо ги лах, пос коль ку на них изоб ра жен орел – сим вол вер хов ной влас ти, ко-то рый ук ра шал так же раз ве ва ю щи е ся шей ные лен ты ца рей Ар ша ку ни дов и Са са ни дов.

С се ве ра к гроб ни це при мы ка ет трех неф ная ба зи ли ка из чер но го, жел то ва то го и крас но ва то го чис то те сан но го ту фа с из вест ко вым раст во ром. Сох ра не ны фраг мен ты

44


ниж них час тей стен и пи ло нов, от дель ные об лом ки с над пис ью или же скульп тур ны-ми ук ра ше ни я ми. Вход – с за па да. Цер ковь име ла под ко во об раз ную в пла не ап си ду, с юж ной сто ро ны – при дел. Де ре вян ная кров ля в V в. бы ла за ме не на ка мен ным сво дом. В то же вре мя бы ли до бав ле ны опор ные стол бы и нас тен ные пи ло ны при де ла.

Се вер ные пи ло ны в сре зе крес то об раз ны е, юж ные T –об раз ны е. Их фун да мен ты сни зу до вер ху го ри зон таль но про фи ли ро ва ны.

Ком по зи ция церк ви и скульп тур ные ук ра ше ния фун да мен та ха рак тер ны для ран-нех рис ти анс ких церк вей – ба зи ли ки Ка са ха, Ци цер на ванка, Те кора, Ере рука и др. Цер-ковь Ахц ка, ве ро ят но бы ла пост ро е на од нов ре мен но с гроб ни цей.

О че вид но, имен но эта цер ковь, упо мя ну та в 606 г. как мо нас ты рь Ахц ка.В 1974–1975 и 2001 гг. в Ахц ке бы ли про ве де ны рас коп ки ( рук. А. Си мо нян), во

вре мя ко то рых бы ла на и де на ба га тая кол лек ция прос той и гла зу ро ван ной ке ра ми ки: ка ра сы, кув ши ны, плош ка, чу бук, се реб рян ные и стек лян ные ук ра ше ни я, мо не ты и т.д. Осо бую цен ность предс тав ля ет ст рои тель ная ке ра ми ка – во доп ро вод ные ке ра ми-чес кие тру бы, че ре пи ца, обо жжен ные кир пи чи с рел ьеф ны ми изоб ра же ни я ми, ко то-рые из го тов ля лись в фор мах и име ли стан дарт ный раз мер (23×23 см). Они ис пол не ны с боль шим ху до жест вен ным вку сом. Их изоб ра же ния ре а лис тич ны, про пор ци о наль ны, вы ра зи тель ны. Да же се год ня они уни каль ны не толь ко для Ар ме ни и, но и для бо га то го ран нес ред не ве ко во го ар хе о ло ги чес ко го нас ле дия Пе ред ней Ази и.

К югу от царс кой гроб ни цы был об на ру жен дру гой комп лекс, пост ро ен ный из объем ных кам ней чис то те сан но го ту фа без из вест ко во го раст во ра. В центре ба за сте-лы, увен чан ной кры ла тым крес том, к ко то рой, позд нее с се ве ра и с юга прист ро и ли гроб ни цы.

Hakob Simonyan

THE ROYAL MONUMENTAL COMPLEX IN AGHTSK (IV–XVII cc)

(Avan, Church, Royal Graves, Obelisks, Cemetery, Monuments, Sarcophaguses, Cave–dwellings)

In the village of Aghtsk of Aragatsotn gavar (province in Great Armenia, present Aragatsotn marz in RA), 35 km away from Yerevan, on the right bank of Amberd canyon, on a high plateau the most undeniable evidence of Armenian statehood – the mausoleum of the Armenian kings is situated. We have obtained trustworthy evidences of its construction from the works of the annalists of the V century Movses Khorenatsi and Pavstos Buzand. In

45


359 the Persians invaded Armenia without warning, occupied the fort of Ani in Daraghats gavar. According to Buzand they “opened the royal tombs of former Armenian kings, the graves of courageous Arshakuni and took the royal bones with them as prisoners”.

The Armenians under the leadership of Vasak Mamikonyan “…unexpectedly attacked the Persian royal army … killing all of them with their swards, took back the bones of the kings that were to be taken as prisoners to the Persian Land”. “The kings’ bones, taken away from the Persians by Vasak were brought to and buried in the fortified village of Aghtsk, which is situated in one of the narrow and almost not penetrable caves”.

The bottom floor of the royal graves rectangular from outside and cross–like from inside (2.62X3.80m) is a roofed construction. On the eastern part is the apse, and in the central part of the northern and southern longwise walls were rectangular cavities covered with horseshoe–like vaults (arc–sols), where the king bones were placed.

The openings in arc–sols (2.10X1.00m) were covered with thin black and red tufa slabs, whose front parts were decorated with bas–reliefs both on mythological and Biblical themes. On the southern red slab there is an image in the form of the Greek letter ‘Ro’, an emblematic writing like ‘crux monogrammatica’ was formed by straight crossing lines and inside the circle an equal–wing cross, on whose horizontal wing pecking birds were carved. On both sides of the lower wing two six–petal flower corollas were portrayed. Right from the image of the cross is a vine bush with a stretching bow with ripe grapes on it, a dove pecking the grapes; beneath the bas–relief, a donkey eating the vine leaves.

On the left black slab is a portray of a cosmic hunting: a long–haired speared giant is piercing a huge boar standing on its hind feet. His two dogs are helping this mythological hunter. According to Babken Arakelyan the mythological hunter Hayk–Orion is portrayed here.

On the black slab of the northern arc–sol there is the image of a man with stretched arms, two lions displaying their frightening jaws and claws on both his sides. Here one of the most loved themes from the Bible is presented; Daniel among a pride of lions. The western black slab is covered with two jigsaw and winding lines, which probably represent the world dragon–snake.

On the western side is the arch–like covered entrance, laid of stone with a tympanum on it decorated with an arch infringed with the reliefs of hounds and hunt animals. The columns on both sides of the entrance were decorated with encircled crosses and reliefs of hounds and hunt animals. Exquisitely impressive is the relief of a huge lion with the proud air of a winner as he had caught a deer, which is portrayed at the bottom of the right side column. This relief has some surprising connections with the scenes of hunt on clay slabs in Bronze age Armenia. In the old pagan Armenian beliefs the lion attacking a deer symbolizes a notional date – the beginning of a new year and the spring equinox, the idea of death and rebirth.

Once, the frieze on the interior walls portraying animals and birds added to the decoration on the second floor of the grave. These reliefs depict well–bred rams walking proudly, deer graciously picking leaves from the trees, bears, two–hump camels, elephants, mighty eagles

46


decorated with royal ribbons, etc. The connection of the bricks (lions) with the royal grave is certain, for the eagles portrayed on them with ribbons of the Arshakunids and Sassanids around their necks which were their symbols.

There is a three–nave basilica church close to the northern side of the grave, built of black, yellowish and reddish smooth tufa joint with lame. The bottom parts of the columns and walls have preserved, as well as fragments of reliefs and inscriptions. The entrance is on the west. The church had a horseshoe–like altar, a depository on the south. Once it had a wooden cover, which in the V century was replaced by a stone–laid arch. Just at that time the columns were added, which were adjoined to the altar. The pylons on the north are cross–shaped in their cut, while those on the south – are T shaped. Their bases are covered with horizontal carvings– profiles – all over from head to bottom. The composition of the church and the ornaments of the bases are very old, peculiar to early Christian churches – the basilicas in Kassakh, Tsiternavank, Tekor, Yereruyq, etc. The church in Aghtsk was probably built together with the mausoleum. Possibly this very church is the one mentioned in 606 as monastery of Aghtsk.

Excavations at Aghtsk were carried out in 1974–1975 and then in 2001 (head H. Simonyan). During the excavations a rich collection of plain and enameled pottery was discovered, such as karases, jugs, big and small bowls, pitchers, jars, oil–lamps, pipes, salt–trays, pots, fragments of tonir lids, silver and glass jewellery, coins. Most remarkable are the building pottery – water–pipes, tiles, burnt clay slabs with reliefs. The latter were cast in molds and are of the same type and size (23X23cm). The reliefs were of high taste, very realistic in style expressing dynamics of the movement. They are very impressive and are, so far, unique in the rich early–medieval archeological heritage of not only Armenia but Advanced Asia, as well.

South from the royal mausoleum a second grave complex built of huge worked yellow tufa without lime was opened. Once, it was the basis for an obelisk decorated with a winged cross, later on both the northern and southern sides graves were added.

47

Ар ша вир То ра ма нян

Док тор–про фес сор ар хи тек ту ры

ОС НОВ НЫЕ ПОД КУ ПОЛЬ НЫЕ ПЕ РЕ ХО ДЫ ЦЕРК ВЕЙ РАННЕС РЕД НЕ ВЕ КО ВОЙ АР МЕ НИИ

Под ку поль ные пе ре хо ды–тром пы, па ру са, соз-да ют раз лич ные уси лия на под ку поль ные опо ры, под вли я ни ем ко то рых зависит раз лич ная сте пень устой чи во сти там бу ров.

Как из вест но, пред по сыл кой для соз да ния ка мен но го ку по лост ро е ния в ран нес ред не ве ковье, был пе ре ход от под ку поль но го ос но ва ния к ку по лу. В Ар ме нии раз ли ча ют нес коль ко ти пов пе ре хо дов: клас си чес кие про стые ко ни чес кие тром пы, сфе ри-чес кие па ру са, а так же слож ные тром по–па рус ные. Они обес пе чи ва ли вось миг ран ный или круг лый пе ре ход от под ку поль но го ос но ва ния к мно гог ран-но му или круг ло му ку поль но му ба ра ба ну.

Пер вые два ти па при ме ня ли в ма лых кре сто-во ку поль ных, ку поль ных ба зи ли ках и в ку поль-ных за лах, ти па церк ви Ма ста ры, осталь ные – в па мят ни ках ти па Аван–Рип си ме. В па мят ни ках же цент раль но ку поль но го ти па пре об ла да ет па рус ный пе ре ход. Но име ют ся и иск лю че ния, о ко то рых бу-дет из ло же но ни же.

Итак, са ми ко ни чес кие тром пы в ос нов ном име ют двух сту пен ча тый вид, а с точ ки зре ния их рас по ло же ния они мо гут быть как над уг ла ми под-ку поль но го ос но ва ния, так и меж ду сво да ми–кон-ха ми пос лед не го (рис.1. а,б).

В каж дом от дель ном слу чае ра бо та этих пе ре-хо дов вы яв ля ет не ко то рые осо бен но сти ар хи тек-тур но–конст рук тив но го ха рак те ра, что в ко неч ном сче те да ет воз мож ность пра виль но пред ста вить их в си сте ме тек то ни чес кой струк ту ры упо мя ну тых ти пов зда ний.

Так, ра бо та под ку поль но го ос но ва ния при раз лич ном уст ройст ве тром пов раз лич на. При пер-вом ти пе уст ройст ва тром пов в нап ря жен ной зо не на хо дят ся сво ды–кон хи под ку поль но го ос но ва ния, так как сто ро ны тром пов опи ра ют ся на них, а са ми под ку поль ные опо ры не за дейст во ва ны не пос редст-вен но. В этом слу чае кон цы тром пов как бы то чеч-но свя за ны с уг ла ми опор, об ра щен ны ми к цент ру под ку поль но го прост ранст ва. Ин те рес но, что для пол но го по га ше ния наг руз ки от вы ше ле жа щих конст рук ций, т. е. стен ба ра ба на зда ния, и тем са мым рав но мер но го расп ре де ле ния рас по ра от нее, меж ду уг ло вы ми тром па ми над под ку поль ным ос но ва ни ем церк ви в Ба га ра не воз ве де ны ка мен ные по лук руг-лые пе ре мыч ки /1/. Об ра ща ет на се бя вни ма ние то, что в зда ни ях с тром по вым под ку поль ным пе ре хо-дом, где од ни гра ни ба ра ба на опи ра ют ся на са ми тром пы, а дру гие – пря мо на сво ды–кон хи аб сид, в са мих сте нах ба ра ба на воз ни ка ют не рав ные уси лия,

48

ԱՐՇԱՎԻՐ ԹՈՐԱՄԱՆՅԱՆ

что и при во дит к де фор ма ции его стен. Ве ро ят но это при ве ло к раз ру ше нию ба ра ба на церк ви в Птгни и др. по доб ных па мят ни ков. Оче вид но, учи ты вая это в ря де ма лых цент рич ных зда ний низ окон ных про е мов ба ра ба на на хо дит ся на уро вне вер ха ар ки тром пов, уст ра и вают меж ду ни ми клад ку стен со от-ветст ву ю щих сто рон ба ра ба на.

Во вто ром ти пе са ми сто ро ны тром пов опи-ра ют ся на глу хие или сквоз ные сте ны уг лов под ку-поль но го квад ра та, что при во дит к пол ной и ров-ной ли не ар ной наг руз ке стен, ос во бож дая при этом сво ды–кон хи от тя же сти стен. Ины ми сло ва ми ра бо та уст ройст ва вто ро го ти па тром пов при во дит к го ри зон таль но му расп ре де ле нию наг руз ки стен и пе ре да чи рас по ра от них, как и в цент раль но–ку-поль ных зда ни ях.

В ар хи тек ту ре ран нес ред не ве ко вой Ар ме нии сфе ра расп рост ра не ния сфе ри чес ких па ру сов ог-ра ни че на. Их не боль ше де ся ти и они де лят ся на ма лень кие и боль шие. Пер вые встре ча ют ся в не ко-то рых ма лых кре сто во ку поль ных (Нор кянк, Даш-та дем, Арич и др.) па мят ни ках, а вто рые (их все го три) – в ку поль ной ба зи ли ке (Та лин) и ку поль ных за лах (Аруч, Ддма шен). Оче вид но, ог ра ни чен ное при ме не ние сфе ри чес ких па ру сов, осо бен но боль-ших, обь яс нят ся слож ностью их воз ве де ния.

При ис поль зо ва нии па ру сов наг руз ка от вы-ше ле жа щих конст рук ций, т.е. стен под ку поль но го ба ра ба на и кров ли пе ре да ет ся на под ку поль ные опо ры, на чи ная ни же ди а мет ра сво дов–кон хов под ку поль но го ос но ва ния силь но наг ру жая при этом са ми па ру са. В та ком слу чае под ку поль ное ос но ва ние ра бо та ет как еди ное це лое, как и при ис поль зо ва нии ко ни чес ких тром пов меж ду сво да-ми–кон ха ми аб сид Ма ста ры, то есть, как и в цент-раль но–ку поль ных зда ни ях, под ку поль ное ос но ва-ние ра бо та ет по схе ме замк ну то го кру га. Умест но от ме тить так же, что под ку поль ное ос но ва ние в зда ни ях с па рус ным пе ре хо дом на чи на ет ся не пос-редст вен но с уров ня вер ха сво дов–кон хов аб сид пос лед не го, при чем, как пра ви ло, оно разг ра ни чи-ва ет ся от его вер ха про фи ли ро ван ным по я сом, что не наб лю да ет ся в зда ни ях с тром по вым пе ре хо дом.

При уст ройст ве ку поль но го ба ра ба на на под ку-поль ном ос но ва нии с па рус ным пе ре хо дом уси лия, воз ни ка ю щие в кор пу се ба ра ба на расп ре де ля ют ся рав но мер но. В этом слу чае нев ре ди мы ми оста ют ся ба ра ба ны ма лых цент рич ных зда ний (Црвиз, Арич). Слу чаи с Ару чем, Та ли ном, Ддма ше ном – осо бы. И все же мож но пред по ло жить, что ес ли бы на ку по-лах их ба ра ба нов бы ли бы реб ра жест ко сти, то они, возможно, про сто я ли бы до сих пор.

Рис. 1 Схе мы под ку поль ных пе ре хо дов и их уст ройст ва в зда ни ях раз лич но го ти па; а) од но сту пен ча тый грант ход уг ла ми подкуполь но го ос но ва ния (ма лые кре сто во ку поль ные зда ния, ку поль ные ба зи ли ки, ку поль ные за лы); б) двух сту пен ча тые меж ду

сво да ми–кон ха ми под ку поль но го ос но ва ния церк ви в Ма ста ре.

49


Ис поль зо ва ние боль ших сфе ри чес ких па ру сов в Ару че, Та ли не и Ддма ше не тех ни чес ки труд ная за да ча, ко то рая ог ра ни чи ла их при ме не ние в ар хи-тек ту ре Ар ме нии то го вре ме ни. Не иск лю че но, что воз ве де ние па ру са, в част но сти–церкви Ару ча, это ра бо та ви зан тийс ко го ма сте ра, пос коль ку этот вид пе ре хо да ха рак те рен для ви зан тийс ких па мят ни ков то го вре ме ни (Св. Со фии в Кон стан ти но по ле и др.). Та кое наб лю де ние бы ло сде ла но так же италь янс-ким уче ным Ма рио Д'Оноф рио.

Ус лож не ние ар хи тек тур но–пла ни ро воч ных ком по зи ций церк вей, естест вен но по ро ди ло ус-лож не ние ар хи тек тур но–конст рук тив ных ре ше-ний пе ре хо да под ку поль но го ос но ва ния. Глав ной при чи ной, по ро див шей слож ные ре ше ния но во го под ку поль но го пе ре хо да яв ля ют ся уг ло вые по-ме ще ния ¾ в пла не кру га, рас по ло жен ные меж ду сво да ми аб сид зда ния.

Но вый тип под ку поль но го пе ре хо да пред став-ля ет со бой раз лич ной вы со ты уз кая и плос кая, за-вер ша ю ща я ся по лук ру гом сте на, ко то рая воз вы ша-ет ся пря мо над кон хом ¾ кру га в пла не по ме ще ния

меж ду аб си да ми. Верх няя часть сте ны мо жет быть раз лич ной. Так, в од них слу ча ях над этой сте ной уст ро е ны трех сту пен ча тые ар ки (Аван), а в дру гих – од но сту пен ча тые (Рип си ме, Арц ва берд, Зо ра дир, Си си ан), – двух сту пен ча тые (Тарг ман чац– Ай ге шат) ко ни чес кие тром пы (рис. 2. а, б, в, г). При ме ча тель-но, что к чис лу пе ре хо дов под ку поль но го ос но ва ния рас смат ри ва е мо го ти па от но сит ся од но сту пен ча тый клас си чес кий тромп (Гар на о вит), ко то рый, как в ма лых кре сто во ку поль ных, так и в дру гих ти пах зда ний уст ро ен над ку поль ным ос но ва ни ем. Как пра ви ло, при та ких пе ре хо дах цент ры кон хов этих ¾ по ме ще ний и аб сид под ку поль но го ос но ва ния на хо дят ся на од ном уров не. При ме ча тель но, что и в церк ви Рип си ме, и в Гар на о ви те уст ройст во под ку поль но го ос но ва ния в нес коль ко ря дов кам-ней вы ше уров ня вер хов сво дов–кон хов аб сид. Это обус лов ле но тем, что над кон ха ми аб сид пре дус мат-ри ва лось уст ройст во до пол ни тель но го по ме ще ния, ве ро ят но тай ни ка. Это ве ло к до пол ни тель но му уве ли че нию вы соты стен.

Рис. 2. Схе мы под ку поль ных пе ре хо дов в зда ни ях ти па Аван–Рип си ме а) трех сту пен ча тые ар ки (Аван); б) од но ступен ча тые тром пы (Рип си ме, Арц ва берд, Си си ан); в) двух сту пен ча тые тром пы (Тарг ман чац); г) ко ни чес кий тромп (Гарнаовит);

УПО – уровень под ку поль но го ос но ва ни я.

50


Слож ность вы пол не ния под ку поль но го пе-ре хо да в рас смот рен ных ти пах зда ний Аван–Рип-си ме, за иск лю че ни ем Гар на о ви та, под толк ну ло стро и те лей к ис поль зо ва нию на ип ро стей ше го ти па тром па, т.е. ко ни чес ко го, уст ро ен но го над под ку-поль ным квад ра том, и это, как бы, да ет ос но ва ние ду мать, что цер ковь в Гар на о ви те это пос лед нее про из ве де ние в ря ду зда ний ти па Аван–Рип си ме. Ко неч но, при ме не ние тром пов в Гар на о ви те бы ло за ду ма но с са мо го на ча ла стро и тельст ва церк ви, в свя зи с чем фа сад ные ли нии еë кру га уг ло вых по ме ще ний меж ду аб си да ми чуть сме ще ны от ли-нии сто рон под ку поль но го ос но ва ния. Это бы ло сде ла но для то го, что бы обес пе чить под ку поль ное ос но ва ние близ кое к квад ра ту, над уг ла ми ко то ро го лег че бу дет уста но вить тромп. Ес ли прис мот реть ся к ре ше нию то го же уз ла зда ний ти па Рип си ме мож-но за ме тить, что фа сад ные ли нии этих по ме ще ний на хо дят ся поч ти под уг ла ми 450 к сто ро нам под ку-поль но го ос но ва ния.

Ин те рес но, что в ран нес ред не ве ко вой Гру-зии, в па мят ни ках ти па Джва ри, мож но от ме тить осо бен но сти ана ло гич ные па мят ни кам Ар ме нии. Об щей чер той для всех ви дов пе ре хо дов яв ля ет ся плос кая уз кая сте на над кон ха ми ¾ уг ло вых по ме-ще ний меж ду аб си да ми под ку поль но го ос но ва ния. К част ным чер там от но сят ся: двух сту пен ча тый тромп меж ду кон ха ми аб сид, но чуть вы ше пос лед-них (боль шая цер ковь в Шу ам те), двух сту пен ча тый тром по вый пе ре ход над уров нем вер ха кон хов аб-сид (Джва ри, Атенс кий Си он), че ты рех сту пен ча-тый ароч ный пе ре ход меж ду кон ха ми аб сид (Март-

ви ли). В Джва ри пят ки арок тром пов опи ра ют ся на ар ки кон хов аб сид, а в Атенс ком Си о не – на уров не вер ха под ку поль но го ос но ва ния. Мож но ви деть, что в Джва ри и в Атенс ком Си о не, как и в Гар на о ви те, от сутст ву ет про фи ли ро ван ный по яс, от де ля ю щий под ку поль ное ос но ва ние от ку поль-но го ба ра ба на.

От сю да вы те ка ет, что не су щест ву ет оп ре де-лен ной за ко но мер но сти в при ме не нии пе ре хо дов под ку поль но го ос но ва ния церк вей ран нес ред не-ве ко вой Ар ме нии... И все же, ес ли ис хо дить из сох ра нив ших ся ти пов зда ний, мож но за ме тить, что в ма лых кре сто во ку поль них зда ни ях да ет ся пред поч те ние клас си чес ко му двух сту пен ча то му ко-ни чес ко му тром по во му пе ре хо ду, уст ро ен но му над под ку поль ным квад рат ным ос но ва ни ем. Что ка са ет-ся осталь ных ти пов, за иск лю че ни ем цент ри чес ких, то в них, в осо бен но сти Аван–Рип си ме, ви ден по иск оп ти маль но го ре ше ния, ко то рый в ко неч ном сче те все же конк ре ти зи ру ет ся в об ра зе тра ди ци он но го клас си чес ко го од но–двух сту пен ча то го тром по во го пе ре хо да, как на и бо лее устой чи во го.

Оста ет ся до ля сом не ния ка са ю щаяся на ли чия па ру сов в ма лых цент раль но ку поль ных зда ни ях, для ко то рых ха рак те рен тромп, а так же про ис хож-де ние ма стерс ки вы пол нен ных па ру сов Ару ча и Та-ли на. В пер вом слу чае до пус ка ем на ли чие па ру са, пос коль ку под ку поль ное ос но ва ние, в дан ном слу-чае Црви за, не име ет под ку поль ных подп руж ных арок как эле мент фи гу ри ру ю щий во всех ма лых цент раль но ку поль ных церк вях, в ко то рых, как из-вест но, есть тром по вые пе ре хо ды.

1. Թորամանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, հ. 1, Երևան, 1942:

2. Ас ра тян М., Ар мянс кая ар хи тек ту ра ран не го хри сти анст ва, Моск ва, 2000, с. 166.

3. Mario d' Onofrio, Le chiese di Dvin, Roma, 1973, стр.44. Ас ра тян М., указ., соч., с. 322.

4. Բրեջ ջիա Ֆրա տա դո կի Տ., Զո րա դի րի Սբ. Էջ մի ա ծին եկե ղե-ցի, Երև ան 1986, նկ. 12:

5. Ас ра тян М., указ., соч., с. 143.

6. Чхик вад зе М. А., Ар хи тек ту ра Джва ри, Моск ва, 1940, с. 31, рис. 8.

51


Ար շա վիր Թո րա մա նյան

ՎԱՂ ՄԻՋ ՆԱ ԴԱ ՐՅԱՆ ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆԻ ԵԿԵ ՂԵ ՑԻ ՆԵ ՐԻ ՀԻՄ ՆԱ ԿԱՆ ԳՄԲԵ ԹԱ ՏԱԿ ԱՆ ՑՈՒՄ ՆԵ ՐԸ

(Ամփոփում)

Միջ նա դա րից ժա ռանգ ված հայ կա կան եկե ղե ցի նե րը կա րիք ու նեն խորն ու սում-նա սիր ման, քա նի որ այս ու սում նա սի րու թյու նը ևս մեկ հնա րա վո րու թյուն է ըն ձե ռում բա ցա հայ տե լու դրանց՝ դե ռևս ան հայտ յու րա հատ կու թյուն նե րը և մե ծա պես կարող են օգ նել Հա յաս տա նում ճար տա րա պե տու թյան զար գաց ման գոր ծըն թա ցը հա մա կող-մա նի ո րեն հաս կա նա լու հա մար: Տվյալ հոդ վածն առնչ վում է հենց այդ խնդրին, այն է՝ գմբե թա տակ ան ցում նե րի առանձ նա հատ կու թյուն նե րին՝ տրոմ պեր, առա գաստ-ներ, բարդ տրոմպ–առա գաստ ներ: Դրանց կի րառ ման վե րա բե րյալ մեր ու սում նա սի-րու թյուն նե րը տար բե րակ ված են ըստ դրանց տի պե րի: Այս պի սով, տրոմ պե րը գլխա-վո րա պես հան դի պում են փոքր, կենտ րո նագմբեթ եկե ղե ցի նե րում, նաև այլ տե սա կի հու շար ձա նում, չնա յած դրանց կի րա ռու մը բա վա կա նին սահ մա նա փակ է: Հարկ է նշել, որ մի այն երեք հու շար ձան նե րում՝ Թա լի նի, Առու ճի, Դդմա շե նի եկեղեցիներ, առա գաստ ներն ավե լի հա ճախ են հան դի պում: Այս փաստն ապա ցու ցում է, թե ինչ ծանր և դժվար աշ խա տանք է պա հանջ վել դրանք կա ռու ցե լու հա մար: Տրոմ պա ձև ան ցումն առա ջաց նում է լար վա ծու թյուն գմբե թա տակ կա մա րի վրա՝ հան գեց նե լով որոշ ձև ա փոխ ման գմբե թի պա տե րի մեջ, որոնք կա ռուց վել են այս տրոմ պե րի վրա: Առա գաս տի դեպ քում գմբե թի թմբու կի և սրա կա մար նե րի բե ռը սյու նի հենց հիմ քից փո խանց վում է են թագմ բե թա յին կրող մա սե րի վրա:

Այս պի սով ամ բողջ կա ռույ ցը գոր ծում է որ պես մի ամ բող ջու թյուն: Այս պի սի բարդ տրոմպ–առա գաս տի ան ցում մեզ հայտ նի է Ավա նի և Սբ. Հռիփ սի մեի եկե ղե ցի նե-րում: Սրանք ու նեն երեք քա ռորդ թռիչք ներ, որոնք պայ մա նա վո րում են կի րառ ման բազ մա զա նու թյուն: Այս պի սի կա ռույց նե րի բազ մա կող մա նի կի րա ռու մը վե րա դարձ-րեց դա սա կան տրոմ պի օգ տա գոր ծու մը (Գառ նա հո վիտ):

52


Arshavir Toramanyan

THE BASIC UNDER–DOME TRANSITION IN THE CHURCHES IN EARLY MEDIAEVAL ARMENIA

(Summary)

The monuments inherited from mediaeval Armenia need to be thoroughly studied, for this study gives another opportunity to reveal their still unknown peculiatities and is of great help to the prehensive perception of the whole process of the development of architecture in Armenia. The given article touches upon the very subject, i.e. the peculiarities of under–dome transitions: tromps, squinches, complicated tromped–sqinches. Our studies of their application is differentiated according to their types. Thus tromps chiefly appear in small, centralized churches, and in the monuments of other types squinches are used, though their application is rather restricted. It should be mentioned that only in three monuments – Talin, Aruch, Ddmashen more squinches are used: this fact proves the difficulty and the hard work they require to be built. The tromp–typed transition applies tenseness on the arch–conches of under–dome bases, causing certain deformations in the walls of the dome–drum, erecred on these tromps. When using the squinches, the load of the dome–drum and its vaults transfers to the under–dome bearings, just from the foot of the pier; thus the whole construction acts as a single monolith.

This kind of complicated tromp–andsquinch transitions are known from the churches of Avan and St. Hripsimeh; they have three–quartered passages which have stipulated the variety of application. The complex realization of zuch constructions caused back the application of the classical tromp (Garnahovit).

53

ԻՆԵՍՍԱ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ

ԱԽԹԱՄԻՐԻ ՈՒՐԱՐՏԱԿԱՆ ԵՎ ԱՔԵՄԵՆՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆՆԵՐԻ ԽԵՑԵՂԵՆԸ

Արա գա ծոտ նի մար զի նշա նա վոր հու շար ձա-նա յին հա մա լիր նե րից մե կը` Ախ թա միր (Աղ թա մուր, Կըզլ թա մու ր) հնա վայ րը, Ոս կե վազ գյու ղից 2,5 կմ հա րավ է, Քա սաղ գե տի աջ, բարձ րա դիր ափին: Այն ընդգր կում է մոտ 155 մ եր կա րու թյամբ և 135 մ լայ նու թյամբ միջ նա բեր դը, դրա արևմ տյան կող մում, հյու սի սից հա րավ ձգվող, մի քա նի պարս պաշղ թա-յով շրջա փակ ված բնա կա տե ղին և բնա կա վայ րից հյու սիս–արև մուտք տա րած վող դամ բա րա նա դաշ տը:

Հու շար ձա նը միշտ էլ գի տու թյան տե սա դաշ-տում է. այն հե տա զո տել են Թ. Թո րա մա նյա նը, Ե. Բայ բուր դյա նը, Հ. Մար տի րո սյա նը, Է. Խան-զա դյա նը, Գ. Արե շյա նը և ու րիշ ներ: 1993–1995 թթ. հայ–բել գի ա կան հա մա տեղ ար շա վա խում բը (ղեկ.` Հ. Սի մո նյան և Հ. Գաշ), հա մալր ված բազ մա թիվ մաս նա գետ նե րով, իրա կա նաց րեց հու շա հա մա լի րի հա մա կարգ ված ու սում նա սի րու թյու նը:

Բնա կա վայ րի ժա մա նա կագ րու թյան, հնա գի-տա կան դա րաշր ջան նե րի, այդ ժա մա նակ նե րում բնա կա վայրի ընգր կած սահ ման նե րի որո շարկ ման հա մար, նախ և առաջ, հա վաք վեց ողջ տա րած քի վեր գետ նյա նյու թը, որը քննվեց քանակապես և որա-կապես, ու ժամակագրորեն դասակարգվեց1:

Վեր գետ նյա և միջ նա բեր դի եր կու պե ղա վայ րե-րում հայտ նա բեր ված նյու թե րի քննու թյամբ առանձ-նաց վել է մեզ հետաքրքրող շրջանի խե ցե ղե նի եր կու

խումբ, որոնք ձև ա բա նա կան և պատ րաստ ման տեխ-նի կա յով վե րա բե րում են ու րար տա կան և հե տու րար-տա կան` աքե մե նյան մշա կույթ նե րին:

Ու րար տա կան խե ցե ղենն ու նի մի այն իրեն բնո-րոշ ձև եր և ու րույն` մուգ կամ բաց կար միր և դժգույն օք րա յա վուն, փայ լեց րած կամ կո կած ար տա քին տար-բե րա կիչ հատ կա նիշ ներ: Այդ անոթ նե րը նույ նա նում են Հայ կա կան լեռ նաշ խար հի ու րար տա կան մյուս հու շար ձան նե րից հայտ նի սպաս քի, տնտե սա կան (տար ա) և խո հա նո ցա յին իրե րի տե սա կա նու հետ:

Գտա ծո նե րի մեկ այլ խումբ ձև ե րով, մոխ րա գույն և գորշ–շա գա նա կա գույն խե ցի ով ու հար դար ման տար րե րով վե րա բե րում է այդ նույն ժա մա նա կաշր-ջա նի տե ղա կան մշա կույ թին: Այս եր կու սի հա մա-տեղ առ կա յու թյու նը փաս տագր վում է Հայաս տա նի Ք.ա. VIII–VI դդ. հա մա րյա բո լոր հու շար ձան նե րում:

Ախ թա մի րի խե ցե ղե նը եր կու (բաց և փակ) մեծ խմբով է: Բաց անոթ նե րը թա սեր, քրե ղան ներ, տաշ-տեր են (բե կոր նե րով) և փոքր ու մեծ տե սակ նե րի են: Փոքր թա սերն ու նեն հարթ նստու կից սա հուն վեր բար ձրա ցող կլո րա վուն կո ղեր, կլոր կամ հարթ կտրած շուրթեր, որոնք իրա նին մի ա նում են կամ ուղ-ղա կի, կամ թե թև ա կի ներճ կու մով (աղ. I, նկ. I): Մյուս

տե սա կը սուր կամ թմբի կա վոր շուր թով և ներճկ ված պսա կով է, որը սուր կո ղով մի ա նում է իրա նին (աղ. I, նկ. 3,5): Եր րոր դի թմբի կա վոր շուրթն իրա նին մի ա-

54


նում է խո րը կամ թույլ ար տա հայտ ված ակո սով (աղ. 1, նկ. 2): Բո լոր անոթ նե րը պատ րաստ ված են լավ հուն ցած մա քուր կա վից, թրծված են հա վա սա րա-չափ, ար տա քին և ներ քին մա կե րես նե րը պա տված են թանձր, կար միր քսու քով և փայ լեց ված են: Թա-սե րի այս տե սա կա նին առա տո րեն հայտ նի է ու րար-տա կան բո լոր հու շար ձան նե րից2:

Մեծ չա փե րի բաց անոթ նե րի` կոնք–տաշ տե րի բե կոր նե րը շուր թե րի եր կու տե սա կի ձև ա վոր մամբ են: Մի դեպ քում ձգված թմբի կա վոր շուրթն անո թի իրա նին մի ա նում է լայն ակո սով (աղ. I, նկ. 4), մյու-սում` դե պի դուրս և ներս հաս տա ցող կլոր շուր թը նստած է անո թի հենց կո ղին (աղ. I, նկ. 6): Ու րար-տա կան մյուս հու շար ձան նե րից հայտ նա բեր ված անոթ նե րի շուր թե րի ձև ա վո րու մը բազ մա զա ն է3:

Ախ թա մի րի փակ անոթ նե րը ևս բազ մա տե սակ են: Սա փոր նե րի մա սին պատ կե րա ցումն ամ բող-ջաց նում են կան թե րի, վզե րի, շուր թե րի մանր, բայց խիստ բնո րոշ բե կոր նե րը: Մի ա կանթ սա փոր նե րի գո յու թյան մա սին են վկա յում դրանց երեք նու կա ձև շուր թե րը և կան թե րը: Աչ քի ընկ նող է տաք կար միր քսու քով պա տած և փայ լեց րած, լո բա ձև կտրված երկ կանթ սա փո րի մեծ բե կո րը, որը սա հուն անց-մամբ իրա նով, շե փո րա ձև լայ նա ցող վզով, շուր թից սկսվող և իրա նի լայն մա սին հանգ չող ելու նա վոր կան թե րով սա փոր նե րի տե սա կի է (աղ. 1, նկ. 7): Այն իրա նի ուր վագ ծով տար բեր վում է ու րար տա-կան խե ցե գոր ծու թյա նը բնո րոշ, սուր ան ցում նե րով նմուշ նե րից4 և նման վում է Էրե բու նիի, Ար գիշ տի խի-նի լիի, Կար միր բլու րի՝ ավե լի ցած րա դիր իրա նով և կլո րա վուն ան ցում նե րով տե սա կին5: Տո նա կան, հան-դի սա վոր և պաշ տա մուն քա յին արա րո ղու թյուն նե րի ժա մա նակ օգ տա գործ ված այս խե ցե ղե նի կի րա ռումը շա րու նակ վել է նաև հե տու րար տա կան` աքե մե նյան ժա մա նա կաշր ջա նում:

Խիստ բե կո րատ ված են կա րա սիկ նե րը և գա -

րեջ րի «սի գա րա ձև» անոթ նե րը: Առա ջին ներն ու նեն շուր թե րի և վզե րի տար բեր լու ծում ներ: Մի դեպ քում փոքր–ինչ թեք և դուրս հակ ված ակո սա վոր շուր թը նստած է գրե թե նույն լայն քի վզին: Վի զը կարճ է և սա հուն ան ցու մով մի ա ցած է իրա նին (աղ. 2, նկ. 2): Մյուս դեպ քում` ձգված, թմբի կա վոր շուր թը նստած է

գլա նա ձև վզին, որն իրա նին է մի ա նում ու ռու ցիկ կամ ներճկ ված գո տի ով (աղ. 2, նկ. 1): Այս կա րա սիկ նե րը հար և նման են Ար գիշ տի խի նի լի ից և Կար միր բլու րից հայտ նա բեր ված նե րին6:

Շուր թը դրսից` թե թև ա կի թմբի կա վոր, ներ սից` ներճկ ված, հա մակ ենտ րոն գո տի նե րով հար դար-ված բե կո րը (աղ. 2, նկ. 3) կա րա սիկ նե րի մեկ այլ` երկ կո նա ձև իրա նով, շե փո րա ձև, բարձր պսա կով և դուրս փռված լայ նա բե րան տե սա կի է: Դրանց իրան նե րը զար դար ված են փո րա գիր փո սիկ նե րով կամ օղակ նե րով լցված, կամ կար միր ու վար դա գույն ներկ ված, իրար ներգծ ված եռան կյու նի նե րով, ինչ-պես Ար գիշ տի խի նի լիի եր կու ամ րո ցից, Էրե բու նի ից, Կա լաթ գա հից գտնված օրի նակ նե րում է7: Կար միր բլու րի ամ բող ջա կան օրի նա կը պսա կի և իրա նի մի-աց ման տե ղում կրում է զար դա գո տի, վրան` ցլի գլխի կի ռե լի եֆ քան դակ ներ8: Նմա նա տիպ անոթ-նե րի պատ կերներ հան դի պում են նաև պատ կե-րա գրա կան նյու թե րում, որոն ցում երև ում է դրանց ծի սա–պաշ տա մուն քա յին կի րա ռումը9: Ախ թա միր ից հայտ նա բեր ված բաց և մուգ շա գա նա կա գույն, հրա-շա լի փայ լեց րած բե կոր նե րը, զար դար ված որո շա կի դա սա վո րու թյամբ, փո րա գիր օղակ նե րով կամ խո րը փո սիկ նե րով լցված եռան կյու նի նե րով, նույն պես ծի-սա կան նշա նա կու թյան անոթ նե րի տե սա կի են (աղ. 2, նկ. 4,5,6): Գա րեջ րի անոթ նե րը կա րա սիկ նե րի շուր թի և վզի նմա նա տիպ լու ծում նե րով են, մի այն թե իրան նե րը նե ղա վուն են, ձգված և փոքր չա փե րի (աղ. 2, նկ. 7, 8): Դրանք գտնվել են ու րար տա կան բո լոր բնա կա վայ րե րից և շատ հայտ նի են10: Փակ անոթ նե րի հա ջորդ խում բը` կե րա կուր պատ րաս-տե լու, մա տու ցե լու, սննդամ թեր քը պահ պա նե լու կճուճ ներն են: Դրանք ու նեն դուրս հակ ված շուր թ, կարճ վիզ, ու ռու ցիկ իրան և հարթ նստուկ: Եր բեմն վզի և իրա նի միա ցումն ընդգծ ված է ներճկ ված կամ ու ռու ցիկ նեղ գո տի ով: Այս կճուճ նե րի մա կե րե սները պատ ված են կար միր, մուգ կամ բաց օք րա յա վուն քսու քով և փայ լեց րած են:

Գի նի և հա ցա հա տի կ ամ բարելու ու պահ պան-մա նելու համար մե ծա ծա վալ փակ անոթ–կա րաս նե-

րը վե րա բե րում են զուտ ու րար տա կան` լայ նա բե րան, հո րի զո նա կան հարթ կտրած և բարձր հաս տա ցու մով

55


շուր թը սլա ցիկ վզին նստած տե սա կին (աղ. 3, նկ. 1,2,3): Անոթ նե րը բաց շա գա նա կա գույն են, քսու քի փայ լեց ման ռիթ մի հետ քե րով, իրա նի լայն մա սում կրում են ուղ ղան կյուն կամ եռան կյուն փոս որակ ներ (աղ. 3, նկ. 5), վզի ստո րո տին և ու սե րին՝ ռե լի եֆ պա-րա նա հյուս գո տի ներ: Հան դի պում են նաև կլո րա վուն եզ րով, դուրս ձգված շուր թը վզին սա հուն ամ րաց րած, ա վե լի մուգ շա գա նա կա գույն կա րաս նե րի բե կոր ներ: Նմա նա տիպ կա րաս նե րի կի րա ռու թյու նը շա րու նակ-վել է նաև հե տու րար տա կան` վաղ հայ կա կան ժա մա-նա կաշր ջա նում, երբ առա ջին տե սակն ան հայ տա ցել է: Դրանք հաս տա խե ցի են, կա վը` թրծու մից աղյու-սա գույն կամ գոր շա մոխ րա վուն, ավա զի խառ նուրդ-նե րով, թրծու մը` գրե թե հա վա սա րա չափ:

Կաթ նամ շա կու թյան հա մար շատ կա րև որ անո -թի` ձձու մի գո յու թյու նը փաս տում է կա րա սա տիպ մեծ բե կո րը` ու րար տա կան խե ցե ղե նին բնո րոշ կարմ րա նարն ջա գույն, լավ փայ լեց րած ար տա քի նով և ներ քին մա կե րե սին՝ յու ղի ստաց ման ըն թացքն արա գաց նող ցայ տուն ցցված քով (աղ. 3, նկ. 6): Կար միր բլու րի ամ րո ցից և բնա կա վայ րից հայտ նա-բեր ված11 ձձում նե րի հետ մի ա սին Ախ թա մի րի նմու շը հաս տա տում է տե ղա կան խե ցե գոր ծու թյան թա փան-ցումն ու րար տա կան մի ջա վայր:

Ու րար տա կան ժա մա նա կաշր ջա նի խե ցե գոր-ծա կան ար տադ րան քի մեջ ստվար է տե ղա կան խե-ցե ղե նը: Դրանց բե կոր նե րը սև են, սև ա գորշ, գոր շա-շա գա նա կա գույն, փայ լեց րած և ան փայլ: Առատ են հատ կա պես կա րաս նե րի հաս տա խե ցի կտոր նե րը` շուր թե րի տար բեր ձև ա վոր մամբ: Առա ջին տե սա կը մեծ և մի ջին չա փե րի, կլո րա վուն շուրթն ուղ ղա կի լայ նա ցող ու սե րին, իրա նին ու ռու ցիկ գո տի կրող կա րաս ներն են (աղ. 4, նկ. 1): Մյուս նե րի լայն, հարթ կտրված շուր թերը նեղ ակո սիկ նե րով մի ա նում են իրա ն ներին: Դրանց սև ա փայլ մա կե րե սներին երև-ում է շփող ձեռ քի ռիթ մը: Նույ նա տիպ ձև ա վո րած շուր թով, ոչ մեծ չա փե րի նրբա խե ցի կա րա սի կի ողջ իրա նը հար դար ված է տար բեր ուղ ղու թյուն նե րով տար ված, փայ լեց րած գծիկ նե րով (աղ. 4, նկ. 2): Այլ բե կոր ներ սև, գոր շա վուն և մուգ շա գա նա կա գույն փայ լեց րած մա կե րե սների վրա կրում են փո րագր-

ված` ալի քա վոր, ու ղիղ, շեղ փո սիկ նե րով «եղև նա-ձև», ռե լի եֆ և քսու քի հե ռաց մամբ ստաց ված զար-դա մո տիվ ներ (աղ. 4, նկ. 3,4,5), որոնք վաղ եր կա թի դա րաշր ջա նի խե ցե գոր ծու թյան զի նա նո ցից են: Սրանք պատ րաստ ման, կա տար ման տեխ նի կա յով և զար դահ նարք նե րի հարս տու թյամբ ու հո րին ված-քա յին լու ծում նե րով, անո թի ձևի և զար դա մո տի վի օր գա նա կան մի աս նու թյամբ ու կա տա րե լու թյամբ չեն զի ջում ու րար տա կան խե ցե ղե նին:

Այս պի սով, Ախ թա մի րի՝ ու րար տա կան ժա մա-նա կաշր ջա նի խե ցե ղե նի քննու թյու նը կրկին հաս-տա տում է, որ իրար կող քի գո յակ ցել են Հայ կա կան լեռ նաշ խար հի հա րա վա րև ե լյան շրջա նում ստեղծ-ված ու րար տա կան և հյու սի սա րև ե լյան` տե ղա կան խե ցե գոր ծա կան ավան դույթ նե րը: Դրանց մի ա ձուլ-ման գոր ծըն թացն սկսվել է Ք. ա. VII դա րի վեր ջից, որի ար դյուն քում ստեղծ վում է Հա յաս տա նի` Ք. ա. VI–IV դդ. կամ աքե մե նյան դա րաշր ջա նի խե ցե ղե նը:

Ու րար տա կա նին բնո րոշ խե ցե ղե նի այս տե-սա կա նու առ կա յու թյու նը վկա յում է, որ Արա րա տյան դաշ տա վայ րի ակ տիվ յու րաց ման պա հին Ախ թա-մի րի` վաղ եր կա թի ժա մա նա կաշր ջա նի խո շոր բնա կա վայ րը դուրս չի մնա ցել ու րար տա ցի նե րի ու շադ րու թյու նից: Նվաճ ել են, բայց չեն կոր ծան ել, և այն շա րու նա կել է իր կեն սա գոր ծու նե ու թյու նը: Ու սում նա սի րու թյամբ պարզ վել է, որ ու րար տա-ցի նե րը, կա րև ո րե լով բնա կա վայ րի դիր քը, տնտե-սա կան նշա նա կու թյունն ու նե րու ժը, միջ նա բեր դը շրջա փա կել են նոր, հզոր որմ նա հե ցե րով ամ րաց ված պարս պա պա տով, և այն ընդգր կել Օշա կա նի Դի դի կոն դի տնտե սա կան գո տում` որ պես ար բա նյակ բնա կա վայր:

Ախ թա մի րի վեր գետ նյա և պեղ ված շեր տե րի նյու թե րից առանձ նաց վեց աքե մե նյան ժա մա նա-կաշր ջա նի խե ցե ղե նը` դրա ձև ա տի պա բա նա կան տե սակ նե րը և պատ րաստ ման տեխ նո լո գի ա կան հատ կա նիշ նե րը հա մե մա տե լով Հա յաս տա նի՝ Ք. ա. VI–IV դա րե րի՝ շեր տագ րո րեն և հա մա լիր նե րով ճշգրիտ թվագր վող խե ցե ղե նի հետ: Քննվե ցին ու հա-մա կարգ վե ցին խե ցե ղե նի տի պա բա նա կան շար քերն իրենց ներ քին են թա տե սակ նե րով:

56


57


58


59


60


61


62


Բաց անոթ նե րի առա ջին տե սա կը հա տա կի նկատ մամբ չնչին թե քու թյամբ մի ա ցած բարձր կո-ղով, սրա շուրթ անոթ ներ են (աղ. 5, նկ. 1): Դրանք պատ ված են կար միր քսու քով, ու նեն խիտ, մի ա տարր խե ցի և կա տա րյալ թրծում: Աքե մե նյան դա րաշր ջա-նի խե ցե ղե նի ամե նա ցայ տուն օրի նա կը` ըմ պա-

նակ–փի ա լան, ծա գում է ու րար տա կան ձևա վո րված թա սե րից, որոնք պատ րաստ վել են նաև մե տա ղից ու ապա կուց և լայ նո րեն տա րած վել ողջ մար դաշ խար-հում (օյ կու մե նա)12:

Երկ րորդ տե սա կը` թաս–քրե ղան նե րը շուր-թե րի և պսակ նե րի տար բեր լու ծում նե րով են: Մի դեպ քում դե պի դուրս և ներս ձգված, հարթ կտրած շուր թերն իրա նին են մի ա նում նեղ կամ լայն ակո-սներով (աղ. 5, նկ. 2, 4), մյուս նե րի կլո րա վուն շուր-թերն իրա ններին մի ա նում են լայն ներճ կու մով և սուր կո ղերով (աղ. 5, նկ. 3): Եր րորդ անո թի լայն թմբի կա-վոր շուր թը սուր եզ րով հակ ված է դե պի անո թի ներ սը (աղ. 5, նկ. 6): Բաց անոթ նե րի այս ձև ե րը նույն պես ծա գել են ու րար տա կան և առա ջա վոր ասի ական խե ցե գոր ծու թյան ձև ե րից13 և իրենց ան մի ջա կան նա խորդ ներն ու նեն հենց Ախ թա մի րի ու րար տա կան խե ցե ղե նի մեջ:

Մեծ չա փե րի լայ նա բե րան անոթ նե րը` խմո րի տաշ տե րը և կով կիթ նե րը, որոնք իրա րից տար-բեր վում են մի այն չա փե րով, շուր թե րի ձև ա վոր մամբ երեք տե սա կի են. ա) հարթ, լայն շուր թը ներճ կու մով և սուր կո ղով (աղ. 5, նկ. 5), բ) կլո րա վուն, դրսից թմբի կա վոր շուրթն իրա նին թե թև ա կի ընդգծ վա ծու-թյամբ (աղ. 5, նկ. 8) և գ) հարթ կտրած շուր թը ներճկ-ված գո տի ներ ու նե ցող կլո րա վուն կո ղին դրսից փոք րիկ ու ռու ցի կու թյամբ մի ա ցած (աղ. 5, նկ. 7): Բո լո րը հաս տա խե ցի են, զգա լի ո րեն խիտ, գոր շա-վուն մի ջու կով: Անոթ նե րը ներ սից և դրսից պատ ված են աղյու սա գույն քսու քով:

Ախ թա մի րի՝ վաղ հայ կա կան խե ցե ղե նի հա վա-քա ծո ւի փակ անոթ նե րի բե կոր նե րը կա րաս նե րի, կճուճ նե րի, սա փոր նե րի տե սակ նե րինն են:

Խե ցա նոթ նե րի բազ մա թիվ բե կոր ներ Հա-յաս տա նում օգ տա գործ վող երեք նու կա ձև և կլոր

շուր թեր ու նե ցող սա փոր նե րինն են (աղ. 6, նկ. 4),

որոնց մի մա սի իրան նե րը հար դար ված են ուղ ղա-հա յաց և հո րի զո նա կան գծիկ նե րով (աղ. 6, նկ. 2), որոշ նմուշ ներ էլ հրա շա լի փայ լեց րած բաց շա գա-նա կա գույն ֆո նի վրա կրում են ար տա քին քսու քը հե ռաց նե լու եղա նա կով ար ված հո րի զո նա կան ու ղիղ և զիգ զագ գո տի ներ (աղ. 6, նկ. 6):

Շե փո րա ձև լայ նա ցող բարձր վի զը, ձգված իրա-նին ու ռու ցիկ գո տի ով մի ա ցած երկ կան թա նի սա-

փոր նե րը փաս տ ված են սա փո րի իրա նի բե կոր նե րով և փշի կա վոր կան թով: Սրանք թեև ու րար տա կան նե-րի նման ու նեն կարմ րա վուն փայ լեց րած ար տա քին, սա կայն խե ցու որա կով, աս տա ռի մշակ մամբ, կան թի ստո րին մա սի ձևա վոր մամբ և հար դար մամբ վե րա-բե րում են հե տու րար տա կան ժա մա նա կաշր ջա նին, որը երկ կանթ անոթ նե րի տա րած ման ամե նա լայն շրջանն էր, և դրանց կի րա ռու մը փաս տագր վում է Բալ կա նյան թե րակղ զուց մին չև Անդր կով կաս, Մա-րաս տա նից մին չև Ասո րիք: Դրանք պատ րաստ վում էին նաև թան կար ժեք մե տաղ նե րից, կան թե րը՝ ձև-ա վոր վում կեն դա նա կերպ14: Նման կան թեր հայտ նա-բեր վել են Արևմ տյան Հա յաս տա նում15: Պեր սե պոլ սի ապա դա նա յի հան դի սա մուտ քի հար թա քան դակ նե-րում հայ կա կան պատ վի րա կու թյու նը երկ կանթ մե-տա ղյա անոթ է նվեր տա նում աքե մե նյան ար քա յին` որ պես իր երկ րի ար տադ րու թյանն ամե նաբ նո րոշ և թան կար ժեք ապ րանք16:

Կա րաս նե րը զանգ վա ծեղ շուր թի, վզի և իրա-նի ձև ե րով ու չա փե րով եր կու տե սա կի են. ա) հարթ հո րի զո նա կան շուր թե րը թե թև ա կի ար տա հայտ ված վզի կով մի ա ցած են որոշ ձգվա ծու թյուն ու նե ցող իրա-նին, որի վրա առ կա է մե կից երեք ու ռու ցիկ գո տի (աղ. 6, նկ. 8, 9), և բ) կլոր, թմբի կա վոր, զանգ վա ծեղ շուրթն ուղղակի նստած է ու ռու ցիկ իրա նի հաստ պա տե րին (աղ. 6, նկ. 10): Շուր թե րը զար դար ված են եր բեմն հո րի զո նա կան ակոս նե րով, եր բեմն` զիգ-զագ նե րով կամ գծիկ–փոր վածք նե րով (աղ. 6, նկ. 7, 8): Սրանք հայտ նի են քննարկ վող դա րաշր ջա նի բո լոր հու շար ձան նե րից17:

Կա րա սիկ նե րը, որոնց հարթ հո րի զո նա կան շուր թե րը նույն պես նստած են անո թի ու սե րին շատ ցածր վզի կով, շուր թի կենտ րո նում ու նե նա լով թե թև

63


ներճ կում կամ զիգ զա գա ձև զար դա գո տի (աղ. 6, նկ. 7), տար բեր վում են կա րաս նե րի առա ջին խմբից մի-այն փոքր չա փե րով, ժա ռանգ վել են նա խորդ` Ք. ա. VII–VI դդ. տե ղա կան և ու րար տա կան խե ցե գոր ծա-կան ձև ե րից, որոնք առ կա են հենց Ախ թա մի րում:

Փոքր չա փե րի կճուճ նե րի մի մա սը կրկնում է կա րա սիկ նե րի պսա կի ձևը (աղ. 5, նկ. 9), իսկ մե ծերն ու նեն ու ղիղ, սրա ծայր կամ կլո րա վուն, դուրս թեք ված շուր թեր, որ ոնք ոչ բարձր վզի կի սա հուն ան ցու մով են մի ա նում ու ռու ցիկ իրա նին (աղ. 5, նկ. 10):

Ախ թա մի րի` այս անոթ նե րի ձև ա բա նա կան վեր լու ծու թյամբ բա ցա հայտ վում է խե ցե ղե նի ծա-գում նա բա նա կան եր կու խումբ: Առա ջին` անոթ ներ, որոնք իրենց նա խա տի պերն ու նեն նա խորդ դա րե րի տե ղա կան խե ցե գոր ծու թյան մեջ (կ լոր շուր թով կա-րաս ներ, գնդա ձև իրա նով սա փոր ներ, կլոր շուր թով թա սեր, խո հա նո ցա յին կճուճ նե ր), երկ րորդ` որոնք ու րար տա կան խե ցե ղեն տե սակ նե րի օր գա նա կան շա րու նա կու թյունն են` երեք նու կա ձև շուր թով, և երկ-կան թ սա փոր ներ` շուր թի տակ ակո սա վոր, բարձր ձև ա վոր ված պսա կով և թմբի կա վոր շուր թե րով թաս–քրե ղան ներ, կոնք–տաշ տեր: Ըստ որում, հան դի պում են նմուշ ներ, որոնք տար բեր վում են նա խորդ դա րե-րի օրի նակ նե րից մի այն հար դար ման և տեխ նի կա-կան հատ կա նիշ նե րով: Դրանց մեծ մա սը (կա րաս-ներ, կճուճ ներ, սա փոր ներ, հատ կա պես տե ղա կան մշա կույ թի ավան դույթ նե րով պատ րաստ ված նե ր) թրծու մից առա ջա ցած սև ա մոխ րա գույն, սև ա շա գա-նա կա գույն և կարմ րա շա գա նա կա գույն խե ցուց են, որոնք պատ ված են քսուք նե րով, խնամ քով հղկված են և փայ լեց ված:

Կա վի տե սակն ընտր ված և առա վե լա գույնս մշակ ված է ըստ անոթ նե րի կի րա ռա կան նշա նա կու-

թյան: Սպաս քի խե ցին նուրբ է, մի ա տարր, հա վա սար թրծած: Դրանց մեծ մասն ավազ պա րու նա կող կա վե-րից են, խե ցին մի ջին խտու թյան է, թրծու մը` մի ջին որա կի: Խո հա նո ցա յին անոթ նե րը, կա րաս նե րի մի մա սը խո շո րա հա տիկ, թրծու մից գոր շա վուն, ան բա-վա րար հուն ցած կա վից են:

Խե ցա նոթ նե րը պատ րաստ ված են ձեռ քի` դան դաղ պտտվող դուր գի վրա, մեծ տա րա նե րը` ժա պա վե նա յին սկզբուն քով: Զար դա նախ շը ծած կում է անոթ նե րի` կամ ողջ մա կե րե սը, կամ մի այն վե րին մա սը: Մինչ այժմ հայտ նի օրի նակ նե րի մո տիվ նե րը երկ րա չա փա կան են, կա տար ված՝ գրա ֆի կա կան (փո րագ րում, ճնշու մ), փայ լեց ման և ռե լի եֆ մի ջոց-նե րով:

Զար դա մո տիվ ներն ու ղիղ, ալի քա ձև, խաչ վող, ան կյուն կազ մող, կտա ձև, ատամ նա վոր, շեղ փո-սիկ նե րով հար դար ված ռե լի եֆ և պա րա նա հյուս գո-տի ներ են (աղ. 5, նկ. 12, աղ. 6, նկ. 1–3, 5, 6): Սրանք ժա ռանգ վել են տե ղա կան խե ցե գոր ծու թյու նից, ինչ-պես ու րար տա կա նից` ողջ անո թը կար միր կամ բաց շա գա նա կա գույն քսու քով պա տե լը և կա տար յալ փայ լեց նե լը:

Այս պի սով, Ախ թա մի րի խե ցե ղե նի ձև ա տի-պա բա նա կան և տեխ նո լո գի ա կան վեր լու ծու թյամբ պարզվում է, որ այն Հա յաս տա նի` VI–IV դա րա-շրջա նի խե ցե ղե նի ան քակ տե լի մասն է, նույ նա կան` կենտ րո նա կան, հյու սիս–արև ե լյան շրջան նե րի, Սև-ա նի ավա զա նի նյու թե րի հետ: Այս մի աս նու թյու նը հե տև անք է VIII–VI դա րե րի մշա կու թա յին ընդ հա-նուր ավան դույթ նե րի և նոր ձև ե րի ու տեխ նի կա կան հնարք նե րի մի ա ձուլ ման:

64


1. Հ. Սի մո նյան, Հ. Գաշ, Ա. Ժա± ո չյան, Ռ. Վար դա նյան, Ս. Հմա յա ́ ան, Ի. Կա րա պե տյան , Պ. Ավե տի սյան, Հայ–բել գի ա կան հա մա տեղ պե ղումն եր Ոս կե վա զում, Հայ կա-կան Հան րա պե տու թյու նում 1993–1995 թթ. հնա գի տա կան հե տա զու թյուն նե րի ար դյունք նե րին նվիր ված 10–րդ գի-տա կան նստաշր ջա նի զե կու ցումն ե րի թե զեր, Երև ան, 1996:

2. Հ.Ավե տի սյան, Արա գած, Երև ան, 2001:

3. Մ. Ա. Իս րա յե ·ան, Էրե բու նի բերդ–քա ղա քի պատ մու-թյուն (ըստ ար ձա նագ րա կան ու հնա գի տա կան տSալ նե-րի), Երև ան, 1971:

4. Ի. Ա. Կա րա պե տյան, Նո րա շե նի վաղ հայ կա կան ամ րո-ցը, ՊԲՀ, 1974, N 2:

5. Ի. Ա. Կա րա պե տյան, Կար ճաղ բյու րի պե ղումն ե րը (1975–78 թթ.),ՊԲՀ, 1979, N 3:

6. Ի. Ա. Կա րա պե տյան, Հա յաս տա նի նյու թա կան մշա կույ-թը մ.թ.ա. VI–IV դդ., Երև ան, 2003:

7. Գ. Ա. Տի րա ցյան, Ի. Ա. Կա րա պե տյան, Ար մա վի րի՝ 1985–1986 թթ. պե ղումն ե րը, ՊԲՀ, 1988, N 3:

8. С. А. Есаян, Древняя культура племен северо–восточной Армении( III–I тыс. до н.э.).

9. С. А. Есаян, А. А. Калантарян, Ошакан I, ос нов ные результаты раскопок 1971–1983 гг., Ереван, 1988.

10. А. А. Мартиросян, Город Тейшебаини, по раскопкам 1947 –1958 гг., Ереван, 196.

11. А. А. Мартиросян, Армения в эпоху брон зы и раннего же леза, Ереван, 1964.

12. А. А. Мартиросян, Аргиштихинили, Ере ван, 1974.

13. Б. Б. Пиотровский, Кармир блур II, ре зуль таты раскопок 1949–1950 гг., Ере ван, 1952.

14. Б. Б. Пиотровский, Ванское царство /Урар ту/, Москва, 1959.

15. Г. А. Тирацян, Урарту и Армения: К воп ро су преемст-вен ности материальной куль туры, Вестник общ. наук АН Арм. ССР, 1968, 2.

16. Г. А. Тирацян, К вопросу о торевтике и юве лер ном деле Армении в ахеменидцкое время, ИФЖ, 1969, 1.

17. С. А. Есаян. Древняя культура племен се веро–осточной Армении (III–I тыс. до н. э.), таб. 17, рис. 4, таб. 20, рис. 1, 3. Ի. Ա. Կա րա պե տյան, Հա յաս տա նի նյու թա կան մշա կույ թը մ. թ. ա. VI–IV դդ., Երև ան, 2003, աղ. 12, նկ. 3,4,5, աղ. 13, նկ. 1,2: Մ. Իս րա յե ·ան, նշվ. աշխ., էջ 109.

18. С. И. Ходжаш, Керамика Эребуни, Сооб щения гос. Музея изобразительных искусств им. А. С. Пушкина, вып. 4, Моск ва, 1968.

19. O. W. Muscarella, Galatgah: An urartian site in nordwestern Iran, Expedition, 13/ 3–44, p. 44–49.

20. E. F. Schmidt, Persepolis, vol. I, Chicago, 1953.

21. K. Tanabe, A. T. Hoei, Hayashi, S. Miyashita, K. Ishida, Studies in the Urartian bronz objekts from Japanes collections /1/, Bulletin of the an cient Orient Museum, vol., IV, Tokyo, 1982.

Инесса Карапетян

КЕРАМИКА АХТАМИРА УРАРТСКОГО И АХЕМЕНИДСКОГО ПЕРИОДА

(Резюме)

Архитектурно–археологический комплекс Ахтамир расположен на высоком мысу правого берега р. Касах, в 2,5 км к югу от села Воскеваз Арагацотнского марза.

Комплекс включает в себя цитадель (дл. 155 м, шир. 135 м), с примыкающим к нему с запада поселением, а так же некрополь, протянувшийся на северо–восточной стороне от него.

В науке памятник известен давно, однако только в 1993–1995 гг. был изучен благодаря сис те ма тическим рас коп кам, проведенным армяно–бельгийской совместной экспедицией под руководством А. Симоняна и А. Гаша.

В результате количественного и качественного анализа, хронологической классификации подъемного и выя влен ного при раскопках керамического материала, был определен территориальный охват и широкая хронологическая пос-

65


ле довательность археологических эпох помятника.Данная статья посвещена двум группам керамики, которые по морфологическим

и техническим признакам от но сят ся к культурам Армении урартской и постурартско–ахеменидской эпох. Данными типологической классификации и анализа керамики этих групп выявлено, что 1) Урарты, правильно оценивая географическое расположение, эко но ми чес кие возможности и внутренний потенциал развития поселения укрепили крепостную стену цитадели новыми мощ ны ми контрфорсами и включили поселение в хозяйственную зону урартского центра Диди конд (Ошакан). 2) Пос ле падения урартской госу дарственности, поселение не пришло в упадок и продолжало свою жизнедеятельность и в последующие (ахеменидскую, эллинистическую и т. д.) эпохи.

Inessa Karapetyan

AKHTAMIR CERAMICS OF THE URARTIAN AND ACHAEMENID PERIODS(Summary)

The archaeological–memorial complex of Akhtamir is situated on a high cliff of the right bank of the river Kassakh, 2.5km south from the village of Voskevaz in Aragatsotn marz.

The complex includes a citadel (length – 155m, width – 135m), with a settlement on the west, as well as a necropolis, stretching along its north–eastern side.

The monument was known to the scholars long ago, though only in 1993–1995 was studied due to systematic excavations realized by Armenian–Belgian joint expedition headed by A.Simonyan (Armenia) and A. Gash (Belgium).

The analyses, the chronological classification of the unearthed ceramic material gave the opportunity to determine the occupied area, the chronological continuity of the archaeological epochs of the monument.

The present article is devoted to the two groups of ceramics, which according to their morphological and technical peculiarities belong to the cultures of Urartian and post–Urartian–Achaemenid epochs in Armenia. Due to the data of the analyses we have determined that 1. the Urartians taking into consideration the geographical position of the territory, the economical possibilities and the inner potential of the development of the settlement fastened the walls of the citadel with new strong counter–forts and included the settlement in the economical zone of the Urartian center Didi–kond (now Oshakan). 2. After the collapse of the Urartian state, the settlement continued to exist during the following epochs – Achaemenid, Hellenistic, etc.

66

ԳԱ ՅԱ ՆԵ ՔՈ ՉԱՐ ՅԱՆՊատմ. գիտ. թեկ նա ծու

ԴՎԻ ՆԻ ՄԻՋ ՆԱ ԲԵՐ ԴԻ ԱՆ ՏԻԿ ՇԵՐ ՏԻ ԲՆՈՒ ԹԱ ԳԻ ՐԸ(1986–1989 ԹԹ. ՊԵ ՂՈՒՄ ՆԵ ՐԻ ԱՐԴ ՅՈՒՆՔ ՆԵ ՐԸ)

Անց յալ դա րի 30–40–ա կան թթ. առ այ սօր հնա-գի տա կան հե տա զո տու թյուն նե րով Դվի նում բա ցա-հայտ վել է Ք .ա. III հա զա րամ յա կից մին չև XIII դարն ընդգր կող բազ մա շերտ հնա վայր (ժա մա նա կագ րա-կան որոշ ընդ հա տում նե րով)1:

Հու շար ձա նի միջ նա դար յան և վա ղեր կա թե-դար յան շեր տե րին զու գըն թաց` մի այն 1970–ա կան թվա կան նե րին հե տա զո տու թյան հա տուկ առար կա դար ձան նաև ան տիկ շրջա նի մշա կու թա յին հո րի զոն-նե րը: Սրանց վրա IV–XIII դդ. միջ նա դար յան հզոր շեր տե րի` պատ մա ճար տա րա պե տա կան բա ցա ռիկ նշա նա կու թյուն ու նե ցող շի նու թյուն նե րի առ կա յու թու-նը խիստ հատ վա ծա կան է դարձ նում քննվող շեր տի ու սում նա սի րու թյու նը: 1970–1985 թթ. ան տիկ շեր տի պե ղում նե րի արդ յունք ներն ամ փո փե լիս` ընդգրկ վել է նաև 1937 թ. ի վեր կա տար ված հե տա զո տու թյուն-նե րից ստացված տե ղե կատ վու թյու նը2:

Դվի նի միջ նա բեր դի` հա տած կոն հի շեց նող, 30 մ բարձ րու թյամբ բլրի գա գա թի՝ 0,5 հա մա կե րե-սով հար թա կին առ կա է Ար տա շիս յան նե րի շրջա նի` Ք . ա. II–Ք. հ. I դդ., 0,3–1,5 մ հ զո րու թյամբ մշա կու-թա յին շերտ:

Այդ հար թա կի արևմ տյան մասում, «բա կ»* պե-ղա վայ րի մոխ րա ռատ շեր տում, բաց վել են մեծ շի նու-թյան 10 մ եր կա րու թյամբ` հյու սի սից հա րավ ձգված

պա տի ու կից ներ քին բա ժան մունք նե րի մնա ցորդ ներ և սրանց շա րու նա կու թյու նը կազ մող հիմ քեր` ընդ-հուպ լան ջի հզոր պա րիս պը: Ըստ շեր տագ րա կան վեր լու ծու թյան` այս հիմ քե րը վերս տին օգ տա գործ վել են վաղ միջ նա դա րում, իսկ ավե լի ուշ` VIII դ. սրանց մի մա սը մնա ցել է հում աղ յու սով կա ռուց ված պա լա-տա կան շի նու թյան տակ3:

«Բա կի ցե դուրս, հա րավ–արև ել յան կող մում, «ջրա վա զա նի»** շրջա կայ քում, նույն` VIII դ. շեն քի մնա ցորդ նե րի տակ, բացվել են քա րա շար հիմ քե րի առան ձին հատ ված ներ` Ք . ա. II–Ք. հ. I դդ. և V–VII դդ. հնա գի տա կան գտա ծո նե րի մի ջա վայ րում4: Այս տեղ ի հայտ են եկել ծի սա պաշ տա մուն քա յին նշա նա կու թյան (Ք . ա. II–I դդ.) տա փաշ շե րի ու կա-րաս նե րի բե կոր ներ` հար դար ված կա մար նե րի մեջ թռչուն նե րով, ծաղ կաշղ թա նե րով, ցանց կեն կամ ներկված եռանկ յու նի նե րով ձևավորված գու նա զարդ գո տի նե րով: Հնա գի տա կան նման իրա վի ճակ վա վե-րաց վել է «ջրա վա զա նի ց» արև ելք` հյու սիս–հա րավ ձգվող –f,–g,–h,–i–5 քա ռա կու սի նե րի, ինչ պես նաև հա րավ–արև ել յան լան ջին հա րող –i–10–3 քա ռա-կու սի նե րի տա րած քում, մոխ րա ռատ շեր տում՝ պա-տե րի քա րե հիմ քե ր ու հում աղ յու սե վեր նա մա սե րի մնա ցորդ ներ, ան տիկ շրջա նին հատ կան շա կան գու նա զարդ խե ցե ղեն, վաղ միջ նա դար յան նյու թեր5:

67

ԴՎԻ ՆԻ ՄԻՋ ՆԱ ԲԵՐ ԴԻ ԱՆ ՏԻԿ ՇԵՐ ՏԻ ԲՆՈՒ ԹԱ ԳԻ ՐԸ

Նկ. 1 Միջ նա բեր դի գագաթի հար թա կի արև ե լյան տա րած քի պեղ ված հատ վա ծի հա տա կա գի ծը:

68

ԳԱ ՅԱ ՆԵ ՔՈ ՉԱՐ ՅԱՆ

Բլրի գա գա թի հա րավ–արև ել յան եզ րագ ծի հիշ յալ հատ վա ծում հայտ նա բեր վել են «մե ծա զանգ ված քա-րե րով շար ված կիկ լոպ յան պարս պի մնա ցորդ ներ»6:

1982–1985 թթ. առա վել պարզվեց հար թա կի հյու սիս–արև ել յան հատ վա ծի ան տիկ շեր տի հզո րու-թյունն ու բնույ թը7: Այս տեղ, Ք . ա. II–Ք. հ. I դդ., 1,5 մ հ զո րու թյամբ մշա կու թա յին շեր տում (300 քմ մա կե-րե սով) բաց վեց հա սա րա կա կան բնույ թի շի նու թյուն: Ուր վագծ վե ցին սյուների՝ իրենց նախնական տեղում պահ պանված սյան զույգ տո րա ձև խա րիսխ նե րով կենտ րո նա կան սրա հը և կից` եր կայ նա կի ու լայ նա-կի սեն յակ ները: Ք. հ. I դ. 50–ա կան նե րին ավեր վե լուց հե տո, IV–XIII դդ. տե ղում իրա կա նաց ված ծա վա լուն շի նա րա րու թյան հե տև ան քով ան տիկ կա ռույ ցը խիստ աղ ճատ վել է և սրա հա րա վա յին մի զգա լի հատ ված մնա ցել է IV դ. եռա նավ եկե ղե ցու հիմ քե րի տակ (նկ. 1): Շի նու թյա նը հյու սի սա յին կող մից հա րում է զանգ-վա ծեղ, անմ շակ քա րե րից շար ված հիմ քով, հում աղ-յու սե հզոր պա տի հատ վածը:

Բա ցա հայտ վել է, որ Ար տա շիս յան նե րի շրջա -նի շի նու թյուն նե րը կա ռուց վել են Ք . ա. VIII դ. ավեր ված ու հրկիզ ված՝ վաղ եր կա թե դար յան բնա կա վայ րի գորշավուն, մոխ րա ռատ շեր տի վրա, որն ակն հայ տո րեն տար բեր վում է Ք. հ. I դ. կե սին հռո մեա կան զո րա վար Կոր բու լո նի հան կար ծա հաս հար ձա կու մից կոր ծան ված ան տիկ բնա կա վայ րի հրդե հված վառ կար միր շեր տից8:

Նշենք, որ հար թա կի արև ել յան մա սում, IV դ. հիշ յալ եռա նավ եկե ղե ցու տակ, մի ջանկ յալ հո րի զո-նում պեղ ված (հնա րա վո րու թյան սահ ման նե րում) ուղ ղանկ յուն կա ռույ ցի հիմ քե րը Ք. հ. I դա րե րի շեր տի առ կա յու թյան առայժմ մի ակ նյու թա կան հա վաս տումն են միջ նա բեր դում (նկ. 1, a–1, – a–1 քառ.)9:

Հնա գի տա կան հե տա զո տու թյուն նե րի արդ-յունք ներն ան բա վա րար էին Դվի նի միջ նա բեր դի ան տիկ շեր տի նկա րա գիրն ամ բող ջաց նե լու հա մար, ուս տի անհ րա ժեշտ եղավ ընդ լայ նել պեղ վող տա-րած քը: 1986–1989 թթ. ու սում նա սիր վեց հար թա կի արև ել յան հատ վա ծը՝ IV դ. եռա նավ եկե ղե ցուց հա րավ և աս տի ճա նա բար ընդգր կեց մոտ 500 քմ տա րածք (նկ. 1):

Դվի նի ան տիկ բնա կա վայ րի՝ Ք.հ I դ. կե սին

կոր ծան ված շեր տում բաց վե ցին Ար տա շիս յան նե րի ժա մա նա կաշր ջա նի շի նու թյան մնա ցորդ ներ: Մոխ-րա ռատ այս մի ջա վայ րում, նույն շի նու թյան հա-տա կին, հրդե հում թրծված, հում աղ յու սե պա տե րի վառ կար միր գույն ստա ցած փլվածք նե րի, փայ տե կրող կա ռուց վածք նե րի ած խա ցած մնա ցորդ նե րի, ջար դոտ ված խե ցա նոթ նե րի մրա պատ բե կոր նե րի, կեն դա նի նե րի ս ևա ցած ոս կոր նե րի առ կա յու թյունն ուր վագ ծում է ան տիկ շի նու թյան հան կար ծա հաս կոր ծան ման օր հա սա կան պատ կե րը:

Քննվող շի նու թյան պե ղում նե րով բաց վե ցին.– պա տե րի աղ ճատ ված, թե րի հիմ քեր (մանր ու մի-

ջին չա փե րի գե տա քա րե րից, կա վե շա ղա խով, մի-ջի նը 1 մ լայ նու թյամբ շար վածք, բարձ րու թյու նը` մին չև 0,8 մ),

– հա տակ նե րի եր կու մա կար դակ (1,2 և 1,4 մ խո րու-թյունում*** տո փան ված հո ղա շեր տը հար թեց ված է կա վե լու ծույ թով կամ սա լարկ ված՝ տա փակ գե-տա քա րե րով),

– փայ տե սյուների տո րա ձև խա րիսխ ներ, –e–3–2 քա ռա կու սի նե րում` նարն ջա գույն տու ֆե եր կու խա րիսխ (0,29×0,29×0,16 մ և 0,32×0,32×0,17 մ քա ռա նիստ պատ վան դա նին, տր. 0,18 մ դա րա կիկ-նե րով, տր. 0,28 մ, h=0,08 մ և տր. 0,33 մ, h=0,09 մ տո րուս ներ, նկ. 2, 3, 4), –b+4 քա ռա կու սի ում` գորշ տու ֆե խա րիսխ (0,26×0,20×0,09 մ քա ռա նիստ պատ վան դա նին` տր. 0,23 մ թմ բիկ):

Պեղ վող տա րած քի շեր տագ րա կան հե տա զո-տու թյամբ բա ցա հայտ վել են. – տվյալ շի նու թյան հյու սի սա յին շա րու նա կու թյու նը`

մնա ցել է IV դ. կառուցված եռա նավ եկե ղե ցու տակ,– հա րա վա յին հատ վա ծի (մո տա վո րա պես`

–d– 2– 1+1, –e–1+1+2, –f+1 քառ.) հրդեհ ված հո-րի զո նում` IV–VI դդ. պա տե րի քա րա շար հիմ քե րի մնա ցորդ ներ,

– արև ել յան հատ վա ծի (–e+2, –d+1+2, –c+3+4 քառ.) հա տա կին, VII դ.` տար բեր չա փե րի գե տա քա-րե րով շար ված, ան կա նոն ձ ևի դամ բա րան ներ (–c+3 քառ., արև մուտ քից արև ելք ձգված թաղ ման փո սը` ան տիկ ժա մա նա կաշր ջա նի սա լա հա տա-կից գլա քա րեր հա նե լուց առա ջա ցած, ինք նա տիպ քա րարկ ղը),

69


Նկ. 2–4. Ան տիկ շեր տում բաց ված տու ֆե սյունախարիսխներ:

70


– արևմ տյան շա րու նա կու թյու նը մնա ցել է VIII դ. նո րա կա ռույց պա լա տա կան շի նու թյան արև ել յան, հում աղ յու սե զանգ վա ծեղ պա տի տակ,

– հա րա վա յին եզ րա յին մա սը (մո տա վո րա պես` – f+1+2+3 քառ.), որ մնա ցել է 893 թ. երկ րա շար ժից ավեր ված պարս պի` հում աղ յու սե փլված քի տակ,

– հա րավ–արևմ տյան հատ վա ծում (–d–3, –e–3–2 քառ.) X–XI դդ. հա մա հար թեց վել են նա խորդ շեր-տե րը, կրճատ վել է ան տի կի հզո րու թյու նը (հա տա-կը` տո րա ձև խա րիսխ նե րով ու բնո րոշ խե ցե ղե նով, բաց վել է ուղ ղա կի XI դ. նստվածք նե րի տակ, նկ. 2),

– հա րավ–արև ել յան հատ վա ծում (–d+3+4, – e+3 քառ.) XII–XIII դդ. ամ բող ջո վին հա մա հար-թեց վել են նաև ան տիկ հո րի զոն նե րը, մոտ 0,5 մ խո րու թյամբ ներ թա փան ցել են նա խորդ` Ք . ա. I հա զա րամ յա կի սկզբի շեր տի մեջ, կա ռու ցել կա-ցա րան ներ (պա տե րը կա վա կերտ են կամ շար ված թրծված աղ յու սով):

Այս բո լո րից զատ, IV–XIII դդ. ըն թաց քում իջե ցուկ հո րե րով պար բե րա բար քան դել են ան տիկ շի նու թյան հիմ քե րը, հա տել հա տակ նե րը, խա թա րել մշա կու թա յին հո րի զոն նե րը: Դրա հե տև ան քով ան-տիկ շեր տի հզո րու թյու նը պե ղա վայ րի տար բեր հատ-ված նե րում տա տան վում է 0,2–1 մ սահ ման նե րում:

Ի րա կա նաց ված վե րա կա ռու ցում նե րի, նո րո-գում նե րի հետ քե րի (ստո րին հո րի զո նի պա տի մնա-ցոր դը վե րի նի տակ, –c գծի արև ել յան ուղ ղու թյամբ` կցա կա ռույց ներ, լրա ցու ցիչ միջ նորմ ներ, –d+1+2 քա ռա կու սի նե րում` սեն յա կի հա րա վա յին պա տի մեջ հե տա գա յում բաց ված մուտք և այլն) բա ցա-հայտ ման առ կա հնա րա վո րու թյու նը թույլ չի տա լիս հստա կո րեն տար բե րել շի նա րա րա կան որո շա կի հո րի զոն ներ:

Տար բեր հո րի զոն նե րում հայտ նա բեր ված հնա-գի տա կան նյու թի (Ք . ա. II–Ք. հ. I դդ. բնո րոշ` երկ-գույն–ե ռա գույն հար դա րան քով կամ գու նա զարդ պատ կեր նե րով տա փաշ շե րի, օյ նո խո յա նե րի, ծո րա-կա վոր անոթ նե րի, կճուճ նե րի, կա րաս նե րի, քրե ղան-նե րի, թա սե րի, ըմ պա նակ նե րի, ճրագ նե րի բե կոր ներ, (նկ. 5, 6) միա տար րու թյու նը խո չըն դո տում է են թա շեր-տե րի ժա մա նա կագ րա կան տար բե րակ մա նը:

Արդ, փոր ձենք առ կա հնա գի տա կան իրա վի-

ճա կի ըն ձե ռած հնա րա վո րու թյամբ բա ցա հայ տել ան տիկ շի նու թյան գոր ծառ նա կան բնույ թը:

Գտա ծո նե րը հիմ նա կա նում (մոտ` 300) ջար-դոտ ված խե ցա նոթ ներ են: Սե ղա նի և խո հա նո ցա յին առօր յա գոր ծա ծու թյան սպասք (ըն պա նակ, գա վաթ, թաս, քրե ղան, պու լիկ, սա փոր և այլն) առա վել մեծ քա-նա կու թյամբ առ կա է շի նու թյան արևմ տյան մա սում.– –d–2–1, –e–2 քա ռա կու սի նե րում` ուղ ղանկ յուն հա-

տա կագ ծով սեն յա կի հատ վա ծում (տր. 0,35, խոր.` 0,5 մ) թո նիր` ակով, հա տա կի մեջ կի սով չափ թաղ-ված կա րաս, հար դա խառն կա վով ծեփ ված` տր. 0,7, խոր.` 0,16, կո ղի հաստ.` 0,03 մ օջախ,

– –e–3–2 քա ռա կու սի նե րում` սյու նա խա րիսխ նե րով սեն յա կի հատ վա ծում (կա վա կերտ հա տա կի մեջ ճզմված, բե րա նը թա սով ծածկ ված, երկ կան թա նի կճուճ, լծա կա վոր աղո րի քի վե րին քար),

– –d+1+2 քա ռա կու սի նե րում` գրե թե ամ բող ջա կան հա տա կագ ծով սեն յա կում (շար ժա կան օջախ նե րի, մա կույ կա ձև ու լծա կա վոր աղո րիք նե րի բե կոր ներ):

Խե ցե ղեն սպաս քի հիշ յալ տե սա կա նին և մթերք ամ բա րե լու, պա հե լու մե ծա քա նակ տա րաներ (տա-փա շիշ, կճուճ, կա րաս), մթեր քը մշա կե լու զանգ-վա ծեղ աղո րիք ներ, հա վանգ, եր կա թե կո րա շեղբ դա նակ, ինչ պես նաև օջա խի ու թոն րի մնա ցորդ ներ դիտ վում են շի նու թյան հյու սիս–արև ել յան բա ժան-մունք նե րի (մո տա վո րա պես` –c+1+2+3+4 քառ.)` բա զում փո փո խու թյուն ներ ու նո րո գում ներ կրած, աղ ճատ ված ցան ցում:

Գտա ծո նե րի նման մի ջա վայ րում, շի նու թյան հա րա վա յին եզ րա յին հատ վա ծում առ կա են` մոխ-րա ռատ, ան կա նոն եզ րագ ծով օջախ (1,35×0,7 մ, խոր.` 0,5 մ) և մոխ րա խառն աղ բա հո րեր (եր կու սը` – e+1 քառ., տր.` 0,8 և 0,85 մ, խոր.` 0,5 և 0,3 մ, մյուս եր կու սը –f+1 քառ.` տր.` 0,8 և 0,7 մ, խոր.` 0,5 և 0,8 մ)` ճրագ նե րի, խո հա նո ցա յին անոթ նե րի բե կոր-նե րի, ըն տա նի կեն դա նի նե րի ու թռչուն նե րի ոս կոր-նե րի պա րու նա կու թյամբ:

Այս պի սով, պե ղա վայ րի գտա ծո նե րի տե սա-կա նին հու շում է արևմ տյան հատ վա ծում բնա կե լի սեն յակ նե րի և սրանց կից` դե պի հա րավ և արև ելք տա րած ված, զուտ տնտե սա կան պա հանջ ներ բա-վա րա րող խո հա նոց–շտե մա րան նե րի առ կա յու թյուն:

71


Նկ.

5–6

Ան տ

իկ

ժա

մա

նա

կաշր

ջա նի խ

ե ցա

նոթ

ներ (

Ք. ա

. II

–I դ

դ.)

72


–E–3–2 քա ռա կու սի նե րում զույգ սյու նա խարս խի գո-յու թյու նը են թադ րում է, որ այս տեղ եր դի կա յին ծածկ ու նե ցող, խմբա վո րող ընդ հա նուր սեն յակ է եղել: Այ-սինքն, ուր վագծ վում է հա տա կագ ծա յին հո րին ված քի ավան դա կան սխե մա, որը նաև Ար տա շա տի նույն ժա-մա նակ յա` Ք . ա. II–Ք. հ. I դդ. բնա կե լի հա մա լիր նե րի հիմ քում է10:

Թե պետ պեղ ված հա մա լի րում օր գա նա կան մնա ցորդ նե րը (ա նո թի մեջ` կա նե փի հա տիկ ներ, աղ-բա հո րե րում` ըն տա նի կեն դա նի նե րի ու թռչուն նե րի ոս կոր ներ) սա կավ են, սա կայն առ կա խե ցե ղեն ար-տադ րան քը, քա րե սարք–հար մա րանք ներն այս տեղ բա ցա հայ տում են կեն սա պա հով ման գյու ղատն տե-սա կան ավան դա կան ճյու ղե րի` հա ցա տու ու յու ղա-տու բու սա տե սակ նե րի մշա կման, խա ղո ղա գի նե գոր-ծու թյան, անաս նա պա հու թյան և թռչնա բու ծու թյան հիմ նա կան բնա գա վառ նե րը: Շտե մա րան նե րում, որ պես սննդամ թեր քի տա րա գոր ծած վող անոթ նե րի շար քում, գի նու պա հես տա վոր ման ու տե ղա փոխ ման հա մար նա խա տես ված տա փաշ շե րի քա նա կի ակ-

նա ռու գե րակշ ռու թյու նը վկա յում է գի նե գոր ծա կան ար տադ րան քի զգա լի ծա վալ նե րի մա սին: Նույնն են հա վաս տում նաև Դվի նի բլրի շրջա կայ քում հայտ նա-բեր ված` Ք . ա. II–I դդ. տա րա տե սակ տա րա պան նե-րը11: Բնա կե լի հա մա լի րում ար տադ րա կան բնույ թի հա տուկ բա ժան մունք նե րի բա ցա կա յու թյու նը վկա-յում է, որ գյուղմ թեր քի որոշ տե սակ ներ վե րամ շակ-ված վի ճա կում են տե ղա փոխ վել ու պա հես տա վոր վել շտե մա րան նե րում: Այս տեղ բա ցա հայտ ված «փակ» խե ցա նոթ նե րը մոտ մեկ քա ռոր դով գե րա զան ցում են «բա ց» անոթ նե րի քա նա կը:

Սե ղա նի ըն տիր սպաս քը****, ինք նա տիպ պատ կեր նե րով գու նա զարդ անոթ նե րը, թո նիր նե րը, օջախ նե րը, տա րա տե սակ ճրագ նե րը բա րե կե ցիկ կեն ցա ղի որո շա կի մա կար դա կի նկա րա գիր են:

Ա ռա ջի կա պե ղում նե րը, թե րևս, հնա րա վո րու-թյուն կըն ձե ռեն ուրվագծելու Դվի նի միջ նա բեր դի ան տիկ շեր տի համեմատաբար ամ բող ջա կան պատ-կերը:

1. A. Kalantarian, Dvin. Histoire et Archeologie de la ville medievale, Paris, 1996, p. 35–54.

2. Գ. Գ. Քոչարյան, Դվին III. Դվինը անտիկ դարաշրջանում, Երևան, 1991: Г. Ко ча рян, А. Ка лан та рян, К. Ка фа да рян, Ан тич-ный слой на тер ри то рии цетн раль но го квар та ла и ци та де ли Дви на.– В кн. Н. Г. Ако пян, Ф. С. Ба баян, А. С. Жам ко чян, А. А. Ка лан та рян, К. К. Ка фа да рян, Г. Г. Ко ча рян, Двин IV. Го-род Двин и его рас коп ки (1981–1985 гг.), Ере ван, 2008, с. 129–164.

3. Կ. Ղաֆադարյան, Դվին քաղաքը և նրա պեղումները, II, Երևան, 1982, էջ75–78: Г. Ко ча рян, А. Ка лан та рян, К. Ка фа-да рян, նշվ. աշխ., էջ 132–133, 147:

4. Կ. Ղաֆադարյան, նշվ. աշխ., էջ 192:

5. Կ. Գ. Ղաֆադարյան, Ա. Ա. Քալանթարյան, Դվին II. Դվին քա ղաքը և նրա պեղումները (1973–1980 թթ.), Երևան, 2002, էջ 18, 23–24: К. Х. Кушна ре ва, Древ ней шие па мят ни ки Дви на, Ере ван, 1977.

6. Կ. Ղաֆադարյան, նշվ. աշխ., էջ 54:7. Г. Кочарян, А. Ка лан тарян, К. Ка фа дарян, նշվ. աշխ., էջ 133–

137, 147–150:

8. Ա. Ա. Քալանթարյան, Դվինի նյութական մշակույթը IV–VIII դդ., Երևան, 1970, էջ 10: Գ. Քոչարյան, Անտիկ Դվինը Ար տա շատի պաշտպանական համակարգում, Հանդէս ամ-սօրեայ, 1996, թիւ 1–12, էջ 347–349:

9. Г. Кочарян, А. Ка лан тарян, К. Ка фа дарян, նշվ. աշխ., էջ 142, 149:

10. Կ. Ղաֆադարյան, Արգիշտիխինիլի քաղաքի ճարտա րա պե-տությունը, Երևան, 1984, էջ 79–80, 125–128: А. В. То ни кян, Ар хи тек ту ра жи лых до мов Ар та ша та (II в. до н. э.–IV в. н.э.): Ав то ре фе рат дис…. канд. ар хи тек ту ры, М., 1987, с. 7–11.

11. Գ. Գ. Քոչարյան, Նոր նյութեր Դվինի հելլենիստական բնա-կա վայրի վերաբերյալ, ՀԽՍՀ ԳԱ «Լրաբեր հասարակական գի տությունների», 1990, N 2, էջ 101, տախտ. II:

* Պայմանականորեն «բակ» է անվանվել VIII դ. պալատական շինության կենտրոնական բակը (Կ. Ղաֆադարյան 1982, էջ 44, 97):

** Պայմանականորեն «ջրավազան» է անվանվել միջնադարյան` շրջանաձև քարաշեն կառույցը (Կ. Ղաֆադարյան 1982, էջ 48–49, նկ. 28):

*** Բոլոր չափումները տրված են եռանավ եկեղեցու կրաշաղախ հատակի (–4,05 մ) մակարդակից:

**** Բնակելի հատվածում հայտնաբերվել են` մատնեքազարդ իրանով, վարդյակազարդ նստուկով մետաղե թաս–ըմպանակների կավե ընդօրինակումների բեկորներ, կանաչ խայտերով մուգ մոխրագույն պորփյուրե սկահակի շրթնամաս և այլն:

73


Гаяне Кочарян

ХАРАКТЕРИСТИКА АНТИЧНОГО ПЛАСТА ЦИТАДЕЛИ ДВИН(Результаты раскопок 1986–89 гг.)

(Резюме)

На тер ри то рии Дви на, на юго–во сточ ной сто ро не вер ши ны хол ма об на ру жен куль-тур ный пласт ll–l вв. до Р. Х. мощ ностью 1 м.

Здесь раск рыт фун да мент жи ло го стро е ния с тра ди ци он ной пла ни ров кой. В ре-зуль та те срав ни тель но го ана ли за наб лю де ний стра тиг ра фии, стро и тель ных остат ков, ке ра ми чес ких, ка мен ных и же лез ных на хо док вы ри со вы ва ет ся об щая кар ти на жи лых, хо зяйст вен ных и др. под соб ных по ме ще ний.

На ли чие кра си вой сто ло вой по су ды, ори ги наль но ра зук ра шен ных со су дов, тон-ды ра, оча га, раз но об раз ных све тиль ни ков ука зы ва ет на оп ре де лен ный уро вень бла го-со сто я ния.

Gayane Kocharyan

THE DESCRIPTION OF DVIN’S CITADEL ANCIENT LAYER (Due to 1986–1989 excavation results)

(Summary)

The cultural layer of the 2nd B.C.–1st A.D. centuries (of 1.0 m thickness) has been unearthed in the southeastern part of Dvin hilltop. Here it has been revealed the dwelling–house built according to the principles of traditional scheme of the lay–out.

The room with the torus–shaped column bases probably played the role of a communal room grouping the sections. The dwelling–house after being destroyed and burnt in the mid–1st century A.D. was continuously deformed until the 12th–13th centuries by extensive building activities in this same territory.

Stratigraphic observation and comparative analysis of the building ruins and pottery, stone, metal artifacts outline the general picture of the dwelling and auxiliary household sections. The availability of choice tableware, original painted vessels, eastern ovens(tonir), fireplaces, different kinds of oil lamps is the description of the certain level well off life.

74

ՖԻՐԴՈՒՍ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ

ՔՈՒ ՉԱԿ IV ՀՈՒ ՇԱՐ ՁԱ ՆԱԽՄ ԲԻԻ ՊԵ ՂՈՒՄ ՆԵ ՐԸ

1986 թ. ԵՊՀ հնա գի տու թյան գի տա հե տա զո-տա կան լա բո րա տո րիա յի ար շա վա խում բը ձեռ նա-մուխ եղավ Ա պա րա նի շրջա նի (այժմ` Ա րա գա ծոտ նի մարզ) Քու չակ գյու ղից 3 կմ հա րավ գտնվող ջրամ-բա րի արևմտյան ափի դամ բա նա դաշ տի կենտ րո-նա կան հատ վա ծի և ջրամ բարն արևմուտ քից շրջա-փա կող բլրա շար քի հա րա վա յին եզ րի ամ րոց–բնա-կա տե ղիի ուսում նա սի րու թյա նը1:

Դամ բա նա դաշ տը տա րած վում է ամ րո ցա կիր բլրի արևել յան կող մի թեք հար թու թյան վրա, որը պար բե րա բար ջրա ծածկ է լի նում: Այս հատ վա ծում դամ բան նե րի վեր գետն յա ակն հայտ նշան նե րը չեն պահ պան վել: Միայն քա րե րի երևա ցող գա գաթ ներն են հու շում հու շար ձան նե րի առ կա յու թյան մա սին: Աշ նա նը, երբ ամ բար ված ջրի մա կար դակն իջ նում է, հյու սի սա յին, ջրա ծած կույ թից ազատ ված տա րած-քում դիտ վում են բազ մա թիվ դամ բա նաթմ բեր:

1986–1987 թթ. դաշ տա յին հե տա զո տա կան աշ խա տանք նե րի եր կու ամս վա ըն թաց քում դամ բա-նա դաշ տի տա րած քում ուսում նա սիր վել են տար բեր սկզբունք նե րով կա ռուց ված 9 դամ բա նա յին հա մա-լիր, որոնց դամ բա նախ ցե րը (11) բա ցա հայտ վել են երեք քա ռա կու սում և հե տա խու զա կան խրա մատ-նե րի մի ջո ցով ստուգ ված մոտ 600 քմ մա կե րե սով տա րած քում (աղ.1)2:

Դամ բա րան 1: Ար տա քին նշան նե րից պահ-պան վել էին 3 քա րի վեր գետն յա փոքր հատ ված ներ:

Դրան ցից եր կու սը շրջա պա տում առ կա կարծր տու-ֆից է, իսկ արևմտյան եզ րի նը` ծա կոտ կեն բա զալ տե գե տա քա րից: Սրան ցից արև3ելք բաց վեց չոր րորդ, ստոր գետն յա քա րի պահ պան ված մա սը` սև գույ նի փա փուկ տու ֆից: Նման գու նա վոր մամբ և որա կի տու ֆա քար շրջա պա տում չկա: Սրանք, ան կաս կած, կրոմ լե խի (հա վա նա կան տրա մա գի ծը` 12,5 մ) պահ-պան ված հատ վածն է, որից 2,8 մ հա րավ, ամ բող ջու-թյամբ քա րա զուրկ կա վա հո ղա յին շեր տում բաց վեց հյու սիս–արևել քից հա րավ–արևմուտք ուղղ վա ծու-թյամբ (12° շե ղում դե պի արևելք), 4×2,3 մ մա կե րե սով և 0,4 մ բարձ րու թյամբ մի հար թակ (աղ. 2): Ինք նա-տիպ կա ռուց ված քով հար թա կի մի ջուկն ամ բող ջու-թյամբ բաղ կա ցած էր գրե թե բա ցա ռա պես մի ջին չա փի գե տա քա րե րից ու շրջա պա տի կա վա հո ղից խստո րեն տար բեր վող սև կա վա հո ղի խառ նուր դից, իսկ պա րա գի ծը սահ մա նա փակ ված–սահ մա նա-զատ ված էր սև գույ նի, տար բեր մե ծու թյան սա լիկ-նե րով և կար միր գույ նի, միայն փոքր չա փի քա րե րի կտոր նե րով: Ստո րին հատ ված նե րով բնա հո ղի մեջ խրված սև գույ նի տու ֆակ տոր նե րը բարձ րա նում էին մինչև հար թա կի վե րին հո րի զո նը: Հար թա կի լից քը պա րու նա կում էր նաև քիչ քա նա կու թյամբ կար միր տու ֆա քա րի խիճ: Մա կե րե սից 0,4 մ խո-րու թյամբ բաց վե ցին մանր եղ ջե րա վոր կեն դա նու ծնո տի կտոր ներ4 և ուշ բրոն զի վաղ փու լին բնո րոշ քրե ղա նի բե կոր ներ (աղ. 3, նկ. 1), որոնք կոտ րել են

75

ՔՈՒՉԱԿ IV ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏԻ ՊԵՂՈՒՄՆԵՐԸ

հար թա կից դուրս ու բե րել–լցրել լից քի կա տար ման հա մա պա տաս խան փու լում: Այս տեղ գտնվե ցին նաև վա նա կա տի մշակ ված և անմ շակ բե կոր ներ` մի քա-նի սը գե տա քա րա յին վա նա կա տից (աղ. 3, նկ. 2–12): Բա ղադ րու թյամբ ան փո փոխ լից քը (բա ցա ռու թյամբ անկ յու նա մերձ հատ ված նե րի, որոնք լցված էին սև կա վա հո ղով) շա րու նակ վեց մինչև 1,3 մ խո րու-թյամբ: Հար թա կի տակ բաց վեց գետ նա փոր դամ-բա նա փո սը, որի լայ նա կան` հյու սիս–արևել յան և հա րավ–արևմտյան պա տե րի մոտ, բա ցա ռա պես սև գույ նի տու ֆակ տոր նե րով ձա գա րաձև շար վածք ներ էին (աղ. 2): Դրանց կենտ րո նա կան հատ ված նե րում, բնա հո ղի վրա դրված էին խո շոր, կար միր գույ նի տու-ֆի կտոր ներ. երե քը` հյու սիս–արևել յան կող մում` եր կու շար քով, եր կու սը` հա րավ–արևմտյա նում` միա շարք: Հա րավ–արևել յան և հյու սիս–արևմտյան եր կայ նա կան պա տե րի ուղ ղա հա յաց կտրվածք նե րի վրա դիտ վում էին տար բեր մե ծու թյան, բա րակ ու հարթ սև տու ֆակ տոր ներ: Ձա գա րաձև շար վածք-ներն արևել յան պա տի հիմ նա մա սում միա նում էին, իսկ դե պի արևմուտք լեզ վա կաձև բաց վածք էր` լցված սա կավ ած խակ տոր ներ պա րու նա կող ս ևա-գույն կա վա հո ղով, որը բա րակ շեր տով փաս տագր-վեց նաև ձա գա րաձև կերտ ված քի ողջ մա կե րե սին: Սրա նով կար ծես առանձ նաց վում–տա րան ջատ վում էին եր կու տար բեր իմաս տա վո րում ունե ցող երևույթ-ներ: Ձա գա րաձև կերտ ված քի միա շարք քա րե շեր տը ծած կում էր ան խառն, սև կա վա հո ղի լից քը: Սրա տակ, հա տա կի վրա փաս տագր վեց բա ցա ռա պես սև, փոքր չա փի տու ֆակ տոր նե րով կա ռուց ված ան հարթ սա լա հա տակ, որը զբա ղեց նում էր դամ բա նախ-ցի ողջ մա կե րե սը: Ծած կա սա լե րի տակ բաց վե ցին դի մա յին մա սե րով տար բեր ուղ ղու թյամբ` աջը` հյու սիս, ձա խը` հա րավ դրված եր կու ձիու գանգ, և յու րա քանչ յու րի մոտ եր կո ւա կան վեր ջույթ նե րի ոս-կոր ներ5: Ձա խա կողմ յան ձիու ոս կոր նե րի դիր քը քիչ խախտ ված էր, իսկ աջա կողմ յա նի եր րորդ սմբա կը փաստ վեց ծնո տոսկ րի տակ: Գան գերն ու ոս կոր նե-րը պատ կա նում են աջը` 15, ձա խը` 2,5–3 տա րե կան հեծ կան ձիե րի6 (աղ. 2): Դամ բա նախ ցի կենտ րո-նա կան հատ վա ծում, կար միր գույ նի տու ֆի ավա-զան ման հա տիկ նե րով առատ ս ևա գույն կա վա հո ղի

մեջ և ան մի ջա պես ոս կոր նե րի վրա գտնվե ցին մեծ քա նա կու թյամբ փայ տած խի մանր կտոր ներ: Ձիե րի ոս կոր ներն այր ված չէին: Հա վա նա բար նժույգ նե րի հատ վա ծա յին թաղ ման արա րո ղու թյունն ուղեկց վել է կրա կի մի ջո ցով իրա կա նաց ված մաք րա գործ ման ծե սով: Փայ տած խի կտոր նե րի տե ղը և հատ կա պես տար բեր շեր տե րում հան դես գա լը վկա յում են, որ դա խա րույ կի հետք չէ, և որ փայ տա ծու խը (ըստ ամե նայ նի` բոր բոք վի ճա կի) խառն վել–ա վե լաց վել է դամ բա րա նի լից քին:

Հիմ նա հո ղա յին դամ բա նա խու ցը (եր կա րու-թյու նը` 3,9 մ, լայ նու թյու նը` 2,3 մ, խո րու թյու նը` 1,9 մ) առանց քով հար թա կի ուղղ վա ծու թյամբ էր` 12° շե-ղում դե պի արևելք, և իր լից քի գու նա յին երան գով ու բա ղադ րու թյամբ խիստ տար բեր վում էր շրջա պա տի կա վա յին բնա հո ղից: Շի նա քա րե րի գու նա յին հա րա-բե րակ ցու թյու նը հա վա նա բար բխում է հոգևոր–պաշ-տա մուն քա յին պատ կե րա ցում նե րից և հան դի սա նում թաղ ման ծի սա կար գի բա ղադ րիչ նե րից մե կը: Այս են թադ րու թյան հա մար փաս տարկ կա րող է ծա ռա-յել նաև այն, որ մեր ձա կայ քում կար միր ու սև գույ նի, նման որա կա կան հատ կա նիշ ներ ունե ցող տու ֆե րի ել քեր չկան և կրոմ լե խի պահ պան ված հատ վա-ծի տու ֆա բե կո րը հա տուկ բեր վել է այլ վայ րե րից: Ա ռայժմ եզա կի, յու րօ րի նակ ճար տա րա պե տա կան հո րին ված քով դամ բա նա խու ցը, թերևս, կա ռուց վել է ձի երի հու ղար կա վոր ման հա մար:

Դամ բա նա խու ցը շրջա փա կող կրոմ լե խի պահ-պան ված հատ վա ծի քա րե րի վրա ակն հայտ են փոր ման–խազ ման եղա նա կով կա տար ված գծա յին նշա նագ րեր7:

Դամ բա նախ ցում ուղեկ ցող նյու թեր չհայտ նա-բեր վե ցին: Հար թա կի լից քում գտնված քրե ղա նի բե կոր նե րը հնա րա վո րու թյուն են տա լիս դամ բա-րա նը թվագ րել Ք. Ա. XV դա րի I կե սով, որն ընդ-հա նուր առու մամբ հաս տատ վում է նաև մեր ձա վոր հարևա նու թյամբ պեղ ված և թվագ րա կան լիար ժեք գույ քա կազմ ունե ցող հա մա լիր նե րի ճար տա րա պե-տա–շի նա րա րա կան ընդ հա նուր ման րա մաս նե րի հա մե մա տա կա նով:

Դամ բա րան 2: Գտնվում է նա խոր դից 2–3 մ հ յու սիս–արևելք (աղ.1): Գետ նե րես դի տար կե լի էին

76


միայն հո ղի մա կերևու թից քիչ բարձր մի քա նի քա րե-րի փոքր հատ ված ներ` շրջա նաձև դա սա վո րու թյամբ: Կրոմ լեխն ամ բող ջու թյամբ բաց վեց 0,5–0,7 մ խո րու-թյան վրա: Գրե թե կա նո նիկ շրջա նա գիծ է 9,5 մ տ րա-մագ ծով, կա ռուց ված տար բեր երան գի և խտու թյան բա զալ տով (նաև գե տա քա րե րով): Հյու սի սա յին կող-մում դրված էր սև գույ նի տու ֆակ տոր (աղ. 4): Ամ բող-ջա կան պահ պան ված կրոմ լե խի հա րավ–արևմտյան մա սում բաց ված մուտքն8 (հաշ վետ վու թյան մեջ` դան բա րան N 4) ամ բող ջու թյամբ կա ռուց ված էր կապ տա վուն, կարծր տու ֆից (աղ.1, N 4): Արևել յան և արևմտյան պա տե րը կա ռուց ված են տա րա չափ, մե կա կան, ուղ ղա հա յաց դրված սա լա տիպ տու ֆա-քա րե րով, իսկ մինչև կրոմ լեխ ըն կած հատ ված նե-րը լրաց ված նույ նա տիպ տու ֆի մանր կտոր նե րով: Մուտ քը հա րավ–արևմտյան կող մից «փակ ված» էր թեք դրված հաստ տու ֆա սալ–«դռնով» (աղ. 6, կտրվածք III–III), որի վրա և շուր ջը ս ևա գույն, ամուր կա վա հո ղա յին բա ղադ րի չով փոքր գե տա քա րե րի և կար միր տու ֆի խճա քա րով խա ռը լիցք էր` հար և նման N 1 դամ բա նի հար թա կի լից քին: «Դռան» ստո-րին մա կար դա կում մուտ քի ամ բողջ մա կե րե սը լցված էր նույ նա տիպ` ս ևա գույն, ամուր կա վա հո ղի շեր տով, որի հյու սիս–արևել յան կող մում` կրոմ լե խի քա րե րի վրա բաց վեց թեք դրված տու ֆե սա լա տիպ «շե մա-քար» (աղ. 6, կտրվածք III–III): Սրա և «դռան» մի-ջա կայ քում` եր կու սից էլ քիչ ցած, խո շոր ծած կա սալ էր, որը եզ րե րով մտնում էր «դռան» (աղ. 6, կտրվածք III–III և IV–IV) և ավե լի փոքր մա սով` արևե լա կողմ-յան պա տա սա լի տակ: «Դուռ»–տու ֆա սա լի տակ, ուղ ղա հա յաց դիր քե րով դրված էին եր կու ոչ հաստ տու ֆե սա լիկ (աղ. 6, կտրվածք III–III):

Կրոմ լե խով շրջա փակ ված տա րած քը ժա մա նա-կի ըն թաց քում ամ բող ջու թյամբ լցվել էր քա րա զուրկ, դեղ նաե րանգ կա վա հո ղով: Միայն կենտ րո նա կան հատ վա ծում բաց ված մոտ 6,0 մ2 մա կե րե սով հատ-վածն էր ծածկ ված ամուր ու քա րա զուրկ ս ևա գույն կա վա հո ղով` հար և նման մուտ քի հա տա կի ու «դռան» վրա փաս տագր ված լից քի, ինչ պես նաև N 1 դամ բա նի հար թա կի կա վա հո ղին: Ուղ ղանկ յուն հա-տա կագ ծով հատ վա ծի և մուտ քի վե րին հո րի զո նը հա մա պա տաս խա նում էր կրոմ լե խի ստո րին հո րի-

զո նին: Բնա հո ղից ակն հայ տո րեն տար բեր այս ս ևա-գույն կա վա հո ղա յին լից քի տակ բաց վե ցին կապ տա-վուն կարծր տու ֆից տար բեր չա փե րի ծած կա սա լեր: Հյու սի սա յի նը դրված էր հո րի զո նա կան դիր քով, իսկ մնա ցած նե րը` թեք դիր քով: Սրանց անհ րա ժեշտ դիրք տա լու հա մար, որ պես հե նա րան ներ, օգ տա-գոր ծել էին տար բեր չա փե րի գե տա քա րեր (աղ. 4): Հյու սիս–արևել յան մա սը բնա հո ղից սահ մա նա զատ-ված էր շրջա նաձև դրված, նաև սև գույ նի տու ֆակ-տոր նե րով: Ս ևա գույն կա վա հո ղի շեր տի տակ բաց-ված քա րե րը կազ մում էին սեղմ հպված միաս նա կան կա ռուց վածք (աղ. 4, կտրվածք I–I): Ծած կա սա լե րի տակ բաց վեց դա տարկ թողն ված դամ բա նա խու ցը: Ծած կի յու րա հա տուկ կա ռուց ված քը զերծ էր պա հել դամ բա րա նը հո ղա յին նստվածք նե րի ներ թա փան-ցու մից, իսկ փաս տագր ված 0,2–0,25 մ հաս տու թյամբ հա տա կա մերձ նստված քը գո յա ցել էր պար բե րա բար ջրով ծածկ վե լու հետևան քով: Այս հո ղա շեր տը ծած-կում էր միայն դամ բա նաս րա հում եղած ոսկ րա բա-նա կան նյութն ու խրա մա տում դրված կա վա նոթ նե րը: Դամ բա նա խու ցը (եր կա րու թյու նը դրո մո սով՝ 2,45 մ, լայ նու թյու նը՝ 0,95 մ, խո րու թյու նը՝ 0,5 մ), ծած կով հան դերձ, կա ռուց ված էր նույ նա տիպ` կապ տա-վուն, կարծր տուֆ քա րով և առանց քով ուղղ ված էր հյու սիս–արևել քից հա րավ–արևմուտք (160 շե ղում դե պի արևելք, աղ. 4): Եր կայ նա կան պա տե րը կա-ռուց ված են ուղ ղա հա յաց դրված եր կո ւա կան տա-րա չափ սա լա քա րով. արևել յան պա տի սա լա քա րե րը հաս նում են մինչև բնա հո ղին, իսկ արևմտյա նը` քիչ կարճ էին: Լայ նա կի պա տե րը բնա հո ղից են: Կենտ-րո նա կան մա սում կա ռուց ված միջ նա պա տը բարձր էր կո ղա սա լե րից և դամ բա նա խու ցը բա ժա նում էր հա րավ–արևմտյան կող մում գտնվող դրո մո սից, որը ծածկ ված էր թեք դրված սա լա քա րով (աղ. 4): Միջ նա պա տի արևել յան կող մի սա լա քա րը դրվել էր սկզբնա պես, իսկ սրա շա րու նա կու թյու նը հան դի-սա ցող «դռան» բաց ված քը փա կել էին երեք փոքր քա րով` թաղ ման ավար տից հե տո: Եր կայ նա կան և բա ժա նա րար պա տե րի սա լա քա րե րը տե ղադր ված են նա խօ րոք փոր ված տար բեր` 0,1–0,23 մ խո րու-թյան խրա մատ նե րի մեջ: Հա տա կից բարձր, բնա հո-ղի թմբաձև հար թա կի վրա բաց վե ցին դիա մաս նատ-

77


ված մար դու կմախ քի ոս կոր նե րը` կո ղոսկ րերն ու ող նա շա րը բա ցա կա յում էին: Ստո րին ծնո տից զուրկ գան գը բաց վեց արևել յան և բա ժա նա րար պա տե րի անկ յու նում, դի մա յին մա սով ուղղ ված դե պի հա րավ–արևելք: 45–50 տա րե կան տղա մար դու9 կմախ քի առ կա հատ ված նե րը դա սա վո րել էին աջ կող քի վրա պառ կա ծի դիր քով: Ու ղեկ ցող 6 կա վա նո թից հին գը խմբված էին պա տե րի տակ: Քրե ղան նե րը դրված էին իրար վրա և խրա մա տի մեջ, իսկ մեծ կա վա նո թը (աղ. 5, նկ. 3)` շատ վատ պահ պան ված ոս կոր նե րի վրա (աղ. 4): Արևմտյան պա տի տակ փաս տագր-վեց զո հա բեր ված մանր եղ ջե րա վոր կեն դա նու վատ պահ պան ված ծնո տոսկր:

Մուտ քի հա տա կի` ծած կա սա լե րի ներ քո բաց-ված N 4 դամ բա նա խու ցը (եր կա րու թյու նը՝ 2,15 մ, լայ նու թյու նը՝ 0,7–0,86 մ, խո րու թյու նը՝ 0,6 մ) հյու-սիս–արևել քից հա րավ–արևմուտք ուղղ վա ծու թյամբ (15° շե ղու մով դե պի արևելք): Սրա վեր գետն յա հատ վա ծը և եր կայ նա կան պա տե րը կա ռուց ված էին նույ նա տիպ տուֆ քա րով (աղ. 6), որով ձ ևա վոր ված էր կենտ րո նա կան դամ բա նաս րա հը: Լայ նա կան պա-տե րը հիմ նա հո ղա յին էին, իսկ եր կայ նա կան պա տե-րի եր կու ուղ ղա հա յաց քա րե րը նա խա տես ված էին մուտ քը փա կող «դուռ» սա լա քա րը կրե լու և դրա դիր-քը պահ պա նե լու հա մար (աղ. 6, կտրվածք III–III):

Դամ բա նա խու ցը լցված էր ման րա հա տիկ, ջրա վա զա յին բա ղադ րի չով ս ևա հո ղի խառ նուր դով, որի վե րին հո րի զո նում բաց վե ցին ոս կոր նե րի մանր կտոր տանք, փայ տած խի ու անմ շակ վա նա կա տի մի քա նի բե կոր: Դամ բա նախ ցում, հատ վա ծա բար երկ շերտ, դրված էր 15 անոթ (աղ. 7–8)10: Դրան ցից մե կը դրված էր բե րանք սի վար (աղ. 6, հա տա կա գիծ, կտրվածք III–III): Դամ բա րա նի եր կու անկ յուն նե-րում դրված էին զո հա բեր ված մանր եղ ջե րա վոր կեն դա նի նե րի ստո րին ծնոտ ներ, որոնց մեր ձա կա կա վա նոթ նե րի տակ բաց վե ցին ինչ–որ կեն դա նու ոս կոր նե րի բե կոր ներ: Ներ կա յաց վա ծից ակն հայտ է, որ հա մա լիրն ամ բող ջու թյամբ կա ռուց ված է ի պա-տիվ կենտ րո նա կան դամ բա նախ ցում թաղ վա ծի, իսկ մուտ քի խցում դրվել են մնաց յալ ըն ծա ներն ու զո հա-բեր ված կեն դա նի նե րի հատ ված նե րը:

Մեկ կրոմ լե խով շրջա փակ ված մե կից ավե լի

դամ բա նախ ցեր հայտ նի են Լճա շե նի11, Քա նա գե-ղի12, Նո րա տու սի13, Քու չակ IV–ի N 3 և այլ, իսկ կրոմ լեխ նե րի ար տա քին կցա կա ռույց ներ` տար բեր հա տա կագ ծա յին լու ծում նե րով և տա րա չափ կերտ-վածք նե րով` Քա նա գե ղի14, Շա մի րա մի15, Հնա բեր-դի16, Ծաղ կա լան ջի17 հնա վայ րե րից: Վե րը ներ կա-յաց ված հա մա լի րի կրոմ լե խի զու գա հեռ մեզ հայտ նի չէ: Միայն Ստե փա նա կեր տի N 119 դամ բա նաբլ րի տակ բաց ված հար թա կի հա տա կա գիծն է նման վում քննարկ վող օ րի նա կին18:

Ու շագ րավ է կրոմ լե խի հյու սի սա յին կող մում սև գույ նի տու ֆակ տո րի առ կա յու թյու նը: Սա վկա յում է, որ հնաբ նակ նե րը կա րո ղա ցել են ճշգրտո րեն որո շել հյու սի սը, և հա տուկ նշա հա րել են: Այն տե սա կե տը, որ դամ բա նախ ցե րը բրոն զի դա րում կողմ նո րո շել են արևա ծա գով և դրանց տար բեր աս տի ճան նե րի շե ղում ներն աշ խար հի ծա գե րի նլատ մամբ արդ յունք են տար վա ըն թաց քում արե գա կի նկատ մամբ երկ-րագն դի ունե ցած ուղեծ րա–ա ռանց քա յին տար բեր դիր քե րի19, մեր կար ծի քով այս դեպ քում` չի գոր ծում: Քննարկ վող տար բե րա կում տե ղաբ նիկ ներն ի հայտ են բե րել են թադր յալ սրբա զան–պաշ տա մուն քա յին կող մի` հյու սի սի ճշգրիտ իմա ցու թյան իրենց կա րո-ղու թյու նը, իսկ հա մա լի րի դամ բա նախ ցե րի շե ղում-նե րը թույլ են տա լիս են թադ րե լու, որ դրանք կապ ված են հոգևոր–պաշ տա մուն քա յին ոլոր տի բաղ կա ցու ցիչ թաղ ման ծի սա կար գի հետ: Այդ շե ղում նե րը որո շա կի մի ջա կայ քի (վեկ տոր) սահ ման նե րում են` բնո րոշ տար բեր ժա մա նա կաշր ջա նե րին ու հնա գի տա կան մշա կույթ նե րին, և այդ շե ղում նե րը հա վա նա բար կապ ունեն ան հատ նե րի կամ որո շա կի դեպ քե րի–դիպ-ված նե րի հետ: Այս պես N 1 դամ բա նի դամ բա նախ ցի սրբա զան կող մը հյու սիս–արևելքն է և հյու սի սից դե-պի արևելք 12° շե ղու մը գրե թե նույ նա կան է քննարկ-վող հա մա լի րի եր կու դամ բա նախ ցե րի հա մար:

Կրոմ լե խի տա րա չափ և տա րա տե սակ քա րե-րից շա տե րի մա կե րես նե րին պահ պան վել են նշա-նագ րեր, որոնք եր բեմն շա րու նակ վում են տար բեր քա րե րի վրա20: Դրանք առ կա են նաև մուտ քի արևե-լա կողմ յան տու ֆա քա րե րից եր կու սի վրա21: Քա րե րի մա կե րես նե րին նշա նագ րե րի տե ղադ րու թյու նը կա-մա յա կան է, և այդ հնա րա վո րու թյուն է տա լիս եզ րա-

78


կաց նել, որ նշա նագ րե րը փոր վել–խազ վել են նա խօ-րոք` շի նա րա րու թյան սկզբնա կան փու լում ու նոր միայն դրվել յու րա քանչ յու րի հա մար նա խա տես ված տե ղում: Նման են թադ րու թյան հա մար լրա ցու ցիչ ապա ցույց է մուտ քի արևել յան կող մում, ան կա նոն լցրած կրոմ լե խի շի նա րա րու թյան ավել ցուկ շի նա-քա րե րից (աղ. 4, 6) մե կի վրա առ կա նշա նա գի րը22:

Ներ կա յաց ված դամ բա նախ ցե րի և կրոմ լե խի ման րա մաս նե րի (հա տա կագ ծա–շեր տագ րա կան, շի-նան յու թի տե սա կա նու, աշ խար հագ րա կան ուղ ղորդ-վա ծու թյան, ար տա քին կա վա հո ղա յին լից քի կազ մի) գրե թե բա ցար ձակ նույ նա կա նու թյու նը միան շա նակ վկա յում են հա մա լի րի միա ժա մա նակ յա կա ռույց լի նե լու փաս տը: Այս հան գա մանքն ան տես վել է, և հա մա լի րի բաղ կա ցու ցիչ մա սե րը թվագր վել են տար-բեր ժա մա նակ նե րով` N 2 դամ բա նի նյու թե րը (աղ. 5) Ք. Ա. XIV–XIII դա րե րով, իսկ N 4 դամ բա նի նը (աղ. 7–8)` Ք. Ա. XV դա րի II կես–XIV դա րի I կես ժա մա նա կա հատ վա ծով: Թվագր ման հիմ նա վո րում-նե րից մեկն էլ Ար թի կի N 53 և Լճա շե նի N 97 մի տա-նիա կան կնիք նե րով հա մա լիր նե րի հետ ունե ցած որոշ առն չու թյունն է23: Ըստ էու թյան, այս թվագ րու մը կրկնվում է հա ջորդ աշ խա տան քում` N 4 դամ բա-նախ ցի նյու թե րի հա տըն տիր օգ տա գործ մամբ24: Միա ժա մա նակ յա–միաս նա կան կա ռույց հան դի սա-ցող հա մա լիրն այս պի սի թվագ րում չի կա րող ունե-նալ: Նշենք նաև, որ Լճա շե նի N 97 դամ բա նի կնի քը թվագր վում է Ք. Ա. XV դա րի I կե սով25, իսկ Ար տա-շա վա նի NN 3 և 4 դամ բան նե րի հա մա ժա մա նակ յա նյու թե րը` Ք. Ա. XV դա րի I կե սի վեր ջե րով26 կամ Ք. Ա. XV դա րի կե սով27: Հետևա բար N 2 և N 4 դամ բա-նախ ցե րի խե ցե ղե նի ավե լի վաղ ժա մա նա կաշր ջա նի բնո րոշ ոչ սա կա վա թիվ տար րե րը հնա րա վո րու թյուն են տա լիս մեկ ամ բող ջու թյուն հան դի սա ցող տվյալ հա մա լի րը թվագ րել Ք. Ա. XV դա րի I կե սով:

Դամ բա րան 3: Գտնվում է նա խոր դից 3 մ հ յու սիս (աղ. 1): Նախ քան պե ղում նե րը երևում էին շրջա նաձև դա սա վոր ված քա րե րի վեր գետն յա տա-րա չափ հատ ված նե րը: Բաց ված կրոմ լե խը գրե թե կա նո նա վոր շրջա նա գիծ է` հյու սիս–հա րավ առանց-քով 10,7 մ տ րա մագ ծով, իսկ արևելք–արևմուտք` 11 մ: Մի քա նի փոքր հատ ված ներ չէին պահ պան վել:

Ար տա քին կող մի երեք մա սում փաս տագր վե ցին հիմ նա կա նում մանր գե տա քա րե րից բաղ կա ցած ոչ հզոր և տա րա չափ մա կե րես նե րով քա րա լից-քեր: Կրոմ լե խը կա ռուց ված էր տար բեր մե ծու թյան բա զալ տակ տոր նե րով, գե տա քա րե րով, որոնց մի մա սի հիմ նա մա սում դրված են հե նա քա րեր` մանր գե տա քա րեր ու տու ֆակ տոր ներ: Կրոմ լե խով շրջա-փակ ված քա րա զուրկ կա վա հո ղա յին շեր տի տակ բաց ված տա րած քը «զրա հա պատ ված» էր տար բեր քա րե րով, բա ցա ռու թյամբ արևմտյան կող մի մեծ հատ վա ծի (աղ. 11): Կրոմ լե խով սահ մա նա զատ ված մա կե րե սում բաց վե ցին 2 դամ բա նախ ցի ծած կա սա-լեր` արևել յա նը N 3, իսկ արևմտյա նը` N 6, որոնց վրա բա ցա ռա պես մանր գե տա քա րե րով կա ռուց-ված էին փոքր մա կե րես նե րով հար թակ ներ` նման N 1 դամ բա նի հար թա կին և N 2 հա մա լի րի մուտ քի «դռան» վրա յի լից քին: Ծած կա սա լե րի վրա առ կա էր ս ևա գույն կա վա հո ղի հա մա տա րած շերտ` ինչ պես N 2 հա մա լի րի դամ բա նախ ցի և մուտ քի ծած կա սա-լե րի վրա ու N 1 դամ բա նախ ցի մեջ:

N 3 դամ բա նա խու ցը ծածկ ված էր գրե թե նույ-նա կան չա փե րի 5 տու ֆե սա լով, որոն ցից եզ րա յին-նե րը դրված էին հո րի զո նա կան, իսկ կենտ րո նա կան քա րե րը թեք ված էին դե պի արևմուտք: Ծած կա սա-լերն առանց քով ուղղ ված էին հյու սիս–արևել քից հա րավ–արևմուտք (200 շե ղում դե պի արևելք), որոնց ներ քո կա նո նա վոր դամ բա նա խուց չփաստ վեց: Այս տեղ մինչև 1,2 մ խո րու թյամբ լցված էր ման րա-հա տիկ ջրա վա զի (բա ցար ձակ առա վե լու թյամբ) և քա րա զուրկ ս ևա հո ղի խառ նուրդ, որն ակն հայ տո րեն տար բեր վում էր շրջա պա տի բնա հո ղից թե գույ նով և թե՛ ամ րու թյամբ: Կենտ րո նա կան սա լա քա րե րի վրա-յի հո րի զո նա կան հար թա կը վկա յում է, որը սա լերն ի սկզբա նե մի տում նա վոր դրվել են թե քու թյամբ (աղ. 11): Քա րազ րա հից զերծ հատ վա ծում բա ցա հայտ-ված N 6 դամ բա նա խու ցը ծածկ ված էր առանց քով հյու սիս–արևել քից հա րավ–արևմուտք ուղղ ված (18° շե ղում դե պի արևելք) 3 տու ֆա սա լով, որոնք եզեր-ված էին տար բեր քա րե րով (աղ. 11): Հա րա վա յին մեծ ու հյու սի սա յին 2 փոքր ծած կա սա լի մի ջա կայ քի արևել յան կող մում կա ռուց ված էր հար թակ` առանց-քով արևելք–արևմուտք: Ծած կա սա լե րի ներ քո,

79


ման րա հա տիկ, ավա զա յին բա ղադ րի չով ս ևա հո ղի խառ նուր դով լցրած ան կա նոն փո սո րա կի մեջ, 0,7 մ խո րու թյամբ բաց վեց եր կայ նա կան կո ղի վրա դրված, արևելք–արևմուտք ձգվա ծու թյամբ մի տու ֆա սալ: Սրա հա րա վա յին կող մում բաց վեց կուռք` կո թո ղա-տիպ տու ֆակ տոր, որի ստո րո տում` արևմտյան կող-մում, հո րի զո նա կան դիր քով դրված էր անմ շակ, փոքր տու ֆա սա լիկ (աղ. 11): Դամ բա նախ ցի լից քի վե րին հո րի զո նից գտնվեց ոս կո րի բե կոր: Այս դամ բա նի մեջ բաց ված կո թո ղը հա վա նա բար ծի սա կան արա րո ղու-թյուն նե րի հա մար նա խա տես ված կուռք էր:

N 3 դամ բա նի կրոմ լե խի և զրա հի որոշ քա րե րի վրա կան «հմա յագ րեր», որոնք կա տար ման տեխ նի-կա յով մի փոքր տար բեր վում են նա խորդ դամ բան-նե րի նշա նագ րե րից28:

Եր կու դամ բա նախ ցե րի ծած կա սա լե րի քա-րա տե սա կը, փոքր հար թակ նե րի առ կա յու թյու նը, դրանց կա ռուց ման տեխ նի կան ու շի նան յու թը, լից-քի բա ղադ րու թյու նը և նա խորդ դամ բան նե րի հետ ընդ հան րա կան այլ տար րեր հնա րավ որու թյուն են տա լիս հա մա լի րը թվագ րել Ք. Ա. XV դա րի կե սով:

Դամ բա րան 5: Գտնվում է N 2 հա մա լի րի մուտ քի արևել յան կող մում (աղ. 1, 4): Լից քի ներ քո բաց վեց հարթ, ծած կա սալ հի շեց նող եր կու տուֆ քար, որոնց եր կայ նա կան կող մե րը եզեր ված էին գե տա քա րե րով: Ծած կա սա լերն իրենց մա կար դա-կով մինչև 0,3 մ ցածր էին, քան N 2 հա մա լի րի կրոմ-լե խը: Ծած կա սա լե րի վրա յից գտնվեց փայ տած խի մի քա նի կտոր: Դամ բա նա խուցն (եր կա րու թյու նը` 1,26 մ, լայ նու թյու նը` 0,6 մ, խո րու թյու նը` 0,55 մ) առանց քով ուղղ ված էր հյու սիս–արևել քից հա րավ–արևմուտք (100 շե ղում դե պի արևելք): Եր կայ նա կան պա տե րը կա ռուց ված են` արևել յա նը՝ մեկ տուֆ քա րով, արևմտյա նը՝ մեկ մեծ հարթ գե տա քա րով, որի հյու սի սա յին կող մում դրված էր սրա ծայր, եր-կա րուկ որ ձա քար: Լայ նա կի պա տե րը կազ մում էին բնա հո ղի կտրվածք նե րը (աղ. 9): Դամ բա նա խու ցը լցված էր ման րա հա տիկ, ավա զա յին բա ղադ րի չով ս ևա հո ղա յին խառ նուր դով, որը հյու սի սա յին հատ-վա ծում փա փուկ էր, իսկ հա րա վում` մի փոքր ամուր: Ծած կա սա լե րի ներ քո բաց վե ցին ոս կո րի, փայ տած-խի և վա նա կա տի մի քա նի բե կոր: Փայ տա ծու խը

պար բե րա բար ավե լաց վել էր լից քին` սկզբից մինչև վերջ: Դամ բա նախ ցի հյու սի սա յին հատ վա ծում բաց-ված 10 կա վա նո թը բազ մա շար էին: Հիմ նա հո ղա յին կտրված քով պա տի կենտ րո նա կան մա սում խո շոր ու մանր եղ ջե րա վոր կեն դա նի նե րի վատ պահ պան-ված ոս կոր ներ էին, որոնց վրա ու մեր ձա կայ քում փայ տած խի մանր կտոր ներ էին: Խցի հա րա վա յին հատ վա ծի մեծ մա սը դա տարկ էր թողն ված: Միայն հա րավ–արևել յան անկ յու նում 4 քա րից (3 գե տա-քար, 1 տու ֆակ տոր) կա ռուց ված փոքր բուրգ էր, իսկ հա րավ–արևմտյա նում` վատ պահ պան ված կա վա նոթ (աղ. 9): Քննարկ վող դամ բա նախ ցում մար դու ոս կոր ներ չփաս տագր վեց: Հա վա նա բար խցի մաք րա գործ ման ծեսն իրա կա նաց վել է դիա կիզ-ման խա րույ կի բոր բոք փայ տած խով, իսկ հե տո այն պար բե րա բար ավե լաց վել էր լից քին: Ներ կա յաց ված դամ բա նա խու ցը բա վա կա նին ընդ հան րու թյուն ներ ունի նա խորդ հա մա լիր նե րի հետ, իսկ տար բե րու-թյուն նե րը կա րե լի է մեկ նա բա նել որ պես ժա մա նա-կագ րա կան խզման արդ յունք:

N 5 դամ բա նախ ցից հայտ նա բեր ված իրե րը (աղ. 10)29 թվագր ված են Ք. Ա. XV դա րի I կե սով30: Դամ բա նախ ցի շեր տագ րա կան տե ղադ րու թյու նը և խե ցե ղե նի օ րի նակ նե րում առ կա՝ վաղ շրջա նին բնո-րոշ հատ կա նիշ նե րը հիմք են տա լիս այս հա մա լի րը թվագ րե լու Ք. Ա. XVI դա րի վերջ–XV դա րի սկզբով:

Դամ բա նա դաշ տի տա րած քի որո շա կի հատ-ված` N 1 դամ բա նից 30–50 մ դե պի հա րավ–արևելք, ստուգ վեց խրա մատ նե րի մի ջո ցով, որոնք ի հայտ բե րե ցին ար տա քին նշան նե րից զուրկ հինգ դամ բա-նա խուց (NN 7, 8, 9, 10, 11):

Դամ բա րան 7: Գտնվում էր խրա մա տի հա-րա վա յին եզ րին (աղ. 1): Գետ նե րես երևում էր տու ֆե մի ծած կա սա լի փոքր հատ վա ծը, որն թեք դիր քով բաց վեց քա րա զուրկ կա վա հո ղի ոչ հզոր շեր տի տակ: Սրա հիմ նա մա սի արևել յան հատ վա ծում բաց վե ցին հո րի զո նա կան դիր քով դրված սա լա տիպ սև տու ֆա-քա րե րի հատ ված ներ, իսկ արևմտյան կող մը եզեր-ված էր մի քա նի մանր գե տա քա րով (աղ. 12): Բաց-ված հիմ նա հո ղա յին դամ բա նա խուցն առանց քով հյու սիս–արևմուտ քից հա րավ–արևելք էր ուղղ ված (46° շե ղում դե պի արևմուտք, աղ. 12) և մինչև հա տա-

80


կը լցված էր ս ևա գույն, ման րա հա տիկ ջրա վա զա յին խիտ բա ղադ րի չով բնա հո ղի խառ նուր դով: Ան մի ջա-պես ծած կա սա լի տակ գտնվեց վա նա կա տի եր կու բե կոր, իսկ սրանց ներ քո բաց ված տա փակ դրված եռանկ յու նաձև սև տու ֆակ տոր, որի մա կե րե սին մշա կու թա յին մնա ցորդ ներ էին (աղ. 12):

Դամ բա նախ ցի (եր կա րու թյու նը՝ 1,95 մ, լայ նու-թյու նը` հյու սիս–արևմուտք` 1 մ, հա րավ–արևելք՝ 0,75 մ, խո րու թյու նը՝ 0,62 մ) եր կայ նա կան պա տե րը կազ մում էին բնա հո ղի կտրվածք նե րը, իսկ լայ նա-կան նե րից հյու սիս–արևմտյա նը ձ ևա վոր ված էր ուղ ղա հա յաց դրված մեկ ամ բող ջա կան, սև գույ նի սա լան ման տու ֆից, իսկ դի մա ցի պա տի սև տու ֆակ-տո րը զբա ղեց նում էր հյու սիս–արևել յան անկ յունն ու պա տի կե սը (աղ. 12): Այս տու ֆա սա լի ուղ ղա հա յաց դիր քի կա յու նու թյու նը պահ պա նե լու հա մար եր կու կող մե րից և հետևի մա սում դրված էին հե նա քա րեր (հա րավ–արևմտյան կող մի նը՝ գե տա քար), իսկ դի-մա ցի պա տի մաս կազ մող տու ֆակ տո րը մա սամբ դրված էր բնա հո ղի մեջ փոր ված փո սո րա կում: Դամ բա նախ ցի հա տա կի տար բեր կե տե րում 25–30 տա րե կան կնոջ կմախ քի հատ ված ներ էին` բո լոր ոս կոր նե րը կոտ րա տած: Գան գա տու փի բե կոր նե-րի հիմ նա կան մա սը` այլ ոս կոր նե րի հետ, կույ տի ձ ևով, բաց վեց հյու սիս–արևմտյան կող մի քա րից հա րավ–արևելք: Ստո րին ու վե րին ծնոտ նե րի տա-րա չափ կտոր ներ` ատամ նե րով կամ առանց դրանց, դուրս եկան տար բեր կե տե րից: Դամ բա նախ ցում փաս տագր ված իրա վի ճա կը վկա յում է դիա մաս-նատ ման փաս տը, որը, ըստ տե ղադ րա կան որոշ ման րա մաս նե րի, կա տար վել է կմախ քի ոս կոր նե րը փա փուկ հյուս վածք նե րից ազատ ված լի նե լուց հե տո: Դամ բա նա խուց են դրվել կմախ քի ոչ բո լոր հատ ված-նե րը: Ոս կոր նե րի վրա յից և մեր ձա կայ քից գտնվե ցին տար բեր ձ ևի ուլունք ներ, իսկ հյու սիս–արևմտյան պա տի դի մաց բաց վե ցին թաղ ման ըն ծա նե րը` հյու-սիս–արևել յան անկ յու նում 3 կա վա նոթ (աղ. 13, նկ. 1, 2, 4), մանր եղ ջե րա վոր անա սու նի կո ղոսկ րեր, սրան-ցից քիչ հա րավ` «ըն կույ զա ման» (աղ. 13, նկ. 3): Դամ բա նախ ցի հա տա կին, եր կայ նա կան պա տե րի մոտ և անկ յուն նե րում բաց վե ցին ան կա նոն տե ղադ-րու թյամբ, 0,15–0,18 տրա մագ ծով ոչ խոր փո սիկ ներ,

որոնք լցված էին խցի մեջ եղած հո ղա զանգ վա ծով: Հա րավ–արևմտյան փո սի կում հայտ նա բեր վեց երեք ուլունք:

Դամ բա նախ ցի ծած կա սա լի ներ սի երե սին և մեկ կո ղին ար ված էին իրար շա րու նա կու թյուն հան-դի սա ցող «հմա յագ րեր»31: Ծած կա սա լի ներ քին երե-սին «հմա յագ րե րի» բա ցա հա յա տու մը դրանց պաշ-տա մուն քա յին բնույ թի անա ռար կե լի հիմ նա վո րում է:

Դամ բա նախ ցում հայտ նա բեր ված նյու թա կան մշա կույ թի մնա ցորդ նե րը (աղ. 13) հնա րա վո րու թյուն են տա լիս դամ բա նը թվագ րել Ք. Ա. XV դա րի կե սով:

Դամ բա րան 8: Գտնվում էր նա խոր դից 3 մ հ յու սիս (աղ. 1): Քա րա զուրկ, օ տա րա ծին կա վա հո ղի ոչ հզոր շեր տի ներ քո՝ բնա կա նից ամուր կա վա հո ղի հա մա տա րած մի ջա վայ րում բաց վեց սև տու ֆակ-տոր նե րից ու գե տա քա րե րից բաղ կա ցած կու տա-կում: Այս տեղ ուր վագծ վեց հիմ նա հո ղա յին դամ-բա նա խու ցը: Վե րին հո րի զո նի հա րավ–արևել յան հատ վա ծը լցված էր ման րա հա տիկ, ս ևա գույն ջրա-վա զա յին խիտ բա ղադ րի չով բնա հո ղի խառ նուր դով (աղ. 14): Դամ բա նա խու ցը (եր կա րու թյու նը՝ 2,12 մ, լայ նու թյու նը` հյու սիս–արևմուտ քում՝ 0,6 մ, հա րավ–արևել քում՝ 0,77 մ, խո րու թյու նը՝ 0,52 մ) առանց քով ուղղ ված էր արևել քից արևմուտք (850 շե ղում դե պի արևմուտք): Տա րա չափ լայ նա կան պա տե րով և կլո-րաց րած անկ յուն նե րով, դե պի հա տա կը լայ նա ցող պա տե րով դամ բա նախ ցի արևմտյան հատ վա ծում, մինչև 0,3 մ խո րու թյամբ, քա րե լիցք էր` գե տա քար–սև տուֆ բա ղադ րու թյամբ: Սրա տակ ման րա հա տիկ, ս ևա գույն, ջրա վա զա յին բա վա կան խիտ բա ղադ րի-չով բնա հո ղի փա փուկ խառ նուրդ էր` խստո րեն տար-բեր վող շրջա պա տի կա վա հո ղից: Հիմ նա հո ղա յին դամ բա նախ ցում շա րել էին աջ կող քի վրա, գլուխն արևմուտք, դի մա յին մա սով հա րավ, ձեռ քե րը դե պի դեմքն ուղ ղած 50–55 տա րե կան տղա մար դու կմախ-քի ոս կոր նե րը, փոր ձե լով վե րար տադ րել կծկված դիր քով թա ղում: Կո ղոսկ րե րը և ողե րը լիո վին բա-ցա կա յում էին: Դամ բա րա նի հյու սիս–արևմտյան հատ վա ծում դրել էին խո շոր եղ ջե րա վոր կեն դա նու մարմ նա մա սե րի փոքր հատ ված ներ (աղ. 14): Ըստ նյու թե րի թվագր վում է մի ջին բրոն զի դա րաշր ջա նի ավար տա կան փու լով:

81


Աղ. 1

82


Աղ. 2

Աղ. 3

83


Աղ. 4

84


Աղ. 5

85


Աղ. 6

Աղ. 7

86


Աղ. 8

Աղ. 9

87


Աղ. 10

88


Աղ. 11

89


Աղ. 12

Աղ. 13

90


Աղ. 14

Աղ. 15

91


Աղ. 16

92


Աղ. 17

Աղ. 18

93


Աղ. 19

94


Աղ. 20

Աղ. 21

95


Աղ. 22

96


Դամ բա րան 9: Բաց վեց նա խոր դից 14 մ հ յու-սիս (աղ. 1): Տու ֆակ տո րի տակ բաց վեց մի քա նի մանր գե տա քար, իսկ գետ նե րես գե տա քա րից մինչև դամ բա րա նի հա տա կը շա րու նակ վում էր տար բեր քա րե րի խիտ լից քը (աղ. 15): Բնա հո ղի կա վա յին զանգ վա ծում առանձ նա ցող հիմ նա հո ղա յին դամ բա-նա խուցն առանց քով ուղղ ված էր հյու սիս–արևմուտ-քից հա րավ–արևելք (66° շե ղում դե պի արևմուտք) և լցված էր ման րա հա տիկ, սև գույ նի ջրա վա զա յին խիտ բա ղադ րի չով բնա հո ղի խառ նուր դով: Լից քում գտնվե ցին 15–18 տա րե կան մար դու ատամ ներ, մանր եղ ջե րա վոր կեն դա նու ոս կոր նե րի հատ ված-ներ ու մի քա նի ատամ, անմ շակ վա նա կա տի եր կու բե կոր և մի ջին բրոն զե դար յան կա վա նոթ նե րի հատ-ված ներ: Ան կա նոն ուղ ղանկ յու նաձև հա տա կագ ծով դամ բա նա խու ցը (եր կա րու թյու նը՝ 2,6 մ, լայ նու թյու-նը` հյու սիս–արևմուտ քում՝ 0,58 մ, հա րավ–արևել-քում՝ 0,73 մ, խո րու թյու նը՝ 0,45 մ), կա ռուց ված էր բա վա կա նին ան փույթ` հա տա կը հարթ չէր, պա տե րի կտրվածք նե րը՝ ոչ ուղիղ: Հյու սիս–արևել յան անկ յու-նում խոր շան ման փոր վածք էր: Դամ բա նախ ցի հյու-սիս–արևմտյան հատ վա ծի եր կու կե տում բաց վե ցին խո շոր եղ ջե րա վոր կեն դա նու կո ղոսկ րե րի հատ ված-ներ: Քա րա լից քի տար բեր հո րի զոն նե րից գտնված խե ցատ նե րը պատ կա նում են եր կու կա վա նո թի (աղ. 16, նկ. 5, 6), որոնք հնա րա վո րու թյուն են տա լիս դամ բա նը վե րագ րել մի ջին բրոն զի դա րաշր ջա նի կար միր բերդ յան հնա գի տա կան մշա կույ թին: Ներ-կա յաց ված դամ բա նը, կա վա նոթ նե րի որոշ հատ կա-նիշ նե րից ել նե լով կա րե լի է թվագ րել Ք. Ա. XVII – XVI դդ. սահ մա նագ ծով և ոչ թե Ք. Ա. XVI դա րի I կե սով:32

Դամ բա րան 10: Բաց վեց նա խոր դից հյու-սիս` ստու գո ղա կան խրա մա տում (աղ. 1): Խիստ մա կե րե սա յին թա ղում էր: Ժա մա նա կի ըն թաց քում կու տակ ված հո ղի բա րակ շեր տի ներ քո` բնա կան, ամուր կա վա հո ղի մի ջա վայ րում հստա կո րեն գծագր-վող խուցն ուղղ ված էր հյու սիս–արևմուտ քից հա-րավ–արևելք (74° շե ղում դե պի արևմուտք): Լցված էր ման րա հա տիկ ս ևա գույ նի ջրա վա զա յին խիտ բա ղադ րի չով հո ղի խառ նուր դով: Հիմ նա հո ղա յին դամ բա նախ ցի (եր կա րու թյու նը՝ 1,9 մ, լայ նու թյու նը՝ 0,67 մ, խո րու թյու նը՝ 0,27–0,4 մ) լայ նա կան պա տե-

րը տար բեր կո րու թյամբ և սա հուն ան ցում նե րով էին փոր ված: Դամ բա նախ ցի մա կե րե սի տար բեր կե տե րից գտնվեց անմ շակ վա նա կա տի մի քա նի բե-կոր (աղ. 16, նկ. 7): Խցի հյու սիս–արևել յան պա տին մոտ՝ կենտ րո նա կան հատ վա ծում, բաց վեց տե ղում ճզմված 4 կա վա նոթ, որոն ցից հա րավ և հյու սիս–արևմուտք տե ղա կայ ված էին մանր եղ ջե րա վոր կեն-դա նու կո ղոսկ րե րի և ծնո տի հատ ված ներ (աղ. 17): Կենտ րո նա կան հատ վա ծում, կա վա նոթ նե րի տակ և այլ կե տե րում փաստ վե ցին քայ քայ ված ոսկ րա բա նա-կան մնա ցորդ ներ:

Հայտ նա բեր ված կա վա նոթ նե րը (աղ. 16, նկ. 1–4) ՄԲ դա րաշր ջա նի մշա կու թա յին ազ դե ցու-թյան ոլոր տում են և հնա րա վո րու թյուն են տա լիս դամ բա նը թվագ րել Ք. Ա. XVII դա րի II կե սի ժա մա-նա կա հատ վա ծով և ոչ թե Ք. Ա. XVI դա րի I կե սով33:

Դամ բա րան 11: Բաց վեց նա խոր դից 7 մ հ յու-սիս–արևելք (աղ. 1): Բնա հո ղի մա կե րե սին երևում էր հո րի զո նա կան դիր քով ծա կոտ կեն բա զալտ քա րի գա գա թը, որի շրջա պա տի քա րա զուրկ կա վա հո ղի մի ջա վայ րում բաց վեց ծա կոտ կեն բա զալ տից եր կու ծած կա սալ: Սրանց մի ջա կայ քի հյու սի սա յին կող-մում թողն ված էր եռանկ յու նաձև բաց վածք` լցված ս ևա հո ղով: Ծած կա սա լե րը եզ րե րում ամ րաց ված էին տար բեր քա րակ տոր նե րով: Դամ բա նա խու ցը (եր կա-րու թյու նը՝ 1,3 մ, լայ նու թյու նը՝ 0,75 մ, խո րու թյու նը՝ 0,75 մ) առանց քով ուղղ ված էր հյու սիս–արևել քից հա րավ–արևմուտք (71° շե ղում դե պի արևելք): Լցված էր դեղ նա վուն կա վա հո ղով, որը խիստ տար-բեր վում էր բնա հո ղից: Հյու սիս–արևել յան պա տը բնա հո ղի կտրվածքն էր: Մնաց յալ երեք պա տե րը կա ռուց ված էին տար բեր քա րե րով: Դամ բա րա նի հա տա կը գրե թե հա մա տա րած ծածկ ված էր բազ մա-շերտ դրված կա վա նոթ նե րով, իսկ հա րավ–արևել յան անկ յան մոտ բաց վեց խո շոր եղջ րա վոր կեն դա նու ամ բող ջա կան ազդ րոսկր: Վե րին հո րի զո նի կա-վա նոթ նե րի տակ բաց վեց մեկ կո վի և մեկ ոչ խա րի կմախք և դրանց ծնոտ նե րի տար բեր մե ծու թյան հատ ված ներ (աղ. 18): Կեն դա նի նե րի ան կա նոն դրված ոս կոր ներ բաց վե ցին նաև հա տա կա մերձ շեր-տում` մա սամբ երկ րորդ շեր տի կա վա նոթ նե րի տակ: Քրե ղան նե րից մե կի (աղ. 19, նկ. 11) մեջ սպի տակ

97


մա ծու կից պատ րաստ ված մի քա նի ուլունք կար (աղ. 19, նկ. 3): Այս տեղ միայն զո հա բեր ված կեն դա նի նե րի մնա ցորդ ներ էին, որոնց մի ջա վայ րում գտնվեց անմ-շակ վա նա կա տի մի քա նի բե կոր:

Դամ բա նախ ցի քա րա շեն պա տե րի կա ռուց ված-քում կան ուշադ րու թյան ար ժա նի տար րեր` եր կայ նա-կան, հյու սի սա յին պա տի արևել յան քա րը ծա կոտ կեն բա զալտ է, իսկ արևմտյա նը` սև գույ նի տուֆ, հա րա-վա յին պա տի քա րե րի դա սա վո րու թյու նը հա կա ռակն է` արևել յա նը սև գույ նի տուֆ էր, իսկ արևմտյա նը` ծա կոտ կեն բա զալտ: Հա րավ–արևմտյան լայ նա կան երկ տակ պա տի ճա կա տը ձ ևա վոր ված էր եր կու բա-զալտ քա րով, իսկ ներ քին շար քը` սև գույ նի տուֆ քա րով: Այս իրա վի ճակն ան շուշտ խո սում է քա րե րի գույ նին վե րագր վող որո շա կի իմաս տի մա սին34: Հա-րավ–արևմտյան պա տի քա րե րի շար ված քը թույլ է տա լիս են թադ րել, որ այն հա վա նա բար «դուռ» իմաս-տա վոր մամբ է կա ռուց ված, ին չը ՈՒԲ դա րաշր ջա նի դամ բա նա շի նու թյան մեջ հա ճախ հան դի պող իրո-ղու թյուն է: Պա տի շար ված քի հյու սի սա յին հատ վա ծի ծա կոտ կեն բա զալտ քա րը կուռ քի ար ձան է, որի ար-տա քին (դի մա յին) մա կե րե սը, բա ցա ռու թյամբ շրջա-նաձև գլխա մա սի հատ վա ծից, ծածկ ված է հա մա չափ ակո սա գո տի նե րով, որոնք սկսվում են պա րա նո ցը ընդգ ծող շրջա նա կից: Ար ձա նը հար դա րող ակո սա-գո տի ներն ընդ հա նուր առ մամբ հի շեց նում են մար-մի նը ծած կող թիկ նո ցի ծալ քեր: Թի կուն քա յին մա սի բա ցար ձա կա պես անմ շակ թող նե լու իրո ղու թյու նը (բա ցա ռու թյամբ գլու խը մարմ նից առանձ նաց նող ակո սից) վկա յում է, որ կուռ քը նա խա տես ված է եղել պա տի մոտ դրվե լու հա մար: Դամ բա նախ ցում ար ձա-նի շրջված դեմ քով, գլխի վայր դրված լի նե լը վկա յում է դրա ավե լի վաղ ժա մա նակ նե րի հոգևոր–պաշ տա-մուն քա յին կերտ վածք լի նե լը: Դամ բա նի կա ռուց ման ժա մա նակ սրա պաշ տա մուն քա յին նշա նա կու թյունն ար դեն մո ռաց վել էր, և այն օգ տա գործ վել էր որ պես սո վո րա կան շի նա քար (աղ. 19, նկ. 13): Այս կուռ քը ֆալ լիկ կերտ վածք չէ35 և ոճա կան առանձ նա հատ-կու թյուն նե րով ու ար տա քին հար դար մամբ կա րող է հա մար վել վաղ ժա մա նակ նե րի ար ձա նա գոր ծու թյան նմուշ, որի հա գուս տի պատ կեր ման ու մշակ ման զու-գա հեռն առայժմ մեզ հայտ նի չէ:

Ուշ բրոն զի դա րաշր ջա նի ներ կա յաց ված հա-մա լիր նե րի խցե րի ճար տա րա պե տա կան տար րե րի հետ քննարկ վող դամ բա նախ ցի կա ռուց ված քում առ կա տար բե րու թյուն ներն ու, առա ջին հեր թին, հայտ նա բեր ված կա վա նոթ նե րի (աղ. 19, նկ. 1–12) որոշ ձ ևա բա նա կան առանձ նա հատ կու թյուն նե րը հիմք են հան դի սա նում հա մա լի րը թվագ րել Ք. ա. XV դա րի կե սով:

Քու չակ IV դամ բա նա դաշ տի տա րա ժա մա նակ-յա հա մա լիր նե րում ակն հայտ է ժա մա նա կագ րա կան զար գա ցում նե րի արդ յունք հան դի սա ցող ճար տա-րա պե տա–շի նա րա րա կան տար րե րի և թաղ ման ծե սի փո փո խու թյուն նե րը: Հա մա ժա մա նակ յա` այդ թվում նաև փոքր ժա մա նա կագ րա կան խզու մով հա-մա լիր նե րի ընդ հա նուր նկա րագ րի մեջ առ կա ակն-հայտ տար բե րու թյուն նե րը վկա յում են թաղ ման ծե սի արա րո ղա կար գի ոչ խիստ կա նո նա կարգ ված լի նե լը:

Ներ կա յաց ված ուսում նա սի րու թյան նպա տա կը թաղ ման ծե սի քննար կու մը չէր: Դա առան ձին հան-գա մա նա լից ուսում նա սի րու թյան թե մա է36: Ներ կա-յաց ված փաս տագ րում նե րը կա րող են ըն դար ձա կել մի ջին և ուշ բրոն զի դա րե րի բազ մա քա նակ հու շար-ձան նե րում կա տար վող ուսում նա սի րու թյան աղբ յու-րա գի տա կան հեն քը:

ԱՄ ՐՈՑ–ԲՆԱ ԿԱ ՏԵ ՂԻՆ: Դամ բա նա դաշտն արևմուտ քից սահ մա նա փա կող եր կա րա վուն բլրի հա րա վա յին կող մում հատ վա ծա բար տե ղա կայ ված է մինչև եր կու շարք պահ պան ված քա րե րի բարձ րու-թյամբ կիկ լոպ յան շար ված քով ամ րո ցի պա րիս պը37: Մուտ քը հյու սի սա յին կող մում է: Ամ րո ցա կիր բլրի արևե լա հա յաց լան ջի դա րա վանդ նե րը ևս կա ռու-ցա պատ ված են: Դամ բա նա դաշ տի հետ ամ րո ցի ժա մա նա կագ րա–մշա կու թա յին կա պը հիմ նա վո րե լու նպա տա կով հա րավ–արևել յան մա սում իրա կա նաց-վեց 10մX10 մ մա կե րե սով քա ռա կու սու պե ղում ներ (աղ. 20): Քա ռա կու սու հյու սիս–արևմտյան մա սում բու սա հո ղի և տա րա ժա մա նակ յա մշա կու թա յին մնա-ցորդ նե րով շեր տի հզո րու թյու նը 0,6 մ էր, որը դե պի հա րավ նվա զում էր և աս տի ճա նա բար վե րած վում բու սա հո ղով ծածկ ված բնա հող–ա վա զա քա րի շեր տի: Քա ռա կու սում կա ռույց նե րի մնա ցորդ ներ չփաստ-վե ցին: Միայն հյու սի սա յին կտրված քին հա րող

98


կենտ րո նա կան հատ վա ծում բաց վեց մի քա նի քար, որը են թադ րում է պա տա շա րե րի փոքր հատ ված նե-րի առ կա յու թյուն: Քա ռա կու սու գրե թե կենտ րո նում բա ցա հայտ ված փո սո րակ նե րը` կենտ րո նա կան խո շո րը՝ երեք կող մից շրջա պատ ված միան ման շրջա նաձև փոր վածք նե րով, ան շուշտ վե րա բե րում են հնաբ նակ նե րի տնտե սա կան գոր ծու նեու թյան ոլոր տին: Այս տեղ հստակ շեր տագ րա կան իրա վի ճակ

չփաստ վեց: Տա րած քից հայտ նա բեր ված նյու թա կան մշա կույ թի մնա ցորդ նե րի փոքր մա սը թվագր վում է զար գա ցած միջ նա դա րով` XII–XIII դդ. (աղ. 21), իսկ գե րակ շիռ մա սը` բրոն զի դա րին (աղ. 22), որոնք հնա րա վո րու թյուն են տա լիս ամ րո ցի գո յատևման հիմ նա կան ժա մա նա կա հատ վա ծը հա մա րել Ք. ա. XVI–XV դդ.:

1 Հու շար ձա նի տա րած քում կա տար ված գի տա հե տա զո տա կան աշ խա տանք նե րի մա սին ա ռա ջին հրա պա րակ ման մեջ` Մու-րադ յան Ֆ. Մ. Պե ղում նե րը Ա պա րա նի ջրամ բա րի ա փին 1986 թ., Հայ կա կան ՍՍՀ –ում 1985–1986 թթ. դաշ տա յին հնա գի տա-կան աշ խա տանք նե րի արդ յունք նե րին նվիր ված գի տա կան նստաշր ջան, զե կու ցում նե րի թե զիս ներ, Երև ան, 1987, էջ 20, նշված է նրա տե ղը` ջրամ բա րի աջ ափ: Այս և հե տա գա հրա-պա րա կում նե րում` նույ նի` 1987 թ. պե ղում նե րը Ա պա րա նի ջրամ բա րի ա փին, ՀԽՍՀ –ում 1987–1988 թթ. դաշ տա յին հնա-գի տա կան աշ խա տանք նե րի արդ յունք նե րին նվիր ված գի-տա կան նստաշր ջան, զե կու ցում նե րի թե զիս ներ, Երև ան 1989, էջ 20–21; նույ նի` Նո րա հայտ նշա նագ րեր Ա պա րա նի շրջա նից, Հնա գի տա կան աշ խա տանք նե րը Հա յաս տա նի նո րա կա ռույց-նե րում, I, Երև ան 1993, էջ 103; նույ նի` Раскопки в Апаранском ра йо не, АО 1986 г., 1988, с. 471 տրված է հու շար ձա նի աշ խար-հագ րա կան տե ղադ րութ յու նը Քու չակ գյու ղի հա մե մա տութ-յամբ: Նույն հու շար ձա նը Պ. Ա վե տիս յանն ան վա նել է Ա պա րան II` տես. – Հա յաս տա նի մի ջին բրոն զի ժա մա նա կագ րութ յու նը և փու լա բա ժա նու մը ա տե նա խո սութ յան սեղ մա գիր, Երև ան 2003, իսկ հե տա գա յում կրկնել` R. S. Badalyan, P. S. Avetisyan, Bronze and Early Iron Age Archaeological Sites in Armenia, I, Mt. Aragats and surrounding Region, BAR. International Series 1697, Oxford, 2007, p. 48–56 գրքում: Ըստ վար չա–տե րի տոր յալ քար-տե զի ամ րո ցը Քու չակ գյու ղի տա րած քում է, ո րով էլ պետք է ա ռաջ նորդ վել հու շար ձա նի ան վա նա կո չութ յան դեպ քում: Նշենք, որ 1983–1986 թթ. Լ. Ա. Պետ րոս յա նը բնա կա վայ րի վար-չա կան տա րած քում պե ղել է ե րեք հու շար ձան, ո րոնք ան վա-նել է Քու չակ I, Քու չակ II և Քու չակ III` տես.– Լ. Ա. Պետ րոս յան. Քու չա կի նախ նա դար յան հու շար ձան նե րը, Հնա գի տա կան աշ խա տանք նե րը Հա յաս տա նի նո րա կա ռույց նե րում, Երև ան 1993, էջ 41–49: Քու չակ III վե րա բեր յալ տե ղե կութ յու նը քաղ ված է Լ. Ա. Պետ րոս յա նի հաշ վետ վութ յու նից: Այս պի սով Ա պա րան II ան վա նու մը չի հա մա պա տաս խա նում հու շար ձա նի ոչ վար-չա–տա րած քա յին կար գա վի ճա կին և ոչ էլ տե ղադ րութ յա նը, հե տևա բար, մեր կար ծի քով, պետք է կոչ վի Քու չակ IV:

2. Դամ բա րան նե րը չա փագ րել է Ս. Գաբ րի ել յա նը, իսկ նշա նագ-րերն ու գտա ծո նե րը` Ա. Դավթ յա նը:

3. Ոսկ րա բա նա կան նյութն` ըստ Ս. Մեժ լու մյա նի:

4. R. S. Badalyan, P. S. Avetisyan, Bronze and Early Iron Age Ar chaeo-lo gical Sites in Armenia, I, Mt. Aragats and surrounding Region, BAR. International Series 1697, Oxford, 2007, p. 52 գրքում ներ կա-յաց ված է որ պես եր կու ձի ու կմախք:

5. Ըստ Ս. Մեժ լում յա նի:

6. Ֆ. Մու րադ յան, Նո րա հայտ նշա նագ րեր Ա պա րա նի շրջա նից (1986–1987 թթ. պե ղում նե րի արդ յունք նե րը), ՀԱՀՆ, I, Երև ան, 1993, աղ. CIV, CV, նկ. 2/3–3/3; նույ նի` Раскопки в Апа ранс ком ра йо не, АО 1986 г., 1988, с. 471.

7. Սկզբում այն ըն կալ վեց որ պես դրո մոս (Մու րադ յան Ֆ. Մ., Պե ղում նե րը Ա պա րա նի ջրամ բա րի ա փին 1986թ., Հայ կա կան

ՍՍՀ –ում 1985–1986 թթ. դաշ տա յին հնա գի տա կան աշ խա տանք-նե րի արդ յունք նե րին նվիր ված գի տա կան նստաշր ջան, զե կու-ցում նե րի թե զիս ներ, Երև ան 1987, էջ 21; նույ նի` Раскопки в Апа-ранс ком ра йоне, АО 1986 г., 1988, с. 472, ա պա որ պես դամ բա-նա մուտք (Ֆ. Մու րադ յան, Նո րա հայտ նշա նագ րեր Ա պա րա նի շրջա նից, ՀԱՀՆ (1986–1987 թթ. պե ղում նե րի արդ յունք նե րը) I, Երև ան, 1993, էջ 103), որն ա ռա վել ճիշտ է բնո րո շում կա ռույ ցը:

8. Մար դա բա նա կան բնո րո շու մը` Ռ. Մկրտչյա նի:

9. N 4 դամ բա նախ ցի ա նոթ նե րից մե կի բջջա զարդ ե ռանկ յու նի-նե րի փո սիկ նե րը մե կընդ մեջ լցված են սպի տակ մա ծու կով` վրան կար միր օխ րա (աղ. 7, նկ. 7):

10. Պե ղում նե րը` Լ. Պետ րոս յա նի, հրա տա րա կութ յան պատ-րաստ վող նյու թեր:

11. Լ. Կի րա կոս յան, Քա նա գե ղի դամ բա րան նե րի ճար տա րա պե-տութ յու նը, Հա յաս տա նի հնա գույն մշա կույ թը 3, Երև ան, 2003, էջ 97–98:

12. Ա. Փի լի պոս յան, Պե ղում ներ Ս ևա նի կո լեկ տո րի Նո րա տու-սի հատ վա ծում, Հա յաս տա նի Հան րա պե տութ յու նում 1989–1990 թթ. դաշ տա յին հնա գի տա կան աշ խա տանք նե րի արդ-յունք նե րին նվիր ված գի տա կան նստաշր ջան, զե կու ցում նե րի թե զիս ներ, Երև ան, 1991, էջ 30:

13. Գ. Ա րեշ յան, Պահ պա նա կան պե ղում ներ Քա նա գե ղի դամ-բա րա նա դաշ տում, Հա յաս տա նի Հան րա պե տութ յու նում 1989–1990 թթ. դաշ տա յին հնա գի տա կան աշ խա տանք նե րի արդ-յունք նե րին նվիր ված գի տա կան նստաշր ջան, զե կու ցում նե-րի թե զիս ներ, Երև ան, 1991, էջ 3; Լ. Կի րա կոս յան, նշվ. աշխ., էջ 98–99:

14. Գ. Ե. Ա րեշ յան, Հ. Ե. Սի մոն յան, ԵՊՀ հա յա գի տա կան հե տա-զո տութ յուն նե րի լա բո րա տո րիա յի 1975 թ. կա տա րած հնա գի-տա կան աշ խա տանք նե րը, Բան բեր Երևա նի Հա մալ սա րա նի, 1976, 1, էջ 287:

15. Ս. Մել քոն յան, Հնա բեր դի ուշբ րոն զե դար յան դամ բա րան նե-րի պե ղում նե րը, Հա յաս տա նի հնա գույն մշա կույ թը, I, Երև ան, 2001, էջ 29:

16. Տես` Ֆ. Մու րադ յա նի 2006 թ. պե ղում նե րի հաշ վետ վութ յու նը:

17. К. Х. Кушнаре ва, Т. Н. Чубинишвили, Древние куль ту ры Южного Кавказа, 1970 г., рис. 29, с. 83.

18. Հ. Սի մոն յան, Նոր դի տո ղութ յուն ներ բրոն զի և վաղ եր կա թի դա րի դամ բա րան նե րի կողմ նո րոշ ման վե րա բեր յալ, Հայ ժո-ղովր դա կան մշա կույ թի հե տա զոտ ման հար ցեր, Ե րի տա սարդ գիտ նա կան նե րի VII կոն ֆե րանս, զե կու ցում նե րի թե զիս ներ, Երև ան, 1986, էջ 7–9:

19. Ֆ. Մու րադ յան, Նո րա հայտ նշա նագ րեր Ա պա րա նի շրջա-նից, ՀԱՀՆ (1986–1987 թթ. պե ղում նե րի արդ յունք նե րը) I, Երև-ան, 1993, աղ. CIV, նկ.1/1–1/4, 2/1–2/3; աղ. CV, նկ. 3/1–3/3; աղ. CXIV, նկ. 90/1–90/2; աղ. CXV, նկ. 92:

99


20. Ֆ. Մու րադ յան, նշվ. աշխ., աղ. CV, նկ. 4–5/2:

21. Ֆ. Մու րադ յան, նշվ. աշխ., աղ. CIII, նկ. 2, աղ. CXI, նկ. 46:

22. R. S. Badalyan, P. S. Avetisyan, Bronze and Early Iron Age Archaeological Sites in Armenia, I,Mt. Aragats and surrounding Region, BAR. International Series 1697, Oxford, 2007, p. 51:

23. A. T. Smith, R. S. Badalyan, P. S. Avetisyan, The foundations of research and regional survey in the Tsaghkahovit plain, Armenia, The archaeology and geography of ancient transucasian societies, volume 134, Chicago 2009. fig.26,27; Գրքում` էջ 80, աղ. 27, թույլ է տրված վրի պակ և Ա պա րան II–ի փո խա րեն գրված է Ա պա-րան III:

24. Ա. Փի լի պոս յան, Հայ կա կան լեռ նաշ խար հի կնիք նե րը հին Արև ել քի կնքա գոր ծութ յան հա մա կար գում, 1998, էջ 43:

25. Պ. Ա վե տի սե ան, Ն. Են գի բա րե ան, Գ. Սարգ սե ան, Հա յաս-տա նի նո րա յայտ հնա գի տա կան յու շար ձան նե րը, Հան դէս Ամ սօ րե այ, 1998, էջ 210, նույն տե ղում որ պես լրա ցու ցիչ ա պա-ցույց բեր ված է Ա պա րա նի (քննարկ վող հա մա լի րը և N 5–ը) և Ծաղ կա լան ջի դամ բա րան նե րի շեր տագ րա կան պատ կե րը: Վերն ա պա ցուց վեց NN 2 և 4 դամ բա նախ ցե րի մի աս նա կան հա մա լիր լի նե լը, և այն, որ N 5 դամ բա նը շեր տագ րո րեն նա-խոր դում է ամ բողջ հա մա լի րին:

26. R. S. Badalyan, P. S. Avetisyan, նշվ. աշխ., էջ 95:

27. Ֆ. Մու րադ յան, նշվ. աշխ., աղ. CXII–CXIV:

28. Ամ բող ջութ յամբ փայ լա նախ շով զար դար ված կա վա նո թի վրա պահ պան վել էր կար միր գույ նի օխ րա յով լրա ցու ցիչ նկա րա-զարդ ման հետք (աղ. 10, նկ. 11):

29. A. T. Smith, R. S. Badalyan, P. S. Avetisyan, նշվ. աշխ. էջ 77, figs 23/k, 24/a ,25/c.

30. Ֆ. Մու րադ յան, նշվ. աշխ., աղ. CXV:

31. R. S. Badalyan, P.S. Avetisyan, նշվ. աշխ., էջ 50:


33. Ֆ. Մու րադ յան, 1987 թ. պե ղում նե րը Ա պա րա նի ջրամ բա րի ա փին, ՀԽՍՀ –ում 1987–1988 թթ. դաշ տա յին հնա գի տա կան աշ-խա տանք նե րի արդ յունք նե րին նվիր ված գի տա կան նստաշր-ջան, զե կու ցում նե րի թե զիս ներ, Երև ան, 1989, էջ 21:


35. Ներ կա յաց ված աշ խա տանքն ա վար տա կան փու լում է, երբ լույս տե սած մի հոդ վա ծում` Գ. Թու ման յան, Նկա տա ռում ներ Հա յաս տա նի ուշբ րոն զե դար յան թա ղում նե րի գույ քին առնչ-վող ո րոշ հար ցե րի վե րա բեր յալ, 2010, ՊԲՀ 3, էջ 147–160, ար-ծարծ ված հար ցե րի մեկ նա բա նութ յուն նե րի կա պակ ցութ յամբ չէի կա րող ան տար բեր մնալ և չանդ րա դառ նալ` ա ռայժմ մի քա նի սին մի այն: Նախ՝ տո ղե րիս հե ղի նա կի հա մար ա մե նա-խո շոր հայտ նա գոր ծութ յու նը Գ. Թու ման յա նի կող մից ի րեն Սա սու նի կի դամ բա նա դաշ տի պե ղում նե րի ինք նա կոչ հա մա-հե ղի նակ հռչա կելն է (էջ 156): Գ. Թու ման յա նից շատ ա վե լի եր կար և պե ղում նե րի մի քա նի ժա մա նա կա հատ ված աշ խա-տած ան ձան ցից և ոչ ոք եր բևէ թույլ չի տվել ի րեն հռչա կել

պե ղում նե րի հա մա հե ղի նակ: Ա պա. 1) էջ 148–ում գրված է. «… իսկ կա նանց ու ե րե խա նե րի դամ բա րան նե րում զե տեղ վել են այլ ի րե րի ստան դարտ հա վա քա ծու ներ»: Պետք է նշել, որ նման ստան դարտ ներ գո յութ յուն չու նեն, և հոդ վա ծա գի րը չի կա րող ե րեք (եր կու սը պա տա հա կա նութ յան արդ յունք կա րող է լի նել.– Ֆ. Մ.) կոնկ րետ օ րի նակ բե րել: 2) էջ 148–ում գրված է. «Այն (ի լի կը.– Ֆ. Մ.) իր կա յուն տեղն է գտել դամ բա նա յին գույ քի կազ մում և …: Ննջեց յա լի անձ նա կան ի րե րի թվում ի լի-կի (հա վա նա բար նկա տի ու նի ի լի կի ոսկ րե գլխի կը.– Ֆ.Մ.) առ կա յութ յու նը մի ար ժե քո րեն կա րող է հու շել, որ նա կին է»: Հոդ վա ծա գի րը հա մա ձայ նո ղա կան դիր քո րո շում ու նի մեջ-բեր ման ա ռա ջին մա սում առ կա մտքին` հղե լով հե ղի նա կին, բայց Հա յաս տա նի հնա գի տա կան ի րո ղութ յուն նե րից ոչ մի հիմ նա վո րող փաս տարկ չի բեր ված, ո րի կա պակ ցութ յամբ բե րածս օ րի նակ նե րը լիո վին կա պա ցու ցեն, որ դա Հա յաս-տա նի հու շար ձան նե րի նյու թե րով ժխտվում են ընդ հան րա-պես և ՈՒԲ հա մար մաս նա վո րա պես` Ար թի կի 640 դամ բա նից գտնվել է 10 ի լի կի ոսկ րե գլուխ (Т.С. Хачатрян, Артикский нек ро поль, Ереван, 1979), Լճա շե նում պեղ ված (պե ղում նե-րը` Լ. Պետ րոս յա նի) 223 դամ բա նի մեծ մա սը ՈՒԲ դա րի են և գտնվել է ե րեք հատ (ըստ` Լ. Պետ րոս յա նի), Սա սու նի կի 194 դամ բա նից (հիմ նա կան մա սը ՈՒԲ) չի գտնվել ոչ մի հատ, Նոր Օ շա կա նի 50 տա րա ժա մա նակ յա դամ բա նից ոչ մի հատ (ըստ` Ն. Են գի բար յա նի), Ծաղ կա լան ջի 88 տա րա ժա մա նակ-յա դամ բա նից մե կը` ՎԲ դա րի խմբա կա յին թա ղու մով շեր-տից (ըստ` ֆ. Մու րադ յա նի), իսկ երկ րորդ մա սը հոդ վա ծագ րի կող մից կա տար ված ա նա ռար կե լի եզ րա հան գումն է. հիմ նա-վոր ման հա մար ոչ մի հնա գի տա կան փաստ չի բեր ված, ո րի կա պակ ցութ յամբ կնշեմ մի այն, որ Լճա շե նում գտնված ե րեք ի լի կի գլուխ նե րից եր կու սը դրված են ե ղել տղա մար դու դամ-բա նում (տե ղե կատ վութ յու նը` Լ. Պետ րոս յա նի): 3) Էջ 156–ում գրված է. «…Յու րա քանչ յուր ա ռար կա ոչ մի այն ու ներ զուտ ի րեն հա տուկ դերն ու նշա նա կութ յու նը, այ լև` իր ո րո շա կի տե-ղը դամ բա րա նում…»: «Որո շա կի» տե ղի ա ռու մով կա րե լի է նաև անձ նա կան փոր ձից ել նե լով մի ան շա նակ հեր քել այդ` ընդ հա նուր ա ռու մով և նկա տել, որ նրա բե րած օ րի նակ նե րի (ա սենք՝ զար դե րի) տե ղադ րութ յունն ինքնս տինք յան հաս կա-նա լի է, իսկ «...Սա սու նի կի ո րոշ դամ բա րան նե րում բրոն զե դա շույն նե րը տե ղա վոր վել են հան գուց յա լի գլխա կող մում…» դի տարկ ման կա պակ ցութ յամբ կա րե լի է մի այն նշել, որ 194 դամ բա րա նից հայտ նա բեր վել է 11 դա շույն, ո րոն ցից և ոչ մե կը դրված չի ե ղել գլխա կող մում (ըստ` պե ղում նե րի ղե կա վար Ն. Են գի բար յա նի), իսկ Լճա շե նի 223 դամ բա րա նից հատ նա-բեր ված 4 դա շույ նից մեկն էր դրված գլխա կող մում (ըստ Լ. Պետ րոս յա նի հա ղորդ ման): Սահ մա նա փա կե լով այս` գրե թե ամ բող ջութ յամբ վի ճա հա րույց և ա նըն դու նե լի մեկ նա բա-նութ յուն նե րով լի հոդ վա ծի քննար կու մը՝ հու սով եմ, որ այլ մաս նա գետ ներ ևս պա տեհ ա ռիթ նե րով կոնկ րետ նյու թե րի և օ րի նակ նե րի օգ տա գործ մամբ, ի րենց վե րա բեր մուն քը կար-տա հայ տեն ոչ մի այն հոդ վա ծի բո վան դա կութ յա նը, այ լև վերն աս վա ծին:

36. Ֆ. Մու րադ յան, նշվ. աշխ., էջ 21:

100


Фирдус Мурадян

ИС ТО РИ КО–КУЛЬ ТУР НЫЙ КОМП ЛЕКС КУ ЧАК lV(Резюме)

В 3 км к югу от се ла Ку чак А па ранс ко го ра йо на (ны не–А ра га цот ни марз), на за-пад ном бе ре гу во дох ра ни ли ща в 1986 г. экс пе ди ция на уч но–ис ле до ва тельс кой ла бо ра-то рии ЕГУ про ве ла ар хео ло ги чес кие ис сле до ва ния мо гиль ни ка и кре по сти–по се ле ния. Па мят ник был из дан так же под наз ва ни ем "А па ран ll", что не со от ветст ву ет ни ад ми-нист ра тив но–терри то ри аль но му, ни ге ог ра фи чес ко му его ме сто по ло же нию.

В 1986–87 гг. в те че нии двух ме ся цев на тер ри то рии мо гиль ни ков бы ли окон ча-тель но исс ле до ван ны 9 мо гиль ных комп лек сов, пост ро ен ных раз ны ми ар хи тек тур но–строи тельны ми прин ци па ми (та бл. 1).

Расс ко пан ные из гроб ниц ар те фак ты, да ти ру ют ся с се ре ди ны XVll в. по се ре ди ны XV в. до Р. Х., а в кре постьи – кон цом XVl до Р. Х. – се ре ди ной XV в.

При д иах ро ни чес ком а на ли зе нем но го чис лен ных комп лек сов па мят ни ка прос ле-жи ва ются яв ный прог ресс в раз ви тии ар хи тек тур но–строи тель ных эле мен тов и из ме-не ния в обря де за хо ро не ния.

101


Firduos Muradian

EXCAVATIONS AT THE SITE OF KUCHAK lV

(Summary)

In 1986 the expedition of scientific research laboratory of archaeology at YSU (Yerevan State University) initiated scientific–research activities at the grave field and the fort–settlement on the western bank of the reservoir, 3 km south from the village of Kuchak in Aparan region (now Aragatsotn marz). In publication the monument was titled as Aparan II, which corresponds neither to the administrative–territorial nor to its geographical position.

In 1986–1987, during the two–month research field activities our expedition carried out final and complete studies of nine grave complexes built on different architectural–constructive principles. Here we discovered 11 grave–pits (niches) in three squares and by digging prospecting trenches surveyed an area of 600 sq. m (fig. 1).

The valuable material discovered on the field is dated by the II half of the XVII – mid XV cc BC, while those found in the fort are of a later period, end of the XVI – mid XV cc BC.

During the studies of not so numerous complexes at different periods one can obviously notice the results of the chronological progress in the architectural elements, the changes in the funeral rites. Simultaneous complexes or those with a little difference in time have differences in their general description, and this proves the existence of not canonized processes in spiritual–worship sphere and the funeral rites.

102

ԱՐՄԱՆ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆՏԻԳՐԱՆ ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ

ՉԻՉԽԱՆԱՎԱՆՔ(2008–2010 թթ. պեղումների արդյունքները)

Նախ նա կան հա ղոր դում

Ե կե ղե ցին Լո ռու մար զի Սպի տա կի են թաշր-ջա նի Շի րա կա մուտ գյու ղի տա րած քում է, բնա կե լի մա սից մոտ 500 մ դե պի հյու սիս: Շի րա կա մու տը մինչ 1978 թ. կոչ վել է Նալ բանդ (Նալ բանդ լու, Նալ պանթ): Գյու ղը 1988 թ. երկ րա շար ժի էպի կենտ րոնն էր: Տեկ-տո նիկ ցն ցում նե րից ավեր վեց ողջ շե նը, նրա եր կու եկե ղե ցին` ուշ միջ նա դա րյա նը և Չիչ խա նա վան քը: Վեր ջի նը կրել է բա զում փոր ձու թյուն ներ: Ժա մա-նա կին դի մա կայել է Անի ի կոր ծա նիչ երկ րա շար ժին1 (1319 թ.), ավե րա կի է վե րած վել 1926 թ.` Գյում րի ի երկ րա շար ժի ժա մա նակ, որից հե տո մաս նա կի ո րեն վե րա կա ռուց վել է: Խո նարհ ված վի ճա կում էլ եկե ղե-ցին հան դի սա ցել է տա րա ծաշր ջա նի նշա նա վոր հոգ-ևոր կա ռույց նե րից մե կը և ուխ տագ նաց նե րի երթն այս տեղ գրե թե չի ընդ հատ վել: Եր ևի դա է պատ ճա ռը, որ Շի րա կի թե մի առաջ նոր դի հանձ նա րա րա կա նով և գյու ղա ցի նե րի ջան քե րով 1989 թ. փլա տակ նե րից մաքր վել է սրա հը, ներ քուստ բաց վել են պա տե րը՝ գրե թե մինչև հիմ քե րը, և հնա րա վո րու թյուն է ստեղծ-վել մուտք գոր ծել կի սա կան գուն եկե ղե ցու ներ սը:

Տե ղա ցի նե րի հա մար Չիչ խա նա վան քը բազ-մա թիվ հի շո ղու թյուն նե րի ու ավան դու թյուն նե րի աղ բյուր է: Նրան տվել են զա նա զան անուն ներ: Կոչ վել է Հին ժամ, հա վա նա բար, XIX–XX դդ., երբ գյու ղի մեջ կա ռուց վել է նո րը: Չիչ խա նա վան քը գի-

տա կան գրա կա նու թյան մեջ հի շա տակ վում է նաև Նալ բան դի Սև վանք ան վանմբ: Այս ան վան հիմ քը, թերևս, եկե ղե ցու գույնն է եղել, քա նի որ խորհր դային տա րի նե րին եկե ղե ցու պա տե րը վե րա կա ռու ցել էին սև տու ֆի կի սամ շակ քա րե րով: Առա վել խո սուն ու ըն դու նե լի տար բե րա կը Չիչ կա նա կամ Չիչ խա նա ան վա նումն է: Չիչ խա նը կամ Չիչ կա նը Փամ բակ գե-տի ձա խա կող մյան վտակ նե րից է, որը հո սում է եկե-ղե ցուց հա րավ և որից էլ վան քը կոչ վում է Չիչ խա նա: Գե տի ան վան ման ստու գա բա նու թյունն առնչ վում է չիչ խան–փ շար մավ (аб ле пи ха) բույ սի հետ: Զրույց կա, որ մո տա կայ քում եղել է հա մա նուն հին բնա-կա տե ղի, որի բնակ չու թյու նը XVIII դ. 40 –ա կան թթ. տե ղա հան վել է2: Գյու ղա տե ղի–բ նա կա տե ղի ի մա սին նշ վում է նաև ար խի վում պահ պան ված` 1944 թ. մի հաշ վետ վու թյան մեջ, որ այն տա րած վում է Չիչ խա-նա վան քի շուր ջը, ամ բող ջա պես ավե րակ է և տա-րած քը վե րած վել է վա րե լա հո ղե րի, մնում են ան նշան հետ քեր` փո սե րի ձևով3: Գրա վոր աղ բյուր նե րը լռում են, և մեզ չհա ջող վեց եկե ղե ցու մա սին հայտ նա բե րել որ ևէ հի շա տա կու թյուն: Թերևս հնում այն հայտ նի է եղել այլ ան վամբ:

Մինչև մեր պե ղում նե րը Չիչ խա նա վան քը լր-ջո րեն չի ու սում նա սիր վել: Կա տար վել են մի այն մաս նա կի հե տա զո տու թյուն ներ, որոնք, ընդ հա նուր

103

ՉԻՉԽԱՆԱՎԱՆՔ

առ մամբ, XIX դ. վե րա կա ռուց ված եկե ղե ցու նկա-րագ րու թյուն ներն են: 2008 թ. «Եր կիր և մշա կույթ» բա րե գոր ծա կան կազ մա կեր պու թյան հանձ նա ժո ղո-վի նիս տում (նա խա գահ` Գ. Գևո նյան) քն նարկ վեց Չիչ խա նա վան քի վե րա կանգն ման հար ցը` հիմք ըն-դու նե լով Շի րա կա մու տի գյու ղա պետ Ա. Պա պո յա նի նա մա կը: Կազ մա կեր պու թյու նը դի մեց «Պատ մամ-շա կու թային ժա ռան գու թյան գի տա հե տա զո տա կան կենտ րոն» ՊՈԱԿ –ին առա ջար կե լով իրա կա նաց նել հու շար ձա նի գի տա կան ու սում նա սի րու թյու նը ներգ-րավ ե լով սփյուռ քա հայ կա մա վոր նե րի4:

Պե ղա վայ րը բա ժան վեց 19 ան հա վա սա րա չափ քա ռա կու սու (4 –ը եկե ղե ցու ներ սում, 9 –ը` շուր ջը և 6 –ը դե պի աե): Պե ղե ցին մինչև եկե ղե ցու հիմ քե րը: Պե ղա վայ րի ընդ հա նուր մա կե րե սը 525 քմ էր:

Հյու սի սային մա սի 3 մ բարձ րու թյամբ կտր ված-քում և պե ղա վայ րի տար բեր հատ ված նե րի միջ նա-պա տե րում հս տակ եր ևում էր տա րած քի երկ րա բա-նա կան և մշա կու թային շեր տագ րու թյու նը: Ըստ դրա` վե րի նը (01 մի ա վոր) խճի և ավա զի 30 սմ ջրա բե րուկ շերտ է, որը գրե թե զուրկ էր հնա գի տա կան նյու թից: Դրան հա ջոր դո ղը (02 մի ա վոր) 20 սմ հաս տու թյամբ կա վա շերտ է, որ տեղ առ կա էին ուշ միջ նա դա րյան խե ցե ղե նի բազ մա թիվ բե կոր ներ և մեկ ուղ ղա ձիգ տա պա նա քար: Ամե նա ծա վա լու նը 1,5 մ բարձ րու-թյամբ 03 մի ա վորն է, որը կա վա քա րային պինդ լիցք է: Այս շեր տում բաց վե ցին մի քա նի տա պա նա քա րեր և ջրա մե կու սիչ զա նա զան պատ նեշ ներ: Մոտ եր կու մետր խո րու թյու նում, ուր և զրո յա կան կետն է, սևա-հո ղային, մոտ 50 սմ հաս տու թյամբ մշա կու թային շերտ է (04 մի ա վոր), որը հա րուստ է վաղ և զար գա-ցած միջ նա դա րյան նյու թով և հա մա պա տաս խա նում է եկե ղե ցու շր ջա կա գե րեզ մա նո ցի մա կար դա կին: Սրան հա ջոր դում է 50 սմ հաս տու թյամբ կա վա հո-ղային շեր տը (05 մի ա վոր), որը հա մընկ նում է եկե ղե-ցու հիմ քե րին: Այս հո րի զո նում բաց վե ցին քա րարկ-ղային և սա լարկ ղային թա ղում ներ, ձի թաճ րագ ներ, գլա նաձև կրա կա րան և այլն:

Չիչ խա նա վան քը կա ռուց ված է բլ րի ստո րո տում է և տա րած քի թե քու թյան պատ ճա ռով ան ձր ևաջ րե րի ու ձն հա լի բե րած հո ղը դա րեր շա րու նակ ծած կել է այն: Դրա մի այն արևմ տյան խա չաթ ևի հս –ամ ան կյունն էր,

մոտ 1,5 մ բարձ րու թյամբ, մնա ցել հո ղից դուրս: Եր ևա-ցող մյուս հատ ված նե րը վե րա բե րում են 1930 –ա կան թթ. հին հիմ քե րի վրա կա ռուց ված նոր եկե ղե ցուն: Հա յաս տա նի Ազ գային ար խի վի 1940 –ա կան թթ. հաշ-վետ վու թյուն նե րը վկա յում են Չիչ խա նա վան քում կա-տար ված հե տա խու զա կան աշ խա տանք նե րի մա սին: Նկա րագր վում է վե րա կա ռուց ված եկե ղե ցին այն պես, ինչ պես 1977 թ. լու սան կար նե րի մեջ է: Այս վե րա կա-ռու ցու մը, սա կայն, ու ղեկց վել է ճար տա րա պե տա կան լուրջ սխալ նե րով: Ար տա քին եզ րա գի ծը չի հա մընկ-նում հնի հետ` նոր պա տե րի հա մե մա տա բար բա րակ լի նե լու պատ ճա ռով: Քա րի ընտ րու թյամբ նույն պես չի հա մա պա տաս խա նել նախ կին հո րին ված քին. շար վել է ան մշակ կամ կի սամ շակ սև տու ֆից: Պա-տե րի մեջ դր ված են գու նա զարդ և քան դա կա զարդ քա րե րի բե կոր ներ, նույ նիսկ շքա մուտ քի մա սեր և այլն: Ի տար բե րու թյուն հին կա ռույ ցի, որի խո րանն ար տա քուստ ուղ ղան կյու նաձև է, վե րա կա ռուց վածն ար տա քուստ շար վել է կի սաշր ջա նաձև, որի մա սին նշում է նաև 1940 –ա կան թթ. եկե ղե ցին հե տա զո տած Հ. Եղի ա զա րյա նը5: Ճար տա րա պետ Վ. Գրի գո րյա նը նկա տել է, որ նման լու ծում, երբ շր ջա նաձև է մի այն ար ևե լյան խա չաթ ևը, իսկ մյուս ներն ուղ ղան կյուն կամ բազ մա նիստ են, չի հան դի պում հայ կա կան գմ բե թա-վոր հու շար ձան նե րից և ոչ մե կում: Նա նշել է, որ այս հու շար ձա նը ևս բա ցա ռու թյուն չէ և դա բա ցատ րում է նրա նով, որ փոքր ու ան մշակ քա րե րով վե րա կա ռու ցե-լիս, շի նա րա րա կան տե սա կե տից ավե լի հեշտ ու նպա-տա կա հար մար է եղել պա տե րի ար տա քին և ներ քին եզ րագ ծե րը մի ան ման կա ռու ցե լը6: Վ. Գրի գո րյա նի վար կա ծը հաս տատ վեց, երբ բաց վե ցին հին եկե ղե-ցու ար ևե լյան խա չաթ ևի ար տա քին եզ րագ ծի հիմ քե-րը: Սխալ էին վե րա կանգն վել նաև եկե ղե ցու վե րին հատ ված նե րը և տա նի քը: Հայտ նի է, որ VI–VII դդ. հայ կա կան եկե ղե ցա կան ճար տա րա պե տու թյան մեջ գմ բե թը դառ նում է առաջ նային տարր: Դա տե սա նե-լի է եկե ղե ցու ներք նաձ ևում` հյու սի սային խա չաթ ևի վրա նշ մա րե լի են առա գաստ նե րի հետ քե րը` գմ բե թա-կիր կա մար նե րի միջև: Վե րա կա ռու ցող նե րը, ինչ –ինչ հան գա մանք նե րից ել նե լով, գմ բե թա վո րու մը չեն պահ պա նել և, ինչ պես եր ևում է մին չերկ րա շար ժյան լու սան կա րում, ծած կը դարձ վել է թա ղա կապ, խո րա նի

104

ԱՐՄԱՆ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆ, ՏԻԳՐԱՆ ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ

հատ վա ծում` կոր, խա չաթ ևե րի վրա` երկ թեք: Թերևս շի նա րար նե րը ծա նոթ չեն եղել եկե ղե ցու հա տա կագ-ծին: Չիչ խա նա վան քի վե րա կանգ նու մը զգա լի ո րեն խա թա րել է կա ռույ ցի նախ նա կան տես քը: Ամեն ինչ ար վել է ոչ մաս նա գի տո րեն, ան տե սե լով ճար տա րա-պե տա կան հու շար ձա նի վե րա կանգն ման ըն դուն ված նոր մե րը: Վե րա նո րոգ ված եկե ղե ցին օգ տա գործ վել է կոլտն տե սու թյան պա հանջ նե րին ծա ռայող շի նու թյուն (հա վա նա բար` պա հեստ, նկ. 1):

Նկ. 1. Վե րա կա ռուց ված եկե ղե ցին` հա րա վարևմ տյան կող մից

(1977 թ.):

Նախ կին ու սում նա սի րող նե րին հայտ նի են եղել հին եկե ղե ցու մի այն 1,8 մ բարձ րու թյամբ հո ղից դուրս մնա ցած հյու սի սարևմ տյան ան կյու նը և որոշ հատ-ված նե րում պա տի ստո րին շար քեր7: Պե ղում նե րի ար դյուն քում բաց վե ցին ոչ մի այն վե րա կա ռուց ված պա տե րի մնա ցորդ նե րը, այլ նաև վաղ միջ նա դա րյան շի նու թյան ստո րին, եր կու –ե րեք շարք քա րե րը, տեղ– տեղ մոտ 3 մ բարձ րու թյամբ կի սա կան գուն պա տե րը և գետ նա խա րիս խը, որը պահ պան վել էր ողջ հա տա-կագ ծում: Այն եր կաս տի ճան է, ստո րինն ու նի մոտ 33, վե րի նը` 27 սմ բարձ րու թյուն: Վերջ նա կա նա պես հաս տատ վեց, որ այն խա չաձև հա տա կագ ծով, մի ա-խո րան, փոքր եկե ղե ցի նե րից է և, ամե նայն հա վա նա-կա նու թյամբ, եղել է կենտ րո նագմ բեթ (նկ. 2):

Մի ակ մուտ քը հվ կող մում է, ին չը բնո րոշ չէ այդ շր ջա նի եկե ղե ցի նե րին: Ընդ հա նուր եր կա րու թյունն արև մուտ քից ար ևելք մոտ 12 մ է, լայն քը` մոտ 9 մ:

Նկ. 2. «Չիչ խա նա վան քի» հիմ քե րը:

Ար ևե լյան և արևմ տյան խա չաթ ևերն ար տա քուստ ունեն հա մա պա տաս խա նա բար 6,15×2,7 և 6,15×3,2, հյու սի սային և հա րա վային խա չաթ ևե րը` 5,8×1,3 և 5,8×1,5 մ չա փեր: Ներ քուստ արևմ տյան, հյու սի սային և հա րա վային խա չաթ ևե րի լայն քը 3,8 մ է: Ներ սից կի սաշր ջա նաձև խո րա նը ար տա քուստ ուղ ղան կյուն է: Ցա վոք, այդ պես էլ չհա ջող վեց հայտ նա բե րել գմ բե թի, վե ղա րի կամ թմ բու կի որ ևէ տարր: Չիչ խա նա վանքն ընդ հա նուր հա մա չա փու թյուն նե րով առա վել մոտ է Ար-ջո վի տի եկե ղե ցուն, որն, ի դեպ, վե րա կանգն վել է վեր-ջին տա րի նե րին (ճար տա րա պետ` Ս. Նալ բան դյան):

Նկ. 3. «Չիչ խա նա վան քի» հա տա կա գի ծը:

105


Չիչ խա նա վան քը կա ռուց ված է մո տա կայ քի կար միր և սև տու ֆի սր բա տաշ խո շոր քա րե րից, ավան դա կան եռա շերտ ( մի դիս) շար ված քով, ամուր կրա շա ղա խով, ին չը որոշ դեպ քե րում դուրս է հո սել քա րե րի արան քից: Որմ նա քա րե րը, գրե թե առանց բա ցա ռու թյան, կրում են վար պե տա կան նշան ներ: Դրանք 8 տար բեր տի պի են, որոն ցից կան նաև VI–VII դա րե րով թվագր վող այլ եկե ղե ցի նե րի քա րե րի վրա: Առա վել շատ են աստ ղաձև նշան նե րը, իսկ «թռչ-նա կերպ» չորս տե սա կին հա վա նա բար պատ կա նել են միև նույն ըն տա նի քի տար բեր վար պետ նե րի: Կան նաև թրաձև, խա չաձև և այլ նշան ներ: Նշենք, որ աստ ղաձ ևե րը հայտ նի են Զվարթ նո ցից, ինչ պես նաև հան դի պում են Պեմ զա շե նի և Մայի սյա նի խա-չաձև հա տա կագ ծով եկե ղե ցի նե րում, իսկ խա չաձ ևը` Արու ճում, Դվի նում, Թա լի նում, Մայի սյա նում8:

Բա ցի քար գործ– վար պետ նե րի նշան նե րից, Չիչ խա նա վան քի գետ նա խարս խի քա րե րի և տա-պան նե րից մի քա նի սի վրա կան փո սի կաձև կե տեր: Սրանք պա տա հա կան չեն, քան զի ու նեն հս տակ դա սա վո րու թյուն, ընդ որում` եկե ղե ցու վրայի որոշ կե տային հո րին վածք ներ ճշգր տու թյամբ կրկ նում են տա պա նա քա րե րի կե տե րին: Այս գաղտ նագ րերը, ան շուշտ, ինչ –որ իմաստ են պա րու նա կում, սա կայն առայժմ մնում են չբա ցա հայտ ված:

Բաց ված հին պա տե րի վրա կան քրիս տո նե ու-թյան խորհր դա նիշ խա չի պատ կեր ներ, որոն ցից մի քանի սը թե րի են, որոշ նե րը` ամ բող ջա կան: Ու շագ-րավ է եկե ղե ցու հյու սի սային խա չաթ ևի ար ևե լյան պա տի փո րա գիր խա չը: Այն գրե թե հա վա սա րաթև է, յու րա քան չյուրն ավարտ վում է` ճյու ղա վոր վե լով եր կու ծայ րի:

Ե կե ղե ցու արևմ տյան որմ նա պա տի ստո րին շար քի քա րե րից մե կի վրայի արա բա կան երկ տող ար ձա նագ րու թյուն է (նկ. 4, 5): Այն դժ վա ր ըն թեռ-նե լի է:

Նկ. 4. Արևմ տյան ճա կա տը` արա բա տառ ար ձա նագ րու թյամբ:

Չիչ խա նա վան քից հայտ նա բեր ված ճար տա րա-պե տա կան առան ձին ման րա մաս ներն ու հար դա-րան քի բե կոր նե րը հա տու կենտ են: Դրան ցից մե կը գե ղե ցիկ հո րին ված քով տուֆ քար է, որը, թերևս, եկե ղե ցու շքա մուտ քի մաս է: Գտն վեց եկե ղե ցու վե-րա կա ռուց ված պա տի շար ված քում, ին չը վկա յում է, որ վե րա շի նու թյան ժա մա նակ ճար տա րա պե տա կան մաս նիկ նե րը օգ տա գործ վել են որ պես շի նա քար: Այս քա րը մի ան կյու նում կլո րա նում է և ընդ հա նուր պատ-կե րա ցում տա լիս շքա մուտ քի տես քի մա սին։ Չհայտ-նա բեր վեց ատամ նա վոր քի վի այն հատ վա ծը, որի մա սին խո սում է Վ. Գրի գո րյանն իր աշ խա տու թյում։ Նկա րագ րե լով քի վը, նա նշում է, որ այն հյու սի սային պա տի շար ված քի մեջ է և բնո րոշ է VI դա րին9: Դրա փո խա րեն եկե ղե ցու արևմ տյան պա տի տակ գտն-վեց ոճով բո լո րո վին այլ քի վի բե կոր (նկ. 6): Պետք է նշել, որ IV–VII դդ. եկե ղե ցա կան շեն քե րի քի վե րում դրս ևոր վել է մեծ բազ մա զա նու թյուն, որոնք Ն. Տո-կարս կին դա սա կար գել է 4 առան ձին խմ բե րի: Ըստ այդ դա սա կարգ ման, հայտ նա բեր վա ծը կա մա րիկ նե-րով քի վե րի կար գից է, որը զու գա հեռ ներ ու նի տվյալ դա րաշր ջա նի եկե ղե ցա կան ճար տա րա պե տու թյան մյուս հու շար ձան նե րում (Հ նե վանք, Լմ բա տա վանք, Մայի սյան, Քա րա շամբ): Թեթ ևա կի կո րու թյամբ քա րե րը հիմք են են թադ րե լու, որ եկե ղե ցին ու նե ցել է թա ղա կապ, կա մա րաձև առաս տաղ:

106


Նկ. 5. Արա բա տառ ար ձա նագ րու թյուն: Նկ. 6. Կա մա րիկ նե րով քի վի բե կո րը:

Հ նա գի տա կան աշ խա տանք նե րը և, հատ կա-պես, շեր տագ րու թյու նը ցույց տվե ցին, որ թե՛ մինչև VII դա րը և թե՛ VII դա րից զգա լի ո րեն հե տո Չիչ խա-նա վան քը ապ րել է մշա կու թային հա րուստ կյան քով, ու նե ցել է բազ մա մարդ հա մայնք և դար ձել կար ևոր հոգ ևոր կենտ րոն: Դրա ամե նա խո սուն վկան առա-ջին հեր թին եկե ղե ցու շուր ջը բաց ված գե րեզ մա նոցն է: Շեր տագ րու թյու նը հաս տա տում է, որ այն գոր ծել է վաղ միջ նա դա րից մինչև ուշ միջ նա դար: Հա րե լով եկե ղե ցու պա տին, թա ղում նե րը տա րած ված են բո լոր ուղ ղու թյուն նե րով: Բաց վեց մոտ 150 գե րեզ ման, ընդ որում` ամե նա տար բեր շեր տե րում և 50 սմ մինչև 3 մ խո րու թյուն նե րում, եկե ղե ցու պա տե րի վե րին մա-կար դա կից մինչև հիմ քե րը: Դրանք դա սա վոր ված են խիտ, դր ված են մի մյանց և եկե ղե ցու պա տե րին կից: Շատ դեպ քե րում թա ղում ներն ուղ ղա կի ո րեն իրար վրա են: Բո լոր գե րեզ ման ներն էլ, առանց բա-ցա ռու թյան, ու նեն քրիս տո նե ա կան ծե սին բնո րոշ ամ –աե ուղղ վա ծու թյուն: Ան հա տա կան նե րից զատ, այս տեղ կա տար վել են նաև խմ բա կային թա ղում ներ: Որոշ դեպ քե րում միև նույն քա րարկ ղի մեջ կան եր կու կամ նույ նիսկ երեք՝ իրար վրա դր ված կմախք ներ, մի դեպ քում էլ բաց վեց հինգ գանգ: Բազ մա թիվ են նաև երե խա նե րի կմախք նե րը: Այն թա ղում նե րը, որոնք խան գա րե լու էին պե ղում նե րի ըն թաց քին, կմախք-նե րը բա ցե լուց և ար ձա նագ րե լուց հե տո հան վում էին ու առան ձին փա թե թա վոր վում՝ մար դա բա նա կան ու սում նա սի րու թյու նից հե տո քրիս տո նե ա կան ծե սով

վե րա թա ղե լու նպա տա կով: Ընդ հա նուր առ մամբ, այս տե ղի գե րեզ ման նե րը

կա րե լի է բա ժա նել մի քա նի տի պե րի՝ հիմ նա հո-ղային, ան ծածկ, քա րարկ ղային, սա լարկ ղային: Գե-րակշ ռում են տա պա նա քա րե րի ներ քո թա ղում նե րը: Առանց քա րե ծած կե րի թա ղում նե րը հազ վա դեպ են և բաց վել են եկե ղե ցու բո լոր կող մե րում:

Շատ են քա րարկ ղային թա ղում նե րը: Սրանք ուղ ղան կյուն կամ օվա լաձև հա տա կագ ծով են, որոնց մեջ դր վել է հան գու ցյա լը: Կան թե՛ շատ փոքր՝ հա-վա նա բար նո րած նի, թե՛ մեծ արկ ղեր: Ու շագ րավ է, որ դրանց քա րե րից մի քա նի սը քան դա կա զարդ են: Օգ տա գործ վել են նաև խաչ քա րի կամ այլ պատ կե-րա քան դակ քա րի կտոր ներ: Քա րարկղ նե րից մե կի` հա վա նա բար եկե ղե ցուց վերց ված մի սր բա տաշ, սև որմ նա քա րի վրա ուր վագծ վում է փո րա գիր «Ա» տա ռը:

Քա րակ ղային թա ղում նե րը կա րե լի է ստո րա-բա ժա նել եր կու են թախմ բի: Առա ջի նը փակ արկ ղի տես քով գե րեզ ման ներն են՝ կա ռուց ված մի ջին չա-փի տա փակ քա րե րից: Փոքր չա փե րը վկա յում են, որ դրանք երե խա նե րի են, որոնք, հնա րա վոր է, առնչ վում են մա նուկ նե րի հա մար գե րեզ ման շի նե լու հս տակ ծե սի հետ: Մյուս նե րը նույն պես շար ված են մի ջին չա փե րի քա րե րից, որոնք, սա կայն, ի տար-բե րու թյուն նա խորդ տի պի, չու նեն ծած կա սա լեր: Այս գե րեզ ման նե րում առ կա են կրկ նա կի, նույ նիսկ եռա կի թա ղում ներ: Քա րե արկ ղե րի մեջ նե րառ ված են մի այն ստո րին նե րը (հ նա գույն նե րը):

107


Տա պա նա քա րե րը բազ մա տիպ են: Մի տա պա-նա քար բաց վեց եկե ղե ցու հիմ քից մոտ 2 մ բարձ-րու թյան վրա: Այն օրօրոցաձև է՝ փոքր, ուղ ղա ձիգ պա տե րով, ու ղիղ կտր ված գա գա թով, հարթ մա-կե րե սով: Լավ մշակ ված բա զալտ այս քա րը ձևով մի ակն է այս տեղ: Մեծ մա սամբ հս կա տա պան ներն ան մշակ ու ան հարթ են, սա կայն կային նաև հարթ մշակ ված նե րը: Բաց վեց երկ թեք մա կե րե սով մի քա-նի տա պան՝ բնո րոշ վաղ միջ նա դա րին: Դրան ցից մի այն մե կի (82 × 200 սմ) վրա կա հա յա տառ երկ-տող ար ձա նագ րու թյուն: Մոտ 20 սմ բարձ րու թյամբ տա ռե րով ար ձա նագ րու թյունն ամ բող ջու թյամբ չի վեր ծան վում: Պար զո րոշ կար դաց վում է հան գու ցյա լի անու նը` Գրի գոր:

Բա ցա ռիկ էր մի տա պա նա քար, որը բո լո րից առանձ նա նում է մշակ վա ծու թյամբ և, չի բա ցառ վում, որ դր ված է եղել բարձ րաս տի ճան հոգ ևո րա կա նի շիր մին: Այն եկե ղե ցու հվ և աե խա չաթ ևե րի միջև ըն կած ան կյու նում է՝ ան մի ջա պես պա տի տակ: Ուղ-ղան կյուն սալ է` երե սը հար թեց ված: Մա կե րե սին կան կլոր փո սիկ նե րով ձևա վոր ված շր ջան, շե ղան-կյու նաձև զար դա նախշ, որը հի շեց նում է եպիս կո պո-սա կան ար տա խու րա կի նախշ և հիմք է եզ րա կաց-նե լու, թե այս տեղ թաղ ված է բարձ րաս տի ճան հոգ-ևո րա կան: Մա կե րե սին առ կա մեծ, խո րը փո սի կում, թերևս, ամ րաց վել է խաչ քա րի պո չը:

Յու րա հա տուկ է կար միր, լավ մշակ ված, ուղ-ղան կյուն տու ֆի տա պա նը, որի կենտ րո նում ակո-սաձև գծե րով մեծ խաչ է` վե րին թևը զար դա նախշ-ված: Խա չից վերև ծաղ կան ման գե ղե ցիկ նախշ է, ներք ևում` ար մա վա զար դի հատ ված: Տեղ– տեղ հար թա քան դակ նե րը քայ քայ ված են:

Որ պես տա պան օգ տա գործ վել են եկե ղե ցու քա րե րը: Հայտ նա բեր վել է նաև տա պա նա քա րի մի առա ձին տե սակ, որը պայ մա նա կա նո րեն ան վա նել ենք «աս տի ճա նաձև»: Դրանք ուղ ղան կյուն, խնամ-քով տաշ ված սա լեր են, որոնց մա կե րեսն ավարտ-վում է 2 կամ 3 աս տի ճա նով: Հարկ է ներ կա յաց նել ևս մեկ տա պա նա քար: Այն ան կա նոն տես քով, մի ակ տոր բա զալ տից է (մոտ 45 × 85 սմ), մշակ ված և հար թեց-ված է մի այն երե սը, վրան առ կա է մար դու պատ կեր: Հայտ նի է, որ նմա նա տիպ տա պա նա քա րե րը տա-

րած ված են եղել ուշ միջ նա դա րում: Տա պան նե րի մեծ մա սին կից դր ված է նաև գլ խա քար:

Սա լարկ ղային թա ղում նե րի պա տե րը, ի տար-բե րու թյուն քա րարկ ղային նե րի, մե կա կան ամ բող ջա-կան մեծ սա լե րից են: Հի ա նա լի մշակ ված սա լե րով, հա վա սա րա չափ, ուղ ղան կյուն արկ ղեր են, որոնք ծածկ ված են ամ բող ջա կան մեծ կա փա րիչ նե րով ( մի այն մե կը կա փա րիչ չու ներ): Սա լարկ ղե րից մի քա նի սում հայտ նա բեր վե ցին գա մեր, որոնք կրում էին փայ տի մնա ցորդ ներ, ին չը հու շում է, որ հան գու-ցյա լը թաղ վել է փայ տե դա գա ղով: Շր ջա կա մյուս բո-լոր գե րեզ ման նե րից զատ վում են ան մշակ քա րե րից կա ռուց ված ջրա պատ նեշ նե րով:

Ե կե ղե ցու հիմ քե րից ցած նույն պես կան թա ղում-ներ, որոնք, թերևս, ավե լի հին են, քան եկե ղե ցին:

Թե՛ եկե ղե ցին և թե՛ տա պա նա քա րե րը հս կող-մից պաշտ պան ված են մանր գե տա քա րե րից և հս կա ժայ ռա բե կոր նե րից կա ռուց ված ջրա պատ նեշ նե րով, որոնք և՛ գե րեզ ման նե րը, և՛ եկե ղե ցին պաշտ պա նել են ան ձր ևաջ րե րից ու ձն հա լից առա ջա ցած սո ղանք-նե րից: Դրանք տար բեր բարձ րու թյուն նե րի վրա են և եղել են սահ մա նա բա ժան գիծ` եկե ղե ցու ու տա պա-նա քա րե րի և հար ևան տա րածք նե րի միջև:

Են թադ րյալ «ջ րա պատ նեշ նե րից» մե կը պա տի հատ ված է` հիմ նա կա նում գե տա քա րե րից շար ված, առանց շա ղա խի, հս –աե դե պի հվ –ամ ձգ վող, 4,6 մ եր կա րու թյամբ: Շար վածքն ան կա նոն է, տար բեր չա փե րի քա րե րով: Պա տին տր ված է թե քու թյուն. ջրի կու տա կու մից խու սա փե լու, ինչ պես նաև` ջրին ուղ ղոր դե լու և հա րա վային մա սի տա պա նա քա րե րը, թա ղում նե րը պաշտ պա նե լու հա մար: Հս ջրա պատ-նե շը ձգ վում է աե –ամ և հա տա կագ ծում աղեղ նաձև է: Մյու սը 1,1–1,6 մ բարձ րու թյամբ խո շոր ժայ ռա քա-րե րի շարք է, որը, հա վա նա բար, ջրից պաշտ պա նել է նաև եկե ղե ցու աե հատ վա ծը: Այն եկե ղե ցու հս խա չաթ ևի աե ան կյու նից ձգ վում է դե պի աե: Դրա տակ նշ մա րե լի են հիմ քե րի հետ քեր, որոնց վրա էլ տե ղադր վել են խո շոր ժայ ռա բե կոր ներ: Սրանց հե-ռաց ման ժա մա նակ մե կի հա տա կին եր ևաց 6 հա վա-սա րա չափ, խոր փո սիկ նե րով պատ կեր ված մեծ խաչ` խա չա պատ կեր երե սը գետ նին: Քա րը նախ կի նում ու նե ցել է այլ կի րա ռու թյուն:

108


Հայտ նա բեր վե ցին նաև ան շարժ և շար ժա կան գտա ծո ներ, որոնք տա րած քի պատ մու թյու նը հասց-նում են մինչև ան տիկ ժա մա նա կաշր ջա նը: Դրան ցից է եկե ղե ցուց հս –աե բաց ված շր ջա նաձև հա տա կագ ծով և մոտ 1,5 մ բարձ րու թյամբ գլա նաձև պա տե րով փոք-րիկ շի նու թյու նը` կա ռուց ված հում աղյու սից և կրից: Պա տե րը և հա տա կը կրաս վաղ են: Ներ սում հայտ նա-բեր վեց կմախք, հա տա կին` փա փուկ մոխ րա շերտ: Այս կա ռույ ցը հա վա նա բար հե թա նո սա կան կրա կա րան– զո հա րան է (նկ. 7): Կրա կա րա նի մոտ բաց վե ցին միջ-նա դա րյան գե րեզ ման նե րից հս կա ժայ ռա պատ նե շով առանձ նաց ված մի քա նի սա լարկ ղային թա ղում ներ:

Նկ. 7. Կրա կա րա նի ընդ հա նուր տես քը:

Նա խաք րիս տո նե ա կան ժա մա նա կաշր ջա նի մյուս ու շագ րավ հայտ նա գոր ծու թյու նը` արա մե րեն ար ձա նագ րու թյունն է (նկ. 8): Այն դր ված է քա րարկ-ղային թա ղում նե րից մե կի վրա: Ըստ եր ևույ թին, վաղ միջ նա դա րում այն տե ղա փոխ վել է, ջարդ վել և օգ տա գործ վել որ պես շի նա քար` քա րարկ ղի հա մար: Կոտր ված քի պատ ճա ռով տո ղերն ընդ հա տուն են, տա ռե րի մեծ մա սը` անըն թեռ նե լի: Տա ռե րը նման են ար տա շի սյան սահ մա նա քա րե րի գրու թյուն նե րին:

Հա ջորդ գտա ծո նե րը եկե ղե ցու շուրջ բո լո րը կու տակ ված հա րյու րա վոր շի նա քա րե րի կույ տից հան ված գու նա զարդ հար թա քան դակ նե րով մոտ մեկ տաս նյակ քա րերն են` սպի տա կի վրա կար միր գծա զար դե րով, կե տե րով և խա չե րով: Ռե լի ե ֆային փո սե րի մի ջի այս որմ նա զար դե րը հի շեց նում են ան-տիկ ժա մա նա կաշր ջա նի որմ նան կար ներ:

Նկ. 8. Արա մե րեն ար ձա նագ րու թյու նը:

Ե կե ղե ցուց արև մուտք, շի նու թյան հիմ քի մա-կար դա կում մի շարք քա րարկ ղային թա ղում նե րում մարդ կանց կոն քոսկ րե րի մոտ տե ղադր ված էին փոք րիկ ձի թաճ րագ ներ (նկ. 9–10), որոնց վրա պահ-պան վել էին այր ված ձե թի և մոխ րի հետ քեր: Սրանք միջ նա դա րյան մշա կույ թի յու րա հա տուկ նմուշ ներ են, որոնց նման նե րը հայտ նա բեր վել են Անի ից, Դվի նից, Գառ նի ից, Ամ բեր դից, Լո ռի բեր դից և միջ նա դա րյան նշա նա վոր այլ հու շար ձան նե րից: Հիմ նա կա նում ամ բող ջա կան են, որոշ դեպ քե րում` ճա քած կամ կոտր ված: Հայտ նա բեր վե ցին այդ պի սի 25 ձի թաճ-րագ` ծո րա կա վոր և առանց ծո րա կի: Ծո րա կա վոր-նե րը տար բեր չա փե րի, շր ջա նաձև, հարթ հա տա կով, առանց ոտ քի, կարճ իրա նով են: Դրանց լայն բե րա-նը մի ծայ րում նա վա կաձև նե ղա նում է, որ տե ղից ելել է պատ րույ գը: Եզ րե րին առ կա են այր ված ձե թի հետ քեր: Ինչ պես նկա րագ րում է Բ. Առա քե լյա նը,

109


«թա սաձև ճրագ ներ են, շուր թի մի կող մը նա վի պես եր կա րաց րած` պատ րույ գի հա մա ր»10: Մյուս խում բը հի շեց նում է փոք րիկ աղա ման ներ: Դրանք ձևե րով մի մյան ցից տար բեր են: Եր ևի կախ վել են առաս տա-

ղից (նկ. 9–11): Մե կը շատ նման է փոք րիկ սա փո րի: Վրան կրում է ալի քաձև զար դա նախշ, ու նե ցել է եր կու կանթ, որոնք, կոտր ված են: Ձի թաճ րագ նե րից եր կու-սը վար պե տա կան ստո րագ րան շան նե րով են։

Կաս կած նե րը, թե նշ ված թա ղում նե րը հե թա նո-սա կան են (քա նի որ քրիս տո նե ա կա նում ըն դուն ված չէ հան գու ցյա լի հետ որ ևէ իր դնել), ցր վե ցին, երբ քա րարկ ղե րից մե կի վրա հայտ նա բեր վեց խա չա կիր բե կոր, մեկ ու րի շի վրա` փո րա գիր հայ կա կան մե ծա-տառ «Ա»: Ձի թաճ րագ նե րով բա ցա ռիկ թա ղում նե րի շուրջն առա ջա ցան վար կած ներ. որ դրանք, լի նե լով վաղ քրիս տո նե ա կան ժա մա նա կաշր ջա նի, պահ պա-նել են հե թա նո սա կան որոշ վե րապ րուկ ներ, իսկ որ դրանք մեծ մա սամբ հայտ նա բեր վել են եկե ղե ցու արևմ տյան կող մում` հիմք են են թադ րե լու, որ ճրագ-նե րը դր վել են չմկրտ ված հան գու ցյալ նե րի հետ` որ-պես հո գու լու սա վո րու թյան խորհր դա նիշ: Սա կայն ավե լի հա վա նա կան է այս եր ևույ թի առն չու թյունն Աստ վա ծաշն չյան առակ նե րից մե կին` 5 իմաս տուն և 5 հի մար կույ սե րի մա սին: Այս տեղ պատմ վում է, որ իմաս տուն կույ սե րը, ի տար բե րու թյուն հի մար նե րի, գնա ցել են փե սային դի մա վո րե լու` սր վակ նե րում ու նե նա լով ձե թի ավել պա շար, որ պես զի ճա նա-

պար հին ձե թը բա վա կա նաց նի և մինչև փե սայի գա լը լույ սը չմա րի (ՄԱՏ ԹԵ ՈՍ 25. 1–13): Մի գու ցե հան գու ցյա լին թա ղել են ձե թի պա շա րով, որ պես զի Տի րոջն ըն դա ռաջ գնա լիս «լույ սը» չմա րի:

Նկ. 12. Քա ռա ծո րակ ձի թաճ րագ (գծ.` Թ. Հմա յա կյա նի):

Նկ. 9–10. Ձի թաճ րագ նե րի նմուշ ներ:

110


Վաղ քրիս տո նե ա կան ան ցյա լի մա սին են վկա յում նաև շր ջա նի մեջ ներգծ ված հա վա սա-րաթև խա չի հար թա քան դակ նե րը: Դրան ցից մե կը գտն վեց եկե ղե ցուց մոտ 20 մ հե ռա վո րու թյան վրա: Մին չերկ րա շար ժյան լու սան կա րից եր ևում է, որ այս խա չա պատ կեր քա րը տե ղադր ված է եղել եկե ղե ցու հվ պա տի լու սա մուտ նե րից մե կի վեր ևում: Խա չա կիր մյուս քա րը կարմ րա վուն տուֆ է, վե րին մա սում կոր, ներք ևում` ուղ ղա ձիգ: Խաչ քարն օգ տա գործ վել է որ-պես գե րեզ մա նի գլ խա քար (նկ. 13): Իրենց ձևով վաղ քրիս տո նե ա կան հնա գույն պատ կե րա քան դակ խա-չե րի տի պի են և չա փա զանց ար ժե քա վոր եկե ղե ցու թվագ րու թյու նը պար զա բա նե լու առու մով: Հայ կա-կան ու սում նա սի րու թյուն նե րում այս տի պը հայտ նի է «Տե րու նա կան խաչ», իսկ մի ջազ գային գրա կա նու-թյան մեջ` «Հու նա կան խաչ» ան վամբ։

Նկ. 12. Քա րարկ ղա յին թա ղում` ձի թաճ րա գով:

Նկ. 13. Հա վա սա րա թև խա չի պատ կե րա քան դակ:

Մ շա կու թային բո լոր շեր տե րում կա վե բե կոր-նե րը շատ են և բազ մա զան: Խե ցե ղե նի մեջ կան ինչ պես հաս տա խե ցի մեծ կա րաս նե րի, այն պես էլ բարձ րո րակ թրծ ված և հի ա նա լի հղկ ված տո նա կան նր բա խե ցի, փոք րիկ անոթ նե րի, ինչ պես նաև խո-հա նո ցային կո պիտ, ան հարթ և անո րակ անոթ նե րի մա սեր: Վե րին շեր տե րում շատ են ուշ միջ նա դա րյան խե ցա բե կոր նե րը, ստո րին նե րում հան դի պում են զար գա ցած և վաղ միջ նա դա րյան անոթ նե րի բե կոր-ներ՝ շուր թեր, կան թեր, զար դա նախ շեր: Դրանց մեջ փոքր քա նա կու թյամբ կան նաև ջնա րակ ված նե րը, որոնց մեջ գե րակշ ռում են բաց կա պույ տի վրա սև գծա զար դե րով նե րը: Զար դա նախ շե րում իշ խում է ալի քա զար դը: Հազ վա գյուտ է անի վի պատ կե րով խե ցին: Բազ մա թիվ են կա փա րիչ նե րի ու սկիհ նե րի, գայ լի կոն ված, ինչ պես նաև անոթ նե րի կո ր բե կոր նե-րը: Կա վե իրե րից բա ցա ռիկ է քան դա կի մի մաս նիկ, որը կամ թևա վոր խա չի վեր ջույթ է, կամ կա վե պատ-վան դա նի ոտք: Նման առա տու թյունն ար տա հայ տում է տար բեր ժա մա նա կաշր ջան նե րում հու շար ձա նի բուռն կյան քի մա սին:

Վե րա կանգն վել է նաև կան թով մի մեծ կճուճ, որի բե կոր նե րը գտն վել են գյու ղի տա րած քում` շի-նա րա րա կան աշ խա տանք նե րի ժա մա նակ: Սա նույն-պես վկա յում է գյու ղի տա րած քում հին բնա կա տե ղի ի գո յու թյան մա սին:

111


Բազ մա քա նակ են եկե ղե ցու ծած կի կղ մինդր-նե րի կտոր նե րը: Դրանք հարթ են և կի սա խո ղո վա-կաձև: Հար թե րը մի քա նի ձևի են: Դր վել են կողք– կող քի, կի սա խո ղո վա կաձ ևով` « կար վե լ» իրար: Կղ մինդր նե րից որոշ նե րը գրե թե ամ բող ջու թյամբ վե րա կանգն ված են: Կի սա խո ղո վա կաձ ևերն ու նեն ու ռու ցիկ «ա կան ջակ նե ր», որ պես զի դրանք հեն վեն մի մի յանց վրա:

Ե րեք տար վա պե ղում նե րի ար դյուն քում ի հայտ բեր վեց մե տա ղյա իրե րի ըն տիր հա վա քա ծու: Պարզ դար ձավ, որ այս տեղ հետ քեր են թո ղել նաև մոն ղո լա-կան ար շա վանք նե րը: Դրա ապա ցույ ցը շե ղան կյու-նաձև եր կա թյա նե տաս լաքն է (նկ. 14, 16): Գտն վեց նաև միջ նա դա րյան եր կու մե տա ղադ րամ, որոն ցից մե կը քայ քայ ված է, ան պատ կեր, երկ րոր դը XI դ. բյու զան դա կան ֆո լիս է, որի դար ձե րե սին հու նա րեն գրու թյուն է. «Հի սուս Քրիս տոս թա գա վոր նե րի թա գա վոր» (ան հա ջող կն քադ րոշմ վե լու պատ ճա-ռով Հի սուս անու նը մնա ցել է մե տա ղադ րա մից դուրս, նկ. 15), որի տակ` աստ ղաձև նշան: Դի մե րե սին Քրիս տո սի պատ կերն է: Մե տա ղյա իրե րից ու շագ-րավ են եռո տա նի հե նակ– պատ վան դա նը և փոք րիկ անո թի բե կո րը:

Կ մախք նե րի հետ կային մե տա ղյա զար դեր՝ բրոն զե և պղն ձե մա տա նի ներ, ապա րան ջան ներ, վզ նո ցի կա խիկ, օղ և վար սա կալ ներ: Վե րա կանգն-ման և կո ռո զաց ման շեր տը հե ռաց նե լու ար դյուն քում ( վե րա կանգ նող Ե. Աթո յանց) մի քա նի սի վրա ի հայտ եկան զար դա գո տի ներ (նկ. 16):

Թա ղում նե րից մե կում հայտ նա բեր վե ցին գն-դաձև ու եր կա րա վուն, 30 –ից ավե լի ապա կյա ու լունք, որոնք փի րու զա գույն են, կա պույտ և սև երան գի: Եր-կա րա վուն նե րը պատ րաստ վել են ապա կյա բա րակ թե լը ոլո րե լու մե թո դով: Ապա կյա գտա ծո նե րից ու-շագ րավ էր բաց կապ տա վուն ապա րան ջա նի բե կո րը:

Պե ղում նե րից բա ցի, եկե ղե ցու մոտ իրա կա-նաց վե ցին նաև ամ րա կայ ման, պարս պա պատ ման և բա րե կարգ ման աշ խա տանք ներ: Եկե ղե ցու պահ-պան ման հա մար նշա նա կա լից էր ոռոգ ման խո ղո-վա կա շա րի տե ղա փո խու մը, քա նի որ այն ան ցնում էր եկե ղե ցու հվ կող մով` մոտ 2–3 մ հե ռա վո րու թյամբ և ամեն ան գամ հոսքն ու ժե ղա նա լիս ջու րը թափ վում էր հու շար ձա նի տա րած քը, ծած կում պեղ վող քա ռա կու-սի նե րը, խո չըն դո տում հա վա տա ցյալ նե րի մուտ քը: Վտան գը վե րաց նե լու նպա տա կով խո ղո վա կա շա րը տե ղա փոխ վեց մոտ 10 մ դե պի հա րավ:

Նկ. 14. Մոն ղո լա կան նե տաս լաք: Նկ. 15. Բյու զան դա կան մե տա ղադ րամ:

112


Նկ 16. Մե տա ղյա իրե րի նմուշ ներ. 1,8. ապա րան ջան ներ, 2–3. մա տա նի ներ, 4. վզնո ցի կա խիկ, 5. մոն ղո լա կան նե տաս լաք,6–7. վար սա կալ ներ (գծ.` Թ. Հմա յա կյա նի):

Ամ րա կա յումն իրա կա նաց վեց արևմ տյան և, մա սամբ, հյու սի սային hատ ված նե րում: 3 մ խո րու-թյամբ կտր վածք ներն ամ րաց վե ցին պարս պա պա-տե րով, որոնք շար վե ցին խա ռը մե թո դով` պահ-պա նե լով տա րած քի մշա կու թային ազ դե ցու թյու նը: Որ պես շի նա քար օգ տա գործ վե ցին վե րա կա ռուց ված եկե ղե ցու քա րե րը: Որոշ դեպ քե րում պարս պա պա տի

մաս դար ձան տե ղա հան ված տա պա նա քա րե րը, որը կն պաս տի դրանց պահ պան մա նը:

Ծ րագ րա վո րած է` ըն դար ձա կե լով պե ղա վայ րը, շա րու նա կել հնա գի տա կան հե տա զո տու թյուն նե րը շր ջա կայ քում, լի ա հույս` եկե ղե ցու ճար տա րա պե-տա կան կա ռուց ված քի ու պատ մու թյան վե րա բե րյալ իմա նալ նոր փաս տարկ ներ:

113


1. Հա յաս տա նի և հա րա կից շր ջան նե րի տե ղա նուն նե րի բա ռա-րան, Եր ևան, 1998, 4–րդ հ., էջ 250:

2. Հա յաս տա նի Ազ գային ար խիվ, ֆոնդ 1063, ցու ցակ 1, գործ 1337, Կո մի տե ի աշ խա տա կից Հ. Եղի ա զա րյա նի Ալա գյա զի շր ջա նում և Սպի տա կի շր ջա նի հս –ամ մա սում կա տա րած հնա գի տա– հե տա զո տա կան աշ խա տանք նե րի ար դյունք նե-րի մա սին, 1944, էջ 12:

3. Նա խագծ ման և վե րա կանգն ման աշ խա տանք նե րը վս տահ-վե ցին «Եր կիր և Մշա կույ թի» կենտ րո նա կան վար չու թյան խորհր դի ան դամ, ճար տա րա պետ Ս. Նալ բան դյա նին և «Պատ մամ շա կու թային ժա ռան գու թյան գի տա հե տա զո տա-կան կենտ րո նի» փոխտ նօ րեն, ճար տա րա պետ Հ. Սա նա մյա-նին: Ար շա վախմ բում (գի տա կան խորհր դա տու` կենտ րո նի տնօ րեն Հ. Սի մո նյան, հնա գի տա կան ջո կա տի ղե կա վար` Ա. Նալ բան դյան) տար բեր տա րի նե րին ներգ րավ վե ցին երի տա-սարդ հնա գետ ներ Տ. Ալեք սա նյա նը, Ա. Եղո յա նը, լա բո րանտ Խ. Վար դա նյա նը, վե րա կանգ նող Մ. Ամիր ջա նյա նը, ճար տա-րա պետ Ա. Հա կո բյա նը, տե ղա ցի նե րից հա վա քագր ված բան-

վոր–պ րե պա րա տոր ներ, շի նա րար ներ, ինչ պես նաև 2010թ. Անգ լի այից և Ֆրան սի այից ժա մա նած Ա. Բաս մա ջյա նի գլ խա-վո րած 9 հո գա նոց խում բը:

4. Հա յաս տա նի Ազ գային ար խիվ, ֆոնդ 1063, ցու ցակ 1, գործ 1337, նշ ված աշ խա տու թյուն, էջ 12, գործ 1614, Սպի տա կի շրջա նի պատ մա ճար տա րա պե տա կան և հնա գի տա կան հու-շար ձան նե րի պաս պորտ ներ, Հ. Եղի ա զա րյան, 1950, էջ 17:

5. Վ. Գրի գո րյան, Հա յաս տա նի վաղ միջ նա դա րյան կենտ րո-նագմ բեթ փոքր հու շար ձան նե րը, Եր ևան, 1982, էջ 37:

6. Տես` նույն տե ղում, էջ 37, և ՀԱԱ, նշ ված աշ խա տու թյուն ներ:

7. Վ. Գրի գո րյան, նշ ված աշ խա տու թյուն, էջ 142, Վ. Հա րու թյու-նյան, Հայ ժո ղովր դի քա րա կերտ տա րեգ րու թյուն, Եր ևան, 1985, էջ 50

8. Վ. Գրի գո րյան, նշ. աշխ., էջ 37 և 146:

9. Բ. Առա քե լյան, Քա ղաք նե րը և ար հեստ նե րը Հա յաս տա նում IX–X դդ., Եր ևան, 1958 թ., էջ 220:

Ар ман Нал бан дянТиг ран Алек са нян

ЧИЧ ХА НА ВАНК

(Ре зуль та ты рас ко пок 2008–2010 гг.)

(Резюме)

На уч но–ис сле до ва тельс кий центр исто ри ко–куль тур но го нас ле дия совместно бла-гот во ри тель ной ор га ни за ции "Ер кир ев мша куйт" ("Стра на и куль ту ра") в 2008–2010 гг. на тер ри то рии Чич ха на ван ка осу щест вил рас коп ки ран нес ред не ве ко вой церк ви. За да чей рас ко пок бы ло об на ру же ние древ ней ше го фун да мен та церк ви, со став ле ние стра тиг ра фии, что долж но бы ло про лить свет на исто рию церк ви.

При рас коп ках бы ли об на ру же ны не толь ко остат ки стен церк ви, ре конст ру и ро-ван ной в 1930 г., но и фун да мент сред не ве ко во го стро е ния. Окон ча тель но ут вер ди лось, что Чич ха на ванк – это ма лень кая цер ковь Vll вв. в пла не кре сто об раз ная, с од ним ал-та рем.

Ис сле до ва ния, в част но сти стра тиг ра фия, по ка за ли, что как до Vll в. так и пос ле поб ли зости Чич ха на ван ка бы ла мно го люд ная об щи на с бо га той куль тур ной жизнью. Это был важ ный ду хов ный центр. Об этом сви де тельст ву ет ог ром ное клад би ще вок руг церк ви. По дан ным стра тиг ра фии оно функ цио нировало с ран не го до позд не го сред-не ве ковь я.

114


Arman Nalbandian, Tigran Alexanian

CHICHKHANAVANK(results of the 2008–2010 excavations)

(summary)

The Research Center for the Historical and Culture Heritage of the Ministry of Culture of RA, at the sponsorship of the beneficial organization “The Country and Culture” carried out excavations and the study of the territory of the early medieval Church of Chichkhanavank. The purpose was to discover the foundation of the ancient church, and in doing so to restore its real architectural composition. It was one of the archaeologists’ task to date the monument and get some bases for the dating of the construction, find out details of its architecture, draw the stratigraphy on the bases of the finds, represent the history of the Church.

During the excavations we discovered not only the remains of the walls of the church restored in 1930, also the bases of the early–medieval construction. It was finally determined that Chichkhanavank had a cross–like ground plan, was a one–nave small church and was dated by the VII century.

The observations and especially the stratigraphy stated that both in the VII century and after that, there existed a full, prospering cultural life, a rather populated community; the church was an important clerical center, and, most probably, an Episcopal seat. A sound evidence for this is the large cemetery around the church, the stratigraphy of it proving its existence from early medieval to the late medieval period.

As we have expected, the results of the archaeological work were successful to a great extent. The main problem was solved, i.e. the real period of the construction of the church, its type and some typological peculiarities, except the roof and the dome, were determined. The latter will probably be determined during its reconstruction, by comparing it with other similar churches of that period. The cemetery around Chichkhanavank, the inscriptions, the great amount of pottery fragments give a trustworthy portray of the stratigraphy of the church and state its precise date.

115

ГРИГОР ВАРДАНЯН

ОЛОВО ДРЕВНЕЙ АРМЕНИИ

В за ви си мо сти от по ли ти чес кой, эко но ми-

чес кой и на уч ной конь юк ту ры, проб ле ма по-

ис ка оло ва на тер ри то рии РА ста но ви лась то

ак ту аль ной, то ин те рес к ней уга сал.

По исто ри чес ким и сов ре мен ным дан ным

на тер ри то рии Ана то лии, Се вер но го Ира на и

Ар мянс ко го на горья име ют ся зна чи тель ные

скоп ле ния оло вян ных руд, как нап ри мер Си-

ноп в Ка сту ма нии, Хо ра сан (Дра ган), Агдз ник,

Ван, Ка рин и т.д.1.

На шей за да чей яв ля ет ся лишь вы яв ле ние

скоп ле ния оло ва, са мо род но го или ми не раль-

но го скоп ле ния в эпо ху брон зо во го ве ка. На

на ли чие оло ва в до ста точ ном ко ли чест ве ука-

зы ва ют мно гие пря мые (ге о ло ги чес кие) и кос-

вен ные (исто ри ко–ар хе о ло ги чес кие) фак ты.

По ис ка ми оло ва в Ар ме нии с на ча ла прош ло-

го сто ле тия за ни ма лись мно гие ис сле до ва те ли

(Ле фер, Ка ра пе тян, Гон тарь, Ко ню шевс кий и

др.).

Од ним из пер вых был И. В. Бар ка нов, ко-

то рый в 1932 го ду в шли хо вых ана ли зах Ага-

ракс ко го мед но мо либ де но во го ме сто рож де-

ния вкрап лен ных руд об на ру жил оло во в двух

про бах со дер жа ни ем 0,01–0,02% . В 1933 го ду

он же в 6 про бах оп ре де лил оло во – 0,01%. Все-

го по ме сто рож де нию про ве де но 12 ана ли зов

со сред ним со дер жа ни ем оло ва до 0,01 % 2.

В 1935 го ду Уп рав ле ние ге о ло гии Ар ме нии

ор га ни зо ва ло изу че ние оло во нос но сти Мег-

ринс кой инт ру зии и от ло же ний рек рай о на.

Од на ко, про мыш лен ное со дер жа ние оло ва не

бы ло об на ру жено3.

В 1934 году И. В. Барканов составил гео-

логическую карту Метцдзорского месторож-

дения медно–оловянных руд в Степанаване.

В старых французских выработках он обнару-

жил станин (Cu2, Fe, SnSu), но не придал этому

значение. Позднее в 1943 году месторождени-

ем занимался О. Г. Магакян, который в преде-

лах мощных и выдержанных зон оруднения с

меридиональными направлениями обнаружил

олово. Он описал линзы, жилы и гнезда с бо-

гатым медномышьяковооловянными рудами.

Руда из этих зон после ручного сортирования

содержала до 10% Cu, 5% A и более 0,1% Sn. Оло-

во, здесь представлено станином (Cu2, Fe, SnSu)

и касситеритом (SnO2). Причем с увеличением

глубины следует ожидать вытеснения стани-

на касситеритом, следовательно и повышение

содержания олова сульфитов меди, мышьяка

и олова, локализованных в линзообразных,

116

ГРИГОР ВАРДАНЯН

гнездообразных и жильных формах скопле-

ния богатых руд, приурочены к разломам СЗ

направления в тех местах, где они секут мери-

диональную зону оруденения. По мнению О.

Г. Магакяна и Карапетяна в этом районе весь-

ма вероятно обнаружение оловянной руды с

промышленным содержанием. Рядом с Мет-

цдзорским месторождением находится массив

г. Леджан, где в связи с внедрением интрузии

лейкократового гранита можно ожидать от-

крытие новых месторождений медномышья-

ковооловянных руд отмеченного типа.

Небольшое содержание олово обнаружено

так же в Ехегнадзорском, Азизбековском, Апа-

ранском и других районах.

В 1947 году в районах Памбакского хребта

А. Г. Мидян вы я вил са мо род ное оло во в ви де

идеаль ных ша ри ков ди а мет ром до 1,5 мм. Поз-

же Н. Г. Гас па рян са мо род ное оло во об на ру жи-

ла в бас сей не озе ра Се ван, как в ал лю ви ях рек,

так и дроб ле ных про бах ко рен ных по род5.

В 1947 го ду Ин сти тут ге о ло гии АН Арм.

ССР в бас сей не оз. Се ван про во дил ми не ра ло-

ги чес кие ис сле до ва ния и в шли хах бас сей на

рек Джил, Шиш кая, Гей си, Кя са ман, Ка рай ман,

Мнаг даг и Зод бы ло об на ру же но са мо род ное

оло во в ви де мел ких ша ри ков, иног да крюч ко-

ва тых, пла стин ча тых, дре во вид ных и бес фор-

мен ных от дель но стях раз ме ра ми до 1,5 мм.

Максимальное содержание олова встреча-

ется на реках Карайман и Мнагдаг (56–60 зерен

в шилхе). Цвет олова от светло серого до бело-

го. Твердость 2 по шкале Мосса, хорошо рас-

творяется в HC и относительно трудно в HNO3.

Вместе с оловом обнаружено также золото,

киноварь, сфен и т. д. В некоторых шлихах в

небольших количествах встречается и кассите-

рит. Как олово, так и все остальные минера-

лы, были обнаружены также в искусственных

шлихах коренных пород района. Ареалы само-

родного олова контролируются выходами пе-

ридотитдунитзмейковой интрузии прорываю-

щими вулканическую толщу верхнего турона

нижнего сенона и среднего эоцена. Самород-

ное олово в коренном залегании обнаруже-

но также на западном побережье оз. Севан, в

вулканических породах эоцена (сильно изме-

ненные порфириты и их пиропластика). Здесь

самородное олово в искусственных щлихах

обнаружено вместе с рутилом, пиритом, цир-

коном, гранатом и в россыпях.

В 1957 году А. А. Асатрян обнаружил са мо-

родное олово в центральныой части Вайского

марза. Здесь, возле фермы Аргаз содержание

олова равно 0,001–0,01 %, в верховьях р. Вер на-

шен 0,1 %, в верховьях р. Ехегис, а также в ра-

йонах т.н. Гюлидуз и Гедикаванк – 0,01–0,1 %7.

В 1963 году А. Г. Мидян и П. М. Бартикян

сос та вили шлиховую карту Цахкуняцкого

рудного района (м–ба 1:100.000) и басейна

среднего течения р. Мармарик (м–ба 1:25000)8.

В результа те этой ра бо ты бы ло об на ру же но са-

мо род ное оло во в бас сей нах рек Мар ма рик и

Ка сах. Са мое боль шое со дер жа ние са мо род но-

го оло ва об на ру же но в ло же р. Ахун дов (ле вый

при ток р. Мар ма рик в рай о не сред не го те че-

ния).

Для нас так же важ но об на ру же ние кас си-

те ри та в ло же рек Ттуд жур (ле вый при ток р.

Ка сах). Это единст вен ное ме сто, где об на ру-

жен пер вич ный ти по морф ный кас си те рит. Он

был об на ру жен в куль тур ных сло ях древ не го

по се ле ния Ме ца мор. В шли хах вы яв ле но так-

же са мо род ное зо ло то, га ле нит, сфа ле рит, вис-

мут, халь ко пи рит, ру тил и ан ти мо нит. Са мый

ин те рес ный уча сток по ре зуль та там шли хо вой

съем ки для вы яв ле ния ме сто рож де ния кас си-

те ри та, это ле вый при ток р. Ка сах в 1,5–2,0 км

св от се ла Чкнах.

117

ОЛОВО ДРЕВНЕЙ АРМЕНИИ

Наряду с геологическими данными есть и

другие историко–археологические факты ука-

зывающие на то, что в эпоху бронзового века

олово на территории Армении добывали на

месте. Например, изучение вещественного со-

става многочисленных артефактов на террито-

рии РА выявляет чрезвычайно большое содер-

жание олова в металлических сплавах (бронз),

а также большое количество изделий из чисто-

го олова. Последние, как правило, обнаруже-

ны в крупных захоронениях. По некоторым

данным содержание олова во многих сплавах

достигает 20 %. Наконец, на территории Меца-

морского поселения, крупного центра метал-

лургии, во всех культурных слоях (а их здесь

пять1, начиная с III тысячелетия до н. э.) с по-

мощью специальной шлиховой съемки зафик-

сировано аномально высокое содержание кас-

ситерита (до 40–50%) тяжелой фракции. При

его отсутствии вне пределов поселения и в

аллювиях Араратской долины1. Нет сомнения,

что касситерит сюда привезли в качестве руды

для получения олова. Причем его непрерыв-

ное присутствие указывает на существование

налаженных коммуникаций и умелой орга-

низации безперебойной доставки касситерита

(равно как и других видов сырья) на Мецамор1.

Весьма интересна констатация того факта,

что этот касситерит похож на кас си те рит

промытый буквально в 30–40 км се вер нее реки

Чкнах. Причем минеральные ас со циации тоже

схожи, особенно на личие ру тила и антимония.

Все вы ше из ло жен ное под вер га ет сом не-

нию пред по ло же ние о при воз ном ха ра те ре

оло ва. Ско рее все го его до бы ва ли на ме сте.

Учи ты вая эко но ми чес кие и про мыш лен-

ные па ра мет ры столь от да лен ных вре мен,

мож но с уве рен ностью ска зать, что на тер ри-

то рии сов ре мен ной Ар ме нии (РА) есть до ста-

точ ное ко ли чест во сырья как ми не раль но го

скоп ле ния, так и са мо род но го оло ва.

1. К. А. Мкртчян, Э. В. Хан за дян, О ме тал лур гии и гор но руд ном де ле древ ней Ар ме нии Исто рия ге о ло гии. Изд. АН Арм. ССР, 1970 г., Ере ван.

2. П. Д. Гон тарь, Изу че ние оло во нос но сти мег ринс кой инт ру зии юго во сточ ной ча сти Ар ме нии, 1930 г. Архив Упр. ге ол. Ар ме-нии.

3. И. В. Бар ка нов, К воп ро су изу че ния оло во нос но сти Мег ринс ко-го рай о на Арм. ССР, 1936 г., Архив Упр. ге ол. Ар ме нии.

4. П. Д. Гон тарь, Пред ва ри тель ный от чет о ра бо те в 1938 г. ге о-ло го по ис ко вой пар тии. Арм. ге ол. упр. на оло во в Мег ринс ком рай о не. Архив Упр. ге ол. Арм. ССР, 1939 г.

5. И. В. Бар ка нов, От чет упр. ге ол. Ар ме нии Метцд зорс кое ме сто-рож де ние мед но–мышь я ко во оло вян ных руд, 1943 г., Ере ван.

6. И. Г. Гас па рян, От чет упр. ге ол. Ар ме нии. О на ход ке са мо род-но го оло вы в бас сей не оз. Се ван, 1949 г.

7. А. Г. Ми дян, А. М. Бар ти кян, Шли хо вые кар ты Цах кунс ко-го руд но го рай о на м–ба 1:100000 и бас сей на сред не го те че ния р. Мар ма рик м–ба 1:25000ю От чет 1963 г. Упр. ге ол. Ар ме нии.

8. К. М. Са га те лян, От чет Азиз бе ковс кой по ис ко–раз ве доч ной пар тии по ра бо там 1956 г., Ере ван, 1957 г., Архив Упр. ге ол. Ар ме нии.

118

ԴԱ ՎԻԹ ՊՈ ՂՈ ՍՅԱՆ

ՀԻՆ ԽՆՁՈ ՐԵՍ ԿԻ ԹԱՆ ԳԱ ՐԱ ՆԱՑ ՄԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ

«Հին Խնձորեսկը պետք է պահպանել և պաշտպանել որպես հնությունների

խոշոր թանգարան: Այդպիսի հրաշքային տեղ աշխարհում քիչ կա»:Մար տի րոս Սա րյան

Մա տե նա գի տու թյան մեջ Մեծ Հայ քի Սյու-նիք աշ խար հի Հա բանդ գա վա ռի Հին Խնձո րեսկ բնա կա վայ րը XIII դ. հիշ տա կել է Ստե փա նոս Օր-բե լյա նը` Տա թևի վան քի հար կա ցու ցա կի առն չու-թյամբ1: Խնձո րես կի մո տա կայ քի հան րա պե տա կան նշա նա կու թյան հնա գի տա կան հու շար ձան նե րը (Քա րա շեն տա նող ճա նա պար հի աջ ու ձախ կող-մե րում Ք. ա. II–I հա զա րա մյակ նե րի բնա կա տե ղի, դամ բա րա նա դաշտ և այլն) վկա յում են տա րած քի առա վել հնա գույն ժա մա նակ նե րից բնա կեց ված լի-նե լը2: Խնձո րես կի ծաղ կուն ժա մա նա կաշր ջան նե րը, այ նուա մե նայ նիվ, առնչվում են ուշ միջ նա դա րում (XVIII դ.) հայ ժո ղովր դի մղած հե րո սա կան պայ քա-րի, ինք նա պաշտ պա նա կան մար տե րի, ապա` ազ-գա յին–ազա տագ րա կան շարժ ման հետ:

Բնա կա վայ րի անու նը, որը Ստ. Շա հու մյա նը հի շա տա կում է «Խնծո րեսկ» գրու թյամբ, «Խոր ձոր» և «Խոր ձո րեսկ» ան վա նում նե րի ձև ա փո խու թյան հե տև անք է3: Հենց ան վա նու մը հու շում է տա րած քի դժվա րա մատ չե լի ու թյան մա սին: Քա րա զանգ ված-նե րը, բնա կան և ար հես տա կան քա րան ձավ–բնա-կա վայ րե րը (քրա տա կեր), ձո րա հո վիտ նե րը եղել

են բնա կա վայ րի գո յա տև ման, անվ տան գու թյան երաշ խի քը` այն վե րա ծե լով յու րօ րի նակ բնա կան ամ րո ցի: 1735 թ. Աբ րա համ Կրե տա ցի կա թո ղի կո սը, այ ցե լե լով Խնձո րեսկ, գ րում է, որ գյու ղի ան ձա վա-փոր տնե րի հա մա լիր նե րն ան հի շե լի ժա մա նակ նե-րից եղել են պատս պա րան ներ: Ն. Ծ. Պա պու խյա նի կար ծի քով, մին չև մեր օրե րը հա սած քա րան ձա վա յին այդ բնա կա րան ներն առանձ նա նում են կա ռու ցա-պատ ման յու րօ րի նա կու թյամբ4: Հե ղի նա կը նշում է, որ դրանք բո լորն ամ բող ջու թյամբ կամ մեծ մասամբ քա րան ձա վա յին էին5: Այս ան ձավ–տնե րի որոշ մասի մուտ քերն ու նեն գետ նից 20–30 մ բարձ րու թյուն, ուր բնա կիչ նե րը մուտք են գոր ծել պա րան նե րով: Նույ նիսկ ար տադ րա կան–տնտե սա կան կամ պաշ-տա մուն քա յին կա րիք նե րի հա մար փո րել են այ րեր6: Բնա կան քա րայ րա յին հա մա լիր նե րը, որոնք մին չև նա խորդ դա րի կե սե րը բնակց ված էին, պաշտ պա-նա կան յու րօ րի նակ հա մա կար գեր էին: Դրա շնոր հիվ դա րեր շա րու նակ, և հատ կա պես 1728–1730–ական թթ., բնա կա վայ րը եղել է ան մատ չե լի ռազ մա կան կենտ րոն, հան դի սա ցել Մխի թար սպա րա պե տի զո-րա կա յա նը: Զոհ վե լուց հե տո նրա դին ամ փո փել են

119


գյու ղի հա րավ–արև ե լյան կող մում, հե տա գա յում կա-ռուց ված «Անա պատ» (XIX դ.) եկե ղե ցուն հա րա կից գե րեզ մա նո ցում, որ տեղ մին չև այ սօր պահ պան վում են Սպա րա պե տի և նրա նշա նա վոր զի նա կից Մե լիք Բար խու դա րի տա պա նա քա րե րը: Խնձո րես կի բնակ-չու թյունն ակ տի վո րեն մաս նակ ցել է նա խորդ դա րի առա ջին տաս նա մյակ նե րում Զո րա վար Անդ րա նի կի, ինչ պես նաև Գա րե գին Նժդե հի` Սյու նի քում մղած ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րին:

XIX դ. ժայ ռա փոր բնա կա րան նե րից բա ցի, կա-ռուց վել են նաև երկ հար կա նի, նույ նիսկ եռա հարկ տներ` սանդ ղա ձև, իրար կցված, հոծ զանգ վա ծի ձև-ով, որոնք հար մա րեց վել են լանդ շաֆ տին: Նմա օ րի-նակ կա ռույց նե րից մե կը Մե լիք–Փար մա զի ամա րաթն էր, որը, ցա վոք, գյու ղի տե ղա փոխ ման ըն թաց քում շատ կա ռույց նե րի հետ մի ա սին քանդ վել է, իսկ քա-րերն օգ տա գործ վել են այլ շի նու թյուն նե րում: Մաս-նա կի ո րեն պահ պան վել են մուտ քի դար պա սը, կից ախոռն ու ծածկ ված բա կի մի մա սը7: Տար բեր ժա մա-նակ նե րում կա ռուց վել են երեք քա րա շեն եկե ղե ցի ներ, որոն ցից նշա նա վո րը «Անա պատ» դպրոց–եկե ղե ցին է: Այն նաև գրչու թյան կենտ րոն էր8:

Ապ րե լով հիմ նա կա նում գեր դաս տան նե րով, քա ջա կո րով բնիկ նե րը հայտ նի էին իրենց ար հես-տա գոր ծա կան հմտու թյուն նե րով և ժա ռան գա բար փո խանց վող կեն ցա ղա վար ման, տո նա ծի սա կան ավան դույթ նե րի պահ պան մամբ: Խնձո րեսկն ու ներ ճա նաչ ված դար բին ներ, ներ կա րար ներ, որմ նա դիր-ներ, դեր ձակ ներ, պայ տա գործ ներ, զի նա գործ ներ, գոր գա գործ ներ և այլն: «Խնձո րեսկ» տի պի գոր գերն աչ քի են ընկ նում գե ղար վես տա կան բարձր ար ժե-քով: Բա ցի ար հեստ նե րից, բնակ չու թյու նն զբաղ վել է նաև դաշ տա վա րու թյամբ, անաս նա պա հու թյամբ, այ գե գոր ծու թյամբ: Բնա կա վայ րը ճանաչվել է ժո-ղովր դա կան եր գիչ նե րով, աշուղ–սա զան դար նե րով, ով քեր պարս կե րեն եր գի մրցույթ նե րին մաս նակ ցե լու հա մար հաս նում էին մին չև Թավ րիզ:

Հին Խնձո րես կը ՀՀ Սյու նի քի մար զի Գո րիս քա-ղա քից 8 կմ արև ելք է, գրե թե 3 կմ եր կա րու թյամբ ձգվող լեռ նա հով տի աջ և ձախ լան ջե րին, որոնք կտրտված են խոր ձո րա հո վիտ նե րով, ժայ ռա զանգ ված նե րով: Բնա-կա վայ րը ներ կա յիս Խնձո րեսկ գյու ղի մո տա կայ քում է,

որը հին Խնձո րես կի սա րա հար թա յին նախ կին թա ղե-րից մեկն էր և հիմն վել է 1950–ական թթ.` բնակ չու թյան զանգ վա ծա յին տե ղա փոխ ման ար դյուն քում: Այժմ Հին Խնձո րես կը պե տա կան պահ պա նու թյան պատ մա կան մի ջա վայր է, որի հու շար ձան նե րի, դրանց հա մա լիր նե-րի գե րակ շիռ մա սը հան րա պե տա կան նշա նա կու թյան են: Այ դու հան դերձ հու շար ձան–բնա կա վայ րի պահ-պա նու թյան հար ցում կան խնդիր ներ, որոնց լուծ ման հա մար անհ րա ժեշտ են հա մա պար փակ պե տա կան ծրագ րեր և մի ջո ցա ռում ներ:

Թվար կենք դրան ցից մի քա նի սը: Առաջ նա յին

է Հին Խնձո րես կի թան գա րա նա ցու մը: Ավան դա-կան այն կար ծի քը, թե տնտե սու թյան զար գաց մամբ է պայ մա նա վոր վում մշա կույ թի առա ջըն թա ցը, այ սօր վե րա նայ վում է: Լայ նա մասշ տաբ զբո սաշր ջու թյան ծա վալ ման գոր ծըն թաց նե րում քիչ չեն դեպ քե րը, երբ մշա կույ թի զար գա ցումն է նպաս տում երկ րի կամ երկ րա մա սի տնտե սա կան աճին9: Նման հա մընդ հա-նուր գործընթացից դուրս չէ նաև մեր եր կի րը, քա նի որ խնդիր կա ան ցումա յին սո ցի ալ–տնտե սա կան գոր ծըն թաց նե րում գտնել բար գա վաճ ման ու րույն ճա նա պարհ` ըն դօ րի նա կե լով այլ երկր նե րի փոր-ձը10: Մաս նա վո րա պես, վեր ջին տա րին ե րին պաշ-տո նա պես հայ տա րար վել է երկ րի տնտե սու թյան աճի հա մար զբո սաշր ջու թյան, տե ղե կատ վա կան տեխ նո լո գի ա նե րի գե րա կա նշա նա կու թյու նը, և պե-տա կան հա տուկ քա ղա քա կա նու թյուն է կիրառվում տար բեր հա մայնք նե րի մշա կու թա յին, տնտե սա կան կյան քի ակ տի վաց ման ուղ ղու թյամբ11: Հում քա յին պա շար ներով ոչ հա րուստ Հա յաս տա նում կա րև որ է մշա կույ թի զար գա ցու մը` որ պես միջոցների ամ բող-ջու թյուն: Դրա նում հսկա յա կան դե րա կա տա րում ու նի մշա կու թա յին ժա ռան գու թյունն իբ րև գոր ծու նե ու-թյան հիմք: Ար դի պայ ման նե րում դրա ար դյու նա վետ կա ռա վար ման և օգ տա գործ ման մի ջո ցով հնա րա վոր է նպաս տել հա սա րա կու թյան զար գաց մա նը` ինչ պես հո գև որ, այն պես էլ տնտե սա կան առում նե րով: Այդ տե սան կյու նից Հին Խնձո րես կի ողջ տա րածքը` իր բազ մա շերտ պատ մամ շա կու թա յին գո տի նե րով, տա-րա ծաշր ջա նի ինք նու թյան և մշա կու թա յին ժա ռան-գու թյան պահ պան ման ու հա մա կող մա նի ար ժև որ-ման հա մար կա րև որ պաշարների ամ բող ջու թյուն է:

120


Կա ռա վար ման և զար գաց ման ար դի ձև է տվյալ մի ջա վայ րում ան շարժ հու շար ձա նի թան գա րա նա-ցու մը` որ պես ար ժեք նե րի պահ պան ման, ու սում նա-սիր ման և հա ղոր դակց ման, կրթա կան նպա տակ նե-րով օգ տա գործ ման մե խա նիզմ: Թան գա րա նաց ման սկզբունք նե րով պահ պա նու թյան և ու սում նա սիր ման են թա կա է նաև տա րա ծաշր ջա նի ոչ նյու թա կան մշա-կու թա յին ժա ռան գու թյու նը, որը, որ պես բնա կան մի ջա վայ րի տարր, կա րող է ամբող ջա կա նո րեն ներ-կա յաց նել տա րած քի մշա կու թա յին ինք նու թյու նը12:

Իսկ ի՞նչ ենք հաս կա նում «թան գա րա նա ցում» բա ռի են թա տեքս տում: «Թան գա րա նա յին գոր ծու-

նե ու թյու նում հու շար ձան նե րի թան գա րա նաց-

ման մա սին կա րե լի է խո սել այն ժա մա նակ, երբ

հա սա րա կու թյու նը, ցան կա նա լով պահ պա նել

ան շարժ հու շար ձա նը, նրա մեջ կամ նրա մոտ զու-

գա հե ռա բար ստեղ ծում է թան գա րան»13: Ար դի

պատ կե րա ցում նե րով թան գա րա նը «ոչ մի այն որո-

շա կի գոր ծա ռույթ նե րով հաս տա տու թյուն է, այլ,

նախ և առաջ, մար դու հա րա բե րու թյուն շրջա կա

մի ջա վայ րի, մշա կու թա յին ժա ռան գու թյան հետ`

ար տա հայտ ված որո շա կի բո վան դա կու թյամբ:

Այս դեպ քում հու շար ձա նի թան գա րա նա յին օգ-

տա գոր ծու մը կա րե լի է բա ցատ րել դրա կի րա ռա-

կան, գոր ծա ռու թա յին, իմաս տա բա նա կան կամ

հու զա կան կող մե րով»14: Այ սինքն, այ սօր ան շարժ հու շար ձա նի թան գա րա նաց մամբ ստեղծ վում է մշա-կու թա յին ժա ռան գու թյան հիմ քով գոր ծող հա սա րա-կա կան–հա ղոր դակ ցա կան հա մա կարգ, որը որո շա կի պահ պա նա կան, վեր կանգ նո ղա կան, գի տա հե տա-զո տա կան և ցու ցադ րա կան–տե ղե կատ վա կան գոր-ծու նե ու թյան մի ջո ցով ամ բող ջա պես հա մա կարգ ված կրթամ շա կու թա յին, ժա ման ցա յին մի ջա վայր է: Սրա խնդի րը ոչ թե մե կու սաց վելն է սո ցի ալ–մշա կու թա-յին ար դի կեն սա մի ջա վայ րից կամ հու շար ձան նե րի տե ղա փոխ ման, վե րա փոխ ման մի ջո ցով սկան սեն՝ բա ցօ թյա թան գա րա նի վե րած վե լը15, այլ, ան ցյա լը կեն-դա նաց նե լով, զար գաց ման փու լե րը ներ կա յաց նե լով նպաս տել հու շար ձա նի պահ պան մա նը` նախ նա կան կամ վե րա կանգ ված վի ճա կով, և օգ տա գործ մա նը` կրթամ շա կու թա յին, զբո սաշր ջա յին նպա տակ նե րով: Վե րո հի շյալ տա րա ծու թյան գլխա վոր բա ղադ րիչն

ու գոր ծա ռու թա յին մի ա վորն ան շարժ հու շար ձանն է, դրա հետ առնչ վող թան գա րա նա յին հա վա քա ծու-նե րը, ինչ պես նաև տե ղա կան հո գև որ և նյու թա կան մշա կույ թը, տե ղե կատ վա կան, ժա ման ցա յին են թա-կա ռույց ներն ու միջոց նե րը: Դրանք առա վել հա րիր են ար գե լոց–թան գա րան նե րի ստեղծ մա նը և թան գա րա-նա յին զար գաց ման մո դել հա մար վող «հա մայն քա յին թան գա րա նի» գոր ծե լա վո ճին16: Որ պես ակ տիվ հա-ղոր դակ ցու թյան մի ջա վայր, այն տնտե սա կան զար-գաց ման մեծ նե րուժ ու նի: Ճիշտ տնօ րի նե լու պա րա-գա յում այդ թան գա րա նը կա րող է վե րած վել տու րիզ մի զար գաց ման ակ տիվ կենտ րո նի: Ֆրան սի ա յում, օրի նակ, Լե–Կրե զոի և Օտ–Էլ զաս էկո թան գա րան-նե րի (հա մայն քա յին թան գա րան ներ) հիմ նադր ման հա մար ուղ ղա կի նպա տա կա յին էին «լու ծել տա րա-

ծաշր ջա նում ծա ռա ցած սո ցի ալ–տնտե սա կան և

սո ցի ալ–մշա կու թա յին խնդիր նե րը»17:Ներ կա յումս մեր երկ րում ան շարժ հու շար ձան-

նե րի թան գա րա նա ցումն ըն թաց քի մեջ է: Ոլոր տում կա րև որ գործ է կա տա րում ՀՀ Մշա կույ թի նա խա-րա րու թյան հա մա կար գում գոր ծող «Պատ մամ շա-կու թա յին ար գե լոց–թան գա րան նե րի և պատ մա կան մի ջա վայ րի պահ պա նու թյան ծա ռա յու թյուն» ՊՈ-ԱԿ–ը18, որը, օգ տա գոր ծե լով իր փորձն ու ար գե-լոց–թան գա րան նե րի ստեղծ ման ար դի հիմ նա կան սկզբունք նե րը, առաջարկում է թան գա րա նաց նել «Հին Խնձո րեսկ» հու շար ձան–բնա կա վայ րը, այն վե-րա ծել հա մայն քա յին կամ գյուղ ար գե լոց–թան գա րա նի: Դրա թան գա րա նա ցու մը` որ պես առա վե լա պես վե-րա կանգն ման ան հա տա կան մո տեց ման գոր ծըն թաց19, գործ նա կա նում ու նի հե տև յալ հիմ նա կան նպա տակ-նե րը. պե տա կան կար գա վի ճա կով, անձ նա կազ մով և միջոց նե րով այն վե րա ծել ար գե լոց–թան գա րա նի, ձեռ նար կել տա րած քի պահ պա նա կան գո տի նե րի կոն սեր վա ցու մը և վե րա կանգ նու մը, կան խել հու-շար ձան նե րի աղա վաղ ման, քանդ ման դեպ քե րը, հար մա րեց նել զբո սաշր ջու թյան սպա սարկ ման պա-հանջ նե րին` վե րա ծե լով «Տա թևի վե րած նունդ» կամ հա րա վա յին առանց քի յու րօ րի նակ կենտ րոն նե րից մե կը20, ստեղ ծել ազ գա յին–ազա տագ րա կան շարժ-ման ան ցյա լի ու սում նա սիր ման օջախ, զար գաց նել մշա կու թա յին մի ջա վայ րում կրթա կան գոր ծըն թաց-

121


նե րը, ժա ռան գոր դի հո գե բա նու թյուն սեր մա նել տե ղի բնակ չու թյան մեջ, հա մայն քը ներգ րա վել մշա կու թա-յին ժա ռան գու թյան ար ժև որ ման ու պահ պան ման, զբո սաշր ջա յին սպա սարկ ման գոր ծըն թաց նե րում, դրա նով լու ծել սո ցի ալ–տնտե սա կան խնդիր ներ, խթա նել տա րած քի զար գաց մա նը, ստեղ ծել կեն ցա-ղա վար ման և ժո ղովր դա կան ստեղ ծա գոր ծու թյան ավան դույթ նե րի (խո հա րա րու թյուն, ար հես տա գոր-ծու թյուն, բա նա հյու սու թյուն և այլն) վե րա կեն դա նաց-ման, հու շա նվեր նե րի ար տադ րու թյան ինք նա տիպ մի ջա վայր, վե րա ի մաս տա վո րել տա րած քի պատ-մամ շա կու թա յին բո վան դա կու թյու նը` կա րև ո րե լով տե ղա կան ինք նա կա ռա վար ման մար մին նե րի, մաս-նա գի տա կան խմբե րի և բնակ չու թյան հա մա գոր ծակ-ցու թյու նը:

Թան գա րա նաց ման հար ցում առ կա են մի շարք հիմ նախն դիր ներ: Հու շար ձա նա յին հա մա լիր նե-րից շա տե րը կի սա վեր վի ճա կում են, բնա կիչ նե րը ճար տա րա պե տա կան կա ռույց նե րի մա սե րը տե ղա-փո խել, օգ տա գոր ծել են շի նա րա րա կան և այլ նպա-տակ նե րով, հու շար ձան նե րի ար տա քին տեսքն աղա-վա ղել: Մի ջա վայրն ան բա րե կարգ է, սա կավ են այն պահ պա նե լու նյու թա կան մի ջոց նե րը: Հնա գի տա կան

պե ղում նե րի հետևանքով հայտ նա բեր ված ար ժեք-նե րը ցրված են զա նա զան թան գա րան նե րում, չկա ցու ցադր ման տա րածք: Մի ջա վայ րը գրե թե ընդգրկ-ված չէ զբո սաշր ջա յին եր թու ղի նե րում, ան հար մար են ճա նա պարհ նե րը և այլն:

Հին Խնձո րես կի թան գա րա նաց մամբ նախ և առաջ կփրկվի ար դեն վտանգ ված նյու թա կան և ոչ նյու թա կան մշա կու թա յին ժա ռան գու թյու նը, հիմք կդրվի նմա նա տիպ հու շար ձան նե րի պահ պա նու թյա-նը և վե րա կանգն մա նը, գոր ծը թաց նե րը կվե րած վեն հա սա րա կա կան շարժ ման, ակ ցի ա յի: Հե ռան կա րում կգի տակց վի մշա կու թա յին ավան դու թյան վե րա-կանգն ման կա րև ո րու թյու նը, հեն քում` կրթու թյան, մաս նա գի տա կան որո շա կի հմտու թյուն նե րը կփո-խանց վեն սե րունդ նե րին:

Հին Խնձո րես կի պահ պա նու թյանը և կա ռա վար-մանը նման մո տե ցում ը հե ռան կա րա յին է: Դրանով կա րե լի է հաս նել տնտե սա կան զար գաց ման, բնակ-չու թյան զբաղ վա ծու թյան, աշ խա տա տե ղե րի ապա-հով ման, ֆի նան սա կան ներդ րում նե րի ավե լաց ման, տրանս պոր տա յին, առևտ րա յին և այլ են թա կա ռուց-վածք նե րի ստեղծ ման խնդիր նե րի լուծ մա նը:

1. Խնձո րեսկ // Հա յաս տա նի և հա րա կից շրջան նե րի տե ղա-նուն նե րի բա ռա րան, Եր., 1988 թ., հ. 2, էջ 748:

2. Տես` ՀՀ պաշ տո նա կան տե ղե կա գիր, N 8, 20 փետր վա րի, 2006, էջ 58:

3. Խնձո րեսկ // Հա յաս տա նի և հա րա կից շրջան նե րի տե ղա-նուն նե րի բա ռա րան, Եր., 1988 թ., հ. 2, էջ 748:

4. Ն. Ծ. Պա պու խյան, Սյու նի քի ժո ղովր դա կան ճար տա րա պե-տու թյու նը, Եր., 1972, էջ 18–19:

5. Հին Խնձո րեսկը 1913 թ. Արև ե լյան Հա յաս տա նի ամե նա մեծ գյուղն էր: Ու նե ցել է 1800 տուն, զա նա զան տի պի 27 խա նութ, 7 դպրոց` եր կու սը՝ ծխա կան, 4 եկե ղե ցի` Սբ Հռիփ սի մե (1666 թ.), Սբ Թա դև ոս (XVII–XVIII դդ.), Անա պա տի (XIX դ.) և Հին (ժայ ռա փոր, IX–X դդ.): Գյու ղի լքման պատ ճառ նե րից է գերբ-նա կեց վա ծու թյու նը:

6. Նույն տե ղում, էջ 19:

7. Ն. Ծ. Պա պու խյան, նույն տե ղում, էջ 70–71, տես նաև` Դի վան հայ վի մագ րու թյան, պր. 2, Եր., 1960, էջ 63:

8. Դի վան հայ վի մագ րու թյան, նույն տե ղում:

9. Տես` Բ. Վո րոն ցով, Թան գա րան նե րի դերն ար դի եվ րո պա-կան հա սա րա կու թյան կյան քում// Թան գա րան: Եր. 2009, հ.1, էջ 59–66:

10. Տես` Հ. Պո ղո սյան, Հա յաս տա նը ին ֆոր մա ցի ոն հա սա րա կու-թյան շե մին// Ան ցում ա յին հա սա րա կու թյան սո ցի ոմ շա կու թա-յին փո խա կեր պում նե րը: Եր. 2002, էջ 96–102:

11. Այս առու մով ու շագ րավ են Շու շիի, Ջեր մու կի, Տա թևի և այլ բնա կա վայ րե րի զար գա ցու մը, զբո սաշր ջա յին լայ նա ծա վալ ծրագ րե րի իրա կա նա ցու մը` տես` www.shu shi.org, www.tatev.am, հատ կա պես՝ ՀՀ զբո սա շրջա յին զար գաց ման ծրագ րե րը, Ջեր մուկ քա ղա քի զար գաց ման ծրա գի րը և այլն:

12. Museology and Intangible Heritage II, International Symposium organized by IKOFOM, 20th General Con ference of IKOM, Seoul, Korea, 2004. Study Series 33// Ed. by H. K. Vieregg, B. Sgoff, R. Schiller. Munich: Museums–Pdagogisches Zentrum, 2004.

122


13. Российская Музейная Энциклопедия, Т. 2– М., 2001, с. 391.

14. Шулепова Э. А., Основы музееведения:– М., 2005, с. 382.

15. Տե՛ս` Վ. Հա րու թյու նյան, Գ. Նալ բան դյան, Ա. Գրի գոր յան, Ճար տա րա պե տա կան հու շար ձան նե րի վե րա կանգ նու մը, ուս. ձեռ նարկ:Եր., Դար, 2005, էջ 93, 175:

16. Տես` Դ. Ա. Պո ղո սյան, Թան գա րա նը մշա կու թա յին հա ղոր-դակ ցու թյան մի ջա վայր, Եր., 2008, էջ 172–184:

17. Նույն տե ղում, էջ 128:

18. Տես` www.hushardzan. am

16. Վ. Հա րու թյու նյան, Գ. Նալ բան դյան, Ա. Գրի գո րյան, նույն տե ղում, էջ 178–179:

20. Տես` www.tatev.am

Давид Погосян

О ВОПРОСЕ МУЗИФИКАЦИИ "СТАРОГО ХНДЗОРЕСКА"(Резюме)

В Армении богатое культурно–историческое наследие, и век массового развития туризма необходимо такие памятники–поселения как “Старый Хндзореск”, превратить в музей–заповедник подобно экомузеям, успешно действующим за рубежом.

Davit Poghossyan

ABOUT MUSEFICATION OF “OLD KHNDZORESK”(Summary)

Today the traditional view that justifies the statement according to which the cultural progress is conditioned by the econimc advancement is subject to consideration. In the course of wide–range development of tourist activities there is a considerable number of cases which points out the fact that it is the cultural progress which results in the economic advancement of the country or its regions. The above–mentioned condition is a fundamental principle for Armenia, a country with rich cultural–historical heritage, as well as a reason to use its’ cultural resources especially in order to give a solution to some social–economic and educational–cultural issues existing mainly in regional communities. An similar pattern of such mechanism touched upon in this article is the musefication of “Old Khndzoresk” a famous Armenian monument–settlement. It being designed as a combination of the principles of eco–museums, which has been successful abroad as well as the working methods of Armenian museum–preservations is well destined to be a well–working and prospective model of active museum environmental communication.

123

ՏԱ ՐՈՆ ՄԱ ՆՈՒ ԿՅԱՆ

ՔԱ ՐԵ ԴՌՆԵ ՐՈՎ ՔԱ ՐԱՆ ՁԱՎ ՆԵ ՐԸ *

Հա յաս տա նի մշա կույ թում մի ամ բողջ շերտ է զբա ղեց նում «Քա րան ձա վա յին մշա կույ թը», որը քիչ ու սում նա սիր ված ոլորտ լի նե լով, այ նո ւա մե նայ նիվ, բազ մա թիվ հար ցե րի պա տաս խան ներ է պա րու նա-կում, որոնք հնա գույն պատ մու թյան ու սում նա սի րող-

նե րը չեն գտնում հնա գի տա կան տար բեր հու շար-ձան նե րը և պե ղա ծո նե րը հե տա զո տե լիս:

Հան րա պե տու թյան տա րած քում բնա կեց ված քա րան ձավ ներ պահ պան վել են ամե նուր և գո յու-թյուն են ու նե ցել մին չև XX դա րի կե սը: Քա րայր–կա-ցա րան ներն օգ տա գործ վել են հա րյուր հա զա րա վոր տա րի ներ: Դրանց մշա կու թա յին շեր տը հաս նում է մի քա նի մետ րի:

Որ պես քա րայր–կա ցա րան ներ հիմ նա կա նում օգ տա գործ վել են ար դեն ձև ա վոր ված ան ձավ նե-րը, որոնք ըն դա մե նը բա րե կարգ վել և պի տա նի են դարձ վել բնա կու թյան հա մար: Իհար կե կան նաև ամ բող ջու թյամբ մար դու փո րած ժայ ռա փոր կա ցա-րան ներ, բնա կա վայ րեր, կրո նա կան ու ծի սա պաշ-տա մուն քա յին կա ռույց ներ, որոնք փոր վել են հիմ նա-կա նում փխրուն ավա զակ րա քա րա յին կամ կա վա յին նստված քա յին բա ղադ րիչ նե րով ապա րա շեր տե րում:

Քրիս տո նե ու թյու նը պե տա կան կրոն հռչա կե-լուց հե տո հայ կա կան ճար տա րա պե տու թյու նը լրաց-վեց մի նոր հե տաքր քիր երև ույ թով` «քա րե դռնո վ» քա րան ձավ նե րի մշա կույ թով:

Այդ հազ վա գյուտ կա ռույց նե րը հան րա պե տու-թյու նում հան դի պում են մի այն Արա գա ծոտ նի մար-զում` Արա գած լե ռան հա րա վա յին լան ջի ձո րե րում: Քարե դռնով տաս նյակ քա րան ձավ նե ր կան Աղձ քի, Ու ջա նի, Կո շի, Վե րին Սա սու նի կի և Ավա նի վար չա-կան սահ ման նե րում:

124


Քա րե դռնով քա րան ձավ նե րը բաղկացած են մի քանի մասից: Առա ջի նը սրահն է, երկ րոր դը` սրահ տա նող թու նե լա տիպ մուտ քը, եր րոր դը` քա րե դուռը: Սրա հը կամ սրահ նե րը 40–45 մ2 մա կե րես ու նե ցող բնա կան խորշեր են: Դրանք ըն դա մե նը բա րե կարգ-վել և կա նո նա վոր տես քի են բեր վել: Որոշ դեպ քե-րում, եթե առ կա է խո նա վու թյուն, ապա քա րան ձա վի ժայ ռա պա տին զու գա հեռ, շա ղա խի օգ տա գործ մամբ, ան կա նոն բա զալտ քա րե րից պատ է շար վել: Այ նու-հե տև, սննդամ թերք և հա ցա հա տիկ պա հե լու հա մար սրա հի ան կյուն նե րում փոր վել և պատ րաստ վել են թոն րա տիպ պա հես տա րան ներ` հո րեր, որոնք հիմ-նա կա նում եր կու տի պի են. չոր՝ հա ցա հա տի կի և հե-ղու կի` ձե թի ու գի նու: Թոն րա տիպ հո րե րը հա ճախ եղել են երկ հարկ, հազ վա դեպ` եռա հարկ:

Սրա հում բնա կու թյան հա մար անհ րա ժեշտ բո լոր պայմաններն ստեղծեց հե տո է մի այն տե-ղադր վել քա րե դու ռը: Թե՛ դու ռը, և թե՛ շրջա նա կը պատ րաստ ված են բարձր վար պե տու թյամբ: Այդ դռնե րը բո լորն էլ բա զալ տից են և ոչ մեծ չա փե րի ուղ ղա կյու նա նիս տեր են հի շեց նում` 60–100 սմ լայ-նու թյամբ, 50–150 սմ բարձ րու թյամբ և 20–35 սմ հաս տու թյամբ: Որ պես կա նոն դռնե րը բաց վել են դե պի ներս: Իսկ մին չև դրանց հա մա պա տաս խան տեղ հասց նե լը և տեղադրելը նա խա պես փոր վել է

թու նե լա տիպ մուտք, որի եր կա րու թյունն առան ձին դեպ քե րում հա սել է մի քա նի տաս նյակ մետ րի: Փո-րե լուց հե տո դու ռը ներս է տար վել, տե ղադր վել, որից հե տո սկսվել է թու նե լի հարդարումը: Հանդիպակաց պատերին, մի մյանց զու գա հեռ շա րել են կա նո նա վոր սա լա քա րեր, դրանք ծած կել նմա նա տիպ քա րե րով: Մուտ քը եղել է նվա զա գույն չա փի, այն քան, որ մար-դը կա րո ղա նա անց նել կռա ցած կամ սո ղե սող: Եթե թու նե լը եր կար էր, ապա մի ջան կյալ դուռ է դրվել: Վեր ջում քա րայր–կա ցա րա նը քո ղարկ վել է քա րա-բե կոր նե րով, որ պես զի դրսից ներ դաշ նակ վի բուն լանդ շաֆ տին, և մի այն վարժ աչ քը կա րող էր այն նկա տել (նկ. 1, 2, 3, 4): Իսկ թե ինչ նպա տա կի է ծա-ռա յել քա րան ձավ նե րի այդ տի պը, կա րե լի է սոսկ են թադ րել. կամ որ պես սննդամ թեր քի պա շար նե րի գաղտ նա րան–պա հես տա րան, կամ որ պես աշ խար-հիկ կյան քից հե ռա ցած մար դու մե կու սա րան:

Դրան ցից ներ կա յաց նենք մի քա նի սը: Աղձք գյու-ղի Ամ բեր դա ձո րի արևմ տյան լան ջին է երեք սրա հից և երեք դռնից բաղ կա ցած մեծ քա րան ձա վը (նկ. 5): Հի շյալից հյու սիս է մի քա նի դահ լիճ նե րով և քա րե դռնով մեկ ուրիշը (նկ. 6): Սրանց կենտ րո նա կան մեծ դահ լի ճի թե՛ հա տա կը, թե՛ պա տերն ու առաս տա ղը մշակ ված են: Մյուս դահ լիճ նե րի հետ կա պը թու նե լով է:

Նկ. 1. Յոթ դռնա նի քա րան ձավ, գ. Ու ջան Նկ. 2. Քա րե դռնով քա րան ձավ, գ. Ու ջան

125

ՔԱ ՐԵ ԴՌՆԵ ՐՈՎ ՔԱ ՐԱՆ ՁԱՎ ՆԵ ՐԸ

Նկ. 3. Քա րե դռնով քա րան ձավ, գ. Կոշ:

Նկ. 4. Յոթ դռնա նի քա րան ձավ, գ. Կոշ:

Նկ. 5. Աղձ քի մեծ քա րան ձա վը:

126


Նկ. 6. Աղձ քի բազ մա դահ լիճ քա րան ձա վը:

Նկ. 7. Ու ջա նի յոթ դռնա նի քա րան ձա վը:

Ու ջան գյու ղից հյու սիս` «Բքո յի գեղ» գյու ղա-տե ղի տա նող ձո րի արևմ տյան լան ջին Յոթ դռնա նի քա րան ձա վն է (նկ. 7): Պահ պան վել է մուտ քի եր կու դու ռը: Մնա ցած հին գը մնա ցել են սրահ նե րը կա-պող թու նել նե րի փլա տակ նե րում: Պահ պան ված նե րը գրե թե իրար հա վա սար են և շատ փոքր՝ դրան ցով կա րե լի է անց նել մի այն սո ղե սող կամ կքանստած դիր քով: Մոտ 2,5 մ բարձ րու թյամբ հա ջոր դը սրահն ան կա նոն հա տա կա գիծ ու նի: Ան կյուն նե րում կան թոն րա տիպ հո րեր, որոնք ոչ հե ղուկ սննդամ թերք

պա հե լու հա մար են: Ու ջան գյու ղի շրջա կայ քում հան դի պում են քա-

րե դռնե րով տաս նյա կից ավե լի քա րան ձավ ներ: Սա-կայն դրանք հիմ նա կա նում Կոշ, Վե րին Սա սու նիկ, Ավան գյու ղե րի միջ նա մա սե րում են:

Հինգ դռնա նի քա րան ձավ կա Կոշ գյու ղից հյու-սիս` Վան քա ձո րի արև ե լյան լան ջին (նկ. 8): Մուտ-քին հա ջոր դող թու նե լը թե քու թյամբ իջ նում է ներս: Եր կու դուռ տե ղադր ված է այդ հատ վա ծում:

127

ՔԱ ՐԵ ԴՌՆԵ ՐՈՎ ՔԱ ՐԱՆ ՁԱՎ ՆԵ ՐԸ

Քա րայր–կա ցա րա նե րը, առա վել ևս քա րե դռնով նե րը, հազ վա գյուտ հու շար ձան ներ են և ճա նա-չո ղա կան կա րև որ նշա նա կու թյուն ու նեն: Մար դն իր ապա հով վա ծու թյու նը հիմ նա կա նում պայ մա նա վո րել

է դրան ցով: Եվ այդ է պատ ճա ռը, որ նա դրան ցում բնակ վել է միջնադարից մին չև XX դա րի կե սը, ըստ դրա էլ մշա կու թա յին շեր տի հաս տու թյու նը եր բեմն հաս նում է մի քա նի մետ րի:

Նկ. 8 Կո շի հինգ դռնա նի քա րան ձա վը:

128


Тарон Манукян

ПЕЩЕРЫ С КАМЕННЫМИ ДВЕРЯМИ(Резюме)

Пещерная культура занимает определенное место в культурном наследии ар мянс-кого народа. Хотя, она и недостаточно изучена, но, тем не менее, дает ответы на многие вопросы, интересующие археологов и других исследователей памятников культуры.

Повеюду на територии Армении обнаружены заселенные пещеры, которые сох ра-ни лись до середины XX в. Они использовались сотни тысяч лет. Их культурный пласт достигает нескольких метров.

Taron Manukian

CAVES WITH STONE DOORS(Summary)

The so called “Cave Art” occupies a prominent place in the Culture of Armenia. Though so, this sphere is not well studied, and many questions remain unanswered, and sought by those interested, in spite of the strains they display while studying the various archaeological monuments and artifacts.

In Armenia dwelling caves can be found far and wide and were in use till the middle of the XX century. These dwelling caves existed for hundreds and thousands of years, the thickness of their cultural layer makes several meters.

129

ԻԳԻԹ ՂԱ ՐԻ ԲՅԱՆՊատմ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսորՀԱ ԿՈԲ ՍԻ ՄՈ ՆՅԱՆՊատմ. գիտ. թեկնածուԱՐ ՏԱԿ ԳՆՈ Ի ՆԻ Պատմ. գիտ. թեկնածու

ԷՄԻԼ ԱՅ ՎԱ ԶՅԱՆ

ԷԴԻԿ ՔԱ ՄԱ ԼՅԱՆ

ԳԱ ԳԻԿ ԽԱ ՉԱՏ ՐՅԱՆ

ՍՅՈՒ ՆԻ ՔՅԱՆ ՆՈ ՐԱ ՀԱՅ ՏՈՒՄ ՆԵՐ (Ու ղեգ ծա յին այ ցե լու թյան հաշ վետ վու թյուն)

2005 թ. հու լի սին ՀՀ մ շա կույ թի նա խա րա-րու թյան պատ մամ շա կու թա յին ժա ռան գու թյան գի տահե տա զո տա կան կենտ րո նի և Երևա նի Պե-տա կան հա մալ սա րա նի հա մա տեղ ար շա վա խումբն ու սում նա սի րել է ՀՀ Ս յու նի քի մար զի Գո րի սի և, մա-սամբ, Կա պա նի տա րա ծաշր ջան նե րը: ԵՊՀ խմբում ընդգրկ ված էին պատ մու թյան ֆա կուլ տե տի մշա կու-թա բա նու թյան բաժ նի երկ րորդ և եր րորդ կուր սի ու-սա նող ներ: Այ ցե լու թյան ըն թաց քում ոչ մի այն ճշտվե-ցին մինչ այդ գրանց ված հու շար ձան նե րի պե տա կան ցու ցակ նե րը, այ լև հայտ նա բեր վե ցին, քար տե զագր-վե ցին ու վկա յագր վե ցին տասն յակ նո րե րը, որոնք վե րա բե րում են տար բեր ժա մա նա կաշր ջան նե րի:

Գ. ՎԱ ՂԱ ՏՈՒՐ

Հիմ նադ րել են Մին քեն դից և Բերձորից գաղ թած հա յե րը` XX դ. 20–ա կան թթ.: Ար շա վա խումբն այս-տեղ հաշ վա ռել և վկա յագ րել է պատ մամ շա կու թա յին 13 հու շար ձան, այդ թվում՝ եր կու եկե ղե ցի: «Հա լա քի

վանք» կոչ վա ծը գյու ղի հս –ամ բարձ րա դիր մա սում է (XIX դ.): Այն եռա նավ է, խո րա նի աջ և ձախ կող մե րում ավան դատ նե րով, մուտ քը` հվ:

Պա տե րի հվ –աե անկ յուն նե րում օգ տա գոր ծել են սե ղա նա ձև տա փա նա քա րեր (XVI–XVII դդ.): Ե կե ղե-ցու տա նի քին կա զան գա կա տուն (ռո տոն դա):

Երկ րոր դը (XVI–XVII դդ.) գյու ղի հվ –աե մա սում է: Միա նավ է, թա ղա ծածկ, խո րա նի աջ և ձախ կող-մե րում ավան դատ նե րով, մուտ քը հվ (18,8×10,5 մ): Ե կե ղե ցու աե պա տին հե նած է բա զալ տա կերտ, ար-ձա նա գիր խաչ քար: Կրող կա մար նե րը սրբա տաշ բա-զալ տից են, պա տե րը` ման րա քա րից, կրա շա ղա խով:

Նո րա հայտ հու շար ձան նե րից է բնա կա վայ րից 300 մ հվ–աե, Վա ղա տուր–Խնա ծախ ճա նա պար հից աջ տարածվող դամ բա րա նա դաշ տը (քա րարկ ղա յին թա ղում ներ): Ըստ հնա գետ Ա. Գնու նու` վեր գետն յա խե ցե ղենը բնո րոշ է Ք .ա. I հազարամյակի II կե սին: Ամ րաց ված բնա կա տե ղի ի ավե րակ նե րը պահ պան վել են 500 մ հվ–աե «Կու ճի դուզ» վայ րում:

130

Ի. ՂԱ ՐԻ ԲՅԱՆ, Հ. ՍԻ ՄՈ ՆՅԱՆ, Ա. ԳՆՈ Ի ՆԻ, Է. ԱՅ ՎԱ ԶՅԱՆ, Է. ՔԱ ՄԱ ԼՅԱՆ, Գ. ԽԱ ՉԱՏ ՐՅԱՆ

Գ. ԽՈ ԶԱ ՆԱ ՎԱՐԱյս տեղ հաշ վառ վել և վկա յագր վել են պատ-

մամ շա կու թա յին 14 հու շար ձան: Սբ Մի նաս եռա նավ, թա ղա ծածկ եկե ղե ցին ավեր ված է (1675 թ., նկ. 1): Գյու ղի կենտ րո նում է: Մուտ քը հվ է: Մույ թե րը, թա-ղա կիր կա մար նե րը շար ված են սրբա տաշ բա զալ-տից, պա տե րը` ճեղք ված քա րից: Թա ղե րը և հվ ու ամ պա տե րը քանդ ված են, հս պա տը հպված է ժայ ռին: Ճար տա րա պե տա կան հո րին ված քը նման է Սյու նի-քի` ուշ միջ նա դա րի եկե ղե ցի նե րի եռա նավ սրահ տի պին: Պա տաշարե րում օգ տա գործ ված են շրջա կա հին գե րեզ մա նո ցի խաչ քա րեր և տա պա նա քա րեր: Ա վան դա տան մուտ քի վե րև ում դրված է բա զալ տա-կերտ, ամ բող ջա կան խաչ քար` 1563 թ. (թվ. ՌԺԲ): Ե կե ղե ցու չա փերն են` 20,3×13,75 մ:

Գյու ղի կա ռու ցա պատ ման ըն թաց քում գե րեզ-մա նո ցը (XVI–XIX դդ.) ավեր վել է:

Խոզ նա վար–Տան ձուտ (ԼՂՀ, Քա շա թա ղի շրջ.) ճա նա պար հի ձախ կող մում, Տան ձուտ գյու ղից 5 կմ հա րավ–արև մուտք, Ա ղավ նո յի վտա կով դեպի վեր նշմար վում են դամ բա րա նա դաշ տի և բնա կա տե ղիի հետ քեր:

Բնա կա տե ղի ում հայտ նա բեր ված վեր գետն յա նյու թը բնո րոշ է ուշ միջ նա դա րին: Դամ բա րա նա դաշ-տում գե րա կա յում են քա րարկ ղա յին թա ղում ները` առանց վեր գետն յա տե սա նե լի նշան նե րի, թեև ճա-նա պար հի աջ կող մում նկատ վում են դամ բա նաբ-լուր ներ:

Նկ. 1. Սբ. Մինաս եկեղեցու խորանի տեսքը:

Նկ. 2. Դամբարան «Բազարխանա» վայրում:

Ու շագ րավ են «Բա զար խա նա» վայ րի (գյուղից 500 մ հս–ամ) դամ բա րա նա դաշ տը (նկ. 2) և բնա-կա տե ղին (Ք. ա. I հզմ.), ինչ պես նաև ան դե զի տա–բա զալ տից կերտ ված հե թա նո սա կան կո թո ղի վրա փո րագր ված X–XI դդ. թ ևա վոր խաչ քա րը: Սրա խա չա թև երն ուղ ղանկ յուն են, կենտ րո նում փո րագր-ված է շրջա նակ` ներգծ ված խա չով: Այս տեղ կա նաև մեն հիր, որի կող քին շրջա նա ձև զո հա սե ղան է, ընդ որում` մի կի սաշր ջա նը սալ քա րից է, մյու սը` շար ված ավե լի փոքր քա րե րից: Սրբա վայրն օ ղակ ված է 3–5 մ տ րա մագ իծ ունեցող կրոմ լեխ նե րով:

Նկ. 3. Սբ. Հռիփսիմե եկեղեցու աե ճակատը:

131

ՍՅՈՒ ՆԻ ՔՅԱՆ ՆՈ ՐԱ ՀԱՅ ՏՈՒՄ ՆԵՐ

Գ. ԽՆԱ ԾԱԽԳյու ղում և շրջա կայ քում հաշ վառ վել և վկա-

յագր վել են պատ մամ շա կու թա յին 42 հու շար ձան:Կենտ րո նում Սբ Հռիփ սի մե եկե ղե ցին է (նկ. 3):

Ըստ հվ մուտ քի բա րա վո րի ար ձա նագ րու թյան` կա-ռուց վել է 1625 թ. (Թ: ՌՀԴ): 22×12 մ չա փե րով եռա-նավ սրահ է, որի թա ղը հանգչում է եր կու զույգ մույ թի վրա: Խո րա նի աջ և ձախ կող մե րում ավան դատ ներ են: Մուտ քե րը հվ և ամ են: Ամ մուտ քը շարվում է: Ամ կող մում 1701 թ. ( թվ. ՌՃԾ) կա ռու ցել են գա վիթ: Թա ղա ծածկ է, ամ ճա կա տին կա բաց կա մար, որը հե տա գա յում ծած կել են և բա ցել հվ մուտքը: Պա տե-րը սրբա տաշ բա զալ տից են: 1905 թ. տա նի քի վրա կա ռու ցել են զան գա կա տուն (ռո տոն դա):

Ե կե ղե ցուց 20 մ հվ–աե XVII դ. մա տուռ է: Այն մին չև քի վե րը թաղ ված է հո ղի մեջ: Մուտ քը ամ է: Աե ճա կա տից խո րա նի մեջ բաց վում է փոքր պա տու-հան: Թա ղը կտրված քում երկ կենտ րոն է: Շար ված է դեղ նաս պի տակ, ճեղք ված քա րից, կրա շա ղա խով: Չա փերն են՝ 6×5 մ:

Գյու ղի հս բար ձուն քին կանգ նեց ված է Հախ-նա զա րի խաչ քա րը: Այն պատ վան դա նին է, որի կող-քի քի վի վրա ար ձա նագր ված է. «Ես Հախ նա զարս

կանգ նե ցի խաչս հաւ րեղ բաւր իմ Ու հա նին ողոր մի

թվ. ՌՀ (1621թ.)»:

Նկ. 4. Հախնազարի կանգնեցրած խաչքարերը:

Նկ. 5. Մելիք Հախնազարի տունը:

Գյուղացիների վկայությամբ խաչ քա րը եր կատ-վել է կայ ծա կից:

Գյու ղի ամ եզ րին, գոր ծող գե րեզ մա նո ցի աե մա սում տա րած վում է XII–XX դդ. գե րեզ մա նո ցը: Խաչ քա րե րից մե կի հե տևի մա սով ձգվում է բարձ րա-քան դակ օ ձան ման գո տի: Բա ցառ ված չէ, որ խաչ քա րը հե թա նո սա կան կո թո ղի վրա է (նկ. 4): Աչ քի է ընկ նում Մե լիք Հայ կա զի և նրա մայր Նազ լու խա նի կանգ նեց-րած բա զալ տա կերտ, 1,3×0,83×0,27 մ չա փե րով խաչ-քա րը (1652 թ.): Քի վի վրա և քի վա տա կին փո րագր ված է ար ձա նագ րու թյուն. «Ես Հայ կազս և մայր իմ Նազ լու-

խանս կանկ նե ցաք ՍԲ խաչս թվ Ռ ՃԱ (1652թ.)»1:Գյու ղի կենտ րո նում պահ պան վում է մե լիք

Հախնա զարի երկ հարկ ապա րան քի մի մա սը (XVII դ., նկ. 5): Մե լի քա կան բան տը և հար կա բա ժին-ներն ավեր վել են գյու ղի կա ռու ցա պատ ման ժա մա-նակ: Ու շագ րավ հու շար ձան նե րից է գյու ղա միջ յան գե տա կի վրա կա ռուց ված կա մուր ջը, որը մե լի քի տանից 100 մ արև մուտք է:

132


Նկ. 6. Խաչքար, 1301 թ., կանգնեցրել է Եսայի քահանան:

Գյու ղի հս մա սում, Ա զատ Բաղ դա սար յա նի այ-գում, ժայ ռե ղեն պատ վան դա նին ա գուց ված, կան գուն է Ե սա յի քա հա նա յի (նկ. 8)` 2×0,77×0,27 մ չա փե րով, բա զալ տա կերտ, նրբա քան դակ խաչ քա րը (1301 թ.): Խաչ քա րի շրջա նակ նե րի և քի վի վրա փո րագր ված է ար ձա նագ րու թյուն. «Կա մաւն ԱՅ |աստ ծոյ| Ը սաի |

Ե սաի ՔԱՆ | քա հա նաս| կանգ նե ցի զխաչս ի փրկու-

թե ան հո գոյ իմո յի շե ցէք ի ՔՍ.», ստո րին մա սի խո-րան նե րի մեջ՝ «Թվ. ՉԾ 1301»:

Գյու ղում (ամ, աե, հվ մա սե րու մ) և շրջա կայ քում պահ պան վել են քա րան ձա վա յին թա ղա մա սեր, 3 կմ հվ–աե է «Վան քի ձո րի» բնա կե լի քա րան ձավ-նե րի հա մա լի րը (մա տու ռով, գե րեզ մա նո ցով): Մա-տու ռը ժայ ռա քարի մեջ փորված սեն յակ է (նկ. 7), որը կողմ նո րոշ ված է ամ–աե ա ռանց քով: Քա րայ րի ձ ևա վոր մա նը մարդ կա յին մի ջամ տու թյու նը չնչին է: Շուր ջը գե րեզ մա նոց է, որ տեղ կան տա պա նա քա րեր և խաչ քա րեր:

Նկ. 7. Ժայռափոր մատուռ:

Նույն վայ րում է եռանկ յու նա ձև զո հա սե ղա նը, որի գա գա թին փոր ված են առ վակ ներ: Սրա հա րևա նու-թյամբ հայտ նա բեր վեց բա ժա կա տիպ փոր վածք նե րով քա րա բե կոր: Սրանք բնորոշ են վաղ երկաթի դարին:

Վկա յագր վեց «Խա չի խու թի» (գյուղից 1 կմ հվ) IX–XVII դդ. գե րեզ մա նո ցը, բլրի եզ րին` ճա նա պար-հի լայ նաց ման հե տև ան քով բաց ված քա րարկ ղա յին դամ բա րան նե ր, 4 կմ հվ–ամ, «Դաշ տուն խա չե ր» վայրի X–XVII դդ. գե րեզ մա նո ցը: Ու սում նա սիր վե-ցին նաև 3 կմ հս–աե` Խնա ծախ–Բերձոր ճա նա պար-հից ձախ ըն կած դամ բա րա նա դաշ տը (3 դամ բա նաբ-լուր), «Բի նա» տե ղա մա սում (2,5 կմ հս–աե) ամ րո ցը և դամ բա րա նա դաշ տը2:

Ուշագրավ է նաև գյուղից 2 կմ հվ–աե բար ձուն քի վրա` Բհա վեր (Պի հա վա րի) մա տու ռը (XIII–XIV դդ., 3,8×3 մ չա փե րով փոք րա ծա վալ հու շար ձան է, նկ. 8): Կա ռուց ված է սրբա տաշ բա զալ տից, կրա շա ղա խով: Թա ղը փլված է, պահ պան վում է խո րա նի գմբե թը: Ամ կող մի մուտ քը նույն պես ա վեր ված է: Ըստ շրջա կայ-քում պահ պան ված ճար տա րա պե տա կան ման րա-մաս նե րի` ու նե ցել է պարզ քի վեր և ծածկ ված է եղել գլա նա կա վոր ծած կա սա լե րով: Հարթ ճա կա տի սրբա-տաշ քա րերն իրենց չա փե րով հա մա պա տաս խա նում են XIII–XIV դդ. հու շար ձան նե րի որմ նա քա րե րին: Բա յան դուր–Խնա ծախ ճա նա պար հի աջ կող մում, Խնա ծա խից 500 մ արև մուտք է «Քմա խաչ» կոչ վող ուխ տա տե ղին: Այս տեղ հայտ նա բեր ված ար ձա նա գիր խա չա զարդ քա րը, ամե նայն հա վա նա կա նու թյամբ, դրված է եղել եկե ղե ցու պա տի մեջ: Ողջ լան ջին դի-տարկ վում են կա ռույց նե րի մնա ցորդ ներ:

133


Նկ. 8. Պիհավարի մատուռը, XIII դ.:

Եվս մեկ խաչ քար հայտ նա բեր վել է Բա յան-դուր–Խնա ծախ ճա նա պար հին, Բա յան դու րից 1,5 կմ հա րավ–արև ելք:

Գյու ղի արև ել յան ծայ րա մա սում, Խնա ծախ–Ծի-ծեռ նա վանք (ԼՂՀ, Քա շա թա ղի շրջ.) ճա նա պար հի եր կայն քով ձգվում են հսկա դամ բա նաբ լուր ներ3: Սրանք ամենայն հավանականությամբ զետեղվել են դամ բարանների ժամանակից ի վեր գոր ծող ճա նա-պար հի եզրին:

Հա րավ–արև մուտ քում` «Գե րեզ մա նի խոտ» կոչ վող տե ղա մա սում, պահ պան վել է միջ նա դար յան գե րեզ մա նո ցի հատ ված:

Գ. ԽՈՏԱյս տեղ հաշ վառ վեց և վկա յագր վեց 10 հու-

շար ձան, որոն ցից 5–ը նո րա հայտ են: Ա ռանձ նա-կի է XVII դ. «Մրգա ձո րի խաչ» կոչ վող միա նավ, փոք րա ծա վալ եկե ղե ցին: Կա ռուց ված է սրբա տաշ բա զալ տից, կրա շա ղա խով, հս կող մը քա րան ձա վի մեջ է: Ա վան դու թյան հա մա ձայն հիմ նադ րել է Շահ Ա բա սի հա րե մից փա խած մի հա յու հի (նոր Խո տից 1 կմ հվ–ամ է, Ո րո տա նի ձո րում): Հվ և ամ ծայ րա մա-սե րում են միջ նա դար յան գե րեզ մա նոց նե րը, հվ –աե` Քա րահ ուն ջի ճա նա պար հի աջ կող մում է Պկա տե ղի ամ րոց–բնա կա տե ղին4, հվ` «Կա լեր» տե ղա մա սում, դամ բա նա դաշտ է:

«Խա չեր» հան դա մա սում (գյուղից 500 մ հվ–ամ) տա րած վում է մեկ այլ դամ բա րա նա դաշտ: Գետնի մա կե րեսին նկա տե լի են 2,5–3 մ տ րա մագ ծով, ման-րա քա րե րից շար ված կրոմ լեխ ներ: Ո րո տա նի կիր ճի եզեր քով ձգվում են հիմ նա պա տե րի հետ քեր:

Գ. ՀԱՐ ԺԻՍՀաշ վառ վեց և վկա յագր վեց նո րա հայտ 40 հու-

շար ձան: «Կոտ րած քա րա վա նա տու նը» գյու ղից 3,5 կմ հս–

ամ է, դե պի Նա խի ջև ան և Գե ղար քու նի քով ու Սե լի մի լեռ նանց քով Պար տավ տանող հին ճա նա պար հին:

Նկ. 9. «Կոտրած քարավանատունը», 1319 թ.:

Ճար տա րա պե տա կան հո րին ված քով նման է Սե լի մի քա րա վա նա տա նը. եռա նավ, թա ղա ծածկ, երկ թեք տա նի քով, նա խաս րա հով կա ռույց է: Ըստ մուտ քի շի նա րա րա կան ար ձա նագ րու թյան (հա յե րեն և արա բե րեն)` կա ռու ցել են Օր բել յան նե րը, 1319 թ.5:

Թա ղա կիր կա մար նե րը հանգչում են երեք զույգ մույ թի և եր կայ նա կան պա տե րի վրա յի պա հու նակ-նե րի (իմ պոստ նե րի) վրա: Սրա հի հս նա վի մույ թե րի մի ջև կան քա րե մսուր ներ: Ե ռա նավ սրա հի ար տա-քին չա փերն են` 12×20, նա խաս րա հի նը` 4,9×4,05 մ: Քա րա վա նա տունն ա վեր ված է, վթա րա նա յին վի-ճա կում (թա ղե րը քանդ ված են 80%–ով, ամ պա տը` 70%–ով, կան գուն պա տե րին կան գոր ծող ճա քեր): Դե պի Սի սի ան տա նող հին ճա նա պար հի եզ րե րին կանգ նած են միակտոր բազալտից, 1,5–2 մ բարձ րու-

134


թյամբ ու ղե ցույց քա րեր (Ցից քա րե ր). քա րա վա նատ-նից 10 մ հս–ամ և 1 կմ ամ: Այս ճա նա պար հին է Ն. Քրդեր գյու ղա տե ղի ից 400 մ հվ–աե, Ո րո տան գե տի վրա յի մի աթ ռիչք կա մուր ջը:

Քա րա վա նատ նից 200 մ հվ–աե, սա րա լան ջին հայտ նա բեր վել է բնա կա տե ղի (Ք . ա. I հզմ.): Պա-րիսպ նե րի հիմ նա պա տե րը ձգվում են 300 մ լանջն ի վեր` ամ–ից հս –աե: Ամ սա րա լան ջին պահ պան վում են բնա կե լի կա ռույց նե րի (ուղ ղանկ յուն հա տա-կագ ծով) հետ քեր: Հս պա րիսպ նե րի մոտ կա եր կու մեն հիր:

Քա րա վա նատ նից 800 մ հս–աե, գյու ղից 4,3 կմ հս–աե, Քար թա փա լե ռան ստո րո տին հայտ նա բեր-վեց մեկ այլ բնա կա տե ղի` ժայ ռա բե կոր նե րից շար-ված պարս պա պա տե րի հետ քե րով և դամ բա րա նա-դաշ տով, որոնց մո գա կան շրջագ ծե րի՝ կրոմլեխների տրա մագ ծե րը տա տան վում են 5–10 մ:

Գյու ղի հվ –աե եզ րին, գո մե րի տա րած քում երևում են բնա կա տե ղիի և դամ բա րա նա դաշ տի հետ քեր, որոնք գո մե րի կա ռուց ման ժա մա նակ ավեր վել են:

Վկա յագր վե ցին և հաշ վառ վե ցին նաև Հին Հար ժիս գյու ղա տե ղիի հու շար ձան նե րը (ե կե ղե ցին, խաչ քա րե րով գե րեզ մա նոց նե րը, խո յա տա պա նե րը), ինչ պես նաև Վե րին Քրդեր, Ներ քին Քրդեր գյու ղա-տե ղի ներն իրենց հու շար ձան նե րով:

Նկ. 10. Գ. Ներքին Քրդեր, Ալան թագ. եկեղեցու հվ ճակատը:

Ուշագրավ է Ներքին Քրդեր գյու ղա տե ղից 300 մ ամ, XIII–XIV դդ. «Ա լան թա գա վո րի եկե ղե ցին»: Հիմ նա կան եկե ղե ցին փոք րա ծա վալ հու շար ձան է, 4,8×8,6 մ ար տա քին չա փե րով, որին ամ կից են բաց կա մա րա շա րով (ամ) գա վի թը, հս եր կու մաս-նա բա ժին. բո լոր մա սե րը մի աց ված են միմ յանց: Ե կե ղե ցին կա ռուց ված է սրբա տաշ բա զալ տից, աե կող մում խո րանն է, հվ ճա կա տին բաց վում է փոքր պա տու հան: Գավ թի հվ պա տին սե ղա նա ձև` երկ թեք ավար տով, Օր բել յան նե րից մե կի տա պա նա քարն է` 1326 թ. (թվ. ՉՀԵ): Ար ձա նագ րու թյու նից երև ում է, որ նա վախ ճան վել է երի տա սարդ, «ծաղ կափ թիթ» հա-սա կում6: Ա նու նը կար դաց վել է «Ալն», իսկ ժո ղովր դի մեջ տարածված է «Ա լան թա գա վոր»: Սա հա տա-կագ ծա յին և ճար տա րա պե տա կան ա ռանձ նա հատ-կու թյուն նե րով հի շեց նում է դամ բա րան–ե կե ղե ցի: Հա վա նա բար կա ռուց վել է որ պես դամ բա րան Ալն Օր բել յա նի հա մար:

Գ. ՔԱ ՐԱ ՇԵՆՀաշ վառ վեց և վկա յագր վեց նո րա հայտ ինը հու-

շար ձան: Ա ռա վել նշա նա կա լից է Սբ. Գ ևորգ միա նավ եկե ղե ցին (նկ. 11)` 1731 թ. (թվ. ՌՃՁ): Ըստ մուտ-քի բա րա վո րի շի նա րա րա կան ար ձա նագ րու թյան` ան վա նվում է Սբ Սար գիս: Ար տա քին չա փերն են` 12,23×6,27 մ: Մեկ կմ հս սա րի լան ջին է:

Հին Քա րա շեն գյու ղա տե ղիի հա մայ նա պատ-կե րում իշ խում է եռա նավ, թա ղա ծածկ, խո րա նի աջ և ձախ կող մե րում ա վան դատ նե րով եկե ղե ցին` 1551 թ. (թվ. Ռ): Ար տա քին չա փեր են` 16,3×9,7 մ: Թա ղը մեկ զույգ մույ թի վրա է: Մուտ քը հվ պա տի ամ հատ-վա ծում է: Եզ րա յին նա վե րը սեղմ են, ըն դար ձակ է կենտ րո նա կան նա վը, որն ու նի աղո թաս րա հի գոր-ծառ նու թյուն: Հա տա կագ ծա յին նման լու ծու մը սյու-նե ցի նե րին հայտ նի է եղել դե ռևս Տա թևի վան քից. Պո ղոս–Պետ րոս եկե ղե ցու ծած կը մեկ զույգ մույ թի վրա է, ին չի հե տև ան քով խիստ ըն դար ձակ վել է աղո թաս րա հը: Դա ա ռա ջի նը նկա տել և հե տա զո տել է Մուրադ Հաս րաթ յա նը: Մեկ զույգ մույ թի վրա են Մեղ րու տա րած քի Կար ճևա նի, Տաշ տու նի, Մեղ րու Սբ. Հով հան նես վան քի գմբե թա վոր սրահ նե րի ծած-կե րը: Հա տա կագ ծա յին տա թև յան լուծ մամբ կա ռու-

135


ցա պա տու մը Սյու նի քում հարատ ևել է մին չև XIX դ.:Հին Քա րա շե նի տնե րը նույն պես կա ռուց վել են

Սյու նի քի ճար տա րա պե տու թյան յու րա հատ կու թյուն-նե րով. դրանք հիմ նա կա նում թա ղա ծածկ են, կրող շին վածք նե րը՝ սրբա տաշ և ճեղք ված քա րից: Տա նիք-նե րը հարթ են` տո փան ված կա վա հո ղով: Գյու ղը կա-ռու ցա պատ ված է խիտ. մե կի տա նի քը մյու սի բակն է: Այս տնե րը նոր Քա րա շե նից մեկ կմ հս–ամ են:

Նկ. 11. Սբ. Գևորգ եկեղեցու մուտքը հվ–ից:

Գ. ՀԱ ԼԻ ՁՈՐԱյս տեղ հաշ վառ վեց և վկա յագր վեց 12 հու շար-

ձան, այդ թվում` Տա թևի ճա նա պար հի եզ րին, 1,5 կմ հվ–ամ, Խրիմ յան Հայ րի կի հու շա քա րը (1903 թ.), Վազ գեն Ա. կա թո ղի կո սի և Կի լի կո Գա րե գին Բ –ի հու շա կո թող նե րը (1989 թ.)` 3 կմ հս–ամ, Սրբաց ված զան գա կա տու նը (1989 թ.)` 3 կմ հվ–ամ: Այս հու շար-ձան նե րից ա ռանձ նա նում է Վնսար ա գա րա կը (X–XV դդ.)` նոր Հա լի ձո րից 700 մ հվ, հին Հա լի ձո րից 1,2 կմ հս–աե, հին Շի նու հայ րի ճա նա պար հից աջ, բլրի վրա, «Խա չի խութ» վայ րում:

Բլրի գա գա թին, եկե ղե ցու մուտ քի մոտ կանգ-

նեց ված է 1414 թ. ար ձա նա գիր, բա զալ տա կերտ խաչ քար. «Զխոր մէր յի շե ցէք ի ՔՍ թվ. ՊԿԳ:»: Պահ -պան վել են եկե ղե ցու հիմ նա պա տե րը: Ե կե ղե ցուց հս, գե րեզ մա նո ցում, պատ վան դան նե րի վրա կողք–կող-քի կանգ նեց ված են մե ծա դիր, բա զալ տա կերտ, ար-ձա նա գիր եր կու խաչ քար: Ըստ խաչ քա րե րից մե կի (նկ. 12) ար ձա նագ րու թյան` XIII դ. վեր ջ, Վնսար (Վան քա սար) ագա րա կը Տար սա յիճ Օր բել յա նը նվի րել է ճար տա րա պետ (Վար պետ) Սի րա նե սին` որ պես Նո րա վան քում ան վարձ եկե ղե ցի ներ կա ռու-ցե լու փոխ հա տու ցում: Սրա կող քի խաչ քա րը կանգ-նեց րել է քար գործ Սի րա նե սը` իր ծնող ներ Գո քա յի և Բե նի կի հո գի նե րի փրկու թյան հա մար. «Կա մաւն

ԱՅ ես Հզար մէլ ու Սի րա նէս կանկ նե ցինք զխաչս

հօրն մե րո Գո քա մօրն մե րո Էշ Թէ նի կա7»: Բլրի հվ լան ջին կան Վնսար ագա րա կի բնա կե լի տնե րի և այլ կա ռույց նե րի մնա ցորդ ներ:

Հին Հա լի ձոր գյու ղա տե ղի ում վկա յագր վեց 1831 թ. կա ռուց ված քա րա շեն, ար ձա նա գիր աղբ յուր` եկե ղե ցուց 20 մ հս:

Նկ. 12. Վնսար, խաչքար:

136


Գ. ՇԻ ՆՈՒ ՀԱՅՐՎկա յագր վեց և հաշ վառ վեց 26 հու շար ձան,

որոն ցից 19–ը նո րա հայտ են: Դրան ցից ներ կա յաց-նե լի են այն հու շար ձան նե րը, որոնք Շի նու հայ րի գոր ծա րա նի աշ խա տող նե րի ամա ռա նոց նե րի տա-րած քում են, Հին Շի նու հայ րից Հին Հա լի ձոր տա-նող ճա նա պար հի եր կու կող մում (Հին Շի նու հայ րից 2,6 կմ ամ, նոր գյու ղից 6 կմ հվ–ամ): Գե րեզ մա նո ցը (XI–XVIII դդ.) Ժ. Գրի գոր յա նի և Ս. Ապ րես յա նի այ գի նե րում է, դամ բա րա նա դաշ տը (Ք . ա. I hզմ.), ըստ Ս. Ապ րես յա նի, ճա նա պար հից աջ է: Ա վեր ված է, երև ում են քա րարկղ նե րի հետ քեր: Ճա նա պար հից ձախ, Ժ. Գրի գոր յա նի այ գում «Մկնա տա մ» կոչվող խաչ քա րը (X–XI դդ.): Բա զալ տա կերտ է, հիմ նա խա-չի թ ևերն ա վարտ վում են գնդա ձև զար դով, ստո րին թ ևի կող մե րում փոր ված է մե կա կան խաչ պատ կեր:

Նկ. 13. 1261 թ. ինքնատիպ խաչքարը՝ «Խաչերում»:

Նկ. 14. 1261 թ. ինքնատիպ խաչքարը՝ հակառակ կողմից, գերեզմանոց «Խաչեր, խաչերի խութ»:

Գ. ՔԱ ՐԱ ՀՈՒՆՋ

Հաշ վառ վեց և վկա յագր վեց 17 հու շար ձան, որոնցից 15–ը նո րա հայտ: Ու շագ րավ են «Են գի ջա» գյու ղա տե ղին (X–XIII դդ., 3 կմ հս–ամ` Թեք լճից 500 մ հվ–ամ)` իր գե րեզ մա նո ցով ու եկե ղե ց ով, խաչ քա-րե րով գե րեզ մա նո ցը (X–XVIII դդ.): Դամ բա րա նա-դաշ տը (Ք . ա. I հզմ., 4 կմ հս–ամ և լճից 1 կմ հվ–ամ), Ժայ ռա փոր ջրանցքն իր զույգ ակ վե դու կով (XIX դ., Քա րա հուն ջի խաչ մե րու կից 4,3 կմ հվ, Գո րիս–Կա-պան ճա նա պար հի աջ եզ րին, Ցո լաց Քար տե ղա-մա սու մ): Բնակատեղին գյու ղից 8 կմ հվ է, Ո րո տա նի ձախ և Վա րա րա կնի աջ ափի մի ջև, հրվան դա նի վրա: Վեր գետնյա նյու թը բնո րոշ է Ք . ա. VII–V և Ք. հ. XVI–XVII դդ.: Այս տե ղից դե պի աե` Վա րա րա կնի ձախ ափին, «Ա դար տուն» կոչ վող կա ռույցն է: Գյու ղի տա րած քում է բա զի լիկ եկե ղե ցին:

137


Նկ. 15. Ամրոց Ցուրաբերդ, X–XII դդ.:

Գ. Ա ՎԱ ՐԱՆՑ

Վկա յագր վեց նո րա հայտ 7 հու շար ձան: Գրա վիչ է գյու ղա մի ջի` 1705 թ. (թվ. ՌՃԾԴ) կա ռուց ված եկե-ղե ցին: Ար տա քին չա փերն են` 20,5×12,2 մ, եռա նավ է, խո րա նի աջ և ձախ կող մե րում` ավան դատ նե րով, թա ղա ծածկ: Շքա մուտ քը հվ է: Թա ղե րը պա հում են եր կու զույգ մույ թը և որմ նաս յու ներ: Կա ռուց ված է մի դիս շար ված քով, հարթ երե սա պա տի քա րե րը սրբա տաշ բա զալ տից են, կա պակ ցո ղը կրա շա ղախն է: Հս պա տը մին չև քի վե րը թաղ ված է հո ղի մեջ: Աե կից է փոս տի շեն քը:

«Ցու րա բերդ» ամ րո ցը (X–XI դդ., գյուղից 0,5 կմ հվ, նկ. 15) լե ռան քար քա րոտ գա գա թին է: Հիմ նա-կա նում բնա կան ամ րու թյուն է, պատ մա գիր Ստ. Օր-բել յա նի բնո րոշ մամբ` «Վայ րի քա րափ»: Մատ չե լի մա սե րում այն ամ րաց ված է եղել պա տե րով, որոնց հետ քե րը պահ պան վել են: Լե ռան ստո րո տով հո սում է Ցու րա գե տը (Ղան ձի լա գետ, Աղն ձու գետ)` Տա թև գե տի աջ վտա կը:

«Ցու րա բեր դից» մեկ կմ ամ, Ղան ձի լա կողմ դաշ տում միջ նա դար յան գե րեզ մա նոց է (X–XVI դդ.):

Գ. ՏԱ ԹԵՎՎկա յագր վեց և հաշ վառ վեց 10 հու շար ձան, 5–ը`

նո րա հայտ: Ա ռանձ նա նում է գյու ղա մի ջի Սբ. Մի նաս եկե ղե ցին (նկ. 16): Ըստ շի նա րա րա կան ար ձա նագ-րու թյան կա ռու ցել է Ներ սես վար դա պե տը՝ 1646 թ. (ՌՂԵ: թվ.): Ե ռա նավ է, թա ղա ծածկ, խո րա նի աջ և

ձախ կող մե րում ավան դատ նե րով, 22,8×14,7 մ չա-փե րով: Թա ղ րը կրում են եր կու զույգ մույ թը: Կենտ-րո նա կան նա վն ավե լի մեծ է` 4,8 մ լայ նու թյամբ, կո ղա յին նա վե րը սեղմ են, ու նեն 1,8 մ լայ նու թյուն: Ամ ճա կա տին ստա լակ տիտ նե րով քան դա կա զարդ շքա մուտքն է, մյուս մուտ քը հվ է: Խա չա ձև ուր վագ ծով եր կու և մեկ կլոր պա տու հան բաց վում են խո րա նի մեջ: Մի դիս շար ված քով է, ճա կա տի քա րե րը սրբա տաշ բա զալ տից են: Ե կե ղե ցին հարդարված է նրբա գեղ զար դա քան դակ նե րով, ճար տա րա պե տա կան բարձ-րա ճա շակ լու ծում նե րով:

Նկ. 16. Սբ. Մինաս եկեղեցի, 1646 թ.:

Վե րա նո րոգ վել է 1994–95 թթ. (ճար տա րա-պետ` Թ. Ե. Գ ևորգ յան): Տա նի քի և հա տա կի սալերը փո խել են, բա րե կար գել տա րած քը: Հանձն ված է Սյուն յաց թե մին:

Շրջա կայ քում պահ պան վել է գե րեզ մա նո ցը բա զալ տա կերտ, հարթ ար ձա նա գիր սա լա տա պան-նե րով (XVII–XIX դդ.):

Ու շագ րավ է նաև 1745 թ. կա ռուց ված Տա թևի աղբ յու րը:

Գ. ՏԱՆ ՁԱ ՏԱՓ Գյու ղում կա նո րա հայտ 17 հու շար ձան. 4 գե -

րեզ մա նոց, կա մուրջ (1936 թ.), խաչ քա րեր և XIX դ. միա նավ բա զի լիկ եկե ղե ցի, որի մուտ քը հս է (նկ. 17): Խաչ քա րե րի խում բը գյու ղի տա րած քում, Սրա րա նոցի տե ղա մա սում է: Գե րեզ մա նոց ներ են

138


հայտ նա բեր վել Ջուխ տակ խաչ, Տա լա խաչ, Քղեր տե ղա մա սե րում:

«Խա չի կող քի» տե ղա մա սում կա ևս մեկ եկե ղե ցի` միա նավ բա զի լիկ, հվ պա տին կից` ավեր ված գավ թով:

Նկ. 17. Ձորո վանքի ընդհանուր տեսքը:

Այս տեղ` Չռան գե տա կի ձո րում, պահ պան վել է գոր ծող ջրա ղաց:

Գ. ԲԱՐՁ ՐԱ ՎԱՆՀս –աե հատ վա ծում միա նավ բա զի լիկ եկե ղե ցի

կա: Մուտ քը հս է: Խո րա նում տե ղադր ված է XIII դ. խաչ քար, ևս մե կը (1334 թ.)` ամ պա տի մեջ:

Նկ. 18. «Բշարաջուր» գ–տեղիի եկեղեցու ընդհանուր տեսքը:

Ե կե ղե ցուց ամ միջ նա դար յան գե րեզ մա նո ցն է: Այս տե ղի խաչ քա րե րի քան դակ նե րի քննու թյամբ այն թվագր վում է IX–XIII դդ.: Գե րեզ մա նո ցից հս, ձո-րում, Քրա տա կի Սբ. Մի նաս եկե ղե ցին է: Լան ջի ողջ

եր կայն քով կա ռուց ված են դա րա վանդ ներ: Դրանք ամ րաց ված են հե նա պա տե րով: Ճա նա պար հի մոտ 1 կմ հատ վա ծում հա վաք վեց վեր գետն յա նյութ` զար գա ցած և ուշ միջ նա դա րի խե ցե ղեն: Նշմար վում են կա ռույ ցի հետ քեր: Միա նավ բա զի լիկ կա ռույ ցը գա վ թով և երկ թեք տա նի քով է, մուտ քը` հվ: Ներ-սում և բա կում կա 11 խաչ քար, որոնք թվագր վում են XIII–XVIII դդ.: Ըստ պետական ցու ցակի` եկե ղե-ցին կա ռուց վել է 1327 թ.: Ու շագ րավ է հսկա յա կան ժայ ռա բե կո րին քան դակ ված բող բո ջա զարդ թ ևե րով խա չը: Այն ևս կա րե լի է թվագ րել XIII դ.:

Բարձ րա վան–Բա շա րա ջուր ճա նա պար հի ձախ կող մում քա րա վա նա տան ավե րակ նե րն են:

Նկ. 19. «Բշարաջուր» գ–տեղի, պարիսպների և կառույցների հետքեր:

Բա շա րա ջուր գյու ղա տե ղիից 3 կմ աե է միա-նավ բա զի լիկ եկե ղե ցին (նկ. 18): Հվ և հս կող մե րում ու նի մե կա կան ա վան դա տուն: Մուտ քը հվ է: Շուր ջը միջ նա դար յան գե րեզ մա նոց է: Մուտ քի մոտ թվա գիր (ՋԳ` 1454 թ.) խաչ քար է: Չա փերն են` 1,2×0,5×0,2 մ: Պատ վան դա նը գտնվել է գե րեզ մա նո ցում` խաչ քա-րից 30 մ հվ–աե: Տա րած քում, եկե ղե ցուց հվ, ար ձա-նագր վել են կիկ լոպ յան շար ված քի հետ քեր (նկ. 19), զո հա սե ղան ներ: Ե կե ղե ցուց հվ –աե` ար հես տա կան քա րայ րը վե րած վել էր գո մի, ժայ ռի վե րին մասում փոր վել էին փո սիկ ներ: Եվս մեկ զո հա սե ղան կա եկե ղե ցուց հվ.: Սա գրե թե եռանկ յուն ժայ ռա բե կոր է` ուղղ ված հս–հվ: Ե ռանկ յու նու գա գա թին փո սիկ է, ամ կող մում` զու գա հեռ 7 ակոս: Եր կա րու թյու նը` 3,8 մ է, լայ նու թյու նը` 2 մ:

139


1. Պատ մա գիր Առա քել Դավ րի ժե ցին («Գիրք Պատ մու թե անց», Ե–1990 թ.) Քա շա թա ղի Մե լիք Հայ կա զին հի շա տա կում է Շահ Աբա սին դի մա վո րող մե լիք նե րի շար քում. «Մե լիք Հայ կազն ի Քշա տաղս երկ րէն ի Խա նա ծախ գեղ ջէ» (էջ 63): Հնա գետ Հ. Սի մո նյա նը Ծի ծեռ նա վան քի հվ պա տի տակ պեղել է ար-ձա նա գիր մի տա պա նա քար, որի վրա արձանագրված է Մե-լիք Հայ կա զի անու նը:

2. Ինչ պես Բի նա տե ղը, այն պես էլ Խա չի խու թը հայտ նա բե րել և պե ղել է Օ. Խնկի կյա նը:

3. Հայտնաբերել է Հ. Սիմոնյանը 1999 թվին:

4. Ուսումնասիրել է Օ. Խնկիկյանը:

5. Ս. Գ. Բարխուդարյան, Դիվան հայ վիմագրության, պրակ II, Երևան, 1960, էջ 82:

6. Նույն տեղում:

7. Նույն տեղում, էջ 52–53:

И. Гарибян, А. Симонян, А. Гнуни, Э. Айвазян , Э. Камалян , Г. Хачатрян

СЮНИКСКИЕ ОТКРЫТИЯ(отчет о маршрутной поездке в горисский и капанский регионы)

(Резюме)

С 6 по 30 ию ля 2005 г. сов мест ная экс пе ди ция Ере ванс ко го Го су дарст вен но го уни-вер си те та и На уч но–ис сле до ва тельс ко го цент ра исто ри ко–куль тур но го нас ле дия Ми-ни стерст ва куль ту ры РА про ве ла ис сле до ва ние в го рис ском, и, ча стич но, ка панс ком ре ги о нах Сю никс ко го мар за РА. Ос нов ной целью экс пе ди ции бы ло уточ не ние го су-дарст вен но го ре ест ра па мят ни ков. В ре зуль та те бы ла вы пол не на не толь ко по став лен-ная за да ча, но и бы ли отк ры ты мно го чис лен ные па мят ни ки, ко то рые в хро но ло ги чес-ком пла не ох ва ты ва ют от брон зо во го ве ка до позд не го сред не ве ковья.

В се ле Ва га тур две церк ви – XVI–XVII и XIX вв. Сре ди но во отк ры тых па мят ни ков по се ле ние и мо гиль ник в 300 м, к юго–во сто ку от се ла. Подъ ем ный ма те ри ал да ти ру-ет ся вто рой по ло ви ной I тыс. до р. X.

В се ле Хоз на вар за фик си ро ван ряд па мят ни ков, в том чис ле и цер ковь св. Ми на са. Ар хи тек тур ные осо бен но сти церк ви ха рак тер ны для сю никс кой ар хи тек тур ной шко лы позд не го сред не ве ковья. В клад ке стен ис поль зо ва ны мо гиль ные кам ни бо лее ран не го вре ме ни. В мест но сти Ба зар ха на в 600 м к се ве ро–за па ду от се ла об на ру жен мо гиль ник и по се ле ние.

В се ле Хна цах и в его ок рест но стях за фик си ро ва но 42 но во отк ры тых па мят ни ка. Цер ковь св. Рип си ме, сог лас но стро и тель ной над пи си, пост ро е на в 1605 г. В 1701 г. с за пад ной сто ро ны был прист ро ен прит вор. В 20 м к юго–во сто ку от церк ви име ет ся ча-сов ня XVII ве ка. В се вер ной ча сти се ла, на воз вы шен но сти возд виг нут хач кар Ах на за ра, сог лас но над пи си на сти ло ба те, да ти ру ет ся 1621 годом. На тер ри то рии исто ри чес ко го клад би ща об на ру жен хач кар 1652 г. с над писью ме ли ка Ай ка за и его ма те ри Наз лу хан.

140


В цент ре се ла сох ра ни лась часть двор ца ме ли ка Ай ка за. В се вер ной ча сти се ла сох ра-нил ся хач кар 1301 г. с над писью ие рея Есаи. В ки ло мет ре к югу от се ла на хо дит ся клад-би ще IX–XVII вв. Ха ча хут. Тут же бы ли об на ру же ны ка мен ные ящи ки. В 3 км к се ве ру от се ла ис сле до ваны мо гиль ник и кре пость, а в 2,5 км к се ве ро– за па ду – мо гиль ник Би на. Осо бо го вни ма ния зас лу жи ва ет ча сов ня XII–XIV вв. в мест но сти Пи ха вар в 2 км к юго–во сто ку от се ла.

В се ле Хот за фик си ро ван ряд па мят ни ков, в том чис ле и од но неф ная ба зи ли ка "Мргад зо ри Хач''. В мест но сти Ха чер, в 600 м к юго–за па ду от се ла за фик си ро ван мо-гиль ник с кром ле ха ми.

В се ле Ар жис за фик си ро ва ны 40 па мят ни ков. В 3,5 км к се ве ро–за па ду от се ла на древ ней Пар тавс кой до ро ге име ет ся ка ра ван са рай, ар хи тек тур ные осо бен но сти ко то-ро го близ ки к Се лимс ко му ка ра ван са раю. В 200 м к юго–во сто ку от ка ра ван са рая об на-ру же ны цик ло пи чес кая кре пость и по се ле ние. Еще од но по се ле ние на хо дит ся в 800 м к се ве ро–за па ду от се ла у под но жия г. Кар та п. Третье по се ле ние и мо гиль ник рас по-ло же ны на юго–во сточ ной ок ра и не се ла. За фик си ро ва ны так же па мят ни ки се лищ Ста-рый Ар жис (цер ковь, клад би ща, хач ка ры), Ве рин и Нер кин Крдер. Осо бен но сле ду ет упо мя нуть "Цер ковь ца ря Ала на'', да ти ру е мую XII–XIV вв.

В ки ло мет ре к се ве ру от се ла Ка ра шен на хо дит ся цер ковь св. Сар ги са. На тер ри-то рии се ли ща Ста рый Ка ра шен гла венст ву ю щее ме сто за ни ма ет трех неф ная ба зи ли ка 1551 г.

Из па мят ни ков за фик си ро ван ных на тер ри то рии се ла Га лид зор, осо бо сле ду ет от-ме тить комп лекс Ви сар и хач кар 1414 г.

На тер ри то рии се ла Ши ну айр за фик си ро ва ны клад би ще XI–XVIII вв. и мо гиль ник I тыс. до р. X. В 3 км к се ве ро–за па ду от се ла Ка ра ундж сле ду ет от ме тит се ли ще Ен гид-жа X–XIII вв. с клад би щем и цер ковью, а в 4 км к се ве ро–за па ду от се ла – мо гиль ник.

На тер ри то рии се ла Сва ранц сле ду ет от ме тить трех неф ную ба зи ли ку, да ти ру е мую 1705 г., а так же кре пость Цо ра берд, рас по ло жен ную в 0,5 км к югу от се ла на ка ме ни-стой вер ши не го ры.

На тер ри то рии ны неш не го се ла Та тев сле ду ет от ме тить трех неф ную ба зи ли ку, пост ро ен ную ар хи манд ри том Нер се сом в 1646 г. В ок рест но стях сох ра ни лось клад би-ще XVII–XIX вв.

141


Igit Gharibyan, H. Simonyan, A. Gnuni, E. Ayvazyan , E. Kamalyan , G. Khachatryan

NEW DISCOVERIES IN SYUNIK(Summary)

In 2005, July 6–30 the mutual expedition of YSU and the Ministry of Culture of RA carried out explorations on the territories of Goris and Kapan in Syunik marz. The aim of the expedition was to confirm the information about the historical and cultural monuments in the state lists of RA. We not only did fulfill the mentioned task, but also identified a number of new monuments.

Two churches of the XVI–XVII cc. and XIX c. were explored in the area of Vaghatour village. The settlement and the cemetery situated 300 m south–east from the village were included in the monuments. The material on the surface is peculiar to the I millennium BC.

A number of monuments were certified in the village of Khoznavar, particularly the church of St. Minas, whose architectural peculiarities are typical to the late medieval architectural school of Syunik. In the wall masonry of the church grave–stones of earlier period were used. A settlement and a grave–yard have been stated in a place called Bazarkhana, 600 m north–west from the village.

We have stated 42 newly found monuments around the village of Khnatsakh. Church St. Hripsimeh, according to the inscriptions, was built in 1605. In 1701 a church pourch was added to the western side. There is a XVII century chapel 20 meters south–east from the church. In the northern part of the village on a height the cross of Hakhnazar was erected, which, according to the inscription on its pedestal, is dated by 1621. On the territory of the historical cemetery a khachkar (cross–stone) of 1652 with the inscriptions of melik Haykaz and his mother Nazlukhan was stated. A khachkar of 1301 with the inscriptions of priest Yesai on it has preserved on the northern part of the village cemetery. A cemetery of the IX–XVII cc called Kachi khut is a kilometer south from the village, here we have stated stone–boxes as well. We have also explored the grave–field 3 km north from the village, as well as grave–field Bina and a fortress 2.5 km north–west from the village Khnatsakh. Especially interesting is the XII–XIV cc chapel Pihavar 2 km south–east from the village.

A number of monuments were stated in the village of Khot especially significant is a one–nave basilica called “The Cross of Mrgadzor”. In a place called Khacher 600 km south–west from the village a grave–field with cromlechs was certified.

In the village of Harjis 40 newly found monuments were certified. On the old way leading to Partav, 3.3 km north–west from the village a caravanserai was identified. In its architectural peculiarities it is rather similar to Selim caravanserai. A cyclopean fortress and

142


a grave–yard were stated 200 m south–east from the caravanserai. Another grave–field was certified 800 m north–west from the village on the foot of mount Kartapa. A third grave–field and a settlement were on the northern part of the village. We have also identified the monuments on the area of Old Harjis village – a church, grave–yards, khachkars, as well as the monuments of the village area of Verin and Nerkin Kurder. Especially should be mentioned the church of ‘King Alan I’, dated by the XII–XIV cc.

Church Surb Sarguis is 1km north from the village of Karashen. A three–nave basilica of 1551 dominates in the village place of Old Karashen.

Vnsar farmstead and the khachkar of 1414 found in the village of Halidzor are worth of special mention.

In the area of the village of Shinuhayr a cemetery of the XI–XVIII cc, as well as a grave–yard dated I millennium BC were stated.

The X–XIII cc village–place of Yenguija with a church and a grave–yard, as well as a grave field 4 km north–west from the village are the most significant monuments in the village of Karahunj.

A three–nave basilica of 1705, the fort of Tsoraberd, which is 0.5 km south from the village are situated on top of a cliff in the village area of Svarants.

On the territory of the present village of Tatev a three–nave basilica church built by clergyman (vardapet) Nerses in 1646 is worth of great attention.

143

Անին Բագրատունյաց թագավորության մայրաքաղաք հռչակելու 1050–ամյակի առթիվ

ԿԱ ՐԵՆ ԾԵ ՐԵ ԹՅԱՆ

ՆԻ ԿՈ ՂԱ ՅՈՍ ՄԱՌԻ ՀՆԱ ԳԻ ՏԱ ԿԱՆ ԳՈՐ ԾՈՒ ՆԵ ՈՒԹ ՅՈՒ ՆԸ ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆՈՒՄ

Ան վա նի կով կա սա գետ, հա յա գետ Նի կո լայ Յա-կով լև իչ Մա ռը ծնվել է 1864 թ., Վրաս տա նի Քու թա յիս քա ղա քում: Հայ րը` շոտ լան դա ցի Սքոթ Ջեյմս Մա ռը բու սա բա նա կան այ գու հիմ նա դիրն էր: Մայ րը` Ա ղա-ֆիա Մու գա լա րի ան, վրա ցու հի էր: Ման կու թյունն ան ցել է Օ զուր գեթ (Մա խա րա ձե) գյու ղա քա ղա քում: Քսան տա րե կա նում ավար տել է Քու թա յի սի գիմ նա-

զի ան, ապա` ըն դուն վել Պե տեր բուր գի հա մալ սա-րա նի արև ել յան ֆա կուլ տե տը` մաս նա գի տա նա լով հա յկա կան, վրա ցա կան, պար սկա կա ն լեզ վա գի տու-թյան ու դա սա կան բա նա սի րու թյան բնա գա վառ նե-րում: 1891 թ. նշա նակ վել է Պե տեր բուր գի հա մալ սա-րա նի հա յա գի տու թյան ամ բիո նի պրի վատ–դո ցենտ, 9 տա րի անց` հայ–վրա ցա կան բա նա սի րու թյան ամ բիո նի վա րիչ: 1901 թ. ստա ցել է բա նա սի րա կան գի տու թյուն նե րի դոկ տո րի աս տի ճան և պրո ֆե սո րի կո չում:

1920–1924 թթ. մշա կել է վեր լու ծա կան մե թո դը և գոր ծա ծել գիր չու նե ցող որոշ ժո ղո վուրդ նե րի լե-զու ներն ու սում նա սի րե լիս: 1922 թ. Վ. Լե նի նի նա-խա ձեռ նու թյամբ ու հանձ նա րա րու թյամբ հիմ նել է Նյու թա կան կուլ տու րա յի պատ մու թյան ակա դե մի ան (ГАИМК), որը ղե կա վա րել է մին չև մահը: Զբա ղեց րել է բազ մա թիվ պաշ տոն ներ` Արև ել քի ժո ղո վուրդ նե րի ազ գագ րու թյան և ազ գա յին մշա կույ թի ու սում նա սի-րու թյան ինս տի տու տի հիմ նա դիր–տնօ րենն էր (1925 թ.), 1925–1930 թթ. ղե կա վա րել է Լե նինգ րա դի (Պե-տեր բուրգ) հան րա յին գրա դա րա նը: 1930 թ. ընտր-վել է ՍՍՀՄ ԳԱ վի ցեպ րե զի դենտ: 1931 թ. հիմ նել է ՍՍՀՄ ԳԱ հա բե թա բա նու թյան ինս տի տու տը, որը հե տա գա յում վե րան վան վեց Լեզ վի և մտա ծո ղու թյան

144


ինս տի տուտ: Այս ամե նին զու գըն թաց, 1933–1934 թթ. նրա գլխա վո րած գի տա կան ար շա վա խում բն ու սում նա սի րու թյուն ներ կա տա րեց Հու նաս տա նի հա րա վա յին ափե րին, Կիպ րո սում:

Մեծ են Ն. Մա ռի հե տա զո տու թյուն նե րի շրջա-նակ նե րը: Գոր ծու նե ու թյունն սկսե լով որ պես հայ մա տե նագ րու թյան ու սում նա սի րող, ման րազ նին ու սում նա սի րել է Ե ղի շեի, Եզ նիկ Կող բա ցու, Ղա զար Փար պե ցու, Մխի թար Գո շի աշ խա տու թյուն նե րը: Այդ բնա գա վա ռում նա հե տա զո տել է ձե ռագ րե րի բա զում հա վա քա ծու ներ, հին Արև ել քի ժո ղո վուրդ նե րի լե զու-նե րով պա տում նե ր: Էջ միա ծին, Սի նա և Ա թոս կա տա-րած ու ղևո րու թյուն նե րի ըն թաց քում հայտ նա բե րել ու հրա պա րա կել է բազ մա թիվ գրա վոր հու շար ձան ներ` Ա գա թան գե ղո սի արա բե րեն գրու թյու նը, որը թարգ-ման վել էր հու նա րե նից, Գրի գոր Խանձ թե ցու վար քի վրա ցե րեն բնա գի րը և այլն: Ա ռանձ նա հա տուկ են Մով սես Խո րե նա ցու, Ա նա նու նի (Սե բե ոս), Հով-հան նես Կո զեռ նի, Շո թա Ռուս թա վե լու, Պետ րի ծիի և այ լոց եր կե րին նվիր ված հոդ ված ներն ու մե նագ-րու թյուն նե րը:

1890 թ. Ն. Մառն ու սում նա սի րել է Էջ մի ած նի և Ս ևա նի մա տե նա դա րան նե րի հայ կա կան ձե ռագ րե-րը: Մեծ է նրա ավան դը լեզ վա բա նու թյան բնա գա վա-ռում: Նրա հիմ նադ րած «Խրիս տի անս կի Վոս տո կ» (1912–1922 թթ.) ակա դե միա կան հան դե սը կաևոր հրա տա րա կու թյուն էր, իսկ «Հայ–վրա ցա կան մա-տե նա դա րա ն», «Ան վո շա ր», «Հայ վի մագ րու թյան հու շար ձան նե ր», «Լե զու և մտա ծո ղու թյու ն», «Կով-կաս յան բա նա սի րու թյան բնագ րեր և հե տա զո տու-թյուն նե ր», «Հա բե թա կան տար րե րը Հա յաս տա նի լե զու նե րու մ» և այլ մա տե նա շա րեր դար ձան գի տու-թյան կազ մա վոր ման հիմք: Նրա աշա կերտ նե րը` Ն. Ա դոնց, Հ. Օր բե լի, Ի. Ջա վա խիշ վի լի, Ի. Մեշ չա-նի նով, Գր. Ղա փանց յան, Վ. Ա բաև և այլք, լրջո րեն նպաս տել են գի տու թյան տար բեր բնա գա վառ նե րի զար գաց մա նը: Ն. Մա ռի ջան քե րով փրկվել են հայ-կա կան մշա կույ թի բա զում հու շար ձան ներ: Մա տու-ցած ծա ռա յու թյուն նե րի հա մար 1931 թ. նա պար-գև ատր վել է Լե նի նի շքան շա նով: Մեծ գիտ նա կա նի կյան քի ու ղին ընդ հատ վել է 1934 թ., Լե նինգ րա դում,

70 տա րե կա նում:Ակ նա ռու են Ն. Մա ռի` XIX դ. վեր ջե րին Հա յաս-

տա նում կա տա րած հնա գի տա կան աշ խա տանք նե-րը: Նրա ղե կա վա րու թյամբ սկսվե ցին Հա յաս տա նի՝ շուրջ մեկ տասն յակ հու շար ձան նե րի ու սում նա սի-րու թյուն նե րը, որոն ցից կա րև որ վում են միջ նա դար-յան հռչա կա վոր մայ րա քա ղաք ներ Դվի նի և Ա նիի պե ղում նե րը:

Ժա մա նա կին հայ կա կան մա մու լը բազ միցս անդ րա դար ձել է Ն. Մա ռի հնա գի տա կան գոր ծու նե-ու թյա նը, վեր լու ծել այն: Այդ մա սին տե ղե կու թյուն-ներ կան նաև Ռու սաս տա նի Կայ սե րա կան հնա գի-տա կան հանձ նա ժո ղո վին տրված նրա ամե նամ յա հաշ վետ վու թյուն նե րում, որոնք լույս են ըն ծայ վել Պե տեր բուր գում:

1892 թ. Մոսկ վա յի Հնա գի տա կան հանձ նա ժո-ղո վի հանձ նա րա րու թյամբ Ն. Մա ռը ձեռ նար կեց լայ-նա ծա վալ ու սում նա սի րու թյուն ներ Հա յաս տա նի տա-րած քում: Նույն տա րում նա պե ղում ներ սկսեց նաև Եր վան դու նի նե րի մայ րա քա ղաք Ար մա վի րում: Թեև դրանք տ ևե ցին ըն դա մե նը մեկ շա բաթ, այ նուա մե-նայ նիվ, ուշագրավ նյութ հայտնաբերվեց: Ար մա վի-րում բաց վել են հել լե նիս տա կան թա ղում ներ, հայտ-նա բեր վել փայ տե դա գա ղի մա սեր1, ռե լի եֆ զար դա-գո տի նե րով կա վա նոթ ներ, բե կոր ներ, որոն ցից մի քա նի սը պատ կե րում էին հեծ յալ նե րի, մարդ կանց ու կեն դա նի նե րի2: Տե ղա ցի նե րից ձեռք էր բե րել ու րար-տա կան եր կու կնիք. մե կը` կո նա ձև, մյու սը` գլա նա-ձև: 1908 թ. Ար մա վի րի բլրի հա րա վա յին ստո րո տում հյատնաբերել է հու նա րեն երեք ար ձա նագ րու թյուն, որոնք ու սում նա սի րել է նշա նա վոր ճար տա րա պետ, ար շա վախմ բի ան դամ Յա. Սմիռնո վը:

Ն. Մա ռի` Հա յաս տա նում պե ղած հու շար-ձան ները վերաբերում են պատ մա կան տար բեր ժա մա նա կաշր ջան նե րի: Ու շագ րավ են է նեո լիթ յա ն հա մար վող, սա կայն իրա կա նում բրոն զե դար յան կիկ լոպ յան մի քա նի ամ րոց նե րի ու դամ բա րան նե-րի պե ղում ներն Ա րա գած լե ռան արևմ տյան լան ջին` Կառ նուտ (Ք. ա. III հազ. երկ րորդ կես), Փա նիկ (Ք. ա. II հազ. կես), Պարնի գեղ (Ք. ա. II հազ. երկ րորդ կես), Սառ նաղբ յուր (Ք. ա. XII–XI դդ.) և Հաղ բատ ու

145


Սա նա հին վան քե րի մի ջա կայ քի Որ նա կի (այժմ` Ակ-ներ) դամ բա րան ադաշտում՝ Ք. ա. XII–XI դդ.:

Դե ռևս 1871 թ. Ա. Ե րից յա նը Որնակում բա ցել էր Ք. ա. XI–VII դդ. թվագր վող բազ մա թիվ դամ բա րան-ներ: Ն. Մա ռի պե ղում ներն առա վել հարս տաց րեցին նյու թը: Դամ բա րան նե րից մե կը քա րարկղ էր, որ տեղ կա յին սար դիոնե մեծ քա նա կու թյամբ ու լունք ներ, ապա րան ջան ներ, եր կա թից ու պղնձից վզա կալ ներ, թրեր, դա շույն ներ և այլ իրեր: Որ նա կի դամ բա րան-նե րի մի մա սը, ինչ պես նաև հիշ յալ դամ բա րա նը, թվագր վում են Ք. ա. XI–VII դդ.:

Հա ջորդն Ար շա րու նիք գա վառն էր: Տե ղի ամ-րո ցի շրջա կայ քում բա ցել է տնե րի հիմ քեր (ըստ Ն. Մա ռի` բա գա րան ցի նե րի տներն էին): Բա գա րա նի տա ճա րի VII դ. հա յե րեն ար ձա նագ րու թյու նը նո րո վի էր մեկ նա բա նում Ա ռա վեղ յան նա խա րա րա կան տան պատ մու թյու նը3: Հա մա ձայն Ն. Մա ռի` Եր վան դա շա-տում պահ պան վել էր Սբ Աստ վա ծա ծին եկե ղե ցին` 1218–1299 թթ. վի մագ րե րով:

Ա րաքս գե տի աջ ափին ու սում նա սի րել է Սև ամ րոցը (Կա րա–ղա լա), որի պա րիսպ ներն ու դրանց վրա յի սա լե րը, ըստ նրա, նման էին Ա նիի պա րիսպ-նե րին, այն տար բե րու թյամբ, որ ամ րո ցի աշ տա րակ-ներն ան հա մե մատ մեծ էին: Ամ րո ցը կա ռուց ված էր սև քա րե րից, որից էլ առա ջա ցել էր նրա ան վա նու մը:

Հնա գի տա կան հանձ նա ժո ղո վը Ն. Մա ռին գոր-ծու ղել է նաև Մեծ Ղա րա քի լի սա (այժմ` Վա նա ձոր): Կայ սե րա կան հանձ նա ժո ղո վի փաս տաթղ թե րում պահ պան վել է Վա նա ձո րի Թա գա վո րա նիստ հնա-վայ րի` 1893 թ. ուսումնասիրման հաշ վետ վու թյու նը, որ տեղ նշվել է, որ, ըստ XIX դ. վեր ջի վրա ցա կան թեր թե րի, Թա գա վո րա նիստ բլրի վրա բաց վել են ստոր գետն յա գետ նու ղի ներ և զա նա զան շի նու թյուն-նե րի ավե րակ ներ: Թագավորական բլրի ստո րո տում նա եր կու խուզահո ր է պե ղել և հայտնաբերել ոս կե-րիչ վար պե տի աշ խա տան քա յին գոր ծիք ներ4: Նույն հնա վայ րում պե ղել է նաև վաղ բրոն զե դար յան մի քա նի դամ բա րան: Ղա րա քի լի սա յի մոտ հե տա զո տել է «Փա շա–գե ղ» կոչ ված վայ րը, որ տեղ պահ պան վել էին շի նու թյան պա տեր` 2–3 շար բարձ րու թյամբ: «Փա շա–գե ղու մ» ավե լի վաղ գտնվել էին ելն դա վոր

քան դակ նե րով աղ յուս ներ5: Գիտ նա կանն ու սում նա սի րել է Վե րին ու Ներ-

քին Թա լին նե րի, Թա լի շի և Կո շի` XII–XIII դդ. հնու-թյուն նե րը, վի մագ րե րը, Մա ղա սա բեր դը և Բոր չա լու գա վա ռի (այժմ` Ստե փա նա վան) «Լո ռի–բեր դ» ամ-րոց–բնա կա տե ղին: Հնա գի տա կան աշ խա տանք ներ է կա տա րել Լո ռու Դսեղ գյու ղում` բացահայտել, իր բնո րոշ մամբ, «մի ան հայտ քա ղա քի ավե րակ նե ր»: Թվարկ ված վայ րե րում ուսում նա սի րել է մի քա նի տասն յա կ եկե ղե ցի, վանք և այլ հու շար ձան (Ն. Մա ռը դրանք թվագ րում էր Զա քար յան նե րի դա րաշր ջա-նով` XII–XIV դդ.), Նա խի ջև անն ու Բագ րա տու նի նե-րի մայ րա քա ղաք Շի րա կա վա նը: Հաշ վետ վու թյու նում նշել է, որ Շի րա կա վա նի շրջա կայ քը հա րուստ էր գե րեզ ման նե րով և հնա գույն շի նու թյուն նե րի ավե-րակ նե րով6:

Ան վա նի գիտ նա կա նի հնա գի տա կան գոր ծու նե-ու թյու նում ու րույն տեղ ունեն Բագ րա տուն յաց Հա-յաս տա նի մայ րա քա ղաք Ա նիի պե ղում նե րը7:

Մին չև նրա այ ցը, Ա նի ում եղել էին եվ րո պա ցի և ռուս ճա նա պար հորդ –հե տա զո տող ներ Գե մե լի–Կառ ռե ռան, Հ. Լին չը, Հա միլ տո նը, ֆրան սիա ցի հա-յա գետ Բո րեն, որի յոթ նօր յա հե տա զո տու թյուն ների (1838 թ.) գրա ռում ներն ու նկա րագ րու թյուն նե րը կո րել են:

Ա նին գրա վել է հատ կա պես ռուս նե րի ու շադ-րու թյու նը: Դե ռևս 1796 թ. անդր կով կաս յան ար-շա վան քի ժա մա նակ կոմս Զու բո վի ար շա վախմ բի նկա րիչ Իվա նո վը նկա րագ րել է Ա նիի ավե րակ նե րը: Այս տեղ ակ տիվ էր Դոր պա տի հա մալ սա րա նի պրո-ֆե սոր Ա բի խի գոր ծու նե ու թյու նը: «Վրաս տա նը և Հա յաս տա նը» աշ խա տու թյու նում Ա նին նկա րագ րել է Մու րավ յո վը (1846 թ.): Ա նի այ ցե լած Ներ սես Սարգս-յա նը հա վա քել է քա ղա քի վի մա կան ար ձա նագ րու-թյուն նե րը: Մահ մե դա կան ար ձա նագ րու թյուն ներն ու սում նա սի րել է Խա նի կո վը (1848 թ.): Արդ յու նա վետ էին Կեստ նե րի աշ խա տանք նե րը: Նա քա ղա քի վե-րա բեր յալ հրա տա րա կել է ալ բոմ, որում ընդգրկ ված էին ավե րակ նե րի և վի մագ րե րի նկար նե րը:

Սա կայն մինչ Ն. Մա ռը, Ա նիի հնա գի տա կան ու սում նա սի րու թյուն նե րը տա րե րա յին էին, պա տա-

146


հա կան: Մի այն Ն. Մառն էր, որ քա ղա քի հե տա զո-տու թյուն նե րը դրեց գի տա կան հիմ քե րի վրա:

Պե ղում ներն սկսել է 1892 թ.` Պե տեր բուր գի Կայ սե րա կան հնա գի տա կան հանձ նա ժո ղո վի հանձ-նա րա րու թյամբ: Նա աշ խա տանք նե րը կենտ րո նաց-րեց Փրկչի եկե ղե ցու մոտ` հե տա գա յում ընդգր կե լով քա ղա քի գրեթե ողջ տա րած քը8: Այս տեղ բաց վեց գե րեզ ման նե րի շարք: Մայր տա ճա րի արև ել յան մա սում երևան եկան փոքր եկե ղե ցու ավե րակ ներ, ներսում դամ բա րան: Սբ Ստե փա նոս եկե ղե ցուց քիչ հե ռու հայտ նա բե րել է ոչ մեծ քար, որին քան դակ-ված էին կով, այծ և մարդ: Վեր ջինս ոտ քե րը ծա լած–նստած դիր քով էր «արև ել յան ոճո վ», գլխին` թագ: Ն. Մա ռի կար ծի քով` այս ան ձը թա գա վոր է: Պեղածո նյու թե րում առանձ նա նում էին ռե լի եֆ նախ շե րով խե ցա նոթ նե րի բե կոր նե րը, որոնց վրա մարդ կանց, կեն դա նի նե րի, երկ րա չա փա կան և բու սա կան պատ-կեր նե ր են:

Պեղված կառույցներից ու շագ րա վ է «դա տա-րա ն» կոչ վողը, որի վրա յի վի մա կան ար ձա նագ րու-թյուն նե րը հար կա յին բնույ թի էին9: Այն ու ներ նաև մութ սեն յակ ներ, որոնք, ըստ Ն. Մա ռի, նա խա տես-ված էին դա տա պարտ յալ նե րի հա մար: Այլ հե տա-զո տող ներ եզ րա հան գել են, որ հիշ յալ շի նու թյու նը մզկիթ է, իսկ ոմանք էլ` կա թո ղի կո սա կան պա լատ:

Մյուս հայտ նա գոր ծու թյու նը Հո ռո մի տաճարն էր: Պե ղել է նաև Սբ Ա ռաք յալ նե րի եկե ղե ցին: Գտնված նյու թե րը պա հում էր թան գա րա նի վե րած-ված Մա նու չեի մզկի թում:

Ա նիի մասշ տա բա յին պե ղում նե րը վերսկս վե-ցին 1904 թ., երբ ար դեն ձևավորվել էր պատկառելի կազմով ար շա վա խումբ, որում ընդգրկ ված էին ճար-տա րա պետ ներ Յա. Սմիռ նո վը (զբաղ վում էր ան տիկ և միջ նա դար յան ճար տա րա պե տու թյան ու սում նա-սի րու թյամբ), Ֆրան սիա յից ժա մա նած Թ. Թո րա-ման յա նը, ու սա նող Հ. Օր բե լին, Ն. Ա դոն ցը, Տա րագ-րո սը, Ա. Քա լան թա րը, 1911 թ.` նաև Ն. Տո կարս կին և Տ. Չու բի նիշ վի լին: 1906–1907 թթ. հե տա զոտ վե ցին Սբ Գրի գոր տա ճա րը, Ա ռա քե լոց և Ա բու ղամ րեց եկե ղե ցի նե րը, պա լա տա կան եր կու շի նու թյուն, միջ-նա բեր դի պա լա տը և այլն: Միջ նա բեր դում բա ցեց

պա լա տա կան բաղ նի քը: 1906 թ. վերսկս վեցին կենտ-րո նա կան փո ղո ցի պե ղում նե րը: Հնա գե տի պատ վին այն ան վան վեց «Մա ռի փո ղո ց», որն սկսվում էր կենտ րո նա կան դար պա սից և հաս նում մին չև Ա շո-տա շեն պա րիսպ ներն ու միջ նա բեր դը:

Պարզ վեց Ա նիի կա ռու ցա պատ ման սկզբունք-նե րը: Քաղաքի փողոցները նեղ էին, սալարկված: Ա նիի շրջա կայքում` Ծաղ կո ցա ձո րում, բա ցել է մի քա նի սեն յակ նե րով ու մի ջանցք նե րով բնա-կա րան ներ, մի փո ղոց: Տնե րից պահ պան վել էին պա տե րը, կա վա ծեփ թո նիր ներ: Հայտ նա բեր ված նյու թե րում գե րակշ ռում էին տնա յին գոր ծա ծա կան առար կա նե ր` հա սա րակ խե ցե ղեն, ապա կե աման-ներ, սրվակ ներ, եր կա թե գա մեր, դրամ ներ, բրոն զե դա նակ, եր կա թե բո ժոժ ներ և ու լունք ներ: Սրանից գիտ նա կա նը եզ րա հան գեց, որ դա աղ քատ նե րի թա-ղա մասն էր: Ըստ Ն. Մա ռի՝ թա ղա մա սի բնա կիչ նե րը ոչ թե մահ մե դա կան ներ, այլ` քրիս տոն յա ներ, առա-վե լա պես հա յեր են եղել10:

Նա հա կադր վեց այն գիտ նա կան նե րին, ով-քեր հայ կա կան ճար տա րա պե տու թյան վաղ շրջա նն առնչում էին բյու զան դա կան և ուշ շրջա նը` սել ջուկ-յան ճար տա րա պե տու թյան հետ: Նա այն կար ծի քին էր, որ հայ կա կան միջ նա դար յան ճար տա րա պե-տու թյունն իր ակունք նե րով առնչ վում է հե թա նո-սա կա նին: Առ հա սա րակ, Ն. Մա ռը հայ կա կան հե-լե նիս տա կան (իր բնո րոշ մամբ` հե թա նո սա կան) ճար տա րա պե տու թյան մեջ առանձ նաց նում էր եր կու ուղ ղու թյուն. ա) տե ղա կան և բ) կազ մա վոր ված հու-նա–հռո մեա կա նի ազ դե ցու թյամբ11: Ն. Մա ռի այս տե սա կե տն ար դիա կան է մին չև օրս:

Ա նիի պե ղում նե րը շա րու նակ վե ցին մին չև 1916 թ.:Ն. Մա ռի ծա ռա յու թյուն նե րից է Կով կա սում

առա ջին գի տա հե տա զո տա կան ինս տի տու տի ստեղ-ծու մը: Դրան օժան դա կում էր հայ մտա վո րա կա նու-թյու նը` ի դեմ Հ. Թու ման յա նի:

Ն. Մա ռի կար գադ րու թյամբ Ա նիի նյու թե րը 1918 թ. գնաց քով ու ղարկ վե ցին Պե տեր բուրգ, սա-կայն Ռու սաս տա նում բռնկված քա ղա քա ցիա կան պա տե րազ մի պատ ճա ռով վե րա դարձ վե ցին Թիֆ լիս և ճա նա պար հին, Հյու սի սա յին Կով կա սում ան հայ-

147


տա ցան:

1920 թ. Ա նին ան ցավ Թուր քիա յին: Քա ղա քում մնա ցած փոք րա քա նակ գտա ծո նե րին ոչն չա ցում էր սպառ նում: Ա. Քա լան թա րը գի շեր նե րը կտրում–անց նում էր Ա խուր յան գե տը, հաս նում Ա նի և Երևան բերում գտա ծո նե րը: Դրա շնոր հիվ բազ մա թիվ նյու-թեր են փրկվել և հա սել մեզ, այդ թվում` Գա գիկ թա-գա վո րի ար ձա նը` տա ճա րի նմա նօ րի նա կը ձեռ քին:

Մեծ է Ա նիի պե ղում նե րի գի տա կան նշա նա-կու թյու նը: Ն. Մա ռը և նրա ղե կա վա րած ար շա-վախմ բի ան դամ նե րը հրա տա րա կե ցին բազ մա թիվ մե նագ րու թյուն ներ ու հոդ ված ներ. «Ա նին իբ րև հին Հա յաս տա նի մայ րա քա ղա ք» (1898), «Պե ղում ներ Ա նի ու մ» (1904): Ա մե նան շա նա վո րնե րը «Անի, քա ղա-քի պատ մու թյու նը, պե ղում ներ քա ղա քա տե ղի ում», «Անիի քա րան ձավ նե րը» հե տա զո տու թյուն ներն են: Հ. Օր բե լին, որն ու սում նա սի րում էր վի մա կան ար-ձա նագ րու թյուն նե րը, հրա տա րա կեց «Անիի թան-գա րա նի հնու թյուն նե րի կա տա լո գ», Ն. Տո կարս կին` «Հայ կա կան ճար տա րա պե տու թյան պատ մու թյու ն»,

«Հայ կա կան ճար տա րա պե տու թյան մա սի ն», ար-շա վախմ բի լու սան կա րիչ Ա րամ Վրույ րը` «Ա նի ու մ» աշ խա տու թյուն նե րը, Թ. Թո րա ման յա նը` Գագ կա շեն եկե ղե ցուն նվիր ված հոդ ված նե րը և այլն:

Ա նիի հնա գի տա կան դպրո ցը մեծ նշա նա կու-թյուն ու նե ցավ հայ հնա գի տու թյան սկզբնա վոր ման և զար գաց ման գոր ծում: Ն. Մա ռի աշա կերտ Հ. Օր բե լու ան վան հետ է առնչ վում խորհր դա հայ հնա գի տու-թյան զար գա ցու մը:

Ն. Մառի գոր ծու նե ու թյու նում առանձ նա նում են նաև Դվի նի, Գառ նիի և Վա նի պե ղում նե րը:

Դվինն առա ջին ան գամ նա է լրջո րեն հե տա-զո տել: Կայ սե րա կան ըն կե րու թյու նը 1893 թ. նրան հանձ նա րա րել էր գտնել Ար տա շա տը, սա կայն նա պե ղում ներն սկսեց Դվի նում, որի մա սին ան տեղ յակ էր: Օգ նա կանն էր Հրաչ յա Ա ճառ յա նը, որը կազ մել էր քա ղա քի հա տա կա գի ծը: Պե ղում նե րը կենտ րո նաց-վե ցին Դվի նի բլրի արևմ տյան լան ջին ու գա գա թին, որ տեղ բա ցվե ցին կա ցա րան նե րի հիմ քեր, խանդակի մի հատ ված, մեծ քա նա կու թյամբ խե ցե ղեն, դրամ-ներ, զար դեր և այլն: Ն. Մա ռին այդ պես էլ չհա ջող վեց որո շել հնա վայրն Ար տա շա՞տն է, թե՞ Դվի նը: Պարզ էր մի այն, որ հու շար ձա նը միջ նա դար յան է:

Հաշ վետ վու թյու նից տե ղե կա նում ենք, որ 1899 թ. նույն հանձ նա ժո ղո վը նրան կրկին գոր ծու-ղել է Երևա նի նա հանգ` ձեռ նար կե լու Ար դա շար և Թոփ րակ–կա լե գյու ղե րի մի ջև գտնվող «Բեր դ» կոչ-վող վայ րի պե ղում նե րը12: Այս տեղ բաց վել էր թո նիր, կա րաս, գտնվել էին պղնձե մի քա նի դրամ, եր կա թից և ապա կուց ու լունք ներ, աղ յուս նե րի և տար բեր տե-սա կի խե ցա նոթ նե րի բե կոր ներ: Ն. Մա ռը որոշ իրեր էլ տե ղի բնա կիչ նե րից է գնել` կա վե սա փոր, 29 դրամ (4 ար ծա թե և 25 պղնձե), պղնձե խաչ, արա բե րեն ար ձա նագ րու թյամբ կար միր քար, որի վրա երեք ան գամ կրկնվում էր Աստված անու նը, և հաս պի սից մի ու լունք` առ յու ծի ու թ ևա վոր ցլի պատ կեր նե րով:

Ա նի ից հե տո մեծ էր ու շադ րու թյու նը Գառ նիի նկատ մամբ:

Գառ նիի տա րած քը դա րասկզ բին պատ կա նում էր Գայլ Վա հան անու նով մի գյու ղա ցու13: Ն. Մա ռին հա ջող վեց գնել տարածքը, և 1909 թ. ամ ռա նը Պե-

148


տեր բուր գի Հնա գի տա կան ըն կե րու թյան մի ջոց նե-րով Գառ նի ում սկսվե ցին պե ղում նե րը: Ար շա վախմ-բում էր ճար տա րա պետ Յա. Սմիռնո վը: Հնա գե տի հրա վե րով պե ղում նե րին մաս նակ ցում էին Գա րե գին վար դա պետ Հով սեփ յանն ու Ն. Տի խա նո վը: Վեր ջինս լու սան կա րիչ էր: Որո նում նե րը շա րու նակ վե ցին երեք շա բաթ: Հիմ նա կա նում պեղ վում էր Գառ նիի` այս պես կոչ ված «հո վա նո ցը» (տա ճար):

Հու նա–հռո մեա կան ոճով կա ռուց ված տա ճա րը նվիր վել է հա յոց հե թա նո սա կան աստ ված Միհ րին: Այն կան գուն էր մնա ցել ողջ միջ նա դա րում և կոր ծան-վել է 1679 թ. ու ժեղ երկ րա շար ժից:

Կա րև որ էր պար զել տա ճա րի կա ռուց ման տա-րե թի վը: Պատ մա հայր Մով սես Խո րե նա ցին այն վե րագ րում է Տրդատ Մե ծի ժա մա նակ նե րին: Ըստ Նիկողայոս Մառի, սա կայն, իրա կա նում, տա ճա րը կա ռուց վել է ոչ թե Տրդատ Գ–ի օրոք, այլ նրա նից առաջ` Տրդատ Ա–ի ժամանակ (Ք. հ. I դ.):

Տա ճա րի կող քին բաց վե ցին քրիս տո նեա կան` «զվարթ նո ցա տի պ» եկե ղե ցու (VII դ., կա ռու ցել է Ներ սես Գ կա թո ղի կո սը) ավե րակ նե րը: Ինչ պես Ն. Մա ռը և Յա. Սմիռնո վը, այն պես էլ ու րիշ հե տա զո-տող ներ, հա մոզ ված էին, որ տա ճա րի քան դակ նե րի շատ մա սեր խնամ քով ոչն չաց վել են`հե թա նո սու թյան հետ քե րը ջնջե լու հա մար14: Յա. Սմիռնո վը տա ճա րը թվագ րում էր Ք. հ. II դ. առա ջին կե սով: Բ. Ֆար մա-կովս կին ու Բ. Ռոս տով ցևը կար ծում էին, թե տա ճա րը պետք է թվագ րել II դ. վեր ջով և III դ. սկզբով:

Գառ նիի մո տա կա լեռ նե րում հայտ նա բեր վե ցին հազվադեպ կո թող ներ` մին չև 5 մ եր կա րու թյամբ քա րե ձկնատիպ արձաններ, որոնք կոչ վում են «Վի-շապ նե ր»: Դրանց է նվիր ված Ն. Մա ռի և Յա. Սմիռ-նո վի «Վի շապ նե ր» աշ խա տու թյու նը:

Գառ նիի, դրա շրջա կայ քի, Ա պա րա նի պե ղում-նե րի մա սին հաշ վետ վու թյու նը 1909 թ. նո յեմ բե րին քննարկ վեց Պե տեր բուր գի Հնա գի տա կան ըն կե րու-թյան հին–դա սա կան, բյու զան դա կան և արևմ տա եվ-րո պա կան հնա գի տու թյան բա ժան մուն քի նիս տում, որը ղե կա վա րում էր ակա դե մի կոս Վ. Նի կի տի նը15: Բա ցի Ն. Մա ռից, Գառ նիի ան տիկ տա ճա րի մա սին զե կու ցեց նաև ճար տա րա պետ Յա. Սմիռնո վը:

Ա ռա ջին աշ խար հա մար տի ժա մա նակ ռու սա-կան զոր քերը, առաջանալով Տաճկահայաստանով, նպաս տա վոր պայ ման ներ ստեղ ծե ցին պե ղում ներ իրա կա նաց նե լու նաև Վա նի շրջա նում: Վա նի նկատ-մամբ հե տաքրք րու թյու նն առանձնապես մե ծա ցել էր, երբ այս տեղ 1870–1880 թթ. ու սում նա սի րու թյուն ներ էին կա տա րել եվ րո պա ցի հնա գետ ներ Վ. Բել քը, Կ. Լեհ ման–Հա ուպ տը, Պ. Ռաս սա մը, Կլեյ տո նը և այլք: Դե ռևս 1911–1912 թթ. ձմռա նը Հով սեփ Օր բե լին այ ցե լել էր Վա նի շրջան (Թոփ րակ–կա լե): Նա հայտ-նա բե րել էր մար մա րի մի բե կոր, որի վրա քան դակ-ված էին ցլի և ծա ռի պատ կեր ներ: Դա հիմք էր նոր հե տա զո տու թյուն ներ կա տա րե լու հա մար:

Պե տեր բուր գի հնա գի տա կան ըն կե րու թյու նը Ն. Մա ռին Վան ու ղար կեց 1916 թ.: Ար շա վախմ բի կազ մում էին Հ. Օր բե լին, Պ. Մա կինց յա նը, լու սան կա-րիչ Ա րամ Վրույ րը, ճար տա րա պետ Ա. Կնյա կինս կին, Հ. Ա ճեմ յա նը և ու րիշ ներ: Վեր ջինս Վա նում շրջում էր ազ գագ րա կան նյու թեր հա վա քե լու նպա տա կով:

Պե ղում նե րը կենտ րո նաց վե ցին Վա նա ժայ ռի արևմ տյան մա սում, որ տեղ բաց վե ցին եր կու «միջ-նորմ պա տեր»16, որոն ցից մե կի վրա փո րագր ված էր ու րար տե րեն ար ձա նագ րու թյուն: Տե ղի հա յերն այդ կո թող ներն ան վա նում էին «Կռա տուն ք» (կռա-պաշտ նե րի տուն) կամ «Զո հա րա ն»: Ար ձա նա գիր քա րի արև ել յան կող մին նկա տե լի էին միջ նա դար յան խա չա քան դակ ներ, իսկ արևմ տյա նին` Ու րար տո ւի ար քա Սար դուր Բ–ի (Ք. ա. 764–735 թթ.) ար ձա նագ-րու թյու նը: Բա ցի դրա նից, գտնվել էին նաև աղ յու սի եր կու, կար միր, փայ լեց ված մա կե րե սով խե ցա նո թի բե կոր:

Ն. Մա ռը Վա նի մո տա կայ քում հայտնաբերել է ու րար տե րեն մե ծա քա նակ սե պագ րեր և վեր ծա նել դրանք:

Այ նու հե տև պե ղում նե րը տե ղա փոխ վեցին «Սև քա րե ր» կոչ վող ժայռոտ բ լուր նե րը: Շրջա կայ քում բաց վել է մեծ ժայռ` կենտրոնում փոր ված քա րայ րով: Ըստ Ն. Մա ռի` սա ու րար տա կան ժայ ռա փոր տա ճար էր: Քա րե դահ լի ճի վե րին մա սում ամ բիո նաձև հար-թա կ էր` վրան քա րե գա հա վո րակ, եր կու կող մում, պա տե րի տակ՝ մի ակ տոր քա րե նստա րան ներ17: Ն.

149


Մա ռի նպա տակն էր որո շել շի նու թյուն նե րի կա ռուց-ման սկզբունք նե րը և ստեղ ծել դրանց հա տա կագ ծե-րը: Դա նրան չհա ջող վեց, քան զի նա խորդ հնա գետ-նե րը պար զա պես ավե րել էին դրանց հիմ քե րը:

Ն. Մա ռի կար ծի քով՝ Թոփ րակ–կա լան կոր ծան-վել էր թշնա մու հար ձա կու մից և հրդեհ վել: Մինչ դեռ Կ. Լեհ ման–Հա ուպտն ու Վ. Բել քը կար ծում էին, որ ամ րոցն ավեր վել է երկ րա շար ժից:

Չնա յած Վա նի պե ղում նե րը լայ նա ծա վալ չէին, ձեռք բեր ված արդ յունք նե րը գո հա ցու ցիչ էին` հայտ նա բեր վել էին բազ մա թիվ զեն քեր, պեր ճան քի առար կա ներ, բաց վել տար բեր տե սա կի ու նշա նա-կու թյան շի նու թյուն ներ: Ն. Մա ռը են թադ րում էր, որ Վա նի բեր դի և Թոփ րակ–կա լա ամ րո ցի մի ջև գոր ծել է ստոր գետն յա գաղտ նու ղի:

Այ նու հե տև գիտ նա կանն ան ցավ Վաս պու րա-կա նի վե րին մա ս` Հա յոց ձոր գա վա ռի Աստ վա ծա շեն գյու ղը, որին մոտ էր Հայ կա բեր դը կամ Բոլ–դաղ ամ-րո ցը: Սա կայն պա տե րազ մը խան գա րեց հե տա գա որո նում նե րին և նա բա վա րար վեց բեր դը լու սան կա-րե լով և դրա հա տա կա գի ծը կազ մե լով:

Վա նում և շրջա կայ քում Ն. Մա ռը հա վա քել էր նաև հա յե րեն ու արա բե րեն մե ծա քա նակ ձե ռագ-րեր, ազ գագ րա կան ու հնա գի տա կան իրեր` տնա-յին ու կեն ցա ղա յին առար կա ներ, տա րազ, զար դեր, տպա գիր հազ վագ յուտ մատ յան ներ18: Ան վա նի գիտ-նա կա նը նպա տա կադր վել էր այս տեղ հիմ նադ րել թան գա րան–հնա դա րան: Այս երա զան քը նույն պես մնաց անի րա գոր ծե լի` ռու սա կան զոր քե րը շու տով հե ռա ցան Արևմ տյան Հա յաս տա նից, և Վա նը կրկին ան ցավ Թուր քիա յին: Նա հնա գի տա կան և ազ գագ-րա կան նյու թե րը Վա նից տե ղա փո խեց Կով կաս, այն տե ղից` Պե տեր բուր գի թան գա րան:

Ա ռանձ նա կի նշա նա կու թյուն ու նեն Ն. Մա ռի հնա գի տա կան ու սում նա սի րու թյուն նե րը Հա յաս տա-նի պատ մամ շա կու թա յին ժա ռան գու թյան հե տա զոտ-ման գոր ծում: Նրա գոր ծու նե ու թյան շնորհիվ բազ մա-թիվ հու շար ձան ներ դար ձել են մաս նա գետ–ու սում-նա սի րող նե րի հե տաքրք րու թյան առար կա, իսկ մի քա նի սի մա սին (Ա նի, Վան) տե ղե կա ցել ենք մի այն մեծ գիտ նա կա նի պե ղում նե րի շնոր հիվ:

Հա յաս տա նում Ն. Մա ռի պեղ ած հու շար ձան նե րի ցանկ

Հու շար ձա նը Ժա մա նա կաշր ջա նը Հետազոտման տարին1. Ար մա վիր հել լե նիզմ 1892 թ.2. Կառ նուտ (Դի րաք լար) Ք. ա. III հազ. երկ րորդ կես 1893 թ.3. Փա նիկ (Քաֆ թառ լու) Ք. ա. II հազ. կես 1893 թ.4. Պառ նի գեղ Ք. ա. II հազ. երկ րորդ կես 1893 թ.5. Սառ նաղբ յուր (Սո ղութ լու) Ք. ա. XII–XI դդ. 1893 թ.6. Որ նակ (Ակ ներ) Ք. ա. XII–XI դդ. 1893 թ.7. Ար շա րու նիք միջ նա դար 1890–ա կան թթ.8. Եր վան դա շատ հել լե նիզմ, միջ նա դար 1893 թ.9. Սև ամրոց (Կա րա–ղա լա) միջ նա դար 1893 թ.10. Թա գա վո րա նիստ վաղ բրոն զի դա րաշր ջան 1893 թ.11. Փա շա–գեղ վաղ միջ նա դար 1893 թ.12. Վե րին Թա լին միջ նա դար 1893 թ.13. Ներ քին Թա լին միջ նա դար 1893 թ.14. Թա լիշ միջ նա դար 1893 թ.15. Կոշ միջ նա դար 1893 թ.16. Մա ղա սա բերդ միջ նա դար 1893 թ.

150


17. Լո ռի–բերդ միջ նա դար 1893 թ.18. Դսեղ գյուղ միջ նա դար 1893 թ.19. Նա խի ջև ան միջ նա դար 1893 թ.20. Շի րա կա վան միջ նա դար 1893 թ.21. Ա նի միջ նա դար 1892 թ., 1904–1916 թթ.22. Դվին միջ նա դար 1893 թ., 1899 թ.23. Գառ նի Ք. հ. I դ. 1909 թ., 1910 թ.24. Վան Ք. ա VIII դ. կես 1916 թ.25. Հա յոց ձո րի գա վառ Ք. ա. VIII–VII դդ. 1916 թ.

1. 'Ani, la ville arménienne en ruines, d'après les fouilles de 1892–1893 et de 1904–1917', Revue des Et udes arm. I (1921).

2. Ани, книжная история города, раскопки на месте городища, Л. – М., 1934.

3. Ани–столица древней Армении (сборник «Братская помощь армянам» изд. 20–ое), СПБ, 1898.

4. Ани, Ереван, 1939.

5. О раскопках и работах в Ани летом 1906 г. «Тексты и ра зыс кания по армяно–грузинской филологии». Т. X. СПБ., 1907.

6. Памятники армянской архитектуры. Ани. Дворцовая цер ковь, Петроград, 1915.

7. Описанiе дворцовой церкви въ Ани, Изданiе Анiйскаго му зея древностей, Петроградъ, 1916.

8. Объ учрежденiй Анiйскаго археологическаго института, С. – Петербургъ, 1910.

9. Марр. Н., Смирнов Я., Вишапы, Труды ГАИМК, Л., 1931.

10. Армянская культура, Ереван, 1990.

11. Аркаун–монгольское название христиан в связи с вопросом об армянах–халкидонитах. ВВ. Т. ХП. М., 1906.

12. Описание старинных армянских рукописей и печатных книг из архива армяно–католической церкви св. Николая в Ка менец–Подольском//Отчет ИПБ за 1891 год. СПб., 1894.

13. Книжные легенды об основании Куара в Армении и Киева на Руси//Избранные работы, т. V. Этно – и глоттогония Вос точной Европы. М. – Л., 1935.

14. Новые материалы по армянской эпиграфике. «Записки Вос точного отделения Императорского русского архео-

ло ги чес кого общества», т. УШ, вып. I–II, СПБ, 1893.

15. О ктиторской надписи Текорского храма. «Христианский Вос ток», т. III, вып. I, 1914.

16. Об армянской и грузинской эпиграфике, 1903–1904.

17. Грамматика древнеармянского языка. Этимология. СПб, 1903.

18. Критика и мелкие статьи. «Тексты и разыскания по армяно–грузинской филологии», т. V. СПб., 1903.

19. К вопросу о задачах арменоведения // Избранные работы, т. I. Этапы развития яфетической теории. Л., 1933.

20. К семантической палеонтологии в языках не яфетических сис тем, т. VII, вып. 7 – 8, Ленинград, 1931.

21. Богъ ΣABAZIOΣ у армянъ, С. – Петербургъ, 1911.

22. Кавказский культурный мир и Армения, // ЖМНП, т. LVII, 1915.

23. Изъ поездки въ Турецкiй Лазистанъ, Известiя Императорской академi и наукъ, С. – Петербургъ, 1910.

24. К истории Кавказа по данным языка, Тифлис, 1933 – ЗакГИЗ.

25. Яфетические элементы в языке Армении. Изд. Ак. наук, 1911.

26. Яфетическiя названiя деревьевъ и растенiй, N 2, Петроградъ, 1915.

27. Населенiя Кавказа, Труды комиссiи по изученiю племенного состава населенiя Россiи, Петроградъ, 1920, N 3.

28. Кавказскiя племенныя населенiя и местныя параллели, Пет-роградъ, 1922, N 5.

29. Мнимое географическое название Еротастак в Истории Ага-фан гела. ЗВОРА. Т. IX. СПб., 1894.

Ն. ՄԱ ՌԻ ՀԱ ՅԱ ԳԻ ՏԱ ԿԱՆ ԱՇ ԽԱ ՏՈՒԹ ՅՈՒՆ ՆԵ ՐԸ

151


Карен Церетян

НИКОЛАЙ МАРР

АРХЕОЛОГИЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ В АРМЕНИИ

(резюме)

Статья посвящена археологической деятельности в Армении Н. Марра – одного

из выдающихся ученых XIX–XX вв. Он был тем ученым, круг интересов которого не

ограничивался только археологией. У Марра многочисленные статьи и труды, пос вя-

щен ные языкознанию, этнографии, эпиграфике, источниковедению.

Огромен вклад Марра в формировании и развитии армянской археологии. В ходе

его исследований в Армении были раскопаны такие памятники, как Ани, Двин, Гарни,

Лори–берд и др. Марром были раскрыты более двух десятков памятников.

Статья – это дань уважения к 146–летию выдающегося ученого, который большую

часть своей жизни полностью посвятил науке.

1. Раскопки в Эриванской губернии, Отчет археологической им-ператорской комиссии за 1892 г., Санктпетербург, 1894, стр. 84.



4. Նույն տեղում, էջ 86:


6. Раскопки в Эриванской губернии, ОАК за 1883 г., Санкт–Пе тер-бург, 1885, стр. 35.

7. Մառ Ն., Անի. հին Հայաստանի մայրաքաղաքը, Բազմավէպ, Վենետիկ, 1899:

8. Раскопки в Эриванской губернии, ОАК за 1892 г., Санкт–Пе тер-бург, 1894, стр. 78.

9. Մառ. Ն., Անի. հին Հայաստանի......, էջ 508:

10. Эриванская губерния: раскопки Н. Марра, ОАК за 1904 г., Санкт–Пе тер бург, 1907, стр. 98.

11. Մնացականյան Ստ., Հայկական ճարտարապետության հար ցերը Ն. Մառի աշխատություններում, Պատմա–բա նա-սի րական հանդես, Երևան, 1985, N 1, էջ 23:

12. Эриванская губерния, ОАК за 1899 г., Санкт–Петербург, 1902, стр. 91.

13. Հովսեփյան Գ., Գառնիի ավերակները, Յովիտ, Թիֆլիս, 1910, N 8, էջ 120:

14. Հնագիտական պեղումներ Հայաստանում, Արօր, Թիֆլիս, 1910, N 1, էջ 164:


16. Марр Н. и Орбели И., Археологическая экспедиция 1916 года в Ван, Петербург, 1922, стр. 7.

17. Աճեմյան Հ., Պրոֆ. Ն. Մառի պեղումները Վանում, Հանդէս ամսօրեայ, Վիեննա, 1924, էջ 445:

18. Նշվ. աշխ., էջ 533 – 534:

152


Karen Tseretyan

ARCHAEOLOGICAL ACTIVITIES OF NICKOLAY MARR IN ARMENIA(Summary)

The article is devoted to one of the highly merited persons of the XIX–XX cc Nickolay

Marr’s activities in archaeology in Armenia. He was a scholar whose sphere of interests was

not limited by only archaeology. N. Marr wrote a great number of works and articles, where

he touched upon a number of basic questions devoted to linguistics, ethnography, origins,

lithography, etc.

Great is N. Marr’s contribution to the formation and development of the Armenian

archaeology. Thanks to his research work many monuments such as Ani, Dvin, Garni, Lori–

Berd were excavated; on the whole their number prevails twenty.

This article is a tribute to this merited man’s 146th anniversary of birth, a scholar who

devoted the greater part of his life to science.

153

ԱՆՎԱՆԱՑԱՆԿԵՐ

ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

Ա

Աղլջկազ – 10Աթոս – 144Ախուրյան – 147Ախթամիր – 53, 54, 55, 62, 63Ակներ – 144Աղձք – 5, 7, 9, 10, 11, 22, 27, 30, 31,

35, 39, 40, 41, 42, 123, 126, 129, 130, 131, 132

Աղուդի – 7Ամբերդ – 5, 8, 34, 35, 42, 114Ամբերդաձոր – 130Անդրկովկաս – 62Այրարատ – 5, 22, 41Անգլիա – 103, 113Անի – 5, 20, 21, 102, 106, 108, 114,

144–147 Աշտարակ – 7, 13, 41Ապարան – 74, 98, 99, 100, 102,

103, 148Առաջավոր Ասիա – 29Ասորիք – 20, 62Ավան – 10, 26, 51, 123, 126Ավարանց – 137 Արագած – 22, 64Արագածոտն – 5, 7, 8, 30, 53, 74,

123 Արագած լեռ – 22Արարատյան դաշտ – 55Արգիշտիխինիլի – 54, 66Արթիկ – 7, 78, 100Արևմտյան Հայաստան – 62, 149Արևելյան Հայաստան – 62 Արմավիր – 64, 144Արշարունիք – 145, 149 Արտաշատ – 72, 147Արտաշավան – 78Արուճ – 7, 51, 105Արաքս – 145Աղավնո – 130

Բ

Բագարան – 145Բարձրավան – 138Բազազխանա – 130Բայանդուր – 130, 132, 133Բալկանյան թերակղզի – 62 Բինատեղ – 145Բերդաձոր – 129, 132Բյուրական – 7«Բշարաջուր» – 138 Բորչալու – 145

Գ

Գառնահովիտ – 51 Գառնի – 108, 147, 148, 151Գեղարքունիք – 133Գոգարան – 103 Գորիս – 119, 125, 129, 135, 138, 142Գյումրի – 102

Դ

Դարաղյաց – 2, 21Դդմաշեն – 51 Դորպատ – 145Դսեղ – 145Դվին – 66, 68, 72, 105, 108, 144,

147Դիդի կոնդ – 55

Ե

Ենգիջա – 136 Եղվարդ – 7Եվրոպա – 26, 121, 145, 147Երևան – 20, 40, 41, 42, 50, 64, 72,

73, 98, 99, 113, 129, 147

Զ

Զվարթնոց – 7

Է

Էջմիածին – 42, 50, 144Էրեբունի – 54, 64

Թ

Թալին – 51, 105Թալիշ – 145Թավրիզ – 119 Թիֆլիս – 41, 146, 151Թուրքիա – 147, 149Թոփրակ–կալե – 147, 148Թեք – 136Թագավորանիստ – 145

Լ

Լաչին – 129, 132Լենինգրադ – 143, 144ԼՂՀ – 130, 133Լճաշեն – 77, 78, 98Լոռի – 102, 114, 145

Խ

«Խաչեր» – 133«Խաչի խութ» – 45, 135, 137, 159Խնածախ – 129, 130, 133Խնձորեսկ – 118, 119, 120, 121Խոզնավար – 130Խոտ – 133

Ծ

Ծաղկալանջ – 77, 99Ծաղկաձոր – 146

Կ

Կալեր – 133Կամարիս – 20Կապան – 129, 136Կարճաղբյուր – 64 Կարճևան – 134Կարմիր բլուր – 54, 55Կիպրոս – 144Կոշ – 7, 123, 126, 127, 145Կովկաս – 146, 149«Կուճի դուզ» – 129Կոնդ – 10 Կոստանդնապոլիս – 41


154


Հ

Հաբանդ – 118Հալիձոր – 135, 136Հայաստան – 5, 7, 9, 11, 21–23, 26,

27, 34, 40–42, 51, 53, 55, 62–64, 98–100, 101, 102, 112, 129, 142, 144, 146, 147

Հայկական լեռնաշխարհ – 53, 55, 99

Հայոց ձոր – 149Հայկական ՍՍՀ – 41, 98Հայաստանի Հանրապետություն

– 5, 64Հայք – 5Հառիճ – 26Հարժիս – 133Հյուսիսային Կովկաս – 146Հնաբերդ – 77, 78, 98 Հունաստան – 143, 144ՀՍՍՀ – 41

Ձ

Ձորափ – 5, 10

Ղ

Ղանձիլակողմ – 137

Մ

Մաղասաբերդ – 145 Մախարաձե – 149Մայիսյան – 105Մեծ Ղարաքիլիսա – 145Մեղրի – 134Մինքենդ – 129Միջնադարյան Հայաստան – 5 Մոսկվա – 144Մեծ Հայք – 5, 118

Ն

Նալբանդ – 102, 103Նախիջևան – 133, 139, 145Ներքին Թալին – 145, 149Ներքին Քրդեր – 134Նորավանք – 135Նորաշեն – 64

Նորատուս – 78, 98

Շ

Շամիրամ – 77, 78Շինուհայր – 135, 136Շիրակ – 41Շիրակամուտ – 102, 103Շիրակավան – 145, 149Շուշի – 121

Ո

Ոսկեպար – 7Որոտան – 133, 134, 136Որնակ – 145Ոսկեվազ – 53, 64

Չ

Չռան – 138Չիչխան – 102

Պ

Պետերբուրգ – 143, 146–149Պարտավ – 133Պարսից աշխարհ – 22 Պեմզաշեն – 7, 105Պիհավար – 133Պտղնի – 7, 26Պկատեղի – 133 Պերսեպոլիս – 62

Ջ

Ջրվեժ – 34Ջերմուկ – 121Ջուխտակ խաչ – 138

Ռ

Ռուսաստան – 144, 146

Ս

Սասանյան Պարսկաստան – 5, 21Սամարղանդ – 8Սանկտ Պետերբուրգ – 42Սասունիկ – 99, 100, 122, 129Սելիմ – 133

Սևան – 63, 98, 144Սև քարեր – 148Սինա – 144Սիսիան – 7, 135Սյունիք – 118, 119, 129, 130, 133, 145Սպիտակ – 113, 102ՍՍՀՄ – 143Ստեփանակերտ – 77

Վ

Վաղատուր – 129 Վան – 10, 147–149, 151Վանաձոր – 145Վանքաձոր – 126Վասպուրական – 149Վարարակն – 136 Վենետիկ – 41, 151Վերին Քրդեր – 134Վերին Թալին – 145Վերին Սասունիկ – 123, 126Վիեննա – 151Վնսար – 141Վայք – 116 Վրաստան – 143Վաղարշապատ – 7

Տ

Տաթև – 121, 124, 134, 135, 137Տանձուտ – 130Տաշտունի – 134Տանձատափ – 137«Տալա խաչ» – 138Տեղեր – 35Տաճկահայաստան – 148

Ց

«Ցոլաց քար» – 136Ցուրագետ – 137

Ու

Ուջան – 123, 126, 132Ուրարտու – 53, 54, 62, 63, 148

155


Փ

Փամբակ – 102Փարպի – 7Փարիզ – 41«Փաշա–գեղ» – 41, 145

Ք

Քանագեղ – 77, 99Քասախ – 11, 22, 53

Քարահունջ – 133, 136Քավթառլու – 130, 133, 139Քարաշեն – 118, 134, 135Քարթափա – 134Քղեր – 138Քութաիս – 143Քուչակ – 74, 78, 98, 99Քսանի – 26Քրատակ – 138

Օ

Օզուր գեթ – 143Օձուն – 7Օշական – 7, 12, 42, 55

Ֆ

Ֆրանսիա – 113

А

Аван – 47, 49, 50Агдзик – 115Ахцк – 42, 44Айрарат – 42 Ани – 42, 151Апаран – 100, 116Амберд – 42Анатолия – 115 Арагац – 42 Аргиштихинили – 64 Арцваберд – 49Армения – 42, 44, 47, 48, 49, 50,

64, 65, 116, 117, 150, 151, 152Арташат – 72Аржис – 140Арич – 48Аруч – 48–50Айгешат – 49Атенский Сион – 50Арагацотн – 42, 64, 100

Б

Багаран – 47 Базархана – 139

В

Воскеваз – 64Вагатур – 139Ван – 64, 115, 121Великий Айк – 42Верин Крдер – 140

Г

Гарни – 151Грузия – 50Гарнаовит – 49–50Галидзор – 140Гейси – 116

Д

Даштадем – 48Ддмашен – 48–49Джвара – 50Даранаг – 42Двин – 72, 151Джил – 116

Е

Ехегис – 116Ехегнадзор – 116 Ереван – 42, 50, 64, 72, 100, 117,

139, 150Енгиджа – 140

З

Зорадир – 49 Зод – 116

И

Инагдаг – 116

К

Карин – 115, 116Карашен – 140

Караундж – 140 Карийман – 116Картап – 140 Касаман – 116 Кавказ – 150Касах – 44, 64Киев – 150 Котайк – 42

Л

Ленинград – 150Леджан – 116

М

Москва – 42, 50, 64Мартвили – 50Мастара – 47, 48Мармариа – 116, 117Мецамор – 116, 117 Метцдзор – 115

Н

Нор кянк – 48

О

Ошакан – 64, 65

П

Пихавар – 140 Птгни – 148Петербург – 150Передняя Азиа – 44 Памбак – 116

156


Р

Россиа – 150Русь – 150

С

Санкт – Петербург – 151Сваранц – 140Севан – 116, 117Селим – 140 Сисиан – 49Степанаван – 115Сюник – 139

Т

Талин – 48 – 50Татев – 140 Тейшебаини – 64Текор – 44 Тбилиси – 42, 150Ттуджур – 116

Ц

Црвиз – 48, 50

Ш

Шинуайр – 140Шуамт – 50

Шишкал – 116

У

Урарту – 64

Х

Хачер – 140 Хнацах – 139Хознавар – 139Хот – 140

Э

Эриванская губерния – 150

A

Avan – 52Advanced Asia – 46Aghtsk – 44, 45, 46Ani – 45, 150, 152Aparan – 100 Aragatsotn – 44, 65, 100Akhtamir – 65 Armenia – 44–46, 52, 65, 98, 99,

122, 128, 134Aragats – 98, 99 Amberd – 44, 45

B

Belgian – 65Bazarkhana – 141

C

Chicago – 64, 99

D

Dvin – 50, 72, 73, 152Daraghats – 45

G

Gorus – 141 Garni – 152 Galatgah – 64Garnahovit – 52

H

Harjis – 141Halidzor – 142

K

Kapan – 141Karashen – 142 Karahunj – 149Kartapa – 142 Kassakh – 46, 65Khachen – 141Khndzoresk – 122Khnacakh – 141Khot – 141Khoznavar – 141 Korea – 121

M

Mrgadzor – 141Munich – 121

O

Old Harjis – 142Old Qarashen – 142Oshakan – 65Oxford – 98, 99

P

Paris – 72Pihavar – 141

Psiternavank – 46

R

Roma – 50

S

Seoul – 121Syunik – 141Selim – 141Shinuhayr – 142Svarants – 142

T

Tatev – 142Tokyo – 46, 64Tsoraberd – 142

U

Urartian – 64, 65

V

Vaghatur – 141Verin Qurder – 142Voskevaz – 65Vnsar – 142

Y

Yerevan – 44, 100Yereruyq – 46Yenguija – 142

157


ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Ա

Անի ամրոց – 21Անի – Կամախի ամրոց – 5, 20Անի–Կամախի դամբարաններ

– 20Աշոտաշեն պարիսպներ – 146Աղձքի դամբարան – 15, 20, 22Աբուղամրեց եկեղեցի – 146Աղցից վանք – 7, 11, 12, 13Աղադի հուշարձան – 7Առաքելոց եկեղեցի – 146«Անապատ» դպրոց–եկեղեցի –

125, 129Արջովիտ եկեղեցի – 116Ալան թագ. եկեղեցի – 134Ախթամիր հնավայր – 53Ամբերդ – 108«Արդար տուն» – 136

Բ

Բհավեր մատուռ – 132Բերդի դոշ – 147Բերդի գլուխ – 147Բինատեղ – 139

Գ

Գագկաշեն եկեղեցի – 147

Դ

Դվինի միջնաբերդ – 66, 68, 72Դիրաքլար – 149

Ե

Եղվարդի բազիլիկ – 13

Զ

Զորավոր եկեղեցի – 7Զվարթնոց – 7, 105Զորադիրի եկեղեցի – 50

Է

Էլ–Բարան – 20

Թ

Թանահատի խոյակներ – 7Թուխ Մանուկ Մատուռ – 10Թոփրակ–կալե – 149Թագավորանիստ բլուր – 145, 149

Լ

Լե–Կրեզո թանգարան – 126Լոռի–բերդ ամրոց – 145, 149Լմբատավանք – 105

Խ

Խատուրա – 20«Խաչի խութ» գերեզմանոց – 135,

139

Ծ

Ծիծեռնավանք – 13, 15, 34, 133, 139

Ծիրանավոր եկեղեցի – 13Ծիլքորի տաճար – 26

Կ

Կյուրոսի դամբարան – 21«Կոտրած քարվանատուն» – 133Կալաթգահ – 54Կառնուտ – 144Կարա–ղալա ամրոց – 151«Կռատունք» – 148

Հ

Հին ժամ – 102, 106Հաղբատի վանք – 144Հայկաբերդ ամրոց – 149Հռոմի տաճար – 146Հին Խնձորեսկ բնակատեղի –

118, 119

Հնեվանք – 105«Հալաքի վանք» – 129

Ձ

Ձորո վանք – 138

Մ

«Մրգաձորի խաչ» եկեղեցի – 133Մաղասաբերդ – 145, 149Մանուչեի մզկեիթ – 146«Մառի փողոց» – 146Միջլեյն – 20Մատենադարան – 8, 24, 41Մայիսյանի եկեղեցի – 105«Մկնատամ» – 136

Ն

Ներքին Նավեր հնավայր – 36, 40

Շ

Շամիրամի բերդ – 78

Ո

Որնակ – 144

Չ

Չիչխանավանք – 100, 102, 104, 109

Պ

Պարնիգեղ – 144Պկատեղի ամրոց – 133Պողոս–Պետրոս եկեղեցի – 134Պեմզաշենի եկեղեցի – 7, 94

Ս

Սանահինի վանք – 144Սառնաղբյուր – 144, 149Սբ Առաքելների եկեղեցի – 146Սբ Աստվածածին եկեղեցի – 145

158


Սբ Գրիգոր տաճար – 146Սբ Ստեփանոս եկեղեցի – 146Սբ Գայանե եկեղեցի – 7Սբ Գևորգ եկեղեցի – 134, 135Սբ Էջմիածին – 40Սբ Թադևոս եկեղեցի – 121Սբ Հովհաննես եկեղեցի – 26, 134Սբ Հռիփսիմե եկեղեցի – 121, 131Սբ Մինաս եկեղեցի – 130, 137, 138Սբ Սարգիս եկեղեցի – 134Սելիմի քարավանատուն – 133Սև վանք – 100, 145

Վ

Վերին Նավեր հնավայր – 40Վանի բերդ – 149

Վիշապներ – 148Վնսար – 135

Տ

Տաթևի վանք – 118, 132Տաթևի աղբյուր – 137

Ց

«Ցուրաբերդ» ամրոց – 137

Փ

Փրկիչ եկեղեցի – 146Փանիկ – 144

Ք

Քարաշամբ – 111«Քմախաչ» ուխտատեղի – 132Քուչակ – lV դամբարանադաշտ –

74, 78, 97, 98Քասախի բազիլիկ – 11

Օ

Օտ–Էլզաս թանգարան – 120Օձունի մահարձան – 7

Арцваберд – 150Бина – 140Висар – 140Кучак IV – 100Лори–берд – 151“Мргадзори Хач” – 140Св. Николай – 150Св. Минас – 139

Св. Рипсиме – 47, 49, 50Таргманчац – 49Хачахут – 140Ц. Св. Софии – 49“Церковь царя Алана” – 140Цораберд – 140Чичханаванк – 108

Chichkhanavank – 109Lori berd – 152St. Minas – 141St. Hripsime – 52, 141King Alan – 141Surb Sarguis – 141

159

ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐ

Ա

Ալեքսանյան Տիգրան – 102, 113

Ազարյան Լևոն – 22–24, 26, 27, 41

Այվազյան Էմիլ – 36, 40, 129

Ալան – 140

Ալիշան Ղևոնդ – 7–9, 20, 24, 27, 30, 41

Ապրեսյան Ս. – 136

Անավարզեցի Գրիգոր – 8

Արշակունիներ – 21, 22, 29

Առաքելյան Բաբկեն – 20–24, 26, 41, 114

Աքեմենյան – 21, 62

Ավետիսյան Անդրանիկ – 40

Ավետիսյան Ս. – 35

Ավետիսյան Պ. – 64, 98, 99

Ավետիսյան Հ. – 64

Աբրահամյան Վալենտինա – 24, 41

Աբեղյան Մ. – 41

Ասատրյան Արմեն – 41

Անդրնիկ զորավար – 118

Արտաշիսյաններ – 66, 68

Ամիրջանյան Մ. – 113

Արեշյան Գ. – 53, 98

Ագաթանգեղոս – 144

Արշակունյաց – 18, 29

Ասողիկ – 7, 24

Աբաև Վ. – 144

Աբիխ – 144

Ադոնց Ն. – 144, 146

Աճառյան Հ. – 30, 41, 147

Աճեմյան Հ. – 148, 151

Անանուն (Սեբեոս) – 144

Առավեղյան տոհմ – 145

Արամ Վրույր – 147, 148

Աբրահամ Ա – 7

Բ

Բաղդասարյան Ազատ – 132

Բարխուդարյան Ս. Գ. – 139–141

Բենիկ – 135

Բարսեղյան Հ. Խ. – 5, 10, 41

Բասմաջյան Ա. – 113

Բայբուրդյան Եվ. – 53

Բագրատունիներ – 145

Բելք Վ. – 14, 149

Բորե – 145

Բուզանդ Փավստոս – 5, 21, 22, 41

Գ

Գագիկ – 147

Գասպարյան Բորիս – 133

Գրիգորյան Ա. – 103, 122

Գրիգորյան Ժ. – 136

Գրիգորյան Վ. – 11, 13, 18, 20, 22, 32, 33, 41, 108, 113

Գնունի Արտակ – 129

Գարեգին Բ – 148

Գոքա – 135

Գևորգյան Թ. Ե. – 137

Գաշ Հ. – 53, 64

Գյուրջյան Գագիկ – 40

Գևոնյան Գ. – 103

Գրիգոր – 41

Գաբրիելյան Ս. – 98

Գայլ Վահան – 147

Գեմել Կառռեռա – 145

Դ

Դավրիժեցի Առաքել – 139

Դավիթ Անհաղթ – 8

Դանիել – 20, 24, 25

Դավթյան Ա. – 98

Ե

Եսայի – 24, 132

Երեմյան Ս. – 27

Երանոսյան Հ. – 42

Եղոյան Ա. – 113

Եղիազարյան Հ. – 41, 103, 113

Ենգիբարյան Ն. – 99

Եղիշե – 144

Եզնիկ Կողբացի – 144

Երիցյան Ա. – 145

Եգանեան Օ. – 41

Զ

Զաքարյաններ – 145

Զուբով – 145

Է

Էօմեր – 8

Թ

Թորամանյան Արշավիր – 51

Թորամանյան Թորոս – 8, 10, 12, 16, 20, 41, 50, 53, 147

Թովմա – 41

Թումանյան Գ. – 99

Թումանյան Հ. – 146

Ժ

Ժամկոչյան Ա. – 64

Ի

Իսրայելյան Մ. Ա. – 64

Իվանով – 145

Լ

Լենկ–Թեմուր – 8, 31

Լինչ Հ. – 145

Լեհման–Հաուպտ Կ. – 148, 149

Լեո – 41

Լենին Վ. Ի. – 143

Խ

Խաչատրյան Գագիկ – 129

Խնկիկյան Օ. – 139

Խրիմյան Հայրիկ – 133

Խորենացի Մովսես – 5, 21, 22, 24, 33, 41, 144, 148

Խանզադյան Է. – 53

Խանիկով – 146


160


Ծ

Ծերեթյան Կարեն – 143

Կ

Կարապետյան Ինեսսա – 53, 64

Կեստներ – 145

Կիրակոսյան Լ. – 98

Կլեյտոն – 148

Կնյակինսկի Ա. – 148

Կնյազյան Գ. – 6, 40

Կոմիտաս – 7

Կոստանդին Ա Մեծ – 20

Կորբուլոն – 68

Կրետացի Աբրահամ – 118

Հ

Հասրաթյան Մուրադ – 10–12, 18, 20, 22, 41, 134

Հակոբյան Ա. – 113

Հակոբյան Թ. – 5, 10, 41

Հակոբյան Թ. Խ. – 41

Համիլտոն – 145

Հայկ Օրիոն – 24, 41

Հարությունյան Վ. Մ. – 122

Հիսուս Քրիստոս – 24, 110

Հմայակյան Ս. – 64

Հմայակյան Թ. – 109

Հովհաննես Կոզեռն – 144

Հովհաննիսյան Կ. – 18

Հովսեփյան Գ. – 12, 20, 41, 151

Հովսեփ – 9

Ղ

Ղարիբյան Իգիթ – 129

Ղաֆադարյան Կ. – 72

Կաֆադարյան Կ. Գ. – 72

Ղազար Փարպեցի – 144

Ղափանցյան Գր. – 144

Ղուկասյան Լևոն – 40

Ղիդան – 8

Մ

Մակինցյան Պ. – 148

Մամիկոնյան Վասակ – 22

Մայսուրաձե – 26

Մաշտոց Մեսրոպ – 7, 41, 42

Մառ Ն. – 41, 143, 145–148, 151

Մառ Սքոթ Ջեյմս – 143

Մարտիրոսյան Հ . – 53

Մանուկյան Տարոն – 123

Մեժլումյան Ս. – 98

Մելիք–Բախշյան Ստ. – 41

Մելիք Բարխուդար – 118

Մելիք Հախնազար – 131

Մելիք Հայկազ – 131, 133

Մելիք–Փարմազի – 119

Մելքոնյան Ս. – 98

Մեծոմեցւոյ Թովմա – 41

Մեծոփեցի – 8

Մեշչանինով Ի. – 144

Միհր – 148

Միքայէլ – 7

Մխիթար – 119

Մխիթար Գոշ – 144

Մկրտչյան Ռ. – 2, 99

Մնացականյան Սուրեն – 17, 18, 20–22, 41

Մնացականյան Ստ. – 151

Մուգալարիա Ա. – 143

Մուրադյան Ֆիրդուս – 74, 98, 99

Մուրավյով – 145

Յ

Յարութիւեան Ս. – 41

Ն

Նալբանդյան Գ. – 122

Նալբանդյան Արման – 102

Նազլուխան – 131

Նալբանդյան Ս. – 104

Նախոյան Իշխան – 39

Ներսես – 137

Ներսես Գ – 148

Նժդեհ Գարեգին – 118

Շ

Շահինյան Սամվել – 127

Շահումյան Ստեփան – 118

Շահ–Աբաս – 139

Շահնազարեան Կ. Վ. – 41

Շարդեն – 133

Շահխաթունյանց Հովհաննես – 9, 18, 24, 30, 34, 41, 42

Շապուհ Բ – 5, 21

Չ

Չուբինիշվիլի Տ. – 146

Պ

Պապոյան Ա. – 103

Պապուխանյան Ն. – 118, 121

Պետրիծի – 144

Պետրոսյան Լ. Ա. – 98

Պողոսյան Դավիթ – 118, 122

Պողոսյան Հ. – 121

Ջ

Ջավախիշվիլի Ի. – 144

Ռ

Ռասսամ Պ. – 148

Ռոստովցև Բ. – 148

Ս

Սահակ Մռուտ – 161

Սահինյան Ալեքսանդր – 20, 41

Սաղումյան Ս. – 36, 42

Սանամյան Հ. – 12, 18, 21, 113

Սանատրուկ – 22

Սասանյաններ – 21, 29

Սարգսյան Գ. – 99

Սարգսյան Ն. – 145

Սարդուր Բ – 148

Սարյան Մարտիրոս – 124

Սեբեոս – 144

Սիմոնյան Հակոբ – 4, 5, 10, 13, 18, 23, 24, 29, 34, 35, 40–43, 53, 98, 113, 129, 139

Սիրանես – 135

Սմբատ – 24

161


Սմիռնով Յու. – 144, 146, 148

Սպարապետ Վասակ – 5

Վ

Վազգեն Ա – 135

Վարդան – 161

Վարդանյան Խ. – 113

Վարդանյան Ռ. – 64

Վորոնցով Բ. – 121

Տ

Տարագրոս – 146

Տիգրան Մեծ – 41, 42

Տիխանով Ն. – 148

Տիրացյան Գ. – 64

Տոկարսկի Նիկոլայ – 16, 20, 146, 147

Տրդատ Ա – 148

Տրդատ Գ Մեծ – 148

Փ

Փարպեցի Ղազար – 144

Փիլիպոսյան Ա. – 98, 99

Ք

Քալանթար Աշխարհբեկ – 17, 20, 26, 42, 146, 147

Քալանթարյան Ա. – 41, 42, 72

Քամալյան Էդիկ – 129

Քոչարյան Գայանե – 66

Օ

Օրբելի Հ. – 144, 146–149

Օրբելյան Ստեփանոս – 118, 137

Օրբելյան Տարսայճ – 135

Օրբելյաններ – 133, 134

Օրմանեան Մաղաքիա – 8, 42

Ֆ

Ֆարմակովսկի Բ. – 148

Ֆրատադոկի Բրեջջիա – 50

А

Агафангел – 150Адонц Н. – 160Айк–Орион – 43Акопян Н. Г. – 72 Алексанян Тигран – 111Аракелян Б. – 43Айвазян Э. – 139 Аршакунидов – 42Асатрян А. А. – 116Асратян Мурад – 42, 50

Б

Бабаян Ф. Ц. – 72Барканов И. В. – 115, 117Бартикян П. М. – 116, 117Бюзанд П. – 42

В

Варданесова Татьяна – 42 Варданян Григор – 115

Г

Гарибян И. – 139Гаспарян И. Г. – 117Гнуни А. – 139Гонтарь П. Д. – 117

Д

Даниил – 43

Е

Есаи – 140 Есаян С. А. – 64

Ж

Жамкочян А. С. – 72

К

Калантарян А. А. – 64 Камалян Э. – 139Карапетян Инесса – 64Кафадарян К. – 72Кочарян А. – 72Кочарян Г. – 72, 73Кушнарева К. Х. – 72, 98

М

Магакян О. Г. – 115Майсурадзе З. П. – 42Манукян Тарон – 134Марр Н. – 150, 151Мартиросян А. А. – 64Мачакян О. Г. – 115Мидян А. Г. – 116, 117

Мкртчян К. А. – 117Мнацаканян С. С. – 42Мурадян Фирдус – 104

Н

Назлухан – 139Налбандян Арман – 119Нерсес – 140

О

Орбели И. – 151Онофрио д›Марио – 49

П

Пиотровский Б. – 64Пушкин А. С. – 64Пвгвсян Давид – 122

С

Сагателян К. М. – 117 Симонян Акоп – 44, 139

Т

Тирацян Г. А. – 64 Токарский Н. – 42Тоникян А. В. – 72Тораманян Аршавир – 47

162


Тораманян Торос – 50

Ч

Чубинишвили Т. Н. – 98Чхиквадзе М. А. – 50

Ш

Шулепова Э. А. – 120

Х

Ханзадям Э. В. – 117 Хачатрян Г. – 139

Хачатрян Т. С. – 99Ходжаш С. И. – 64Хоренаци М. – 42

Ц

Церетян Карен – 151

A

Alexanian Tigran – 114Arakelyan B. – 45Arshakunids – 46Avetisyan P. S. – 98, 99Ayvazyan E. – 141

B

Badalyan R. S. – 98, 99Buzand Pavstos – 44

D

Daniel – 45

G

Gash A. – 65Gharibyan Igit – 141 Gnuni A. – 141

H

Hakhnazar – 141Hayashi – 64Haykaz – 141Hayk – Orion – 45

Hoei A. T. – 64

I

Ishida K. – 64

K

Kalantaryan G. – 72, 141Kamalyan E. – 141Karapetyan Inessa – 65 Khachatryan G. – 141Khorenatsi Movses – 44Kocharyan Gayane – 73

M

Mamikonyan Vasak – 45Manukyan Taron – 128 Mario d’Onofrio – 50Marr Nikolay – 152Miyashita S. – 64Muradian Firduos – 101Muscarella O. W. – 64

N

Nalbandian Arman – 120Nerses – 142

P

Poghossyan Davit – 122

S

Sanamyan H. – 42Sassanids – 46 Schmidt E. F. – 64Sgoff B. – 121Simonyan Hakob – 44, 46, 65, 141Smith A. T. – 99

T

Tanabe K. – 64Toramanyan Arshavir – 52Tseretyan Karen – 152

V

Vieregg H. K. – 121

Y

Yshida K. – 64Yesai – 141

163

ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ

ԳԱ – Գիտությունների Ակադեմիա

ԵՊՀ – Երևանի պետական համալսարան

ԿԲ – Կարմիրբերդյան մշակույթ

ՀՀ – Հայաստանի Հանրապետություն

ՀԱՀՆ – Հնագիտական աշխատանքներ Հայաստանի նորակառույցներում

ՀԺՊ – Հայաստանի ժողովրդի պատմություն

ՀԽՍՀ – Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն

ՀՃՊ – Հայաստանի ճարտարապետության պատմություն

ՀՊԹ – Հայաստանի պատմության թանգարան

ՄԲ – Միջին բրոնզի դար

ՊԲՀ – Պատմա–բանասիրական հանդես

ՍՍՀՄ – Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն

ՎԲ – Վաղ բրոնզի դար

ՈւԲ – Ուշ բրոնզի դար

Ք.Ա. – Քրիստոսից առաջ

АН – Академия Наук

Арм. ССР – Армянская Советская Социалистическая Республика

ГАИМК – Государственная академия истории материальной культуры

ЖМНП – Журнал министерство народного просвещения

ЗВОРА – Записки Восточного отделения Русской археологии

МНМ – Мифы народов мира

164

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Հակոբ Սիմոնյան – Աղցքի արքայական դամբարանի հուշարձանախումբը (lV–XVll դդ.) (Բնակելի՝ ավան, եկեղեցի, արքայական դամբարան, գերեզմանոց, կոթողներ,սարկոֆագներ, քարայր ապաստարաններ) ........ 5

Արշավիր Թորամանյան – Վաղ միջ նա դա րի Հա յաս տա նի եկե ղե ցի նե րի հիմ նա կան գմբե թա տակ անցումնե րը ............................................................................................................................................................. 47

Ինեսսա Կարապետյան – Ախթամիրի միջնաբերդի ուրարտական և աքեմենյան ժամանակաշրջանների խեցեղենը ........................................................................................................................................................................ 53

Գայանե Քոչարյան – Դվինի Միջնաբերդի անտիկ շերտի բնութագիրը (1986–1989 թթ. պեղումների արդյունքները) ................................................................................................................................................................ 66

Ֆիրդուս Մուրադյան – Քուչակ lV դամբարանադաշտի պեղումները ...................................................................... 74

Արման Նալբանդյան, Տիգրան Ալեքսանյան – Չիչխանավանքի 2008–2010 թթ. պեղումների նախնական արդյունքները........................................................................................................................................... 102

Գրիգոր Վարդանյան – Հին Հայաստանի կապարը ............................................................................................... 115

ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՕԳՏԱԳՈՐԾՈՒՄ

Դավիթ Պողոսյան – Հին Խնձորեսկի թանգարանացման հարցի շուրջ ................................................................ 118

Տարոն Մանուկյան – Քարե դռներով քարանձավները ............................................................................................ 123

ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄ

Իգիթ Ղարիբյան, Հակոբ Սիմոնյան, Արտակ Գնունի, Էմիլ Այվազյան , Էդիկ Քամալյան, Գագիկ Խաչատրյան – Սյունիքյան նորահայտումներ ...................................................................................... 129

ՄԵՐ ԵՐԱԽՏԱՎՈՐՆԵՐԸ

Կարեն Ծերեթյան – Նիկողայոս Մառի հնագիտական գործունեությունը Հայաստանում ................................. 143

ԱՆՎԱՆԱՑԱՆԿԵՐ ............................................................................................................................................................ 153

ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐ ............................................................................................................................................................... 163

165

СОДЕРЖАНИЕ

ИССЛЕДОВАНИЯ

А коп Си мо нян – Комп лекс па мят ни ков возле царс кой гробницы Ахц ка (IV–XVlI вв.) ............................... 5

Ар ша вир То ра ма нян – Ос нов ные под ку поль ные пе ре хо ды церк вей раннес ред не ве ко вой ар ме нии ........ 47

Инесса Карапетян – Керамика Ахтамира Урартского и ахеменидского периода истории ................... 53

Гаяне Кочарян – Характеристика древнейшего пласта цитадели Двин .................................................. 66

Фирдус Мурадян – Ис то ри ко–куль тур ный комп лекс Ку чак IV .................................................................... 74

Ар ман Нал бан дян, Тиг ран Алек са нян – Чич ха на ванк ................................................................................ 102

Григор Варданян – Олово древней Армении .................................................................................................... 115

ОХРАНА И ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПАМЯТНИКОВ

Давид Погосян – О вопросе музификации «старого Хндзореска» ................................................................ 118

Тарон Манукян – пещеры с каменными дверями ............................................................................................ 123

УЧЕТ ПАМЯТНИКОВ

И. Гарибян, А. Симонян, А. Гнуни, Э. Айвазян, Э. Камалян , Г. Хачатрян – Сюникские открытия ..................................................................................................................................................... 129

НАШИ БЛАГОДЕТЕЛИ

Карен Церетян – Николай Марр: Археологическая деятельность в Армении ........................................ 143

СПИСКИ ............................................................................................................................................................................. 153

АББРИВАТУРЫ ................................................................................................................................................................ 163

166

CONTEXT

STUDIES

Hakob Simonyan – The Royal Monumental Complex in Aghtsk (IV–XVII cc) (Settlements–town, church, royal cemetery, obelisks, sarcophaguses, cave–dwellings) ...................................................................................... 5

Arshavir Toramanyan – The Basic Under–dome Transition in the Churches in Early Mediaeval Armenia ..... 47

Inessa Karapetyan – Ceramics of Akhtamir of the Urartian and Achaemenid Periods .................................... 53

Gayaneh Kocharyan – The Description of Dvin's Citadel Ancient Layer (Results of 1986–1989 excavations) ............................................................................................................................................................ 66

Firdus Muradyan – Excavations at the site of Kuchak ......................................................................................... 74

Arman Nalbandyan, Tigran Alexanyan – Chichkhanavank: Results of the 2008–2010 Excavations ......... 102

Grigor Vardanyan – Tin of Ancient Armenia ..................................................................................................... 115

PRESERVATION AND USAGE OF THE MONUMENTS

David Poghossyan – About Musefication of "Old Khndzoresk" ......................................................................... 118

Taron Manukyan – Caves with Stone Doors ....................................................................................................... 123

ACCOUNTING THE MONUMENTS

Igit Gharibyan, H. Simonyan, A. Gnuni, E. Ayvazyan, E. Kamalyan, G. Khachatryan – New Discoveries in Syunik ........................................................................................................................................... 129

OUR MERITED SCHOLARS

Karen Tseretyan – Archaeological Activities of Nickolay Marr in Armenia ..................................................... 143

TABLE OF THE NAMES OF THE MONUMENTS .................................................................................................... 153

ABBREVIATIONS ............................................................................................................................................................ 163

ՏԱՐԵԳԻՐՔ ¾

Գեղ. խմբագիր՝ ԱՐԱ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ

Համակարգչային ձևավորÀմը՝ ԳՈՀԱՐ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ

Անգլերեն տեքստի թարգմանÀթյÀնը՝ ԱՐՄԵՆïՀԻ ՍԻՄՈՆՅԱՆԻ

Սրբագրիչ՝ ՍԱՀԱԿ ԲԱՐՍԵՂՅԱՆ

Շապիկի նկարները՝ 1–ին էջին՝ Արծվի հարթաքանդակ վզնոց

ժապավենով,

4–րդ էջին՝ ա) Արքաների դամբա րա նի

ընդհանուր տեսքը, բ) Եղջերվի մեջքին

ցատկած առյ�ծի հարթաքանդակ մ�տքի

հվ եզրաքարի վրա, գ) Որսի տեսարան

հվ արկասոլիի կափարիչին, դ) Եղ նի կի

հարթաքանդակով աղյ�սի բեկոր

Տպագրðթյðնը՝ օֆսեթ: Չափը՝ 60×84 1/8: Թðղթը՝ օֆսեթ:Ծավալը՝ 21 տպ. մամðլ: Տպաքանակը՝ 500 օրինակ:

«ՀïՇԱՐՁԱՆ» հրատարակչðթյðն, 375010Երևան, Փ. Բյðզանդի 1/3, հեռ. 56–92–38

Publishing House "HUSHARDZAN"1/3, P. Buzand st., Yerevan, 375010, Tel. 56–92–38

©Տպագրվել է «ԶԱՆԳԱԿ–97» հրատարակչðթյան տպարանðմ

ՀՀ, 0051, Երևան, Կոմիտասի պող. 49/2Հեռ.՝ (+37410) 23–25–28, հեռապատճեն՝ (+37410) 23–25–95

Էլ. փոստ՝ [email protected] Էլ. կայքեր՝ www.zangak.am, www.book.am, www.dasagirq.am

ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ...

Documents