ترتيبي تفسير لیل - 2خالصه سوره

زاده محمد علي محسناستاد: . : واعظ حسيني ن س تنظيم و تهيه

www.mohsenzadeh.ir 1نسخه : انتشار – 1392-9-21تاريخ

آموزش مجازيسه تخصصي تفسير سطح

مركز مديريت حوزه هاي علميه خواهرانآموزش مجازي / رشته تخصصی تفسیر سطح سه

/ استاد محمد علی محسن زاده2درس تفسیر ترتیبی

خالصه تفسير سوره مبارکه لیل )مجمع البيان(

خالصه سوره مبارکه لیل

آیه دارد .21این سوره مکی هست وبه اجماع

فضیلت تالوت أبي بن كعب ازرسول خدا ص نقل نموده که کسی که این س??وره را قراءت نماید خداوند به او آنقدر عطا می کند که راضی وخشنود شود واورا از تنگدستی عافیت ده??د وت??وانگری را ب??رای او آس??اننن

نماید...

در آن سوره )فجر( بیان ح??الارتباط این سوره با سوره قبل مؤمن وکافر مقدم شده ودر این سوره آن را تعقیب فرمود.

حيم حمن الر ه الر بسم الل??ل إذا يغش??ى ) ي ه??ار إذا تجلى )1و الل ( و م??ا خل??ق ال??ذكر و2( و الن

???ثى ) aن ى )3األ ت aم لش??? عيك قى )4( إن س??? ( و5( فأما من أعطى و اتنى ) دق بالحaس?? رى )6ص?? aس?? هa للي aر aيس?? ( و أما من بخ??ل و7( فسن

رى )9( و كذب بالحaسنى )8استغنى ) هa للعaس?? aر aيس?? ( و م??ا10( فسنaهa إذا تردى ) aغني عنهa مال ( و إن لنا لآلخرة12( إن علينا للهaدى )11ي

aولى ) aم نارا تلظى )13و األ aك قى )14( فأنذرت األش? (15(ال يصالها إالى ) ??ول ذي كذب و ت aها األتقى )16ال ب aجن ي a??ؤتي مال??ه17a( و س?? ذي ي ( ال

ى ) aجزى )18يتزك ه19( و ما ألحد عندهa من نعمة ت ابتغاء وجه رب (إال(21( و لسوف يرضى )20األعلى )

2

در قرائت نادر از پي??امبر ص??لى الله علي??ه و آل??ه و حض??رت على بن?اس ابى طالب عليه الس?الم و ابن مس?عود و ابى ال?درداء و ابن عب

)و النهار اذا تجلى و خلق الذكر و االنثى، )بدون ما( آمده.دلیل

ابن جنى گويد: در اين قرائت شاهدى است براى چيزى كه خبر داد??اس احم??د بن يح??يى ق??رائت بعض ما را ب??ه آن اب??و بك??ر از ابى العبaنثى« بج??ر، و اين مج??رور ب??ودن آن ايشان را »و ما خلق الذكر و األه براى اينست كه آن بدل از ما است پس ق??رائت پيغم??بر ص??لى الل

عليه و آله شاهد صحت و درستى اين قرائت است.لغت

)از ریش??ه ش??تت و جم??ع ش??تیت اس??ت( يع??نى پراكن??دگى وش??تی:متفرق بودن بنا بر دورى جدى بين دو چيز و از آنست.

: مؤنث أيسر و عسرى مؤنث اعسر از ریشه يسر و عس??ر -يسرىبه ترتیب- به معنی آسانى و دشوارى است.

شعله و زبانه آتش است هنگامی که به شدت شعله بگ??یرد،تلظى: و از باب تلظت النار تتلظى است، پس يكى از دو تاء برای تخفیف

حذف شده آن است که چیزی در کنار چیز دیگری قرار گیرد. تجنب:

اعراب??ثى« اگ??ر »م??ا« مص??دريه ق??رار داده aن در آیه »و ما خلق الذكر و األ شود پس آن در موضع جر است و تقديرش »خلق الذكر و االنثى«

يعنى »و خلقه الذكر و االنثى« اگر آن را به معناى »من« قرار دهند نیز همين طور است.

حس??نى: ص??فت ب??رای موص??وف مح??ذوف اس??ت يع??نى »و ص??دقبالخصله الحسنى«

طور يسرى و عسرى صفت ب??رای موص??وف محذوفن??د و تق??دير درآن دو: »للطريقة اليسرى للطريقة العسرى« است.

يتزكى در موضع نصب است بنابر حاليت. ممكن است در جایگاه نصب یا رفع باشد بنابر تقدير ح??ذف »أن« يع??نى »الن ي??تزكى« ب??وده پس الم ح??ذف ش??ده پس »أن ي??تزكى«

گرديده، سپس )ان( نيز حذف شده .aج??زى«، »من نعم??ه« ج??ار و ??دهa من نعم??ة ت در آی??ه »و م??ا ألح??د عن مجرور در موضع رفع اس?ت و من زاي?ده اس??ت ب?راى تأكي??د نفى و3

افاده عموم میکند، و جمل??ه »تج??زى« در جایگ??اه ج??ر اس??ت ب??راى??ه« اينكه آن صفت براى نعمت است و تق??ديرش »من نعمت??ه مجزي

است نیز میتواند در مح??ل رف??ع باش??د بن??ا ب??ر مح??ل ق??ول»من نعم??ه« و

تقديرش »و ما ال حد عنده نعمة مجزيه« است، »ابتغاء« منصوب است براى اينكه مفع??ول ل??ه اس??ت و عام??ل اش »يؤتى« است يعنى »ما يؤتى ما له اال ابتغاء وجه ربه« يعنى ب??راى طلب ثواب پروردگارش كرد نه براى مجازات و پ??اداش دس??تى ك??ه

بسوى او دراز شده است.

معنی)يل إذا يغشى خداوند سوگند ياد ك??رده بش??ب آنگ??اه ك??ه)و الل

تاريكى آن روز را بپوشاند، بگفته بعضى آن گاه ك??ه بت??اريكى خ??ود اف??ق را و تم??ام آنچ??ه مي??ان

زمين و آسمان است پوشانيد.)هار إذا تجلى يعنى روشن و ظاهر شد از ميان تاريكى.)و الن

در اين آيه بزرگترين نعمتهابیان شده زيرا اگر تمام روزگ??ار تاري??ك و شب باشد هر آينه مخلوق را ممكن نباش?د ك??ه اس?باب و وس??ايل

زندگى خود را طلب كنند وهمچنین عکس آن را .)نثىa حسن و كلبى گويند: يعنى قس??م ب??ه)و ما خلق الذكر و األ

آن كسى كه ايجاد كرد و آفريد نر و م??اده را، و بن??ا ب??ر اين م??ابمعناى من است .

)ى aم لشت ابن عباس گويد: اين جواب قسم اس??ت و)إن سعيك مقصود اين است كه اعمال شما هر آينه مختلف ميباشد، پس

عملى براى بهشت است و عملى براى جهنم. بعضى گفتهاند: كه سعى و كوشش شما هر آينه پراكنده است پس كوش??ش كنن??ده اس??ت در آزادى خ??ودش از آتش و س??عى كنن??دهاى

است در هالكت خود .)قى ابو الدحداح اس??ت، و أما من بخ??ل و)فأما من أعطى و ات

تغنى و ام??ا آنك??ه بخ??ل ورزي??د و بي ني??ازى طلب ك??رد او اس??صاحب درخت خرما بود،

نکته بنا برروایتي شان نزول ابودحداح اس??ت وم??رد بخیلی ک??ه ص??احب)

درخت خرمای بود واین درخت شاخه هایش در منزل که ش??اخه ای4

از آن در خانه مرد فقير عيالمندى بود و مرد ناگاه و سرزده داخ??ل خانه ميشد و از درخت خرما باال م??يرفت ك??ه از آن خرم??ا بچين??د، و چه بسا ميشد خرمايى ميافتاد و بچههاى آن مرد فقير بر ميداشتند، آن مرد خرما را از دست اطف??ال آن م??رد ميگ??رفت ی??ا از حل??ق و

گلوى آنها بيرون مىآورد.... ( همچنین از ابن زبيراست كه گويد:آي??ه ن??ازل ش??د در ب??اره ابى بك??ر زيرا او خريد بردهگان و غالمانى كه اسالم آوردند مانند بالل وعامر بن فهيره و غير آنها را و آزاد نمود ايشان را و بهتر اينست كه آيات مذكوره حمل شود بر عموم خودش در هر كسى كه حق خدا را از

مالش عطا كند و يا هر كس كه منع ميكند حق خداى سبحان را (

قول خدا، ال يصالها إال األشقى او صاحب درخت خرماaها األتقى او ابو الدحداح است، و لسوف يرضى آن گ??ه ك??ه ب aجن و سي داخل بهشت شد گويد و پيغمبر صلى الله عليه و آله باين خانه مى گذشت در ح??الى ك??ه خوش??ه خرم??ا آن رس??يده ب??ود، پس ميفرم??ود

عذوق عذوق خرما خرما براى ابى الدحداح است در بهشت)سنىaيعنى به وعده نيكو )و صدق بالح )سرىa هa للي aر aيس يعنى پس بر او آسان كنيم طاعت را پى)فسن

در پى. )اراده نمىكند چيزى از خير را مگر اينكه خداوند ب??راى او آسان فرمايد، و اما كسى كه بخ??ل كن??د و امس??اك نماي??د از آنچه را كه خ??دا ب??او داده و طلب ت??وانگرى و بيني??ازى ك??رده و

تكذيب كند()يع?نى امس?اك كن?د بم?الى ك?ه ب?راى او ب?اقى)و أما من بخل

نميماند و بخل بورزد بحق الله در مالش.)يعنى التماس كند توانگر بتوانگريش اينكه منع كند)و استغنى

از نفس خودش .)سنىaو تكذيب كند بهشت و ثواب و وعده را.)و كذب بالح

هa للعaسرى( aر aيس آن بنا بر جفت گرفتن كالم اس??ت، و مقص??ود)فسن به آن تمكين است، يعنى ما خ??الى و بى م??انع ميك??نيم بين او و بين اعمالى كه موجب عذاب و عقوبت ميشود. ) چيزى را اراده نميكند

از شر مگر خدا براى او آسان كند (

)إذا تردى aهa aغني عنهa مال قت??اده و ابى ص??الح گوين??د، ب??از)و ما ينميدارد او را مال او از اينكه سقوط در آتش كند.

5

)دىaيع??نى ب??راى م??ا بي??ان ه??دايت و رهنم??ايى ب??ر)إن علينا لله آنست و اما راهنما و هدايت يافتن پس با شماست.

)ولىa و بدرس??تى ك??ه ب??ر ماس??ت مل??ك)و إن لن??ا لآلخ??رة و األ آخرت و ملك دنيا و زياد نميشود در ملك و سلطنت ما هدايت يافتن كسى كه هدايت يافته و كم نميكند از پادش??اهى و مل??ك

ما معصيت و گناه كسى كه عصيان نموده است .)م نارا تلظىa aك يعنى م??ا ترس?انيديم و بيم داديم ش?ما را)فأنذرت

از آتشى كه شعله و زبانه دارد.)الها يع???نى داخ???ل اين آتش نميش???ود و مقيم در آن)ال يص???

نميگردد.)مگر بدبختتر و آن كافر بخداست.)إال األشقى )ذي كذب آنكه تك??ذيب ك??رد آي??ات خ??دا و رس??والن او را.)و)ال

ى( يعنى: اعراض از ايمان نمود. تول )هاa ب aجن ي يع??نى: ب??زودى دورى ميكن??د آتش را و از آن ب??ه)و س??

كنارى قرار ميگيرد.)پرهيزگارتر.)األتقى )aؤتي مالهa ذي ي آنكه مالش را در راه خدا انفاق ميكند.)ال( ميكوشد كه در نزد خدا پاك باشد و باين انفاقش رياء)يتزكى

و خود نمايى و شهرت را نميخواهد. نکته

ى، ??ول ??ذب و ت ذي ك قى ال الها إال األش?? قاضى گويد: قول خ??دا، ال يص?? داللت ندارد بر اينكه خداى تعالى داخل آتش نميكن??د مگ??ر ك??افر را بنا بر آنچه را بعضى از خوارج و مرجئه ميگويند و اين مطلب براى اين است كه خداوند نار و آتش ذك??ر ش??ده را نك??ره آورده، و آن را معرفى نكرده پس مقصود باين است كه )نارا( از جمله آتشهاست كه نمىرسد بآن و ي??ا نمىافت??د در آن مگ??ر كس??ى ك??ه ح??ال او چ??نين

باشد.)جزىa يعنى اتقى م??الش را در راه)و ما ألحد عندهa من نعمة ت

خدا انفاق و صرف نكرده براى دستى كه سودى باو رسانيده كه تالفى كند بر آن و نه براى دستى كه بگ??يرد آن را در پيش

يكى از مردم.)ه األعلى مگر براى طلب ك??ردن و خواس??تن)إال ابتغاء وجه رب

رض?اى خ??دا يع?نى و ليكن اتقى و پرهيزك?ار آنچ??ه ك?رده طلبميكند رضايت و خشنودى و ثواب خدا را

6

ذكر وجه نموده براى شرافت آن و مقصود نمى خواهد مگر ب??راىخدا و خواستن ثواب خدا.

)يعنى و هر آينه بزودى خدا باو عطا فرماي??د)و لسوف يرضى از جزاء و پاداش آن قدرى كه بآن خوشنود شود.

لAAوره لیAAنکات مطرح شده توسط استاد در مورد س )برای مطالعه(

این آیات در شان علی ع نازل شده که آن حضرت درخت خرما را با یک نخلستان خرما خرید البته در مجمع البی??ان ب??ه ن??ام ابودح??داح آمده: و این هم مشهور است بلکه در کتب زی??ادی ابودح??داح گفت??ه شده است؛ اما در تفسیر ف??رات ک??وفی ب??ه ن??ام علی ع ثبت ش??ده

است

ذي كذب وتولى aم نارا تلظى ، ال يصالها إال األشقى ،ال aك فأنذرت مرجئه و خوارج چه اعتق??ادی دارن??د و مرح??وم طبرس??ی در تفس??یر

این سوره چرا به آنها اشاره می کند؟ در پاورقی در تعریف خوارج به خروج آنان ب??ر ام??ام علی ع اش??اره شده است، خروج ب??ر ام??ام علی ع درس??ت اس??ت، ولی ربطی ب??ه اینجا ن??دارد، مهم??ترین اعتق??اد کالمی خ??وارج، ک??افر ب??ودن م??رتکب کبیره است؛ یعنی اگر قبل از توبه بم??یرد، ک??افر اس??ت بن??ابراین در آتش جهنم مخلد خواهد بود. اختالفات فکری و نظامی آنان ب??ا ب??نی امیه نیز از همین باب بوده است که خلفای بنی امیه م??رتکب گن??اه کبیره بودند و واجب المحاربه؛ بنابراین کسی که گناه کب??یره انج??ام بدهد ایمانش او را از آتش جهنم نجات نمیدهد و جهنمی می شود، در طرف مقابل مرجئه هستند که می گوین??د گن??اه کب??یره ب??ا ایم??ان داشتن مشکلی ندارد یعنی مرتکب کبیره محکوم به کفر نمی شود چرا که اسالم آورده است و شهادتین گفت??ه اس??ت؛ و چ??نین ف??ردیaهaم aع??ذب ه إما ي ون مaرج??ون ألم??ر الل aاگر گناه کند مشمول آی??ه )وآخ??ر هa عليم حكيم( می باشد بن??ابراین بن??ابراین ب??ه aوبa عليهم والل وإما يت کفر او و در نتیجه به خل??ود او در آتش حکم ک??رد؛ ح??تی نمی ت??وان گفت که وارد جهنم میشود!، چون ایمان دارد و مع االیمان ال یض??ر ش??یء؛ جمل??ه کلی??دی مرجئ??ه آن اس??ت ک??ه »ال تض??ر م??ع اإليم??ان معصية، كما ال ينفع مع الكفر طاعة«. مرحوم طبرسی اینجا به این اف??راد اش??کال می کن??د زی??را اینج??ا می گوی??د وارد آتش جهنم نمی7

شود مگر کسی که تکذیب کن??د و ازخ??دا روی گ?ردان ش??ود خ??وارج برای اینکه حرف خودشان نقض نشود گفتند که پس مرتکب کبیره معلوم میشود که دین را تکذیب کرده. چون خدا در این جا فرموده ه??ر کس وارد جهنم میش??ود تک??ذیب کنن??ده و روی گ??ردان از دین

هست مرحوم طبرسی می فرماید: که خیر اینجا نارا آمده که نکره است پس آن جهنم مشهور نیست یعنی خداوند جهنم خاصی دارد ک??ه در

آن جهنم فقط مکذب و پشت کن به دین وارد می شود. این خالصه موضوعی اس??ت ک?ه م?ترجم هم توج?ه ب??ه این موض?وع نداش??ته اس??ت درپ??اورقی توض??یح داده ولی اش??اره ب??ه مس??اله

"ارتکاب کبیره = آتش" و "آتش = کفر" نکرده است. این پاورقی اصال متوجه نش??ده اس??ت ک??ه منظورمرح??وم طبرس??ی ازآوردن خوارج چیست. البته مرجئه رو اشاره کرده ولی خوارج را نه و محور سخن خوارج هستند. زیرا مرجئه چنین اعتق??ادی ندارن??د وآوردن مرجئ??ه توس??ط مرح??وم طبرس??ی از نظ??ر این ج??انب مبهم است. شاید ایشان چیزی در نظر داشته از قبیل ذکر نقطه مخالف خوارج؛ وگرنه ذکر مرجئ??ه ب??ه این دو آی??ه نمی خ??ورد و مح??ط کالم

خوارج هستند.:ه األعلى aجزى ،إال ابتغاء وجه رب وما ألحد عندهa من نعمة ت

هیچ کس نعمت ن??زد خ??دا ن??دارد مگ??ر آنک??ه وج??ه خ??دای متع??ال را خواسته باشداین آیات درباره نیت صحبت می کند ک??ه عم??ل ب??دون نیت اص???ال فای???ده ن???دارد ،ب???دون نیت عم???ل صفراس???ت، واین موضوع ،موضوع اثروضعی است،نه یک اثر ق??راردادی یع??نی واقع??ا عمل باال نمیرود واصال عمل نیست،پس کار نیکو بدون ایمان فایده ای ندارد زیرا موضوع نیت در شکل دهی ب??ه عم??ل و ارزش ی??افتن?ط عنهaم م?ا aوا لحب رك ??و أش? عمل یک اصل پذیرفت??ه ش??ده اس?ت. ول

aوا يعملaون ) انعام ( در مورد ایمان بدون عمل مشکل خاص??ی88كان نیست، ولی در مورد عمل بدون ایمان شبهاتی مطرح هس??ت مث??ل

در هند آیا اثر آخرتی نیکی به همسایگان توسط یک مشرک یا کافرaو رك ??ه من يش?اءa من عب??اده و ل??و أش?? ه يه??دي ب دارد؟ ذل??ك هa??دى الل

aوا يعملaون )األنعام ( فعال در این آی??ه مرح??وم88لحبط عنهaم ما كان طبرسی می فرمایند بدون نیت هیچ پاداشی نخواهد داش??ت: همین

دو آیه هم همین را می فرماید. شمسي 21/9/1392تهيه و تنظيم: ن. حسيني واعظ ?

8