Т. Н. ЗИЁЗОДА

ТАЪРИХИ УМУМИ

Китоби дарсй барои синфи 8-уми муассисахои тах,силоти умумй

Нашри 2-юм

Вазорати маорифи Чумхурии Точикистон тавсия кардааст

«Комбината полиграфии ш. Душанбе»

2013

ББК 63.3 (0) 5 Я 72 3-57

Зиёзода Т. Н. Таърихи умумй. Давраи 2-юм: синфи 8.- Душанбе: Комбината полиграфй, 2013.-336 сах,-

Мухаррири масъул: Сайфуллох Махкамов

Чддвали истифодаи ичоравии китоб

№ Ному насаби хонанда

Синф СолиХО НИШ

Х,олати китоб (бахои

китобдор)

1

2

3

4

5

Омузгорони мухтарам!

Хохишмандем, фикру мулохизахои худро оид ба мазмуни китоби мазкур ба нишонии 734024, ш. Душанбе: кучаи Айнй, 45, Академияи тахсилоти Точикисгон ирсол намоед.

ISBN 978-99947-944-0-9

© «Комбинат полиграфй», 2013

лию озодихох,й вусъат ёфта, онхоро сол то сол заифтар ме- гардониданд.

Дар мархалаи нави таърихй давлатхои империалистй дар сиёсати хоричиашон якка-якка ба максадхои империи худ но- ил шуда наметавонистанд. Аз хамин сабаб, гурухбандихои харбию сиёсии «Антанта» ва «Иттифокд Сегона» ташкил меё- банд. Максади онхо аз нав таксим кардани чахони аллакай таксимкардашуда буд. Солхои 1914-1918 чанги байни ин ду паймон ба амал омада, талафоти бузурги то хол диданашудаи чонию молй ба бор овард.

Дар давраи дуюми таърихи нав таракдиёти мамлакатхои чахон як хел сурат нагирифт. Нисбат ба давлатхои дигар давлатхои Аврупо хеле пеш рафта буданд. Иёлоти Мут- тахидаи Амрико низ ба онхо расида гирифта буд. Лекин давлатхои Осиё ва Африко хануз мархалаи тосармоядориро аз cap мегузарониданд. Мамлакатхои Америкаи Лотинй бошанд, акнун ба давраи сармоядорй ворид мешуданд. Тобеият ба мамлакатхои абаркудрат имконият намедод, ки мамлакатхои Осиё, Африко ва Америкаи Лотинй тезтар таракдй карда, ба мамлакатхои пешкадами Аврупо ва ИМ А расида гиранд.

Империяхои мустамликавй дар мустамликахои худ сиёсати горатгаронаро амалй мекарданд. Зарурат ба даромад давлатхои мустамликадорро водор менамуд, ки дар мустамли- кахояшон корхонахои саноатию роххои охан сохта, муноси- батхои пулию молии онхоро ба нафъи худ ба рох монанд. Пешрафти сармоядорй дар мустамликахо ва тарзи идораку- нии онхо ба эхтиёчоти сохибони мустамликахо мувофик ку- нонида шуда буданд.

Дар ин китоби дарсй мавзуъхои дар боло зикрёфта ва масъалахои дигари марбути таърихи нимаи дуюми асри XIX ва аввали асри XX ба таваччухи хонандагони синфи 8-ум пешниход карда мешаванд.

4

БОБИ IМУНОСИБАТХ,ОИ БАЙНАЛХАЛЦИ

§1. МАМЛАКАТХОИ ИМПЕРИАЛИСТИ ДАР РО^И АЗ НАВ ТАКСИМ КАР ДАНИ ЧАХОН

Шиддат ёфтани зиддиятхо дар байни мамлакатхои империалиста. Империализм зиддиятхоеро, ки пештар дар байни мамлакатхои пуркуввати чахон мавчуд буданд, бартараф накард. Баръакс, дар ин давра онхо боз хам тезу тундтар шу- данд. Ба сиёсати хоричии мамлакатхои сармоядорй шир- катхои инхисории пуриктидор таъсири калон мерасониданд. Давлатхои империалиста супориши онхоро ичро мекарданд. Х,ар яке аз ин мамлакатхо кушиш ба харч медод, ки мамлакатхои бештарро ба мустамлика табдил дода, бо хамин таъсири худро дар чахон мустахкамтар кунад.

Барой он ки чунин сиёсат аз тарафи халк дастгирй шавад, доирахои хукмрон максадхои сармоядоронро умумимиллй эълон мекарданд. Д ар зери шиори пойдор гардонидани ис- тикдолияти миллй миллатчигиро авч медоданд. Д ар калби мардум нисбат ба халкхои дигар кинаю адоват мепарвари- данд. Миллати худро нажоди баландтар хисобида. мегуфтанд. ки онхо хукуки маънавй доранд мамлакатхои акибмондаро ба мустамликахои худ табдил дода, аз болои онхо хукм ронанд.

Сармоядорон аз хисоби горат кардани мустамликахо да- ромади калони бедардимиён ба даст медароварданд. Барой ба тарафи худ кашидани мардум баъзан кисми даромадро ба онхо хам медоданд. Ин системаи гумрохкунии омма ба сармоядорон имконият медод, ки халкро хамчун олоти сиёсати горатгаронаи хоричии худ истифода баранд.

Давлатхои империалистии Олмон, ИМА, Англия, Фаронса, Русия ва Ч,опон ба тобеъ кунонидани мамлакатхои сустта- раккикарда конеъ нашуда, ба таксимоти мустамликахои мамлакатхои дигар маваффак шудан мехостанд. Империяхои мустамликавии дерина бошанд, хеч гох розй шуда намета- вонистанд, ки мустамликахои як вактхо ба даст даровар- дааш онро акнун мамлакатхои пурзури замон кашида гиранд.

5

М амлакатхои империалиста чидду чахд мекарданд, ки сармояи бо рохд горат кардани дигар мамлакатхо ба даст да- ровардаашонро боз хам афзунтар гардонанд. Бо хамин са- бабхо, онхо ба таксими нави чахон cap карданд. Ин икдом ба муборизаи шадиди байнихамдигарии мамлакатхои империа- листй оварда расонд.

Шиддат ёфтани муносибатхо дар байни Англия ва Олмон.Империализми Англия дар нимаи дуюми асри XIX хис

кард, ки аз мамлакатхои дигари сармоядорй акиб мондааст. Ба хар хол, тамоми кувваю воситахоро ба кор мебурд, то ки дар чахон мавкеи пештараашро аз даст надихад. Вале ин кор барои Англия сол то сол мушкилтар мегардид.

Сармоядорони Англия, ки дар истехсолоти саноатй дар чахон хукмронии худро аллакай аз даст дода буданд, мехостанд, ки кусури ин бохтро аз хисоби мустамликахо бароранд. Вале ин кори осон набуд. Ба империализми Англия мамлакатхои дигари пешкадами сармоядорй, пеш аз хама Олмон, сахт ракобат мекарданд.

Дар миёнаи солхои 90-ум зидциятхои байни Англия ва Олмон бо тезй шиддат меёфтанд. Дар хама чо ва бо хар роху восита

Харитаи сиёсии ч а х о н дар охири асри Х1Х-аввали асри XX

6

Олмон ба сиёсати мустамликазабткунии Англия хал ал мера- сонд. Яке аз минтакахои зиддияти Англия ва Олмон Африхои Ч,анубй гардид. Дар ин чо Олмон ба он муваффак шудан ме- хост, ки Англия мамлакати Бурхоро ба зери дасти худ даровар- да натавонад, лекин ин кор ба у муяссар нашуд.

Ш арки Наздик ва Ш арки М иёна хам дар доираи зидци- ятхои ин ду давлати империалиста буданд. Соли 1898 шохи Олмон Вилгелми II ба Константинопол таш риф овард. Сул- тони Туркия ба мехмони худ ваъда дод, ки бо сармоядорони Олмон барои сохтани рохи охани Багдод конгрессия медихад. Воридшавии Олмонро ба Туркия Англия хамчун хавф ба манфиатхои хеш дар мамлакатхои Шарк, хисобид. Бо хамин сабаб, худи хамон сол Олмон барои ташкил карда- ни флота пурзури харбии бахрии худ шуруъ кард. Дере нагузашта, дар ин бобат Олмон аз Англия пеш гузашт. Баъди ин, зиддиятхои байни Англияю Олмон боз хам ошти- нопазиртар гардиданд. Вале дар чунин ш ароита номусоид Англия наметавонист, ки бо Олмон чанг cap кунад. М убориза бар зидци Русия дар Ш арки Дур ва бо Фаронса дар Африко вайро аз ин рох бозмедошт. Бо Олмон то вакти муайяне муро- со кардан лозим меомад, зеро ин вакт мукобили Бурхо кувваи зиёди харбии Англия андармон шуда буд. Барои хамин, вакте ки Русия Порг-Аргурро аз Чин ичора гирифг, вазири мустамликахои Англия ЧозеФ Чемберлен хатто ба дипломатхои Олмон сохтакорона хам бошад, дар бораи иттифоки англоолмонии зид- ди Русия гуфтушунид карда буд.

Хукуматдорони Олмон соли 1905 бо сардории садри Ситоди кулли нерухои мусаллахи мамлакат А. Ш лиффен накшаи чангро кашиданд. Ин чанг бояд дар ду чабха сурат мегирифт - дар Fap6 бар зидци Фаронса ва дар Ш арк бар зидци Русия.

Забткорихои империализми Фаронса. Империализми Ф аронса мехост, ки хам аз Олмон касди дар чанги солхои 1870- 1871 шикастхурдаашро бигирац ва хам ин ракиби асосии хуц- ро заиф гарцонад.

Ба Фаронса муяссар гардиц, ки тавассути силох Тунис, кисми Африкои Шимолу Fap6n, Мадагаскар, кисми Сомалй ва Хинцучинро забт кунац. Дар нимаи дуюми солхои 90-уми асри XIX ва ибтидои асри XX Фаронса цар забткорихои африкоии

7 = = = = = = = ^ ^ = = = =

худ ба мукобилияти сахти Англия дучор гардид. Камкувватии худро хис намуда, империализми Фаронса харакат мекард, ки муносибатхояшро бо ин мамлакат тезутунд накунад. Фаронса Олмонро душмани раками яки худ мехисобид. Агар муносибатхояшро бо Англия вайрон мекард, пас бар зидци Олмон мубориза бурда наметавонист. Ин аст, ки Фаронса дар мустамли- казабткунй муносибатхои худро бо Англия ба чавкоти муросо дароварц. Аз хамин сабаб, Фаронса цар Африко ба он борхо гузашт карца буц. Ба Фаронса муяссар гардид, ки бо хамин рох Марокашро забт кунад. Ин восита ба Фаронса барои ба даст даровардани Камбоча, Лаос, Ветнам (Тонкин ва Аннам) ва ча- зирахои зиёди укёнуси Ором хам хизмат карц.

Ду чанш Русия бар зидои Туркия. Ч,анги солхои 1853-1856 цар байни Русия ва Туркия «Чднги Крим» ном гирифтааст. Русия цар зарфи сацхо сол максац цошт, ки нимчазираи Кр>им ва бахри Сиёхро ба цаст царорац. Вале цар ин чанг Туркия бо ёрии Англия ва Фаронса бар Русия галаба карл ва моххои феврал- марти соли 1856 барои бастани Созишномаи сулх цар байни ин цу цавлат цар шахри Париж конгресси ципломатй баргузор гар- диц. Мувофики шартхои ахдномаи сулхи Париж Русия аз бахри даъвохои хуц гузашт. Туркия бошац, мавкеи хуцро цар сохилхои шимолй ва шаркии бахри Сиёх боз хам мустахкамтар карц.

Мохи апрели соли 1877 чанги нави Русияю Туркия огоз ёфт. Амалиётхои харбй цар цу чабха - цар Балкан ва Кдфкоз хам цар хушкй ва хам цар бахри Сиёх сурат гирифтанц. Русия бо бахонаи ёрй ба муборизаи озоцихохонаи славянхои нимчазираи Балкан хост, ки мавкеи хуцро цар ин чо мустахкам карда, ба ракиби деринаи худ - Туркия шикает дихац.

Дар ин чанг русхо цаетболо шуцанц ва 3 марти соли 1878 цар махаллаи Сан-Стефанои назцикии Константинопол цар байни Туркия ва Русия шартномаи сулх ба имзо расиц. Мувофики он Сербия ва Руминия истикдолият ба даст дароварданц. Кисми Бесарабия, ки дар натичаи Ч,анги К рим аз Русия каши- да гирифта шуда буд, ба Русия баргардоница шуд. Ба ивази он Руминия аз Туркия Добручаи Ш имолиро гирифт. Булгория хамчун давлати тобеи Туркия ташкил ёфт. Вале конгресси Берлин, ки мохи июни соли 1878 бо ташаббуси Олмон, Англия ва Фаронса барои аз нав дица баромадани Созишномаи сулхи

8

Сан-Стефано баргузор гардид, аксарияти музаффариятхои Ру- сияро барбод дод.

Балкан-мин такай муковимати давлатхои империалист.Кисми зиёди нимчазираи Балкан дар дасти Туркияи фео-

далй буд. Австро-Венгрия хам ният дошт, ки ба ин нимчазира cap дарорад. Халкхои Балкан барои истиклолияти худ мубо- риза мебурданд. Лекин ба онхо на танхо Туркия, балки Олмон ва Австро-Венгрия хам монеъ мешуданд.

Сармоядорони Олмон аз сулолаи Габбсбургхо, ки хукмро- ни Австро-Венгрия буданд, талаб мекарданд, ки дар Балкан сиёсати забткорй пеш бурда шавад. Соли 1908 Австро-Венгрия Салоникаро забт карда, барои худ ба Бахри Эгей рох кушод.

Кдблан шохи Сербия чонибдори Австро-Венгрия буд, вале баъди он, ки соли 1903 дар мамлакати славянин Балкан та- баддулоти давлатй ба амал омад, вазъият тагйир ёфт. Сербия ба дустй бо Русия майл кард. Халки серб барои аз зери хукм- ронии иктисодии Австро-Венгрия озод шудани ватани худ муборизаи озодихохонаро пеш гирифт.

Баъди забти Салоника Австро-Венгрия мавкеи худро дар Балкан боз хам мустахкамтар карданй буд. Он руирост ба забти мамлакатхои Балкан cap кард. Австро-Венгрия соли 1909 аз Сербия Босния ва Херсоговинаро кашида гирифт. Олмон бошад, ба Балкан cap даровардани иттифокчии худро дастгирй намуд. Вай инро воситаи дар Балкан сустгардонии мавкеи Туркия хам мехисобид. Русия бошад, муборизаи озодихохонаи славянхои чанубиро дастгирй кард. Вай мукобили дар Балкан мустахкам гардидани мавкеи Австро-Венгрия ва Олмон буд. Италия хам дар ин чо манфиатхои худро дошт. Соли 1900 ин давлат хатто бо рохи харбй Триполитанияро аз Туркия кашида гирифт. Соли 1912 Туркия хост, ки бо рохи зурй онро аз Италия баргардонида гирад, вале шикает хурда, мачбур шуд, ки Триполитанияро ба Италия вогузорад.

Сербия, Булгория ва Черногория «Иттифоки Балкан»-ро таш- кил карда, соли 1912 бар зидци Туркия чанг cap карданд. Русия нисбат ба ин итгифок хайрхох буд. Мохи октябри хамон сол онхо Туркияро торумор карданд. Дар таърих ин чанг Чанги якуми Балкан ном гирифтааст. Ин чанг ва Чанги дуюми Балкан, ки он соли

9

1913 ба амал омада буд, хамаи масъалахои давлатхои ин нимчази- раро хал карда натавонистанд. Балкан минтакае гардид, ки мамлакатхои империалистии Аврупо онро дар байни худ аз нав таксим карданй буданд, лекин на ба таври мусоламатомез.

Мустамликазабткуиии империализми ИМА. ИМА баъди аз Русия харидани Аляска ба масъалахои дохилии худ бештар машгул шуда, ба забткунии мустамликахо дертар шуруъ кард. Он ба ин кор, асосан, дар солхои 90-уми асри XIX огоз намуд. Империализми ИМА диккати асосии худро ба хавзахои бахри Кариб ва укёнуси Ором нигаронид. Аввалин мустамликаи забткардаи ИМА чази- рахои Гавай буданд. Вай ин галлачазирахоро д з соли 1893 то соли 1898 пурра азхуд кард. Баъди ин империализми Амрико ба мустамликахои Испания ру овард. Соли 1898 ИМА бар зидци ин давлат чанг эълон кард. Испанияи феодалй баъди се мохи мукови- мат шикает хурд. Дар натичаи ин, чазираи Пуэрто-Рикои испанй ба ИМА гузашт. Вай Кубаро хам бо рохи зурй ба худ тобеъ кунонид.

Баъди галаба бар Испания, ИМА забткорихои худро ба дигар нуктахои кураи Замин пахн кардан гирифт. Дар укёнуси Ором чазираи Гуам ва галлачазирахои Филиппинро. забт кард. ИМА онхоро барои ба давлатхои Ш арки Дур cap даровардан хамчун такягох истифода бурд. Ба вай муяссар шуд, ки соли 1899 барои хамаи давлатхои чахон нисбати Чин сиёсати «дархои кушод»-ро эълон кунад. ИМА боварй дошт, ки тавассути афзалияти иктисо- дии худ аз ин давлат давлатхои дигарро фишор дода мебарорад. Барои хамин, фаъолияти трестхоро дар Чин харчониба истифода мебурд. Бо хамин, он дар ибтидои асри XX давлатхои Америкаи Лотиниро ба мачрои сиёсати хоричии худ дохил кард. Чунин сиёсатро барои аз худ карданй кана- ли Панама бар зидци Колумбия истифода бурца буц. Ин канал соли 1914 ба истифоца доца шуц. Вакте ки цавлати П анама ташкил ёфт, ИМ А онро мачбур карц, ки канали Пана- маро ба вай ба мухлати 100 сол ба ичора бицихац. Хамин тарик, ин канали навбунёц цар амал аз ИМ А шуц.

Сармояи ИМА бо тезй ба иктисоциёти мамлакатхои Америкаи Лотинй вориц гашта, аз он чо сармояи мамлакатхои Аврупоро фишор доца мебароварц. Хамин тарик, ИМА цар Нимкураи гарбй хукмрони ягона гарциц. Бо вучуци ин, ИМА бо мамлакатхои цигаре, ки таксимоти чахонро цар байни хуц цавом цоцанй буцанд, ракобат мекард.

10

Забткорихои Ч,опон. М устамликахои аввалини Ч опон чазирахои Рюкю ва Тайван буданд. Онхоро соли 1872 ишгол карда буд. Чопон сипас К ореяро ба зери таъсири худ дароварда, дар он чо ба корхои саноатию тичоратй машгул шуд.

Х,олати ниммустамликавии Корея ба империализми Ч,о- пон маъкул нашуд. Барои хамин, соли 1894 бо кувваи ка- лони харбй ба Сеул хамла карда, касри шохи Кореяро ишгол намуд. Хамин тарик, ин чанг огоз ёфт. Сипас лаш- кари Чопон ба кисмхои харбии чиноии дар Корея буда хучум кард. Бо ин чанги Ч , с ш о н у Чин cap мешавад. Н исбат ба Чин лаш кару флоти Ч опон пурзуртар буданд. Ба хамин сабаб, дар ин чанг Чин ш икает хурда, аз Ч опон сулх тала- бид. М увофики ин Созиш номаи сулх Ч опон аз Чин товони калони чанг гирифт ва инчунин хукук пайдо кард, ки дар каламрави Чин корхонахои еаноатии худро бисозад.

Оид ба м асъалаи Корея ва М анчурия Ч опон бо Русия ракобат дошт. Ч опонро И М А ва А нглия бар зидди Русия чанг андохтанд. Барои ин кор вайро бо маблаги зарурй хам таъмин менамуданд. Ин давлатхо намехостанд, ки мавкеи русхо дар Ш арки Дур ва хавзаи укёнуси Ором мустахкам ш а- вад. С олхои 1904-1905 д ар бай н и Ч о п о н ва Русия ч ан г ба ам ал ом ад , ки д ар он Русия ш ар м ан д ав о р ш и кает хурд. Ба Ч оп о н м уяссар ш уд, ки Р усияро хам аз П орт- А ртур м ахрум кунад ва хам кисм и чан уби и ч ази р аи Сахалинро аз у кашида гирад. Баъди ин галаба мавкеи Чопон дар Ш арки Дур ва хавзаи укёнуси Ором нихоят пурзур шуд. Дар чунин шароит Корея дигар худро аз Чопон мухофизат карда наметавонист. Ба хамин сабаб, соли 1910 императори Корея «бо ихтиёри худ» хокимияти давлатиро «абадй» ба Чопон супорид. Чопон Кореяро ба генерал-губернатории худ табдил до д.

Империализми Чопон ба вокеахои Аврупо ва чойхои дигари чахон бо чашмони харисонаи империалистии худ нигох мекард ва тайёр буд, ки дар таксимоти минбаъдаи чахон фаъоло- на иштирок кунад.

Ташкилёбии паймонхои харбй. Тунисро ишгол карданй Фаронса Италияро водор намуд, ки сарфи назар аз мухолифатхои

11 = = = = = = = = = = =

дар байни Италия ва мутлакияти Габбсбургхо чойдошта ба Олмон наздик шавад. 20 майи соли 1882 Италия, Олмон ва Австро- Венгрия дар байни худ Созишномаи харбй бастанд, ки он дар таърих «Иттифоки Сегона» ном гирифтааст. Мувофики шартно- маи ин паймони харбй дар сурати ба Италия хамла карданй Фаронса ду иштирокчии дигари паймон, яъне Олмон ва Австро- Венгрия, ба вай ёрии харбй мерасониданд. Чунин ухдадориро Италия низ ба души худ шрифта буд, яъне дар сурати ба Олмон хамла карданй Фаронса, Италия ба вай дасти ёрй дароз мекард. Лекин Австро-Венгрия дар назди Олмон чунин ухдадорй надошт. Сарфи назар аз ин, хар се ширкаткунандаи паймон бо хамдигар ёрии харбй ваъда карда буданд. Онхо ухдадор шуданд, ки дар сурати огози чанги яке аз онхо бар зидци ягон давлат ду давлати ци- гари аъзои паймон мавкеи бетарафиро ихтиёр мекунанц. Танхо чанга яке аз цавлатхои Иттифоки Сегона бар зидци Фаронса ис- тисно буц. Дар ин сурат цу цавлати цигари паймон ба цавлати зиц- ди Фаронса чангсаркарда ёрй мерасоницанц. Х,амин тарик, Иттифоки Сегона ташкил ёфт.

Ба империализми англис империализми чавони Олмон, ки акнун аз Англия пеш гузашта буц, сахт ракобат мекарц. Молхои цар Олмон истехсолкарцашуца цар бозорхои чахонй бо молхои англисй бомуваффакият ракобат мекарцанц. Дар ин бобат Олмон Англияро аз баъзе мамлакатхо фишор цоца бароварц.

Як вактхо Англия шохи бахру укёнусхои чахон буц. Акнун цар он чо хам мавкеи Олмон торафт пурзуртар шуцан гирифт. Вай флоти харбй ва тичоратии пуриктидор ташкил кард. Аслиха ва сипохаш аз Англия бехтар буд. Империализми Олмон максад дошт. ки чахони таксимшударо ба фоидаи худ аз нав таксим кунац ва хатто хукмрони чахон шавац. Олмон, пеш аз хама, ба Англия касл дошт. Империализми Англия хам максади Олмонро фахмида, ба чанг тайёрй медиц. Лекин аз кувваи Олмон ме- тарсид. Аз хамин сабаб, яккаву танхо бар зидци он чанг кар- цанй набуц. Ба Англия иттифокчй лозим буц. Империалисто- ни Фаронса ва Русия низ мехостанц, ки мавкеи ба цаст царо- варцаи хуцро аз цаст нацоца, аз таксимоти нави чахон хиссаи хуцро бигиранц ва нагузоранц, ки Олмон хукмрони чахон шавад. Чунин максадхо ин се цавлатро бо хам назцик карцанц. = = = = = ^ = ^ = = = = = = = _ 12

Соли 1904 аввал Англия бо хамрохии Фаронса бо номи «Антанта» (вавдат, ризоият) паймони харбй бает. Тавассути ин созиш онхо чанчолхои байнихамдигариашонро хам хал карданд. Фаронса хукмронии Англияро дар Миср эътироф кард. Англия бошад, ба Фаронса имконият дод, ки Марокаш- ро забт кунад.

Соли 1907 Англияю Русия хам бо хамдигар созишнома бастанд. Ин давлатхо хам аз созишнома истифода бурда, чанчолхои байнихамдигарии худро оид ба Тибет ва Эрон мас- лихатомезона хал карданд. Онхо Эронро ба «минтакахои манфиати» худ таксим карданд: чануби Эрон минтакаи ман- фиати Англия ва шимоли он минтакаи манфиати Русия шуд. Х,амон сол дар байни Англия, Фаронса ва Русия паймони харбй баста шуд, яъне Русия ба «Антанта» дохил шуд.

•к * "к

Сиёсати империалистии мамлакатхои бузургтарини сармоядорй Н&нги якуми чахониро ба ду чабха-ба ду паймони харбй таксим кард: «Иттифоки Сегона» ва «Антанта». Онхо гунахгорони асосии дойр гардидани ин чанги аз хар ДУ тараф хам беадолат гардиданд. Вале минбаъд аввал таърихи рушди сиёсию иктисодй ва ичтимоии мамлакатхои чахони нимаи дуюми асри XIX - аввали асри XX маври- ди омузиш карор мегирад.

МАЪХАЗ ВА САНАДХО1.АЗ ШАРТНОМАИ ОЛМОНУ АВСТРИЯ,КИ 7 ОКТЯБРИ СОЛИ 1879 ДАР ВЕНА БА

ИМЗО РАСИДААСТАълохазратхо... императори Олмон ва императори Австрия карор доданд,

ки бо тантана Созишномаи сулх ва ёрии байнихдмдигарй мебинанд ва дар ба- робари ин ба хамдигар ваъда медиханд, ки харгиз ва дар хеч самт ба Созишномаи соф мудофиавии худ тамоюли тачовузкорона намедихднд.

Моддаи 1. Дар сурате ки агар ба яке аз тарафхои олии ааду паймонкар- да...аз чониби Русия тачовуз карда шуд, пас хар ду тарафи олии ахду пай- монкарда вазифадоранд, ки бо тамоми нерухои харбии худ ба ёрии хамдигар биёянд ва хам бо ин давлат танхо бо ризояти хамдигар сулх банданд.

Моддаи 2. Агар бар зидци яке аз тарфхои олии ахду паймонкарда аз чониби ягон давлат хамла карда шавад, пас тарафи дигари олии ахду паймонкарда ухдадор мешавад, ки ба давлати хучумкунанда ...ёрй нарасонад, акаллан нисбат ба иттифокчии худ бетарафиро ихтиёр кунад. Вале агар тарафи хучумкунанда аз Русия ёрй гирад ва хох дар шакли хамкории фаъолона ва ё ки бо рохи чора- бинихои харбй бошад, пас шартхои моддаи 1 дар бораи ухдадории ёрии байнихамдигарии харбй ва пуррагй ба кор медароянд ва дар он вакт аз пеш бурда-

13

ни чанг аз тарафхои олии ахду паймонкарда cap карда, то якчоя бастани Созишномаи сулх, амалхо муштарак мешаванд...

Моддаи 4. Ин шартнома, мувофикл тамоюли сулхдохонаи худ ва бо мацса- ди бартараф карданй хар гуна шархл бардуруг аз чониби хар ду тарафи олии ахду паймонкарда махфй нигох дошта, дар бораи он ба ягон давлати сеюм танхо бо ризоияти хар ду тараф хабар дода мешавад.

ИТТИФОКИ СЕГОНА

2. АЗ ШАРТНОМАИ ИТТИФОКИ ДАР БАЙНИ АВСТРО-ВЕНГРИЯ, ОЛМОН ВА ИТАЛИЯ, КИ ДАР ВЕНА

2 МАЙИ СОЛИ 1882 БА ИМЗО РАСИДААСТАълохазратхо - императори Австрия, императори Олмон..., шохи Италия

аз афзунии кафолати сулхи умум рухбаланд шуда, барои мустахдамии принсипи мутлакияг ва бо хамин дар давлатхои онхо таъмин гардидани дахлнопазирии сохти чамъиятй ва сиёсй ахду паймон карда, шартномаеро ба имзо мерасонанд, ки бо шарофати табиати .дифоии мохияти худ танхо мацсад дорад онхоро аз тахдиде хифз кунад, ки дар натичаи он бехатарии давлатхои онхо ва оромй дар Аврупо таъмин карда шавад.

Моддаи 1. Тарафхои олии ахду паймонкарда ба хамдигар сулх ва дустй ваъда медихднд ва ба ягон иттифоки дигар, ки бар зидди яке аз ин давлатхо нигаронида шудааст, дохил намешаванд.

Онхо ухдадор мешаванд, ки оид ба масъалахои сиёсй ва ицтисодии мохияти умумидошта ба он мубодилаи афкоре шуруъ мекунанд, ки дойр ба онхо ба миён хоханд омад ва гайр аз ин ваъда медиханд, ки дар худудхои манфиатхои худ хамдигарро дастгирй мекунанд.

Моддаи 2. Дар сурате ки агар Италия... бо ягон сабаб ба хдмла гирифтор шавад, хар ду тарафи олии дигари ахду паймонкарда вазифадоранд, тавассути тамоми воситахои худ ба ёрии у биёянд.

Дар сурати хучуми Фаронса ба Германия хам хамин вазифа ба ухдаи Италия вогузор карда мешавад.

Моддаи 3. Агар як ва ё ду тарафи олии ахду паймонкарда ба хамла гирифтор шаванд ва ба чанги зидци ду ва ё якчанд давлати бузург дохил шуда бошанд, ки иштирокчии шартномаи мазкур нестанд, пас «казус фоедерис» (воцеае, ки истифодаи амалии шартномаи иггифоклро такозо мекунад) якбора барои хама тарафхои олии ахду паймонкарда ба миён меояд.

Моддаи 4. Хднгоме ки ягон давлати бузурги иштирокчии шартномаи мазкур набуда ба амнияти кдламрави яке аз тарафхои ахду паймонкарда тахдид кунад, тарафи тахдидшуда мачбур мешавад, ки ба тахдидкунанда чанг эълон кунад, дар ин сурат, ду давлати дигар ухдадоранд, ки нисбати иттифокчии худ бетарафии хайрхохона эълон кунанд. Дар чунин холат, хар кадом барои худ имконият ба даст медароранд, ки барои ширкат дар кори умумии иттифок дар вак,ти барои худ кулай ба чанг дароянд.

Моддаи 5. Агар барои осоипггагии яке аз тарафхои олии ахду паймонкарда хатаре ба миён ояд, ки дар модцахои кдблй дар назар дошта шудаавд, пас тарафхои олии ахду паймонкарда оид ба чорахои харбии якчоя амал кардан мас- лихдт мекунанд.

Онхо ухдадор мешаванд, ки дар хар мавриди ширкат дар чанг бе ризоияти байнихамдигарй оташбас эълон намекунанд, сулх ва ё шартнома намебанданд.

14

Моддаи 6. Тарафхои олии ахду паймонкунанда ба хдмдигар ваъда медихднд, ки мазмун ва мавчудияти шартномаи мазкурро махфй нигох медоранд.

3. КАРОРИ МАЧДИСИ КУМИТАИ МУДОФИАВИИ ИМПЕРИЯМ БРИТАН ИЯИ КА БИР АЗ 22 МАРТИ СОЛИ 1905

1.Таъсири моро дар Техрон бояд нигох дошт ва агар имкон бошад, онро (яъне Техронро) вазифадор кардан зарур аст, то мо битавонем сохтмони рохи оханро дар Эрон назорат кунем, зеро он дар оянда аз чихати стратегй, инчунин тичоратй, омили мухим хохдд шуд.

2. Максади мо хам аз чихати тичоратй ва хам аз чихати стратегй нигох доштани вазъияти мавчудаи Эрон аст.

3. Талаби асосии моро дар сохили халичи Форс кдтъиян химоя кардан лозим аст...

4. АЗ СОЗИШНОМАИ БАЙНИ ИМА ВА ЧУМX,УРИИ ДОМИНИКАН АЗ 8 АПРЕЛИ СОЛИ 1907

П. Хукумати Чумхурии Доминикан. дар асоси конун ба чамъоварандаи кулл ва ёрдамчиёни у додани хакди гумрукиро таъмин мекунад ва ба онхо хама гуна ёрию мадади зарурй мерасонад ва ба тавассути хокимияташ пурра химоя мекунад. Хукумати ИМА ба чамъовари кулл ва ёрдамчии у хама гуна ёрие, ки барои ичрои вазифахои онхо лозим мешавад, мерасонад.

Ш. То вацте ки Чумхурии Доминикан карзхои худро аз руйи ухдадорй адо накунад, кдрзи давлатии он бе розигии пешакии байни хукумати Чумхурии Доминикан ва Иёлоти Муттахида зиёд карда намешавад. Чунин созишнома барои тагйир додани бочхои молхои воридотй низ зарур аст.

С АНАХ,ОИ МУХИМ

1853 - 1856 1877 - 1878 З.Ш . 1878

июни с. 1878

1872

1882 1893-1898

1894 1898 1900

1904-1905

- чанги Kjjhm- чанги Русияю Туркия- дар Сан - Стефано баста шудани Созишномаи

сулх дар байни Русия ва Туркия- Конгресси Берлин барои аз нав дида барома-

дани Созишномаи сулх,и Сан-Стефано- чазирах,ои Рюкю ва Тайванро ишгол карданй

Чопон- ташкил ёфтани «Иттифоки Сегона»- чазирах,ои Гавайро забт карданй ИМ А- ба Сеул хучум карданй сипохиёни Ч,сшон- Пуэрто-Рикоро ишгол карданй ИМ А- Триполитанияро аз Туркия кашида гирифтани

Италия- чанги Русия ва Чрпон

15

1870-1871 - чанги Фаронсаю Пруссия1908 - Салоникаро забт карданй Австро-Венгрия, аз

Х,ерсоговина 1910 - ба генерал-губернатории Ч,опон табдил ёфтани

Корея1914 - мавриди истифода карор гирифтани Канали

Панама

— САВОЛ ВА СУП О РИ Ш ------------------------------------------------1.Чаро муносибатхои байни мамлакатхои империалиста тезу тунд шуданд? 2. Сармоядорон барои ба тарафи худ кашидани халк кадом роху воситахоро истифода мебурданд? 3. Зиддиятхои байни Англия ва Олмон дар чй ифода ёфта буданд? 4. Дар бораи забткорихои империализми Фаронса мисолхо биёред. 5. «Иттифоки Сегона» ва «Антанта» кай ва чй тавр ташкил ёфтаанд? 6. Дар бораи ду чанги Русия бар зидди Туркия маълумот дихед. 7. Чаро империализми Фаронса бо Англия муросо мекард? 8. Дар бораи сиёсати мамлакатхои империалистии Аврупо дар нимчазираи Балкан накл кунед. 9. Дар бораи огози мустамликазабткунии ИМА чихо медонед? 10. Сиёсати «дархои кушод», ки нисбати Чин эълон карда шуда буд, чй маъно дорад? И . «Дипломатияи доллар» ва «дарраи калон»-и ИМА чиро ифода мекунад? 12. Дар бораи чанги Чопон бо Чин ва Корея итти- лоъ дихед. 13. Кадом давлатхои империалиста гунахгорони асосии Чанги якуми чахонй мебошанд? 14. Санадхои мавзуъро омухта, мазмуни онхоро шарх дихед. Оё ин санадхо дар бораи сиёсати исти- логаронаи хоричии давлатхои империалиста маълумот медиханд? 15. Аз мавзуъ хулоса бароред.

16

БОБИ IIМАМЛАКАТХОИ АВРУПО ВА АМЕРИКА

§ 2. АНГЛИЯ ДАР СОЛХОИ 50-60-УМИ АСРИ XIXБолоравии саноат ва гичорат. Дар саноат ва тичорати

солхои 50-60-уми асри XIX Англия мавкеи хукмронро ишгол кард. Он ба табадцулоти саноатии дар Англия баамаломада ва горатгарии берахмонаи мустамликахо вобастагй дошт. Яке аз сабабхои дигари мухиме, ки болоравии босуръати саноати Англияро таъмин кард, бархамдихии усули фармонфармоию манъкунй ва ба ивази он чорй намудани тичорати озод мебо- шад. Бекор карданй ^онун дар бораи нони соли 1846 ва боч ба молхои ба Англия воридшаванда, исботи ин суханхо мебо- шанд. Аз чунин кор саноат ва сохибкорони Англия бурд карданд. Онхо дар бозорхои худ аз ракобати ракибони хоричй наметарсиданд, чунки сифати молхои англисй баланд буд. Дар солхои 60-ум саноатчиёни Англия тавонистанд, ки бо Ф аронса, Белгия, Италия. Австрия ва давлатхои Олмон якчанд шартномахои нафъовари тичоратй банданд.

Сармоядорони Англия бозорхои чахонро бо ёрии тичорати озод аз мол пур карда, бо ин рох ба дастгирии сармоядорони як катор мамлакатхои чахон ноил шуданд. Онх,о дар мамлакатхои худ точирони Англияро дастгирй мекарданд. Дар навбати худ, сармоядорон ва точирони он мамлакатхо бозорхои Англияро аз махсулоти кишоварзй таъмин карда, аз он чо молхои саноатии нисбат ба мамлакатхои худ арзонтару баландсифаттарро харида мебурданд ва бо ин рох даромади калон мегирифтанд.

Конвсрторн Бессмер

17

Англия - «устохонаи ч ахон ». Дар солхои 50-60-уми асри XIX Англия ба «устохонаи чахон» табдил ёфт. Д ар ин мамла- кат рохи охан бар дигар намудхои накдиёт голиб баромад, киштихои бугй киштихои бодбондорро аз истифода танг карда бароварданд. Дар натичаи ин, аз як чо ба чойи дигар бур- дани борхо тезтар ва арзонтар гардид. Д ар Англия ин навгонй ба ривочу равнаки тичорату сохибкорй кумак расонид.

Солхои 1857 ва 1866 иктисодиёти Англияро бухрони бар- зиёдистехсолкунй фаро гирифт, вале он дар ин мамлакат та- моюли ру ба тараккии пуравчи сармоядориро боздошта ната- вонист. Барои исботи ин хулоса чанд мисол меорем. Дар охи- ри солхои 60-ум дар Англия истехсоли ангишт нисбат ба Олмон 5 маротиба ва нисбат ба ИМ А 4 баробар афзуд. Он нисфи чуяни чахониро истехсол мекард. Муваффакияти Англия мах- сусан дар саноати бофандагй беназир буд. Солхои 60-ум вай дар саноати худ нахи пахтаро баробари чамъи хамаи мамлакатхои чахон истифода мекард.

Д ар миёнахои асри X IX дар корхонахои бофандагии Англия 21 млн дуки механикй истифода бурда мешуд. Соли 1870 бошад, он ба 35 млн адад расид. Иктидори харакат- дихандахои дарунсузи дар саноат ва накдиёт маъмулбуда дар соли 1870 ба 4,5 млн кувваи асп расид. Дар ин соха Англия аз Олмон 1,5 баробар ва аз Фаронса 2 баробар пеш гузашт.

Сохти сиёсии Англия. Англия на танхо дар саноат ва тичорат бо суръат пеш рафт, балки дар тарзи идоракунии давлат низ дигаргунихои чиддй ба амал овард. Д ар ин дав- ра дар Англия хукмронии сиёсии буржуазияи саноатй мукаррар гардид. Сохти парламентии идоракунии Англия мустахкам шуд. Хаиуз соли 1832 палатаи чамоахо таш кил ёфта буд. Д ар солхои 50-60-ум ин палата палатаи лордхоро фишор дода, ба неруи дую мдарача табдил дод. Ин кор таъсири сиёсии хокимияти маликаро хеле паст фаровард. М алика Виктория ва хамсари у ш охзода А лберт Саксен- Кабургй хамеша ба кОрхои парламент дахолат мекарданд. Онхо мисли пеш тара хокимиятро ба нафъи аш рофони фео- далй ва рухониён истифода бурданй буданд. Д игар ба м алика муяссар намешуд, ки ба татбики конунхои кабулкар- даи парламенти мамлакат халал расонад.

18

Он вакт дар Англия хдмагй 2 хизб мавчуд буд - консерва- торон (тори) ва либералхо (виги). Аз соли 1832 cap карда, дар мамлакат, асосан, либералхо хукмрони мекарданд, вале онхо конунхо ва урфу одатхои асримиёнагиро бекор накарданд. Додхоххо дар додгоххои Англия мисли пештара мурофиаи додгохиро бо либоси мантия ва муйсари сунъй дойр мекарданд. Донишгоххои Оксфорд ва Кембрич сохти табакавию ашрофии идора ва таълимро нигох медоштанд.

Дар хукмронии Англия хизбхои консервативй ва либералй бо хамдигар ракобат мекарданд. Гох яке ва гох дигаре ба сари хокимият меомад. Ба либералхо муяссар шуд, ки муддати дуру дароз консерваторонро аз хокимият дур кунанд. Д ар зарфи солхои 1846-1868 торихо хамагй 3 сол дар сари кудрат буданду халос, 17 соли дигари ин мудцат либералхо дар сари хокимият меистоданд. Онхоро аксарияти гуруххои сиёсии ба торихо зидбуда дастгирй менамуданд, зеро тарзи хукмронии ин хизбро хуб меписандиданд.

Дар интихоботи парламента хамон хизбе голиб мебаро- мад, ки ба чонибдории он зиёда аз нисфи интихобкунандагон овоз диханд. Х,амон хизбе галаба карда метавонист, ки ба аксарияти оммаи халк - сохибкорон, сармоядорон, точирон, кишоварзон ва зиёиён нафъ оварда тавонад. Сиёсати иктисо- дии либералхо ба тараккиёти саноату тичорат ва ба хаёти чамъиятии Англия бештар ворид шудани арзишхои демократй шароити мусоид фарохам меовард.

Ба империям мустамликавй табдил ёфтани Англия. Англияи сармоядорй кайхо ба сиёсати истилогаронаи фаъолона шуруъ карда буд. Дар солхои 50-60-уми асри XIX бошад, баъди дар Чанги Крим шикает хурдани Русия суръати чангхои истилогаронаи Англия боз хам афзуд. Аз дарачаи баланди тараккиёти иктисодиёт ва флот истифода бурда, хукумати Англия бо хар рох ракибони худро аз бозорхои чахон фишор дода мебаровард. Сиёсати хоричии Англияро манфиатхои сармоядорон ва вази- фахои истилогаронаи британй муайян мекарданд. Агар манфиати сармоядорони Англия талаб мекард, ки дар ягон давлат неруе дастгирй карда шавад, хукумат ба ин кор мусоидат мекард. Рохбари хамонвактаи либералхо Палмерстон, ки сарвазири Англия хам шуда буд, боре иброз дошт: «Британия иттифокчиё-

19

ни доимй надорад. Он танхо манфиатхои доимй дорад». Ба ин нигох, накарда, барои руйпуш карданй максадхои аслии сиёсати хоричии мамлакат, диплом атхои англис хамеш а ва дар хама чо дар бораи хохони сулх будани Британияи Кабир бар- дуруг лоф мезаданд. Барои ба даст даровардани мустамликахо ва ё тахти таъсири худ даровардани ин ва ё он давлат сиёсат- мадорони англис аз хар гуна бахона истифода мебурданд. Ма- салан, Англия дар Ш арки Наздик тарафи Туркияро бо он сабаб гирифт, ки гуё онро аз тачовузи Русияи подшохй дифоъ мекарда бошад. Дар амал вай дар ин чо сиёсати истилогаронаи худро татбик намуда, Туркияи заифшударо вассали худ гардониданй буд.

Англия халки мустамликахои худро берахмона истисмор мекард. Ин давлат дар миёнахои асри XIX мустамликахояшро ба манбаи ашёи хом ва бозори молфурушй табдил дод. Соли 1860 Англия дар Хиндустон нисбат ба тамоми давлатхои Аврупо ва ИМ А 2 маротиба зиёдтар газвор фурухтааст. Дар худи хамин давра хачми молхое, ки аз Англия барои фуруш ба мамлакатхои Ш арки Дур (Чин, Чопон, Корея ва г.) бурдааст, нисбат ба молхое, ки дар мамлакатхои Аврупо фурухта буд, якуним баробар зиёд аст. Аз се як хиссаи тичорати хоричии Англия ба мустамликахо рост меомад.

Чунин тичорат ба хазинаи Англия хар сол садхо миллион фунт-стерлинг даромад меовард. Сохибкорони англис аз мустамликахо сарватхои афсонавй гун мекарданд. Хамаи ин Англияро водор мекард, ки сиёсати истилогаронаи хоричии худро давом бидихад. М асохати мустамликахои Англия кдламрави бузургро ташкил мекард. Ахолии онхо зиёда аз 200 миллион нафарро ташкил медод.

Дар солхои 1856-1858 Англия, Фаронса ва Русия аз мушкилихои сулолаи Син истифода бурда (шуриши тайпинхо ба амал омада буд), ба гардани Чин Созишномаи сулхи Тянсзин (соли 1858)-ро бор карданд. Мувофики он Чин мачбур шуд, ки бандархои худро барои тичорати хоричй кушояд ва ба хоричиён ичозат дахад, ки ба дохили мамлакат даромаца, молхои худро бе пардохти боч фурушанд. Faftp аз ин, Чин бояд ба голибон товони чанг хам медод. Соли 1860 Англия бо хамрохии Фаронса ба Чин тачовузи нав ташкил карда, шахри Пекинро ишгол намуда, касрхои императорро горат

20

ва бомбаборон кард. Бо ин рох, онхо Чинро мачбур карданд. ки ба шартномаи сулхи боз хам асоратовартар имзо гузорад.

Дар солхои 50-ум Англия ва ИМА ба души Чопон низ шартномаи асоратоварро бор карданд. Дар солхои 1856-1857 Англия бар зидци Эрон чанг карда, ба гардани ин давлат хам шартномаи беацолати сулхро бор карц. Соли 1849 бошад, шуриши сикххоро дар музофоти Панчоби Х,индустон пахш карца, истилои ин цавлатро ба охир расонид. Дар натичаи ин, мамлакати бузур- ги дорой 170-190 миллион нафар ахолй цошта ба ихтиёри ширкати бузурги Вест-Инция гузашт.

Дар охири солхои 60-ум Англия бар зидци Хдбашистон чангица. онро тобеи хуц гарцониц. Дар солхои 50-60-уми асриXIX Англия цар минтакахои цигари кураи Замин низ сиёсати забткоронаи хуцро цавом цоц. Хамин тарик, Британияи Кабир ба империяи бузурги мустамликавй табцил ёфт.

Х,аракати ичтимой. Дар натичаи тараккиёти саноати фаб-- рикй ва цар онхо ба таври васеъ истифоца бурца шуцани мо- шинхо, мехнат шидцатноку пурмахсултар гарциц. Бо хамин рох. сохибкорон кусури то 10 соат кам карданй рузи кориро бароварданд. Мухочират аз Англия ба ИМА. Канада ва Австралия цар солхои 50-ум ва 60-ум нихоят зиёц шуц. Англияро зи- ёда аз 3 миллион нафар одамон тарк карданд Барои хамин дар саноат кувваи коргарй намерасид. Аз ин сабаб, музци мехнати коргарон афзуда, ба пастшавии харакати чартистй оварда расонид. Ин холат, дар навбати худ, обрую эътибори буржуазияро дар байни мехнаткашон зиёд карц.

Харакати коргарй, асосан. мохияти иктисодй дошт. Коргарон тез-тез корпартой мекарданц, то ки сохибкорон музди мехнати онхоро зиёд кунанд. Авчи баланди харакати корпартой ба солхои 1857-1860 рост омад. Аксарияти корпартоихо цар он цавра барои коргарон бо муваффакият анчом меёфтанц. Сохибкорон тавассу- ти гузашткунихои хуц ба коргарон ва табакахои цигари мехнаткашон исбот намуцанц, ки цар байни табакахои ичтимой муросо мумкин аст.

Иттифокхои касабаро цар Англия «тред-юнионхо» мено- миданц. Дар аввал тред-юнионхо дар мавкеи аз корпартой даст кашицан ва бо сохибкорон бо рохи «ципломатияи сано- атй» хал карцани мухолифатхои мехнатй буцанц.

21

Ин вак,т дар Англия то 1600 тред-юнионхо мавчуд буданд. Онхо олоти хуби химояи манфиатхои аъзоёни он гардиданд.

Хазинаи тред-юнионхо сол то сол аз маблаг пуртар мешу д. Дорой маблаги калон будан ва ба сохибкорон гуфтушунид

карда тавонистан аз кормандони иттифокхои касаба до- нишхои баландро такозо мекард. Котибхои интихобии пештара, ки бепул кор мекарданд, охиста-охиста бо кормандони маошхури баландмаълумоти касабавй иваз карда шуданд.

МАЪХАЗ ВА САНАДХ.О

1. ДАР БОРАИ РУШДИ МУСТАМЛИКАХОИ МУХОЧ.ИРИНИ БРИТАНИ (ИКТИБОСХО)

Баъди аз даст додани мустамликахои Америка, Англия забткунии мустамликахоро дар дигар клеммой чахон огоз кард...Хамин тарик, вай аз голландихо Сейлон (дар соли 1796), Гвиана (дар соли 1803) ва Димогаи Умед (дар соли 1806)-ро ба даст даровард, айнан админ тавр Тринидади Испания ишгол карда шуд (дар соли 1807), чазираи Маврикия (дар соли 1810) ва чази- рахои дигари Вест-Индияро Англия аз Фаронса кашида гирифт. Англия хукмронии худро дар сох,илхои гарбии Африко ва Хиндустон адм таъмин намуд. Еайр аз ин, дар Австралия ва Канада мустамликакунии типи тамоман дигар чорй гардид. Хамин тарик, дар пахдкунии мустамликагардонии англией мо чор самги асосиро мебинем, аниктараш: 1) дар Вест-Индия; 2) дар Канада; 3) дар Австралия ва 4) дар Африко.

Вест-Индия. Дар ин мустамликахо манфиати асосии Англия мутамарказо- нида шуд. Онхо дар як муддати кутох, сарчашмаи афзоиши босуръати бойигарй гардиданд ва дар охири садсолаи гузашта (асри XVII) тичорати вестиндй дар доирах,ои бозоргонии Лондон ва Бристон эътибори калон пайдо намуданд ...

Мустамликахои австралиягй... Аз чиадти хусусияти худ онхо ба мустамликахои вестиндй монанд нестанд. Ин мустамликахо барои садхо адзор мухочирони англис ватанхои нав мебошанд, ки ба он тарафи укёнус барои ташкил карданй давлати нав адракат карданд. Онхо бо якчоягии Канада бештар аз дигар мустамликахои англией бо маънои пурраи худ *Британияи Кабиру Калон*-ро ташкил мекунанд, ки имруз дар бораи он ин кддар бисёр сухан мекунанд...

Канада. Хушбахтона, Англия дар баробари аз даст додани сездах мустамли- каи Америка, мулкхои ба наздикй аз Фаронса зада гирифтаи худро аз даст надод. Нюфаундлен, Шотландияи Нав ва Брауншвейга Нав ба вай содик монданд, мнчунин музофоти Квебек. Соли 1867 адмаи ин музофотхо ба мулки ягона- Канада (доминиони Канада) муттахнд карда шуданд... Ба ин мустамликахо хам, чун дар Австралия, мо муттасил кучида омадани мухочирони англиеро мебинем, ки онхо адм максади саноатй доранд...

Мулкхои Африкой. Кисми бепггари мустамликаи англией дар Африко натичаи забткунихо мебошанд. Англисхо соли 1795 Каплендро забт карданд, баъд онро соли 1803 ба Холландия дода, соли 1806 баргардонида гирифтанд...

22

2. АЗ КОНУН ДАР БОРАИ ИСЛОХОТИ СОЛИ 1867

2. Кдрори мазкур ба Шотландия ва Ирландия марбут нест ва хдм ба низоми мавчудаи интихоби аъзои парламент аз донишгоххои Оксфорд ва Кембрич ягон зарра дахл надорад.

Кисми 1. ХУКУКИ ИНТИХОБОТ

3. Аз соли 1868 cap карда, минбаъд хдр як марди калонсол хукук, дорад хдмчун интихобкунанда аз кдйд гузарад ва баъди аз кдйд гузаштан ба номзад ва ё номзадао ба парламент аз хдвзаи интихоботи шахрии мазкур овоз бидихдд, ба шарте ки ба талаботи зерин чавобгу бошад:

- агар ба балогат расида (яъне 21-сола бошад) ва доги судй надошта бошад;- ба руйихати сохибони хонахо ва ичорагирандахои хонахои истикоматй

дохил карда шуда, ба фоидаи камбагалон андоз пардохта бошад...- илова бар ин, ягон нафар набояд хдмчун интихобкунанда ба кдйд гирифта

шавад, агар у танхо ичорагири бинои истикоматй бошад.4. Аз соли 1868 cap карда, минбаъд хар як марди калонсол хукук дорад хдм

чун интихобкунанда аз кдйд гузарад ва хдмчун шахси аз кдйд гузашта ба номзад ва ё номзадхо аз хдвзаи интихоботи шахрии мазкур овоз бидихад, ба шарте ки у ба талаботи зерин чавобгу бошад:

- агар ба балогат расида ва доги судй надошта бошад;- агар дар хдмин хдвзаи интихоботи дар давоми сол - пеш аз рузи охирини

июл бо даромади солонаи 10 фунт-стерлинг ва зиёда аз ин дар манзиле ичора- нишин аст...

Кисми П. ТАКСИМОТИ Ч.ОЙХО

17. Минбаъд хдмаи хдвзахои интихоботии ахолиашон камтар аз 10 хдзор нафар аз руйи бахисобгирии соли 1861 танхо якнафарй узви парламентро инти- хоб мекунанд...

18. Минбаъд дар шахри Манчестер ва хдвзахои интихоботии Ливерпул, Бирмингем ва Лидс мувофикдн 3-нафарй аъзои парламентро интихоб менамоянд.

19. Дар хамаи парламентхои оянда як намоянда аз Донишгохи Лондон интихоб карда мешавад...

САНАХ,ОИ МУХИМ

1832 - ташкилёбии палатаи чамоахо 1837-1901 - солхои хаёти малика Виктория 1859-1867 - солхои хукмронии хизби либералхо 1857-1866- с о л х о и б у х р о н и и к т и с о д и и б а р з и ё д -

и стех со л к у н й дар Англия 1856 -1857 - чанги Англия бар зидци Эрон

23

1860 -

1858 -

----- САВОЛ ВА СУПО РИШ ----------------------------------------------1.Чаро дар Англия солх,ои 50-уми асри XIX саноат ва тичорат та- раккй карданд? 2. Исбот кунед, ки солхои 50-ум ва 60-уми асри XIX Англия ба «устохонаи чахон» табдил ёфт. 3. Сохти давлатии Англияро шарх дихед. 4. Он вакт дар Англия кадом хизбхо фаъолият мекарданд? 5. Сиёсати хоричии Англия дар солхои 50-ум ва 60-уми асри XIX ба кадом максадхо хизмат мекард? 6. Англия чй тавр ба импе- рияи мустамликавй табдил ёфт? 7. Аз хуччати якуми мавзуъ дар бораи самтхои мустамликазабткунии Англия маълумот дихед. Гуед, ки он дар кучо, кай ва кадом мамлакатхоро ба даст даровард. 8. Оё шумо дар бораи ширкати «Вест-Индия» маълумот дода метавонед? 9. Дар бораи харакати ичтимоии Англияи солхои 50-ум ва 60-уми асри XIX далелхо биёред. 10. Хуччати 2-юмро мутолиа карда, оид ба ислохоти соли 1867-и Англия фикри худро баён кунед. 11. Аз мавзуъ хулоса бароред.

§ 3. АНГЛИЯ ДАР ОХИРИ АСРИ XIX - АВВАЛИ АСРИ XX

Мавкеи аввалро дар саноат аз даст додани Англия. Солхои 50-ум ва 60-уми асри XIX Англия давлати аз хама калонтари- ни саноатии чахон буд. Махз дар он чо аввалин шуда та- баддулоти саноати огоз ёфт. Мошинхои сермахсули англией мехнати хазорон одамонро сабук мекарданд. Фабрика ва за- водхои аввалин хам дар Англия сохта шуданд. Баъди Англия табаддулоти саноатй дар мамлакатхои дигари тараккикардаи чахон ба амал омадан гирифт.

ИМА ва Олмон дар дахсолахои охири асри XIX охиста- охиста ва бемайлон дар истехсоли махсулоти маъданй, хими- явй ва электротехники аз «муаллими худ» - Англия пеш гу- заштанд. Хиссаи чахонии Англия дар истехсолоти саноатй муттасил кам мешуд.

Дар солхои 60-ум Англия нисфи чуяни чахониро истехсол мекард, вале соли 1890 хамагй 28,7 фоиз ва соли 1913 13,2 фо- изи онро истехсол мекардагй шуд. Хачми истехсоли махсулоти дигари саноатй ва инчунин кишоварзй низ паст шудан гирифт.

аз тарафи Англия, Фаронса ва Русия бо Чин бастани Созишномаи асоратовари Тянсзин тачовузи Англия ва Фаронса бар зидди Чин

24

Ба ин холат бухрони иктисодие, ки Англияро аз огози солхои 70-ум то аввали солхои 90-ум фаро гирифта буд, низ сабаб шуд. Тачхизоти техникии корхонахои саноатии Англия кухна шуд. Мамлакатхои дигар бошанд, аз сабаби он ки тараккиёти саноатии онхо дертар огоз ёфта буд, имконият доштанд. ки дар истехсолот тачхизоти хозиразамони нисбат ба Англия сермахсултарро ба кор баранд. Аз сабаби чангхои дуру дарози истилогаронааш Англия мачбур шуд, ки бешгар барои зарура- ти чанг махсулот барорад. Чунин давлат дер ё зуд дар ракобат бо давлатхои дигар шикает мехурад. Хдмин тавр хам шуд.

Д ар охирхои асри XIX - аввали асри XX макоми «устохонаи чахон» аз Англия ба ИМ А ва Олмон гузашт. Ин давлатхо дар чахон мувофикан ба чойхои якуму дуюм ба- ромада, Англияро ба чойи сеюм фароварданд.

Дар Англия хукмрон гардидани олигархияи молиявй. Бухрони иктисодии охири асри XIX ба рафти тараккиёти Англия таъсир расонид. Дар он чо марказонидани сармоя ба амал омад. Иттиходияхои аввалини инхисорй дар саноати химия, собунпазй, калобареей, истехсоли тамоку ва гайра ташкил ёфтанд. Дохилшавии Англия ба давраи империализм ба пурзуршавии ширкатхои инхисорй сабаб шуд. Ин раванд дар фаъолияти бонкхо бештар дида мешуд. Дар арафаи Чанги якуми чахонй 12 бонки англией то 70 фоизи сармояи бонкиро дар ихтиёри худ нигох медоштанд. Махз онхо дар иктисодиёт ва молияи мамлакат макоми фармонфарморо сохиб буданд.

Дар саноат хам иттиходияхои гуногуни инхисорй ба вучуд меомаданд. Яке аз хусусиятхои сарм оядории инхисории англис аз он иборат буд, ки дар саноати сабук нисбат ба саноати вазнин ширкатхои инхисорй зиёдтар буданд. Ш ир- кати «Каутс» дар сохаи истехсоли калоба инхисор шуда буд, ширкати «Дорнан-Лонг» дар сохаи истехсоли киштй, ширкати «Армстронг-Уитворс» бошад, дар истехсоли лавозимоти харбй хукмрон буд.

Баъзе инхисорихо дар мустамликахо барои истехсол кар- дани ашёи хом махсус гардонида шуда буданд. Д ар хамин ка- тор яке аз инхисорхои калонтарини Англия «Ш иркати Африкой Чанубй» меистод. Он ба истехсоли тиллои заминхои нопайдоканори Африкои Чанубй машгул буд. Сармоядорони англис сарвати худро, асосан, дар бонкхо нигох медоштанд.

25

Ин холат имконият намедод, ки саноати мамлакат бо суръати тез таракдй кунад.

Ягон давлати дигари чахон мисли Англия дар ихтиёри бонкхо ин кадар пули зиёд надошт. Сохибкорони англис сармояи худро бештар ба мустамликахо мебароварданд. Баро- вардани сармоя ба мамлакатхои дигари Аврупо, ИМ А, Америкаи Лотинй дар чойи дуюм меистод.

Дар охирхои асри XIX - аввали асри XX якшавии сармояи саноатй ва сармояи бонкии Англия ба амал омад. Дар натича дар мамлакат олигархияи молиявй хукмрон гардид.

Системаи сиёсии Англия дар охири асри XIX - аввали асри XX. Сохти сиёсии Англия дар рафти инкилоби буржуазй ва баъди он ба вучуд омада, дар охирхои асри XIX - аввали асриXX такмил ёфтааст. Англия давлати мутлакияти парламента гардид. Хокимияти мутлаки шохй (ё худ малика) тавассути конститутсия ва парламент махдуд карда шуд. Ин вакт, мисли асархои миёна, шох дар мамлакат макоми баланд надошт. К абинета вазирон тамоми корхои амрдихию ичроияро дар ихтиёри худ дошт.

Д ар Англия системаи духизбии хокимият ба хукми анъана даромад. Либералхо (виги) ва консерваторхо (тори) мисли пештара бо навбат (кадомашро, ки интихобкунандагон инти- хоб кунанд) ба сари хокимият меомаданд. Системаи духизбй манфиати аксарияти ахолии мамлакатро ифода мекард.

Вакте ки яке аз ин хизбхо дар сари хокимият мешуд, хиз- би дигари дар опозитсиямонда ба фаъолияти хизби хукмрон назорат мекард. Барои сиёсати давлатии гуё нодурусташ хизби оппозитсионй хизби хукмронро ба зери танкиди сахт мегирифт. Д ар баробари ин, вай ба интихобкунандагон ваъдахои бисёр медод, ки агар дар сари хокимият мебуд, дар сиёсати дохилию хоричй чй тавр раф тор мекард. Ва- килони хизби оппозитсионй барои ин максад минбари парламентро хам сам аранок истифода мебурданд. Бо хамин рох, хизби оппозитсионй то интихоботи оянда диккати интихобкунандагонро ба тарафи худ мекашид. Д ар интихоботи парламентй кадом хизбе, ки голиб мебаромад, кабинети вазиронро таш кил мекард ва намояндаи он сарвазир таъин карда мешуд. Хамин тарик, аз соли 1868 cap

--------------------------------------------- 26

карда, то сарш авии Чанги якуми чахонй хамдигарро иваз намуда, намояндагони ин х,избх,о - гох Гладстону Дизраелй ва гох Чемберлену Солсбери ба хукумати Англия рохбарй карданд. Яке ба захматкашон гузашт мекард, дигараш ба инхисорхо, яке дар сисёсати хоричй муваффакдят ба даст меоварду дигараш дар сисёсати дохилй. Баъзан хукмронии ин ва ё он хизби сиёсй дар хамаи ин самтхо бомуваффакият сурат мегирифт. Д ар ин маврид интихобкунандагон хамон хуку- мат, дурусттараш хамон хизби хукмронро аз нав интихоб ме- намуданд.

Системаи духизбй мохияти системаи демократии Англияи онвактаро ифода мекард.

Мохияти империализми англис. Кабинети Гладстон, ки соли 1868 ба сари хокимият омад, ба сиёсати дохилй бештар ахамият дод. Аз он чумла, он дар интихобот ба парламент овоздихии пинхонии интихобкунандагонро чорй намуд, тред-юнионхоро конунй гардонид. Ин хукумат ислохоти додгохиро ба амал ба- ровард, хариду фуруши мансабхои харбиро манъ кард, барои хизматчиёни давлатй имтихон чорй намуд. Ин конунхо хуб буданд. Вале конун дар бораи дар назди корхонахо манъ карда шудани ташкили гирдихамоихо бар зидди мехнаткашон буд. Ш ояд аз хамин сабаб бошад, ки дар интихоботи соли 1876 хдз- би либералй шикает хурд. Солхои 1876 - 1880 ба кабинети вази- рон консерватор Дизраелй рохбарй кард.

Консерваторхо бештар ба сиёсати истилогаронаи хоричй машгул шуданд. Дизраелй боре изхор карда буд, ки Англия «аз ислохот монда шудааст». Барои хамин вай бояд «дам гирад».

Соли 1875 Д израелй бо хилаю найранг аз хидеви М иср сахмияхои зиёди Канали Суэтсро харида гирифта, Англияро шарики сохтмони ин канал гардонид. Соли 1876 Д израелй малика Викторияро «И м ператорбонуи Х,индустон» эълон кард. М алика бош ад, барои дар мустамликазабткунии Англия корнам ой кардан, ба Д израелй унвонхои фахрй граф Биконсфилд ва лордро тухфа кард.

Кабинети консерваторхо дар Ш арки Наздику Миёна ва дар Африкои Чанубй сиёсати истилогаронаро пеш гирифт. Дар сиёсати шаркди худ империализми Англия бо Туркияи феодалй такя мекард. Туркия барои вай хам бозори мувофики

27 --------------- .

молфурушию сармоягузорй ва хам барои давом додани исти- лои Балкану Ш арки Наздик такягохи боэътимод буд. Соли 1878 Англия ба ивази дастгирии Туркия дар чанги солхои 1877- 1878 бар зидди Русия аз Туркия чазираи Кипр�