آگاه باشید، عاقل - دانلود پایان نامه های ... · web view2) اين...

دانلود متن کامل درdownload-thesis.com

دانشگاه مذاهب اسالمیدانشکده علوم قرآن و حدیث

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآنوحدیثعنوان

دشمن شناسی از منظر قرآن کریماستاد راهنما

دکتر عباس مصالیی پور یزدیاوراستاد مش

دکتر مهدی ایزدینگارش

..........................1390زمستان

نامه متعلق به دانشگاه مذاهب اسالمی است و هرگونه استفاده ازآن منوط به» این پایانباشد«اجازه این دانشگاه می

1

http://download-thesis.com/


دانشگاه مذاهب اسالمیدانشکده علوم قرآن و حدیث

2



پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد علوم قرآن وحدیثعنوان

دشمن شناسی از منظر قرآن کریماستاد راهنما

دکتر عباس مصالیی پور یزدیاستاد مشاور

دکتر مهدی ایزدینگارش

.......................1390زمستان

نامه متعلق به دانشگاه مذاهب اسالمی است و هرگونه استفاده ازآن منوط به» این پایانباشد«اجازه این دانشگاه می

تقدیم به:

ق33رار، گ33لساحت مقدس حضرت ی33ار، آن س33وار بی ی نیکانکه همهسر سبد خلقت، امام زمان )عج( آن

الحرام کرده و دیده ب33ه کعب33ه دوخت33ه ورو به مسجد ان33د و تق33دیمدر انتظار ظهورش در سعی قدم نهاده

گ33ذار انقالب اس33المی حض33رتفت33وح بنی33انبه روح پر-الل33هامام خمینی )ره( و خلف صالحش حض33رت آیت

ای و ش3333هدای گرانق3333در انقالبالعظمی خامن3333ه-اسالمی و به ارواح مطهر علما و دانشمندان آزاده

یتوزان33هه33ای کین33های ک33ه در راه افش33ای ترفن33داند.دشمنان اسالم قربانی شده

3



ی محبت: پدر و م33ادرچنین تقدیم به دو چشمهو هم-عزیزم، که دعای خیرشان همواره راهگشای زندگی

ام بوده است.

تقدیر و تشکره عز و جل » ا «من لم يشكر المنعم من المخلوقين لم يشكر الل

و چه کالم زیبایی فرمود! و من از کوچ33ه ب33اغ همین کنم و ب33اکالم جاودان الهی، جام33ه توفی33ق ب33ر تن می

ه33ای اس33تادوج33ودی سرش33ار از س33پاس، راهنم33ایی راهنمای گرانقدرم، جناب آقای دکتر عباس مصالیی

ام، جناب آقای دکترپور یزدی و استاد مشاور گرامی مهدی ایزدی و نیز همه کسانی که مرا در انجام این

چ33نین ازنهم و همنام33ه ی33اری کردن33د را ارج میپای33ان آزارریاس33ت مح33ترم دانش33گاه جن33اب آق33ای دک33تر بی

ق، ص1378، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 2، ج ابن بابویه، ابوجعفر محمد، عیون اخبارالرضا)علیه السالم(.ا24 .

4



شیرازی و اساتید گرامی و دیگر کارکن33ان دانش33گاهنیز تقدیر و تشکر فراوان دارم.

چکیده بحث شناخت دشمن در قرآن کریم مورد توجه ویژه قرار گرفت33ه اس33ت. خداون33د

کند تا مس33لمانان آن33ان رامتعال در آیات متعددی دشمنان جبهه حق را معرفی میها بپردازند.بهتر بشناسند و به مبارزه با آن

چ33هو ن33یز ه33ر آنرساند دشمن در اصطالح لغویان و مفسران به کسی که ضرر می انسان را از راه مستقیم منح33رف س33ازد و م33وجب ع33دم اط33اعت انس33ان از خ33دا

ق3رآن ک3ریم ش33ش گ3روه از دش33منان را ن3ام ب33رده اس33ت: ش3ود.شود، اطالق می »شیطان و همراهان او«،»نفس اماره«،»برخی از همسران و فرزندان«، »کفار

ت33وان اینوی33ژه یهودی33ان« و »منافق33ان«. میو مشرکان«، »برخی از اهل کتاب به بن33دی کلی ب33ه س33ه گ33روه تقس33یم ک33رده و م33وردشش دشمن را، در ی33ک تقس33یم، دشمن خارجی، دشمن داخلی.درونی یا پنهانبررسی قرار داد: دشمن ایمانی

در اين پايان نام33ه ش33گردهاي مب33ارزه دش33منان ب33ا ره33بران دي33ني و پ33يروان مكتب توحيدي و نيز شيوه هاي آنها براي تضعيف مباني مكتب اسالم بي33ان ش33ده اس33ت.

ک33ریم، دينزدايى و ايج33اد م33انع در راه دين33دارى و دين33داران،بر مبنای آی33ات ق33رآن اختالف افكنى، تحريم اقتصادى، تحريف محت3واى دين و تبليغ3ات س33وء هم3راه ب3ا

ت33رینتحق33ير و اس33تهزاء مؤمن33ان، گس33ترش فس33اد و عملي33ات نظ33امى از مهمراهكارهاى دشمنان عليه مسلمانان است.

های او، به شناسایی راه مقابله با آنقرآن کریم عالوه بر معرفی دشمن و شیوه یپردازد. ایمان و توکل، ترک معصیت، یاد خدا، پن33اه ب33ردن ب33ه خ33دا، تزکی33هنیز می

نفس، ترس از خدا و بازداری نفس از ه33وی و ه33وس، خ33ود را ب33ه خ33دا س33پردن،5



قطع هرگونه ارتباط و دوستی، صبر و تقوا، اعالن موضع صریح مبنی ب33ر ب33یزاری ها، مب33ارزه ف33رهنگی ب33ه وس33یله ق33رآن، مجه33ز ش33دن ب33ه س33الح روز، مب33ارزهاز آن

قهرآم33یز و جه33اد ب33ا دش33منان، افش33اگری، بص33یرت دی33نی و ح33ذر ) هوش33ياري واز راهكارهاي قرآن كريم براي مقابله با دشمن است. احتياط(

ها:کلیدواژه ام33اره، کف33ار، مش33رکان، یه33ود،شناسی، خصم، عدو، شیطان، نفسدشمن، دشمن

.منافقان، قرآن کریم

فهرست مطالب عن@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@وان

صفحه1م3 . فصل اول: کلیات1 1-1 .4

4 . بیان مسأله1-1-1 4 . اهمیت و ضرورت تحقیق1-1-2 5 . سؤاالت تحقیق1-1-3 5 های تحقیق . فرضیه1-1-4 6 ی تحقیق . پیشینه1-1-5 7 . روش تحقیق1-1-6 7 ها . اهداف و کاربرد1-1-7 9های دشمنفصل دوم: شناخت مؤلفه .2 10 . معنای لغوی دشمن2-1 11 . معنای اصطالحی دشمن2-2 12 شناسی . اهمیت و ضرورت بحث دشمن2-3

12 . اهمیت و ضرورت بحث از منظر قرآن کریم2-3-1 14 شناسی از منظرروایات . اهمیت و ضرورت بحث دشمن2-3-2 16 شناسی از منظرعقل ضرورت بحث دشمن . اهمیت و2-3-3 18 شناسی در سخن بزرگان ضرورت بحث دشمن . اهمیت و2-3-4

ی شناخت دشمنان. نگرشی به آیات قرآن کریم در زمینه2-4 19 . کید2-4-1 20 . بررسی آیات »کید«2-4-1-1 22 . مکر2-4-2

6



24. نکاتی در مورد واژه مکر2-4-2-1 26 . بررسی آیات »مکر«2-4-2-2 27 مکر . فرق بین کید و2-4-2-3

27 . ضالل2-4-3 29 . کفر2-4-4

30 . نکاتی در مورد واژه»کفر«2-4-4-1 31 . صد2-4-5 33 . خدع2-4-6

33 . نکاتی در مورد واژه»خدعه«2-6-4-1 34 »خدعه« . بررسی آیه2-6-4-2 35 کید . تفاوت میان خدعه و2-6-4-3

35 . عدو2-4-7 35 »عدو« . بررسی آیه2-4-7-1

37 . بطانه2-4-8 38 »بطانه« . بررسی آیه2-4-8-1

39 . ولی2-4-9 40 »ولی« . بررسی آیه2-4-9-1

40 . نفاق2-4-10 41 . نکاتی پیرامون واژه »نفاق «و»منافق«2-4-10-1 42 اقسام نفاق2-4-10-2

43 . بصیرت2-4-10 47 . فصل سوم: اقسام دشمن از دیدگاه قرآن کریم3 49 درونی یاپنهان . بخش اول: دشمن ایمانی3-1

49 . شیطان و همراهان او3-1-1 50 . معنای لغوی و اصطالحی شیطان و ابلیس3-1-1-1 53 . فرق بین شیطان و ابلیس3-1-1-2 54 القاب ابلیس . نام و3-1-1-3 های مبارزه و دشمنی های شیطان:)اهداف و شیوه ها و برنامه . دام3-1-1-4

54 شیطان(54 . شیوه دشمنی شیطان3-1-1-4-1 56 های شیطان ها و ابزار . دام3-1-1-4-2

56 . دنیا3-1-4-2-1 57 . وسوسه3-1-4-2-2 57 افکنی . اختالف3-1-4-2-3 58 پرستی . هوا3-1-4-2-4 59 . وعده به فقر3-1-4-2-5 61 . از راه عبادت3-1-4-2-6 62 . از طریق اموال و اوالد3-1-4-2-7 63 . زنان3-1-4-2-8 63 . تبلیغات3-1-4-2-9 64 . بزرگ کردن آرزوها و تمنیات واهی3-1-4-2-10 64 . تزیین اعمال زشت3-1-4-2-11

7



65 های دروغین . وعده3-1-4-2-12 66 . صفات شیطان3-1-1-5

67 . نفس اماره3-1-2 69 . اقسام نفس3-1-2-1 73 . خطرات نفس3-1-2-2 75 . برخی از همسران و فرزندان3-1-3

78 . بخش دوم: دشمن خارجی )یهود، کافران، مشرکان(3-2 79 . یهود3-2-1

79 . یهود در لغت3-2-1-1 80 ی یهود . شناخت اجمالی چهره3-2-1-2 80 . هجرت یهودیان به مدینه3-2-1-3 81 . صفات یهود از دیدگاه قرآن کریم3-2-1-4

88 . کافران3-2-2 88 . تعريف كافر در لغت و اصطالح3-2-2-1 90 . صفات کافران3-2-2-2

93 . مشرکان3-2-3 93 . شرک در لغت و اصطالح3-2-3-1

95 . بخش سوم: دشمنان داخلی )منافقان(3-3 95 . معنای لغوی و اصطالحی نفاق3-3-1 96 . ضرورت شناخت نفاق و منافق3-3-2 97 های منافقان . ویژگی3-3-3

98 های فردی- روانی . ویژگی3-3-3-1 102 های سیاسی منافقان . ویژگی3-3-3-2 113 های فرهنگی منافقان . ویژگی3-3-3-3 118 های اجتماعی منافقان . ویژگی3-3-3-4

های مبارزه با شیوه و های مبارزه دشمنان شیوه . فصل چهام:4122 دشمنان از دیدگاه قرآن کریم

123 های مبارزه دشمنان از دیدگاه قرآن . شیوه4-1 124 های مبارزه ی دشمنان با رهبران دینی ها و شیوه . شگرد4-1-1

124 ت رهبری . ایجاد تردید و ابهام دربین مردم نسبت به حقانی4-1-1-1 126 . شکستن قداست رهبری با استفاده ازحربه تهمت و افتراء4-1-1-2 132 . تضعیف دستیاران رهبر و تشکیالت رهبری4-1-1-3 133 . تحقیر و استهزای رهبری4-1-1-4 134 سازی و رهبرتراشی . بدل4-1-1-5 135 . تطمیع رهبری4-1-1-6 136 . تهدید رهبری4-1-1-7

ی دشمنان برای تضعیف مبانی مکتب های مبارزه ها و شیوه . شگرد4-1-2 138 اسالم139 های مذهبی . استفاده از سورژه4-1-2-1 141 های گوناگون . تهمت4-1-2-2 142 سازی . شریعت4-1-2-3 144 . اقدامات ضد تبلیغی)جنجال آفرینی(4-1-2-4

8



145 . بدگویی و عیب جویی4-1-2-5 145 . تمسخر و تحقیر4-1-2-6 146 های مکتب . تخریب پایگاه4-1-2-7 147 ستیز . جنگ و4-1-2-8

148 ی دشمنان با پیروان مکتب توحیدی های مبارزه ها و شیوه . شگرد4-1-3 . تالش برای گمراه کردن پیروان مکتب توحیدی ازطریق صرف4-1-3-1 149 های کالن هزینه150 . اشاعه فساد، نشر اکاذیب و پخش شایعات4-1-3-2 151 انگیزی افکنی و تفرقه . اختالف4-1-3-3 152 . محاصره اقتصادی4-1-3-4 154 . تحقیر و کوچک شمردن4-1-3-5 155 . تمسخر4-1-3-6 157 . اعزام عوامل نفوذی و جاسوسی4-1-3-7 158 . تضعیف روحیه مسلمانان4-1-3-8 159 . تبلیغات سوء4-1-3-9 161 ها . تهدیدها و جنگ4-1-3-10

163 های مبارزه با دشمنان از دیدگاه قرآن کریم . شیوه4-2 163 . شیوه و روش قرآن کریم در مقابله با شیطان4-2-1 167 . شیوه و روش قرآن کریم در مقابله با نفس4-2-2 172 یهودیان . شیوه و روش قرآن در مقابله با کفار و مشرکان و4-2-3 188 . شیوه و روش قرآن در مقابله با منافقان4-2-4

194 گیری نتیجه197 پیشنهادها

198 کتابنامه

مقدمه:منين الذين ر ال\م@@ؤ\ آن يه\@@دي للتي هي أق\@@وم و يبش@@ »إن ه@@ذا ال\ق@@ر\

را كبيرا« الحات أن لهم\ أج\ ايع\ملون الص

»اين قرآن، به راهى كه استوارترين راههاست، هدايت مىكند و ب33ه مؤمن33انى ك33هها پاداش بزرگى است.«اعمال صالح انجام مىدهند، بشارت مىدهد كه براى آن

آل33ه وصلی الله علی33ه وقرآن، فيض رحمتى است كه از خزانه غيب بر قلب نورانى پيامبر ) جا ب33ر پهندش33ت هس33تى ج33ارى ش33د ت33ا تش33نگان حقيقت از زالل( نازل و از آنس33لم

معنويت و هدايت آن سيراب گردند..9اإلسراء ،ش، چاپ دوم؛ سوره1373 قرآن کریم، ترجمه مکارم شیرازی، قم، دارالقرآن الکریم، .ا

9



کند که آدمی گاه چ33یزی را ک33ه ب33ه س33ودقرآن، انسان را به این حقیقت واقف می ل33ذااطلبد.چه که به زیان اوست را میدارد و چه بسا آنواقعی او نیست دوست می

م33انجا که علم و آگاهی انسان اندک است برای شناخت س33ود و زی33ان واقعیاز آن کن33د چن33گ زنیم وها هدایت میترین راهبایستی به قرآن کریم ، که ما را به استوار

ت33رینج33ا ک33ه، ش33ناخت دوس33ت و دش33من یکی از مهماز آن م33دد ج33وییم. و از آن نیازهای زندگی فردی و اجتماعی انسان است، قرآن کریم به مدد انسان آم33ده و

ک33ه در آی33اتنماید، تا ج33اییهای خود، انسان را در شناخت دشمن یاری میبا آموزه ه33ایی راگوناگون، به معرفی دشمنان واقعی انسان پرداخته است و قطعا ش33یوه

کن3د از اس33تحکام و ت3أثیر الزم برخ3وردارکه برای مب33ارزه ب3ا دش3منان مع3رفی میاست. ای برخ33وردار اس33ت وبحث شناخت دشمن در قرآن کریم از م33وقعیت وی33ژه

های گوناگون مع33رفیخداوند در آیات متعددی دشمنان متنوع جبهه حق رادر شکل نمای3د ت33اهای پلید و گمراه کننده آنان را برای پیروان حق آش33کار میکند و چهرهمی

ها بپردازن33د، در این آی33ات بیش33ترمسلمانان آنان را بهتر بشناسند و به مبارزه با آن آید که حتی اگرسخن از هجوم همه جانبه دشمنان بر ضد پیروزی حق به میان می

نشینی نمایند باز خود تاکتیکی برای روی33ارویی دوب33اره و هش33داری مهم ب33رایعقب ج33ا ک33هجا که پیکار حق و باط33ل موق33تی نیس33ت و از آنباشد و از آنپیروزی حق می

هدف مشترک نابودی نظام الهی است این نبرد تا قیامت هم استمرار دارد و ب33ه های گوناگون دشمنان اسالم در طول ت33اریخ، ش33اهد درخش33شرغم تمامی توطئه

افزون حق خواهیم بود زیرا خداوند مدافع حریم حق است. روز آموزد که با خودی چگونه رفتار داشتهبنابراین این قرآن، کتابی است که به ما می

داء » باشیم و با بیگانه چگونه برخورد ک33نیم: ذين مع33ه أش33 ه و ال ول الل محمد رس33 : محمد )ص( فرس33تاده خداس33ت و كس33انى ك3ه ب33ا اوبعلى الكفار رحماء بينه...«

هستند در برابر كفار سرسخت و شديد و در ميان خود مهربانند... شناس3ی از منظ3ر ق3رآن ک3ریم«، در چه3ار فص33لنامه ب33ا عن33وان» دش33مناین پایان

نام33ه بی33ان ش33ده و در فص33ل دوم ب33هتنظیم شده است. در فصل اول کلیات پای33ان بررسی معنا و مفهوم دشمن از دی33دگاه ق33رآن ک33ریم پرداخت33ه و س33پس اهمیت و ضرورت این بحث از منظر قرآن و روایات و عقل و سخن بزرگ33ان بی33ان ش33ده و

ی شناخت دشمنان و بررس33ی واژگ33ان کلی33دیدر ادامه آیات قرآن کریم در زمینه شناسی از جمله: کی33د و مک33ر و ض3لل و کف3ر و ص3د و خ3دع و ع3دو وبحث دشمن

بطانه و ولی و نفاق و بصیرت مطرح شده و در فص33ل س33وم، اقس33ام دش33من از )شیطان و همراه33اندرونی یا پنه33اندیدگاه قرآن کریم تحت عنوان دشمن ایمانی

او و نفس اماره و برخی از همسران و فرزندان( و دشمن خارجی)یهود، ک33افران و مشرکان( و دشمن داخلی)منافقین( مورد بررسی قرار گرفته است. در فص33ل

های مبارزه دشمنان از دیدگاه قرآن کریم و درپایانی در بخش اول موضوع شیوه ه3ای مب33ارزه ب33ا دش33منان از دی33دگاه ق33رآن ک33ریم م33وردبخش دوم موضوع ش33یوه

گ33یری از مب33احث مط33رح ش33ده در اینبررسی قرار گرفته است و در پایان نتیجهنامه بیان شده است.پایان

ه يعلم و أنتم...:»216. البقره ،ا وا شيئا و هو شر لكم و الل و عسى أن تكرهوا شيئا و هو خير لكم و عسى أن تحبال تعلمون«.

.29 .الفتح،ب10



امید است این اثر ناچیز در خدمت اس33الم و فرهن33گ ش33یعی و مع33ارف اه33ل بیت)ع( مورد عنایت صاحب والیت و ذخیره آخرت قرار گیرد.

ج333333333وادجمشیدی حسن آبادی

ز1390مستان

فصل اول

کلیات11



فصل اول: کلیات ( طرح تحقیق:1-1

( بیان مسأله:1-1-1 ها شناختترین شرایط موفقیت یک فرد یا جامعه در تمامی عرصهیکی از اساسی

دشمن است و هرگاه آدمی در پهنه طبیعی دشمن را شناخت به موفقیت دس33تخواهد یافت.

انسان در ابتدا زندگى كوچك و سادهاى داشت و دشمنان خويش را به راحتى مىخاست و خود را از گزن33د آن33ان درمىديد و با ابزارهاى ساده به مقابله با آنان بر

امان مىداشت. اما يكى از مشكالت انسان امروز ع33دم ش33ناخت دش33من خ33ويش است. در واقع دشمنان انسان با ابزارهاى پيشرفته و با به ك33ارگيرى ان33واع روش هاى جنگ روانى خود را از او مخفى داشته و در لباس دوست ضربات خود را ب33ر

تفاوتی نس3بت ب3ه دوس3ت و دش3من و انک3ار دوس3تی و، بنابراین بیاو وارد مىكنند دشمنی و خودی و غیر خودی و اش33تباه درش3ناخت دوس33ت و دش33من ب3اعث وارد

ها بر پیک33ر جوام33ع انس33انی می ش33ود. ت33ا ج33ایی ک33ه یکی ازترین ضربهشدن بزرگ های اساسی عامه مسلمان از صدر اسالم به ویژه زمان حکومت ام33ام علیضعف

( تاکنون نشناختن دشمن یا ضعف در دشمن شناس33ی ب33وده اس33ت همینعلیه السالم) امر موجب شکست و از دست دادن حکومت و عملی نش33دن بس33یاری از احک33ام

ایم ک3ه ب3ه مع3رفیاسالم بوده و هست. بنابراین در این تحقیق به دنبال آن ب33وده دشمنان از دیدگاه قرآن ک33ریم پرداخت33ه و ب33ا توج33ه ب33ه آی33ات ق33رآن ک33ریم، ان33واع

ه33ا م33وردهای مقابل33ه در براب33ر آنچنین راهها و همدشمنان و شیوه های دشمنی آنبررسی قرار گیرد.

( اهمیت و ضرورت تحقیق: 1-1-2های دشمنان قرار میجا که انسان ها در معرض آسیباز آن گیرن33د و دش33منان دائم33ا

های مختلف ف33ردیکنند بنابراین شناخت دشمن از جنبهافراد و جوامع را تهدید می جا ک33ه علم انس33ان در ش33ناخت دوس33ت وو اجتماعی بسیار مهم می باشد و از آن

ه33ای خ33ود،دشمن خود، کافی نیست لذا وحی و قرآن به کمک او آمده و با آموزه انسان را در شناخت هرچه بهتر دشمن، ی33اری نم33وده ان33د و آی33ات گون33اگونی این

اند لذا تدوین پایان نامه ای با این عنوان و در این شرایط ک33همهم را تبیین نموده دش33منان از ه33ر ط33رف درص33دد ض33ربه زدن ب33ه اس33الم می باش33ند، بیش از پیش

یابد.ضرورت و اهمیت می

( سؤاالت تحقیق:1-1-3 شود که بحث و تحقیق ح33ول وهر تحقیقی بر اساس سؤاالت مطرح و پیگیری می

گ33ردد. در این تحقی33ق ن33یز س3ؤاالت مط3رح و م33وردح3وش آن س33ؤاالت انج33ام میبررسی قرار گرفته است.

؟از ديدگاه قرآن كريم دشمنان انسان چه كساني هستند( 1های دشمنان از دیدگاه قرآن کریم چیست؟ها و ویژگی( مؤلفه2

12



های دشمنان در مبارزه ب3ا مس33لمانان از دی3دگاه ق3رآن ک3ریمها و شگرد( شیوه3کدام است؟

های مقابله با دشمنان از دیدگاه قرآن کریم کدام است؟( روش4

های تحقیق:( فرضیه1-1-4 ( دشمنان انسان از دیدگاه ق33رآن ک33ریم، ش33یطان و همراه33ان او، نفس ام33اره،1

برخی از همسران و فرزندان، یهودیان و برخی از اهل کت33اب، کف33ار، مش33رکان ومنافقین هستند.

از:مؤلفه ه33ا و ويژگي ه33اي دش33منان از دي33دگاه ق33رآن ك33ريم عب33ارت است(33 2 پيمان ش33كني، جه33ل و ن33اداني، اس33تكبار، هواپرس33تي، فريبك33اري، بخ33ل و واليت

ستيزي. های دشمنان در مبارزه با مسلمانان از دیدگاه ق33رآن عبارتن33دها و شگرد( شیوه3

از:ی دشمنان با رهبران دینی.الف( مبارزه

ی دشمنان برای تضعیف مبانی مکتب اسالم.ب( مبارزهی دشمنان با پیروان مکتب توحیدی.ج( مبارزه

، دشمنان خ33ارجی-درونی یا پنه33انهای مقابله با دشمنان)دشمنان ایمانیروش(33 4 ب33ه ت33رتیب عبارتن33د از:سیاسی و دشمنان داخلی- سیاسی( از دیدگاه قرآن کریم

33ه نفس، ت33رس از ایمان و توکل، ترک معصیت، یاد خدا، پناه ب33ردن ب33ه خ33دا، تزکی-خدا، قطع هرگونه ارتباط و دوستی، صبر و تقوا، اعالن موضع صریح مبنی ب33ر بی

زاری از دشمنان، مبارزه فرهنگی به وسیله ق33رآن، مجه33ز ش33دن ب33ه س33الح روز، مبارزه قهرآمیز و جهاد با دشمنان، افشاگری، بصیرت دینی و حذر ) هوش33ياري و

احتیاط(.

ی تحقیق:( پیشینه1-1-5 ت33رینهای گوناگون نوشته شده است که مهمی این موضوع، مقاالت و کتابدرباره

ها عبارتند از:آنها:الف( کتاب

شناسی در ق33رآن، ته33ران، پژوهش33کده تحقیق33ات. برهانیان، عبدالحسین، دشمن1تا.اسالمی معاونت سپاه، بی

شناس33ی از دی33دگاه ق33رآن، قم،جعف33ری، رحمت و دهش33یری، حس33ن، دش33من.33 2ش.1383انتشارات دفتر انتشارات اسالمی، چاپ دوم،

شناسی، تهران، انتشارات لوح محفوظ، چاپ اول، حسینی، سید کمال، دشمن.3ش.1385

- دش33من، ته33ران، ک33انون اندیش33هوقرآنی به دوست کاشفی، محمدرضا، نگاهی.4ش.1387چهارم،جوان، چاپ

ه33ایاما یک نوشتاری که به صورت منظم و در عین حال به صورت جامع به جنبه شناس33ی از دی33دگاهخورد. کتاب»دشمنمختلف موضوع توجه کند کمتر به چشم می

ب33ه چ33اپ1383قرآن کریم« نوشته رحمت جعفری و حس33ن دهش33یری در س33ال 13



شناسی به صورت مختصر م33ورد بررس33یرسیده است. در این کتاب بحث دشمن ها و مقاالت در این موضوع براس33اس این کت33اب و ب33اقرار گرفته است، دیگر کتاب

حداقل تغییر در روش و چارچوب و محتوای آن و در برخی موارد تک33رار مط33الب ج3ا ک3ه این کت3اب خ3ود ن3یزها و مقاالتش3ان ب3وده اس33ت، از آناز این کتاب در کتاب

ش33ود،ه33ا اش33اره میهایی بوده است که در زیر به ب33رخی از آنها و کاستیدارای عیب ش33ود. در اینها در آثار بعدی که متأثر از آن بوده نیز تا حدودی دیده میاین کاستی

نامه با توجه به مهم و ک33اربردی ب33ودن این موض33وع، س33عی ش33ده ک33ه ب33ا ی33کپایان بندی نسبتا جدید و جامع به ابعاد مختلف بحث پرداخت33ه ش33ود و ت33ا ح3دودیتقسیمها برطرف شود.ها و کاستیاین عیب

نگارنده مدعی است که در آثار موجود اشکاالت و ایراداتی وجود دارد از جمله: الف( عدم ترتیب منطقی مباحث در بیش33تر این آث33ار، ل33ذا در این تحقی33ق، س33عی شده این نقیصه تا حدودی برطرف ش33ود و مط33الب ب33ا نظم و ت33رتیب منطقی در

کنار یکدیگر بیان شوند. بن33دی ن33اقص. ب33ه عن33وانبندی درست مط33الب ی33ا ح33داقل تقس33یمب( عدم تقسیم

بن33دی مناس33ب ی33ا ح33داقلی آثار قبلی، دشمنان بدون تقس33یممثال: تقریبا در همه اند و در برخی آثار، نام هیچ دش33منی را بی33ان نک33ردهبندی ناقص بیان شدهتقسیم

شناسی از دیدگاه قرآن ک33ریم« نوش33ته رحمتاست برای نمونه در کتاب »دشمن ای به انواع دشمنان از دیدگاه ق33رآن ک33ریمجعفری و حسن دهشیری، هیچ اشاره

چنین در این کتاب عن33وانی از دش33منان)نفس ام33اره، ش33یطان، کف33ار،نشده و هم ه3ا ب3پردازد، نیام3ده اس33ت در دیگ33ر آث3ار ن3یز ت33ایهود و منافقان( که به معرفی آن

حدودی چنین است اما در این تحقیق دشمنان گوناگون از نگاه قرآن کریم در یک بندی به سه گروه)دش33منان ایم33انی، دش33منان خ33ارجی و دش33منان داخلی(تقسیم

ه33ا ازگاه با استفاده از کتاب معجم المفهرس، آیات مربوط به آنتقسیم شده و آن قرآن کریم انتخاب ش33ده و ب33ا توج33ه ب33ه کتب تفس33یری مختل33ف، نک33ات تفس33یری

چ33نین روشها و همها و روش دشمنی آنپیرامون آن نوع دشمن و صفات و ویژگی ها بیان شده است و این در نوع خود، ام33ری ن33و و جدی33دمقابله و دفاع در برابر آن

باشد. می شناس33ی اث33ر جعف33ری،ج( در اکثر قریب به اتفاق آثار موجود)ازجمله کتاب دشمن

شناس33ی اث33ر برهانی33ان(شناسی اثر سید کمال حسینی و کتاب دش33منکتاب دشمن ذیل هر عنوان یک یا دو آیه آورده شده است و در تفسیر همین آی33ه ن33یز، تنه33ا ب33ه چند کتاب تفسیری)که در اغلب موارد تنها به دو تفسیر المیزان و تفسیر نمونه(، مراجعه شده است ولی در این تحقیق، در اکثر موارد ذی33ل عن3اوین، بیش از س33ه یا چهار آیه بیان شده و در تفسیر این آیات به تفاس33یر مختل33ف مراجع33ه ش33ده و

ای ک3ه در این اث33ر از بیش از چه3لها بیان ش33ده اس33ت ب33ه گون33هنکات تفسیری آن ک33ه ب33هکتاب تفسیری اعم از فارسی و عربی اس33تفاده ش33ده اس33ت عالوه ب33ر این

های مختلف پیرامون موضوع نیز مراجعه شده است و این خود باعث اتق33انکتاب شود و این نیز در نوع خود، امری نو در محتوای تحقی33ق نس33بتمطالب تحقیق می

به آثار قبلی است. نگارنده مدعی نیست که تحقیق حاض33ر ع33اری از عیب و ای33راد اس33ت ام33ا نه33ایت تالش خ33ود را انج33ام داده ت33ا ح33داقل ای33راد و اش33کال را داش33ته و ج33امع مب33احث

تر خودای برای تحقیقات گستردهشناسی باشد و در حقیقت مقدمهمختلف دشمن و دیگران در این زمینه باشد. بنابراین وجه تمایز این تحقی33ق ب33ا کاره33ای قبلی در

14



بن33دی جدی33د و مناس33ب مب33احث و مراجع3ه ب33ه من33ابعجامع و کامل بودن و تقس33یمبیشتر در این زمینه است.

( روش تحقیق:1-1-6 ای ب33ودهنام33ه ب33ه ص33ورت توص33یفی-تحلیلی ب33ه روش کتابخان33هتحقیق در این پای33ان

است. برای انجام این کار ابتدا به ش33ناخت من33ابع پرداخت33ه و س33پس فهرس33تی از آوری مط33البعناوین مختلف از آن استخراج گردیده و با مطالعه آن منابع و جمع

یبندی مطالب، این اثر ب33ه رش33تهچنین تحلیل و دستهبرداری و همبه صورت فیشتحریر درآمده است.

( اهداف و کاربردها: 1-1-7 ه33دف از انتخ33اب و انج33ام این تحقی33ق آن اس33ت ک33ه ب33ه مع33رفی ان33واعاهداف:

ه33اچنین راه مقابله در برابر ترفن33دهای آنها و همهای آندشمنان و ترفندها و نقشه از دیدگاه قرآن پرداخته و إن شاء الله گامی در جهت نص33رت اس33الم و مس33لمین

باشد. توان33د م33ورد اس33تفاده تخصص33ی ب33رای طالب33ان علم در این تحقی33ق میها:کاربرد

تواند مورد استفاده برای مسئوالن وچنین میقلمرو بحث های دینی قرار گیرد هم ه33ا وه33ای ش33وم آنافراد مختلف جامعه برای شناختن هرچه بهتر دشمنان و نقش33ه

ها باشد.راهکارهای مقابله با آن

15



فصل دومهای دشمنشناخت مؤلفه

در این فصل سعی خواهیم کرد که تعاریف و کلیاتی در مفهوم دشمن و دش33منی چ33نین و همشناسی بیان شودو معنای لغوی و اصطالحی آن و اهمیت بحث دشمن

ی ش33ناخت دش33منان و بررس33یبه بررسی نگرشی به آیات قرآن ک33ریم در زمین33هپردازیم.باره میواژگان کلیدی در این

( معنای لغوی دشمن :2-1

16



دشمن در لغت فارسی به معنی زشت ذات، زشت خوی؛ این کلمه مرکب اس33ت از»دش« به معنی بد و زشت ؛و»من« به معنی نفس و ذات. بنابراین به صورت

امرکب می شود: زشت خوی و زشت ذات.

برخی هم گویند: مرکب از »دشت« به معنی بد و زشت و »من« است به مع33نی-رود و همکار میطبع است. این واژه به معنی مفرد و جمع بهنفس، بددل، زشتبد

برساند، دشمن گوین33د.کند به شخص و کسی که ضرر میکه عداوت میچنین به آنجآن که بد فرد دیگری را خواهان است)آن کس که بدخواه دیگریست(.

دهای عربی این واژه عبارتند از: العدو , الخصم.معادل العدو: از ماده »عدو«: ب33ه معن33ای تج33اوز ک33ردن از ک33اری اس33ت ک33ه حقش ع33دم

هباشد.تجاوز از آن می

العدو: تجاوز و درگذشتن از حد است كه با التي33ام مناف33ات دارد يع33نى ب33ا بهب33ودى ص33احب النهای33ه و التحقی33قوبخشيدن و سازگارى دادن ميان دو چيز تف33اوت دارد.

ز.اندفی کلمات القرآن نیز همین معنی را آورده چ33ه ک33ه در معن33ای ع33دو گفت33ه ش33د، این واژه در کاربرده33ای معن33اییبا توجه به آن

توان به موارد زیر اشاره کرد:مختلفی به کار رفته است که می - گاهى به اعتب33ار )قلب و دل( اس33ت ك33ه آن را »الع33داوة و المع33اداة« مىگوين33د1

يعنى: )كينه توزى و دشمنى در دل پنهان داشتن.- و زمانى به اعتبار )راه رفتن( گفته مىشود: »العدو«: دويدن و هروله .2 - گاهى ب33ه اعتب33ار كوت33اهى نم3ودن از ع3دالت و افس3اد در معامل33ه گوين33د:» ل33ه3

وا ب العدوان و العدو«: در معامله بىعدالتى و ظلم و خصومت دارد- گفت: 333»فيس33ه عدوا بغير علم « )بدون آگاهى و علم و از روى جهالت خ3داى را خص3مانه وحاللظالمانه سب مىكند(.

ه33اى آرمي33دن و ق33رار گ33رفتن اس33ت، گفت33ه مىش33ود: ل33ه- و گاهى به اعتبار مكان4العدواء: ناآرام و نامطمئن است.

ب33ارهكه اجزايش با هم متناسب و قابل اس33تقرار نيس33ت. درمكان ذو عدواء: جایيمعنى معادات و دشمنى و كينه پنهانى در دل گفته مىشود:

رجل عدو و قوم عدو: مرد و قومى كينه توز )كه مثل واژه- عدل در جمع و مفردكم لبعض ع33دو»يكى است( در آيه گفت: )در ب33اره آغ33از حي33ات بش33ر درط«بعض33

ش، ص1369، قم، انتشارات اسماعیلیان، چاپ اول،5. حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف،ج ا403.

ش، چاپ دوم،1377، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران،7نامه دهخدا، ج. دهخدا، علی اکبر، لغتب. 10908ص

. 1537ش، چاپ هشتم، ص1371، تهران، انتشارات امیر کبیر،2. معین، محمد، فرهنگ فارسی، جج.71ش، ص1360، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب،3. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، ج د.313ق،ص 1410، قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم ،2. خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج ه . راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن ، دمشق، انتشارات دارالعلم الشامیه، چاپو

.553ق ، ص 1412اول، ، بیروت، دار الکتب العلمیه ،3ابن اثیرجزری، مجد الدین مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و االثر، ج. ز

نویس33د:» الع33دو:مندان33د« و می صاحب النهایه نیز واژه »عدو«را به معنی »تجاوز برچ33یزی می:193ق ، ص1415 عدو عب33ارت اس33ت از آن:62 ، ص8مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن ،ج ؛ تجاوز الحد في الشيء.«

چ33ه ک33ه حقش ع33دمکند بر تجاوز و درگذشتن از حد چیزی که شایسته نیست کم ک33اری ب33ر آن) ی33ا آنچه داللت میتجاوز از آن باشد(.

.108 األنعام، .ح.36. البقره،ط

17



زمين است كه مىگويد بعضى از شما با بعض ديگر دشمن خواهيد ب3ود( جم3ع آن-ه« ب.اعدى و أعداء- است گفت: »و يوم يحشر أعداء الل

( معنای اصطالحی دشمن:2-2 ش33ود ورس33اند اطالق میدش33من در اص33طالح مفس33ران ب33ه آن کس ک33ه ض33رر می

جاصطالحات هم معنا با آن عبارت است از: حریف، ضد، مخالف، معارض، عدو.

)عدو(: دشمنی كه در قلب به انسان ع33داوت دارد و در ظ33اهر مط33ابق آن رفت33اريطانچ33نین آی33ه و همدكن33د »إن الك33افرين ك33انوا لكم ع33دوا مبين33ا«مي ی»إن الش33

و .هلإلنسان عدو مبين«

عدو دو گونه است: - عداوت به قصد دشمنى و خصومت مثل آيات:1

حو»جعلنا لكل نبي عدوا من المجرمين«ز»فإن كان من قوم عدو لكم«

.طو دشمنى از ديگرى و از غيرجنس خود در آيه: »عدوا شياطين اإلنس و الجن« - دشمنى و عداوتى كه از روى قصد نباشد بلكه حالتى ب33ه او دس3ت مىده33د ك3ه2

اذيت مىشود همانگونه كه از دشمنان مورد اذيت و آزار ق33رار مىگ33يرد، مث33ل آي33ه:هم عدو لي إال رب العالمين« و آيهاى در ب33اره اوالد ك33ه مىگوي33د: »ع33دوا لكمي»فإن

چه گفته شد؛ تعریف دشمن در اسالم به دشمنی بیرونیلذا بنابر آنل.كفاحذروهم« گردد و شامل نفس ام33اره و ش33یطان)کافران ،مشرکان ،منافقین ویهود(ختم نمی

خوان33د، زی33را ک33ه درای ک33ه جه33اد ب33ا نفس را برت33رین جه33اد میشود به گون33هنیز می چه ب3اعث ش33ود انس33ان را از راه مس3تقیم منح33رفتعریف دشمن گفته شد هر آن

شود.سازد و موجب عدم اطاعت انسان از خدا شود، دشمن نامیده می

شناسی:( اهمیت و ضرورت بحث دشمن2-3 بن33دی درت33وان در ی33ک تقس33یمشناسی رامیاهمیت و ضرورت بحث پیرامون دشمن

چهار عنوان مطرح نمود: ( اهمیت و ض@@رورت بحث دش@@من شناس@@ی از منظ@@ر2-3-1

قرآن کریم: ه33ای آن و دربرداش33تنهای ب33ارز ق33رآن ک33ریم، ج33امعیت و گس33تردگی بحثاز ویژگی

33ك الكت33ابباشد چنانی بشری میکلیات برنامه لن33ا علي ک33ه خ33دا فرم33وده :»... و نز

.19. فصلت،ا : »العدو: التجاوز و منافاة االلتئام،553. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، صب

فتارة يعتبر بالقلب، فيقال له: العداوة و المعاداة، و تارة بالمشي، فيقال له: العدو، و تارة في اإلخالل بالعدالة «، أي:3في المعاملة، فيقال له: العدوان و العدو و تارة بأجزاء المقر، فيقال له: العدواء. يقال: مكان ذو عدواء »

غير متالئم األجزاء. فمن المعاداة يقال: رجل عدو، و قوم عدو؛ و قد يجمع على عدى و أعداء«..403 ، ص5 . حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، جج.101 . النساء، د.5 . یوسف، ه.305ش، ص1371، تهران، دار الکتب االسالمیة ،چاپ ششم، 4 . قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج و.92 . النساء، ز.31 . الفرقان، ح.112 . األنعام، ط.77 . الشعراء،ي.14. التغابن،ك : »العدو ضربان: أحدهما:554-553. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن ، صص ل

بقصد من المعادي و الثاني: ال بقصده بل تعرض له حالة يتأذى بها كما يتأذى مما يكون من العدى«.18



و ما این کتاب را برتو فرستادیم تا بیانی جامع و فراگیر دربارهاتبيانا لكل شي...«هر چیز باشد.

یئا تحت33اجامام باقر )ع( نیز درباره جامعیت قرآن فرموده اند :»إن الله لم یدع ش33وله....« نه لرس33 له فی کتابه وبی :»خداون33د تم33امبإلیه االمة إلی یوم القیامة إال انز

چه را که امت )اسالم ( تا قیامت بدان نیاز دارن33د در کت33اب خ33ود آورده و ب33رایآنپیامبرش بیان فرموده است.

ی33ابیم ک33ه هیچنظر به این که قرآن کریم هم جامعیت دارد و هم جاودانگی، در می موضوع مهمی در راستای هدایت انسان نیست که در ق33رآن ک3ریم از آن ص33حبت

چون ساختار جامعه اسالمی و ع33واملینشده باشد به خصوص موضوع مهمی هم که به طور مثبت یا منفی در ساختار آن مؤثر است. با ت33أملی دقی33ق در آی33ات در خ3واهیم ی3افت ک3ه ت3ا چ3ه ان3دازه ق33رآن ک3ریم نس33بت ب3ه »شناس33اندن دش3من« حساسیت نشان داده است؛ به طوری که بیش از هزار و پانصد آیه از آیات قرآن کریم پیرامون دشمن شناسی است. این آی33ات، ان33واع دش33منان مؤمن33ان و نظ33ام

-های مقابله ب33ا آن33ان را ب33ه مس33لمانان میهای دشمن و راهاسالمی، ابزار و شیوهآموزد.

ای ب33ا یک33دیگر عجین وگون33هاز ط33رفی در فرهن33گ اس33المی، دین و سیاس33ت ب33ه رس33د اگ33ر چ33نینها آسان به نظر نمیاند که حتی تصور جدایی میان آنآمیخته شده

ه33اتوانست با سیاستمداران جهان مقابله کند و تمامی نقشهنبود اسالم هرگز نمیها را درهم بشکند.های آنو توطئه

لذا با عنایت به جامعیت و جاودانگی قرآن کریم و این که هیچ موضوع مهمی که ی اس33المی دارد در ق33رآن ک33ریم از آن فروگ33ذارنقش اساسی در ساختار جامع33ه

چ33نین عجین ش33دن دین و سیاس33ت در هم در مکتب اس33المنش33ده اس33ت و هم ی اساسی تا چه اندازه نسبت به »شناس33اندنکنیم که این قانون نامهمالحظه می

دشمن« حساسیت نشان داده است و بدان مهم پرداخته است. ب33رای درک به33تر این مطلب کافی است نگاهی داش33ته باش33یم ب33ه س33خنان گرانس33نگ ام33ام محم33د

آن،باقر)ع(، آن جا که فرمود: قرآن بر سه قسمت ن33ازل گردی33ده ک33ه ی33ک س33وم ی دش33منان م33ا و دش33منانی م33ا و دوس33تان ماس33ت و ی33ک س33وم، درب33ارهدرب33اره

ی ق33ومی ن33ازلای ک3ه درب33ارهها و امثال اس33ت. آی33هپیشینیان ما و یک سوم، روش ک33همان33د، ح33ال آنشده، اگر با مرگ آن قوم باطل گردد، دیگر از ق33رآن چ33یزی نمی

باش33د وها و زمین باقی است و احک33ام آن ج33اری و س33اری میقرآن تا بقای آسمان کند، خواه آن آیه خ33یر را بی33ان کن33د ورا قرائت میای است که آنبرای هر ملتی آیه

جخواه شررا« قدر م33ورد توج33ه قرارگرفت33ه اس33ت ک33هشناسی در تعالیم اسالمی آناهمیت دشمن

ت33اقرآن کریم در آیات متعددی و با تعابیرمختلفی به این موضوع پرداخته اس33ت، االحكام اس33ت و از مي33انجایی که در قرآن کریم، آيات دشمنشناسى بيش از آيات

يكصد و چهارده سورهى قرآن كريم، در آغاز نه سوره ب33ه مس33ئله دشمنشناس33ى توجه شده است؛ سورههاى برائت، احزاب، محم33د، ممتحن33ه، من33افقون، مع33ارج،

28و از همين رو واژه »عدو« و »اع33داء« در ق33رآن ح33دوددبينه، كافرون و مسد. هاى مقابله با ش33يوههاىبار تكرار شده و آيات متعدد، چهره دشمنان اسالم و راه

.89. النحل ،ا.19ش، ص1362، تهران، منشورات االعلمی، 1. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات الکبری، جب. 14تا، ص، مشهد ، دارالمرتضی، چاپ اول، بی1. فیض کاشانی، محسن، تفسیر صافی ، جج.569ش، ص1374 ، قم ، مؤسسه در راه حق ، چاپ اول، 9. قرائتی، محسن، تفسیر نور، جد

19



نفوذ آنان را به خوبى تبيين نمودهاند اين آموزههاى قرآنى هم دش33منان م33ا را ب33هما مىشناساند و هم شيوههاى مبارزه با آنان را.

قرآن کریم شش گروه از دش33منان را ن33ام ب33رده اس33ت: »ش33یطان و همراه33ان او«،»نفس ام33اره«،»ب33رخی از همس33ران و فرزن33دان«، »کف33ار و مش33رکان«، »برخی از اهل کتاب خصوصا یهودیان« و »منافقین«، که ما این شش دشمن را، در یک تقسیم بندی کلی به سه گروه تقسیم نموده و مورد بررسی قرار خ33واهیم

داد:درونی یا پنهان( دشمن ایمانی1( دشمن خارجی 2( دشمن داخلی.3

( اهمیت و ض@@رورت بحث دش@@من شناس@@ی از منظ@@ر2-3-2 روایات:

در سیره پیامبر )ص( و ائمه اطهار )ع( نیز به دشمن شناسی توجه بس3یار ش3ده است . و در میان معصومین )ع(، رفتار حضرت علی)ع( با دشمنان از همه درس

تر است. علی )ع( با توجه به شرایط زمانی و شیوه حکومتش ب33ا دش33منانیآموزروبه رو بود که پیامبر )ص( و دیگر ائمه )ع( با آن رو به رو نشدند.

شناسی در روایات:( دشمن2-3-2-1 درب33اره ل33زوم ش33ناخت دش33من اح33ادیث ف33راوانی از پی33امبر اك33رم)ص( و ائم33ه

كنیم:ها اشاره می وجود دارد كه به پاره ای از آن)علیه السالم(معصومین فرماید: »أال و ان أعقل الناس عب33دپیامبر)ص( درباره ضرورت شناخت دشمن می

ه فأطاعه و عرف عدوه فعصاه« اعرف رب

ترین مردم كسی است كه خدایش را بشناسد و از او پیروی كندآگاه باشید، عاقلگاه نافرمانیش نماید.و دشمن را نیز بشناسد و آن

ی نم33ودار ی33ک انس33ان پیش رو ونکته جالب در این حدیث آن اس33ت ک33ه از جمل33ه ی خداشناسی تسلیم ش33دنداند که نتیجهآگاه را خداشناسی و دشمن شناسی می ی دش33من شناس33ی، نافرم33انی از دش33مندر برابر خدا و پرستش اوست و نتیج33ه

است. ( مع@@@@@رفی دش@@@@@من یکی از اه@@@@@داف اساس@@@@@ی2-3-2-2

معصومین)ع(: اش منح33رف و خالفت ازپس از رحلت پیامبر)ص(، اسالم واقعی از مس33یر اولی33ه

خاندان پیامبر اس33الم )ص(گرفت33ه ش33د، از این رو، از هم33ان ابت33دا، امام33ان ش33یعه ،)علیه السالم(تالش خود را صرف شناسایی چهره دشمنان اسالم کردند. حضرت علی

های زیادی در تالش)علیه السالم( و دیگر ائمه )علیهم السالم(، امام حسین)علیه السالم(امام حسن ها،ترین رمز پیروزی آنجهت معرفی دشمن به جامعه مسلمین انجام دادند و مهم

به ویژه پیروزی نهضت حسینی در این بود که دشمن را به م33ردم مع33رفی ک33ردهبودند.

ی حکومتش ب33هامام علی )ع( که خود بخش عظیمی از تالش خویش را در دوره ی دشمنان خود به کار برد در احادیث زیادی به معرفی و شناختافشاگری چهره

پردازد از جمله:شناسی میبیشتری پیرامون جایگاه و ضرورت دشمن دشمن

ق، ص1404، بیروت، مؤسسه الوفاء، 77. مجلسی، محمد باقر، بحار االنوارالجامعة لدررأخبار األئمة األطهار، جا179.

20



فرماید: به خدا سوگند! اگر تنها با دش33منان روب33رو ش33وم، در( امام علی )ع( می1 حالى كه آنان تمام روى زمين را پر كرده باشند، نه باكى داشته و ن33ه مىهراس33م. من ب33ه گم33راهى آن33ان و ه33دايت خ33ود ك33ه ب33ر آن اس33توارم، آگ33اهم و از ط33رف پروردگارم به يقين رس3يدهام و همان3ا من ب3راى مالق3ات پروردگ3ار مش3تاق و ب3ه پ33اداش او امي33دوارم. لكن از اين ان33دوهناكم ك33ه بىخ33ردان و تبهك33اران اين امت،

گاه مال خدا را دست به دست بگردانند و بندگان اوحكومت را به دست آورند، آن را به بردگى كشند، با نيكوكاران در جنگ و با فاسقان همراه باشند، زيرا از آن33ان كسى در ميان شماست كه ش33راب نوش33يد و ح33د ب33ر او ج33ارى ش33د و كس33ى ك33ه

گون33ه ح33وادثاسالم را نپذيرفت اما به ناحق بخششهايى به او عطا گرديد. اگراين نبود شما را بر نمىانگيختم و سرزنشتان نمىكردم و شما را به گ33رد آورى تش33ويق

گاه كه سرباز مىزديد رهاتان مىكردم. آيا نمىبينيد كه مرزهاى شما رانمىكردم و آن تصرف كردند؟ و شهرها را گشودند؟ و دستاوردهاى شما را غ33ارت كردن33د؟ و در ميان شهرهاى شما آتش جنگ را برافروختند؟ براى جهاد با دش33منان ك33وچ كني33د، خدا شما را رحمت كند، در خانههاى خود نمانيد، كه به ستم گرفت33ار و ب33ه خ33وارى دچار خواهيد شد و بهره زن33دگى ش33ما از هم3ه پس33تتر خواه33د ب33ود و همان33ا ب33رادر جنگ، بيدارى و هوشيارى است، هر آن كس كه به خواب رود، دش3من او نخواه3د

اخوابيد!

فرماید: هر کس نسبت ب33ه دش33من خ33ود بخواب33د )ونس33بت ب33هچنین امام می( هم2بکند.ها بیدارش میتفاوت باشد( مکرها و حیلهدشمن بی

کن33د:» ازگون33ه بی33ان می( امام در کالم دیگری لزوم قطع ارتباط با دش33من را این3جدشمنان خدا جدایی کنید و با اولیا خدا پیوند نمایید.

( امام درسخن دیگر لزوم آمادگی و قدرت در برابر دش33من را بی33ان می کن33د:»4-یعنی نخست باید نیرو تهی33ه ک33رد آندقبل از قدرت، با دشمن جنگ و ستیز منما«.

گاه جنگید. فرماید:»هیچ دشمنی را کوچ3ک مش3مارید؛ هرچن33د، ض3عیف و( امام علی)ع( می5

ن33اتوان باش33د زی33را دش33من همیش33ه در فک33ر تج33اوز اس33ت و ب33ه همین جهت او راهدشمن نامیدند«.

فرمای33د: اض33عف األع33داء كي33دا، من أظه33ر عداوت33ه:( ام33ام عس33كري »ع« می6.وكمحيلهترين دشمنان آن است كه دشمنى خود را آشكار كند

ه، و من يحب، و من7 ( االمام الصادق »ع«: ثالث من عالمات المؤمن: علمه بالليبغض.

امام صادق »ع«: سه چيز از نشانههاى مؤمن است: علم و يقين او درباره خدا وزكه چه كس را دوست مىدارد و از چه كس بيزار است.اين

( اهمیت و ض@@رورت بحث دش@@من شناس@@ی از منظ@@ر2-3-3عقل:

.603 ، ص62. همان، نامه ا.7687 ، ح68ش، ص1366، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول ، 1. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، جب.9708 ، ح423، ص1. همان، جج.7693 ، ح334، ص1. همان، جد.10569 ، ح461، ص1. همان، جه.258، ص1380، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسالمی،1. آرام، احمد و اخوان حکیمی، الحیاة، ج و.258، ص1. همان، ج ز

21



-ترین مسایل دفاعی کشور، دشمن شناسی است. با شناخت دشمن میاز محوری توان احتمال پیروزی و یا شکست را مشخص کرد لذا شناخت دش33من نقش مهم و اساسی در رویارویی انس33ان ب33ا دش33منان دارد، زی33را ک33ه، اگ33ر ت33وان انس33ان در رویارویی بسیار باشد ولی اطالع33ات ک33افی را در دس33ت نداش33ته باش33د شکس33ت خواهد خورد، هر موجود زنده ای دشمن دارد و به میزان گستردگی وجود خود ب33ا دش33من بیش33تری رو ب33ه رو اس33ت. نگ33اه درس آم33وز و ع33برت پ33ذیر ه33ر ی33ک از مسلمانان به ویژه متولیان امور ب33ه گذش33ته ت33اریخ و ن33یز ح33وادث ام33روز جامع33ه،

کن33د ت33ا در کن33ار سلس33له مب33احث شایس33ته اعتق33ادی،بینش و بص33یرتی ف33راهم می هایاخالقی، فقهی و...، برخی از گفتارهای پویا و بنیادین با جایگاه ویژه در آموزه

های ح33وادث چه33ارده ق33رنمعارف را نیز مطرح کنیم و مخاطبان خود را با ریشه یه33ای دین ب33اوران در هم33هه33ا و وظیف33ههای دشمنان در تمامی زماناخیر و شیوه

ها بگشاییم. دشمن شناس33ی گفت33اریها آشنا سازیم و راهی روشن برابر آنعرصه است از این دست که پرداخت جامع و عالمانه به آن در این زمان ض33رورتی ص33د

چندان یافته است. ت33وان در م33وارد زی33ربه طور کلی ضرورت شناخت دش33من از دی33دگاه عق33ل را می

های به حق فکری انسان: اگر آدمی در تش33خیصبیان کرد: الف( انحراف خواسته هایدوست و دشمن دچار اشتباه شود و دشمن خود را دوست خود کند، خواسته

ش33وند و ب33دیهیپاسخ مانده، بلکه به انحراف و کژروی کش33یده میاصیل فطری بیاهای روحی و روانی خواهد گشت.است چنین شخصی دچار چه زیان

طور که انسان از دوست خود متأثر میب( سقوط در رذایل: همان ش33ود و متق33ابال های او به دوستش سرایت می کند، دوستی با دشمن یا دش33منصفات و خصیصه

ش33ود رذای33ل و اوص33اف زش33تی ک33ه ب33ر روح و ج33انرا دوست پنداشتن م33وجب می ک33ه ب33ه درج33اتی برت33ر ازدشمن حاکم اس33ت در انس33ان رس33وخ کن33د و ب33ه ج33ای آن

ی بهایم نزول یاب33د، آری ش33ناخت دش33منترین مرتبهفرشتگان صعود کند، به پستباصلی بایسته ضروری است.

توان آم33ادگی الزم را ب33رایج( آمادگی برای عکس العمل: با شناسایی دشمن می رویارویی با او کسب نمود و به مکر و کید او آگ33اه گش33ت و ب33ه مقتض33ای ح33رکت

جضد انسانی او، واکنش نشان داد. د( مصلحت جامعه و دشمنان: شناخت دشمن ن3ه تنه3ا ب3ه مص33لحت اف3راد اس3ت بلکه به مصلحت جامعه ن33یز هس33ت و از ط33رفی دوس33تی نک33ردن ب33ا دش33منان ب33ه

جا که انس33ان ب3ه ط33ور فط33ری ب3ه اجتم3اعها از جامعه است و از آنمعنای طرد آن ه3ا گ3ردد ووگروه گرایش دارد، ممکن است مطرود شدن از جامعه، باعث تنبه آن

از راه خالف، کژ اندیشی و کج روی بازشان دارد، به این ترتیب ش33ناخت دش33من ه33ا، چ33را ک33ه ه33دف ازهم ب33ه مص33لحت جامع33ه اس33ت و هم ب33ه مص33لحت خ33ود آن

دها در نهایت، اصالح وتربیت ایشان است.شناسایی آن

جا ک3ه جامع3ه از اف3راد و اق3وامى تش3كيل ش3ده اس3ت ك3ه داراىچنین از آنو هم ه3ا ب3ر اس33اس س33نتى ك3ه حاف3ظطبايع و افكار مختل33ف هس3تند. اگ3ر ب33رخى از آن

منافعشان باشد به دور يكديگر جمع شوند و اجتم3اعى را تش33كيل دهن33د ب3ه ط33ور.284-283تا، صص، قم، اسراء، چاپ اول، بی12. رک: جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، جا

ش،1387. کاشفی، محمد رضا، نگاهی قرآنی به دوست و دشمن، تهران، کانون اندیشه جوان، چاپ چهارم، ب.152ص

.60. األنفال،ج.153. کاشفی، محمد رضا، نگاهی قرآنی به دوست و دشمن، صد

22



طبيعى اجتماع ديگرى عليه منافع آن33ان تش33كيل خواه33د ش33د و دي33رى نمىپاي33د ك33هكارشان به نزاع و درگيرى خواهد كشيد.

از طرفى مىبينيم كه در انسان قوايى چون غضب و شدت وجود دارد ك33ه ج33ز در مواقع دفاع به كار نمىآيد و اين خود دليل بر آن است ك33ه وق33وع جن33گ و درگ33يرى

امرى اجتنابناپذير است. وجود دشمن توهم نيس33ت و انس33ان معتق33د، ب33ا دش33منانى چ33ون ش33يطان و نفس

اماره در درون و كافران، منافقان و محاربان و ...در بيرون مواجه است. بديهى است كه تنها با يارى از خداوند و با آشنايى بيشتر با كت33اب آس33مانى ق33رآن

ها مقابله خواهيم كرد.كريم، دشمنان خود و جامعه خود را خواهيم شناخت و با آن ه33ایترین شرایط م33وفقیت ی33ک ف33رد ی33ا جامع33ه در تم33امی عرص33هیکی از اساسی

ی طبیعی دشمن را شناخت و در دف33عشناخت دشمن است. هرگاه آدمی در پهنه-آن کوشید، به موفقیت دست یافته است، ولی همین انسان از دشمن ناش33ناخته

های فراوانی خورده است. ب33ه عن33وان نمون33ه، انس33ان از زم33انی ک33هی خود ضربه دشمن به نام میکروب را شناخت، به آسانی توانس33ت در پی دف33ع آن برآی33د، ام33ا

ادهد.های فراوان میچون نتوانسته است سرطان را بشناسد، هر روز قربانی

در فضای مسایل سیاس33ی و اجتم33اعی ن33یز ش33ناخت دش33من نقش مهم و کلی33دی دارد. زیرا تا زمانی که به طرز تفکر و میزان توانایی و... دشمن مع33رفت نباش33د

چ33نینی نظ33امی ن33یز همآید . درعرصههرگز موفقیتی در کار زار با وی بدست نمی زاد به نام نفس ام33اره و همک33اراست در فضای معنویت نیز شناخت دشمن خانه

ه33ا تنگر نیز یک امر ضروری است، بدون ش33ناخت آناش، شیطان وسوسهخارجیدادن به ذلت نفس و سقوط از مقام انسانیت است.

بنابراین شناخت دش33من و مب33ارزه ب33ا آن از ام33وری اس33ت ک33ه تم33ام عقال اعم ازخداپرست و غیر خداپرست در ضرورت آن اتفاق نظر دارند.

( اهمیت وض@@رورت بحث دش@@من شناس@@ی در س@@خن2-3-4بزرگان:

شناختن دشمن برای اقشار مختلف مردم و مسؤولین و ب33ه خص33وص جوان33ان، از کند خود را دوست جلوه بدهد و ش33عارهایتر است دشمن سعی میهمه)چیز(مهم

ها را عوض کند کما اینکه ش33عار ض33دیت ب33ا صهیونیس33م را در می33ان بعض33ی ازملت دولتمردان عرب، تبدیل به یک شعار انح33رافی کردن33د. یکی از کارهایش33ان تب33دیل

شود که دشمن را درست نشناسد ی33اکردن شعارهاست. ملت و دولتی تسلیم می دچار فساد و بدبختی باشد، اگر دش33من شناس33ی باش33د آن وقت ش33عارها، ش33عار

خواهد به فضل پروردگ33ارچه که دشمن میایی خواهد بود و آنهای روشن وآگاهانهبرا درمیان ملت ایران به دست نمی آورد.آن

بنابراین دشمن شناسی، گفتاری است که پرداخت جامع و عالمان33ه ب33ه آن در این زمان ضرورتی صد چندان یافته است زی33را ک33ه ب33ا تأس33یس حک33ومت اس33المی در ایران به رهبری یک عالم شیعی، تمام مس33تکبران، ب33ه ط33ور کلی اس33الم را و ب33ه ویژه تشیع را به عنوان خطری جدی برای خود احساس کردند آنان دریافتند که با

.166ش، ص1379. خاتمی، سید احمد، سیره سیاسی امام علی )ع(، چاپخانه سپهر، چاپ اول، ا ای از بیانات مقام. جمعی از نویسندگان، کتاب پرسش و پاسخ از محضر رهبر معظم انقالب اسالمی، گزیدهب

، مؤسسه فرهنگی1378معظم رهبری در دیدار با دانشجویان و دانش آموزان سراسر کشوردر دوازده آبان ش. 1380قدر والیت، چاپ اول، تهران،

23



ه33ا ب33ه خط33رصدور انقالب و تفکر اسالم ناب به دیگر کشورها، ب33ه یقین من33افع آن آین33د ک3ه آمدن3د. ل3ذا شایس3ته وه3ا در ص3دد دش33منی ب3ر میمی افت3د از این رو، آن

ه3ای دش33منان ب33ه دف33اع از ح33ریمه33ا و نیرن33گضروری است که ب33ا ش33ناخت ترفن33د مقدس قرآن کریم و احکام دین و شریعت و انقالب اسالمی پرداخته و دین خ33ود

را اداء کنیم.

ی ش@@ناخت نگرش@@ی ب@@ه آی@@ات ق@@رآن ک@@ریم در زمین@@ه.2-4دشمنان:

شناسی در قرآن« به جایگ33اه ش33ناخت دش33من در ق3رآن پرداخت3هدر بحث »دشمن کنیم که شناخت دشمن را برایشود و طی این شناخت به واژگانی برخورد میمی

نماید. در این نوشتار، بیان خواهیم کرد که اصل مط33رح ش33دهتر میما بهتر و راحت در قرآن در خصوص برخورد با دشمنان، یک اصل همیش33گی و دائمی اس33ت و در تمام ادوار قابل استفاده است. در قرآن به انواع دش33منان و در واق33ع ب33ه م33راتب دشمنی اشاره شده اس33ت. از این رو، ه3ر دس33ته از دش33منان دارای خصوص33یاتی منحصر به فرد می باشند و راهکارهای مبارزه مختص ب33ه خ33ود دارن33د. پس ب33رای

های اصولی خاص33ی را ب33ه ک33ار گ33رفت و دچ33ار اف33راط وها باید سیاستمبارزه با آنتفریط نگردیم و تنها براساس موازین الهی عمل نماییم.

واژگان کلیدی:-شناسی است نمونهگر توجه ویژه قرآن پیرامون دشمنهایی از قرآن کریم بیانآیه

شویم:جا یادآور میهایی از آن را در این

»الكيد: ص33ياح الغ33راب بجه33د. و الكي33د. إخ33راج الزن33د الن33ار. و.کید:2-4-1 کید یعنی فریاد کالغ به بلندی واالكيد: التدبير بباطل أو حق. و الكيد: الحرب«:

یا حق و کید و تدبیر به باطليعنى چوب آتش زنه آتشش که کم و كند است. به معنی جنگ.

کی33دب کید عبارت است از حیله، نیرنگ، فریب دادن و ن33یز کوش33ش ک33ردن اس33ت. باش33د، ه33ری نکوهیده و پسندیده مینوعی حیله و چاره جویی است که بر دو گونه

جچند استعمال آن در مذموم بیشتر است.

نویسد: »کاد یعنی نسبت به او نیرنگ کرد.صاحب مجمع البحرین در معنی کاد می گردد ک33ه نس33بت ب33ه کس33ی ب33ا نیرن33گ، عملی راو کائد به فردی، زمانی اطالق می

دانجام دهد و او را در ضرر و زیان قرار دهد«.

کید: »کاری است ک33ه ف33ردی ب33ا رفیقش از راه حیل33ه انج33ام می ده33د ت33ا او را درهمکروه و نامالیمی افکند«.

.142ش، ص1360، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ،10. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، جا.383ق، ص1405، نشر ادب الحوزه، 3. ابن منظور، محمد، لسان العرب ، جب.443. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، صج.139ش، چاپ سوم، ص1375، تهران، کتاب فروشی مرتضوی، 3. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، جد.351ق، ص1398 ، قم، کتاب فروشی اسالمیه، چاپ دوم، 2. شعرانی، میرزا ابوالحسن، نثر طوبی، جه

24



چه زليخا كارى راكيد:» درخواست چيزى از ديگرى با نارضايتى و كراهت او، چنان كي33د: »نقش33هاخواست كه حاضر بدان نبود و از آن امتن33اع داش33ت«.از يوسف مي

بكشيدن در پنهان براى ضرر زدن به ديگرى« .

و كيد: عبارت است از مكر شديد و مكر با سه قيد محقق گ33ردد: فك33ر و ت33دبير وجعمل و حركت و برنامه إضرار بر ديگرى.

بررسی آیات »کید«: (2-4-1-133دا (2-4-1-1-1 33دا، فمهل الك33افرين أمهلهم روي 33داو أكي33د كي هم يكي33دون كي :د إن

هم« راجع به كافران و معارضان با قرآن و حكومت آنست. كيد، نقش33ه ضمير »ان و ساخت و س33ازهاى پنه33ان ب33راى غ33افلگيرى اس33ت. دو فع33ل مض33ارع »يكي33دون. اكيد« اشعار به استمرار و هميشگى بودن اين دوگونه كي33د دارد. كي33دا، داللت ب33ر

ه33ا و كي33دهاى ك33افران ونوعى كيد مي نمايد كه متناسب با كيد كنن33ده اس33ت: دام منافقان بافته رش33تههاى اوه33ام و ناش33ى از انديش33ههاى ش33يطانى و ق33درت ه33اى

33د الك33افرين إالمحدود و در ميان كوره راه هاى تاريك و گمراهى اس33ت: »و م33ا كي . كيد خداوند حكيم و قاهر در طريق هدايت و نور و بر مبن33اى حكمتهفي ضالل«

وو ناشى از قدرت پايدار و نظام و سنن عالم و اجتماع است: »إن كيدي متين«.

هم يكيدون كيدا ی قاب33ل توج33ه در: دشمنان پیوسته مکر وحیل33ه می کنن33د. نکت33هزإن این آی33ه، آن اس33ت ک33ه کلم33ه »یکی33دون« ب33ه ص33یغه فع33ل مض33ارع بی33انگر دوام و

ها و ایراد افک33نی،. که باترفندها و القای شبههحهای دشمنان استاستمرار تؤطئهطخوانند.مردم را برای مبارزه کردن با قرآن فرا می

( و مؤمنان از يك سو و)ص333لى الل333ه علي333ه و آلهخداوند در این آیه براى تسلى خاطر پيامبر ه33ا پيوس33ته حيل33ه مىكنن33د« وتهديد دش33منان اس33الم از س33وى ديگ33ر مىافزاي33د: »آن

ينقشهها مىريزند )انهم يكيدون كيدا(

ی ط33ارق چ3نین می نویس33د: »كتب، س33وره15ی صاحب تفسیر نوین در ذیل آی33ه لغت »كيد« را چنين معنى كردهاند: حيله و مكر- خدع33ه- خبث- جن33گ- ب33دخواهى يعنى قطعا مشركان مكه سخت چ33اره ج33وئى- فريبك33ارى- نيرنگس33ازى- پلي33دى و

كنند تا جلو نفوذ قرآن و تأثير دعوتبدذاتى و بدخواهى و باالخره جنگ و ستيز مي ها نمودن33د ت33ا اس33المها نقشهها كشيدند تدبيرها كردند، كوششتو را بگيرند. آرى آن

پيش33رفت نكن33د نس33بت س33حر و كه33انت، ش33اعرى و جن33ون ب33ه حض33رتش دادن33د، خواهى همه راتطميعش كردند كه اگر زن زيبا، پول و ثروت يا رياست و مقام مي

كنيم گروندگان را آزردند، شكنجه دادن33د و كش33تندبه بهترين وجه برايت فراهم مي پيمان نامه امضاء كردند كه كس33ى ب33ا پيغم33بر و كس33انش، معامل33ه و معاش33رت و

كدام از اين كارها نتيج33ه نگرفتن33د تص33ميم ب33هازدواج و مراوده نكند. وقتى از هيچ كهم عملى نشد«.كشتنش در دار الندوه گرفتند. آن

، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ5، ج )مجمع البيان لعلوم القرآن(. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیانا.368ش، ص1372سوم،

.125، ص10. همان ، جب .81ش، ص1380 ، تهران، مرکز نشر کتاب، چاپ اول ،6. مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، ج ج.17-15. الطارق، د.25. غافر ،ه.335ش، ص1362 ، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ چهارم، 3. طالقانی، سید محمود، پرتویی از قرآن، ج و.15. الطارق، ز.335 ،ص3. طالقانی، سید محمود، پرتویی از قرآن ،جح.118تا، ص، بیروت، داراالحیاء التراث العربی، بی30. مراغی، احمد مصطفی، تفسیر المراغی، جط.375ش ، ص1374 ، تهران، دارالکتب االسالمیة، چاپ اول،26. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، جي.136ش، ص1346. شریعتی، محمد تقی، تفسیر نوین، تهران، شرکت سهامی انتشار،ك

25



نویس33د: »مفس33رين نظ33رالبیان« در تفسیرش ذیل این آیه، چنین میصاحب »اطیب به اين كه كيد و مكر از صفات خبيثه است و ساحت قدس ربوبى منزه است لذا كيد و مكر را حمل بر عقوبت و عذاب كردند يعنى عذاب من س33خت اس33ت، لكن-كيد و مكرى كه از صفات رذيله شمرده شده با مؤمنين است و اما ب33ا كف33ار ب33ه

)علي333هچه گفتند امير المؤم33نين خصوص در مقام عقوبت از صفات بارزه است چنانالم( در جنگ با عمرو ابن عبدود بعد از ضربتى ك33ه ب33ر ف33رق علىالسالم( آم33د)علي33ه الس33

آيد، برگشت ببيند كيس33ت ب33ه كم33ك آنفرمود با اين شجاعتت كمك از براى تو مي-آمده حضرت ضربتى بر ران آن ملعون زد كه در غلطيد و روى زمين افتاد و هم

در مقابل ازرق شامى فرمود: بن33د رك33اب اس33بت را)عليه السالم(چنين حضرت قاسم ببند خم شد ضربتى بر كمر او زد دو نيم شد بنابراین كيد و مكر الهى اينست ك33ه

ها را خ33وش آي33د مث33ل اقب33ال دني33ا ازكند كه بر حسب ظاهر آنمعاملهاى با كفار مي سلطنت و رياست و ج33اه و مق33ام و مكنت و دولت ولى در حقيقت عين عق33وبت

33ر الم33اكرين«اس33ت ل33ذا مي ه خي ه و الل 33ر الل 33روا و مك - و ن33يز ميافرماي33د:» و مك3دا « 33دا فمهل الك33افرين أمهلهم روي 33دا و أكي33د كي هم يكيدون كي ، ك3هبفرمايد:» إن

ه33ا را مهلته33ا را مهلت ده من آنفرمايد بر كيد خود كه اى پيغم33بر من آنتفريع مي جدادم تا زمان عقوبت و البته كيد خدا محكم است و مكر او شديد«.

2-4-1-1-2 @) عيفا يطان ك33ان ض33 33د الش33 : يع33نى مك33ر و سياس33ت ش33يطاندان كي . نيرن33گ ش33يطان در هم33ه ح33ال و درههميشه محكوم به شكس33ت و خ33ذالن است

همه وقت، ضعيف است و چنين نيست كه گ33اهى ض33عيف باش33د و گ33اهى ض33عيف اما كيد خداون33دونباشد. آوردن »كان« در جمله نيز براى تاكيد همين معنى است.

حكيم و قاهر در طريق هدايت و نور و بر مبناى حكمت و ناشى از ق33درت پاي33دار و نظام و سنن عالم و اجتماع است: »إن كيدي متين« قرآن كه خود قول ح33ق و فصل اس33ت، مظه33رى از نقش33ه ح33ق و كي33د حكيمان33ه خداون33د مىباش33د ك33ه مانن33د اژدهاى موسى كيدهاى ساحران و افسونگران را باطل مىنمايد و بر طب33ق نظ33ام

زو سنن خداوند پيش مىرود.

قتاده و مجاهد گويند: يعنى نيروى خداوند سخت است. حسن گويد: يعنى غض33ب خداوند سخت است. زج3اج گوي3د: يع3نى ق3درت و ع3ذاب خداون33د س33خت اس33ت.

حكفار شديد است.جبائى گويد: يعنى كيد و مكر خداوند نسبت به

يطان نکته جالب: اگر گفته شود: چگونه خدا در اين آيه مي فرمايد: )إن كيد الش33 فرماي33د: )إن سوره يوسف، درباره كي33د و مك33ر زن33ان مي28كان ضعيفا(و در آيه

كيدكن عظيم( يعنى حتما كيد و مكر شما زنان بزرگ است. در صورتى كه كي33د و گوئيم: كيد و مكرى كه آيه موردمكر شيطان از مكر زنان بزرگتر است؟جواب مي

گويد: در مقابل كيد و قدرت خدا است. و ترديدى نيست ك33ه ق33درت خ33دابحث مي

.47. آل عمران ،ا.17-15. الطارق ،بش، ص1378، تهران، انتشارات اسالم، 6. طیب، سید عبد الحسین، تفسیر اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، جج

42..76. النساء ،د.103ش، چاپ اول، ص1375، تهران، انتشارات صدر، 7. داورپناه، ابوالفضل، انوار العرفان، ج ه.118، ص3. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان ، ج و.249، ص6. طالقانی، سید محمود، پرتویی از قرآن،ج ز.119، ص3. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، جح

26



س33وره يوس33ف28مافوق هر قدرت و مكرى است. ولى كيد و مكرى كه در آي33ه اباشد.گويد در مقابل كيد و مكر مردان ميراجع به زنان مي

( مکر:2-4-2 بار ب33ه ک33ار رفت33ه ب33ه مع33نی خدع33ه و43ی»مکر« که در قرآن با مشتقاتش واژه

نیرنگ در خفا و نیرنگ پنهانی است. هرگاه کسی را با حیله ب33ازی از ه33دفش ب33ازبشود.دارند، مکر گفته می

نویسد:»المكر: صرف الغير عما يقصده بحيل33ة وراغب اصفهانی در معنی مکر می ذلك ضربان: مكر محمود، و ذلك أن يتحرى بذلك فعل جميل و على ذلك ق33ال: و

ه خير الماكرين* ]آل عمران/ [. و مذموم و ه33و أن يتح33رى ب33ه فع33ل ق33بيح،54الل33ه ]ف3اطر/ ئ إال بأهل ي ذين43قال تعالى: و ال يحيق المكر الس33 33ك ال 33ر ب [، و إذ يمك

33رهم ]النم33ل/ 30كفروا ]األنفال/ 33ة مك 33ف ك33ان عاقب [. و ق33ال في51[، فانظر كي33ه50األمرين: و مكروا مكرا و مكرنا مكرا ]النمل/ [ و قال بعض33هم: من مك33ر الل

33ه إمهال العبد و تمكينه من أعراض الدنيا، و لذلك ق33ال أم33ير المؤم33نين رض33ي اللجعنه: من وسع عليه دنياه و لم يعلم أنه مكر به فهو مخدوع عن عقله«.

یعنی: مكر يعنى با حيله و نيرنگ كسى را از مقصدش دور كنن33د و برگردانن33د ك33ه دو گونه است: مكر پسنديده كه به وسيله آن قصد كار خوبى بشود در اين معنى

ه خير الماكرين . دگفت: و الل و مكر و حيله مذموم و ناپسند ك33ه كس33ى ك33ار زش33تى را قص33د كن33د.»و ال يحي33ق

ئ إال بأهله« ي ذين كف3روا«هالمكر الس 3ك ال 3ر ب 3ف ك3انو و »و إذ يمك و »ف3انظر كي33را.زعاقبة مكرهم«. 33را و مكرن33ا مك حاما در مورد حيله خوب و بد آيه: و مكروا مك

بعضى گفتهاند، مكرى كه از سوى خدا براى كار نيك است هم33ان مهلت دادن ب33ه بنده است تا از امور دنيائى و متاع دنيوى بهرهمند شده و تمكين ياب33د و ج33زايش

الم(را ببيند. از اين جهت على 33ه)علي33ه الس33 فرمود: »من وسع عليه دني33اه و لم يعلم ان مكر به فهو مخدوع عن عقل33ه« :يع33نى كس33ى ك33ه دني33ا ب33رايش توس33عه داش33ت و نفهميد كه بدست آوردن افزون ب33ر ني33از از مت33اع دني33ا ب33راى او فري33بى اس33ت ك33ه گرفتار نيرنگش شد و براى كار نيك چنين وضعى دارد نه پرداختن به اعمال ق33بيح

طچنين كسى عقلش او را فريب داده كم خرد است.

نویسد: »مك33ر: ت33دبير. اعم از آن ك33هی »مکر« چنین میصاحب قاموس ذیل واژه گوي33د: مك33ردر كار بد باشد و ي33ا در ك33ار خ33وب. در مف33ردات و اق33رب الم33وارد مي

آنست كه شخص را به حيلهاى از مقص33ودش منص33رف ك33نى و آن دو ن33وع اس33ت محمود و مذموم. محمود آنس33ت ك33ه از آن ك33ار خ33وبى م33راد باش33د و م33ذموم ب33ه عكس است. در المنار گفته: مكر در اصل تدبير مخفى است كه مكر شده را ب33ه

ك3ه در ق3اموس اينيرود«.كش3د و اغلب در ت3دبير ب3دكار ميك3رد، ميچه گمان نميآن.306ق، ص1398، تهران، انتشارات االسالمیه، چاپ اول، 3. نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، جا

.183، ص5. ابن منظور، محمد، لسان العرب، ج ب.772. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات، صج.54. آل عمران ،د.43. فاطر ،ه.30. األنفال ،و.51. النمل ،ز.50. النمل ،ح.772. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات، صط.259، صش1373مطبعة الشعب، ، مصر، 3. رشیدرضا، محمد، تفسیر المنار، جي

27



گفته: المكر: الخديعة و در صحاح آمده: المكر: االحتيال و الخديعة. ه33ر دو مع33نى غالب را در نظر گرفتهاند. بنابر قول اقرب، مفردات، مجمع و المنار مك33ر اعم و33د اين س33خن ق33ول خداون33د اس33ت ك33ه شامل تدبير خوب و ب33د ه33ر دو اس33ت. مؤي33ه. ئ إال بأهل ي 33ر الس33 ئ و ال يحي33ق المك ي افرموده: استكبارا في األرض و مكر الس33

رساند كه مكر فى نفس3ه گ3اهى س3يئ اس3ت و گ3اهى حس3نوصف »السيئ« ميئات ما مكروا. ه سي 33روابايضا آيات: فوقاه الل ذين مك و هم چنین آیه ی :أ فأمن ال

ه بهم األرض ئات أن يخسف الل ي د.جالس گونه معنی کرده اس33ت: »مک33ر دراحمد مصطفی مراغی در تفسیرش مکر را این

ک33رد میچ33ه ک33ه گم33ان نمیاصل، تدبیر مخفی است که مکر شده را نسبت ب33ه آنهرود«.کشاند و غالبا در تدبیر بد و ناپسند به کار می

( نکاتی در مورد واژه مکر:2-4-2-1 گاه كه نسبت مكر به خ33دا داده ش33ده مك33ر در( در بسيارى از آيات آن2-4-2-1-1

مرتبه ثانى است يع33نى اول مك33ر ب33دكاران در مقاب33ل دين ح33ق و دس33تور خداون33د اس33ت س33پس مك33ر خ33دا و آن دو ج33ور اس33ت مج33ازات و غ33ير آن مثال در آي33ه: و

33ر الم33اكرين ه خي ه و الل 33ر الل 33رون و يمك 33رون« حيل33ه و ت33دبيرويمك . م33راد از »يمك33ه علي33ه و آل33ه(خواستند حضرت رسول مشركين است كه مي را بكشند يا زندانى)ص33لى الل

ه« هم33ان ت33دبير خداون33د اس33ت ك33ه آن 33ر الل كنند و يا تبعيد نمايند و م33راد از »يمكحضرت را مأمور به هجرت نمود.

ه خير الماكرين ه و الل . كه مراد از مكر اول حيل33هزايضا در آيه: و مكروا و مكر اللالم (يهود است درب33اره كش33تن عيس33ى 33ه نج33ات دادن)علي33ه الس33 و منظ33ور از مك33ر الل

3را و مكرن3ا از دست آن)عليه السالم (عيسى 3روا مك ها است. ولى در آياتى نظير: و مكا دمرن33اهم و ق33ومهم 33رهم أن 33ة مك 33ف ك33ان عاقب مكرا و هم ال يشعرون. ف33انظر كي

. منظور از مكر اول طفره زدن و انحراف كفار است از پيروى حض33رتحأجمعينالم(صالح و غرض از مك33ر دوم هالكت و ع3ذاب آنهاس33ت ك3ه همگى از بين)علي33ه الس33

33ف ك33انها بود چنانرفتند و مكر خدا نتيجه طبيعى مكر آن كه فرم33وده: »ف33انظر كيا دمرن33اهم و ق33ومهم« و ن3يز روش3ن مي كن33د ك3ه مك3ر خ3دا هم3انعاقبة مكرهم أن

ه أسرع مكرا .ط»دمرنا« است. ايضا: إذا لهم مكر في آياتنا قل الل خدا اشكالى ندارد كه مكر خدا هم33انگونه آيات نسبت مكر به( در اين2-4-2-1-2

شود و آن در مرتب33هتدبير خدا و تقديراتى است كه به حرمان و عذاب بدكاران مي ثانى از خدا ممدوح است كه مقتضاى عدالت جز آن نيست وگرنه بد ك33ار و نيك33و

شوند پس آن مكر ممدوح است زيرا كه عدالت است: »أمكار از هم شناخته نميذين آمنوا و عملوا الصالحات«. ئات أن نجعلهم كال ي ذين اجترحوا الس يحسب ال

33ر2-4-2-1-3 ( گاهى مكر منسوب به خدا مكر ابت33دائى اس33ت مث33ل: أ ف33أمنوا مكرون ه إال الق33وم الخاس33 33ر الل ه فال يأمن مك . معل33وم اس33ت ك33ه م33راد از مك33ر،كالل

.43. فاطر ،ا.45. غافر ،ب.45. النحل ،ج.266، ص6. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، جد.166، ص3. مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیرالمراغی، جه.30. األنفال ،و.54. آل عمران ،ز.51-50. النمل ،ح.21. یونس ،ط.21. الجاثیه ،ي.99. األعراف ،ك

28



عذاب خداست در مقابل نافرمانى مردم. بنابراین مكر خ33دا ب33ه عن33وان مج33ازات صحيح و مكر ابتدايى از خداوند ممتنع است .یع33نی: كلم33ه" مك33ر" ب33ه معن33اى اين است كه شخصى ديگرى را غافلگير ك33رده و ب33ه او آس33يبى برس33اند، اين عم33ل از خداى تعالى وقتى ص3حيح اس3ت ك33ه ب33ه عن3وان مج33ازات ص33ورت بگ33يرد، انس33ان

جايى كه خ33ودش نفهم33دمعصيتى كند كه مستحق عذاب شود و خداوند او را از آن معذب نمايد و يا سرنوشتى براى او تنظيم كند كه او خودش با پاى خ33ود و غاف33ل

ك33ه بن33دهاز سرنوشت خود به سوى ع33ذاب ب33رود و ام33ا مك33ر ابت33دايى و ب33دون اين ت33وانبه ط33ور کلی میامعصيتى كرده باشد، البته صدورش از خداوند ممتنع است.

ه المكر جميع33ا يعلمچنین نتیجه ذين من قبلهم فلل گیری گرفت که: » و قد مكر ال كه تدبير كلى م3ال خداس33ت. اين آيه صريح است در اينبما تكسب كل نفس ...«

جتوانند برد.و تدبير ديگران در مقابل تدبير خدا هيچ است و كارى از پيش نمي

فهمیم، تف33اوتچه در فارسی امروز از آن می( مکر در لغت عرب با آن2-4-2-1-4 ش33ودبخش گفته میهای شیطانی و زیانبسیار دارد در فارسی امروز مکر به نقشه

گوین33د ک33ههای لغت عرب »مکر« هر نوع چ33اره اندیش33ی را میکه در ریشهدرحالیدآوراست.گاهی خوب و گاهی زیان

( كيفر مكر و فريب: محمد بن حسن بن على )ع( از پدرش از جدش2-4-2-1-5 امير مؤمنان )ع( نقل كرده است كه آن حضرت مكرر مىفرمود: مكر و فريب در

هآتش جاى دارد.

ح33ديث كن33د ك33ه)علي33ه الس33الم( هشام بن سالم در ح3ديثى مرف33وع از ام33ير المؤم33نين ت33رين مردم33انفرمود: اگر نبود كه مكر و فريب كارى در آتش33ند من مك33ر ان33ديش

كه حضرت اين سخن را فرموده اين بود كه م33ردم معاوي33ه رابودم. گويا جهت اين دانس33تند، و آن حض33رت را سس33ت رأى مىپنداش33تند،مردى سياستمدار و عاقل مي

ديدند كه حيلههاى معاوي33ه ك33ه ب33ر پاي33ه دروغ و مك33ر بن33ا نه33اده ش33ده ب33ودچون مي ها آش33ناتر اس33تكرد، پس آن حضرت بيان فرمايد: كه او به اين نيرنگپيشرفت مي چه س33يد رض33ىكار نبندد چنانها را بهها مخالفت با دستور خدا است آنولى چون آن

)ره( در نهج البالغه از آن حضرت روايت كرده است كه فرمود: »و ما در زم33انى واقع شدهايم كه بيشتر مردم آن مكر را زيركى پندارند و نادانان ايشان را زي33رك

ها را چه شده است؟ خدا ايشان را بكشد، م33رد نيرومن33د و ك33اردان راهخوانند، آن ك33ه ب33ه رأىداند ولى امر و نهى خ33دا جلوگ33يريش كن33د و ب33ا اينحيله و نيرنگ را مي

گذارد و كسى كهكار بردن آن را دارد واميالعين آن را ديده و دانسته و توانائى به ووكند و مكر را به كار ان33دازد ...«در دين از هيچ گناهى باك ندارد فرصتجوئى مي

آشناتر بودن آن حضرت به مكر و حيله و داناتر بودنش در به كار بردن آن روشنزاست زيرا آن حضرت به همه چيز داناتر از ديگران بوده است.

بررسی آیه »مکر«: (2-4-2-2

ق، چاپ اول، ص1404، تهران، کتاب فروشی لطفی، 6. حسینی همدانی، سید محمد حسین، انوار درخشان، جا433.

.42. الرعد ،ب.267-266 ، صص6. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، جج.429ش، ص1374، تهران، دارالکتب االسالمیه، چاپ اول، 2. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه ،ج د.429ش، ص 1382. انصاری محالتی، محمد رضا، ثواب االعمال، قم، نسیم کوثر، چاپ اول، ه . سید رضی، نهج البالغه، ترجمه محمد دشتی، قم، انتشارات مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین)ع(،و

.95، ص41ش، چاپ اول، خطبه 1379.33تا، ص، تهران، کتاب فروشی علمیه االسالمیه، چاپ اول، بی4. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ز

29



ه خير الماكرين (2-4-2-2-1 ه و الل : )خدا بهترين مكر كنندگاناو مكروا و مكر الل ه33ا ظلم اس33ت وترين مكركنندگان اس33ت زي33را مك33ر آناست( يعنى منصف و عادل

ك33ه خداون33د ب33ه خ33ود نس33بت مك33ر داده از ب33ابمك33ر او ع33دل و انص33اف و ام33ا اين باشد چون قبال اسم مكر ب33رده ش33دهمزاوجت )كه يكى از وجوه بالغت است( مي

مثل آيه شريفه: »اگر كس33ى ب33ه ش33ما اعت33داء و تج33اوز ك33رد ش33ما مانن33د آن ب33وى كه دومى اعتداء نيست بلك33ه مج33ازات اس33ت ب33ه لف33ظاعتداء و تجاوز كنيد« با اين

اعتداء ذكر كردهاند و اين يكى از وجوه بالغت است. مثال مجانست و مقابل33ه ك33هب فيه القلوب و األبصار« 33زلباولى مثل »تتقل و دومى مثل آيه ش33ريفه »م33اذا أن

كم قالوا خيرا« به نصب خيرا كه با سؤال مطابقه كند و مقابل33ه مث33ل »وج33وهجربها ناظرة و وجوه يومئذ باسرة تظن أن يفعل بها فاقرة ه.ديومئذ ناضرة إلى رب

ه ذين كفروا ليثبتوك أو يقتلوك أو يخرجوك و يمكرون و يمكر الل »و إذ يمكر بك اله خير الماكرين« وو الل

33دوه« اس33ت خداون33د در این آی33ه میشأن نزول این آیه قضیه فرمای33د: ایی»دارالن پیامبر، به ياد آور، يا به يادشان بياور آن وقتى را كه ك33افران نس33بت ب33ه ت33و مك33ر مىكنند كه تورا زندان كنند، يا بكش33ند ي33ا اخ33راج كنن33د. اين س33خن ي33ادآورى هم33ان33دوه در م33ورد نعمت نجات از مكر كفار است و آن وقتى بود كه قريش در دار الن

ه3ازن3دان ي3ا قت3ل ي3ا اخ3راج پي3امبر)ص( جلس3ه مش3اوره تش3كيل دادن3د و رأى آن قرار گرفت تا جايى كه بنا گذاش33ته ش33د ت33ا از )صلى الله عليه و آله( باالتفاق بر قتل پيامبر

هر قبيلهاى مردى در قتل شريك باشد، تا خ3ونش را بين قبيلهه33ا تقس3يم كنن33د ت33ا زهاشم نتوانند قصاص كنند.بنى

معناى كلمه )يمكر( در مبحث لغت و معنى در باال نوش33ته ش33د. منظ33ور از ال33ذين )ص33لىكفروا: كفار قريش است كه در مبحث سبب نزول گفته شد. يعنى يا محم33د

خواستند سه نوع مك33ر و به خاطرآور آن هنگامى را كه مشركين ميالله عليه و آله و سلم( كار ببرند. ولى ما خدع33ه و نيرن33گ ايش33ان را دامن گ33ير خودش33انحيله عليه تو به

نموديم و تو را بر آنان مسلط كرديم. يكى از نيرنگهاى ايشان اين ب33ود ك33ه ت33و را3وك( ؛ك3ه ميزندانى نمايند و در زندان نگاهت دارند تا بم3يرى. چن3ان فرماي3د: )ليثبت

كه تو را از مكه معظم33هدوم، اين كه تو را به قتل برسانند: )أو يقتلوك( سوم، اينه و 3ر الل 3رون و يمك اخراج نمايند: )أو يخرج3وك( مفس3رين درب3اره جمل33ه: )و يمك

ه خير الماكرين(كه ترجمه شد اقوالى دارند. مي ش33ود، خ33داىگوين33د: چگون33ه ميالل گويد: مع33نى )مك33ر(سبحان در حق كسى مكر و حيله نمايد! در مجمع البحرين مي

باش33د و ايناز طرف خلق: خدعه و نيرن33گ و از ط33رف خ33دا: كيف33ر و مج33ازات مي معنا صحيح است. زيرا تا خلق دست به مكر و حيله نزنند خدا آنان را دچار كيف33ر

33رون( در آي33ه م33ورد بحثو مجازات اعمال زشتشان نمي كن33د. و ل33ذا كلم33ه )و يمكه( ب33ه ك33ار رفت33ه اس33ت. گرچ3ه جمل33ه م33ورد بحث س33خن ازقبل از كلمه )يمكر الل

33رون( ك33ه مض33ارع و ب33راى اس33تمرار ميمشركين مي باش33دگويد، ولى از كلمه )يمك

.54. آل عمران ،ا.37. النور ،ب30. النحل ،ج.25-22. القیامة ،د.759-758، صص2البیان، ج. طبرسی، فضل بن حسن، مجمعه.30. األنفال،و ، بیروت، انتشارات مؤسسة األعلمی2. گنابادی، سلطان محمد، بیان السعادة فی مقامات العبادة، جز

.231ق، چاپ دوم، ص1408للمطبوعات،30



شود: هر كسى تا قيامت مرتكب خدعه و نيرنگ شود به جزاى اعمالاستفاده ميفرمايد:زشت خود خواهد رسيد، لذا قرآن مجيد مي

33رون ئ إال بأهله فهل ينظ ي ئ و ال يحيق المكر الس ي استكبارا في األرض و مكر السه تحويال ت الل ه تبديال و لن تجد لسن ت الل ت األولين فلن تجد لسن ها همهاين :اإال سن

ه3ا تنه3ا دام3انه3اى بدش33ان ب3ود ام33ا اين نيرن3گبه خاطر استكبار در زمين و نيرنگ هاى دردناك آنان( راها چيزى جز سنت پيشينيان و )عذابصاحبانش را مىگيرد آيا آن

انتظار دارند! هرگز براى سنت خدا تبديل نخواهى يافت و هرگز براى سنت الهىبتغييرى نمىيابى !

الف33رق بين الكي33د و المك33ر: أن( ف@@رق بین کی@@د و مک@@ر: »2-4-2-3 المكر مثل الكيد في أنه ال يكون إال مع ت3دبر و فك33ر، إال أن الكي33د أق3وى من

-باشد و هر دو همراه با تدبر و فکر است، جز اینمکر مانند کید می یعنیج:المكر«تر از مکر است.که کید قوی

د.بار در قرآن کریم آمده است189 این واژه با مشتقاتش ( ضالل:2-4-3 ی ضلل، به معنای انحراف از حق است و مقابل آن، هدایت ویافتن راه ح33قواژه

هضلل ضد هدایت و راستی است.؛ باشدمی

نویسد:»أن األص33ل الواح33د فيصاحب کتاب »التحقیق «، ذیل معنای این واژه می هذه المادة: هو ما يقابل االهتداء، فالضالل هو عدم االهتداء، و اإلضالل هو فقدان

چ33ه ک33ه در مقاب33ل ه33دایت اس33ت، پسیعنی: اصل این واژه به معنای آنوالهداية«.ضاللت عبارت است از عدم هدایت و اضالل همان فقدان هدایت است.

الل ي أراك و قوم33ك في ض33 ضالل و ضاللت به معنى انح33راف از ح33ق اس33ت. »إن من تو را و قومت را در انحراف و گمراهى آشكار مىبينم. يع33نى انح33رافزمبين«

.حاز راه حق الضالل: عدول و انح33راف از راه مس33تقيم، نقط33ه مق33ابلش هداي33ة اس33ت. خ33داى

ل عليه33ا«. م33ا يض33 ل فإن ه و من ض33 ما يهتدي لنفس33 :طتعالى گويد: »فمن اهتدى فإن كه گمراه ش33د)پس كسي كه هدايت يافت به سود خويش هدايت مىيابد و كسي

بر زيان خويش گمراه مىشود(. واژه »ضالل« براى هر ع33دول و انح33رافى از راه مستقيم خواه عمدى يا سهوى و كم يا زياد گفته مىشود. پس ص33راط مس33تقيمى

.يكه مورد رضا و خشنودى است جدا مشكل استقول صحاح و قاموس و اقرب و نهايه نيز قول راغب است.

.43. فاطر ،ا.102-101 ، ص6. نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، ج ب.143، ص10. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، ج ج ، تهران، آستان قدس رضوی، چاپ دوم،1. روحانی، محمود، المعجم االحصائی اللفاظ القرآن الکریم، ج د

.48ش، ص1368.39، ص11. ابن منظور، محمد، لسان العرب، جه.38 ، ص7. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، جو.74. األنعام ،ز.192، ص14. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج ح.108. یونس ،ط و يقال الضالل لكل : »509. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، صي

عدول عن المنهج، عمدا كان أو سهوا، يسيرا كان أو كثيرا، فإن الطريق المستقيم الذي هو المرتضی صعبجدا«.

31



لغت »ضلل« در آیات با چهار وصف »مبین«،»بعید«،»ق33دیم«و»ق33دیم« توص33یفشده است برای نمونه :

ي أراك و قوم33ك ( مبین :2-4-3-1 خذ أصناما آلهة إن و إذ قال إبراهيم ألبيه آزر أ تت : )به خاطر بياوريد( هنگامى را كه ابراهيم به پ33درش ]عم33ويش[افي ضالل مبين

هايى را معبودان خود انتخاب مىكنى؟! من، تو و قوم تو را در»آزر« گفت: »آيا بتگمراهى آشكارى مىبينم.

الل البعي33د 2-4-3-2 33ك ه33و الض33 : اين هم33ان گم33راهى دور و درازب( بعی33د :... ذلاست.

2-4-3-3 ك لفي ضاللك القديم ه إن گفتند: »به خدا تو در همان :ج( قدیم : قالوا تاللگمراهى سابقت هستى!«

ه من شيء إن أنتم إال في ضالل كبير ( کبیر:2-4-3-4 ل الل و گفتيم: :دو قلنا ما نزخداوند هرگز چيزى نازل نكرده، و شما در گمراهى بزرگى هستيد!« ت33وان عوام33لبا توجه به آیاتی که در زمینه ضاللت در قرآن ذک33ر ش33ده اس33ت، می

شود، چنینها از صراط مستقیم میاصلی را که باعث گمراهی مردم و انحراف آنبیان کرد:

هم ضالال بعيدا : ( شیطان:1 يطان أن يضل اما ش33يطان مىخواه33د آن33انهو يريد الشرا گمراه كند و به بيراهههاى دور دستى بيفكند.

ل فرع33ون قوم33ه و م33ا ( سردمداران ضاللت همانند فرعون و فرعونی33ان:2 و أض33فرعون قوم خود را گمراه ساخت و هرگز هدايت نكرد. وهدى :

امری:3 هم الس فرمود: »ما قوم ت33و را بع33د ازز( نظیر سامری و سامریان: و أضلها را گمراه ساخت!تو، آزموديم و سامرى آن

بيال: ها:( طاغوت4 ونا الس3 ل ا أطعنا سادتنا و كبراءن3ا فأض33 نا إن و مىگوين33د: حو قالوا رب»پروردگارا! ما از سران و بزرگان خود اطاعت كرديم و ما را گمراه ساختند!

ون ( گروهی از اهل کتاب :5 ل ونكم و م33ا يض33 ل ودت طائفة من أهل الكتاب لو يض33 جمعى از اهل كتاب )از يهود(، دوست داشتند )و آرزو طإال أنفسهم و ما يشعرون:

ه33ا باي33د بدانن33د ك33ه نمىتوانن33د ش33ما را گم33راهمىكردند( شما را گمراه كنند )ام33ا آنها گمراه نمىكنند مگر خودشان را و نمىفهمند.سازند( آن

کفر:(2-4-4 ی کف33ر ونویس33د: واژهی »کف33ر« میص33احب المعجم االحص33ائی، در ذی33ل واژه

ي بار به معنای پوشش آمده است.524مشتقاتش در قرآن، مؤلف کتاب »التحقی33ق فی کلم33ات الق33رآن« بع33د از نق33ل مع33انی چن33د، پ33یرامون

ینویسد: تحقی33ق مطلب در این اس33ت ک33ه اص33ل واح33د در م33ادهی »کفر«میکلمه

.74. األنعام ،ا.18. ابراهیم ،ب.95. یوسف ،ج9. الملک ،د.60. النساء ،ه79. طه ،و.85. طه ،ز67. األحزاب ،ح.69. آل عمران ،ط.53، ص1. روحانی، محمود، المعجم االحصائی اللفاظ القرآن الکریم، ج ي

32



ای مانن33د ب33یزاری،باش33د و مع33انی»کفر« همان معنی رد و عدم اعتنا ب33ه چ33یزی میاباشند.نابودی و پوشیدن از آثار کفر می

33افر لس33تره األش33خاص، و كفر: الكفر في اللغة: ستر الشيء و وص33ف اللي33ل بالك الزراع لستره البذر في األرض، و ليس ذلك باسم لهما كما قال بعض أه33ل اللغ33ة

؛ یعنی: كفردرلغت به معنی پوشيده شدن چيزى اس33ت، و ش33ب را همبلما سمع33افر وص33فكه اشخاص و اجس33ام را ب33ا س33ياهيش ميخاطر اينبه پوش33اند ب33ا واژه ك

كردهان33د و زارع را هم ك33ه پيوس33ته ب33ذر و دان33ه را در زمين مىافش33اند و در خ33اكپنهان مىكند.

كفر: أي كفر به و جحد و جمع الكافر كفار و كف33رة و ك33افرون و األن33ثى ك33افرة و ش33ود:كافرات و كوافر: کفر یعنی کافر شدن ب33ه آن و پوش33اندن و جم33ع ک33افر می

جشود کافرة و کافرات و کوافر.کفار و کفرة و کافرون و مؤنث آن می

( نکاتی در مورد واژه »کفر«:2-4-4-1 ( وجوه کفر:2-4-4-1-1

الم (نعمانى در تفسير خود در ب33اب فض33ل ق33رآن، از ام33ير المؤم33نين روايت)علي33ه الس333 مىكند كه فرمود: كفرى كه در قرآن مجيد از آن نام برده شده پنج قسم مىباشد،

ها عبارتند از كفر انكارى، كفر مطلق، كفر ترك، كفر برائت و كفر نعمت. اماو آن ها كفر وحدانيت است و آن گفتار كسانىكفر انكارى بر دو قسم است، يكى از آن

است كه مىگويند: نه خدائى هست و نه بهشتى و نه دوزخى و نه حشر و نشرى، چنين گروهى از دهريه كه مىگويند:اين جماعت از زنادقه و ملحدان مىباشند و هم

»و ما يهلكنا إال الدهر«: روزگار ما را فانى مىكند نه غيرآن. وجه دوم: كفر انكارى آن است كه حقيقت و واقعيت را مىشناس33د ولى در عم33ل و هنگام حاجت انكار مىكند، خداوند در قرآن مىفرمايد:» و جحدوا بها و استيقنتها

، حقيقت را انكار مىكنند در ح33الى ك33ه آن را در دل قب33ولدأنفسهم ظلما و علوا« كه حق آم33د آن را نش33ناختند و ك33افردارند. پيروزى سخن مىگفتند: ولى بعد از اين

شدند و مورد نفرين قرار گرفتند. وجه سوم: از كفر ت3رك اوام3ر خداون3د مىباش33د ك3ه از معص33يتها ش3مرده مىش3ودفكون دم33اءكم و ال تخرج33ون خداون33د متع33ال فرم33وده: و إذ أخ33ذنا ميث33اقكم ال تس3333ون ببعض الكت33اب و هدون ت33ا أ فتؤمن كم من دي33اركم ثم أق33ررتم و أنتم تش33 أنفس33

هتكفرون ببعض.

جا نقل مىكند در آن)عليه السالم(وجه چهارم: كفر آن است كه خداوند متعال از ابراهيمه ى تؤمنوا بالل كه فرمود:» كفرنا بكم و بدا بيننا و بينكم العداوة و البغضاء أبدا حت

ج33ا يع33نى تبرأن33ا منكم م33ا از ش33ما ب33رائت، مقص33ود از كفرن33ا بكم در اينووح33ده«مىجوئيم.

الم(وجه پنجم: كفر، كفر نعمت مىباشد، خداوند از قول س33ليمان مىفرماي33د:)علي33ه الس33ي ليبلوني أشكر أم أكفر« ، اين از عطاهاى خداون33د اس33ت ك33هز»هذا من فضل رب

.80-79، ص10. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، جا.717. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات، صب.474، ص3. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، جج.14. النمل ،د.84. البقره ،ه.4. الممتحنه ،و40. النمل ،ز

33



به من مرحمت كرده تا مرا بيازمايد كه در برابر اين نعمتها او را سپاس33گزارى دراقرآن مجيد از شرك هم در چهار موضوع گفتگو شده است،

:( تقدم کفر بر شرک2-4-4-1-2 آوریم: ابن صدقه گويد: از امام ص33ادقجا روایتی را برای اثبات این نظر می در این

ه33ا مقدمترن33د فرم33ود: كف33ري33ك از آن شنيدم در باره كفر و شرك كه كدام)عليه السالم( مقدمتر مىباشد، زيرا ابليس قبل از همه كافر شد و كفرش هم ب33ه خ33اطر ش33رك نبود و او كسى را به عبادت غير خداوند دعوت نكرد، ولى بعد از آن دع33وت ك33رد

.بو مشرك شد: ( ريشههاى كفر و پايههاى آن2-4-4-1-3

الم(سكونى از ام33ام ص33ادق ه علي33ه و آل33ه( روايت مىكن33د ک33ه رس33ول خ33دا)علي33ه الس33 )ص33لى الل فرمودند: پايههاى كفر بر چهار قسم است: رغبت، رهبت، عدم خوش33نودى از آن

جچه خداوند برايش معين كرده و خشم و غضب.

( صد:2-4-5 د بار در قرآن کریم آمده است.42واژه صد و مشتقاتش،

صد به معنای منع کردن و باز داشتن و نیز اعراض و روگردانی که نزدیک به کف33ر ی اعراض از حق، نفاق و ترجیح دادن دنیا به آخرت و منحرف ش33دناست. الزمه

های قرآن چهار عام3ل ب3رای من3ع و بازداش3تنبا عنایت به آیههاز سبیل الله است.مردم از راه حق وجود دارد:

هم :فروشان( دین2-4-5-1 بيله إن دوا عن س3 ه ثمن33ا قليال فص33 »اشتروا بآيات الل ها آيات خدا را ب3ه به3اى كمى فروختن33د و )م33ردم را( ازآن :وساء ما كانوا يعملون«

ها اعمال بدى انجام مىدادند.راه او باز داشتند آن33ع »:( کفر پیشگان هوسران2-4-5-2 ب 33ؤمن به33ا و ات ك عنها من ال ي فال يصدن

ه3اى خ3ويشپس مب33ادا كس3ى ك3ه ب3ه آن ايم33ان ن3دارد و از ه3وس :زهواه فتردى«پيروى مىكند، تو را از آن بازدارد كه هالك خواهى شد.

ون الحي33اة ال33دنيا على اآلخ33رة و :( آزمندان دنیا طلب2-4-5-3 ذين يستحب »اله و يبغونها عوجا أولئك في ضالل بعيد« ها كه زندگىهمان :حيصدون عن سبيل الل

دنيا را بر آخرت ترجيح مىدهند و )مردم را( از راه خ33دا ب33از مىدارن33د و مىخواهن33دها در گمراهى دورى هستند.راه حق را منحرف سازند آن

ولطلب( مستکبران ج@@اه2-4-5-4 تغفر لكم رس33 :» إذا قي33ل لهم تع33الوا يس33ه لووا رؤسهم و رأيتهم يصدون و هم مستكبرون « هنگامى كه به آنان گفت33ه :طالل

شود: »بياييد تا رسول خدا براى شما اس33تغفار كن33د!«، س33رهاى خ33ود را )از روى ه33ا را مىبي33نى ك33ه از س33خنان ت33و اع33راضاستهزا و كبر و غرور( تكان مىدهن33د و آن

كرده و تكبر مىورزند..364-360، ص2. نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیرالنعمانی، به کوشش عبد الحسین غریفی بهبهانی، ج ا

. 384،ص2. همان ،ج ب. 364 ، ص2. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، جج.471، ص1. روحانی، محمود، المعجم االحصائی اللفاظ القرآن الکریم، ج د.83، ص3. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین ، جه.9. التوبه،و.16. طه ،ز.3. ابراهیم ،ح.5. المنافقون ،ط

34



بيل :( برخی از اهل کتاب2-4-5-5 دون عن س33 »قل يا أه33ل الكت33اب لم تص33ه بغافل عما تعملون« ه من آمن تبغونها عوجا و أنتم شهداء و ما الل بگ33و: »اى االل

اهل كتاب! چرا افرادى را كه ايمان آوردهاند، از راه خدا بازمىداري33د و مىخواهي33د اين راه را كج سازيد؟! در ح33الى ك33ه ش33ما )ب33ه درس33تى اين راه( گ33واه هس33تيد و

چه انجام مىدهيد، غافل نيست!«خداوند از آن ی »ص3د« و »ص3دود« گ3اهی ب3هنویس3د: »واژهراغب اصفهانی ذی3ل این واژه می

آی33د:معنی اعراض و انصراف و زمانی هم به معن33ای من33ع ک33ردن و برگردان33دن میبیعنی هر دو الزم و متعدی هستند«.

نویسد: گفتار راغب پیرامون متعدی بودن »صدود« موردصاحب قاموس قرآن می باشد، زیرا این واژه تنها یکب33ار در ق33رآن ذک3ر ش33ده، آن هم الزمتصدیق قرآن نمی

و إذا قيل لهم تعالوا إلى م33ا ی نساء: از سوره61استعمال گردیده است ؛ درآیه سول رأيت المنافقين يصدون عنك صدودا : ه و إلى الر و هنگامى ك33ه ب33ه أنزل الل

چه خداون33د ن33ازل ك33رده، و ب33ه س33وى پي33امبر بيايي33د«،ها گفته شود: »به سوى آنآن مؤل33ف کت33ابجمنافق33ان را مىبي33نى ك33ه )از قب33ول دع33وت( ت33و، اع33راض مىكنن33د!

-گون33ه توض33یح می»التحقی33ق فی کلم33ات الق33رآن« مع33نی واژه ی »ص33د« راه این دهد :»صد«:به معنی اعراض و روگردانیدن است، اعراض3ی ک3ه ب33ه کف33ر نزدی33ک

ی اعراض از ح3ق، نف3اق و ت3رجیح دادن دنی3ا ب3ر آخ3رت و منح3رفباشد. الزمهمیدشدن از سبیل الله است.

( خدع:2-4-6ه بار این واژه و مشتقاتش در قرآن تکرار شده است.5ی خدع، واژه

خدعه به معنای فریب دادن و نیز قصد بدی نسبت به دیگران است. ب33ه گون33ه ایکه از دید طرف مقابل پنهان باشد.

نویسد: اإلخداع إخف33اء الش33يء، و ب33ذلك س33ميتمؤلف کتاب التحقیق در ادامه می الخزانة المخدع و المخدع: بمعنى الخزانة و المحفظة، أى ما يحفظ و يخفى في33ه

: اخداع )خدع33ه (ب33ه مع33نی مخفی ک33ردن چ33یزی اس33ت و ب33هواألموال أو األجناس همین دلیل به خزانه مخدع گویند و المخدع به معنی خزانه و محفظه است یع33نی

نویس33د:»خدع33ه،کنن33د. خلی33ل نح33وی میچه که ام33وال و اجن33اس در آن مخفی میآنزپنهان داشتن چیزی را گویند«.

چه در نظ33ر داری33د، مطل33بینویسد: »خدعه،آن است که بر خالف آنابن منظور میحرا اظهار نمایید«.

چه او در صدد آن ب33وده و ك33ارىالخداع يعنى وارد كردن ديگرى به كارى غير از آنطچه كه پوشيده داشته آشكار كند.را با فريب و نيرنگ بر خالف آن

( نکاتی در مورد واژه»خدعه«:2-4-6-1. 99. آل عمران ،ا

.275 . راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات، صب.112، ص4 . ر.ک: قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، جج.332 ، ص6 . مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، جد.417، ص1 . روحانی، محمود، المعجم االحصائی اللفاظ القرآن الکریم، ج ه.27-26، صص3 . مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، جو.16ق ، ص1404، انتشارات مکتب االعالم االسالمی،2. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، جز.63، ص8. ابن منظور، محمد، لسان العرب، جح : »إنزال الغير عما هو بصدده بأمر يبديه على276. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات، صط

خالف ما يخفي«.35



خدعه همانند مکر بر دو قسم »پسندیده « و »م33ذموم« اس33ت:(2-4-6-1-1 هرگاه کسی از هدایت الهی روی بگرداند و خود را مورد غضب خدا ق33رار ده33د و

شود: »خدا ب33ه اوآن ذات مقدس مکر و خدعه او را به خودش برگرداند، گفته میه و حیله کرد« این همان خدعه پسندیده است. مانند:» إن المنافقين يخادعون الله 33ذكرون الل اس و ال ي 33راؤن الن هو خادعهم و إذا قاموا إلى الصالة قاموا كس33الى ي

ه33ا را ف33ريبمنافق33ان مىخواهن33د خ33دا را ف33ريب دهن33د در ح33الى ك33ه او آناإال قليال« مىدهد و هنگامى كه به نماز برمىخيزند، با كسالت برمىخيزند و در برابر مردم ريا

بمىكنند و خدا را جز اندكى ياد نمىنمايند.

ده33دو اینتوان به خدا نس33بت »مخادع33ه« داد و گفت خ33دا، ف33ریب می بنابراین میها در قرآن بسیار است.چنین آیات و نظیر این

حقيقت»خدع« اين است كه ف33ردى رفيقش را ب33ه گونهاى دچ33ار(2-4-6-1-2 توهم سازد كه او خالف چ33يز ناخوش33ايندى را ك33ه ب33رايش در نظ33ر گرفت33ه اس33ت،ه، يخ33ادعون الرس33ول باش33د، تصور مىكند و مىتوان گفت منظ33ور از يخ33ادعون الل

ك3هزيرا اطاعت از رسول، اطاعت خدا و نافرم3انى او، نافرم3انى خداس3ت. چن3ان گفته مىشود، سلطان چنين گفت. در صورتى كه ممكن است گوينده وزير يا يكى

جاز خاصان او باشد كه سخنش به منزله سخن سلطان است.

»خدعه«:بررسی آیه (2-6-4-2ذين آمنوا...« ه و ال كه دعوى آنان مب33نى این آیه مبنى بر توبيخ و ايند»يخادعون الل

بر خدعه و مكر است، يخادعون ب33ه ه33يئت مض33ارع و جم33ع مص33در آن مخادع33ه و مجرد آن خدعه به مع33نى حيل33ه و نيرن33گ اس33ت و ب33اب »مفاعل33ه« متق33وم ب33ه دو

باشد مانند: مضاربه به معنى زد و خورد و نسبت صدور مبدء و وقوع آنطرف مي به دو طرف يكسانست و تحقق مكر با آفري33دگار مح33ال اس33ت زي33را ب33ر قل33وب و

كه تكذيب فرموده بلكه صدق خدعه و مك33ر ب33همنويات مردمان آگاهست هم چنان لحاظ قصور نظر منافقانست كه چنان پندارند كه آفري33دگار از نف33اق درونى آن33ان

هغافل بوده و آنان را تصديق خواهد نمود.

ه: يخادعون فعل مضارع از مفاعله است و اين وزن ب33راى كاريس33ت یخادعون الل ك33ه از دو تن نس33بت ب33ه هم انج33ام ش33ود پس آن دو هم فاعلن33د و هم مفع33ول و

ك33ارى ونسبت صدور فعل به آن كس داده مىشود كه شروع از او بوده چون فريب ها شروع شده نسبت به آنان داده شده، چون عكس العمل آن،رياء نخست از اين

فريب دادن و به اشتباه ان33داختن و پ33رده پوش33ى ب33ر ادراك33ات وج33دانى و فط33رى است و اين قانون الهى مىباشد با هيئت مفاعله نسبت به خداوند هم داده ش33ده،

گرداندزند و آن را تاريك- ظلمانى- ميكه ظالم نخست بر سر و جدان خود ميچنان گاه بر سر مظلوم مىزند. هر گناهى كم و بيش همين اثر را دارد و جمله- و م33اآن

يخدعون إال أنفسهم- بيان- يخادعون- مىباشد، يعنى برگشت كار و روش آنان تنها به سوى خودشان است و نفوس خود را مىفريبند و نظام طبيعى نفسانى خود را

.142. النساء ،ا ش، ص1385. ر.ک: حسینی، سید کمال، دشمن شناسی، تهران، انتشارات لوح محفوظ، چاپ اول، ب

34. ، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم،1. طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع ، جج

.29ش، ص1377چاپ اول، .9. البقره، د .53، ص1. حسینی همدانی، سید محمد حسین، انوار درخشان، ج ه

36



هاى آن بس دقيق اس33ت و درمختل مىسازند و چون ادراك امور نفسانى و بيماري اثر غفلت و توجه به آرزوها و شهوات بيرون توجه به ح33االت نفس33انى و تح33والت داخلى بسى دشوار است از اين علم و ادراك تعبير به شعور شده و قرآن شعور

ها نفى نموده- شعور از شعر )موى( ب33ه معن33اى باري33ك بي33نى و دقت نظ33ررا از آن است، شاعر مدرك مطالب دقيق و لطيف مىباش33د، چ33ه بس33ا م33ردمى انديش33ه و

امعلوماتى دارند ولى فاقد شعورند.

گوی33د« می…( مراغی در تفسیر این آیه »یخ33دعون الل33ه و ال33ذین ءامن33وا2-6-2-3 تعبیر به »مخادعه« برای مبالغه است یا بی33انگر تک33رار و دوام »خدع3ه« و نیرن33گ

.بمنافقان به مؤمنین است( تفاوت میان خدعه وکید:2-6-4-3

ی خ33ود ب33رای جلبحقیقت خدعه انج33ام کارتوس33ط خدع33ه کنن33ده ب33رخالف گفت33ه باشد. در خدعه الزم نیست که به طور حتم بع33د از ت33دبر ومنفعت و دفع ضرر می

اندیشیدن و دقت صورت گیرد، اما بر خالف آن، کید در هیچ زمان ب33دون تأم33ل و جاندیشیدن به کار گرفته نمی شود: »ال یکون اال بعد تدبر و فکر و نظر«.

در مورد این واژه در فصل قبل توضیحاتی بی33ان ش33د، بن33ابراین( عدو:2-4-7کنیم :جا دیگرآن مطالب را تکرار نکرده و مباحث دیگر را بیان میدر این

العدو: از ماده »عدو«د بار در قرآن کریم آمده است.106این واژه و مشتقاتش، اینهباش33د.به معنای تجاوز کردن از کاری اس33ت ک33ه حقش ع33دم تج33اوز از آن می

گردد، دشمنانی کهواژه هم بر یک نفر دشمن و هم بر مجموع دشمنان اطالق میوکنند.هم در دل با انسان عداوت دارند و هم در ظاهر مطابق آن رفتار می

ی»عدو«:( بررسی آیه2-4-7-1ة و ق33د 33المود خذوا عدوي و ع33دوكم أولي33اء تلق33ون إليهم ب ذين آمنوا ال تت ها ال »يا أيكم إن ه رب 33وا بالل اكم أن تؤمن ول و إي س33 كفروا بما ج33اءكم من الح33ق يخرج33ون الر33ا أعلم ة و أن 33المود ون إليهم ب كنتم خرجتم جهادا في سبيلي و ابتغاء مرضاتي تسر

بيل« واء الس33 ل س33 اى كس33انى :زبما أخفيتم و ما أعلنتم و من يفعله منكم فقد ض33 كه ايمان آوردهايد! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگيريد! شما نسبت به

چه از حق براى ش33ما آم33ده ك33افرها به آنآنان اظهار محبت مىكنيد، در حالى كه آنه و شما را به خاطر ايم3ان ب3ه خداون3دى ك3ه پروردگ3ار هم3ه شدهاند و رسول الل شماست از شهر و ديارتان بيرون مىرانند اگر شما براى جه33اد در راه من و جلب خشنوديم هجرت كردهايد )پيوند دوستى با آنان برقرار نسازيد!( شما مخفيانه ب33ا

چ3ه پنه3ان ي3ا آش3كاره3ا رابط3ه دوس33تى برق3رار مىكني33د در ح3الى ك3ه من ب3ه آنآن مىسازيد از همه داناترم! و هر كس از شما چنين كارى كند، از راه راست گمراه

شده است! بیان نکات آیه:

.71، ص1. طالقانی، سید محمود، پرتویی از قرآن، ج ا.51، ص1. مراغی، احمد بن مصطفی،تفسیر المراغی، ج ب . جعفری، رحمت و دهشیری، حسن، دشمن شناسی از دیدگاه قرآن، قم، انتشارات دفتر انتشارات اسالمی،ج

.15-14ش، صص1383چاپ دوم،.492، ص1. روحانی، محمود، المعجم االحصائی اللفاظ القرآن الکریم، ج د.313 ق، ص 1410، قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم،2. خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج ه.63، ص8. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن ، ج و.1. الممتحنه ،ز

37



ی( در این آیه، عدو به معنی جمع آمده یعنی به معنی دشمنان است، به قرینه1 اها را اولیای خود نگیرید.که فرموده: آناین

( اين آيه نازل شده در حق حاطب بن ابى بلتعه و سبب نزول آن ب33ود، زنى ب33ه2 نام سارة موالة ابى عمرو بن صيفى بن هاشم بن عب33د من33اف از مك33ه ب33ه مدين33ه

دو سال بعد از جنگ بدر آن حضرت ب33ه)صلى الله عليه و آله و سلم(آمد حضور پيغمبر اكرم او فرمود: آمدهاى مسلمانان بشوى، گفت: خير ،فرمود: هج33رت كردهاى ع33رض كرد :خير، چون م33والى من ش33مائيد و من در مك33ه م33والئى ن33دارم بس33يار محت33اج شدهام آمدهام تا به من چ33يزى م33رحمت بفرمائي33د ت33ا ب33از گ33ردم ب33ه س33وى مك33ه فرمود چرا از اهل مكه درخواست ننمودى و آن زن در مكه پيشهاش غن33ا و ن33وح سرائى بود عرض كرد پس از روز بدر كسى رغبت و ميل پيدا نك33رد و خوانن33دگى من رسول خدا به فرزندان عبد المطلب فرمود: چيزى به او بدهيد تا بر گردد ب33ه

در این موق33ع ح33اطب ن33زد س33ارهبها ده دينار و لباس و شترى به او دادن33د.مكه، آن ای نوشت و به او داد و همراه خود برد، پیامبر از طریق وحی این ام33رآمد و نامه

را متوجه شد وعده ای را برای تعقیب او فرس33تاد، وق33تی او را در هم33ان ج33ا ک33ه گاه ام33امپیامبر فرموده بود یافتند؛ از او نامه را خواستند و او نامه را نمی داد، آن

علی)ع( آن زن را تهدید کرد، آن گاه آن زن، نام33ه را از مي33ان گيس33وانش ب33يرون آورد. امير مؤمنان )ع( نامه را گرفت و نزد پي33امبر خ33دا )ص( آورد و پي33امبر خ33دا )ص( به حاطب گفت: »اى حاطب اين چيست؟ حاطب گفت: اى پيامبر خدا، ب33ه

چن33انخ33دا قس33م ك33ه من دورويى نورزي33دم و تغي33ير ني33افتم و ع33وض نش33دم و هم گواهى مىدهم كه خدايى نيست به جز خدا و تو بي گمان به ح33ق پي33امبر خ33دايى، ولى اهل و خانوادهام درباره خوش رفتارى قريش با ايشان به من نامه نوشتند و

جمن خواستم كه خوش رفتارى قريش را با خانوادهام پاداشى داده باشم.

( بطانه: 2-4-8دبطانه، به معنای لباس زیرین است و کنایه از محرم اسرار است.

خالف: نویس33د: البطانةی »بطان33ه«میالتحقی33ق« در ذی33ل واژهص33احب کت33اب » یعنی؛ بطانه ب33ه مع33نی لب33اس زی33رین و مقاب33ل آن لف33ظ »ظه33ارة«، ب33ه: هالظهارة

نویس33د: »الی »بطان33ه «میباشد. صاحب قاموس ذی33ل واژهمعنای لباس باالیی میخذوا بطانة من دونكم...« ؛ بطانه به معنی هم راز و كسي كه به باطن ام33ر ووتت

اسرار مطلع باشد جز از خودت33ان هم33راز نگيري33د، كف33ار را ب33ه ب33اطن ام33ر مطل33ع بطانه:زها در ناراحت كردن شما كوتاهى ندارند.ها مشورت نكنيد آننگردانيد و با آن

برخالف ظهاره ؛ يعنى آستر هر چيز. بطانة : به صورت استعاره براى كس33ى ك33ه »بطانه« در لغت به معن33اى ف33رد م33ورد اعتم33ادىحاست.از باطن كار تو با اطالع

ه33ا را ف33اشاست كه انسان كارهاى سرى خود را ب33ا او در مي33ان مىگ33ذارد و او آن .570، ص9. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج ا

.119ش، ص 1366، تهران، انتشارات صدر، چاپ ششم، 7. بروجردی، سید محمد ابراهیم، تفسیر جامع، ج ب های اسالمی آستان قدس رضوی، چاپ، مشهد، بنیاد پژوهش15. ر.ک: گروهی از نویسندگان، تفسیر هدایت، جج

.332ش، ص1377اول، .51. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات، صد.292، ص1. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، ج ه118. آل عمران، و.202، ص1. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، جز خالف الظهر في كل :»130. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، صح

و البطن من العرب اعتبارا بأنهم كشخص واحد«. شيء،38



نمىكند. اين كلمه مأخوذ است از بطان33ة الث33وب، يع33نى جام33ه زي33رين و نظ33ير اين است گفته ع33رب ك33ه مىگوي33د: فالن ش33عار فالن يع33نى فالنى جام33ه زي33رين فالنى است. و از پي3امبر اك3رم )ص( نق33ل ش33ده اس33ت ك3ه فرم33ود: »ي3اران و نزديك33ان

اچون جامه زيرين و ساير مردم به منزله لباس رويين هستند«انسان هم

33ه علي33ه و آل33ه و س33لماز رسول اكرم 33ه من ن33بى و ال)ص33لى الل ( روايت شده كه »ما بعث الله علي33ه، و استخلف من خليفة إال ك33انت ل33ه بطانت33ان، بطان33ة ت33أمر ب33الخير و تحض33 بطانة تأمره بالشر و تحثه عليه«: )هيچ پيامبرى را خدا مبعوث نك33رد و جانش33ينى

كه دو گونه اصحاب و محرم داشتهاند:براى او نگزارد مگر اين- بطانه و يار و محرمى كه او را به خير ترغيب مىنمايد.1 ب- بطانه و يار و محرم كه بر شر و بدى تشويق مىنمايد.2

این واژه تنها یک بار در قرآن ذکر شده است و به صورت کنای33ه در م33ورد کس33ی رو بطان33ه در از اینجش33ود.گزنیم اس33تعمال میکه او را برای اطالع از کار خود برمی

اصطالح به دوست پنهانی، دوست، همراز و کسی که باطن ام33ر و اس33رار مطل33ع دشود.است گفته می »بطانه«:بررسی آیه (2-4-8-1

م ق33د وا م33ا عنت 33اال ود 33ألونكم خب خذوا بطانه من دونكم ال ي ذين آمنوا ال تت ها ال »يا أيهبدت البغضاء من أفواههم وما تخفى صدورهم أكبر«

مجاهد گويد اين آيه درباره آن عده از مسلمانان نازل شد كه ب33ه علت ن33زديكى و پيم33انى و همس33ايگى و خويش33اوندى رض33اعى ب33ا منافق33ان و بعض33ىدوس33تى و هم

تعالى در اين آيه آنان را از ارتباط نزديك بايهوديان صميميت و پيوند داشتند. خداىواغيار بر حذر داشت تا در فتنه نيفتند و اغفال نشوند.

در اين آي33ه ش33ريفه،»وليج3ه« )خويش33اوند نزدي33ك( را» بطان33ه« )آس33تر( نامي33ده و وجهش اين است كه آستر به پوست بدن نزديك است. تا روي33ه )ظه33اره( لب33اس. چون آستر لباس بر باطن انسان اشراف و اطالع دارد و مىداند كه آدمى در زي33ر لباس چه پنهان كرده، خويشاوند آدمى هم همين طور است، از بيگانگان به آدمى

33ألونكم« ب33ه معن33اى»النزدي33ك ت33ر و ب33ه اس33رار آدمى واقفتر اس33ت. و جمل33ه»ال ي يقصرون فيكم« است. يع33نى دش33منان از رس33اندن هيچ ش33رى ب33ه ش33ما كوت33اهى

33ة من دونكم« ب33ه اين معن33ا و اين كه خداىزنمىكنند خ33ذوا بطان تع33الى فرم33ود:»ال تت است كه دوستى كه در ديانت يا به قول بعضى در قرابت ب33ه پاي33ه ش33ما نمىرس33د

حانتخاب و اتخاذ نكنيد.

»بطانه« از بطن، بطن يع33نى ش33كم و درون،نویسد:قرائتی در تفسیر این آیه می33ه«، »من« يع3نى از لباسى كه به ش33كم مىچس33بد، لب33اس زي33ر را مىگوين33د؛ »بطان »دونكم« :يعنى غير خودتان، از غير خودتان نگذاريد كس33ى ب33ه درونت33ان بچس33بد، يعنى نگذاريد عوامل نفوذى برون33د در تش33كيالت ش33ما، جاسوسهاى بيگان33ه را راه ندهيد، بيگانه را راه ندهيد، رازدارى كنيد، همه اطالعات را ب33ه هم33ه كس نگويي33د.

.474، ص1. طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، جا.2333م، ص2004، قاهره، مکتبة مدبولی، چاپ اول ،2. حفنی، عبدالمنعم، موسوعة القران العظیم، ج ب ق،1414، بیروت، اعالم الکتب، چاپ اول ،1. حلبی، السمین، عمدةالحفاظ، تحقیق و تعلیق محمد تونجی، ج ج

.231ص.202، ص1. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، جد.118. آل عمران، ه.124ق، ص1411. واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول ، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، و .378، ص3. طباطبایی، محمد حسین، المیزان، جز.242، ص6. همان، ج ح

39



اين آي33ه مىگوي33د مس33لمانها باي33د رازدار باش33يد. آخ33ر آي33ه مىگوي33د ك33ه »إن كنتم تعقلون«، يعنى اگر عقل داريد؛ ايمان تنها كافى نيست، چون مىگوي33د:اى م33ؤمن، اگر عاقلى بايد اين كاره33ا را بك33نى. پيداس33ت مىش33ود آدم دين داش33ته باش33د ولى

ولی متأسفانه بسیاری از پ33یروان ق33رآن از این هش33دار غفلتاعقل نداشته باشد. اکنون ن33یزدر اط33رافاند همهای فراوان شدهاند در نتیجه گرفتار نابسامانیورزیده

ش33ود ک33ه دروغزنن33د معل33وم میمسلمان دشمنانی هستند که خود را به دوستی می کنن33د، دره3ا اعتم33اد میه3ا را خ33ورده و ب33ه آنگویند: اما مسلمانان فریب ظاهر آنمی

خواهن33دها برای مسلمان جز پریشانی و بیچارگی و تباهی چ33یزی نمیصورتی که آن ه33ا کوت33اهی ن33دارد و تم33امها و به دشواری ک33ردن ک33ار آنو از ریختن خار بر سر آن

باشد.ها و اهدافشان شکست و به بند کشیدن اقتصادی، فرهنگی و... مینقشه

( ولی: 2-4-9 ی »وها همگی از م33ادهوالء و والیت )به فتح وکسر واو(، ولی و مولی و امثال این

ب بار در قرآن کریم آمده است.232ل ی«در مجموع

ش33ود وولي: والء و توالي يعنى دوستى و صميميت كه دو معنى از آنها حاص33ل مي ه33ا نباش33د نيس33ت و اينكه مي33ان آن مع33انى چ33يزى ك33ه از آنگردد تا جایيافزون مي

معنى يعنى دوستى براى نزديكى، مكانى، نسبى، دينى، بخشش و ي33ارى ك33ردن و رود. والية- با كسره ح33رف )و( ي33ارى ك33ردن اس33ت، ولى-كار مياعتقاد و ايمان به

والية- با فتحه حرف )و( سرپرستى است و نيز گفته ش33ده ه33ر دو واژه حقيقتش همان سرپرستى است كه كارى را به عه33ده بگيرن33د. ولي و م33ولى- در آن مع33نى

جرود كه هر دو در معنى اسم فاعل هستند.كار ميبه

؛دنویسد: ولى: أصل صحيح ي33دل على ق33ربمصطفوی در تعریف واژه »ولی« می کند. ولي: سرپرست و اداره كننده امر.ولی در اصل داللت بر قرب و نزدیکی می

همعنى دوست و يارى كننده و غيره آيد.و نيز بهور وطبرس33ى ذي33ل آی33ه 33وا يخ33رجهم من الظلم33ات إلى الن ذين آمن ه ولي ال ی »الل

حاب ور إلى الظلمات أولئك أص33 ذين كفروا أولياؤهم الطاغوت يخرجونهم من الن الار هم فيها خالدون « نوشته است:والن

ولى از »ولى« است به معنى نزديكى بدون فاصله و او كسى است كه به ت33دبير به رئيس قوم والى گويند كه ب33ه ت33دبير وزامور از ديگرى احق و سزاوارتر است.

امر و نهى ام33ور نزدي3ك و مباش3ر اس33ت. ب33ه آق33ا م33ولى گوين3د ك33ه ب33ه ام33ر بن33ده كند به بنده مولى گويند كه با اطاعت مباشر امر م33ولىسرپرستى و مباشرت مي

حاست و از آنست ولى يتيم كه مباشر مال يتيم و اداره اوست.

،85برنامه درسهايى از قرآن سال ؛ 570، ص9. اقتباس از: قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج ا.1دشمنشناسىدرقرآن، ص

.577، ص1. روحانی، محمود، المعجم االحصائی اللفاظ القرآن الکریم، ج بوالي: أن: »887. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، صج الوالء و الت

يحصل شيئان فصاعدا حصوال ليس بينهما ما ليس منهما، و يستعار ذلك للقرب من حيث المكان، و من حيثصرة » ي األمر،2النسبة، و من حيث الدين، و من حيث الصداقة و النصرة و االعتقاد، و الوالية الن «، و الوالية: تول

ي األمر. و الولي و المولى يستعمالن في ذلك كل و قيل: الوالية و الوالية نحو: الداللة و الداللة، و حقيقته: تولواحد منهما يقال في معنى الفاعل«.

.202، ص13 . مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، جد.247، ص7 . قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج ه.257 . البقره، و.730، ص2. ر.ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، جز.247، ص7. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج ح

40


دانلود متن کامل درdownload-thesis.com معن33ا را نق33ل ک33رده27عالمه امینی در تبین معنای مؤال که از ولی مشتق است،

ااست، یکی از معانی آن؛ والیت و سرپرستی است.

صاحب کتاب التحقیق می گوید: مفاهیمی همانند نزدیکی، دوستی، یاری رساندن باش33ند ک3ه ب3ا توج3ه ب33ه اختالفهای اصل »ولی« میو پیروی کردن از آثار و نشانه

بآیند.موارد به دست می

»ولی«: ( بررسی آیه2-4-9-1

.363-362ش، ص1386، تهران، بنیاد بعثت ،1. امینی، عبد الحسین، الغدیر، ج ا.203، ص24. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، جب

41



کتابنامه: عالوه برقرآن کریم، ترجمه مکارم شیرازی، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ دوم،

ش.1373

های فارسی:الف( کتاب . ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر1

ق.1408های اسالمی آستان قدس رضوی،القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش . اپستاین، ایزیدور، بررسی تاریخی یهودیت، ترجمه بهزاد سالکی، تهران،2

ش.1385ی ایران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه . اسالمی، محمد جعفر، شأن نزول آیات، تهران، نشر نی، چاپ اول،3

ش. 1383ش.1371. انصاریان، حسین، عرفان اسالمی، قم، نشرحجت، چاپ اول، 4 . باقري، خسرو، نگاهي دوباره به تربيت اسالمي، تهران، انتشارات مدرسه،5

ش.1374چاپ سوم، . بروجردی، سید محمد ابراهیم، تفسیر جامع، تهران، انتشارات صدر، چاپ6

ش.1366ششم، شناسی در قرآن، تهران، پژوهشکده تحقیقات. برهانیان، عبدالحسین، دشمن7

تا.اسالمی معاونت سپاه، بی . بلعمی، ابوعلی، تاریخ بلعمی، به کوشش محمد تقی بهار و پروین گنابادی،8

ش.1353تهران، زوار، چاپ دوم، . پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصارحضرت رسول )ص(،9

ش. 1382تهران، دنیای دانش، چاپ چهارم، . جعفری، رحمت و دهشیری، حسن، دشمن شناسی از دیدگاه قرآن، قم،10

ش.1383انتشارات دفتر انتشارات اسالمی، چاپ دوم، . جاللی کندری، سهیال، یهود شناخت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسالمی،11

ش.1380 . جمعی از نویسندگان، کتاب پرسش و پاسخ از محضر رهبر معظم انقالب12

ای از بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با دانشجویان و دانشاسالمی، گزیده ، مؤسسه فرهنگی قدر والیت، چاپ1378آموزان سراسر کشور در دوازده آبان

ش. 1380اول، تهران ،42



. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، اسراء ،چاپ اول،13تا.بی

. حسینی، سید کمال، دشمن شناسی، تهران، انتشارات لوح محفوظ، چاپ14ش.1385اول ،

. حسینی، سید محمد، دو چهرگان، قم، دفتر تبلیغات اسالمی، چاپ اول15ش.1376

. حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، قم، انتشارات16ش. 1369اسماعیلیان، چاپ اول،

. حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسير اثنا عشري، تهران،17ش.1363انتشارات میقات، چاپ اول،

. حسینی همدانی، سید محمد حسین، انوار درخشان، تهران، کتاب فروشی18ق.1404لطفی، چاپ اول،

. خاتمی، سید احمد، سیره سیاسی امام علی )ع(، چاپخانه سپهر، چاپ اول ،19ش.1379

. 3333333333، سیمای نفاق در قرآن، تهران، انتشارات شفق، چاپ اول،20ش. 1379

ای، سید علی، منافقین دشمنان حکومت اسالمی، انتشارات. خامنه21تا، دفترمرکزی حزب جمهوری اسالمی، بی

. خمینی، روح الله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت22ش.1375امام خمینی)ره(،

. 3333333333، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،23تا.بی

. 3333333333، صحيفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشرآثار حضرت امام24خمینی)ره(، بی تا.

. 3333333333، کلمات قصار، پندها و حکمت ها، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار25تا.امام خمینی، بی

. 3333333333، ، وصيتنامه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشرآثار حضرت امام26ش. 1368خمینی)ره(،

. 3333333333، واليت فقيه)حكومت اسالمى(، تهران، مؤسسه تنظیم و نشرآثار27تا.حضرت امام خمینی)ره(، بی

، تهران، دانشگاهو درر الكلم . خوانساری، جمال الدین، شرح غررالحکم28ق.1366تهران، چاپ اول،

. داور پناه، ابوالفضل، انوار العرفان، تهران، انتشارات صدر چاپ اول،29ش.1375

نامه دهخدا، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه. دهخدا، علی اکبر، لغت30ش.1377تهران، چاپ دوم،

. رجالی تهرانی، علیرضا، جن و شیطان، قم، انتشارات نبوغ، چاپ دوم،31ش.1377

. رجبی، محمد حسن، رسائل و فتاوای جهادی)رساله جهادیه شیخ محمد رضا32ش.1387همدانی(، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی، چاپ اول،

ش.1346. رهنما، زین العابدین، تفسیر رهنما، تهران، کیهان،33

43



. سجادي، سيد جعفر، فرهنگ معارف اسالمي، تهران، شرکت مؤلفان و34ش. 1363مترجمان ايران، چاپ اول،

. سور آبادی، ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سورآبادی، تهران، فرهنگ نشر35ش.1380نو، چاپ اول،

ش.1346. شریعتی، محمد تقی، تفسیر نوین، تهران، شرکت سهامی انتشار،36 . شریف الهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف الهیجی، تهران، دفتر نشر37

ش.1373داد، چاپ اول، . شعرانی، میرزا ابوالحسن، نثر طوبی، قم، کتاب فروشی اسالمیه، چاپ38

ق.1398دوم، . صادقی، مصطفی، پیامبر)ص( و یهود حجاز، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات39

ش.1382اسالمی)بوستان کتاب(، چاپ اول، . طالقانی، سید محمود، پرتویی از قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار،40

ش، چاپ چهارم.1362ش.1360. عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، تهران، انتشارات صدوق،41 . علوی پیام، محسن، نقش شیطان در زندگی انسان، تهران، نشر روح، چاپ42

ش.1377اول، . فیض االسالم، سید علی نقی، ترجمه و تفسیر قرآن عظیم، تهران،43

ش.1378انتشارات فقیه، ش. 1380. قدسی، احمد، حيات پر بركت، قم، انتشارات حوزه علمیه قم، 44. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ، قم ، مؤسسه در راه حق ، چاپ اول،45

ش.1374 (، بحث توسل، نرم افزار مجموعه2. 3333333333، مجموعه فیش های تبلیغی)46

آثار قرائتی. . قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب االسالمیة ،چاپ47

ش.1371ششم، . 3333333333، تفسیر احسن الحدیث، تهران، واحد تحقیقات اسالمی بنیاد بعثت،48

ش.1366 . کاشفی، محمد رضا، نگاهی قرآنی به دوست و دشمن، تهران، کانون49

ش.1387اندیشه جوان، چاپ چهارم، . گروهی از نویسندگان، تفسیر هدایت، مشهد، بنیاد پژوهش های اسالمی50

ش.1377آستان قدس رضوی، چاپ اول، . محقق، محمد باقر، نمونه بینات در شأن نزول آیات، تهران، انتشارات51

ش.1361اسالمی،، چاپ چهارم، . محمدی آشنانی، علی، ابلیس دشمن قسم خورده، قم، بوستان کتاب،52

ش.1384 . مصباح یزدی، محمد تقی، جنگ و جهاد در قرآن، به کوشش محمد حسین53

اسکندری و محمد مهدی نادری قمی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی وش.1383پژوهشی امام خمینی)ره(،

. مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، تهران، مرکز نشر کتاب، چاپ اول ،54ش.1380

ش .1377. مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، تهران، صدرا، 55 ش.1376حماسه حسینی، تهران، صدرا، 3333333333، . 56

44



تا. . 3333333333، مجموعهآثاراستاد شهيد مطهرى، تهران، صدرا، بی57تا.. 3333333333، نهضت های اسالمی در صد سال اخیر، قم، نشر عصر، بی58 . مظاهری، حسین، جهاد با نفس، قم، انتشارات انجمن اسالمی معلمان قم،59

ش.1363. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ هشتم،60

ش. 1371 . مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مدرسة االمام علی بن ابی طالب،61

ش. 1374چاپ پنجم، ش.1374. 3333333333، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب االسالمیة، چاپ اول،62 . 3333333333، وهابيت بر سر دو راهى، قم، مجموعه آثار آیة الله مکارم شیرازی،63

بی تا. . نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، تهران، انتشارات االسالمیه، چاپ64

ق.1398اول، . نسفی، ابوحفص نجم الدین محمد، تفسير نسفى. تهران، سروش، چاپ65

ش.1367سوم،

های عربی:ب( کتاب. آرام، احمد و اخوان حکیمی، الحیاة، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسالمی،66

ش.1380 . آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، به کوشش67

ق.1417محمد حسین عرب، بیروت، دار الفکر،، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول ، و درر الكلم. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم68

ش.1366 اثیرجزری، مجد الدین مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و االثر،. ابن69

ق.1415بیروت، دار الکتب العلمیه ، ، تهران، نشر2، ج)علیه السالم(. ابن بابویه، ابوجعفر محمد، عیون اخبارالرضا70

ق.1378جهان، چاپ اول، بن فارس، احمد، معجم مقاييس اللغة، مرکز انتشارات دفتر تبليغات. ا71

ق.1404اسالمي حوزه علميه، قم، ق.1405. ابن منظور، محمد، لسان العرب ، نشر ادب الحوزه، 72 ی ابن هشام)السیرة النبویة(، تحقیق. ابن هشام المعافری، عبدالملک، سیره73

تا.سقا/ابیاری/شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بیق.1403. ابو الصالح حلبى، تقى الدين، الكافي في الفقه، اصفهان، چاپاول، 74 . ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین، األغانی، بیروت، داراحیاء التراث75

م.1994العربی، . اعلمی حائری، محمد حسین، دائرة المعارف الشیعیة العامة، بیروت، دار76

ق.1414الفکر،ش.1386. امینی، عبد الحسین، الغدیر، تهران، بنیاد بعثت ،77 . انصاری محالتی، محمد رضا، ثواب االعمال، قم، نسیم کوثر، چاپ اول،78

ش.1382ق.1386. بالغی، سید عبدالحجه، حجة التفاسیر و بالغ اإلکسیر، قم، حکمت، 79

45



. بيضاوى، عبدالله بن عمر، أنوارالتنزيل وأسرارالتأويل، بيروت،80ق.1418داراحياءالتراث العربى،

. حر عاملى، محمد بن حسن بن على، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل81ق. 1409مسائل الشريعة، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السالم، چاپاول،

. حفنی، عبدالمنعم، موسوعة القرآن العظیم، قاهره، مکتبة مدبولی، چاپ82م.2004اول ،

. حلبی، السمین، عمدة الحفاظ، تحقیق وتعلیق محمد تونجی، بیروت، عالم83ق.1414الکتب، چاپ اول ،

. حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان،84ق.1415چاپ چهارم.

. خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم،85ق.1410

ه، تحرير الوسيلة، قم، مؤسسه دار العلم، چاپاول، بی86 تا. . خمينى، سيد روح الل . راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق،87

ق.1412انتشارات دارالعلم الشامیه، چاپ اول، . روحانی، محمود، المعجم االحصائی اللفاظ القرآن الکریم، تهران، آستان88

ش.1368قدس رضوی، چاپ دوم، . زبیدی، مرتضی، تاج العروس، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر،89

ق.1414 . زمخشرى، محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، بيروت، دارالكتاب90

ق.1407العربي، . سبزوارى، سيد عبد األعلى، مهذب األحكام في بيان الحالل و الحرام، دفتر91

ق.1413آية الله سبزوارى، قم، چاپچهارم، . سید رضی، نهج البالغة، ترجمه سيد جعفر شهيدي، تهران، انتشارات و92

ش.1370آموزش انقالب اسالمي، چاپ دوم، . 3333333333، ترجمه محمد دشتی، قم، انتشارات مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی93

ش.1379امیرالمؤمنین)ع(، چاپ اول، . سیوطی، جالل الدین، الدرالمنثور فی تفسیر المأثور، قم ، کتابخانه آیت الله94

ق. 1404مرعشی نجفی ، . شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشواذ، بیروت، مطبعة95

ق. 1889مرسلی الیسومیة، . شهيد ثانى، زين الدين بن على بن احمد عاملى، مسالك األفهام إلى تنقيح96

ق.1413شرائع اإلسالم، قم، مؤسسة المعارف اإلسالمية، چاپاول، . صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات الکبری، تهران، منشورات االعلمی،97

ش.1362 طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر. 98

ق.1417ی علمیه قم، چاپ پنجم، ی مدرسین حوزهانتشارات اسالمی جامعه . طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع ، تهران، انتشارات دانشگاه تهران99

ش.1377و مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، ،()مجمع البيان لعلوم القرآن . 3333333333، مجمع البيان في تفسير القرآن100

ش.1372تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم ،

46



. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری)تاريخ األمم و الملوك (، تحقيق101ق.1387محمد أبو الفضل ابراهيم، بيروت، دار التراث،

. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران، کتاب فروشی مرتضوی، چاپ102ش. 1375سوم،

. طنطاوى، سيدمحمد، التفسيرالوسيط للقرآن الكريم، بی جا، بی نا، بی103 تا.

. طوسى، محمدبن حسن، التبيان فى تفسيرالقرآن، بيروت، داراحياءالتراث104تا.العربى، بی

. طیب، سید عبد الحسین، تفسیر اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، تهران،105ش.1378انتشارات اسالم،

ی یهود در قرآن، انتشارات جهان آرا، بی. عبدالفتاح طباره، عفیف، چهره106تا.

.ش1373مطبعة الشعب، . رشیدرضا، محمد، تفسیر المنار، مصر، 107 . عدنان سالم، محمد و وهبی سلیمان، محمد، المعجم المفهرس لکلمات108

ش. 1387القرآن العظیم، تهران، انتشارات اسالم، چاپ دوم، . فیض کاشانی، مأل محسن، تفسیرالصافی، تهران، انتشارات الصدر، چاپ109ق.1415دوم، ، مصر، دارالکتب المصریه،الجامع الحكام القرآن . قرطبی، محمد بن احمد،110

تا.بیتا.. قمی، شیخ عباس، سفینةالبحار، بیروت، مؤسسة الوفاء، بی111 . كاشف الغطاء، جعفر بن خضر، كشف الغطاء عن مبهمات الشريعة112

الغراء، دفتر تبليغات اسالمى حوزه علميه قم، چاپاول. . كلينى، ابو جعفر محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، دار الكتب اإلسالمية،113

ق.1407چاپچهارم، السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة. گنابادی، سلطان محمد، بیان114

ق.1408األعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، . مجلسی، محمد باقر، بحار االنوار الجامعة لدررأخبار األئمة األطهار،115

ق.1404بیروت، مؤسسه الوفاء، . محقق حلى، محقق نجم الدين جعفر بن حسن، شرائع اإلسالم في مسائل116

ق. 1408الحالل و الحرام، قم، مؤسسه اسماعيليان، چاپدوم، . مراغی، احمد مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت ، داراالحیاء التراث117

تا.العربی، بی (،)ع(. مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة )المنسوب بالجعفر بن محمد118

ق. 1400بیروت،مؤسسة األعلمی للمطبوعات، چاپ اول، . مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، بنگاه ترجمه و نشر119

ش. 1360کتاب، ق.1424. مغنيه، محمد جواد، تفسيرالكاشف، تهران، دارالكتب اإلسالمية، 120 . منتظری نجف آبادى، حسين على، مبانى فقهى حكومت اسالمى، مترجم:121

ق.1409صلواتى، محمود و شكورى، مؤسسه كيهان، قم، . میبدی، رشید الدین، کشف االسرار و عدة االبرار، به کوشش علی اصغر122

ش.1361حکمت، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، تا.. نراقی، مأل احمد، معراج السعادة، قم، انتشارات رشیدی، بی123

47



. نعمانی، محمد بن ابراهیم، تفسیرالنعمانی، به کوشش عبد الحسین124تا.جا، بیغریفی بهبهانی، بی

. واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول ، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ125ق.1411اول، . يزدى، سيد محمد كاظم بن عبد العظيم طباطبائى، العروة الوثقى، بيروت،126

ق.1409مؤسسة األعلمي للمطبوعات، چاپدوم،

ج( مقاالت: شناسی در قرآن«، مرکز فرهن33گ و. پوراوند، طیبه، »اهمیت و جایگاه دشمن127

.www.askquran.irمعارف قرآن، بر روی سایت کانون گفتگوی قرآن : های. شاکر، محمد کاظم، »وجوه معانی نفس در قرآن«، مجله پژوهش128

.4ش، شماره1379فلسفی-کالمی، ی معنایی واژه ی کفر در قرآن کریم«، مجله. شهیدی، سید مهدی، »حوزه129

ش.1384ی دوم، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال دوم، شماره های قرآنی،. صدر، سید موسی، »روش تزکیه از نگاه قرآن«، پژوهش130

. 1388، 60 و59شماره . صدیق، زین العابدین، »نگرشي بر سيرت يهود از ديدگاه قرآن و تفسير«،131

.2مجله بساتین، شماره. 62. قاسمی، علی محمد، »شیطان شناسی در قرآن«، معرفت، شماره 132(.www.hoozeh.com. قویدل، مصطفی، »منافقان در قرآن«، سایت حوزه)133 ای از سخنان محمد تقی مصباح در جمع گروهی از کارشناسان. گزیده134

، سایت حوزه)17/8/1388وزارت دفاع و فرماندهان سپاه قم ،www.hoozeh.com.)

. مصالیی پور یزدی، عباس، »اصول و الگوهاي رفتاري پيامبر اکرم)ص( با135 چاپ شده در كتاب »سياست نبوي«،،ی نفاق بر اساس آيات قرآن«پديده

ش.1386تهران، پژوهشكده مطالعات فرهنگي و اجتماعي، های روانی و مقابله ای آن. نایینی، علی محمد، »شناخت دشمن و راهکار136

ش.1386 ،17از دیدگاه قرآن«، تخصصی عملیات روانی، شماره

:د( پایان نامه با پدیده نفاق بر پایه قرآن کریم و)ص(. غفاری، مهدی، »رفتار پیامبر اکرم137

سیره نبوی«، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد الهیات، گرايش علوم قرآن وش.1382دانشگاه امام صادق)ع(، حدیث

48


آگاه باشید، عاقل - دانلود پایان نامه های ... · web view2) اين...

Documents