���������� � �� ����������

��� ������������ ��

- 1324 مهدي،، راد حسنيانم: سرشناسهو پديدآور .راد مهدي محسنيان/ ارتباط در ايران هاي فرهنگي ريشه: عنوانو مدارك علمي ايران،:تهران: مشخصات نشر .1387پژوهشگاه اطالعات

.جدول:.ص 165: مشخصات ظاهري 2-63-7519-964-978: شابك

فيپا: نويسي وضعيت فهرست[ص: كتابنامه: يادداشت .159 [-165.و فرهنگ: موضوع .ايران--ارتباط.هاي اجتماعي جنبه--ارتباط: موضوع.ايران--فرهنگي ارتباط ميان: موضوع

و مدارك علمي ايران: شناسه افزوده .پژوهشگاه اطالعات65/94P/ الف9م3 1387: بندي كنگره رده

23/302: بندي ديويي رده1273355:شماره كتابشناسي ملي

و خدمات كتابداري چاپار شركت اطالع: مركز پخش 88903798-88899680: تلفن-رساني

ايفرهنگيهاشهير رانيارتباط در رادانيمحسنيمهد: سندهينو

محسن سلسله: راستاريو

و نسخه حروف )teleworking@gmail.com(عليرضا كبودان: پرداز نگار

ايران اطالعاتفناوريو علوم پژوهشگاه: حق چاپ© 1390 دوم:نوبت چاپ

نسخه 1250:شمارگان محمد محمدي بزنج:ناظر فني چاپ

ISBN: 978-964-7519-63-2 978- 964-7519-63-2:شابك

تومان 4500:متيقخ:يپستينشان 1090ن، ساختمان فجر، شمارهيانقالب، چهارراه فلسطابانيتهران،

13185- 1371:پ.ص،66462254:نمابر،66951430و 66494980:تلفنwww.irandoc.ac.ir گاه نشاني وب :

و فناوري اطالعات ايران است كه با همكاري انتشارات چاپار منتشر شده است .اين كتاب از سلسله انتشارات پژوهشگاه علوم

����� !���

9 ............................................................................................................................. مقدمه

15 ............................................................................................... تدابير ارتباطي ايراني:فصل اولو تمدن جايگاه انديشمندان يازده قرن نظم 15 ....................................... نويس ايران در تعامل فرد، جامعه

و ضرب از شعر و عوامالمثل، نمادي 22 ............................................................. تعامل نخبگان

24 ................................................................................. نابسامان ايرانـسامانبهاي دوران

25 ........................................................................................................ هاي فرهنگي ريشه

30 ................................................................................... ايراني بر ارتباط چهار وجه از نگرش

30 ...................................................................................... نماي انسان است ارتباط باز.1

31 .............................................................................................. ارتباط ارزش است.2

32 ................................................................................................ است مؤثر ارتباط.3

34 ...................................................................................... داراي قدرت است ارتباط.4

36................................................................. گيري نگرش به ارتباط در استبداد نهادينه شده شكل

38 ..............................................................................................اي بوجود آمدن جامعه ذره

و جادوي ارتباطي 39 ............................................................................................... زرنگي

41 ................................................................................... نگاه مجازي انديشمندان به فرادستان

45 ........................................................................................... تصوير مجازي فرادستان

50 ............................................................................................ تصوير واقعي فرودستان

ـ نا و سكوت، با اوضاع بسامان ـ فرادستي 58 ................................ بسامان اجتماعي رابطه پذيرش فرودستي

66 ....................................................................................... ماندگار شدن رفتارهاي فرودستي

و راهبرد ارتباطي ايراني در انتخاب نقاطي از سه طيف 66 ......................................................... تدبير

و در قطب ديگر،) شبكه اجتماعي( طيفي كه در يك قطب آن، حضور در كنار بيگانه-الف قرار دارد

71 ............................................................................................. حضور در كنار خودي

82 ..................وجود دارد) اندرون(و در قطب ديگر باطن) بيرون(طيفي كه در يك قطب آن ظاهر-ب

و در قطب ديگر عدم سكوت قرار دارد-ج 88 ............. طيفي كه در يك قطب آن، مصلحت در سكوت

و يا فرودست هاي ممكن براي هشت نقش ارتباطي در يكي از دو ايستگاه فرادست مدل گزينه پنداشتي پنداشتي

95..................................................................................................)جادوي ارتباطي(

99 .................................................................................. گروه گريزان از جادوي ارتباطي

103 ..... اي ارتباط انگاره گيري مدل هشتو رابطه آن با شكل زمينه تحوالت فلسفه سياسي در ايران: فصل دومو پس از اسالم"مصلحت عمومي"خالء مفهوم 104 ............................................. در فلسفه سياسي قبل

و مسكويه 106 ............................................. خالء ارتباط افقي در نظام ارتباطي مدينه فاضله فارابي

127 ....................................................... زمينه سوم، پناهگاه گروه گريزان از جادوي ارتباط:فصل سومو نرم سخت 127 ...................................................................................... زمينه در ارتباط زمينه

132 ................................................................................................................ زمينه سومو جامدات در زم 136 .................................................................... ينة سوم مجازيموجودات

138 ..................................................................................... ارتباط حيوان با انسان.1 139 ....................................................................................... ارتباط گياه با انسان.2 139 .................................................................................. ارتباط جمادات با انسان.3 141 .................................................................................... باط حيوان با حيوانارت.4 142 ...................................................................................... ارتباط حيوان با گياه.5 142 ........................................................................................ ارتباط گياه با گياه.6 143 ..............................................................................ط حيوانات با جامداتارتبا.7 143 ................................................................................ ارتباط جامدات با گياهان.8 144 .............................................................................. ارتباط جامدات با جامدات.9

و جامدات با عالم غيب. 10 145 .................................................... ارتباط حيوانات، گياهانو با عالم غيب 145 ............................................................... فراگرد ارتباط انسان ايراني با خدا

146 ................................................................................... ارتباط انسان با خدا-الفار1 146 .......................................................................... سال پيام از انسان به خداـ 147 .......................................................................ـ دريافت پيام از خدا به انسان2ـ خدا) ارسال، دريافت(ـ ارتباط3 148 ............................................................. انسان

149 ............................................................................ ارتباط انسان با هاتف غيب–ب 151 ............................................................................................................... سخن آخر

153 .................................................................................................................................................... پيوستها

و ضرب-1ل شماره جدو مو هاي ارتباطي در نمو المثل سهم هر يك از چهار دسته اصلي اشعار 155 ..... رد بررسي نه

و ضرب-2ل شماره جدو 155 ..............................ي هنجارهاي ارتباطي هاي ارتباطي حاو المثل سهم اشعارو ضرب-3ل شماره جدو تو هاي ارتباطي حاو المثل سهم اشعار حو صيفوي 156 .... هاي مختلف ارتباطزه تبيينو ضرب-4ل شماره جدو تو هاي ارتباطي حاو المثل سهم اشعار گو صيفوي 156 ...... هاي مختلف ارتباطنه تبيينو-5ل شماره جدو تو سهم اشعار مدح خصايص ارتباطي به صيه به سكو اشعار در منظو ت، ر اجتناب از خطر

ـ نابسامان ايرانره دو 157...................................................................هاي بسامانو ضرب-6ل شماره جدو تو هاي ارتباطي حاو المثل سهم اشعار و عناصر صيفو تبيين فراگرد ارتباطي

آن تشكيل 158 ..................................................................................... دهنده

159 ...................................................................................................................... فهرست منابع

مقدمه

پحدود ايسراسـريسـنج از سؤاالت نظريكيپاسخيش، وقتيهفده سال ،يرانـياز خبرنگـاراندل در كميباره ا كشفيتعداد خبرهايل ميشده در مطبوعات يكـردم، بـا شـگفتيران را استخراجنم سري"دم كه چند خبرنگار گفته بودنديد ، هـاآندر واقـع"! بندنـديكند، دستمال نمـيكه دردايهـا كـاران رسـانه اندر معاصر دستيها از رفتاريكيشهير ـ امـروز ازيكـيران را بـه كمـك ي

بيايخ اجتماعيمانده در دل تاريها المثل ضرب .ان كرده بودنديرانانهينهاديارتباطيامروزه حضور هنجارها حتيشده در يارتباطيدر استفاده از ابزارهايران را

غينو مينيا رسانهرين مـ. توان مشاهده كـرديز يرسـد كـه در مكالمـات تلفنـيمـثال بـه نظـرا فرهنگ پاره و اقوام مختلف در طيها قيدقـايعنـيــ ورود به اصل مطلبيشده برايران، مدت

بايپرسه احوالياول ديكديـ ميگر متفاوت است، يه دسترسـياوليها ها در ماهيشود كه بعضيدهزيبه تلفن، دقا شياديق بـه"ييز روسـتايـگر عجلـه"وه ارتباطات چهره بـه چهـرةيرا به همان

ميهايپرس احوال بسيكشدار صرف و ديكنند در واقـع. رونـديسراغ اصل مطلـب مـ هنگامريارجايعنيـيافزار ارتباط اگرچه سخت ـ در همه ا مشابه است، اما نحـوة رفتـاريدنيدستگاه تلفن

ا. با آن تفاوت دارديارتباط بايعلت درين امر را .افتيهر قوميشه فرهنگ ارتباطيردمكيدن ر پردازهينظرل،يكوس هرينويها فرهنگ حاكم بر رسانه پارهشةيمعاصر ارتباطات، ن

مس رسانهيو تأسيريگ جامعه را در نحوة شكل بر. دانديها در آن جامعه ه او،ياساس نظر در واقعايها فرهنگ حاكم بر رسانه زده شد اگر در پارهد شگفتينبا فرهنـگ از پـارهييها ران، رگهيامروز

ايحاكم بر عصر انتشار نخست مـ رانين روزنامه شـيكاغذ اخبار 1837در سـالـيرازيرزا صـالح. شاه قاجار را مشاهده كردو عهد محمديالديم

�� /��� ���� ����� ������ ���

پ ايها ش، پاسخيهفده سال آيرانيآن چند خبرنگار يا در جـوامعي، من را به فكر واداشت كهمكيچون ما، سوا ر آنچه ديسر"المثل چون ضربيتر ار كهنيبسيهاشهيلوهان گفته، رد كه

نمينم سر"اي"بندنديكند، دستمال ن" بر باد دهدميسبز زبان سرخ، بايرا د جستجو كرد؟يزجدياالت متحده آمريا ويژهبهغرب، ـ كا، منشأ علـوم ارتباطـات ـ ي هـا از جملـهيد اسـت، غرب

كـه گونـهآن( انـد ها، در نگاه به ارتباطات، كمتر بـه دوران قبـل از چـاپ توجـه كـردهييكايآمردريـديار طـوالنيخود، كهكشان اول را بسـيسه كهكشانيبندميدر تقسييلوهان كانادا مك د،

وي، كهكشـان اول بـه دو كهكشـان شـفاهيران در چهـار كهكشـان ارتبـاطيا كه در كتابيحالشديتقسيدارمان ن).م بههاآنزيو ر كمتر البتـه. اند در ارتباطات پرداختهيفرهنگيهاشهيمبحث

ـ نظرنشـده انجام شده است، مانند كتاب ترجمهيي، كارهازمين مشرقيقاتيدر مراكز تحق يهـاهيآس چشم:يارتباط و اطالعـاتيقات ارتباط جمعيتحقييايمركز آس AMICي، كه از سوييايانداز

(Asian Mass Communication Research and Information Center) كـه در سـالنمنتشر شد، اما 1993 هيدر آن كتاب سريز ايفصل چگونه نيبه !افتيران اختصاص

كنـد،يكـه درد نمـيسـر"المثـل به هر حال از زمان ارجاع پاسخ آن چند خبرنگار به ضربردريعيق وسـ يـ تحقيكه فكـر اجـراي، تا هنگام"بندنديدستمال نم يفرهنگـيهـا شـهيبـاره

ا نيسه نوبت پروژه سنگين فاصله، اجرايهمدر. ران شكل گرفت چند سال گذشتيارتباطات دردري ايباره وضع كساله كـه مـوارد مجـازاتينشان داد كه در هر مقطع رانيت انتقاد در مطبوعات

و توق روزنامه نيافته، سهم مطالب انتقاديشيف مطبوعات افزاينگاران تغيـ مطبوعات ر كـرده ييـزايسهم مطالب انتقادكه چنانآن. است 13ف همزمـانيسال توق( 1383ران در ساليمطبوعات

ا به) رانيروزنامه در سو. افتيدرصد كاهش30سال قبل حدود5نسبت گر، اگر مطالـبيديازنق، تقسيانتقاد و و جهتيمطبوعات را به دو دسته نقد يهـا نسـبت بـه نشـانگاهيمنفيريگم

غيليخ و و حساس را نقد ك، يـ نسبت بـه طـالق، ترافيمنفيريگ مانند جهت(حساسريحساسويآلودگ درصـد مطالـب4/58حـدود 1383م، مشخص شد كـه در سـاليبنام"نق"را ...) هوا

و فقط نق هاي حساس بوده كه نسبت به پنج سال قبـل انتقاد از نشانگاهدرصد،3/2مذكور از نوععيت عملكــرد داد كــه تبيــين وضــ ايــن اطالعــات نشــان مــي.درصــد كــاهش داشــته اســت6/56

. دارد هاي انديشمندان غربي تر از اتكاء صرف به نظريه نگاران ايراني، نياز به مطالعاتي اساسي روزنامهمسيدياز سو ران در چهـار كهكشـانيـا"كـه بـه نگـارش كتـابيار هفت سـالهيگر، در

سيارتباط د،يجديمشغول بودم، ضمن مواجه با منابع"خ تحول ارتباطات، از آغاز تا امروزير تاري،بيا بايشتر تقوين فكر در من ريت شد كه ايفرهنگيهاشهيد به . ژه كرديويران توجهيارتباط در

����� /��

پديايايرا چه بسا بقايز دردهين نتيحافظه جمع ها نيرانيايارتباطيها جه كنشيو در ز يـ امروزايكي. رسوب كرده باشد سن منابع، نوشتياز خـود بـه 1786 بود كه در سـفر سـاليغربياحيه

كليرانيايان برايبيآزاد»:جه گرفته بودينت گونه اينران، از مشاهدات خوديا آشناسـتنايها بها دن ضربيو ميالمثل كه ص 1358ن،يفرانكل(« باشديوار گوش دارد، ورد زبان همه ،51.(

و طرحـ"هيپا"قيك تحقيكنجكاوانهيهازهيبود كه انگ گونه اين يليتفصـيشـكل گرفـتشديته به.ه ايزود اما يبـرايليارتباطات كشـور، تمـايقاتين مانع مواجه شدم كه مراكز تحقيبا

غيپايقاتيتحقيهات از طرحيحما و نميكاربردريه . دادندي، از خود نشانايشدهاو نقل داستان آمد نهيچهار سالة و نه دلپذيلزومن طرح، اما الزم است.ر استيداردايكه از سرانجام آن مدياد كنم كه حسين طرح غريون توجه دكتر رياست وقت پژوهشگاه،يبين

و مدارك علم و فناوريران در وزارت علوم، تحقياياطالعات شـكلين توجه روزيا. استيقاتپـيكيگرفت كه در زمان تنفس اييتـه ملـيكمشياز جلسات چهار سال ـ ونسـكو ران، ضـمن ي

ر كشيفرهنگيهاشهيصحبت، موضوع، به و هنگاميارتباط زميكه از طرح تحقيده شد نيق برپ ايهايريگيمانده سخن رفت، نتيمسؤالنه و به رسيشان آغاز شد .ديجهو استفاده از مساعدت27سرانجام پس از و دانشـجويتـن از دسـت26ماه كار مداوم يانياران

رسياريكه مرا ميبنابرا.ديرساندند، كار به اتمام دانـم مراتـب سـپاسين قبل از هر كس، الزمو دكتر خود را به محضر ر اميـد دكتر حسين غريبي پيفـاطمي وژاسـت همكارانشـان، وهشـگاه

.م دارميان تقديو سركار خانم فاطمه محمودياريز شهريپرويژه جناب آقايو به بـر مبتنـين شده كـهير تدويزيبدست آمده از دو سؤال اصليها پاسخاساس كتاب حاضر بر

. افـتيبه حوزه ارتباطـات راه 1956بار در سالنينخست"هنجار"واژه. استيارتباطيهنجارهاو كـه بـه سـفارش بخـشيقيتحقيو همكارانش در گزارش) Schramm(لبر شراميدر آن سال

و زندگيكل" را حـاكم بـر رسـانهيانجام دادند، هنجارها"سايكليجهانيشوراياقتصاديسا هـاــته ــد دس ــديبن ــرد.)McQuail, 1987, P.133(كردن ــدت ف ــا جان ــاطيهنجاره رايارتببريكنش ارتباطيها كننده كنترل عمـليبرخاسته از توافق اجتماعياساس راهبردها دانسته كه

).Jandet, 1995, P.16(كننديما المثل در ضربيارتباطيهنجارهاـ1سؤال و اشعار ست؟يچيرانيهاايت ارتباطات در طول تاريها از وضعفيمجموع توصـ2سؤال و هنجارهـايخ يارتبـاطيران

ازيـــدر هـــريگـــاهيآن چـــه جا روزنگـــرن.يا.يمـــدل كـــيچهـــار انگـــاره ارتبـــاطك)K. E. Rozengren ( دارد)درنين مدل نخسـتيا يزم كـوارتليژورنـال50در شـماره 1973بـار

).منتشر شد

�� /��� ���� ����� ������ ���

هـزار سـالةيارتباطياز هنجارهايده شد كه سهم قابل توجهيدن دو سؤاليايها در پاسخمـيتشـك"ه به سكوتيتوص"ران را،يا و ارتبـاط عمـوديل ويسـالط(ان فرادسـتيـميداده ن

رع(و فرودست) مقامات يامن ناشناين آنكه فضاضم. داشته استتيكامال مشروع)تياز جملهبهيديو عوامليـ بساماني متناوب نابسامانيها از دوره اشـاره شـده، هـاآنگر كه در متن كتاب

سهرا" باطن"و"ظاهر"دةيپد قطبـي خاصـي همـراه امكـان جابجـايي بوجود آورده كه تركيبو فرودست فرادست مقصـود( امروز ما شده است پنداشتي، محور اكثر هنجارهاي ارتباطي پنداشتي

در من از هنجارهاي ارتباطي، با اقتباس از گيدنز، آن دسته از قواعد رفتاري ارتباطات هسـتند كـهمي محدوده معيني از زمينه و يا نوع معيني از رفتار را تجويز آن هاي اجتماعي، حاكم بوده كند يـا

ــي ــوع مـ ــد را ممنـ (نمايـ ــدنز، .) از) 1377 گيـ ــود ــود"و مقصـ ــاط عمـ Vertical("يارتبـ

Communication(ــاط ميارتب ــدار، ــوزه اقت ــت در ح ــاس ــان ي د ي ــطح ــا س ــطح ب ــريك س گ)Encata,2008 (ويكه افراط ا فرودست با فرادست اسـت كـهيآن ارتباط فرادست با فرودست

و چاپلوسيانواع مداح .ها محصول آن استيهابيوقت ايخواستم پاسخ سؤال دوم را ايـپدنيابم، با ـ ده مواجـه شـدم كـه ارتباطـات در ران، ي

جد گونه اين. فراتر از چهار انگاره مدل روزنگرن دارديگاهيجا هشتمدل"بناميديبود كه مدلايا انگاره .بدست آمد"يرانيارتباط

و ضربياز آنجا كه ذكر تمام هريها المثل اشعار مباحـث در مـتنيهاك از حوزهيمصداقم و از نمونـهيكتاب، بـارزتريهـا توانست رشته كالم را گسسته كند، در هر مورد به تعـداد الزم

. استفاده شدا وجود نرمق حاضر بدونيتحقياجرا نيبنـابرا.ر نبـوديپـذ امكان (MRP)يپآراميرانيافزار

چ دريان برجستهيز الزم است از متخصصيقبل از هر ا22كه ايسال گذشـته، مـرا در ـ جـاد ن ياميآقـا هـاآننيتركياز نظر زمان، نزد: اند تشكر كنم ار رساندهيبسياريافزار نرم ريـ مهنـدساميتاج و پس از آن، دكتر امانيحامـد محسـنريك فـرزادريـ راد، دكتـر سـهراب رهبـر، مهنـدس

پ زدانياهللا راد، مهندس كرامتانيمحسن و دكتر .قرار دارنديروز درويشناسويرخـواه، سـعيخهها طـاهر گرانقدر خانميهايد است كه اگر همكاريالزم به تأك ده زادقنـاد

ازاده نبود آقاي مصطفي اسد نم گونه اينن اثري، ازيضمن سـپاس بسـ.ديرسيبه انجام ار از آنـان،د 22 و با مطالعه خط به خـط تمـاميگرينفر و منـابع43اشـعاريكه نامشان خواهد آمد شـاعر

ب ها، المثل ضرب كشيموارد الزم را و برايرون آماده كردند متشـكرم MRPافزار انتقال به نرميدهو خـانم. هاي آينده آنـان را دارم آرزوي موفقيت در پژوهشو هـا؛ آرزوي موفقيـت بـراي آقايـان

نسييمحمدرضا الدين مهدي رنجبر رمضاني، شهاب سـيسـلطان، سحر رضـايم گودرزي، يعلـدي،

����� /��

مري، جواد نظريلياسماعي، هاديهاشم را شـمس، شـهرزاديم فرنام، سـميمقدم، رضا احسانپور،اميديسع ثابت كلي، سـي، سمانه قربانيشادين مدي، حميرخـانيحامـد ضـي، غم، محمدرضـايدرضـاسي، محمد صفريآخونديزاده، مرتضي، مسلم نادعلي، احمد نظرييبرزو زاده، پگـاهنيما حسـي،

و حامديوسفي، نونايليخل .فروزانان، اسـتاديازده قرن، از مساعدت كارشناس سرشـناس شـعر فارسـييشعراين اسامييتعيبرا

ايهوشنگ ارژنگ نياستفاده شد كه مراتب تشكر خود را حضور ميز تقديشان .دارميمتياوليها در خالل آموزش و فشرده ، از آنان خواسته شد كه به هنگام استخراجيقاتيم تحقيه

و ضرب نيآمدي، به ثبت موارد ترديارتباطيها المثل اشعار پايز انيـز اقدام كنند تـا بتـوان پـس ازاينت. باره حذف آنان اتخاذ شوددرييم نهايتصم MRPافزار مرحله اول كار، به كمك نرم ـ جـه ن ي

و انتقاليتدب ويب 5388ر، استخراج را ضرب 742ت شعر شديالمثل به وج. انه و بازبياما يهاينينخيا مرحله پذيمتعدد كه به كمك خانم طاهرة و تحليرخواه انجام گرفت، ت شعريب 2739ليرش

به)هياوليها المثل درصد ضرب83(المثل ضرب 616و)هيدرصد اشعار اول8/50( . دنبال داشـت راوييمضمون شناسا89ه،ياوليدر كدگذار درهشد كـه در و سـپس در چهـار19لـه اول دسـته

ز دسته شدير تقسيبه شرح تبيدرصد مربوط به توص40-الف:م و بييف 29-ن فراگـرد ارتبـاط،جيارتباطيهنجارهايدرصد حاو ،�ديهاف حوزهيتوصيدرصد حاو18 و درصـد13-ارتباط

پيجزئ(ارتباطيهاف گونهيتوصيحاو ضـمنا اثـر. وست كتاب آمـده اسـتيات آمارها در جداولب و تا حدوديها بر دادهيشتر متكيحاضر ب ميبند د در. باشـديبند ج در كتـاب و از بنـد الـف

شد"دويشناس ارتباط"فيدست تأل ). استفاده خواهدپايادآوريالزم به ار يـ در اخت 1386ل ساليق مورد بحث در اوايافته تحقيانياست كه نسخه

و مدارك علم ا متعاق. ران قرار گرفتيايپژوهشگاه اطالعات ـ با به همـت پژوهشـگاه، ن افتخـار يو ضمن تمجيبرا د از اثـر،يمن فراهم شد كه جناب دكتر كاظم معتمدنژاد آن را به دقت مطالعه

ميتوص ايج تحقيان نتايه كردند كه اگر كه سـه نوبـت، بـا(رانيقات مربوط به انتقاد در مطبوعاتط و) امـا تـاكنون منتشـر نشـده اسـتام انجام داده 1383تا 1373يها ساليفاصله پنج سال،

ـ كه در باال آوردميبيمياق حاضر، رابطهيتحق اين توصيدوم. نم، به آن اشاره كنم شان آن بوديهد سيها دگاهيكه از سيزوال اند"در كتـابييجواد طباطبـاديجالب دكتر اياسـيشـه ـ در ." راني

و اهميمنظور توج به نق حاضر استفادهيت تحقيه ضرورت شايكنم كه از آن .بردميانيز استفادهو مدارك علميپژوهشياز شورا و فناوريتحق، وزارت علوميپژوهشگاه اطالعات زيـنيقات

دريا مصوبه 1386ماه سپاسگزارم كه مهر ا را بهيباره انتشار نيـا. صـورت كتـاب گذراندنـدن اثربهياز گزارش تحقيل قسمتيو تبديبه بازخوانيمصوبه سبب شد كه چند ماه ك اثـر قابـليق

�� /��� ���� ����� ������ ���

ا و در و عالقمنـد دوره دكتـرايشاين مورد دانشـجويچاپ صرف شود علـوم ارتباطـاتيسـتهدقي، آقاييدانشگاه عالمه طباطبا بـا اصـرار��ق متن، به معلـم خـوديمحسن سلسله، با مطالعه

بهيبس شاـيصورت افتخار ار . كردنديانيكمك***

خير تحـول تـاريسـ:يران در چهـار كهكشـان ارتبـاطيـا"، كتـاب 1385پس از آنكه سالا و چند ترم تدر"ران، از آغاز تا امروزيارتباطات در ايمنتشر نتيس شد، به دم كـه مـايجـه رسـين

مك(ان به هنگام ورود به كهكشان گوتنبرگيرانيا يكه دهكده جهـانيشمنديلوهان، اند مارشالپ اقامت كرد، سـپس بـه كهكشـانيكرد معتقد بود كه انسان ابتدا در كهكشان شفاهينيبشيرا

و از آنجا در كهكشان ماركون ايهر. افتياستقراريگوتنبرگ رفت يهـا، تحـوليين جابجايك ازايدر زندگياساس "يدارمـان" در كهكشـانيم مانده از اقامت طوالنيداشتيچمدان) جاد كردياو

آنيكه متأسفانه محتوا خطـ ارزشمند بهياز جمله صدها هزار جلد نسخ مصـ ييهـابتيواسطها ب رانيهمچون حمله مغوالن به مياز و از آن همه ي، جـز چمـدانيغنـيراث فرهنگين رفته بود

و تقر تهيشكافته شده دريبا ا.ميدست نداشت، پاياكنون كه آن افته، متوجه شـدم كـهيانين اثرميانسانيچمدان شكافته شده، از سو بود كـهيكه در آن خاطراتيجمعيا شد با حافظهيحمل

ايتدبيا انگاره محصولش مدل هشت .استيرانير ارتباطپ روياكنون سوال ايش ميما اين است كه چگونه و به محتوايتوان از هياولين حافظه دور

ك شد؟يآن چمدان نزد

1387تابستان رادانيمحسنيمهد

"#� $%�

&����'����� � ��(��

اينو ازده قرن نظميشمندانيگاه انديجا و تمدنيس ران در تعامل فرد، جامعه

دقيقـي طوسـي،. بـود) مـيالدي 940(هجري قمري 329وقتي رودكي از اين جهان رفت، سالو باباطاهر نيز بنابراين. سال پس از دقيقي اين جهان را ترك كردند40چهل سال پس از رودكي

تـوانو مـي انـد هر يك از اين سه نفر، بخشي از جامعة قرن چهارم هجري قمري را تجربه كرده. تواند تمامي قرن چهارم را پوشش دهدميهاآنهاي تصور كرد كه مجموع نوشته

و پايان با نيما يوشيج است 1338مرگ نيما يوشيج در سال( در مطالعه حاضر، آغاز با رودكيدر43سواي آنان، اشعار). ميالدي اتفاق افتاد 1959ـ هجري شمسي شاعر ديگر كه حضورشـان

سال آخـر عمـر هـر30ض اين بود كه اگرفر. قرن توزيع شده بود، مورد بررسي قرار گرفت 11سـال 1290شان بدانيم، رقمـي معـادل باني اجتماعي هاي هوشياري در ديده را، سالهاآنيك از

مي به و آخرين شاعر دست سال ميـان رودكـي تـا نيمـا 1010(آيد كه حتي بيشتر از فاصلة اوليناز رغم آنكه سال اما علي. است) يوشيج با يكديگر همپوشاني داشته است،هاآنهاي حيات بعضي

شاعر مورد بررسي، پوشش قابل توجهي بر ادوار تاريخسهو توان گفت كه چهل اما در مجموع، مي. اند اجتماعي ايران داشته

� /��� ���� ����� ������ ���

و تمدن خود بوده اينكه هر يك از انديشمندان مورد بحث تا چه حد ديده اند، سؤالي بان جامعهدر"سير تمدن"در كتاب (Ralph Linton)است كه رالف لينتون بـارة رابطـةو به هنگام بحث

و تمدن به آن پاسخ داده است بر قسمتكه نويسدمياو. پيچيدة فرد، جامعه اعظم زندگي انسانو ميتأثيرمدار روابط و فرد با يكديگر دارند دور هم. زند اتي كه جامعه، تمدن اين عناصر چنان با

و و تجزيـة چنانآنآميخته هـاآنتابع يكديگرند كه محققان هر چـه بيشـتر سـعي در تفكيـكو شك شده كرده و به همين دليل، اغلب دو اصطالح اند بيشتر دچار ابهام "تمدن"و"جامعه"اند

با اين همه بايد يادآور شد كه هر يك از اين سه پديده يعني. اند را به جاي يكديگر استعمال كردهو هـر كـدام در و صـاحب مشخصـاتي معـين هسـتند و فرد داراي ماهيتي جداگانه جامعه، تمدن

و تمدن بشري نقش خاصي را ايفا مي . كنند پيدايش تحوالت تاريختمـدن. كننـد افراد كه تحت تشـكيالتي مـنظم زنـدگي مـي جامعه عبارت است از گروهي از

و فـرد موجـود زنـده اي عبارت است از مجموعة منظمي از كردارهاي اكتسابي خاص هر جامعـه،و تمدني و اعمال مستقلي است؛ ليكن به سبب تماس با جامعه و احساسات است كه صاحب فكر

و نما مي و آزادي اعمـال انعكاسـيش محدود مـي كند ناچار استقاللش كامال كه در آن نشو مانـد. شود سلب مي

و كوتاهي دارد ولي جامعه و تمد فرد دورة حيات محدود و طـول مـدتهانها مداومت دارنـدو معموال خيلـي و محدود نيست آورنـد بـيش از دورة زنـدگي افرادشـان دوام مـي بقايشان معلوم

ص 1378لينتون،( ،39.(ميلينتون فرد را عام و تمدن و«: داندل اتصال جامعه و جامعـه همـواره قـرين گرچه تمـدن

رابطة ما بين اين دو به وسـيلة افـراد. اي جداگانه دانست شريك يكديگرند، بايد هر كدام را پديدهمي برقرار مي و آداب خـود گردد كه از طرفي جامعه را تشكيل و از طـرف ديگـر بـا اعمـال دهند

ميه را طرحالگوي تمدن آن جامع باشـد پس هر فردي مفسر جزئي از تمدن خود مـي. كنند ريزيلينتـون،(» اش آشـنا باشـد هاي تمدن جامعه تواند با عموم جنبه هرگز فردي تنها نمي. نه همة آن

ص 1378 ،43.(به او در و جامعه كه اغلب به جاي يكديگر مي باره تفكيك تمدن شوند، تمـدن را بـه كار بردهو جامعه را پاسخمثابه خر ما براي«: داندميها هاي انعكاسي به محركد آدمي روشن كردن رابطة

و جامعه، بهترين مقايسه اين است كه بگوييم تمدن همان نسبت را با جامعه دارد كـه بين تمدناي اسـت عبارت ديگر تمدن مظهر كلية تجارب گذشتهبه.اش خرد آدمي با اعمال انعكاسي عادي

همكه جام ازكه چنان عه در طول بقاي خود ديده است، خـرد آدمـي نتيجـة تجربيـاتي اسـت كـه

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /�*

و اعمال عادي انسان در مدت زندگي برايش حاصل شده است واكنش همچنين تمدن تركيبي. هاو بـه هاي مختلف با يكديگر مرتبط است كه اجزاي آن به نسبت اند، گرچه بايد اضافه كرد ارتباط

به بستگي عناصري هم و گسسـته آورنـد بـه مراتـب ضـعيف وجود مـي كه تمدني را تـر از بـه تـررا هم ، 1378لينتـون،(»كنـد ريـزي مـي پـي بستگي عناصر گوناگوني است كـه شخصـيت فـرد).44ص

اي كلية تجارب گذشته"با آنچه توضيح داده شد، اگر بخواهيم تمدن ايراني را با همان تعريفدنبال كنيم، بايد تجربـه حملـة اسـكندر، يـورش"در طول بقاي خود ديده استكه جامعه ايران

و سـنگين سهمگين مغوالن، فرصت انتخاب اختياري اسالم در دوران خليفه دوم و جبر گسـتردهدر اين ميان، حملـه. عنوان بخشي از اين تجربه فهرست كنيم تغيير مذهب در دوران صفويه را به

و فـرد.مغول چيز ديگري بود اثر تجربه حضور مغوالن در تعامل سه ضلع مثلـث تمـدن، جامعـهبـه چهارمين دهه حضور مغوالن در ايران، كه به هنگام"جويني ملك عطا" هاي ايراني در نوشتهو«:آمده، قابل مشاهده است رشته تحرير در و فتـوت باشـد، در چنين زماني كه قحط سال مروت

و و اشرار ممكن در كار، كـريم فاضـل تافتـه دام روز بازار ضاللت و خوار، جهالت، اخيار ممتحنو هـر يم جاهلئل محنت، ن يافته كـام نعمـت، هـر آزادي بيـزاري و هـر يبي صـ رادي مـردودي،

و بي و هر محدثي رهين حادثـه و هر داعيي قرين داعيه و هر حسيبي نه در حسابي، هـر نصيبي،و هر وعاقلي اسير عاقله، در كاملي مبتلي بنازله و هر باتميزي هر عزيزي تابع هر ذليلي باضطرارج 1369بهار،(« دست هر فرومايه، گرفتار .)96ص،3،

كـه" از تـاريخ جهانگشـاي عطاملـك جـويني تحريـري نـو"كتـابدر دكتر منصور ثروت،به بازنويس شده نثر پيچيده نويسنده است، مقدمه اثر اين رويداد بر شخصـيت خوبي بيانگر اي كه

و رسوباتش بر ايراني امروز است، مغـول در حيـات اجتمـاعي تـاريخ«: نويسدميايراني آن عصرو اخالق زشت امروز ما ريشه در كشور ما نقطه عطف بزرگي است كه بسياري از مفاسد اجتماعي

هـا كشـيدند، ميليـون ها انسان چهره در خـاك حمله اين قوم وحشي، ميليون نحوستاز.آن داردو آواره از كاشانه شـدندهب ذليل، خانه،انسان اسير و.دوش و عـالم و هوشـمند هـزاران دانشـمند

خفتند، چه دوشيزگان دم بختي كـه فرو چه جوانان برومندي كه ناكام. هنرمند، از دم تيغ گذشتندكه بي و آمالي و چه اميدها .بر باد رفت سيرت شدند، چه آرزوهايي كه بر دل فسرد

و قبـه،تبديل شدندو معرفت بودند به كشتزارها كه روزگاري چراغ فروزان هنر شهرهايي هـامي هايي كه همچون ستاره مناره و اسـتران مغـول گشـتند ها و. درخشيدند، طويله اسـبان نهرهـا

و قنواتي كه آب روح بر كاريزها و انسـان تقـديم مـي بخش را و كردنـد، كـور شـدن حيات زمين د

�+ /��� ���� ����� ������ ���

و نشاط را با خود بردند يو،سرسبزي ماأزماني كه براي يافتن نـاني جـوين،س چيره گشت، تبارهـا، كارانه، چاكرمابانـه ايسـتادن جهت سير كردن شكم، اخالق پست، كردارهاي ذليالنه، محافظه

و ها، تسليم در برابر قدرت دست به سينه ماندن برها سكوت در برابر خودكامگي ها ابر شـرف را درو آزاد و آزادگي راو بزرگي، مناعت طبع .ناچار برگزيدبه انديشي

و ضربهحمله بزرگ مغول، شخصيت انساني ما را خ ك رد كرد و شنده بـر آن فـرود اي سنگينو تمدن بود. آورد و به دور از فرهنگ موضوع اين نيست كه قـومي.مغول بيابانگرد، بسيار وحشي

و وحشي است و بـر كشـورهاي در اين است كه تـا چنـين قـومي قـوت مـيه بلك،بدوي گيـردمي پيشرفته و فرهنگي يورش و از قيمـت تري از نظر تاريخي آورد، چون فاقد نظام ارزشـي اسـت

هبي دستاوردهاي چندين صدساله فرهنگي كامال ومخبر است، بنابراين چـون حيـواني رم كـردهگ و پـيش مـيبـرو مـي،بينـد خـويش مـي ه، هر آن چه را كه در مقابلسيختافسار او تـا. تـازدد

و .شده است،خت شود، آنچه نبايد بشودابا سبك جديد زيستن شهرنشين شودمي اصل بيگانگي يك قوم عقب و ترس او از عدم انطباق، باعث شود كـه مانده از يك تمدن،

ز و بسوزاند، تا وضع حاضر را شبيه بياباني كند كه تـازه،.يستگاه آشناي اوستهمه چيز را بشكندو پس از شفاي اين بحران روحي است كه آرامش بر او برمي و سكوت، نعمت گردد، تا در سكون

و وسايل عقب آسايش موجود را با و با ابزار و مرارت را سختي و آنگاه، خوب افتاده خويش بسنجدو انتخاب احسن كند پيشرفته را با عقبو با بد و مغوالن با خاوربربره.مانده قياس ميانها با يونان

كم وقتي بر سر ويرانه.و آسياي صغير اين چنين كردند كم ها آرام گرفتند، از بقاياي تمدن گذشته،و شيوه زيستن نوين را فرا و به كمـك صـنعتگران و مزاياي آسايش جديد را درك كردند گرفتند

و ديوان هنرمندان، فن ا ساالران ز دم شمشيرشان، جان به سالمت برده بودند، ساالران گذشته، كهو زيستن را آموختند راه اي صدها سال طول كشيد تا بار ديگر، همه. رفتن و چيز تجديد حيات كرد

و در اين ميان، جهانگشاي جويني است كه با نگـارش تـاريخ، بسا چيزها كه هرگز درست نشدندو از آن آن اوضاع، توانسـت بـا مردمـان قـرون بعـدي ارتبـاط بر آن تـابو تـب قـرار كنـد هـا، از

و برخاستن خوردن هاي زمانه، از زمين نشيبو فراز و آباد گشتن از ويران،ها ها و هـاي شـهرها شدنو از آمدن.كشورها اي هاي مغول، با انشايي دلسوزانه، حالتي اندوهگين، با صبغه هاي خان رفتن ها

و اندرز .گفتگو كندو با خشمي عميق از طايفه مغول از پنددر. كتاب جهانگشاي جويني، تـاريخ محـض نيسـت و عاطفـه تـاريخي اسـت كـه احسـاس

مي جاي گـويي ايـن غمنامـه.انسان محور اصـلي سـخن اسـت،در اين كتاب. نمايد جاي آن رخو سوگنامه رنجديدگان است سر نامه افسوس. قدرتمندان ميه ويرانه اي است كه بر .»شودا زمزمه

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /�,

و منصور ثروت، در ادامه پيشگفتار خـود بـر كتـاب جـويني مـروري بـر محتـواي آن كـردهب. سوگنامه استيك جهانگشا، واقعا تاريخ«: نويسد مي وهدر آن و كشـت و غـارت قدري از قتل

...خـورد كشتارهاي دلخراش سخن رفته است كه به حق، گاهي اوقـات آدمـي حـالش بهـم مـي ميه مرو، مغولثبه روايت جويني از حاد نگريدب از. دهند كه مردم در امان باشند ها قول ولي پـس

مي تسليم اهالي، غارت مي و مـي حرمـت نـواميس را هتـك،گيرند كنند، جزيه كننـد، زيبارويـانمي. برند جوانان را به اسارت مي و بقيه را كه به نظرشان حتي ارزش اهل صنعت را اجير يك كنند

مينباركش را هم ندار و كشتار همه مردمش. كشند د، از دم ويران كرده،،نيشابور را پس از غارتمي شخم مي و به جايش جو چهـار نفـرو در خوارزم بـراي هـر سـپاهي، تعـداد بيسـت. كارند زنند

مي در حمله به بلخ، چون فرزند جغتاي طي جنگ تير. رسد كه قتل عام كنند مي و به ميرد، خوردهو هيچ جنبنده انتقام خون او، دستور داده مي و حيوان، شود كه تمام شهر ويران شود اي اعم از آدم

و فرزنـد داخـل رحـم را هـم كشـتن. زنده نماند ، 1362ثـروت،(»دحتي شكم مادران را دريدنـد).11-10صص

مي جامعه ميگويد كه فجايع اجتماعي نيز مانند فجايع طبيعي، فرهنگ شناسي كنـد را متزلزليافته اجزاء فرهنگي شـكل هاي فرهنگي كه از پيكربندي انتظامو باعث از هم گسيختن مجموعه

شد گرفته ص 1352آگ برن،(اند خواهد بنابراين حمله مغول به ايران، اجـزاي فرهنگـي ). 101،مي(فعال آن روزگار مردمان ايران ان بخشي از فرهنگ عنوبه �� خوردند مثال ظرفي كه در آن غذا

از) مادي عنوان بخشي از فرهنگ غيربه��و آيين غذا خوردنشان�مادي بـه ايـن. هـم پاشـيد رابه ترتيب مجموعه و شده منـتظم جامعـه از هـم بندي دنبال آن، مدل فرهنگي پيكر هاي فرهنگي

مي. گسست عنصـر تواند سـازنده از آنجا كه هر تجربه تاريخي مهم در حيات اجتماعي هر جامعهايـران در"عنصر تمدني جديدي در جامعه ايران شكل گرفت كه در كتاب. تمدني جديدي باشد

آن"چهار كهكشان ارتباطي .ناميدم" تصوف عوامانه"را،ميلينتون در مور مي«: نويسدد عناصر تمدني و مسلم شود وجود هر عنصر تمدني وقتي علني

مي كه واكنش اعضاي يك جامعه در مقابل وضع خاصي كه به آيد همواره يكسان طور مكرر پيشاز بنابراين آن واكـنش. باشد و در عـين حـال وابسـته بـه يكـديگر، يـا آن دسـته هـاي متبـاين

را واكنش . تـوانيم عناصـر تمـدني بخـوانيم كه موجد هر نوع تمدني است مـي هاي مرتبط به همفن ضمن آنكه عناصر تمدني، آن و اند، به هيچ تصور كرده طور كه بسياري از علماي وجـه معـين

ص 1378لينتون،(» تشخيص نيستند قابل ،44.(هـاياثاز ميـر"تصـوف خانقـاهي"، دكتر غالمرضا سليميا به قول" تصوف عوامانه"رواج

�� /��� ���� ����� ������ ���

و غارت«:نويسدمياو. ادبار مغوالن است فرهنگي عصر پر هاي مغوالن، موجب آمد كـه كشتارهاو اوج تصوف از اين زمان به بعد، نتيجـ و گستردگي طبيعـيةتصوف خانقاهي رواج بيشتري يابد

و هوشمند آن زمان باشـد عكس در واقـع تنهـا راهـي كـه بزرگـان ... العمل روحي مردم حساسوقو بر مشان داشتند، اين بود كه روش يك سياستي و آنچـه را كـه از دسـت گزينند كه از سو دنيا

و كالاند، خوار بشمارند داده و غرور انساني خود را باال ببرند و مقام معنوي و از سويي ديگر، ارزشو مربوط به حق كه سرچشم و بلكه متصل وها اليزال قدرتةانسان را پرتوي از ذات حق و لذت

و حتي قـرون. هاست معرفي كنند مسرت شايد بتوان گفت كه اين بهترين داروي مسكن آن قرنص 1361سليم،(»بعد بود و مانـدگاري حضـور.)15، در واقع تغيير شكل تصوف در اثـر توسـعه

.ديده بود مغوالن در ايران، ناشي از افزايش نياز به كاركردهاي تصوف، در ميان عامه آسيبتـر بـار بـر زبـاني راحـت زه دهيد آن يك پاراگرافي كه از نثر ثقيل جويني بازگو كردم، ايناجا

در«: تكرار كنم و انصاف، خبري نيست اكنون، روزگاري است كه آنچه رونق دارد،. آن، از گذشتو ناداني است و كـام بـه ثـروت.اسـت هـاي شـرور آدم اداره امور در دست.گمراهي فرومايگـان

بيبي هنرمندان.ناكسان و و قدر بي ارزش و دانايان پريشان، و در تارهاي بـال انديشمندان حرمتدر در عصري هستند كه گراميـان آن، از سـرهاآن. محنت، گرفتارو بنـد افـراد پسـت، ناچـاري،

در عاقالن، در و هوشمندان نا زندان نادانان و گرفتار دست فرومايگان .»ند آگاه، اسيربر لينتون دو وظيفه اول، حل مسايل مربوط به بقاي. شماردمي وظيفه مشخص را براي تمدن

و ملجايي را براي نيازمندي و دومين وظيفه آن است كه تمدن بايد محل هـاي مادي جامعه استو مـالل فـراهم كنـد،هاآننظر بگيرد يعني، بايد وسايل رهايي روحي افرادش در را از خسـتگيو باالتر از همـه ها، داستانسرايي، فعاليت ضرري از قبيل بازي مانند وسايل بي و غيره، هاي هنري

و نگراني آنكه، تمدن بايد در مقابل بحران و ها به افرادش پشت ها و اطمينان خـاطر بدهـد؛ گرميو مـذهب حاصـل اين همان چيزي است كه به كمك بعضي عناصر تمـدني از قبيـل جـادوگري

و سـؤاالت افـرادش دربـارة اخير، تمدن بايد در مقابل كنجكاوي در دنبالة اين مسئلة. شود مي هاو مبداء اشياء جواب و ذات و راهنمايي اصل خلقت هايي حاضر داشته باشد تا حـس كنجكـاوي ها

هاي اجتمـاعي كلية نيازمنديهايي برا پس هر تمدني در تماميت خود جواب. را راضي سازدها آنص 1378لينتون،(كندو افراد متوسطش آماده مي ،46.(

"حافظـه جمعـي". يافـت ) Social Memory(توان در حافظـه جمعـي عناصر تمدني را ميحاصلي است از جريان پيوسته تفكـر كـه از گذشـته،. متفاوت از حافظه تاريخي دانشمندان است

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /��

و قابليت زيستن دارد، حفـظ مـي تنها آن چه را هنوز زنده ص1383فيـالكوف،(كنـد است ،39.(هاي هايي از خاطرات جمعي است كه در طول زمان، با افزوده شدن هر اليه بر اليه محصول اليه

و تراكم بيشتري مي اما قرار گرفتن هر اليـه بـر روي ). (Olick, 1988, P.104 يابد پيشين، غناو نيازهـاي اليه قبلي، از طريق نوعي و طي آن، تصوير وقايع قـديمي، بـا باورهـا بازسازي انجام

ص1383فيالكوف،( شود معنوي زمان حاضر سازگار مي ،40.(به نيافتني كارل گوستاو يونگ، حافظه جمعي را دست و آن را صـورت ترين سطح روان دانسته

او معتقـد بـود كـه. اسـت مطرح كـرده ) transpersonal unconscious(شخصيتي ناهشيار فراو ماقبـل انسـاني را نگهـداري مـي عنوان يك كل، تجربه انسان به و ايـن هاي انواع انساني كنـد

مي،هاي تراكمي تجربه اين مخزن شـامل فهرسـت كامـل از تجـاربي. شود نسل به نسل منتقلم است كه تكامل انسان را مشخص مي و در مغز انسان در هر نسل دوباره تكرار هـر.شـوديكند

مي تجربه و همگاني باشد، يعني به وسيله هر نسل تكرار شود، بدون تغيير باقي ماند اي كه جهانيص 1384شولتز،( شودو جزئي از شخصيت هر فرد مي ،113 .(

مي بخش عمده و. توان در زبان يافت اي از حافظه جمعي را اما در عـين حـال، همـه تجربيـات ,Archibbald, 2002(گنجنـد جمعي ربط دارنـد، در واژگـان ملفـوظ نمـي عواطفي كه به حافظه

P.47 .( و تاريخ او تنيده شده است و تاريخ را نمي. ذهن هر فرد با فرهنگ سـازد، بشر صرفا فرهنگشد بلكه خود در حوزه و تمدن استةاي معين، آفريده حافظه.),P.6 Brockmeier ,2001( فرهنگ

كـه چنـانآن. شـود عنوان جزئي از حافظه جمعي، فقط حاوي بخشي از عناصر تمدني مـي هر فرد بهو وسيله«:نويسد لينتون مي را فرد، به هر روش اي كه باشد، عناصر تمـدني خـاص جامعـة خـويش

و يقين جذب به مي كند،مي طور قطع وو در نهاد خويش ذخيره و اين مرحله را جذب احد عناصر سازدص1378لينتون،(»نامند تمدني مي به).51، كه البته او نه فقط ناقـل عناصـر عنوان موجود منفعلي

م تمدني است، بلكه به و لينتـون در ايـن مـورد.ثر، جاذب اين عناصر اسـتؤصورت موجودي فعالو تقليد عناصر تمدني جام فرد«: نويسد مي عه، استعداد آن را دارد با وجود داشتن خاصيت شديد جذب

و احوالي كه نمونه و در برابر اوضاع و سرمشق كه خود فكر كند هاي تمـدنيش بـراي مواجهـه بـا هاو نارساست چارهها آن و كردار تازه ناقص و رفتار به جويي كند و تقليد كردن عناصر. كار بندد اي جذب

و عمل او را و تمـدن. معين سازد تمدني فقط تا آنجا كارگر است كه مسير فكر فـرد،يدر هر جامعـهو خمير عنصري است تغييرپذير اما تحليل از. اي است زاينده مايه نرفتني در حقيقت سرچشمة هر يك

و بس ص 1378لينتون،(»عناصر تازة تمدن همان گنجينة مغز آدمي بوده است ،52.(

�� /��� ���� ����� ������ ���

و ضرب و عوام شعر المثل، نمادي از تعامل نخبگان

آن نخبگان نظمدر كنار بر نويس، آحاد مردم را داريم كه و فضـاي ها نيز اسـاس اطالعـات، خـردو تمدن جاي داشته . اند اجتماعي زيستشان، در تعامل فرد، جامعه

مي به دو نظر و گاه ضعيف، ميـان ايـن و(رسد كه در حوزه ارتباطات، تعاملي گاه شديد نخبـهتع. وجود داشته است) عامي هـاي عـوام المثل امل در تبديل اشعار نخبگان به ضرببخشي از اين

شد المثل در واقع مجموع ضرب. بوده است ميةهاي مكتوب توانـد انعكاسـي از تجربيـات موجود،و شيرين عوام در طول تاريخ حيات اجتماعي تمدن ايراني به شـدة انديشـه عالوه نفوذ سـاده تلخ

ازيقاآنكه چنان. نخبگان به تلقي عامه باشد شرواني، شاعر قرن سيزدهم هجري قمري، در يكيمي سرايي مديحه و فريـدون[الفاظ بديعت«: گويد هايش به وجود چنين جريان نفوذي اشاره كرده

.»المثل است در قبايل ضرب/ از بداعت] ميرزاهم المثل را در ميان طبقات عقب دوركيم نيز كاربرد ضرب اميل دنبـال عصر خـود مانده جامعه

و اعتقاد جمعي مـي او ضرب. كرده است دانـد كـه چـون المثل را بيان متراكم يك احساس، فكردر مابين تعدادي از افراد مشترك است، به و مـيمي صورت قاعده ، هـا المثـل ضـرب«:افزايـد آيد

و مانند اين و حكيمانه بـ ها، در بين اقوام بدوي فراوان پندها، كلمات قصار و كـه طـوريهتر بـودهو براي هـر مـوقعيتي، مـي اي غني از ضرب اغلب نژادهاي غرب آفريقا گنجينه تواننـد المثل دارند

و تعداد ضـرب. المثلي را بكار گيرند ضرب هـا كـاهش المثـل اما به موازات توسعه جوامع، كاربريضـكه چنانآن. يافته است المثـلربجوامع پيشرفته، پس از رسيدن به مرحلـه پيشـرفت، ديگـر

و حتي همان ضرب جديدي توليد نكرده كم المثل اند محـو] از محـاورات[كـم هاي موجودشان نيزرا دركهاآنرفته كه ديگر كمتر كسي چنان از دستهاآناگر هم بازگو شود، مفاهيم. شده است

در زيرا اين قاعده. كند مي گو هاي كوتاه ديگر گنجايش زيادي براي هـاي نـاگوني برگرفتن تمـاميمي المثل به همين دليل ضرب. احساسات فردي را ندارند و كلمات قصار وقتي توانند بمانند كـه ها

). 185-184، صص 1369دوركيم،(»تري بيابند وسيع] مفاهيم[معاني هاي مورد مطالعه مـا المثل درصد از ضرب20دهد كه مضامين حدود مطالعه حاضر نشان مي

ا( آدمـي"المثـل ماننـد ضـرب. توان عينا در اشعار نيز يافـتميرا) اند رتباطي داشتهكه محتواييآن" مخفي است در زير زبان اين زبان، پرده"كه مصرع اول شعري است از مولوي با مصرع دوم

آن."است بر درگاه جان مي از هـا را در اشـعار ديـد، ماننـد المثـل توان جـاي پـاي ضـرب سو نيزدامني«: آمده است عارف قزويني كه در اين شعر" بر باد دهدميزبان سرخ سر سبز"ل المث ضرب

مي/ درندش كه ناموس عشق داشت، مي كو به كوي+ برندش هر سري كه سري زعشق داشت،

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /��

/ يا فداي آن تني كه سـر داد+ اي سرم فداي همچو سر باد/و برزن به برزن، همچو گو برندش.»سرخ بر بادسر دهد، زبان

به المثل در مقدمه اشاره شد كه حاصل تحليل محتواي ضرب و اشعار ارتباطي، دستيابي 89هاشد مقوله دسته19مضمون بود كه در ها در چهار گروه منـدرج در شـماره يـك اين مقوله. بندي

. آمده است) پيوست كتاب(و هـاي دهـد كـه توزيـع مقولـه بررسي جدول شـماره يـك نشـان مـي چهارگانـه در اشـعار

و عناصـر طوريبه. هاي ارتباطي با يكديگر يكسان نيست المثل ضرب كه سـهم توصـيف فراگـردو بيان هنجارهاي ارتباطي در ضرب آن3/1ها المثل ارتباط و از و تبيـين برابر اشعار سـو توصـيف

درصـد اطمينـان( هاسـت المثـل ضـرب) برابـر6/1(هاي ارتباطو گونه) برابر3(ها در اشعار حوزهبه95/99 ).3با درجه آزادي84اسكويرل كاييدل،

آزمون نتايج ايـن. هنجارهاي ارتباطي به هفت مضمون تقسيم شده است2در جدول شمارهو ضـرب95/99جدول نيز حاكي از هاسـت المثـل درصد اطمينـان در وجـود تفـاوت ميـان شـعر

هـا مـردم را دعـوت بـه المثـل برابر بيش از ضـرب17اشعار).6آزادي، با درجه87اسكوير كاي(و در عوض ضرب سكوت عرفاني كرده برابر بـيش از اشـعار، افـراد را دعـوت بـه2/2ها المثل اند

در همـين ترتيـب سـهم توصـيه بـه كـم بـه. انـد سكوت، اما براي اجتناب از خطر نمـوده گـوييو وجو2ها المثل ضرب جايد توصبرابر اشعار برابـر3/3هـا المثـل سخن در ضـربيه به عمل به

.اشعار استمي3در جدول م ديده هـا دربـاره المثـل برابر ضـرب5هاي ارتباط، اشعار ان حوزهيشود كه از

و همچنين ماننـدـ;برابر ارتباط انسـان بـا غيـر انسـان3/6ارتباط انسان با خداوند يا عالم غيبـ;مانند سخن گفـتن حيوانـات بـا گياهـانـارتباط غير انسان با غير انسانوـارتباط با حيوانات

يكـ;هاي ارتباط در شبكه اجتماعي سهم توصيف ويژگي. اند سخن گفته مانند گفتگوي مسافراندرـ;ايو رسانهـ;تاكسي درباره مسايل اجتماعي روزگار معاصر و منبـري مانند سخن ـ;باب منبر

و ضرب و6/4در-تقريبا به يك اندازههاثلالم در اشعار ـ;ها المثل درصد ضرب4/4درصد اشعاربه95/99درصد اطمينان( است .)3با درجه آزادي7/73اسكويرل كاييدل،

و المثل برابر ضرب3اشعار4به موجب جدول شماره و مـدح ها به سـتايش ارتبـاط عمـوديو ستايش توانايي و ها به ارتباط با خود توجه كـرده المثل برابر ضرب13هاي ارتباطي فرادست انـد

تفـاوت در سـطح( انـد كالمي بـوده برابر اشعار، متوجه ارتباطات غير5/1ها المثل در عوض ضرببه95/99اطمينان ).2با درجه آزادي36اسكوير دليل كاي درصد،

�� /��� ���� ����� ������ ���

نابسامان ايرانــسامانبهاي دوران

در هايي را گذرانده كه تغيير ارزش اي است كه دوره پيشينهپر جامعه ايران از جوامع و هنجارهـا هاكم آن پر و در ادواري بسيار به نظر من، سهم فرد در جذب عناصر تمدني. شتاب بوده است شتاب

و يا نابساماني اجتماعي بوده است .جديد، تابعي از استمرار شرايط بسامان اجتماعياز �� اصطالح سامان "سـكون غير"و"سكون"هاي بندي دوره دستهنابسامان، اقتباسي است

مي پرداختهآنبهكه لينتون و در بسياري از تمدنها، دوره«: نويسدو هاي طوالني به حالت سكونو برجسته و تغييرات سريع به فترت گذشته و اي يك وقوع نپيوسته، و سپس ناگهان وضع برگشته

و ترقي پردورة تحوالت و ص 1378لينتون،(»شتاب آغاز گرديده است ات درخشان ،59.(نا هاي بسامان آيا جامعه ايران، با برخورداري از تمدني بسيار كهن، تا چه حد دوران بسـامانـ

نا را طي كرده است؟ آنچه مسلم است اينكه ما اگر در رتبه اول بسامان بسامان جهـان نباشـيم،ـ. ها هستيم در اولين

مين م 225توان براي تاريخ سرزمين چين تعيـين كـرد، سـال خستين سالي كه به تقريب قكه آن هم مبتني است بر يك اشـارة نجـومي] سال پس از مرگ داريوش هخامنشي 260[است

م اسـت 175آغاز سلسلة شانگ، حدود سـال. كه در يكي از آثار مضبوط چين آمده است امـا.قو مداوم اي طوالني لحاظ وحدت تمدني، گذشتهساكنان سرزمين چين از تر از همة اقـوام ديگـر تر

به تمدن چين بسي ديرتر از تمدن. دارند و مصر و خاور نزديك در هاي درة سند وجـود آمـد ولـيو عالوه بر آن بر و تماميت يافت ي بزرگ هرگز دچـارهانخالف ديگر تمد عوض خيلي زود قوام

و انقراض نشد اي بلند كه مـورد غبطـة ديگـران بـود همواره تمدن خود را بر پايه چين. انحطاطو پيوستگي تام و سنن ملي خود را با مداومت نظير آن در هيچ يـك از ديگـركه چناننگهداشته

كمهانتمد و همواره و ترقي خود ادامه دادوي عالم ديده نشده به عصر حاضر رساند بيش به رشدص 1378لينتون،( ،653.(

و مـا نيـز مسـيري همچـون چـين را طـي وقـوع نمـي آيا اگر تهاجمات به ايران به پيوسـتمي مي و فرد داشتيم؟ بخشي از پاسخ را در كرديم، اكنون داراي چه تركيبي از تمدن، جامعه تـوان

كـه عـادت پيشـينيان يعنـي از عهـد گونه هماندر زمان داريوش،«: دورانت ديد اين سخن ويلـ زنـان، منزلتـي عـالي داشـتند زردشت پيغمب و قبل از او بود و پارسـيان لـذت سـخن ...ر گفـتن

و لطيفه نكته و خوانـدنو گويي در گفت پردازي و مطالعـه و تنهـايي شنيد را برتر از لذت خاموشي... شـنيدند خـواني مـي شعر را، پيش از آنكه از روي نوشـته بخواننـد، از راه آواز. شمردند كتاب مي

و دف لـذت مـي خوا آواز و طبـل و ني و از نواختن چنگ و رقصيدن را دوست داشتند » بردنـد ندن ). 437- 433ص،1ج،1365دورانت،(

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /�-

ـ نابساماني ما هر كدام ويژگي دوران به هاي بساماني شدت مخرب عناصر هايي داشته كه گاهي را هنگامي داشتيم ما تجربة عمليات سهمگين شيعه تحميلي صفو. تمدني دوره قبل بوده است

و از دوران اقنـاع خردگرايانـه آغـاز اسـالم كه از حضور شيعه دوران آل بويه حـدود شـش قـرن.قرن گذشته بود 10

او. وقتي سپاه اسالم راهي مداين شد، از رحلت پيامبر گرامي، چهار سال گذشته بود اما ميراثلينتـون دربـاره ايـن ميـراث. تدريجي ايران بود كنندگان ماندگان وي از جمله تسخير در اختيار باز

پيغمبر اسالم يكي از پيغمبران نادري است كه توانسـت در هنگـام وفـات، مجموعـة«: نويسد ميو و مبـرهن تحويـل جانشـينان و صـريح و معـين و اصول تعليمات ديني خود را مضبوط قوانين

و فراست خود چنان بر چگونگي. پيروانش دهد و بـه وي با بينش تمـدن عـرب آشـنايي داشـتاز اندازه و سازگار ساخت كـه پيـروي اعـراب اي تعليمات خود را با احتياجات روزانة مردم منطبق

و از هـم گسـيختن روش دستورهاي دين جديد به هيچ وجه موجب درهم ريختن الگوهاي قـديمم مسلما. زندگي ايشان نشد و مسيح، يعني دو ازتعليمات زرتشت اسالم در بـدو ظهـور ذهبي كه

با خود مي و رقابت كند، از تعاليم اسالم صريحهاآنبايست و عملـي مقابله « تـر نبـوده اسـت تـرص 1378لينتون،( ،488.(

يفرهنگيهاشهير

كه گونه اين و اگر بپذيريم ـ نابساماني خود دارد است كه ايراني، حافظه مغشوشي از ادوار بسامانيمي بخشي از حافظة جمعي اي شود، آنگاه خواهيم توانست از پديـده هر نسل به نسل ديگر منتقل

. سخن گوييم (Cultural roots)"هاي فرهنگي ريشه"به نامآن" هاي فرهنگي ريشه"اصطالح و مـانع از از اصطالحاتي است كه يـافتن تعريفـي جـامع

و از طريق مراجعه به فرهنگ . تـوان راه بـه جـايي بـرد هاي تخصصي نيز نمي بسيار دشوار است. هايي هستند ها كمتر درگير چنين ريشه شايد علت اين باشد كه غربي

و نوشـته يكي از افرادي كه در مورد ريشه قابـل تـوجهي دارد، هـاي هاي فرهنگـي مقـاالت intercultural) فرهنگـي استاد ارتباطات ميـان (Melissa Bostrom)پروفسور مليسا بوسترم،

communication) در تماسي كه بـا او داشـتم، مشـكل عـدم. دانشگاه كاروليناي شمالي است اي بـراي تعريـف آكادميـك شـناخته شـده«: نوشـت. دستيابي به چنين تعريفي را مطـرح كـردم

هـاي اما اكثر محققان بر اين نكته اتفـاق نظـر دارنـد كـه ريشـه. هاي فرهنگي وجود ندارد ريشهو جامعـه و خاستگاه تـاريخي »هـاي فرهنگـي دارد شـناختي پديـده فرهنگي داللت بر سرچشمه

(Bostrom, 2006) .

� /��� ���� ����� ������ ���

ا لئوسـي، اسـتاد دانشـگاه.اس. تقريبا مشابه چنين نظري را از پروفسور آتنـا و هـاي نگلـيس: او نوشـت. كنـد دريافـت كـردم هاي فرهنگي را در هنرهاي اقـوام دنبـال مـي محققي كه ريشه

مي اصطالح ريشه« و خاستگاه فرهنگي فرد يا جامعه اشاره كند هاي فرهنگي معموال به سرچشمهو همچنين شناختو مطالعه در اين و نياكان ب تأثيرباره، همانا بررسي فرهنگ پدران ر فرهنگ آن

. (Leoussi, 2006)» كنوني جامعه است Cultural)"انباشـتگي فرهنگـي"تـوان در اصـطالح را مـي"هاي فرهنگي ريشه"مفهوم

accumulation) مي جامعه. نيز ديد دهد كه ميـراث شناسي در چارچوب چنين اصطالحي، نشانبه فرهنگي و ال از نسلي به نسل ديگر منتقل اي با قطرهاي متفاوت، بـر اليـهيهدنبال هر انتقال،

انباشـتگي: گويـد در توصيف چنـين انباشـتگي مـي (F. Bacon)باكن.اف. شود قبلي افزوده ميسـاروخاني،( ها انسان پيشين جـاي يابـد شود كه انسان جديد بر شانه ميليون فرهنگي موجب مي

ص 1370 ،159.(و منبع تغذيه اليه هـاي زيـرين نهفتـه فوقاني فرهنگ، در اليه هاي در واقع بخشي از دارائي

و اين همان تعبيري است كه جي مي (G. Walls)والس. است و فرهنگ: گويد از فرهنگ نمودهو بـه وسـيله به منزله توده و اشياء است كه در حكم ميراث اجتماعي اسـت اي از افكار، خصايص

به معرفت، از نسلي به نسل و و صورتي مستقل هاي بعد رسيده مبناي ارثي است كـه توسـط پـدرمي مادر به بچه (شود ها منتقل ص 1366محسني، ... و) 411، اين ارثيه بـه هـر دو شـكل مـادي

و غير حسب ابعاد جامعه، ممكن است متعلق به يك ايل كوچك تا يك كشور بزرگبرمادي استص 1366محسني،( باشد ،412.(

دو جامعه مـاديو غيـر (Material culture)شـاخه مـادي شناسي در تقسيم اين ارثيـه بـه(Non-material culture) ات متقابـل هسـتند، تـأثيرو اعالم اين نكته كه اين دو شاخه داراي

و سـخت از جمله تكنولـوژي بـه(احتمال آنكه فرهنگ مادي. ورزد تأكيد مي افزارهـاي طـور عـامـ ارتباطات به غي) طور خاص اطالعات ص 1366محسـني،(بگيرد تأثيررمادي شديدا از فرهنگ ،

(super organic) شايد به همين دليل است كه اسپنسر، فرهنگ را محيط فـوق جسـماني) 419ص 1366محسني،( ناميده است در تجسم آن اصطالح انباشتگي فرهنگي، نبايد بنابراين). 419،

بي هائي مشابه اليه اليه صـورتي نمـادين بتـوانيما اگر بـه شناسي را تصور كرد زير جان زمين هايو يا فسيل هاي زيـرين مربـوط بـه انباشـتگي شناسان، هر يك از آن اليه همچون باستانشناسان

و بررسي كنيم، با پديده و هاي زنده فرهنگي را جستجو اي مواجه خواهيم شد كه نه فسيل هستند Cultural element or)هـاي فرهنگـي در آن جستجوها، عناصر فرهنگي يـا ويژگـي.نه جوان

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /�*

cultural trate) از ــي ــه برخ ــت ك ــواهيم ياف ــاآنرا خ ــايي ه ــاري داراي كاركرده در روزگ(Function) مي چه اليه اند كه اكنون اگر بوده كننـد امـا فاقـد آن كـاركرد هاي بااليي را تغذيههاي فرهنگـي نـه، مجموعههاآنعناصري را خواهيم يافت كه روزگاري از تجمع. پيشين هستند

و درهم، بلكه با پيكربندي به ص 1366محسني،(خاص (Configuration)صورتي انبوه ،170 ( (Cultural pattern)به يكديگر پيوند خورده بودند كه به شكل يك الگـوي فرهنگـي چنان آن

و دقيقا نماينده آن دوره تـاريخي خـاص هسـتند (درآمده ص 1342بـرن،آگ. در حاليكـه)101،مي اي كه فقط قطعاتي از آن باقي اكنون همچون كوزه سفالين باستاني شكسته ـ صرفا توان مانده

و تصويري مبهم از انگاره را به دست آورد، با اين تفاوت كه اين قطعه ايستا نيست، بلكه پوياسـتو منبع تغذيه اليه به و زنده است .هاي بااليي است عبارتي حيات دارد

ار ديگر نگاهي به جمالتي از مقدمه تاريخ جهانگشـاي عطاملـك جـويني، بيانـدازيم كـه يكبمي هاي دور هاي بااليي از اليه دار اليه چگونه تغذيه ريشه :كند دست پاييني را بسيار زيبا توصيف

تاريخ مغول در حيات اجتماعي كشور ما يك نقطه عطـف بزرگـي اسـت كـه بسـياري از ...«و اخالق زشت امروز ما ريشه در آن داردمفاسد اجتماع [ي زمـاني كـه يـأس بـر] پس از حملـه ...

و ذليـل، رفتارهـاي محافظـه ميليون كارانـه، چاكرمĤبانـه، ها نفر آواره از كاشانه چيره گشت، اسيرو تسليم در برابر قدرت حمله مغول از اين جهت مهم نيست كه شـهرهاي مـا را ... را برگزيد... ها

ك ص1362ثروت،(»رد، بلكه در اين است كه ما را چنين كردويران ،10.(جوليوس گلـد. هاي حاصل از انباشت فرهنگي يكسان نيست گيري اليه بايد دانست كه شكل

هاي فرهنگي در چين بـا مانند اليه[رونده انباشت پيش)1: كند از سه نوع انباشت فرهنگي ياد ميپ)2] آن پيشينه بسامان ماننـد[انباشت جانشيني)3و] مانند ورود اسالم به ايران[يوندي انباشت

ه گلد در نقل از طراح اين دسته]. حمله مغول به ايران ـ مي.سي. بندي ـ توضيح دهد كه نوع مورگيرد كه يك تغيير فزاينده، در نهايت موجب جايگزيني عنصـر يـا صـفت اخير هنگامي شكل مي

ص 1384گلـد،(شـودر پيشـين مـي فرهنگي جديد به جاي عناصـ جالـب اينجاسـت كـه.)98،و در آن رشـته از دانـش، جانشـيني بـه شناسي اين اصطالح را از بـوم جامعه شناسـي وام گرفتـه

بر فرايندي اطالق مي هـايي در اجتماعـات گيـاهي يـك اساس آن، يك سلسله جانشيني شود كهص 1384گلد،(گيرد منطقه صورت مي ،310 .(

نگ علوم اجتماعي، براي توضيح بيشتر درباره اصـطالح انباشـت فرهنگـي، آن را بـه دو فرهدر.دهـد ارجاع مـي (Invasion)درازيو متعاقبا دست (Succession) اصطالح ديگر؛ جانشيني

. درازي در حوزه وسيع علوم اجتماعي، مفاهيم متفاوتي دارد دست«: گويدميتوضيح اصطالح اخير

�+ /��� ���� ����� ������ ���

به ورود سازمان از جمله و اغلب آميز طور خصومت يافته افرادي از يك گروه به داخل قلمرو اشغاليو زير پا گذاردن حقوق مسلم بخشي از جمعيـت، بـه] ترين توصيف از حمله مغول به ايران رقيق[

گلـد،(»]شيعي در ايـران عملكرد قزلباشان شاه اسماعيل صفوي با بخش غير[وسيله بخش ديگرص1384 ،408 .(

افـزاري، هاي تاريخي فرهنگ ارتباطي معاصر در ايـران را از جنبـه سـخت اگر بخواهيم ريشهمي فن و مادي دنبال كنيم، با خصلت ويژه ديگر مواجه آن. شويم آوري نخست كشف نفت، صدور

Cultural)اين موضوع سبب شـده جريـان تطـور فرهنگـي.و دستيابي به دالرهاي نفتي است

evolution) اين مراحـلهاآن. اند، طي نكنيم كه در جوامع خالق تكنولوژي طي كرده گونهآنراو تدريجي طي كرده را به هرگـاه ...«: گويدمي (E. Tailor)كه تيلور گونهآن. اند صورتي تكاملي

و سازمان مي با دانش مترقي اي هاي پيچيده برخورد و پيشـرفت از توسعههانكنيم، بايد بدانيم كهو هيچ مرحلـه تدريجي مراحل ساده قبلي نتيجه شده خـودي خـود بـه وجـود اي از تمـدن، بـه اند

مي نمي و متكي به آن اسـت آيد، بلكه هر مرحله، از مرحله قبلي ناشي ص 1353اديبـي،(»شود ،و دستيابي مقطعـي بـه دالرهـاي نفتـي بـا منشـاء ). 232 در حاليكه ما به دليل كشف منابع نفت

ـ سرعت به واردات گونه استعمار توانستيم با قدرت خريدي وسيع، به هاي مختلف فرهنگ مـاديو در نتيجه دچـار از جمله تكنولوژي ـ دست يابيم و تلفن همراه هاي ارتباطي نوين مثل تلويزيون

وضـوح بيشـتري بـه"شدو آمد"اين تأخر را در حوزه. شويم (Cultural lag)انواع تأخر فرهنگي مي نسبت به حوزه رسانه هاي اسبي، سپس عنوان مثال، در غرب ابتدا انواع كالسكهبه. توان ديد ها

هـاي بنزينـي دار، بعد اولين وسايل نقليه با قدرت بخار، آنگاه اولين اتومبيـل هاي ريلي اسب واگنبه هاي توپر ساخته سرعت با الستيك كم و س شد و رعت اتومبيلتدريج با افزايش ها، بافت شهرها

ـ و براي هر يك از اين تغييرات، ب زمـان قاعـده مـورد نظـر طـور هـمهعرض معابر نيز تغيير كردـ نامه القوانين، آئين مونتسكيو در روح و قوانين تازه تدوين شد- متناسب با نيازهاي جديد جامعه ها

و متناسـب بـا تحـوالت سـخت تـدريو جامعه نيز همچون يك موجود زنده، توانست به افـزاريجو بايد نبايدها را خلق كند مذكور، مجموعه از. اي متناسب از هنجارها در حاليكه در ايران، در تقليد

و اقتدار و اشـراف از جمله درباريان، بزرگ-غرب، به يكباره قشري خاص، با منشاء سلطه مالكانسيـ با پول نفت توانستند اتومبيل و در معـابر غيرمناسـب هاي آخرين ستم را وارد شـهرها كـرده

و چون ايـن قشـر، از دوردسـت ارپايانهچالي براي اين وسيله جديد، البه و رعيت رانندگي كنندو به و از گذشته صورتي نهادينه تاريخ و ارباب اين رعيت بود دور"هاي دور بـا فرمـان شده، سرور

اپذير او بر قشرهاي پاييني داشـت، خـو گرفتـه بـود،ن كه حكايت از حق تقدم ترديد"شو كور شو

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /�,

و به به توانست در آغاز سرنشين اتومبيل عنوان نمـادي از آن سرنشـين، دارنـدة تدريج اتومبيل راو همين امر، تـأخر فرهنگـي بـه حق تقدمي بي و چرا بر عابران كند هنـوز نيـز. وجـود آورد چون

در مادي توان تركيب استفاده از فرهنگ غير مي خاص عبور چارپايان را با فرهنگ مادي اتومبيـل. اين جامعه ديد

به در واقع اگر به جستجوي تأخر فرهنگي در اليه ـ ويـژه هاي پيشين انباشتگي فرهنگي خودو اين اصل را به ياد آوريم كـه نهادينـه شـدن عناصـر فرهنـگ در اليه ـ بپردازيم هاي معاصرتر

و دسترسي مكرر شدن فرهنگ غيرمادي به زمان كوتاه مادي، در مقايسه با نهادينه تري نياز داردـ از جمله سخت ـ نـه از طريـق افزاري به عناصر فرهنگي مادي جديد هاي دنياي متجـدد غـرب

و مستمر، بلكه صرفا به و نوآوري مداوم و به كمك دالرهاي نفتي، انجام خالقيت صورتي وارداتيمي گرفته است، اين فرضيه را به در آورد كه اليه وجود هاي ايجاد شده در اثر انباشـتگي فرهنگـي

به كشورهاي باستاني نفت ـ ـ چندان شكل هندسي نـدارد خيز ايـن همـان اسـت كـه،ويژه ايرانو توسعه نظريه (D. Lerner) دانيل لرنر سـال21ـ وقتي 1977، در سال پرداز مشهور ارتباطات

يك مصاحبهدرـ گذشته بود The Passing Of Tradition Societyاز انتشار كتاب مرجع او و بدون نفت را در يك الگو، كنار هـم قـرار نخـواهم من ديگر هرگز كشورهاي نفت«: گفت خيز

). 1356لرنر،(» دادبه اگر به صورت يـك سـاقه تجسـم كنـيم، صورتي انتزاعي، فرهنگ ارتباطي معاصر ايران را

كه ما در گزارش حاضر، مادي شاخه فرهنگ غير)1: تشكيل شده استهاي آن از دو شاخه ريشهو ضـرب هـا دنبـال المثـل شناخت آن را از طريق تحليل محتواي عمقي هزار سال شـعر فارسـي

و بخشـي از آن در كتـاب سـه(هاي فرهنگ مادي ارتبـاط اسـت شاخه دوم، شاخه ريشه كرديمشايران در چهار كهكشان ارتباطي جلدي ). ده استدنبال

مادي، بايد توجه داشت كه هر چه به عمق فـرو هاي فرهنگ غير در مورد شاخه اول، يا ريشهبه مي و سر صورت نقطه رود از حالت خط ممتد خارج شده و انجـام نقـاط پراكنـده دوردسـت چين

و وفـات شناسـه زمـان در مطالعه حاضر، اشعار، از طريق دنبال. ديده خواهد شد ي كردن سال تولدش ها، در مقاطع تاريخي، در فصل سوم، كه از همين طريق انباشتگي برخي ديدگاه داشت .ددنبال

و در مـوردهليكن بايد توجه داشت كه شناس هاي زماني مربوط به اشعار، تا حدودي انتزاعي استدر واقـع اگـر قـبال. هاي مقاطع پيشين وجـود دارد هاي هر مقطع به ريشه هم اتصال ريشهها آن

ـ نابسامان خود دارد تنها چنين اغتشاشينه. گفته شد كه ايراني، حافظه مغشوشي از ادوار بساماني هـا توان آثاري از اتصال در چيدمان زماني آثار مكتوب نظم هزارساله كشور وجود ندارد بلكه مي

�� /��� ���� ����� ������ ���

كه اين شـعر از سـعدي كـه چنانآن. بريده به يكديگر را نيز مشاهده كرد هاي بريده مويرگي ريشهبر/ چه خوش گفت فردوسي پاكزاد«: گويد مي ميـازار مـوري كـه/ آن تربت پاك بـاد كه رحمتو جان شيرين خوش است/ كش است دانه وضوح ريشـه در شـعر فردوسـي سـهبه» كه جان دارد

ا ميقرن قبل از و يا وقتي حافظ و نزهتگـاه انـس«: گويدو دارد و جاي امـن / خلوت خاص استاز» بينم به بيداري است يا رب يا به خـواب؟ اين كه مي شـعري اسـت كـه او مصـرع دوم آن را

و از انوري گرفته كه گفته اسـت ايـن كـه«:مصرع اول شعري مربوط به حدود دو قرن قبل خودا مي » خويشتن را از چنين نعمـت پـس از چنـدين عـذاب/ ست يا رب يا به خواببينم به بيداري

و به عمق نرفته، گاهي نيز اين ريشه كه اين مصرع از حـافظ كـه چنانآنها هنوز در سطح استاشـاره بـه» آيا بود كه گوشـه چشـمي بـه مـا كننـد/ آنان كه خاك را به نظر كيميا كنند«: گفته

ول مصرعي از شاه نعمت همياهللا ما خاك را بـه نظـر«: عصر خود دارد كه گفته بودـ شاعر تقريبا.»كيميا كنيم

ا بر ارتباطيرانيچهار وجه از نگرش

و ضرب مي المثل در بررسي مجموعه اشعار توان چهار وجه از نگرش به ارتبـاط هاي مورد بررسي،ارتبـاط)4،ارتبـاط مـؤثر اسـت)3،ارتباط ارزش است)2،ارتباط، بازنماي انسان است)1: را ديد

.داراي قدرت است

انسان استينما ارتباط باز.1

و ضرب2/1 طي يازده قرن، انـد، به اين نكته توجه كـرده)مورد40(ها المثل درصد مجموع اشعارعنـوان مثـال در قـرن پـنجم هجـري، بـه. اسـت گـر اي براي بازنمـايي ارتبـاط كه ارتباط، وسيله

ميخسرو ناصر و بهاي او نه در جسـم، از اين نگرش سخن گويد كه مرد، زير زبانش پنهان استهم او از ارتباط. فربه، بلكه در سخن نكوي اوست پرسـد، جـز از طريـق مـي عصرش گران جامعه

:توانم بفهمم كه حقيري يا بزرگي؟ شنيدن سخن تو، چگونه ميز و زبانيمرد نهان پريگريد/ر دل است صورت است كسر گل

و بها و فربهيقدر و عقل پربهاست/ استيمردم، نه از جسم .بل مردم از نكو سخنحق/ جز به راه سخن چه دانم من خطيتويريكه و .ريا بزرگ

مشـابهيسـخنزيـنيشابورينيرينظو سرانجامي، سعديسعد، مولو قرون بعد، مسعوديط: اند گفتهيم

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /��

هم: مسعود سعد ه/د سخنينگوتايچو عاقل پيازو نيچ، د هنريايدازي، مخفيآدم:يمولو ن زبان پرده است بر درگاه جانيا/ر زبانياست درو هنرش، نهفته باشديع/ تا مرد، سخن نگفته باشد:يسعد ب

د/ آدم به سخن شد آدم ارنه:يشابورينيرينظ و گوش، نقش واريدارد لب

:ها المثل ضربآئ( ) نة مرد سخنگوستيسخن،پ( ميگوهر هر كس، از سخن او )شوديدا) ارزش مرد به سخن اوست()ابله را در سخن توان شناخت(زيمخفيآدم( )ر زبانياست در)ابله را در سخن، توان دانست()يز مردم نماند بجز گفتن(ب( )مغز، چون دهان باز كند رسوا گردديپستهگو( )نده استيسخن گواه حالپ( ) دا شوديگوهر هر كس از سخن او

ارتباط ارزش است.2

به نويس، به ارزش سخن اشاره كرده برخي از انديشمندان نظم 2/2(بيـت شـعر59كـه طوري اند،و ضرب( به اين موضوع پرداخته است) درصد ).درصد2مورد،68المثل شعر

كليد در گنج صاحب هنر/ زبان در دهان اي خردمند چيست): سعدي: هجري قمري7رنق( چون به سخن آمد، گنجي گشاد/ هر كه قدم بر سر گنجي نهاد): نظامي:7.ق(و جانست): وحشي بافقي:10.ق( كه گر خود كيميايي هست، آنست/ سخن در كيمياي جسمكه آب خضر، نهـان در سـياهي/راگر حيات ابدي خواهي از سخن مگذ): صائب تبريزي:11.ق(

سخن است

:المثل ضرب) زبان، قلم خداست(

�� /��� ���� ����� ������ ���

) زبان قپان خداست()سخن برتر از گوهر شاهوار(آ( ) د، بهتر از كاغذ باشديهرچه بر كاغذ نبشتهبه( )ك خواندن ارزديهر نوشته

ه كردهيادآورياز آنانيبرخ نمياند، كه پس از مرگ مانند.يارتباطماند، جز آثاريچهم:يفردوس چن/ ادگارييسخن ماند از تو ه، مداريمان خواريسخن را

بودياريسخن گفتن راست،/ بوديادگاريپس از مرگ منو ما رفتنيجهان يز مردم نماند بجز گفتن/يادگار است

ا عبن سخن در اشعار ناصريمشابه ولو شاه نعمتيد زاكانيخسرو، دينياهللا :شده استدهيزم: خسرو ناصر ز تو ز سفر جاودانيچون برو/ راث بماند سخنيتا

عب:يد زاكانيعب ازيكدينام دليرود ادگار اوستينازك او،يها چون گفته/ اد اهلول شاه نعمت بم/ تن فدا كن كه در جهان سخن:ياهللا تنيجان شود زنده، چون رد

:المثل ضرب)سخنان شاعران باشندفرزندان شاعران،(

و پـاك تـنيگو سخن:يفردوس مانند؛. اند گر پرداختهش ارتباطيبه ستايا عده /و روشن دل ستودن به هر انجمنيسزا

ازيكـي[از راه سخن برشود از جاه به جوزا/ جانت به سخن پاك شود، زانكه خردمند: خسرو ناصر]صور منطقة بروج

ا: خسرو ناصر نيزدانا بيپسر، و هـم خلـق/ياموزيكو سخن را گر به دو عـالم تـو را هـم خـالق بپسندد

د/ پروران بلبل عرشند سخن:ينظام گرانيباز چه مانند به آن

مؤثر است ارتباط.3

و 58 در. اند پرداخته تأثيردرصد، به موضوع2با سهمي معادل المثل ضرب9شعر وحشي بـافقي،و گفت تأثير كـه صـحبت را اثـر/ بلي تفسير اين حرف، اندكي نيست«:ه استسخن ترديد نداشته

مي» باشد، شكي نيست نـه/ غالم آن كلماتم كه آتش انگيـزد: گويد حافظ در ستايش كالم موثر

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /��

ها نيز ذكر گذاري سخنان نرم را حتي بر سنگ مولوي توان اثر. آب سرد زند در سخن به آتش تيزش: كرده است ز سالم گرم او، آب اومن ز شرم (وز سخنان نرم او، آب شوند سنگها/ دم )29ص.

/ بـه گفتـار صـوابدبيارامـدل«: را مطرح كرده"صواب گفتار"ي شرط تأثيرمتعاقبا براي چنينآب چنان آن ي تـأثيرو در جايي ديگر، فرمان خدا را براي چنـين) 1100ص(»كه تشنه آرامد به

و قمر همچون ستارهاين سخن،«: الزم ديده است بي/ ست )47ص(» فرمان حق، ندهد اثر ليك. انـد نويس، شروطي زميني را براي مؤثر بودن ارتباط مطرح كـرده بسياري از انديشمندان نظم

خسرو، روشن بودن سخن، همچون ناصر. فردوسي، برابر بودن سخن با خرد را شرط دانسته استو نظيري نيشابوري، محبت معلم را عامل آوردن در شعر مشهورش، زمزمهزنگ را ضروري ديده

:پا به مدرسه در روز جمعه دانسته است شاگرد گريز)برد] آرامش[روان سراينده، رامش/ سخن چون برابر شود با خرد): فردوسي:5.ق(و آاليـش]ابزار صدا[سخن چون زنگ ): خسرو ناصر:5.ق( كـه تـا نايـد/، روشن بايد از هر عيب

و قشر[خن چون زنگ، زنگس )از جانت نزدايد] چركيضـد چشـم[تـوان، تعويـذ/ اگر مقبول، اگر مردود، حرف ما اثـر دارد ): نظيري نيشابوري:11.ق(

را] زخم )بازو كرد، سحر باطل مابيهـوده/ نظيري كـالم مـا] مورد توجه قرار گرفت[منظور يار گشت ): نظيري نيشابوري:11.ق(

)را] مركب[صرف شكر نكرديم، دوده جمعـه بـه مكتـب آورد طفـل/ درس اديب اگر بـود زمزمـة محبتـي ): نظيري نيشابوري:11.ق(

)را] فراري[گريزپاي كنـد شـيرين، مـي/ دشمنان را مهربان] زباني خوش[كنيم از ترزبانيمي): صائب تبريزي:11.ق(

) زمين شور را باران ماهـا، گـويي كه كـوه از پـوچ/ مياور حرف ناسنجيده از دل بر زبان، صائب): صائب تبريزي:11.ق(

)گردد سبك چون كوه مي)گوينده چو با ارادة باطل نيست/ در گفتن حرف حق، اثر هست اما): فرخي يزدي:14.ق(

(ثلالم ضرب مي: و خـط(+)آورد زبان خوش، مار را از سوراخ بيرون سخن نيكو، صـياد دلهاسـت)ها زيبا نزهت چشم

�� /��� ���� ����� ������ ���

قدرت استيدارا ارتباط.4

در ميان چهار نگرش مورد بحث، موضوع قدرت ارتباط، تنها موردي است كه سـهم آن در ميـانشع8/5 المثل ضرب(ها مشابه اشعار است، المثل ضرب هـاتف در ميـان شـاعران،).درصد3/1رو

بهاصفهاني گويي زبانش بـه مثابـه يـك تيـغ اسـتفاده وضوح از تهديد هجو، شاعر قرن دوازدهم،مي مي و در يكي از قطعاتش به: گويد كند در،زهجو/ ام كردي زودي زود آنچه گفته اگر تيغ زبـان

خواهم كرد] غالف شمشير[نيام و نوشـت كـه سـخن هـم در قرن پنجم، عنصري بل خي به قدرت دوگانه ارتباط اشـاره كـرد

در مي و هم به چاه :اندازد تواند سر را تاجدار كندمر): عنصري بلخي:5.ق( دار سري را كند هم سخن، چاه/ سري را كند تاجدار] به اندازه[سخن روبهان مرده را شيران كند/ عالمي را يك سخن، ويران كند): مولوي:7.ق(بي): مولوي:7.ق( بي/ پايان تويي اي زبان، هم گنج درمان تويي اي زبان، هم رنج[مولوي:7.ق( و خدعة] اي زبان ): هـم انـيس/ مرغـان، تـويي] دهنـده صداي فريب[هم صفير

وحشت هجران توييكـ/ سخن باد است اي بنده، كند دل را پراكنده): از مولوي. شمس:7.ق( ه وليكن اوش فرمايـد،

گردآور پريشان را/ سـخن، كـردم ادب] لطيـف[رنگـين] قلـم[را از خامـة] دشمن[خصم ): صائب تبريزي:11.ق(

چوب گل، عالج مردم ديوانه چيست؟ غيرو در توصيف، آن را و شمشير برخي از شعرا، به قدرت تخريبي ارتباط توجه كرده مشابه آتش

: مانند. اند دانستهز): مولوي:7.ق( واين وآنچه بجهـد از زبـان، چـون/ است] مانند[وش هم آهن بان چون سنگ

بيهر[ آتش است ] آتشبار است شود، عنان صادر سخن كه از زبان ها عالمي را سوختند زان سخن/ ظالم آن قومي كه چشمان دوختند): مولوي:7.ق( با كفر شمشير حيدركند آنچه/ است تيغ زبانت] آتش[بگفتار نار: هاتف اصفهاني:12.ق(غداري ): مولوي:7.ق( گمان منصور بر داري بودبي/ بود]گر حيله[چون قلم در دستبد]/ سد ساخت[به كوشش توان، دجله را پيش بست ): سعدي:7.ق( بست انديش نشايد زبان

: المثل ضرب: ها نيز قابل توجه است المثل سخن از قدرت تخريبي ارتباط در ضرب

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /�-

مي كاري كه شمشير پيش نمي( )برد برد، آدم با زبان پيش)سخن بد از شمشير برنده بتر است() عالمي را يك سخن، ويران كند() دنيا به گفته خراب است، نه به كرده()جادو، رفتار زبان آدم است(سخ( )ي، دوم جادويي استنچرب) دنيا به حرف برپاست()گزيده استزبان گزيده بدتر از مار()زخم زبان سوزانتر كه زخم سنان()زخم زبان از زخم شمشير بدتر است()زخم زبان بدتر از زخم شمشير است()زخم شمشير دوا دارد ولي زخم زبان دوا ندارد(به( )جز زخم زبان هر زخمي دوا داردمي( )رود رود ولي زخم زبان نمي زخم شمشيرز طعنة دشمن( )تيغ، بهتر)تر است از شمشير تيز برندهقلم()نيش قلم تيزتر از تيغ دو دم است(دم( ) نيش قلم تيز به از تيغ دو)آنچه زخم زبان كند با من، زخم شمشير جان ستان نكند(

:مانند. اند اقليتي به قدرت سازندگي ارتباط اشاره كردهآب/ ست، سحر نماي سخنش معجزي: وحشي بافقي يگشا خاطرش آتشي است،

: المثل ضربدل( )هاست سخن نيكو، صياد)گفتار نيكو نگردد كهن(

� /��� ���� ����� ������ ���

نه شدهينگرش به ارتباط در استبداد نهاديريگ شكل

هـاي بـا گونـه)فردهـا(ـ نابساماني ايران، آكنده از روابط پيچيـده آحـاد ملـت هاي بساماني دورهو مستبد است هاي اقتدار مختلف حكومت مي استبدادي كه عده. گرا و اي آن را خاص ايران داننـد

مي"استبداد ايراني" با اصطالح در توصـيف علـي همـايون كاتوزيـان دكتـر محمـد. كنند معرفيبـر در دوره باستان، نظريه مشـروعيت پادشـاه مبتنـي«: گويدميمورد نظر خود"ياستبداد ايران"

مي. مفهوم فره ايزدي بود مي هر كه پروردگار اراده اگر پادشاه عادل بود فره. يافت كرد فره ايزديمي. ماند ايزدي در كف او مي گشود، فره ايـزدي اگر ظالم بود، يا پس از مدتي دست به ستمگري

مياز كف از مشروعيت، اساسا بايد توجه داشت كه در دوره باستان، اوال.رفت او اراده ايـزد ناشيمي ثانيا. بود نه حكم اجتماع و پادشاه شود طبـق تعريـف توانست قدرت را به دست بگيرد، هر كه

چون طريق ديگري براي كشف اين كه فره ايزدي بـا كيسـت وجـود.شد صاحب فره ايزدي ميمي ها، شكل هر پادشاهي كه به شيوه ثالثا.نداشت و داليل گوناگون از سلطنت افتـاد، بـاز هـم ها

.»طبق تعريف، فره ايزدي را از كف داده بودعدل در دوران پس از اسالم نيـز حـاكمةويژ،همين نظريه فره ايزدي همراه با همان مفهوم

مي بود، چنان كه نظام و روزگـاري، يكـي را از ايزد«: نويسد الملك طوسي تعالي، اندر هـر عصـرو آرام بدو و مصالح جهان و آراسته گرداند و او را به هنرهاي پادشاهانه ستوده ميان خلق برگزيند

را باز بندد و حشمت او و هيبت و فتنه را بدو بسته گرداند و آشوب دلو درب فساد و چشـم در هامي مردمان] به اين ترتيب[خاليق بگستراند، و ايمـن همـي اندر عدل او روزگار و گذراننـد باشـندص 16/1/1382همايون كاتوزيان،(» خواهند بقاي دولت او مي ،6(.

و پس از آن در عهد سلجوقيان، برا سـاس نظريـه اسـتبداد به نظر من، اگر در دوران غزنوياندر عصـر صـفويه،، بـود تعـالي ايزدالملك، پادشاه، انتخاب شدهو با استناد به نوشته نظام ايراني،

به ماشين تبليغاتي بسيار نظام مي مندي از كرد كه اين كار افتاد كه به عوام القاء بار موضـوع فراتـرو بر مسند قدرت نشسته است و يا اهللا است زيرا اين اهللا است كه بر زمين آمده . حمايت اهورامزدا

در هـيچ عصـري، آن همـه نيـروي.وددر هيچ عصري، آب وضوي پادشاه مرهم زخم مردمان نبچيني خردمندان، به اندازه عصر صفويه شد، در هيچ عصري، قدح زميني براي شاه توصيف نمي فرا

و در هيچ عصري، تصويري اين چنين منفي، از خلق آسيب خوي مردمـان ترسـيمو پذير نشده بودسفر به ايران، زبان فارسي را نيز شاردن، ميهمان ماندگار دربار صفويه كه در چند نوبت.نشده بود

گرتـرين، حيلـه ايرانيـان«: نويسـد آموخته بود، درباره نحوة ارتبـاط فرودسـتان بـا فرادسـتان مـي و متملق و براي رسيدن به مقاصد خويش، خود را نـزد ترين اقوام جهانند مزورترين، فريبكارترين

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /�*

و كوچـك مـيو صاحبان مقام چندان پست در هـاآن... گنجـد بـه وصـف نمـي شـمارند كـه خواربي دغلكاري، فريب و و دروغگويي سخت دلير و دفـع. باكند زني براي دستيابي به كمتـرين سـود

مي كوچكترين زيان، ده و. خورنـد ها سوگند و بـراي كسـب شـهرت در انـدوختن مـال حريصـندمي بلند و چون غالبا نمي نامي به هر وسيله متوسل و شوند و توانند وارسته متقي باشند، به تقـدس

و پاي... كنند پارسايي تظاهر مي آن... بند نيستند زياد به احكام ديني خويش معتقد جـا كـه البته ازو هستند كساني كـه هر كلي مستثنياتي نيز دارد، باور مي توان كرد كه همة ايرانيان چنين نيستند

و كردارشان و گفتار و صادقند و رفتار صميمي و تقدسشان به در گفتار و تقوا به هم نزديك استو تأمل بيشتري. باشد قدر پرهيزگاران واقعي مي اما به اين نكته نيز اشاره كنم كه هر قدر تحقيق

ص 1384راد، محسـنيان(»...خواهد شـد شود، از تعداد افراد متقي واقعي بيشتر كاسته ، بـه 819،ص 1374نقل از شاردن، ). 779-760صصو 671،

/، سياح ديگر عصر صـفويه نيـز شـواهد ديگـري از شـيوه ارتبـاطي فرادسـت دام اولئاريوسآم،ايرانيان هنگام گفتگو«:نويسدمي.كند فرودست ايرانيان عرضه مي و متواضعانهؤكلمات اي دبانه

مي به مي. برند كار مي هنگامي كه كسي را درون خانه خود دعوت خانـه مـا را منـور: گوينـد كنندو. فرموديد توخالي اين تعارفات اكثرا] در حاليكه[ ...قربان شما، خاك پاي شما، چشمم كف پايتان

ص 1363اولئاريوس،(»اندو پوچ ،289(.و اولئاريوس به ايران آمده تأسف اينجاست كه نگاه غربي اند هايي كه چند قرن پس از شاردن

و حكايت از ماندگاري اي عنـوان بـه.ن خصايص در فرهنـگ ايرانـي دارد نيز به همين گونه استهاي استادي از دانشـگاه ژنـو اشـاره مثال دكتر منوچهر محسني در يكي از آثار خود، به يادداشت

ايرانـي هميشـه«: كند كه احتماال در اواخر دوره قاجار، پس از سـفر بـه ايـران نوشـته اسـت ميشخ. نمايد شخصيت مخصوص به خودش را حفظ مي و اين صيت عبارت است از يك نوع نرمـي

در انعطاف ومي پذيري كه به هرشكلي و براي يك نفر مغرب زمينـي كـه معتـاد بـه صـراحت آيدو بدي است، باعث انزجار خاطر مي آنچه ما را در مورد ايرانيـان. گردد تشخيص صريح بين خوبي

س به وحشت مي مياندازد اين است كه ما هرگز وقتي با يكنفر ايراني و كار پيدا توانيم كنيم، نميرمي به و درباره امور چگونه فكر حتي اگر بيسـت. كند درستي بفهميم كه عقيده او از چه قرار است

و محشور باشيم، ضمير او بر ما مجهول خواهد مانـد در پـس حجـاب ايـن. سال هم با او معاشرو اين لبخندهاي شهد آن كه هرگـز كسـي نمـي آميز، سدي وجود دارد تعارفات خطرناك توانـد از

مي"ميشو اتين"دكتر محسني نوشته.»عبور كند كند كه قبل از آن، بحث تفاوت را هنگامي ارائهو براي نشان دادن خصايص فرانسوي هاي آندره اي از كتاب روح ملت ها، نمونه فرهنگي را مطرح

ص 1366محسني،( زيگفريد را نقل كرده است ،427(.

�+ /��� ���� ����� ������ ���

يا آمدن جامعه ذرهدوجو به

در شود كه انسان گفته مي به بند استبداد، جامعه هاي مي اي را "اي ذرهةجامعـ"آورند كه بـه وجودوةقـرار گـرفتن در حـوز هـر يـك بـاها ذره اي، در چنين جامعه. مشهور است فعاليـت شخصـيو خصوصي به و پاسخگويي به منافع ومصالح طور عمده به تقالي رفع نيازها خصوصـي شخصي

و دچار نوعينخواه مشغولآني خويشتن در، مـدار انسـان خـود.د شـدنخواه"مداري خود"د بودو بي و گسترده اسـت، شرايط ناامن داراي در نتيجـه ثبات استبدادي، هر آن منتظر تغييرات شديد

و هشياري، فرصت خصايصي مي و افـزايش جويي طلبي، تحرك بسيار باال، چاره شود مانند زيركيو افزايش امكانات تدافعي، از طريق رشد مصلحت و ناماليمات بيني قدرت مقاومت در برابر شدايد

و سازگاري ص 1378قاضي مرادي،( شخصي ،7(.م چنين انساني، عمال از. كنـد نوع خاصـي از زرنگـي مـي عطوف به خرد خود را در ايـن نـوع

به،گر زرنگي، كنش مي تدابيري ت كار درا مخاطب او از كنشگيرد نيابـد هاي وي تعبيري مسـتقيمرا بلكه به هـدايت] كه مصلحت او در آن اسـت[ سوي تعبيرهاي نادرستبه طور سنجيده، ديگران

مي در حالي. كند مي انسـان. هـاي ديگـران موفـق باشـد كند كه در تعبير كنش كه خود، كوششدر ذره و گستردهاي، هميشه هايرهذسلطه حاكميت خودكامه بر زيرا. است انتظار تغييرات شديد

و مال افراد، حتي مقامات بـاال،. استي حمايت نظامفاقد هر نوع،اجتماعي در چنين شرايطي جانو ميزان مهارت فرد در بـه و فرمانروايان محلي، تقدير و هوس حاكمان كـارگيري وابسته به اراده

ص( است كارانه بوده هاي فريب جمله توطئه زرنگي از مفهوم اراده پادشـاه).7همايون كاتوزيان،امـر پادشـاهان ايـران بايـد«: نويسـد خوبي مشاهده كرد كه مـيبه تاورنيه توان در توصيف را مي

و بـه اگر فرمان راجع به قتل كسي باشد، شاه بعد از دادن امـر، فـورا. موقع اجرا شودهب برخاسـتهآن رود حرمخانه مي و بايد حكم كه اين عالمت و بخششي در كار نخواهد بود است كه ديگر عفو

و به حرمسرا نرفت، عالمت اينست كه اميد. اجراشود اما اگر بعد از دادن امر، به نشستن ادامه دادو و عمليـات را طـولمي]معطل كردن[ كننده هر قدر كه بتواند به مماطله اجرا عفو هست گذراند

ص 1363تاورنيـه،(»يـا خـود شـاه تـرحم نمايـد دهد، تا كسي شـفاعت كنـد مي دكتـر.)538،مي علي همايون كاتوزيان محمد در تاريخ ايران كشـتن يـك وزيـر بـا«: گويد درباره اراده ملوكانه

و گاهي با همة منسوبينش رايج بود مي. همة خانواده آمد، يعني مـثال عكس اين هم گاهي پيشو بـه ايـن دليـلة مناسب، سلطان را به خنده مـي كسي آدم كشته بود، اما در يك لحظ انـداخت

.»شد مجازات نميداشته كـه يـكارحكم كسي،علي اسالمي ندوشن، ايراني دربند استبداد به قول دكتر محمد

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /�,

و قدح ترسيده اگر بيفتد، ايـنمي. اش همان بوده است همه سرمايه چيني گرانبها زير بغلش بودهو خواسـته اسـت آن را نگـاه بنابراين به هر قيمت، مـي. اش از بين برود همه سرمايه قدح بشكند

مي ايناز. دارد "روم زنگي زنگ يا رومييا" توانسته با خود بگويد نمي. رفته رو دست به عصا راهيك با خود نگفته مرگ يك از. بار بار، شيون او"موجوديت ايراني" اين قدح عبارت بوده است كه

مي. حفظ كند خواسته است مي / دانسته كه از قديم گفته بودند چو در طاس لغزنـده افتـاد مـور اورا. رهاننده را چاره بايد نه زور و او نيز براي حفظ آن قدح، خود به هـر. آتش زده است به هر آب

و: رنگي كه الزم بوده، درآمده و گردنـه به رنگ عابد و قلنـدر، يـاغي بنـد، نـوكر مومن، درويـشد واجنبي، و ابن لقك، لوطي .الوقت جوانمرد، جان بر كف

يارتباطيو جادويزرنگ

در"علي اسالمي ندوشن آنچه را كه محمد در ناميـده، ويليـام بـي"آمدن به هر رنگ توانايي مـنو ميداني آخرين سال ، با اصـطالحات ديگـري هاي قبل از انقالب اسالمي خود تحقيقات گسترده

:نويسدمي. معرفي كرده است"جادوي ارتباطي"و"زرنگي"چونو حكايات فراوان مؤيد آن است"خصائل"يكي از و آثار ادبي ايرانيان كه ذكر آن بسيار رفته

ايـن همـان. اعتمـادي دارد اين نوع زيركي بازتـابي نهـادي در بـي. است"زرنگي"يا"زيركي"مـاروين طـوري كـهبه. ان مطرح شده استهاي مربوط به اير مضمون است كه كرارا در پژوهش

نويسـد زونيس در تحقيق روشنگرانه خود با استناد به نوشته عدة زيادي از نويسندگان غربي، مـي و فراگير در عموم مردم ايران اشاره كرده كه جملگي اند آنان به وجود نوعي احساس ناامني آشكار

ص 1381من،بي( مياعتمادي در مقابلبي).48، هـا گيرد يعني اينكه شخص انگيزه زرنگي قراركنـد كـه چـه بسـا شـخص مقابـل هـم هاي حقيقي خود را از شخص ديگر مخفي مـيو كنش

كه درمي و چون آن مطمـئن نيسـت"چيزي"يابد، بنـابراين از ايـن. در جريان هست اما از چندمي ديدگاه به بي نظر اط در زنـدگي اجتمـاعي ايرانيـان تر به كاربردشناسي ارتبـ اعتمادي بيش رسد

و لزوما با شخصيت واقعي ايرانيان ارتباطي ندارد مربوط مي ص 1381من،بي( شود ،66.(كه. در حقيقت يك ويژگي ارتباطي است"اعتماديبي" در ايران افـراد ظـاهرا به اين ترتيب

به"دوست دارند"بستگان خود را ن هـاآناما در عين حال از. دارنـد اعتمـاد يعنـي اينكـه فـردياو سو نسبت به عده يك و از سوي ديگر مطمئن باشد كه در خفا نسبت بـه اي محبت داشته باشد

. دهند زرنگي به خرج ميمي در موقعيت و چندمعنايي بهاي زيادي داده شود، شخص هاي ارتباطي ايرانيان، كه به ابهام

�� /��� ���� ����� ������ ���

و انگيزه پي هاي افراد زرنگ انتظار ندارد كه بتواند به نيات و چون به تعبيـر قطعـي تر از خود ببردها دسترسي ندارد لذا به رسم معمول در كاربردشناسي تعبير، مراحل مربوط به انتظار دريافـت پيام

مي صورت مرحله پيام به و با بدترين پيامدها را دنبال ص 1381من،بي( كند اي ،62.(اند كه شخص بيني اعتمادي به معناي آن است كه ديگران به قدري غيرقابل پيش در واقع، بي

اي به او هستند يا چگونـه پشـت او را خـالي خواهنـد داند در پي وارد آوردن چه صدمه هرگز نميساس آن رابطـه بـين محصول چنين وضعيتي منتهي به يك اصل ارتباطي شده است كه برا. كرد

برو محتوي آن را نميصورت پيام و مـوازين تعبيـر كـرد توان . حسب مجموعه واحدي از معيارهاو در شـعر كالسـيك ايرانـي آموزه اين اصل ارتباطي در هاي سنتي دين رسمي كشور يعني تشيع

و ساري است نيز مشهود است"سنت ايراني"كه در سرتاسر هاي ديني در ارتباط با آموزه. جاريمي فضل گري بر وجود دو يا حتي سه تعبير براي متن قـرآن صـحه اصل باطني«: نويسد الرحمان

از"پنهـاني"كتـاب مقـدس، سـطوح"ظاهري"بر اين اساس در كنار معناي. گذارد مي ديگـرياز قـرآن نيـز) عرفـاني(گـري همچنـين بـر تفسـيرهاي صـوفيانه اصل باطني... معني وجود دارد

بهتأثير مـورد ادعـا را تـا سـرحد تفسـيرهاي"معاني درونـي"كه بعضا آن نحوي گذار بوده استص 1381من،بي(» دلبخواهي محض پيش برده است ،51.(

را ويليام بي من، در استاد دانستن ايرانيان در بكارگيري جادوي ارتباطي، ابتدا چنـين جـادوييو گفته است هـانآحاد انسا. كه جادوگران قادرند واقعيت را دگرگون كنند گونه همان: توضيح داده

و قصـد ديگـران را تغييـر بيش با انجام كنشو هم قادرند كم هاي ارتباطي، زمان، مكان، انديشـهاي بعد با شنيدن چند كلمـه اما لحظه. شما در يك لحظه ترديد داريد: به خودتان نگاه كنيد. دهند

شـويد، اي بعد با اداي چند كلمه متأهـل مـيه مجرد هستيد، اما لحظهدر اين لحظ. شويد قانع ميو ناراحت مي يك لحظه خود را در موقعيتي رسمي اي بعد وقتي با اظهار چند بينيد اما لحظه كننده

مي كلمه سبب مي و تحمـل شـرايط راحـت شويد كه همه زير خنده بزنند، وضعيت تغيير تـر كنـداي كنيد به هيچ چيزي در اين جهان نياز مبرم نداريد اما لحظهمي در اين لحظه احساس. شود مي

مي وگو با فروشنده بعد پس از گفت فروشـد كنيد اگـر كـااليي را كـه او مـي اي زبردست، احساس. ها همه حقيقتا جادوگري اسـتو اين توانيد به زندگي ادامه دهيد نخريد حتي يك لحظه هم نمي

اي ايرانيان در بكار دو المثل در ميان ضرب.ن جادو به غايت استادندگيري هاي مجموعـه دهخـدا،ج("جادو، رفتار زبـان آدم اسـت": با مضمون جادو بودن زبان وجود دارد المثل ضرب ،2 دهخـدا،

ج("ي، دوم جادويي استنسخ چرب"و) 574ص ). 610ص.2دهخدا،ازو چون استفاده از مناب با آگاهي از چندها آن و امكانات زباني خود به همـراه دانشـي كـه ع

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /��

و پويش آن دارند مي و چانه توانند وارد گفت جامعه با. زني شوند وگو و نامطمئن را وضعيتي ناپايدارو مهارت به وضعيتي عكس آن تبديل كنند ها كمابيش قادر به انجام هر چند همه انسان. ظرافت

هستند اما شايد اين مهارت خاص ايرانيان باشد كه قادرنـد چنين كارهايي با استفاده از زبان خودو بدين و احساسي متعالي انجام دهند اي سان امر خطير ارتباط را به حوزه اين جادوگري را با ذوق

و مالل ص1381من،بي( آور ارتقاء دهند، يعني به قلمرو هنر برتر از فرارساني محض ،46.( هـاآن. تر از عوام بوده است نويس ايراني، بسيار دردناكن نظمبه نظر من، وضعيت انديشمندا

مي چون بيشتر مي و رنـج مكررشـان، هنگـامي بـود كـه ارتبـاط فهميدند، پس بيشتر رنج بردنـدو سـتايش مسـتبدان مـي"اوج با ذره"عمودي را به ارتباط و به مداحي در. پرداختنـد تبديل مـا

ح :هاي خود اكي از فشار وجدان آنان از مداحيتحقيق حاضر، به ابياتي برخورديمو نعت ): عنصري بلخي:5.ق( و ثنـاي/ نيكوان گفتن] مدح[چه خيزد از غزل چـرا نگـويي نعـت

خير بشر زانچه گفتم همه پشيمانم/ من كه مسعود سعد سلمانم): مسعود سعد:6.ق(من): مسعود سعد:6.ق( ز مدح گفتن گف/ خود پشيمان نبود تن اين مهتران پشيمانمز مدحو ذم خسـان، نـوك خامـه/ كه زبان را به هرزه آاليم من آن نيم): جامي:9.ق( ] قلـم[به مـدح

فرسايمو مدحي نگويم زكس): عارف قزويني:14.ق( و/ دهم جان بس مرا حرف آخر همين استحمـدي نشـنيده/ زماني در هيچ]كه[اين نكته] شاه اي رضا[از من شنو ): عارف قزويني:14.ق(

من] خداوند[است زمن، ذوالمنن و شأن تو، فزونتر بود از اين): ايرج ميرزا:14.ق( و از هجو بكا/ قدر تو يهكز مدح بيفزاييمي/ ره به جايگه نيارد برد): نيما يوشيج:14.ق( كند، تره خرد چاپلوسي كه

شمندان به فرادستانياندينگاه مجاز

مي وضعيت دردناك حاصل از تحقيـق 1971توان در نوشته سال نخبگان ايران در طول تاريخ رامي. زونيس دربارة نخبگان سياسي ايران نيز ديد روشنگرانه ماروين نخبگان در ايـران،«:نويسد او

بي به مي عنوان يك گروه، در جوي از و انگيزههاآن. برند اعتمادي به سر هاي ساير نسبت به نيات

�� /��� ���� ����� ������ ���

و به احتمال زياد تا اندازهايران و فرزندان خود ظن دارند اي نسبت به خودشان هم سوء يان، خانوادهو مراتب آن نيستند ص 1381من،بي(»زيرا قادر به كنترل محيط ،66.(

او را پـدر. ترين نخبگان ايران است همه شواهد حاكي از آن است كه رودكي، يكي از برجستهص 1376نفيسي،( شناسند شعر فارسي مي 892و جامي در كتاب بهارسـتانش كـه در سـال)7،

سال پس از وفات شاعر نوشته گفته است كه در هشت سالگي قرائت بياموخت، قـرآن 550يعنيو شعر گفتن گرفت ص 1376نفيسي،(را به تمام حفظ كرد سـالگي39در ايـن آدم نخبـه،.)8،

و كتـاب مجموعـه ستمين سال مرگ رودكي مـي رشيدي سمرقندي كه در دوي. اعدام شد زيسـتهو چنين گفته است :اشعار او را در دست داشته، ابيات را شمرده

رودكي را بر سر آن شاعران زيبد سري/ گر سري بايد به عالم، كس به نيكو شاعريو به يك نـوع ديگـ 100به يك نوع خواندن،[شمردم، سيزده ره صد هزار شعر او را بر ر هزار

و يك .هم فزون آيد اگر چونان كه بايد بشمري]/ هزار 300ميليونـ سبب] نه كتابسوزي[متأسفانه چند دوره كتابسوزان ـ از جمله حمله مغول يكپارچه در ايران

ص 1384محسـنيان راد،( مانده باشـد بيت از اين مجموعه باقي 1047شده كه فقط اگـر.)345،با8كه از سخن جامي را بپذيريم و1فـرض سالگي شروع كرده باشد، هـزار بيـت 300ميليـون

شـدت وابسـته اسـت، چنين آدم خالقي ضمن آنكه بـه. بيت 115سال، روزي31شود، ظرف ميبه. درگير يك نيروي گريز از قدرت نيز هست مي وضوح ما توانيم در اين دو بيت چنين تعارضي را

ميدر يك جا با خودش. مجزا ببينيم :گويد، اما خطاب به فرادسترا/ به نام نيك تو، خواجه فريفته نشوم و رزق مر نان كه نام نيك تو دامست

در اما در عين حال، شايد براي گذران زندگي مجبور مي او شود كه مدح نصربن احمد وليعهد،، 1376نفيسـي،(د رستم دستان تـويي انـدر نبـر/ حاتم طايي تويي اندر سخا: را حاتم طائي بنامد

ص67ص )78واز اجازه دهيد، روايتي كه تفصيلش را در كتـاب ايـران در چهـار كهكشـان ارتبـاطي آورده ام،

: عاقبت رودكي نقل كنم،قمـري 326نويسـد كـه درسـال نامه رودكي مـي برگينسكي، در تحقيق خود راجع به زندگي

وشاه ساماني رودكي مورد غضب و به مجازاتي وحشـيانه، كـه از دربار قرار گرفت سامانيان راندهو قرون وسطي رايج بوده، محكوم شد علـت. به اين معني كه چشمان او را نابينا كردند؛در شرق

و عداوت چه بوده است و پاره اين قساوت اي؟ به شهادت شاعر معاصر رودكي، يعني شهيد بلخي،و ار بهااز اشعار خود رودكي، دلبستگي و قرامطه كه زنديق شمرده مـي دت رودكي شـدند آشـكار

].اي از فرقه اسماعيليه بودند قرامطه، شاخه[ مسلم است

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /��

ـ در آن سـال، بنيـان اينكه، نامعلوم بود تا 1940مزار رودكي تا سال گـذار ادبيـات تـاجيكيـ در پارسي صدرالدين عيني نوشـته ابوسـعيد"تـاريخ سـمرقند"كتـاب براساس شواهد موجـود

ازاد . مقبره رودكي را در يك گورستان قديمي كشف كند، هاي بسيار كوشش ريسي، توانست پسهي 16 مأسال بعد، يك و انسان گراسيموف، پيكر.م.ت علمي به سرپرستي آور شـناس نـام تراش

و به مدد پژوهش انسانرا شوروي، قبر رودكي و اشعار خود شكافته طـرح به تهيـه شاعر، شناسياز گونه .رساندميهاي صدرالدين عيني را به اثبات چهره شاعر پرداختند كه يافته اي

دردر بررسي جسد رودكيها آن اند بلكه سـر نياورده به اين نتيجه رسيدند كه چشمان شاعر رابه اند تا چشمان جهان او را روي آتش زغال گرفته شكسـتن فقـره. تدريج سوخته اسـت بين شاعر

و دنده ، 1376نفيسـي،( كنـد از جبر جـالد سـاماني در مجـازات او حكايـت مـي هاي شاعر پشت.)15-14صص

و ساير انديشمندان در بند استبداد، مصداقي از ايـن سـخن ميشـل فوكـو آيا سرنوشت رودكياي روابط قدرت بر روي آن سـلطه ... اي سياسي درگير است بدن هم مستقيما در حوزه«نيست كه

و مي مستقيم دارند مي آنرا احاطه مي كنند، بر روي آن نشان كنند، تـربيتش گذارند، بر آن نظارتمي كنند، شكنجه مي و به فرسـتادن عاليـم وادارش اش دهند، به انجام وظايف، به اجراي مراسمص 1385دريفـوس،(» سازند مي ص 214، و مجـازات، ايـن موضـوع).26بـه نقـل از انضـباط

و هم مولد اسـت مستقيما با نظام اقتص امـا تنهـا. ادي هم ارتباط دارد، زيرا تن آدمي هم سودمندكه در آن نياز هم يك ابزار سياسي به دقت(در نظام انقيادي گرفتار آمدندهانكه انسا پس از اين

و به و مولـدهاآنتوانمي) كار گرفته شده است تدارك شده، حساب شده را به انجام كار كارآمـدمي« وادار كرد؛ و هـم بـدني بدن انسان وقتي به نيرويي سودمند تبديل شود كه هم بـدني مولـد

و مطيع باشد ص 1385دريفوس،(» منقاد ،214 .( و بيـرون از خـود را ما به هر ترتيب شده بايد بدانيم رودكي در آن لحظـات سـخت، خـود را

ر چگونه تحليل مي و انديشمندان بعد از او، سرنوشت او كردنـد؟ا چگونـه تحليـل مـي كرده استمي چون خروجي اين تحليل ـ فرادست ايراني را شكل و هنجار هاست كه ارتباطات فرودست داده

. ساخته است ميدهنده سال پس از مرگ رودكي، جامي از دوران كودكي رودكي سخن گفته، نشان 550وقتي

ا انـد، كـردهو را تحليـل مـي آن است كه بيش از پنج قرن پس از رودكي، هنوز كساني سرنوشتسال كمتر، از سرنوشت رودكي مطلـع 300اي توان حدس زد كه مسعود سعد با فاصله بنابراين مي

مي بوده، تحليل مي و در واقع پند و ويژهبه. گرفته است كرده آنكه او نيز سرنوشتي مشـابه داشـته

�� /��� ���� ����� ������ ���

مـ. سال در زندان فرادست بوده است13سه دوره به مدت هفـت سـالم«: گويـديمسـعود سـعدو دهك] به زندان[بكوفت مي« پس از آنم سه سال قلعه ناي/ سو كهو اكنون با تأسف توان ديد

مي به در وضوح در شعرش خطاب به ملك ارسالن فرادست گفته تا زماني كه مـدح تـو را بگـويمتو«: امان هستم و مديح گ/ اي شاه شاهان] ملك ارسالن[ثنا و تعويذ نگهبان تن ] نامه امان[شت

بگويد تا زماني كـه از تـو تعريـف) ممدوح(به ديگري) مداح(فكر كنيد، امروز يك نفر» جان شدو دروغـين آيا ممدوح متوجه نمي. دانم جانم در امان است كنم، مي شود كه مـدح، واقعـي نيسـت

ك است؟ مداح فكر نمي نـد او واقعـا بـه ايـن مـدح كند كه بهتر است اين را نگويد تا ممدوح فكرو به اصطالح خالي نمي هم اعتقاد دارد مي بندد؟ شنونده و عصر آن شاعر، وقتي اين شعر را شنيده

مي يا مي بي كرده؟ با خود نمي خوانده، چي فكر و يا گفته كه شاعر عجب آدم زبون اخالقي است؟مي نه مي گفـتم؟ه او داشتم، همان را مـي گويد كه اگر من هم وضعيتي مشاب گفته شاعر همان را

توان تصور كرد كه چنين معامله ارتباطي در آن روزگار هنجار بـوده اسـت؟ عبارت ديگر آيا نمي به! گفته تا سلطان جانش را نگيرد معامله آشكاري كه طي آن، شاعر بايد مدح مي

مي استمرار اين وضعيت درد شـمند ديگـري توان هفت قرن پس از رودكي ديد كـه اندي بار راو نظيري نيشابوريچون و شـروط بيـع را مطـرح ، گويي در حال معامله با بازرگاني ديگـر اسـت

زتو من نـوال/ نمانم جويي، به سخن فرو من مديحز] خان ابوالفتح بهادر، عبدالرحيم[تو«: گويد مي.»ينمان خواهم، به كرم فرو] بهره[

نـد در حـال انـداختن سـكه در يـك ماشـين تمـامك خان، احساس نمي آيا اين ابوالفتح بهادراز اتوماتيك مديحه و كند كه در حـد يـك، اين ايراني انديشمند، احساس نميسوآنسرايي است؟

تجسم وضعيت آنان از اين نظر دشوار است كه ما رودكي را در هزار سـال يافته است؟ ابزار، تنزلو يا مسعود سعد را در . خواهيم با معيارهاي امـروزي خـود بررسـي كنـيمميسال قبل 800قبل

مي به و ايـن همـان عبارت ديگر، مسأله از آنجا ناشي شود كه معني ما با معني آنان مشابه نيسترا مشكلي است كه ميشل فوكو در نفي ايـن روش. ناميده است"گرايي سفسطة اكنون"فوكو، آن

ي تاريخ«: نويسد مي مينگار، الگو يا مفهوم و يا نمادي را از زمان حال خود وا نهاد يا احساس گيردو نادانسته مي كه تقريبا به صورتي ناخودآگاه در گذشـته ...] آن الگو يـا مفهـوم[كوشد نشان دهد

و معادل معناي امروز مي ص 1385دريفـوس،(»داشـته اسـت هم معنايي يكسان فوكـو ). 222،و مـيز نفـي مـي را نيـ"گرايـي سفسطة اكنـون"معكوس روي ديگـر سـكةآن«: نويسـد كنـد

را اكنون نويسـي اسـت كـه جـوهر گرايي نوعي تاريخ نهايت. ناميد"گرايي نهايت"توانميگراييمي زمان حال را در نقطه و سپس ضرورت كامال تحقق اي دوردست در گذشته از يابد يافتة تحـول

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /�-

[دهد آن نقطه به زمان حال را نشان مي گويـد، كويـل كـه مـيد همان سـخن دنـيس مـك مانن.هـر آنچـه] ها در آن جامعه دارد، ريشه در گذشتة رسانه هاي هر جامعه فرهنگ حاكم بر رسانه پاره

و در فاصلة گذشته تا حال اتفاق افتاده است يا در درون اين حركت تاريخي تكاملي ذوب مي شودمياي ن، امور مهم را از امور حاشيهصورت، از آنجا كه روح تاريخي جها يا در غير اين و جدا سازد

مي تميز مي و نهايت حال. ماند دهد، در پشت سر باقي از گرايي گرايي هر دو آفاتي هستند كه بايدص 1385دريفوس،(« كردپرهيزها آن ،222.(

كهمياز روشي جايگزين سخن فوكو و معطوف به عمل"گويد آن"تعبيري تاريخي و اسـتپلدريفو هيوبرت. ناميده است"شبكه معنا"را و رابينو، مترجمان انگليسي زبـان آثـار فوكـويس

افـزا هـيچ معـادل اند كه براي ايـن اصـطالح مشـكل فرانسوي زبان در مورد اين اصطالح نوشتهو اگرچه منظور دقيق فوكو از اين اصطالح روشن نشده است، انگليسي رضايت بخشي وجود ندارد

ح مياما و توان گفت كـه شـبكة معنـا، دربرگيرنـدة وزة مورد اشارة آن مفهوم، نسبتا روشن استو گفتماني هر دو است و شـبكة معنـا، حـوزه. كردارهاي غيرگفتماني اي همـواره نـاهمگن اسـت

هاي معماري، قواعد، قوانين، اقـدامات اداري، احكـام عملـي، قضـاياي، نهادها، ساختهانگفتماو غيره را دربرمي ق، انسانفلسفي، اخال ص 1385دريفوس،( گيرد دوستي ،225.(

در انديشمندان نظمچنين است كه در نگاه امروز ما به آنچه اين هـا بارة فرادسـت نويس ايران،.اند، بايد برايشان دلسوزي كرد، اما منكوبشان نكرد گفته

فرادستانير مجازيتصو

به حال اگر قرار باشد رابطه عمودي اين انديشمندان نظم گويـان فرادسـتان عنـوان مـدح نويس رااز)5جـدول شـماره(بيـت شـعري كـه مـا يـافتيم 226تجسم كنيد؛ اينـان در تصـوير جـالبي

از سلطان محمود غزنـوي[ها در قلم انديشمندان ايراني، فرادست: اند فرادستانشان براي ما ساختهو از ناصربننصتا و ميرزا آغاسي تا رضا رالديننوح، و تمـامي آنـاني كـه در طـول شاه قاجار شاه

: هايي هستند انسان] اند تاريخ، انديشمندان ايران را به دريوزگي كشاندهو دانـش تـا هـاآناگـر. كه همة سخنوران جهـان، از آنـان بايـد بياموزنـد كنـون، بـه عقـل

م نيافته دست و سخن قالهاند، كافي است از. هايشان را بشنوند هايشان را بخوانند كه بسـيار واالتـرسـخنوراني. اگر آغاز سخن كنند، سخنوران يوناني گنگ خواهند شـد. سخنان لقمان حكيم است

و يا هر لفظشان الماس است چنانآنهر سخن آنان. هستند كه زير هر لفظ از سخنانشان، گوهرمي المثلي ضربآوري است، كه بزود پر از نو نويسـي، خـار اگر اسم آنـان را بـر خـار. شود قبايل

� /��� ���� ����� ������ ���

اگر مهر اسم آنان را بر روي سنگ بزني، ساعتي بعد، آن سنگ همچون. شود تبديل به نيلوفر ميو اگر ستايش آنان را بر گوش خاك بخواني، آن خاك به چشمة كوثر تبـديل موم نرم خواهد شد

ميهنگامي نيز كه خود. خواهد شد .كند شان به سخن آيند، طراوت سخنشان همه جهان را جوانو اگر كسي بخواهد از هر چه سـتايش كنـد، بايـد بـه آنان خودشان منبع صفات دنيا هستند

اگر براي ستايش چيزي، بايد به معدن مراجعه كـرد، آنـان. فرهنگ لغات صفات آنان مراجعه كندشي. خود معدن ستايش هستند اختيـار بـر ريني سخنان آنان را توصيف كند، بـي اگر كسي بخواهد

و وقتي آنان صحبت مي دو زبانش عسل خواهد نشست كنند، سخنشان آنقدر شيرين است كه هر! گوش شنونده، پر از شكر خواهد شد

و معجـزه در. آميـز، همچـون قـرآن اسـت هر يك از آنان خدايي است كه كالمـش حجـت، بخـت بـر آنـان دعـا گوينـد فرستد، ستارگان احسنت مـيمي ها، چرخ گردون بر آنان ثنا آسمان

مي مي مي فرستد، فرشتگان آمين و گويند، در زمين مردم براي آنان دعا آمـين االمـين روحكننـدمي. گويد مي نشـيند، اگـر بحـث دربـاره گويي آنـان مـي گويد، خرد به ستايش سخن وقتي سخن

ميصفات آنان پيش آيد، هزار زبان، هر يك هز قدرت مكتـوب آنـان. توانند ذكر كنند ار صفت راچنان است كه اگر باالي نامه، نام خود را ذكر كنند، تمام جهان، همچون همان نامه لولـه شـده،

مي. لوله خواهد شد بي هر يك از آنان، كساني هستندكه نياز بـه حجـت توان پيامبري دانست كه. پيامبري است

مي گونهانهمناقدان سخن، به سخن آنان آنـان.دهند، كه پيامبر به سـخنان جبرئيـل گوشكننـد، خداونـد اسـت كـه آمـين كساني هستند كه وقتي افكار عمومي يك صدا، دعايشـان مـي

آنـان. فلك هنگامي به مردم عنايت خواهد داشت كه آنان به مردم عنايت داشته باشـند. گويد ميو فرشـتگان يكپارچـه بـه در صف ايستادهكساني هستندكه ستارگان آسمان براي ستايششان اند

.نيايش آنان مشغولندو خاك نيسـت . فرادستان، موجوداتي هستند كه هر پيامي جز ستايش از آنان، چيزي جز گردسخن فرادستان پاك همچون آب زالل است، اما در عين حال، در هـر كالمشـان هـزاران نكتـه

مي هر گفتار. نهفته است اگر حديث محبت آنان را براي. دل غمگين را شاد كند تواند هزاران آنان، اگـر پيـام سـوآناز. پـردازد جنين در شكم بخوانند، جنين از شوق در همان شرايط به رقص مي

شد تهديد به هايي هستند آدمهاآن. آميزي براي سلطان چين فرستند، كمر سلطان خم خواهد كهو هر اشار . تشان، يك كتاب استهنگام خاموشي نيز گويا هستند

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /�*

:اشعارشان را ببينيدكـه از معـاني/ بيارايد] سلطان محمود[زتو] انديشه[سخنوران را، فكرت ): عنصري بلخي:5.ق(

+ نيكو، تو زينت فكري و نيـافتي دانـش ): قطران تبريزي:5.ق() هـاش مقالـه/ اگر نديدي عقلو حديث (هاش بياب ببين + شد): قطران تبريزي:5.ق) بـا لفـظ/ با دانش تو حكمت لقمان فتاده

و قيل گشت (تو، كالم عرب قال + بـود گويـاي يونـان،،گر سخن گويد): قطران تبريزي:5.ق)لفـظ او ): عنصـري بلخـي:5.ق(+)بود درياي عمان همچو گنگ گر عطا بخشد،/ همچو گنگ

ز]/ زيرا[بشنو اگر گوهر همي جويي از آنك ا زير هر حرفي +)گوهر اسـت] ساحل[و كناري لفظو دلش مانند موم): قطران تبريزي:5.ق( و ايـن يكـي آن يكي دانش/ لفظ او مانند الماس نگـار

] آدم[بر ديو بنـدي، ديـو را مـردم] سلطان محمود[ خلق او ): عنصري بلخي:5.ق(+)پذير دانشاوم): عنصري بلخي:5.ق(+)اسم او بر خار داري، خار نيلوفر شود/ كند بـر] سلطان محمود[ هر

الفـاظ ): قاآني:13.ق(+ مدح او بر خاك خواني، چشمة كوثر شود/ بندي، موم گردد ساعتي سنگ): قطران تبريـزي:5.ق(+)است در قبايل المثل ضرب]/ نوآوري[از بداعت] فريدون ميرزا[بديعت

(ون قدح گيرد بهار از چهر او گيرد بهـاچ/ چون سخن گويد جهان از مهر او گردد جوان + :5.ق)كنند سـتايندگان همي/ را صفت است] حسن ميمندي[همه ستايش آفاق، خواجه ): عنصري بلخي

و ثناراست معدن): مسعود سعد:6.ق(+)ازو تكرار و حمد و قطـب/ اگر مدح تـويي معـدن حمـدز شير وگر وصف): عنصري بلخي:5.ق(+)ثنايي روان گرددت]/ سلطان محمود[ين لبش گويي

! مهـا]! سـلطان محمـود[ شـاها! جهان گشـايا ): عنصري بلخي:5.ق(+ بر زبان] عسل[انگبين (را زيـر لفـظ توسـت وطـن] دليـل[تويي كه حجت!/ خداوندا + همـه ): عنصـري بلخـي:5.ق)

پرهم/ فايده است چون حكمتپر] نصربن ناصرالدين[]صفات[خصالش معجـزه اسـته كالمشرا): عنصري بلخي:5.ق(+])قرآن[چون فرقان سـتايد] سلطان محمود[ گر سخن گويد، خرد او

همـي ): عنصري بلخي:5.ق(+)، بزرگي پيش او بندد ميان]آماده شود[ور ميان بندد/ در سخنو با هر يكي هزار زبان/ رود بر هر لفظي، از مدايح او (هزار حجت + ايـن ): عنصري بلخي:5.ق)

تو]لوله شود[جهان چون نامه بنوردد را] اينكـه[تا مگر/، همي در دست بـر نامـه، نـام خـويشپديـد آيـد] محمـود سـلطان[هر چه پيغمبر بگفـت، از تـو ): عنصري بلخي:5.ق(+)عنوان كني

بي]هستي[حجت پيغمبري/ همي عمـرت دعاهـاي بـاد در ): معـزي:6.ق(+)حجت پيغمبـري،فلـك بـه چشـم ): معـزي:6.ق(+)االمين آمين كنـد كان دعاها را همي روح/ خاليق مستجاب

سـخن بـه ): معـزي:6.ق(+)چو تو به چشم عنايت، كني به خلق نظر/ عنايت كند به خلق نگاه(چنانچـه وحـي شـنيدي، پيمبـر از جبريـل/ جان شنوند از تو نافـذان سـخن + ): قـاآني:13.ق)

�+ /��� ���� ����� ������ ���

صف] ناصرالدين شاه وليعهد[ستارگان به ستايش فرشتگان به نيايش نشسته پـر/ ستاده صف در.)در پر

بي رنج): قطران تبريزي:5.ق( بي لفظ/ خدمت او سر به سر باشد هدر ها مدحت او سـر بـه سـر هاو غبار[باشد هبا .]گرد

لفظ پـاكش بهريسـت لؤلـؤز/ عنبر سارا] ناچيز[زخوي خوبش جزويست ): قطران تبريزي:5.ق(و رنگوخ[خوشاب .]ش آب

اش درون مضمر هزار فضل به هر نكته/ هزار نكته به هر لفظش اندرون پيدا): مسعود سعد:6.ق(.]پنهان[تو):معزي:6.ق( دو گوش مسـتمع/ بار است شكر] الملك الدين عالء حسام[ز بهر آنكه همه لفظ

.از لفظ تو شكرچينستو ثناي تو ): معزي:6.ق( و چكاوك/ ها بگشادند زبان] شاه سلطان ملك[بر مدح بلبل به سمن زار

.به گلستانو از ستارگان احسنت):معزي:6.ق( ز فرشتگان آمين/ز چرخ بر تو ثنا و .زبخت بر تو دعا]/ گـدا[، نشنيد هرگـز يـك سـؤال از سـايلي] ابوالحسن، رئيس بلخ سيد[گوش تو ): معزي:6.ق(

.زانكه تو، پيش از سؤال او، همي احسان كنيز چشم من، در مسجد فراز كـرد/ رفتم به مسجد، از پي او تا دعا كنم): معزي:6.ق( بـاز[مؤذن

را ): قطران تبريزي:5.ق(.]كرد غمگـين بـه كنـد/ كند شادان به گفتاري، هزاران طبع غمگـين.پيكاري، هزاران جان شادان را

تو): قاآني:13.ق( شـوق رقـصز/ گـوش جنـين خوانند گر بـه]حاج ميرزا آغاسي[ حديث مهر.مشيمة مادر كنددر

و روي/ گـر كـه پيغـامي فرسـتد سـوي چـين] تهديـد[از تهـدد ): قطران تبريزي:5.ق( پشـتپر خسروچين، پر و )چين كند خم

آ[خواهي، به چشم خواجه خموش گويا): قاآني:13.ق( او/ نگر] غاسيحاج ميرزا كه هـر اشـارت.يك كتاب گفتارست

بـه. كردنـد اين انديشمندان گرفتار، گاهي در ابياتشان، فرادستان را كمـي نصـيحت نيـز مـيمي هاي اغراق اي كه در البالي مداحي گونه توان موارد نادري را نيز يافـت، كـه آميز طول تاريخ،

اس انديشمند نظم كم.تنويس به نصيحت فرادست پرداخته آزار، فرياد نـزن، بـر گفته است بر آدم

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /�,

و اشك مظلوم بترس، ظالم شدن كاري ندارد، گونه اينفرودستان و غرور مفروش، از نوحه نخوتمي. همه اعدام يعني چي، رسم بزرگي در بخشش است اين. اگر مردي مظلوم شو توانـد هر كسي

بدان كه اگر زبان دوستانت را در نقـد.جان ديگران را بستاند، سعي كن مثل مسيح، جان ببخشيهـاو بدان كه حرف، بادي است در هوا، به اين مـداحي.اي خود ببندي، دشمنانت را خرسند كرده

. دل مبندكم): فردوسي:5.ق( .مندچو خواهي كه بختت بود يار/ بلند آزار بانگ مزن برراكه]غرور[اي توانگر مفروش اين همه نخوت ): حافظ:8.ق( و زر در كنـف/ تـو ]اختيـار[سـر

.همت درويشان استاو] ظالم[حذر كن اي عوان ): جامي:9.ق( و اشك مي/ از نوحة مظلوم ترسم كند كـار دعـاي كه

و طوفانش .نوحو نامردي، بشو مظلوم اگر مردي): اهلي شيرازي:10.ق( كه مـرد آزاركـش بايـد،/ چه باشد ظلم

.نبايد دست آزارشو از غايـت احسـان، كه گنه/ چند مردم بكشي، رسم بزرگي آنست): هلي شيرازيا:10.ق( بينـي

.بخشيهر سهل باشد چو اجل جان): اهلي شيرازي:10.ق( سـعي آن كـن كـه مسـيحا/ كـس ستدن از

و جان .بخشي شويبـاب دشمنان را اين نخستين فـتح/ شاه را گفتند تا بندد زبان دوستان): الشعرا بهار ملك:14.ق(

.است اي ملكو ذم نكند/ حرف جزء هواست، مرد قوي): الشعرا بهار ملك:14.ق( .اعتنايي به مدحو نهي است): ايرج ميرزا:14.ق( .خوبست نظر كني به فرهنگ/ معناي سياست، امر

مي/ ها نيز، رابطه فرادست المثل ما در ضرب از كـه چنـانآن. تـوانيم بيـابيم فرودست را يكـيو حكـم، ضـرب المثل ترين ضرب طوالني و المثـل هاي كتاب امثال مربـوط بـه رابطـه فرادسـت

مي فرو : گويد دست است كهو بر آواز خوش كودكان غره نبايد شد كـه آن بخيـالي بر دوستي پادشاهان اعتماد نشايد كرد

و اين بخوابي ص 1379دهخدا،( مبدل شود ).420ج اول،مي المثل ضرب :توان يافت كه به نصيحت فرادست پرداخته است هايي نيز

ب پادشاهان به نصيحت خردمندان محتاج( .)صحبت پادشاهه ترند تا خردمندان

-� /��� ���� ����� ������ ���

.)گوي را بر خود مده راه خوشامد(كن( به چيزي كه در تو نباشد از او احتراز كن كه نيز ذم تو كند بـه چيـزيد كسي كه مدح تو

.)كه در تو نباشدمي المثل ضرب :كنندة ارتباط عمودي فرادست، فرودست است شود كه تأييد هايي نيز ديده

محرم است( ) شاه.])هاست گفتار پادشاهان پادشاه گفتار[الكالم الملوك ملوك كالم(

ميو در اين ميان، به ماننـد. كننده ارتباط عمودي نيز دست يافت توان با نصايح تشديد ندرت،سـنگي[كـه المـاس از ارزيـر/ دسـت گفتار با زيـر مشو نرم«: قرن هفتم نظامي گنجوي اين شعر

.»گيرد شكست] معدني

فرودستانير واقعيتصو

بيـت بـا سـهمي 111( سو، در كالم شاعران، جايگاه فرودست نيز توصيف شـده اسـت اما از اين. زار نيسـت جز سـخن در شـوره اند هر كالمي جز ستايش فرادست، چيزي گفته). درصد4معادل

مي هم و چشم ستايشگر را به گنجينه تبديل وقتي آنان بـه مـدح. كند صحبتي با فرادست، گوشيك فرادست دست مي مي زنند، به وقتي هم كه زبـان آنـان. شود باره تمام بدنشان تبديل به زبان

بر به ستايش فرادست مي ، مـداحي فرادسـت، مثـل در اين جهان. آوردمي پردازد، چشمانشان فخرو مداح صبح تا و شب بايد شكر ذكر خداست ...گزار فرصت اين مداحي باشد،

او] صفت[ نعت): عنصري بلخي:5.ق( / شـود] تباه[سخن ضايع] محمود سلطان[گويي، جز بنامو شوره تخم چون بر .شود] محصول[بربي كاري، ضايع

خانـه نگـار ]/ هايش خصلت[و ديدن سيرش] فضل ابي[شنيدن سخن شاه ): عنصري بلخي:5.ق(].چشم[و گنج خانه، بصر] گوش[كند، سمع

هميشه مهر تـوام در بـدن چـو/ هميشه مدح توام بر زبان چو ذكر خداي): قطران تبريزي:5.ق(.]كشمش[باده زبيب

ز اراجيف ): قطران تبريزي:5.ق( تو[هرگه كه حديثي بشنيدم درد تـو برجـانم صـداز]/ انتقاد از.درد بيافزود

من): مسعود سعد:6.ق( و باد، به طاعت همي بكوشم و شب آشكار/ چو ابر به شكر مدح تو، روز.و نهان

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /-�

را): معزي:6.ق( .ستايش تو، زبان همه تنم شود اندر/ زبان من چو ستايش كند صفات تو.است مرا"سرايي صدق"كه زبان/ به دروغ"سرايي مدح"نكنم ): خاقاني:6.ق(.به جز مديح ملك، هيچ ناورم به زبان/ شهنشها تو شناسي مرا كه در همه عمر): قاآني:13.ق(.سخني گو كه خير شاه در اوست/ گر دلت خير شاه دارد دوست): الشعرا بهار ملك:14.ق(و پيشوا را گرامي شمار): الشعرا بهار ملك:14.ق( و/ مه .به دل برگمارسخنشان به جان

: اند ها را نيز بيان كرده وضوح آثار مثبت اين مداحي آنان در ابيات خود، به] رنج[به من دراز نشد، دست محنت/ شدست زبان من به مديح تو تا دراز): عنصري بلخي:5.ق(

.]حوادث روزگار[حدثانخدمت شاهش، دهـد به سوي/ هر آنكسي كه خدايش، عزيز خواهد كرد): عنصري بلخي:5.ق(

.نخست نشانو دستت پر از گوهر نشد): عنصري بلخي:5.ق( او/ گر به دريا جستي ] نصربن ناصـرالدين[مدح

.كن تا كند ناجسته پر گوهر دهانو فرمان اوست ): عنصري بلخي:5.ق( بر جهان ]/ حسن ميمندي[اصل فرمان دادن، اندر طاعت

.]از خواجه اطاعت كني[ي فرمان دهي، گر خواجه را فرمان كن.ايم همه يك به يك، مر تو را بنده/ ايم به گيتي به گفتار تو زنده): فردوسي:5.ق(با):قطران تبريزي:5.ق( از/ كردي سالم سالمت چون برو جفت گشتي عطارد چـون برگذشتي

.گرفتي زو عطااو مدح او گفتن كند تلقين، فضائل): قطران تبريزي:5.ق( بگـاه مـدح او دانـا،شاعر نـادان/هاي

.شودكنند نـامش بـا/ خواند از بر لوح] منصور مير ابو[هر آنكه سطري، مدح تو ): قطران تبريزي:5.ق(

.نام انبياء مسطورواالتـر از مهتـر] حسـين ميمنـدي[انـدر خـدمتت،] كـوچكتر[كهتر ): منوچهري دامغاني:5.ق(.، واالتر از شاعر شود]ستايش[شاعر اندر مدحتت/ شود] بزرگتر[و مديح تو اي شاه شاهان): مسعود سعد:6.ق( و تعويذ/ ثنا جـان] نامـه امـان[نگهبان تن گشت

.شد

-� /��� ���� ����� ������ ���

نيست چون ديدار روز افزاي تو،/ نيست چون گفتار ملك آراي تو، نفع سماع): مسعود سعد:6.ق(.سود بصر

بي شوي از چرختا/ گرد سر دولتيان چرخ ساز): نظامي:7.ق( .نياز زدن،زتـو مـن نـوال/ جويي، به سخن فرو نمـانم] ستايش[تو زمن مديح ): نظيري نيشابوري:11.ق(.نماني خواهم، به كرم فرو] بهره[قا تا چند] بيهوده[ژاژ ): قاآني:13.ق( دانش بر شاهان نه طريـق] ارائه[عرض/ آني سرايي بر شه،

.ادبستميها آن :گويندمي.ناپذير كنند كه ارتباط با فرادست آدابي دارد اجتناب به ما يادآوري

و مده عقـل را بـه هـزل/ نگاهدار، تو در خدمت ملوك، زبان): عنصري بلخي:5.ق( بجد بكوش.]باطل[و هزال] بيهوده[رم لـيكن بـاو/و پختـه مگـو از بـن] سنجيده[سخن با سر شبان، جز سخته ): خسرو ناصر:5.ق(چم از هرگونه] گله[ .])تكبر[اي كايد، همي بر.نه فرزانه مردي، نه جنگي سوار/ هاي شاهان چه كار تو را با سخن): فردوسي:5.ق(سگ/كار هر موري نباشد با سليمان گفتگو): سنايي:6.ق( .)بان نباشد رازدار پادشا يار هرالف/ مقالاز ادب نبود به پيش شه، ): مولوي:7.ق( محال] دروغ[خاصه خود و .دروغينبـا شهنشـاهان، تـو مسـكين وار گـو/ گـو] سـوالي[ور بگويي، شـكل استفسـار ): مولوي:7.ق(.]فروتنانه[.]نرم سخن بگو[نرم بايد گفت، قوال لينا ]/ زمان[موسيا در پيش فرعون زمن ): مولوي:7.ق(با): حافظ:8.ق( گـر شـاه پيـامي بـه غالمـي/ نباشد] بازخواست[ش كه واخواست حافظ به ادب

.نفرستادكن] بانگ[چو سلطان صال ): نظامي:7.ق( كن/ دردهد، گوش .مي تلخ بر ياد او نوشكي بود بنده كه گويد بـه تـو/ كي بود ذره كه گويد تو مرو اي خورشيد): شمس از مولوي:7.ق(

.سلطان تو مروككهر ): مولوي:7.ق( .كي شود همراز سلطان هر گدا/ مگس را كي رسد پروازتو[حافظ چو پادشاهت ): حافظ:8.ق( مي]پادشاه ز/ برد نام، گه گاه بخت منمـا، بـازآ بـه رنجش

.عذرخواهي

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /-�

و او پادشه حسن): وحشي بافقي:10.ق( ] عيب[با همچو مني كي شود از عار/ من رند گدا پيشه.مصاحب

/ مبـاش] مغـرور[ نيكان، گـران] همنشيني[چون ره بري به صحبت ): نيشابورينظيري:11.ق(.طلب] پايين مجلس[دهند، آستان] باالي مجلس[جايت اگر به صدر

آن اند كه علي اما همين افراد در اشعار خود، نشان داده رغم رعايت تمام آن آداب، باز هم هـر:اند كه مراقب باش كه خطر در كمين است در نتيجه، به خود يادآوري كرده. در خطر هستند

احمـق آن صـعوه/ با شيران كنـد] شكار[ابله آن گرگي كه او نخجير ): منوچهري دامغاني:5.ق(.كند] سيمرغ[كه او پرواز با عنقا] پرنده كوچك[.كه با او سخن گفت، خسرو دوبار/ بزرگان حسودان آن كهترند): فرخي سيستاني:5.ق([خي سيستانيفر:5.ق( هـر كـه سـخن] ابن ناصرالدين در نقد امير يوسف[روزي به بدش] اگر ):

اللهر/ گفت، زبانش و فصيحست، شود .چند سخنگوي.كز خطر درنگذري تا زين خطا درنگذري/ انوري، تا شاعري از بندگي ايمن مباش): انوري:6.ق(.خويش باشد، دست شستنبه خون/ خالف رأي سلطان، رأي جستن): سعدي:7.ق(نشـيني تـو حافظـا، مخـروش گـداي گوشـه/ رموز مصلحت ملك، خسروان داننـد ): حافظ:8.ق(.]اعتراض نكن[]/ نگـار اشاره به دوختن لب روزنامه[ام شرح اين قصه شنو از دو لب دوخته): فرخي يزدي:14.ق(

.)ام تا بسوزد دلت از بهر دل سوختهبهدهو گاهي نيز به آنجا رسي بر وضوح گفته اند كه :حذر باش اند كه از فرادست

و تن بود): قطران تبريزي:5.ق( .دائم كند حذر زخطر مردم خطير/ جستن خطاي او خطر جان سرت بايد نخست، آنگـاه دسـتار ]/ از اين نظر[سخن پيش سخندان گو، ازيرا ): خسرو ناصر:5.ق(و[ .]پولسرت اهميتش بيشتر است از پاداش.تكيه سازد به قول پادشهان/ واي آن كس كه در بسيط جهان): الشعرا بهار ملك:14.ق(

مي المثل اين رابطه نابرابر را در ضرب :توان يافت ها نيز.)از بزرگان عفو بوده است از فرودستان گناه(.)هاي شاهان چه كار تو را باسخن(و خطر( .)خدمت سلطان، بيم است.)است، حرفت پيش استزورت بيش(

-� /��� ���� ����� ������ ���

هم( .)راز سلطان هر گدا كي شودمي"سكوت"به نام اين چنين است كه هنجاري گرانقدر .شود در ارتباطات ايراني نهادينه

در طول تاريخ ايران، جايگاه خاصي در ارتباطات داشته"سكوت"مطالعه حاضر نشان داد كهكهبه. است و در واقـع از هـر19/6طوري درصد مجموع اشعار، مضمون توصيه به سكوت داشته

بررسي موارد حاوي توصيه به سـكوت،. پنج بيت ارتباطي، يك بيت، توصيه به سكوت بوده استبههاآنتوان نشان داد كه مي از. چهارده نوع تقسيم كرد را و سهم هر يك بـههاآنانواع مذكور

و نمودار شمار :است1ه شرح فهرست%3/3توصيه به سكوت براي ورود به عالم عرفان-1%8/2 توصيه به سكوت براي پاسداري از خود در مقابل خطر-2%7/2عام طوربهتوصيه به سكوت-3به-4 %4/2خاطر عدم شايستگي مخاطبان توصيه به سكوت%2/-توصيه به سكوت براي حفظ اسرار عرفان-5%2/1به سكوت، چون سكوت خودش سخن است توصيه-6%2/1داري توصيه به سكوت براي آبرو-7%1/-گويي توصيه به سكوت براي اجتناب از ياوه-8و دركتوصيه به سكوت براي فكر-9 %9/0كردن كردن

و دانش-10 %5/0توصيه به سكوت براي نمايش فضل%3/0ان توصيه به سكوت براي پاسداري از ديگر-11به-12 بي توصيه به سكوت %2/0فايدگي عدم سكوت خاطربه-13 %2/0خاطر برتر بودن مخاطبان توصيه به سكوت%7/0هاي ديگر سكوت توصيه به گونه-14%5/80) مقوله سكوت اشعار ارتباطي غير(-15

100= جمع

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /--

)��*+ ���,*(-.�� /�!�0� 1-2��3+� �� 4,5! 6,(�# ��7 )�0�8�9 $:*�� ��.تر، نماينده سكوت براي اجتناب از خطر است روشنستون: توضيح

اينكه وجود چنين جايگاهي براي سكوت، در ايـران در مقايسـه بـا سـاير موضـوعات امـريدر.تي.آركه گونهآنعادي است، ترديدي وجود ندارد، اما غير و فرهنگ اوليور در كتاب ارتباطات. چين باستان، نشان داده، سكوت در جوامع شرقي، بيش از جوامع غربي مـورد احتـرام اسـتو هند

و مطلب مهمي دارد كه مي تواند مثال در چين فرد فقط بايد زماني لب به سخن بگشايد كه حرفبر سخن ديگران بيافزايد، يا اينكه در آن كشور، فرد هميشه بايـد اجـازه دهـد كـه ديگـران اول

(Oliver, 1971, P. 264).ت كنندصحبهر.سي.ان و توضيح داده كه جين انواع سكوت در هندوستان را در چهار سطح تقسيم كردهدر سطح فردي به مفهوم دسـتيابي بـه فرصـت-1: مفهوم خاصي را به آن بخشيده است سطح،

و سعادت، فـراهم كـردن شـرايط در سطح ارتباطات ميان فردي، به مفهوم-2درك حقيقت واالو ارزش در سطح اجتماعي، به مفهـوم-3. هايي از اين قبيل افزايش هماهنگي، انطباق، همكاري

و در سطح جنبش و هوشمندي بـه مفهـوم) گانـدي ماننـد عملكـرد مهاتمـا(هاي اجتماعي خردمـ او جايگاه سكوت در اياالت متحده را با مشرق. اعتراض است و دريزمين مقايسه كـرده گويـد

- /��� ���� ����� ������ ���

مي آمريكا سكوت صرفا در حد بي و يا ترس از برقراري ارتباط تلقي نه توجهي، فقدان ابتكار شود، (Jain, 1993).چيزي بيشتر

كـه گونـهآن. سكوت در جوامع غربي، بيشتر نقش يك نماد براي تجلي معني خاصي را داردتوانـد نماينـده مفـاهيم ف، مـي هـاي مختلـ سكوت در ارتباطات، در فرهنـگ«: نويسد جاندت مي

، contemplationشدگي، سركوبConfusion گشتگي، گمapathyاحساسي مختلفي چون بيــراز قهــر ــودن hostility اب ، Contemplationشــدن، متعمــقThoughtfulness، در فكــر ب

ردن، اداي احترام كـ Obligationدر محظور قرار گرفتن،regret بودن نادم،sadnessافسردگيRespect،ــودن ــق ب ــودن Agreementمواف ــق نب ــودن،Disagreement، مواف ــرمگين ب ش

Embarrassmentـ هيبتـ، دچار ترس آميخته به احترام شدنAwa و مفاهيمي از اين قبيـل.(Jandet, 1995, P. 84)»باشد

ترين سكوت در منابع يازده قـرن مـورد مطالعـه، سـكوت بـه كه گفته شد، فراوان گونه همانو خطـرات بعـدي تـا حـد خاطر پاسداري از خود در مقابل رنج پشيماني بعدي، جلوگيري از زيان

مي74/2مرگ است كه سهم آن برابر :اي از مصاديق آن به شرح زير است نمونه. باشد درصدو زيانش/ آدمي آمد زبانش بالي): خسرو ناصر:5.ق( .كه در وي بسته شد سود.نماند سر چو شد، اسرار گفته/ زبان بر بسته، بهتر سر نهفته): خسرو ناصر:5.ق(را): ناصر خسرو:5.ق( را/ خواهي كه نياري به سوي خويش زيان .از گفتن ناخوب نگهدار زبان.زان آتشت، بهره جز دود نيستو/د نيستسوآنمگوي آن سخن كاندر ): فردوسي:5.ق(.ز گفتار بيهوده شادان شود/ مگو آنچ بدخواه تو بشنود): فردوسي:5.ق(.از بيم بال، گفت كي توانم/ اوصاف جهان، سخت نيك دانم): مسعود سعد:5.ق(.محبوس نكرديش به زندان دهان/ اي نديده بودي به زبان گر مفسده): مسعود سعد:5.ق(از):يانور:6.ق( ز حرمـان/ نفـس ناطقـه] تا اينكه[نكهآ گشتم خموش، مانـد مصـون هميشـه.روزگار] جدايي[و مايه عمر): خاقاني:6.ق( ز زبان، زيان نديدست/ خاقاني، سود .االماند سر، زبـان]براي اينكه[تا/ خاقانيا] با سرخوردي زمين[از زبان در سر شدي ): خاقاني:6.ق(

.دربسته به[سنايي:6.ق( .نه به دل، از زبان دهد اقرار/ كه چو بر كفر كرد خصم اجبار] فقيه شيعي گفت):

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /-*

.چو سخن گفته شود باز نيايد به كمند/ سخن سلطان گويند نگه دار زبان): سنايي:6.ق(جفت طاق آيد گهي، گـه طـاق/ باز گفت] شايسته نيست[هر رازي نشايد: گفت): مولوي:7.ق(

.]بار است هي افشاي راز، زيانگا[جفت دم): مولوي:7.ق( اگـر موفقيـت خـود را بـراي[تيره گردد زود با ما آينـه/ زني با آينه از صفا گر

.] شوند ديگران نقل كني، آنان دلگير ميبي): مولوي:7.ق( بي[وقتي مرغ .شايد شنيد عذر احمق را نمي/، سرت بايد بريد]محل خروسمجاز):مولوي:7.ق( و و خويشتن را خنب ]/ دروغين[چون ببيني مشك پر مكر خمـره[لب ببند

.] نشان بده[ساز] تهيجا): نظامي:7.ق( در هـانكه آفت سرها بـه زبـا ]/ هاست در جان[دراستهانراحت اين پند، به

.استسر): نظامي:7.ق( ،]هـا مرغـابي[بطـان را بـا] پشـتالك[كشف/ كز زبان، زير زمين رفت بسا

.فصلي چنين رفتو جمع باش): از مولوي. شمس:7.ق( .گرنه ضمير تو پريشان شود/ ناطقه را بند كنمي): از مولوي. شمس:7.ق( ز/ فزايد خامش كه ستيزه .گفتار آن خواجة عشق راو مـي دهان مگشاي بـي ): از مولوي. شمس:7.ق( د زبانـت گـر بـو/ تـرس از زبـان مـن هنگـام

در زرين .ش كه من گازمكزبان،مي): از مولوي. شمس:7.ق( كه از مستي مبادا تير سوي/ردب كمان نطق من بستان، كه تير قهر

.خويش اندازمس/ختنه هر سخن كه برآيد بگويد اهل شنا): سعدي:7.ق( .شاه، سر خويشتن، نشايد باختربه كه بيند كه شمع از زبان سوختسـت ]/ است دوخته[از آن مرد دانا زبان دوختست ): سعدي:7.ق(.]سوخته است[

: المثل ضرب.)خوردن كه چرا گفتم كردن كه چه گويم، به از پشيماني انديشه(.)ها، نرست كس از دست جور زبان(.)زبان آيد، زيان آيد(.)بسا سر كه بريدة زبان است(

-+ /��� ���� ����� ������ ���

.)زاد است زبان سر را عدوي خانه(س( ميزبان سرخ، .)دهد بر بادر سبز.)زبان درازي، ماية جوانمرگي است(.)فارغ گردي چو خامشي پيشه كني(.اگر پشيمان باشي از نگفتن، به كه پشيمان باشي از گفتن): ناشناس(و فارغ از عالم باش( .)خاموش نشين.]) گفتن اسرار با آواز بلند، نيكو نيست[ديوار موش دارد، موش هم گوش دارد(.)ديوار دارد به گفتار گوش(.)مردم از گفتن نبينند جز زيان(

نايـ فرادستيرش فرودستيرابطه پذ ـ يبسامان اجتماعو سكوت، با اوضاع بسامان

در اگر بخواهيم فضاي اجتماعي مقاطع تاريخي را به نظر بگيـريم، بايـد بـه عنوان زمينه ارتباطاتبيها، مانند درجات برخي از شاخص و و استبداد اعتمادي مردم بـه يكـديگر توجـه خـاص خفقان

در عنوان مثال، اگربه. بنماييم و مـرج داخلـي و عدم هرج چه در دوران صفويه، يكپارچگي كشورو مرج و اثري از هرج شـده الطوايفي ديـده نمـي هاي ملوك مقايسه با قرن نهم بسيار بيشتر بوده

سـاخته صـفويه، آن هـم بـا فشـار مـذهب، بـه شـيعه خود عه اكثريت سـني است، اما تبديل جاممي هاي شاه قزلباش و وحشتي را فراهم و در مدتي كوتاه، فضاي رعب كه اسماعيل توصيف كرده

و مشاهدات سياحاني كه به ايران سـفر كـرده بودنـد، يافـت آن را مي . توان در آثار نثر آن دورانعباس صفوي گفته است كـهو ستايش شاهمدحدر،درباربيگ تركمان، منشي مخصوص اسكندر

مي ضمير منيرش، همه وقايع جهان، پرتو بر ـ اندازد ظهور ـ شايد ناخواسته افشـاگريو در ادامهاش كه اگـر كسـي، حتـي در خانـه استهقدر زياد بود كرده كه تعداد جاسوسان شاه در جامعه آن

مو حرفي با همسرش مي اسـكندربيك. ضوع بـه گـوش شـاه برسـد زد، اين نگراني را داشت، كهاز اند منهيان گماشته] پادشاه[...«:نويسد مي را چنان. دهندميبرخكماهي حاالت كه كـه كسـي

نتوان گفت، بگويد، دغدغه آن هست كـه كه قدرت آن نيست كه در منزل خود با متعلقان حرفيص4ج، 1359راوندي،(»به مسامع جالل رسد ،164(.

در آنتوان را) قرن يازدهم قمري(ميالدي 1598سال شرلي كه نوشته در ايران بوده، گزارشيب كه مي را التواريخ، احسنا كمك محتواي كتاب توان در گونه اين مشاهدات او آن روايت كرد كـه

ازهرروزگار، در در كـهندشـد صـي ديـده مـياشخابالد ايران، هر روز شهري تبـري بـر دوش

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /-,

ميمي ها گردش كوچه و به صداي بلند اگر شخصـي هسـت كـه منسـوبان پيـامبر اند گفته كردهو عمر وعثمان[ شـرلي. بريـده خواهـد شـدارا تفوقي بر سايرين دهد، سر او فـور] مقصود ابوبكر

پـيش ايـن شـخص]سـني[ من به چشم خود ديدم كه در اصفهان، يك نفر عثماني«: نويسد ميآن تبر و گفت من از و دار آمده را. به شهادت خود راضي گروه هستم در اين و به زانو و گفت آمـد

ت و آن شخص، بدون ، 1357شـرلي،(»مل سـر او بريـدأسر خود را بر روي قطعه سنگي گذاشت.)88-89ص

و عقب، اگرسوآندر ماندگي بـوده، چه در برخي ادوار، مانند دوران قاجار، جامعه زير فشار فقربه غيراما حكومت و اوضـاع مسلكي قاجار، از خفقاني مراتب كمتر از دوران صفويه برخوردار بـوده

و استبداد قبيله و جنگ در مقايسه با دوران ديكتاتوري سلطان محمود غزنوي هـاي اي سلجوقيانو هرج .هاي پس از ملكشاه، از سامان نسبي بسيار بيشتري برخوردار بوده است مرجو داخليـ نابسامان اجتماعي ايران برا با اين دي ساس اطالعات مندرج در فصول دگاه، وضعيت بسامان

شد10تا4 ).1384محسنيان راد،( كتاب ايران در چهار كهكشان ارتباطي، به شرح زير تنظيم

=يالديمـ 1008تـا 912معـادليقمـر 399تا 300(يقرن چهارم هجر)دوره بسامان-1( (و غزنويحكومت آل بو انيه

=يالديمـ 1105تـا 1009معادليقمر 499تا 400(يقرن پنجم هجر)دوره نابسامان-2( (ايل بدويو متعاقبا حمله قبايدوران حكومت سلطان محمود غزنو يريـگ ران، شكليسلجوق به

و آشفتگيسلسله سلجوق ميناشـيداخلـيهـاو جنگيان ان بازمانـدگان سـلطان يـ از اخـتالف)نابساماندوره(ملكشاه

=يالديمـ 1202تـا 1106معادليقمر 599تا 500(يقرن ششم هجر)دوره نابسامان-3( (ايبيصليها، آغاز جنگيداخليها ادامه جنگ رانيو حمله مغول به

=يالديمـ 1299تـا 1203معادليقمر 699تا 600(يقرن هفتم هجر)دوره نابسامان-4( (ا رانيادامه سلطه مغوالن بر

=يالديمـ 1396تـا 1300معـادليقمر 799تا 700(يقرن هشتم هجر)دوره بسامان-5( (ا لخانانيحكومت

1493تــا 1397معــادليقمــر 899تــا 800(يقــرن نهــم هجــر)بســامانيدوره نســب-6(ت=)يالديم قويموريحكومت قويان آق و قره ونلويونلو=يالديمـ 1590تـا 1494معـادليقمر 999تا 900(يقرن دهم هجر)دوره نابسامان-7( (

شيه، تحميحكومت صفو و شكليعه صفويل ياختناق مسلكيريگه به جامعه

� /��� ���� ����� ������ ���

ــقــرن)دوره نابســامان-8( ــا 1000(يازدهم هجــري ــا 1591معــادليقمــر 1099ت 1687تو نهاديادامه حكومت صفو=)يالديم ينه شدن اختناق مسلكيه 1784تـا 1688معـادليقمـر 1199تـا 1100(يدوازدهـم هجـر قـرن)دوره نابسامان-9(=يالديم ا) ازيشاه ضد مسلك صفو حكومت نادر ران،يحمله محمود افغان به و مرج پس ه، هرج

مرگ نادر 1881تـا 1785معـادليقمـر 1299تـا 1200(يزدهم هجـريقـرن سـ)دوره نابسامان-10(=يالديم خـان،يت از لطفعلـيـن مردم كرمان در حمايسهمگهيحكومت قاجار، تنبيريگ شكل)

اييجدا و قفقاز از رانيافغانستان 1978تـا 1882معادليقمر 1399تا 1300(يقرن چهاردهم هجر)بسامانيدوره نسب-11(=يالديم و پهلويمشروط) يت

و همچنين اشعار توصيه به سكوت مربـوط اگر تعداد اشعار مدح توانايي هاي ارتباطي فرادستبه اجتناب از خطر را در هر يك از يازده قرن توزيع كنيم، با شگفتي خواهيم ديد سهم اشعار مدح

9/13سهم هر قرن نابسـامان(هاي سامان بوده هاي نابسامان چهار برابر دوره در هر قرن از دورهو بسامان در) درصد3/3درصد و سهم اشـعار توصـيه بـه سـكوت مربـوط بـه اجتنـاب از خطـر

و بسـامان1/16سهم هر قرن نابسـامان(هاي نابسامان پنج برابر بسامان بوده است دوره درصـد(درصد2/3 ). پيوست كتاب-5جدول شماره)

به3/8طي يازده قرن گذشته، حدود هاي ارتباطي فرادست مدح تواناييدرصد مجموع اشعار،ـ از يك و ساير مقامات مستبد طول تاريخ ايران و خـودـ اغلب پادشاهان، حكام و سـو تحقيـري

و پذيرش ارتبـاط عمـودي از سـوي ديگـر، توصيف وظايف ارتباطي فرودست، در مقابل فرادستمي. اختصاص داشته است درآن كه اوج حضوردهد توزيع اشعار مذكور در قرون مختلف، نشان ها

و با نسبتي كمتر در قرن ششم بوده است و نمـودار5ايـن پديـده در جـدول شـماره. قرن پنجم.منعكس است2شماره

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� / �

)��*+ ���,*(;.<�& /�!����� ��3+����=����! >�'����� ��,� ? 7,@A! ���#� �� ���!�������

و متعاقبا حمله قبايـل بـدوي دانيم كه قرن پنجم، دوران حكومت سلطان مي محمود غزنويو جنگ سلجوق به ايران، شكل و آشفتگي هاي داخلي ناشـي از اخـتالف گيري سلسله سلجوقيان

و يكي از دوره .هاي نابسامان ارتباطي بوده است ميان بازماندگان سلطان ملكشاهرا جاه هاي مصاحب، يكي از خصلت و مـي دان"نامجويي"طلبانه سلطان محمود : نويسـد سـته

بهگفته شده كه در دربار اين مرد، چهارصد« ميميسر شاعر و او را مدح او درباره.»اند گفته بردهنسـبت] به خالف سالطين آل بويـه[محمود، سلطان«: نويسد تعصب مسلكي سلطان محمود مي

و طاعت مي در. زيست به خليفه عباسي به حرمت و به همين جهت در تسنن سخت متعصب بود،و اسماعيلي اهتمام مي مخالفت با مذاهب شيعي بنـابراين او بـود كـه اخـتالف تـيم[ورزيد بسيار

و شيعه عصر آل بويه را تبديل به نفاق و در ايـن كـار] ني عميق، رسـمي نمـود افك فوتبالي سنييي خليفـه فرسـتاده. چندان تعصب داشت كه قسمت اعظم كتابخانه دربار مجدالدوله را آتش زد

محمـود نخسـت مـذهب حنفـي ... فاطمي مصر را كه براي تبليغ دين باطنيان آمده بـود بكشـتمي[داشت ماننـد رفتـار مثبـت او بـا دهد كه رفتار محمود با كراميه هـم مصاحب متعاقبا توضيح

� /��� ���� ����� ������ ���

و احتمال دارد داستان اين تغيير مـذهب، همـان دوري سـلطان از مذهب حنفي بوده است محمـدمقايسه من ميان عقايد كراميه با حنفيـه كـه. يعني كراميه بوده باشد نه حنفيه مذهب قبلي خود،

كراميه يكـي از فـرق. كننده همين نظر است هر دو از مذاهب چهارگانه اهل سنت است نيز تأييدو و بر عـرش نشسـته اسالمي است كه از اعتقادات پيروان آن چنين بوده كه خداوند جسم است

و ارشـاد] متناهي است به اين ترتيب وقتي يكي از فقهاي شافعي او را به مذهب شافعي تشـويقم كرد بهو در حضور او مطابق هريك از دو مح. جا آورد ذهب، دو ركعت نماز مـود مـذهب سلطان

و عشق به شـهرت موصـوف سلطان محمود به دالوري، پول. شافعي را ترجيح داد پرستي، خستص 1381 مصاحب،(»بود ،2704 .(

ـ مجدالدوله محمود غزنوي چهار سال پس از فتح سومنات، با شكست آخرين پادشاه آل بويهشدـ از طان محمـود غزنـوي، سـل«: نويسـد جرجي زيدان در اين مورد مـي. وارد شهر ري پـس

و] اسماعيليه[داد، باطنيه ري، دو فرقه از فرق اسالمي را مورد تهاجم قرار تسخير شهر را كشـتو كتـاب ج 1336زيـدان،(« را سـوزانيد معتزلـه هيئـتو هـاي فلسـفه معتزله را تبعيـد كـرد ،3،

.)58-66صصسن، غزنوي وقتي محمود به29در 389سـال( لطان محمود غزنـوي شـدسسالگي، تبديل

دابوالقاسم ). قمري سن قيقافردوسي ميبه سالگي60 در و سر نگـارش بـود كـه سال بيستبردآن.كرد شاهنامه را طي مي سال، بدون آنكه سلطان محمودي20بنابراين بايد تصور كنيم كه در

صـفحات اول حال اگـر اكنـون در همـان. مطرح باشد، بخش بزرگي از شاهنامه نوشته شده بودمي شاهنامه، مدح سلطان بينيم، بايد مطمئن باشيم كـه آن ابيـات، مونتـاژي اسـت كـه محمود را

ـ ـ فردوسي حداقل پس از بيست سـال از نگـارش شـاهنامه، در آن انجـام داده از سر نياز مالي. است

مي"خداوند خرد"با نام فردوسي اولين بيت شاهنامه را و اگـر آغاز چـه در چهـاردهمين كندمي/توانا بود، هر كه دانا بود: بيت شاهنامه، سخن عظيم ـ را در زدانش، دل پير برنا بود گويد، اما

مي48يه، به يك ستايش همان صفحات اول . پردازد بيتي از سلطان محموداس20پس، شاعر شيعه مذهبي كه وتسال تـا در حال سرودن يك مجموعه عظيم تاريخي

و يا از فشار اقتدار سلطاني سني مذهب حدودي مستند، آن هم به نظم است، قطعا يا از تنگدستيو هنگامي دست يا هر دو، به مونتاژ ديرو وپ زده راس از نام خداوند تأكيد بر آن كه دانش، دل پير

مي48كند، در پيري، به ستايش برنا مي .پردازد بيتي سلطانااو در مي بيت، سلطان48ز آن ابياتي چنـانآننامد كـه در عهـدش محمود را پادشاه بزرگي

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� / �

و با و صفايي است كه ميش در كنار گرگ و صلح شـاهي. نـد خور هم از چشـمه آب مـي امنيتيمي ها، از كشمير است كه تمام خارجي آن. كننـد تا درياي چين او را ستايش قـدر پادشـاهي اسـت

بر محبوب در ميان ملت خود، كه در سرزمين او، كودك در گهواره، هنوز نداشـته، لب از شير مادرمي نام سلطان و هيچ. آورد محمود را به زبان از همه مردمان مطيع او هستند فرمـان او كـس سـر

و از پيمان با او نمي نمي بر دو،گذرد دارد و آخر، به دعـاي او مـي ابيات بيتو سرانجام در پـردازدو اميد كه هميشه بدو گويد كه سايه مي وون درد اش بر سر تمام جهان جاودان باشد غـم، سـالم

و و صاحب تاج ر آرد به آبشخو/د، شاه بزرگ جهاندار محمو«:يدگومي. تخت زندگي كند شاد، آزادو دك، كـو چـو+، شهرياران كنند، آفـرين برو/زكشمير تا پيش درياي چين+گرگ همي، ميش

گو اره، محمو زگهو/ لب ازشير مادر بشست او+ يد نخستد نيـارد/ي نپيچـد كسـي سـر زفرمـانبي+...ي گذشتن، زپيمان او و يشه بماناد، جاوهم/، مباد تاج خسرووسر جهان هميشـه+شـاد يد

و و/تخـت تن آباد، با تاج و زدرد ز بخـت غـم آزاد و در اينجاسـت كـه گـوو[« پيـرو ظيفـه يـيو اجباري ميگو اش را انجام داده به اصـل مطلـبو اهد كه ديگر بس كندخو يي از سلطان اجازهكـه ايـن شـهريار، ديگـر[.ر، شـهرياري نـامو نامـهي سـو/ن بازگردم به آغاز كار كنو+]بپردازد].ي نيست محمد غزنو سلطان

بد بنيان سلجو بو قيان، قبايلي فرهنـگ معـين دربـاره آنـان.د وي آنيميست شمال درياي خزربي«: يسدنو مي و در ابتدا و عالقه به زندگاني شهري بو تمدن و دين آوچو دند ردند، بر اثرن اسالمج 1364معين،(»گي طبع، در راه دين دچار تعصب شدندساد ص5، آن يكـي از راو.)780، يـانو اجه نظامخو ران، دو حاصـل كـه پنجـاه فصـل مشتمل بر ماندگارش، كتابي است يادگار الملك،

دور ضاع كشواوبر،اوتماشاي كهطيقي پادشاه سلجو داري نـام سياستنامه ساليان متمادي است.دارد

م، نصيحتسياستنامه و سـتبد، بـدو نامه پيرمردي است خطاب به حكامي خـرد بسـيار كـميكمخو[ و اجه به جاي كم خرد، از و معموكه] دان استفاده كرده است اژه دسـتان تحمل زيـرال فهم

و و نخو خردمند را نداشته و اهند داشت خو در نتيجه، خردمندان را ك ادار د رد كه براي بقاء خـو اهندو با انديشه به تالش براي دستيابي به زبان بي اي مشترك و حكام در خرد بپردازند چنين است كه

كم ام حضو اثر دو خو خرد، خردمندان مجبور مستبدان د را اقنـاع غـين خـو اهند شد كه اقنـاع درورو حقيقي جلو وه داده و حتي به مدح . شان بپردازند خردمندانه يات منو ستايش آنان

پنجمـينو قيـان، چهـل كه سلجو، در حاليدخو فصل دهم سياستنامهدرالملك اجه نظام خوخو سال حكو مييش مت يـي در حـال نگـارش يسـد كـه گـو نـو چنـان مـي برايشان ند،گذراند را

� /��� ���� ����� ������ ���

ازو«: يسدنومي.استر بسيار آماتووز كارآمواني دارمت زي براي حكو دآمو خو اجب است پادشـاه راو امو و ال رعيت ودو لشكر خور و نزديك و يش پرسيدن، رو اندك و بسيار آنچه نه د، دانستن اگر

و و چنين كند، عيب باشد و]او[ ستمكاري بر غفلت وگو حمل كنند درازي كـه دسـت يند فسادييمي پادشاه]يا[د،رو در مملكت مي مي. داندا نميداند و اگر وآن داند كنـد، منـع نمـي را تـدارك

و آن است كه همچو] پس علت[ پس نمي اگرو. به ظلم رضا داده استن ايشان ظالم است داند،و طو[ ...دانكم غافل است صـاحب بريـد خبـر تـازه]از طريـق[ همه پادشـاهان بـه]ل تاريخ در

مي داشته از اند تا آنچه شو،شرو خيررفت و تا ديگران بدانسته ...ند از آن باخبر اند كه پادشـاه بيـدارو به همه جاي كار كو آگاهان گماشته و ظالمان را از دست ظلم ام تاه كرده ونامردمان در در انـد

و،سايه عدل و.ل باشند عمارت مشغو به كسب معاش بايـد].؟[بـا غابلـه ليكن اين كار نازكستوكه و زبان بر اين كار با دست و ايشان هيچ گماني بد نبو قلم كساني باشد كه خود يش به غرض

و مشغو ول نباشند كه صالح ق فساد مملكت در ايشان بسته است ]ر در نتيجه حضـو[لبايشان ازو ق پادشاه باشند وبنه از با]شهريه[ مشاهرهل كس ديگر، مزد شد از خزينه تا ايشان بايد كه مهيا

مي به فراغ دل حال شو ها آن] جـرأت[كـس را زهـره ...د، پادشاه دانـد نمايد تا هر حادثه كه تازهتو]او[ پادشاهي]راندو[ نباشد كه در بو عاصي تو اند ود يا بد منهـي اند انديشيد كه صـاحب خيـر

و] خبردهنده[ و گماشتن از عدل »...باشـد در آبـادان كـردن مملكـتت راي پادشـاه قـو بيداريج 1359ندي، راو( ص4، ،602(.

بيگو شت پيرمرد نصيحت سرنواما سرانجام خرد با خردمنـدان عصـر نيز همان شد كه حكاممي خو و قي به بدگو ملكشاه سلجو همسر.كنندد و يي از بـا تحريـك سـاير مخالفـان، زير پرداخت

وو شد زير از ميچو.زارت عزل كـه تصـميم گرفـت تـا آنجـا دانست كه عزل آغاز كـار اسـت،ندو از غضب اندتو مي شو شاه و،راهي بغداد شد، اما در ميانه راهپس.در سيله فداييان اسماعيليه به

ص 1350پازارگاد،( به قتل رسيد ،108(.زمـان مـرگ ملكشـاه قتـيو. قيـان قـرار نگرفـت رد استفاده سلجو كتاب سياستنامه عمال مو

و سـاله4في از خليفه اجـازه سـلطنت فرزنـد همسر شاه متو. قي فرا رسيد سلجو از اش را گرفـتو م، يعني محمو چهار پسر شاه مرحوسو آن و د، بركيارق، سنجر جنـگ محمد، به جنگ با يكديگر

ازو،هاي ارثي پرداختند با همسر پدر، براي سلطه بر سرزمين هاي نابسـامان را ايجـاد راندويكي.كردند

دوع سكونو14در مطالعه حاضر، قبال گفته شد كه دسـته كلـي قابـلت شناسايي شد كه بهـ سكو. تقسيم است سـكوت) درصد3/14(عرفانيت غير سكوـبو) درصد5/3(ت عرفاني الف

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� / -

خو غير دو عرفاني نيز ب سكو: دسته قابل تقسيم استد به و) درصـد3/3(راي اجتنـاب از خطـرت ). درصد10/9(ساير

مي3دار شماره شده در نمو نتايج منعكس تو نشان ت، براي اجتناب صيه به سكو دهد كه سهمبو از خطر، در اشعار قرن يازدهم به مراتب بيش از ساير قرو 40د كـه حـدوري طـو بـه. ده اسـتن

و درصد، مربو به بقيه مربودرصد60ط به آن قرن قرني كـه در صـفحات. قرن ديگر است10طو تو قبل، چند صحنه از استبداد مسلكي شد خفقان حاكم برآن او3دار شماره طبق نمو. صيف لين،

ج آن را در قـرناوو)الن شدن سلطه مغـو نهادينه(ط به قرن هفتم اي مربو صيه افزايش چنين توص(يازدهم ط سـقو(بازگشتش در قرن سـيزدهم هجـري قمـريو)يهفوحكومت مسلكي مستبدو .ده استبو) قاجارمت گيري حكو شكل زنديه

)��*+ ���,*(B.<�& /�!����� ��3+����=��C,� >�,DC ���#� �� 4,5! �& ���

/��� ���� ����� ������ ���

يفرودستيماندگار شدن رفتارها

دو بر هنجار چنانآناع منابع قدرت در ايران،م استبداد انو تداو در هاي ارتباطي جامعه ريشه اند كهشد علي جمال محمد"خلقيات ما ايرانيان"آثار آن در كتاب ايل قرن حاضر نيز او آن. زاده ثبت در

بو كتاب، نهادينه شدن پذيرش عمو مي دن ارتباط فرادست با فرو دي . ديـد گونـه اينانتو دست راو"شما"ايراني به جاي لفظ«: يسدنو مي و"سـركار عـالي"و"سـركار"احتـرام بـه رسـم ادبوگومي"قربان"و"جناب مستطاب عالي"و"عالي جناب" از طريـق تحقيـر"مـن"به جاي يد

و نفس خو بي"و"داعي"و"ي فدو"و"بنده"تعظيم طرفد غيـرهو"خاكسـار"و"مقـدار ذرهبي جمال(»كند استعمال مي ص زاده، ).18تا،

كنـد ها درباره اخالق ايرانيان، مصاديق ارتباطي را نقل مـي نظر ري اظهارآو زاده، در جمع جمالخوتو كه مي در تمـام دنيـا«: يسدنومي. زده را ديد اي استبداد گرفته در جامعه ذره ان آثار آن انسان

ا وهيچ ملتي مانند مو يرانيان منافق نيست تو چه بسا همان كننـد، تـو تعارف مـي قعي كه دارند بالست ايـن اسـت كـه ها معمو يكي از جمالتي كه خيلي بين ايراني.... بايد از شرشان در حذر باشي

وخو غالبا به جان يكديگر قسم مي وگومي رند و يند به جان عزيز شما ر طـو ايـن يا به مرگ شـمامين و شان وهاآند شما برايجو دهند كه ع بـه حال اگر پشت بكنيد شرو گرانبهاترين چيزهاست

خو بدگو و يي خو اهند كرد و اهند نمو ده عيب براي شما پيدا حتي مضايقه ندارنـد كـه در غيـابدو ها بسيار مخفيآن ...يند شما به شما ناسزا بگو و كار و بزرگترين متملقين متقلب در عالم هسـتند

و بيو دنائت مي قاحت هم و غگو غايت دروبه. باشند همتا و كارشان همه پرگو هستند و يـي قسـمو بي جمال(«غ شهادت بدهند براي اندك نفعي حاضرند به درو آيه است صص زاده، ).79-73تا،

و راهبرد ارتباطيتدب در انتخاب نقاطي از سه طيفيرانياير

ضـيح دهـيم، بايـد بـه اع صفات زشـت تـو نظر من به جاي آنكه رفتار ارتباطي ايراني را با انوبهاو جستجو مو براي بقا در زمينهي راهبردهاي ابداعي گو هاي ارتباطي و ناگو اج، گـاه خطرنـاك،ن. بپردازيم

و بي مطالعه مي يليام دستي در ايران، يك نقش ثابـتـ فرو دهد كه نقش فرادستي من، نشانوو. پذير است نيست، بلكه يك نقش انعطاف در فرو قتي اصل فرادستي دستي پذيرفته شـد، شـما

و يك لحظه فرادست يك فرو مهـم ايـن. دست يك فرادست اي ديگر، فرو در لحظه دست هستيد كنيد؟ است كه در هر لحظه، چه استراتژي ارتباطي را انتخاب مي

:اي از تعامل سه طيف است به نظر من، اساس اين استراتژي بر انتخاب نقطه

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� / *

يك الف و)ديخو غير(ر با بيگانه قطب آن، حضوـ طيفي كه در در قطب ديگر، قرار دارد).ديخو(هر در گرو حضو

ري، تقيه، دسانسوخود دارد، پس فيلترينگ،جوو)ن بيرو( طيفي كه در يك قطب آن ظاهرـبو نقش بازي و تالش در پنهان كردن نيت از ابزار كردن كه هاي بقا در آن قطب است قطب ديگر

و)ن اندرو(باطن در است خو"بيشترين افشاي آن .نهفته است"د ارتباط با

وج وي از سكو پيروـ طيفي كه در يك قطب آن، مصلحت در سكوت در قطبت نشستهو نكردن، حرفت سكوديگر .شدن قرار دارد سخنگو زدنونو ها در سخن انديشمندان نظمر اين طيف اهدي از حضوشو ما :ها ديديم المثل ضرب يس

و طيف ب دوتو ج، از اين نظر طيف هستند كه فرد، نمي هاي الف، سر طيـف اند، همزمان درو بسر ببرد، در حاليكه تو بي صيف از يليام دستي در تعـامالت ايرانيـان فرو/ هاي فرادست نقشمن

مينهگو معاصر به او پديده. گيرد اي است كه خصلت طيف را از آن (scale) به جاي طيـف اي كهمي در ايناو. استفاده كرده است"ري هاي محو پين"از اصطالح : يسدنو باره

را نظام اخالقي كه فرادست چه[پنداشتي و كساني كه خو ديگران دشان، در تعاملي خاص چهو[پنداشت دستان نسبت به فرو] پندارند فرادست مي در چـه خـو كساني كـه چـه ديگـران دشـان،

مي تعاملي خاص فرو مي] پندارند دست و كند، متعهد . منشـي اسـت الزامات بزرگ منبعث از اخالقو كه ريشه در تسليم، اطاعت، حـق دستان مقيد به نظامي اخالقي هستند در حالي كه فرو شناسـي

ـ يعني مذكو"نظام اخالقي"دو. احترام دارد و الزامـات بـزرگ"ر و سـو از يـك" منشـي تعهداتحق" و تسليم، اطاعت، سو"احترام شناسي ري، در داخـل يـك هاي محـون پيني ديگر همچو از

و ساختار عمل مي رومو كنند ميست پيووان جب حركت خو.ندشوه تعامل د فرادستان به زيردستانو پاداش مي حق در مقابل فرو دهند به دستان مراتب مي شناسي را كـاري كـه فرادسـت. رنـدآو جا

مي براي فرو و دست انجام و دهد لطف مي كاري كه فرو مرحمت، دهـد دست براي فرادست انجامب محرك.دشو خدمت ناميده مي راي انجام كاري يا فراهم كـردن چيـزي بـراي هايي كه فرادست

مي فرو او دست ارسال و كند، د دارد تقاضايي كه زيردست براي انجـام كـاري از فرادسـت خـو امر،مي درخو ا يكسان باشند، است ممكن است در محتو پاداش، كار يا درخو.دشو است يا استدعا ناميده

و چه جهت آن از فرادست به فرو آنچ دست باشد آنچه كه در تعامل اجتمـاعي اهميـت.ه عكسمي دارد نو وشوع كاري كه انجام و تصود نيست بلكه درك .د داردجو ري است كه از آن

تو فرادست دو پنداشتان را با وو سل به ان تـون هـم مـي سـكو يژگي ديگـر يعنـي جداسـازيو. صيف كرد تو از شـو را كه فرادسـت پنداشـته مـي ها، شخصي ميهماني براي مثال در تجمعات د

+ /��� ���� ����� ������ ���

و ديگران جدا مي او. گذارند به اندازة ديگـران تحـرك داشـته باشـد نمي كنند عـده زيـادي گـردو مي مي بيشترين خدمت چرخند ترين افـراد دست افرادي كه در آن جمع فرو. دهند رساني را انجام

جوشو پنداشته مي ـ اغلب خدمتكاران، وان ند ـ از همه بيشتر جنبز ترها و جـوو نان بـهش دارنـدو نيابت از مردان مسن مي تر ، 1381مـن، بـي( دهنـد داراي منزلت اجتماعي باالتر كارها را انجام

).84صبيو در يليام مي فرو-صيف تعامالت فرادستيتو من، بـا نگـاه«: يسدنو دستي در ايران معاصر

و احو يك به نحوة سالم رو الپرسي دو فرد به ستايي با يك مقام ميضوو لتي در اداره ت ان تفاوتوحو رو با برادراو الپرسي مثال احو آن را با سالم خو زنش در ه سـالم اما تنها نحو. دشان را ديد ستاي

دو احوو مي الپرسي نيست كه فرادستي نسبي آن مقام ر سازد، بلكه ساي لتي را از منظر زباني آشكارخون تعظيم رفتارهاي فرد نيز همچو او كردن، كـه(اهنـد بخـو دداري از نشستن تـا زمـاني كـه ازدو، ايستادن در حالي كه دست).اهند احتمال دارد هرگز نخو ختن به پـايين ها زير بغل است، چشم

در در تمام مدت مالقات، امتناع از خو از رت تعارف، اكراه از سخن گفتن مگرصو ردن چاي اينكهآو بخو او و ردن صدا به هنگام سخن اهند، پايين و گفتن كاربرد زبان معيار شهري همراه با تعريف

وع به سخنهاي زباني چه قبل از شرو تعارف دو گفتن لتـي چه در خطـاب مسـتقيم بـه آن مقـاممو جملگي حاكي از آن است كه فرد رو م ستايي بافت تنهـا نـه. دانديقعيت را منطبق بر قطب الف

ور يك يا چند از اين مؤلفه حضو د بافتي متعلق بـه طيـف قطـب الـف داللـتجو هاي رفتاري برو مي و اقعيت كه اين مؤلفه كند بلكه اين به همراه هم در سرتاسر مدت تعامل مشاهده ها به كراتموشو مي مي ند بيش از پيش بر ماهيت ).116ص، 1381من،بي(« گذارد قعيت صحه

سو بي در من معتقد است، اي شرايط تعاملي كه حضار ترديدي در منزلت نسـبي افـراد نـدارد،مو تعامل ايرانيان نو و قعيتع ديگري از دسـتي نسـبيد دارد كه فرادستي يا فـروجو هاي اجتماعي

و.م است كم نامعلو بين باشيم دستش افراد نسبت به يكديگر مبهم، يا اگر خو ضـعيتي بـه چنـينمو افراد زيرك امكان مي و جـو قعيت مـو دهد با استفاده راهبردي از امكانات رفتاري، و عـود امـل

خو مو.د تعريف كنند عناصر آن را نزد ساير افراد درگير در تعامل به نفع هـايي قعيت در يك چنينخوشو آشكار مي فود در جايگاه فرود كه قرار دادن و دست، زات زيادي بـراي شـخص بـه امتيا ايد. همراه دارد

و آنجو داليل متعددي مود دارد كه فرد در و قعيت دسته از او هاي اجتماعي كه مرتبه منزلـتبوز دهد كه حاكي از پاييند برو نزد ديگران آشكار نيست، رفتاري از خو اش نسبت بـه دن مرتبه تر

رو. طرف مقابل باشد رو در يك ارتباط دست، بـه شـخص قـدرت تحـرك خاذ جايگاهي فروات در

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� / ,

و بيشتري مي ميمو بخشد ردار داتش با ديگران از يك مزيت تـاكتيكي برخـود كه در مراوشو جبمي.د شو صوتو اين مزيت را تو ان به اين ع تعامل، شخصـيل اينكه پس از شرواو. صيف كرد رت

بهد را در جايگاه پايين كه خو رو تر قرار داده خواسطه تعريف د خـوبهد ابطه منزلت به لحاظ رفتاري،و اند يكي از تمهيداتي را كه شخص مقابل كه اكنو بتو بين در جايگاه باالتر در. اثر كند اقع شده را

هايي كه رابطه منزلت از پيش براي افراد تعريف شده است شخصي كه در جايگاه برتر قرار تعاملبيتو دارد مي و عتنايي به كساني كه درخوا اند با و است لطف د بـهرو مرحمت دارند بـه سـادگي از

و. دداري كند تعامل خو مي در رداري از حق انتخاب، ايـن اند با برخوتو اقع شخص فرادست هميشهشوو در تعامل كار ببندد كه اصال تمهيد را به از در حالي كه ايفاي نقـش فـرو.دد يا نشو ارد دسـت

ميي سو وشو طرف مقابل سبب حورود كه قبل از ود به و ارد تعامـل شـو زه حق انتخـاب، ايـندكو دستاو . چكي نيست رد

ميم اينكه فرد فرو دو ازه مند از شيو اند با استفاده نظامتو دست هاي رفتاري خاص كـه حـاكيخو منزلت به مراتب پايين و تر براي بد خوباالتر براي فرد فرادست د را با طرف مقابـل اشد رابطه

ميطو آن . اهد تنظيم كندخور كهع استفاده راهبردي از رفتـار آن اسـت كـه فـرد در جريـان تعامـل در هر حال حاصل اين نو

د بـر عهـدة طـرفرو اند نقشي را كه ايفاي آن از يك فرد صاحب منزلت نسبي انتظـار مـيتو ميبت.د قرار دهد مقابل خو خوواگر شخص الند كه مرتبه بـاالتريد در تعامل بقبو اند به طرف مقابل

و دارد آنگاه او و را متعهد كرده است كه لطف كند، پاداش بدهد، و انتظاراتي را كه از فردي االتبارمي بزرگ و صدر، بخشندگي، خيرخو اري، سعه بزرگو(درو منش و بـرآو) هـاآنماننـد اهـي رده كنـد

اوگهگاه او بعضا ممكن است الزم باشد كه شخص نقش فردي فرادست. صادر كند امري به نفعو را بازي كند تا بتو مي. خدمتگزاري طلب كند اند از زيردستان اطاعت افتـد اين تدبير گهگاه مؤثر

امـا فـردي كـه نقـش. رت بگيـرد كننـده صـو اگر تهديدهاي جدي فرد به طرزي مجـاب ويژه بهبا فرو ميدست را دنـش دست بـو كه فرو براي مثال همين. دارد رفت بيشترين هاي برو كند راه زي

تو«: اش دارد اني تأييد شده حكايت از ناتو مند قبوخو اگر وو دستبيل داري كه ر انم چطـو ناتو پاصص1381من،بي(»ي داشته باشي؟ اني از من انتظارتو مي ،95-94.(

رو دن فـرو نبـو ق، قاعدة بسيار مهـم ننگـينفواعد اگر به قو ابـط دسـتي را بيـافزائيم، اجـرايخو سلسله شد مراتبي بسيار سهل ايـران كـه روابـطدر«: يـد گـو مـن مـي رد بـي در ايـن مـو. اهدبه سلسله دن نسبت بـه فـردبو دست رتي ندارد كه فرو ان هنجار پذيرفته شده است ضرو عنو مراتبي

شووديگري ننگ محس وبو دستد مگر فردي مستحق فروب و خـالف خـو يـا بـر دن نباشد اسـت

*� /��� ���� ����� ������ ���

او اراده دو به همين دليل در يك رابطة سلسله. تحميل شده باشد اش به طرف به يكـديگر مراتبيو احترام مي دو گذارند و طرف نسبت به يكديگر يـا بـي در حقيقت قطع احترام از حرمتـي تحقيـر

وجانب فرد فرا مو احترامي از طرف فرد فروبي دست »اهـد شـد جب گسسـتگي رابطـه خـو دستص 1381من،بي( ،278.(

و است كه برخي مهارت گونه اين و هاي ماهرانه ايراني كه حتي فراتر از كـاربرد عملـي اقعـيمو در ايران عبو«: گيرد زباني است شكل مي مهـارت ترديـد يـك آميز از عرصه تعامل، بـي فقيتر

تو.دشو اجتماعي مثبت تلقي مي و با و جه به اين امر كاربرد ماهرانه تمهيدات زباني مؤثر امكاناتمير از اين قلمرو براي عبو مي، مهارتي را شكل رد ان آن را در سطحي فراتر از هـر مـوتو دهد كه

و و از كاربرد مو اقعي تو عملي زبان و رد يكي از اين راهبردها، چيـزي اسـت...ارزيابي قرار داد جهآن"سي چاپلو"فراتر از د شـو جـب مـي خركردن مـو. يندگومي"كردنخر"چيزي كه ايرانيان به

شوگو رد تملق فردي كه مو و يي قرار گرفته است خام ط به فردي بـا منزلـت انجام تعهدات مربودخر. را بپذيرد باال بههر بار كه راهبرد بر كردن ميكار پـذير اي كه بـراي فهـمد بايد به اندازهشو دهو بو از آن مرحلـه بـه بعـد. طه منطبـق باشـد ازين مربومو دن رفتار ارتباطي الزم است بر معيارها

و ري يا نادستو اند عمل خركردن، دستوتو مي هـات اين تفاو. با ظرافت يا عاري از ظرافت باشد ريبهتو نمي آن تأثيران يك راهبرد زبانينوع اند بر كارايي آن بگذارد يا از كيفيت كلـي زيباشـناختي

. بكاهدخ راهبردي چو امـل برداري از ابهامي كـه در درك افـراد از عـود را با بهرهخو تأثيركردن،رن

و مؤثر در رو ميجو يدادهاي تعامل پي. كندد دارد كسب ببرد كه تملق فرد مقابـل قطعا اگر شخصشد صميميت نيست قرباني آن نخوي از رو و. اهد شو بنابراين اگر قرار باشد د بايد ارد چنين تعاملي

او به اين باو ور رسيده باشد كه احتماال در كالم ر بايـد بـر آن بـاوگو فرد تملق.د داردجو حقيقتيو و انگشت بگذارد قو زبانش را بر شكل فقيـت جـه مـووت آن منطبق كند كه اين به هيچ ميزان

ص1381من،بي(»نيستكوچكي ). 273-271ص،كه به نظر مي گونهآنفرد بايد. كردن است بازي كنشي فراتر از نقش، نيازمند"خركردن"رسد

نورو در چنين نقشي فرو او" پنداشتن"عيد كه به. نددع بپيوقوبو در به همين دليل در اثر حاضرو جاي اصطالح فرا "پنداشـتي دسـت فـرو"و"پنداشـتي فرادسـت"دسـت، از اصـطالح فرو دست. استفاده شده است

خوباني پر از ميراث فرهنگي استبدادبه اين ترتيب ايراني، با ان مي زده ارتباطي داند كه بايـد د،د بيامو دسـت، چـه تـدبير فـرو/ نقش فرادسـتر هر زمان از مقاطع ايفاي عميق يكي از دو زد كه

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /*�

و كه قبال اشـاره كـردم، اسـاس ايـن اسـتراتژي بـر انتخـاب گونه همان ارتباطي را انتخاب كند؟:هاي هر يك از سه طيف به شرح زير است يژگيو. اي از تعامل سه طيف است نقطه

دريفيط-الف حكيكه بقطب آن، در)يشبكه اجتماع( گانهيضور در كنار و قـرار داردد يگر، حضور در كنار خوديقطب

جو اي است كه حضو پديده (social network)ز، شبكه اجتماعيوردر دنياي ام امع سنتي رش درجو بسيار پررنگ جو. (Jandt) امع مدرن است تر از امع مـدرن نيـز، هرگـاه شـبكه ضمن اينكه در

رو سازي كند، شبكه اجتماعي با انو اي، ابهام رسانه و ها از جمله شكلش اع هـا، انتقال شايعه گيريمي فردي است به ابهام افزايش ارتباطات ميانبر مبتنيكه تحقيقـات نشـان داده. زند زدايي دست

د امـع سـنتي معاصـر، هنـو كه در جو روور تـأمين هـر يـك از سـيز اجتمـاعيـانـي پـنج نيـازو اده، اقـو فردي با اعضـاي خـانو ها به اندازه ارتباطات ميان ندگان، هيچ يك از رسانهشو پرسش ام

هم دو و محلي ستان، .(Wright, 1975 , P. 108) ده است ها مؤثر نبو همسايه هايكهاي اجتماعي معاص ني، در شبكه از نگاه بيرو و يـك مرزبنـدي مـبهم ميـان عـو ر، آثار ام

مي خو و. ان يافتتو اص را روتو حتي در مباحث ارتباطات از ستايي، سعه در مناطق رهبران عقايد،و و بقيه جدا شده مي ظايف خاص در ارتباط با آنان، .دشو تري تعريف

ها مطرح باشـد، بيگـانگي بـا هاي اجتماعي ايران معاصر، پيش از آنكه آن مرزبندي در شبكهخو محيط شبكه، در مقابل غير كـه مطالعـه حاضـر در حالي. ها مطرح استدي بيگانگي با محيط

عو دهد كه در قرو نشان مي ون گذشته، مرزبندي ميان ام اهميت بسيار بيشـتري داشـتهعو غير امرو شايد علت اين تفاو. است بهت در اين باشد كه در آن بو علت زگار، د نبو ادان، دن سهم بيسو باال

كو رسانه ام، در مقايسـه بـا دنيـاي چك عـو ها، عدم امكانات مناسب براي جابجايي، دنياي ذهنيو خو ذهني و هاي سلطنتي يا حجره اصي كه ساعاتي را در كتابخانه سيع در هاي بازار راقان به سـير

و كتاب مي با قاتي كه محصواو پرداختند وخول ارتباط و هايشان رزيو انديشهد مي نثر نظم شد، هابو بسيار متفاو .دت

از يس قرونو مانده از انديشمندان نظم نگاه به آثار باقي ن گذشته، به شبكه اجتمـاعي متشـكلكه عو همعوهاآنام، حاكي از آن است عو صحبتي نمي ام را اليق بي دانستند، به بو ام و اعتماد دند

عوجا عو پستام يگاه زن مي تر از مرد و انديشـمندان، شـگفت. دانسـتند ام هراسـان از سـرعت زدهبو يژه رازو جابجايي پيام، به ميعو. دند ها در شبكه و ام را خطرناك بو دانستند از معتقد دند كه بايـد

به. ري كرد آنان دو مي شهرتي كه چـه دسـتيابي بـه ايـن اگـر(د ردند، برايشان دلپذير نبـوآو دست

*� /��� ���� ����� ������ ���

زوتومين«:يدگومي صائب تبريزيكه چنانآن.د شهرت نيز كار آساني نبو د شد علم ان به سخن،سو/، صائب]ر مشهو[ شو كه از هزار، يكي بر سخن وو»د ار وبو بين بريدن از مردم دن بـا مـردم

بو دلسو :دند زي براي مردم سرگردانحتـي بـراي فرزندانشـان آرزوو دانسـتند صـحبتي نمـي را اليـق هـمام انديشمندان، عـو-1

پومي ميضومو. ستين خلق نيفتند كردند كه در . دكـي سـعدي يافـت ان در خاطرات كـوتو عي كهشبي در خـدمت پـدر ].... هجري قمري 614د مثال حدو[ليت ياد دارم كه در ايام طفو«: يسدنو مي

وبواهللا عليه نخفته رحمت و دم عزيز در كنار گرفتـه] قرآن[مصحف همه شب ديده بر هم نبستهسر. اي در كنار ما خفته طايفهو دو نميبر پدر را گفتم از اينان يكي ] ركعـت نمـازدو[گانه دارد كه

تو ...بگزارد پونيز اگر گفت جان پدر، .»ستين خلق افتي بخفتي به كه درننه در نمو مينو قل از انديشمندان نظمهاي زير به عو يس دالنـي ام مـرده بينيم كه گفته شده،

و باشند، قادر به فهم نكته هستند كه حتي شايسته تلقين پس از مرگ نيز نمي هاي خاص نيستندگو و، همچوهاآنش نصيحت در سون ريختن آب در غربال زار اسـتره ختـه در شـو كاشتن دانة

ميحتي از فرخي يزدي قر چو شنون چهاردهم نيز البتـه(ن ملت خفته اسـت يم كه در رنج است،مي زگار رسانه او، در رو ):دهد ها، در بيتي نيز شادمان، خبر از بيداري ملت

و/ز به عام اين نماز از در خاصست، ميامو): چهري دامغاني منو:5.ق( عـام نشناسـد ايـن سـيرت آيين كبار

هم): سعدي:7.ق( گو/ باد در قفس استه عالم، چو نصيحت چو به آب در غربالش مردم نادان، نفي حكمت مكن از بهر دل عامي چند/ گفتي، هنرش نيز بگو عيب مي، جمله چو ): حافظ:8.ق(و هـم/ زشت رسمي است، نشستن همه شب با عامه): عبيد زاكاني( و پـالو قـدح گشـتن سـكبا دهآشنو[ ردنخو] عي هاي خاص، مكن پيش عام بحث از نكته/ شرح سر عشق با زاهد فسرده، مگو):ميجا:9.ق(اي نيست كه شايستة تلقين مرده/ دالن مهر زن بر لب گفتار كزين مرده): صائب تبريزي:11.ق(

باشدره ختـه در شـو دانـة سـو/ صائب، آنان كه در اين عهد، سخن خرج كنند): صائب تبريزي:11.ق(

)رندكا زمين، ميرو):د سعد مسعو:6.ق( رو همچو/ان سخنم نيست بر زمانه ي سنگ سخت ارزن بر

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /*�

كن[غم عالم بهل ): اهلي شيرازي:10.ق( خو] رها خو اي غم/ر يش بخو اجه، غم زانكه عالم، چهو بد ما دارد از ننگ

خو): فرخي يزدي:14.ق( را ببايد گفـت، بـاها اين سخن/ د، مست غفلتند آلواب فرخي، اين خيل بيدارها

گو): الشعرا بهار ملك:14.ق( مزن گلبانگ آزادي كه خفته است/ش ملت بهارا، بيش از اين درعوهاآن-2 بي به بو ام و اعتماد بو دند، هراس داشتند دو معتقد .ري كـرد دند كه بايـد از آنـان

ميخو را آدمها آن دل ار ار اين جماعـت حتي منت سايه ديو. دانستنديم هايشان را خانه ديو گفتند،ان يافـت كـه تـو هـا نيـز مـي المثـل اعتمادي به شبكه اجتماعي را در ضرببي. را نيز نبايد كشيد

خوگو مي .يد دش نيز نبايد بگو يد انسان رازش را حتي به بالخو):يلومو:7.ق( كم از سالم/ اغلب مردمان]ر هستندخو آدم[ارند آدمي امانجو عليكشاندل خانة ديو):يلومو:7.ق( ]ر فريب مردم را مخو[مردم دمدمه پذير از ديوكم/ هاي همه است،مو:7.ق( سخن خاص، نهـان در سـخن/ گر از عام بترسي كه سخن فاش كنيو):يلو شمس از

عام بگو خو): حافظ:8.ق( ز كس نمي/د محرم راز دل شيداي راو خاصبينم عامو): اهلي شيرازي:10.ق( ز مردم عالم طمع مدار اهلي، جـام[د در ايـاغ كاين جرعة كـرم نبـو/ فا

ز خـو ): اهلي شيرازي:10.ق(كس] شراب بـه كـه/زين بـه بيابـان سـو مجنـو رشـيد، چـو گر(ار كسي كشي از ساية ديو منت د چـرا خـو ): حشـي بـافقيو:10.ق) ] صـد[ام سـدد را كسـي در

د با يك جهان نااهل، طرح صحبت اندازدرو/ نسبت اندازد بيو): صائب تبريزي:11.ق( ] مخدر[ن قطع افيو/ از خلق، ترك صحبت است] رهايي[ارستگي چارة

را عالجي بهتر از تقليل نيست

: المثل ضرب)يد آدم رازش را به بالش هم نبايد بگو(بي-3 آ بخشي از انگيز جابجايي پيـام نان به شبكه اجتماعي، ناشي از سرعت شگفتاعتمادي

.د در شبكه بوبو سخن تا نگو):سي فردو:5.ق( بو گفتند هرجا، فراوچو/د يند، پنهان د اندور بگوو):يلومو:7.ق( هـر[االثنين شـاعز كل سر جاو]/ خداحافظ[داع، الو]نفردو[ يي با يكي

دو رازي شو كه به مي تن گفته ]دشود فاش

*� /��� ���� ����� ������ ���

گو): سعدي:7.ق( خو/ شي بازگفت هر كه راز خود به اهد شنفت ترجمان از صد زبانخو): حافظ:8.ق( ز آن/ دكامي به بـدنامي كشـيد، آري همه كارم نهـان كـي مانـد آن رازي كـز

]مجلس[ها سازند، محفلغن):ري نظيري نيشابو:11.ق( از/ نه گفت چه به بلبل چگودر حيرتم كه رازي كه باد هم، نشـنيد

زبان مارو): صائب تبريزي:11.ق( ن نرفته به غمـاز از لب برو/ زگار، حرف صائب، خمش نشين كه درين رسدمي] چين سخن[

: المثل ضربمي اگر آب بخو( )فهمند ريم، همهمي اگر آدم آب بخو( )ندشو رد، همه خبردارخو( ميدش خبر )دشو پخش)ي مگو] راز[با باد نيز(زدشو در دهن همه را كه نمي( )د قفلسم آهو( شو اگر و بسته ميگول د، دهن )دشو هم بستهعو-4 مي انديشمندان، حتي و راه مـي را ديـو هـاآن. دانستند ام را خطرناك از آنـان دانسـتند

:ن داشتند انتظار درياي خودو): سعدي:7.ق( خت شنيدم كه بغداد، نيمي بسو/ختد خلق، آتشي برفرو شبيز مردم كه خلق، ديو): اهلي شيرازي:10.ق( او/ رهند نهفته باش ست كه در چشم خلـق، فرشته

پنهان استخو): اهلي شيرازي:10.ق( كسن نشو تا غرق بحر شو/ي از جفاي وز بيگانه آشـناي مشو خلقسكوخو): حشي بافقيو:10.ق( پرش است بزم، يـم كـه غيـر، سخن به رمز بگـو/ خائن راز استز لي

است] چين سخن[غماز را از شـمار] دشـمن[ عدو/ر اگر شخصي سخن راند خالف مذهب جمهو): حشي بافقيو:10.ق(

، ثابت كند پايان گام اوز لب نتو): حشي بافقيو:10.ق( ب سخن گوانست راه برد رو زبس/شه وز جهـان تيـره بـو كـه د

ظلماني

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /*-

يو:14.ق( و): شيج نيما و/ است] گزند[ضر صحبت شهري پر از عيب ] مكـر[پر از كيد پر زتقليد شر استو

عو-5 مي شهرتي كه در ميان :د ردند، برايشان دلپذير نبوآو ام بدستبيشعر):ري عطار نيشابو:7.ق( يشتن را شهره كردن جاهلي استخو/ي استحاصل گفتن حجتچو): اهلي شيرازي:10.ق( سو آن مدعي است، كز پي شهرت، سو/خت برق ختـة خرم كسي، كه

) نشاني است بيبو از نظر آنان، جايگاه زن در شبكه اجتماعي، پست-6 :د تر از جايگاه مرد

خو مگو): خسرو ناصر:5.ق( زن اسرار حال يا/يش با كوكه و بي راز، فاش زنبريسر بدو):سي فردو:5.ق( نزيبد كه با زن نشيند به راز/ فراز گفت كه از مردم

: المثل ضربمي( شوخو اگر مهـم اسـت، بـه كسـي بهش بگوو د، به زنت بگو اهي حرفت همه جا پخش)يد نگو

ميهانز( ) كنند با زبانشان فكرميهانز( زوشو با زبان، نرم )ندشور خر نمي ند، باپر[حمام زنانه شده است( ])پارازيت فضاي ارتباطيو-7 وبو بين بريدن از مردم بو دلسو دن با مردم :دند زي براي مردم سرگردان

رون مهره،چو): عنصري بلخي:5.ق( و/ي تخت نرديم همه به گاه، فرديم همه گاهي جمعيمو): خسرو ناصر:5.ق( بر راه خرد رو، نه مگس باش نه عنقـا/ مبر از همگان نيز با هر كس نشين]سيمرغ[شوشهگو اهلي، چو ): اهلي شيرازي:10.ق( با مردم زمانه بسر بردن است كار/ايي هيچكاره گيرتو): اهلي شيرازي:10.ق( خو همه عالم به بدند اي وتو/]هستندبد[اجه، گرفتم كه گراني مكن

باشش با همه عالم، خو نگري بايد همه را به چشم نيكو/ پريو اند اگر ديو گر خلق فرشته): اهلي شيرازي:10.ق(چو): اهلي شيرازي:10.ق( بر خار چنان گذر كه بر گل گذري/ن صبا كن، يعني با خلق، معاش،خو): اهلي شيرازي:10.ق( غ ماية خوبي، بوم بيچارگان خوخو/د ردن ردن رشيد هم، از ذره پرو بي

)د بو

* /��� ���� ����� ������ ���

تو اع سكو در ميان انو بهت صيه به سكو ت، وو"مناسب نبـودن حضـار"خاطر هايي يافتيم اقـع دركن پس سكو. نيستند"ديخو"ها اي گفته شده كه ايننهگو به اغيـار، هـا، نامحرمـان، بيگانـه:ت

ع وهاآنيي كه اهل بيان نيستند، يار بد،هاآن ام،وخلق، عقل ت نيسـتند، قنـو يي كه اهـل ذكـرمو احمق كو ها، ابلهان، آناني كه دان، حسـو هـاي نامتعـادل، سـخن، آدم هاي پسـتدن رد ترديدند،

و دشمنان، نا دو اهل :ست هركس جز حضرتچو):سي فردو:5.ق( گون رازگو مرا گفت ش بپو بيگانه مردمزهانسخ/ش يي بهرا مگو/ ازيرا سزا نيست، اسرار حكمت): خسرو ناصر:5.ق( اين سخن جز مر اهل بيانرو):يلومو:7.ق( جو/ي نيست بيش از اين با خلق، گفتن ي نيست بحر را گنجايي اندربد، بال آشفتن است: گفت):يلومو:7.ق( اوچو/ يار خ نكه فتن استآمد، طريقمجو):يلومو:7.ق( او پس و، سكو اب ن گفتن، جنو هست با ابله سخن/ن سكوت استكس] رازهاي الهي[يي سر سلطان نگو] باش مراقب[تا):يلومو:7.ق( تـا نريـزي قنـد را،/ را به

پيش مگسآر/ هين دهان بر بند، فتنه لب گشاد):يلومو:7.ق( ، اهللا اعلم بالرشـاد]بزن حرف خشك[خشك]به راستي خدا داناترين است[وو): مولوي:7.ق( تر نباشد اهل اين ذكر جو/ قنو ت االحمق، اي سلطان، سكو اب پسجوچو): مولوي:7.ق( چو/ اب احمق آمد خامشين مي اين درازي در سخن كشي؟نجو]/ غذا[تلورا نيست اال درداو: گفت): مولوي:7.ق( او پس ت تر سكولي اب احمق،بس): مولوي:7.ق( رو/محرم آن آه، كمياب است رو شب كن و، پنهان ر مـأمو[ن عسسچو،ي

]حفاظت از محالت در شبمي): مولوي:7.ق( گو] پر است[كه آگندست زآن/ يم من يكي نگو از هزاران ش از شكي هرعوودرخ): مولوي:7.ق( شدر عقل شد/ ام اين گفته از سخن، باقي آن بنهفتهاو پس خمو): مولوي:7.ق( جو/ت را ثبو شي به دهد ت اب احمقان آمد سكو پسكوش خمو): از مولوي. شمس:7.ق( و] نامتعـادل[انـد حشيشـي/ سـخن دنان پسـت باش كه اين

]كردنييگوده بيهو[خات كنند همين لحظه، ژاژز گفتار، لب ببند): از مولوي. شمس:7.ق( دان كن كـه پـيش حسـوش خامو/ گرچه دهان پرست

منكريم

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /**

تو[ل گشتي، كه كسيتز سخن ملو): از مولوي. شمس:7.ق( سبك آينة/ نيست محرم]را كسيو بيان را تو كن بگير در نمد

خووي اند مگو): سعدي:7.ق( ال/ يش با دشمنانه گوحوكه كنان يند، شاديلدو): سعدي:7.ق( كه هرگز مدعي، محرم نباشد/يم ست، با دشمن نگو حديثدو): سعدي:7.ق( دو ست نگو حديث د، مطلعـي يكـي تمـام بـو ]/ پيـامبر[ست يم مگر به حضرت بر اسرارم]ع گاهي طلو[سو/ يد بر اغيار سعدي، سخن يار نگو): سعدي:7.ق( اي، قصه به خامي خته هرگز نبردتو): سعدي:7.ق( ز ان گفـت حـال در پيش دشمنان، نتـو/ گر هست، هم به تست ما را شكايتي

ست دوگو):ري عطار نيشابو:7.ق( كن]زنداني[نه درج نطق را مسماررو/ي گر كسي را اهل بيني باز

: المثل ضرب) ان گفت، مگو آنچه گفتن، به همه كس نتو(نا( پو نكته از ) شي، به است اهل اگر) شي است اب ابلهان، خاموجو(وه راز با مرد ساد( وگو بسيار دل و ميخوي .)ي پراكنده صحبت، مگو اره

فونه جالب اينجاست كه اگر بخشي از نمو به ق، سكو هاي دن مخاطبين است،بو خاطر پستتكنه نمو بهه سكوهايي نيز ديده شده ميبوخاطر برترت : باشد دن مخاطبين

رسيچو): مولوي:7.ق( انـدر آن حلقـه، مكـن/، خامش نشـين]صاحبان معرفت[ن كه در يارانپر[د را نگين خو تو با سخنان ] جه كني طمطراق، جلب

دو]/ نتاب[متن] حيله[در ميان ناقدان زرقي ): مولوي:7.ق( محك اي قلب ، الفي]كار دغل[ن با مزن

رو[پيش بينايان ): مولوي:7.ق( كـان دليـل/ گفتن خطاست]م ظاهري علو[، خبر]بينشن عارفو نقصان ماست غفلت

تو پيش بينا، شد خمو): مولوي:7.ق( ]باشش خامو[ا بهر اين آمد خطاب انصتو/ شي نفع

تو در ميان مجمو به صيه عه حو هاي سك دست آمده در نووزه ت نيز يافتـهع ديگري از سكو ت،: ناميديم"داريت براي آبرو سكو"شد كه آن را

*+ /��� ���� ����� ������ ���

گو):سي فردو:5.ق( خو/ي كه بر انجمن مرد بسيار آب بكاهد به گفتار يرودآن):سي فردو:5.ق( زبان را به گفتار، خامش كند/ كس كه دانش فرامش كند هربو بر انجمن،چو):سي فردو:5.ق( بو/د مرد خامش د ازان خامشي، دل به رامشآن):سي فردو:5.ق( ز گفتار، خامش كند/ كس كه دانش فرامش كند هر زبان راكه[يي چو نداني سخن ازيراك آن به كه نگو): خسرو ناصر:5.ق( از ناگفته سخن بـه بـو]/ زيرا د

ا گفتة رسوچو/ن نداني؟چوش نباشي چرا خامو): خسرو ناصر:5.ق( عو برهنه رت به بازار؟ن كنيچو): خسرو ناصر:5.ق( بـه] آدمي كه درآمدت كم اسـت[نانهاده/ن نداني گفت نيك خامشي به،

]شده از ارزن نان پخته[ان، نان ارزنين بخوتو): قطران تبريزي:5.ق( و كه هر سخن به زبان در درسـت كـردن برعقـل هـر/ ليك ان گرفت

ان سخن نتواز/ يـي نادرسـت ناگفتن به از شـعري كـه گـو شعر): چهري دامغاني منو:5.ق( بچـه نـازادن بـه

ماهه بفكندن جنين ششو): مولوي:7.ق( مي نه اي كامل، مخوتو/ ست، كامل را حالل نكته لقمه الل ر، كه بـهتو[باش

وخو اي، كمال نرسيده بر ردن ]حالل نيستتو سخن گفتنگو): مولوي:7.ق( ، پيش مصطفي؟ن ديو اين فسو/ صفابي] لجباز[ج يي اي لجو چندوچو): سعدي:7.ق( بهن نداري كمال داري كه زبان در دهان نگه/ فضل آنخو): سعدي:7.ق( زن به دهقان نادان، چه ي، يا دم مزنگو به دانش سخن/ش گفت

: المثل ضربو[فضيحه آدمي را زبان،( ) كند] بدنامي عيب) شي نيستونادان را بهتر از خام(عو خامو( و شي، هم پردة )ه عظمت دانايي هم شكو رت جهل استخو( خو عيب )ب نيستد را فاش كردن،بي( ) كمالي اللي بهتر از) شيده زير زبان است مردپو(ز نادان، سخت نيكو خامو( )ست شي

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /*,

دو گونه همانجالب اينجاست، ور مخاطبان پست شرايط حضو كه در هر ر مخاطبـان حضو ترم صيه به سكوتو برتر، ووت شده، در هر دو ت ابراز كردن دانايي نيـز سـكو رد پنهان كردن ناداني

:مطرح شده استرو): مولوي:7.ق( خمش/ ترش من زشيريني نشستم ز پري سخن، باشم منخو خامو):يشمس از مولو:7.ق( خوش باش تا صفت كـو هـاي سـرد تـو هـايكو/د كند يش،

دو هاي ست هايهو ترا خامشي اي خداو): سعدي:7.ق( وو/ش ند شپو اهل را پردهنا قارست

المثل ضربو بسيار( كمگوكم دان وي باش نه )يگو بسيار دانو( هر فخر ) شي است در خامودو دانش،سو خامو( او] كننده غمزه[سن، غماز شي زبان )ست آزادگي) شي ادب است خامو(و دم فرو: عقل است] خجلت[چيز، طيرةدو( و بستن به و قت گفتن )شي قت خامو گفتن بهو بلبالن خامو( ) خر در عرعر استش

و اما فتو ت نكـن، بلكـه تنها سـكونهگفته اگر محرمي ديدي، اي اصلي را مولوي صادر كردهمحرمـي، گـوچو): مولوي:7.ق(: سخنت را به صداي بلند بگو گـل ببينـي،/ سـر جـانن ببيني

چو نعره ن بلبالن زنخوو خودي در اين ميان، با"".دبو (self communication)د ترين ارتباط، ارتباط با ارتباطدر يكي ازجنبه"د خو و مبنايي و اطالعـات سـتد داده نگي دادو است كه چگو ارتباط هاي مهم هـا

در ميان اندام و مغـز انسـان را و برمـي هاي حسـي ، رش افكـار هـايي مثـل پـرو فعاليـت"گيـردگو گيري تصميم خوش، و مي دادن و، زلـو بركو("دشو دنگري راشامل .)6ص 1378يـن لـوو يـن

مي به خو نظر و ارتبـاطي اسـت بـدو از هر ارتباط ديگـري، د، بيش رسد كه ارتباط با ن فيلترينـگ.ري سانسود خو

مينو مانده از انديشمندان نظم در ميان آثار باقي شوتو يس ايراني، رو ان شن از ارتباط بـا اهديوي/ دلـي بـود] يـك مـوقعي[مسـلمانان، مـرا وقتـي«: مانند اين بيت حافظ.د يافت خو كـه بـا

خو يا ارتباط عارف قزو» بودگفتمي،گر مشكلي اورو«:د يني با رو/ل كه ديدمش، گفتمز زم آنكـه.»سيه كند، اين است

و نه ظاهر كنترل زيباترين نمو و باطن كنترل شده مينا نشده ديد حافظ ان در اين شعرتو آرام را

+� /��� ���� ����� ������ ���

و كـه مـن خمـو/ دل، نـدانم كيسـتن مـن خسـته در اندرو«:يدگو كه مي واو شـم در در فغـان.»غاست غو

خو گاهي در اين ارتباط با خو و د، :ي بيـدل دهلـو: ارتبـاط ماننـد. د، منافع مشترك دارندخوددل« ز گيرو: گفتم به و/ دار زمانه چه دارد ما: گفت خنديد دو» آنچه نيايد به كار گـاهي نيـز ايـنمي چنانآنح در يك جسمرو ك ارتباط برقرار گوكردند دوه مانند. جسم هستند، نه يك جسم يي

دال«:يدگو اين شعر مولوي كه مي خو/ در بال افتاديتو گفتم كه تو گفتا كه » به كجا افتادي شمجونه با دل گفتم، چگو«: سنايي يا به تعبير و/اب اي، داد آب تـو من بر سر آتـش « سـر بـر سـربدو گاهي اين مي، حاضر به فداكاري ارمغان: جان گفت«:يني عارف قزومانند:ندشو راي يكديگر

اختالفشـان نيـز ضمن آنكه ممكن اسـت،» ما را بيا به گرد سر يار كن نثار/ به بر دوست ار بريو تار ناكامي متن/ دل مرا گويد برو قاآني از من دست شوي«: بيافتد .»تخم بدنامي مكار

خو گاهي نيز حو ود به ديگران اس خو است مي.د در ارتباط با : يـد گـو مانند اهلي شيرازي كهتو« و دل با تو/ زبان با دگرانم به گفتار و منظو در ديده، خوو» به مردم نگرانمر به گاه ارتباط با د

خو جايي مي مي رسد كه از تحمل ن اي دل، اين خـو«:هاللي جغتاييضعيتو: مانند.دشود خارجكن تاب خامو/ انه كرد پنهان مرا ديو ردن خو .»شي ندارم، بعد ازين فرياد

خو گاهي دو مي طرف اين ارتباط با مي جاميمانند. كردند د، يكديگر را گم گـم«: يـد گـو كهخو اي به مسئله كرده را اي، چند ، ايـن سـوآناز» يش را بيابخووسر دركش به جيب فكر/ يش

ه ارتباط با خو د بـه خـو«: صيف كرده استتوري نظيري نيشابوكه چنانآنده، ميشه ارادي نبود،خو خو خود بانگ زنم، ز آود گو/ما شنود كنتـرلش نيـز.»يم چه مقامسـت اينجـا خبرم نيست كه

يـي گفتگـو صحبت بـي«:نشان داده استي بيدل دهلوكه چنانآن.د نيست هميشه در دست خوزد/يداشتم با خامش و، برق وا جرأت لبي .»تنها شدم كردم

خونه نمو :د هايي ديگر از ارتباط باطو:4.ق( من هزار زاري كنم، نشنو):سي دقيقي خو/د زاري ت اندر، نزديك يش زاره كنم به خلودوسو): سنايي:6.ق( تو ال كرد دل من كه و/ چه كرد ست با با رخ زرد چرات بينم با اشك سرخ كندي بر من بيچاره دل خو يش رحيم/ با دلم گفتم اي كاشكي اين مير بتان): سنايي:6.ق(خو نم صد خمو اندروز): مولوي:7.ق( مي]/اه خيرخو[نفسشش بس دست بر لب زند، يعني كهخو): نظامي:7.ق( ز عالم عاشقي يا پادشاهي/ اهي گهي گفتي به دل، كه اي دل چهخو): نظامي:7.ق( دو/د به تندي دگر ره بانگ زد بر لت نشايد كرد تندي كه با

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /+�

او): نظامي:7.ق( گو/شد را كند فراموخو آن كه ش ياد دگران، كجا كندگو): از مولوي. شمس:7.ق( چو به دل گون مردان، صبو يم كه ني/يد ري كن، دلم ار نه مردم زن

ز زن تا مرد مي دانم از غمو): از مولوي.سشم:7.ق( گند به جان دل، كان كارسو/ي دل گفت به زير لب، من جان نبرم از

چنان گشتهتو): از مولوي. شمس:7.ق( تو از هرچه تو/ حالي بگو رنجيدي، با دل گفتـي، كـز نمـي كاي دل

يش شدم خالي خو همنشينيتا چند به عشق،/ با دل گفتم چرا چنيني): از مولوي. شمس:7.ق(و): از مولوي. شمس:7.ق( توجو همه اجزاي بوگو دت، به و/دت يند چه دت، شـنو كه همه گفـت

و ز مهر است نه ياري نهروچو): از مولوي. شمس:7.ق( او ديدم كو دلم از اندرو/ را گفتم اين كيستي رين گفتا كهچو مردانه بيرو): از مولوي. شمس:7.ق( روشش،ن جه خو از دل/شي زن عالم بي اي زبان، بريده

شو گو ني همچو يان سخنخو): از مولوي. شمس:7.ق( گفتا خمـش بـاري بيـا،/ن جگر گفتم به دل باري دگر، رفتي درين

او يكبار رو بينيخو): از مولوي. شمس:7.ق( را اي دل به چه زهره چوكو/ استي ياري راتون كرد هالك بسياريهر): از مولوي. شمس:7.ق( زين كار كه چشم داري از كار/ سرادو دل گفت به جان كاي خلف]بزرگان[كياوبي):مولوياز.شمس:7.ق( او هان اي دل خو تا چشم/ دربرگير دل غم اود زني، باشداو غممي):مولوياز.شمس:7.ق( تومن/ راني دل گفت مرا سخن غلط سرگرداني الزم خدمتم،تو):مولوياز.شمس:7.ق( خو/ در بال افتادي گفتم كه دال تو گفتا كه به كجا افتادي شمكو): عراقي:7.ق( مي: به ديده گفت دلم/ي دلم گذر كردي سحرگهي كه به گذرد كان شكارچوبي/ش پرسيدم از دل غمگيندو): عراقي:7.ق( مسكينني، اي رخ يارو ): حافظ:8.ق( رو سرشكم آمد شكايت از كه كنم، خانگيست غمازم/ي يارو عيبم بگفت،سر): جامي:9.ق( زو/ گفتم برم به شرح غمش، زندگي به و غم ت نطق، از زبان برفتقور كرد

+� /��� ���� ����� ������ ���

خو): غي بسطامي فرو:13.ق( مي تسلي دل بـ/ دهم به ملك محبتد ه گهي به دانة اشكي، گهي شعلة آهي

خو): شيجيو نيما:14.ق( بو گونه ايند با بو چنانآنمحكمه/د گرم زمزمه د به همهمهرو): ين اعتصامي پرو:14.ق( دل زي ديده شكايت كرد جو/ با تو كه كار من شد از مشكلرو دال اندك صبو): ميرزاده عشقي:14.ق( ز عجز دو ري كن، كن ناله دو/ ري ري كـن، تضرع نيـز

كه نپسندند مردانش

دريفيط-ب د) رونيب(ك قطب آن ظاهريكه وجود دارد) اندرون(گر باطنيو در قطب

مو ويليام بي و من، در مي رد جايگاه ظاهر و ضـو مـو: يسـد نـو باطن در ايرانيان معاصر ن مضـموعو المثل بسياري از ضرب و اندرزهاي مشهوو پند ها رو گـوو گفـت نيـزر دوزمـره ايرانيـ هـاي ان را

و ضموم مين ظاهر ا همرنـگي رسـو اهـي نشـو خـو"ر مشهو المثل از ضرب. دهد باطن تشكيلرو"جماعت شو گو گرفته تا اظهارنظر زني از اهالي اكي كه دربارة دامادش پس از ده سـال ستاياو«: گفت به من مي خو خب، و ده اسـت امـا هنـو بـوبي تا حاال براي ما داماد بـاطنشز از ظـاهر

ن چاهي عميق، تاريـكم آن است كه باطن هر كس همچو اين سخن به مفهو.»ايم رده سردرنياووپرو و پس بايد راه.راز است رمز وشرو ها د داشـته جـو هاي خاصي هم براي دسترسـي بـه آن

ميگوو گفت... باشد كه با ايرانيان نشان قوهاآندهد وي باطن را جايگاه اطـفعو ترين اعتقاداتو. در مقابل، ظاهر، عرصه رفتار كنترل شده است. دانند شخصي مي و عرصه رعايـت آداب گفتـار

و اي است كه در آن حدو عرصه. كردار سنجيده است رو ثغود ور ابط اجتماعي به دقت تعيين شدهو ظاهر قلمرو.دشو رعايت مي ـ عرصه تدبير و مهارت فردي است كـاربرد تعـارف اعمال زرنگـي

(است ). 109ـ 107، صص 1381من،بي.وبو دكتر طباطبايي، شرقي او دن ايراني را در پديده ظاهر مي باطن داند، زيرا معتقد است مؤثر

. اني اسـت كه اين پديده ناشي از آن است كه انسان شرقي، فاقد دريافت خردمندانه از سرشت انسميبه«: يسدنو مي و ترين ضابطه رسد كه يكي از اساسي نظر غرب آن باشـد هاي تميز ميان شرق

انساني ندارنـد، آشـكار شـدن اي از سرشت جامعة اسطة اينكه دريافت خردمندانهو كه شرقيان، بهبه نه بحراني را همچوگو هر و آن را نو عنون آسيبي اجتماعي تلقي كرده بيماري ننگين زيـرعي ان

و حجابي پنهان مي ومي زخم را با گالب شستشو چندان سياه كنند و دهند مي بر آن انند كـهخو ردشو بو ده اسـت كـه بـراي پارسيان باستان را رسـم بـر آن بـو.دي الرحمان از همه اركان آن بلند

رو پيرو رو زي بر اهريمن، ب با خيرهو در ساختند، امـاا پتيارگي به چالش برميشدن در چشمان او،

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /+�

تو ال ايرانيان برميزورة بنابر آنچه از تاريخ دو رو آيد، اينان و يارو ان از يي بـا اهـريمن پتيـارگي راو دست داده و اند بر اين امر را سببي جز آن نيست كه پارسيان با تكيه بر گفتار، پندار كردار نيك،

خو تو بود، در دشمني انايي دو با اهريمن، آگاه و حال آنكه ايرانيان بازورة دند ال را اگر چالشي همو يگردان اهريمن هست، ظاهري است، زيرا بيشترين آنان با رو به شدن از گفتار، پندار كردار نيك

ص 1373طباطبايي،(»اند فرزندان اهريمن تبديل شده ،278.(به يس نيز اشارهنو نظم طي هزار سال گذشته، گاهي انديشمندان دوجوو اي هاي حاصلييرود

ـ باطن كرده رو خيام در قرن ششم، طي داستاني، به زبان. اند از ظاهر سپي خطاب بـه شـيخ زنيگو«:يدگو مي تو/ يي هستم شيخا، هر آنچه مي آيا اهلـي چهار قـرن بعـد،» نمايي هستي چنانچه

و شيرازي خوجو نيز در خالل نصحيت، ميد اين پديده را در عصر در چـادر«: رساندد به اطالع مامولـوي در يكـي از ابيـاتشو» هسـتي بنمـاكه چنانرهي، گر مرد/ زشت مباشن زن پاك، چو

و فاش كرده كه برخي از آدم ن كننـد، امـا چـو باطن را رعايـت مـي ها، در ارتباط با خدا نيز ظاهردو خداو ميرو ند به باطن دسترسي دارد، و يي را بي بيند رد«:يدگومي:دشومي تأثير دعا بس دعاها

از شو آنوسد كژ/ي ميخو[ نمايدمي آن دل .»در زبان]دهدد را نشانتو اما بسيار بيشتر از چنين افشاگري انديشمندان به رعايت يكسـاني كه هايي است صيه هايي،

تواو. انده با عمل نمود حرف و«: يـم شـنوي قرن پنجم مـي خسرو صيه را از ناصر لين اگـر شـيرينتو[مغزست بارت پر خوتو/] سخن چو را سـي نسـبت در همان قرن، فردو» كردار،ن گفتارب است

و مي قيمت سخن ن چـو،صـد گفتـهدو/ بزرگي سراسر بگفتار نيسـت"كندكه عمل را مشخصو مولوي، شاه نعمت"كردار نيست نيم و پرو اهللا از لي، فرخي يزدي ين اعتصـامي، در چهـار نقطـه

به هزار سال گذشته، نيز همين مفهو مينهگوم را س بزرگي بـه نـامو«: مولوي: كنند اي ديگر بيانو بلندي به دعو/و گفتار نيست] احكام[ و شاه نعمتيا» پندار نيستي ار ايمان به قولك«:لي اهللا

بوقو/ نايد راست يا»د زيباستل با فعل اگر خو«: فرخي يزديو جـان مـن،،بي نيست تنها شرطخوخو/ب گفتار خو .»ب بي گفتار داري، بايدت رفتار

دو اهلي شيرازي ميرو در قرن دهم، معترض سو«:دشو يي مي چه يـم، فـدايتگود از اين كهميبگفتن/ باد جان من بي«: ين اعتصامي پرو+» بايد راست نايد، كار را كردار چو گفتة بـاد عمل،

ز استر] نيش مار[ابره/ است هو .»است] اسب[را محكميخو صائب تبريزي مي خطاب به بي«:يدگود ن را چـو تـو/ كردار را صائب نباشد حاصلي، گفتار

خو] قلم[خامه خو«): ين اعتصامي پرو(»اهد شد؟ تا كي، عمر، در گفتار بايسـتد را نمـي با سخن.»خلق را از كارشان بايد شناخت/ باخت

+� /��� ���� ����� ������ ���

تو المثل سهم چنين مفاهيمي در ميان ضرب : مانند. جه است ها نيز قابل) به عملش نگاه كن نه به حرفش(و( ) بگشا بازو زبان ببند) بزرگي، سراسر به گفتار نيست() كردن مشكل است زدن آسان است، عمل حرف(مي كاري كه نمي( يي كني چرا ) گوخو( تو به گفتة )كار كنندد كار كن تا به گفتة

ع فيلترينـگ، كننـده نـو كنـد، تعيـين بـاطن انتخـاب مـيــ اي كه فرد در طيف ظـاهر نقطهو ري، نقش بازي دسانسو خو وبو تالش در پنهان كردن نيت تا راحت كردن دل همساني ميان دن،وو و درددل زبان رو كردن ان تـو را نيـز مـي"تقيـه"اي از اين طيف، در نقطه. زگار گفتن است از

ده ان مذهب شيعه، از تهاجم ساير مـذاهب اسـالمي بـو اي براي رهايي پيروه تقيه، شيو. جاي داددر كه حكيم سنايي، متو چنان آن چو«: هجري قمري گفته است 590في كرد، خصمن بر كفر كه

ص(»نه به دل، از زبان دهد اقرار/ اجبار انسته براي ذهنيتتو اما آيا اين پديده، نمي) 461سنايي،شو هاي مردم، عنصري اثرده تو ـ آشكار مصلحتي د؟ گذار در نهادينه كردن رفتارهاي پنهان

مي به نو نظر ري، سانسـود عي سردرگمي در تعيين نقطه مناسب، از جهـت خـو رسد كه هميشهو از پنهان فيلترينگ حقوسويككردن و حرف سو راستگو گفتن و يي از .د داشته استجوي ديگر

مي عنو به ميگو ان مثال، مولوي وتو يد جز زير لحاف، كي متعاقبـا سـعدي ان حرف حـق گفـت؟:يد حق را نشايد نهفتگو مي

تو): مولوي:7.ق( لح كي تو/افان حق گفت جز زير كنايـه از فـرد[ر آتش سجافآو اي خشم باو بخنديد مرد سخنگو): سعدي:7.ق(] خشمگين حق است اين سخن، حق نشايد نهفت/ گفتي

بو در قرن يازدهم، هنگامي كه هفتصد سال از اعدام منصو صـائب تبريـزيد،ر حالج گذشتهاو مخاطبانش را چند پن بار به ماجراي وارجاع داد كه (بندند لب فرود گيرند فرهنگ معين، دربـاره.

مي اتهام منصو و،آميزي را به سبب تعليمات بدعتو...«:يسدنور حالج چنين بـا دستگير كردنـدب شقاو ج 1364معين،(»قتل رسانيدنده تي بسيار ص5، ،462(.

به/ لب ببند از سخن حق كه ازين راهگذار: صائب تبريزي ر آمد كف، بر سر منصو عالمي تيغخوتا[ز سر تا نگذري حق ر،گفتگو بر لب مياو]ايد نگذشته از جان ر اين سـخن كه منصو/ي

مي را بر يد فراز دار گومي صائب به دار عبرت منصو/ش باش تا ممكن است از سخن حق، خمو نگرر

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /+-

من/ پرده پيش باطالن گفتن، خطاست حرف حق، بي چوصواز بلندي گشت بر دار حرفب ر،چو با باطالن مگو حق منصوي ز حرف راست، سرخو/ ر، حرف دار را ببين نين

وگو صيه به راست در فرهنگ ايراني، تو اي بسيار كهن داشته يي، پيشينه غگو اجتناب از درو يياو كندكـه اهـو مـين آرزوش هخامنشي، در كتيبه بيستو داريو. است ما از هجـور رامـزدا مملكـت

بد دشمن، از محصو تو.ظ داردغ محفوو از درول صيه در هزار سال گذشته نيـز بارهـا تكـرار اينميهاآناما در البالي. شده است از انيتو، باز هم سردرگمي رقيقي را در تعيـين نقطـه مناسـب،و سانسود جهت خو از پنهان ري، فيلترينگ سو راستگووسويككردن .ي ديگر مشاهده كرد يي، از

مي چنان آن تو اگر راستگو:يدگو كه سعدي، از، منتهـي بـه رفـتن بـه زنـدان شـو يي د نيـز بهتـرو غگو درو و نظيري نيشابو،يا يي است خو ري و صائب تبريزي كه د را متعهـد بـه مخاطـب خـود

مي راستگو خ يي از«: نظيري.ن بيااليندوكنند، حتي اگر دهانشان را به كه بوي غيرحقيقـت نيايـدخو/ نفسم خو«: صائب تبريزي.»ن خالفم، دهان بيااليي اگر به ن شسـت، صـبح اگرچه صدق به

.»ميار جز سخن راست بر زبان زنهار/ را رخسارو فردو دو سي مي نظامي هر يـد نگـر تـا چـه گـو«: سـي فردو: كنند از تلخي سخن راست ياددر«:، نظامي»كه باشد سخن گفتن راست تلخ/ي بلخ سخنگو تلـخ/ گرسخن راست بـود همچـو

و در سخن»بود تلخ كه الحق مر ي بهـار الشعرا ملك اما بيشترين سردرگمي را در قرن چهاردهمازتو مي آو يد راست بگو، حتي اگر اين راستگوگوميسويكان ديد كه در جاي ديگـر.رد يي مرگ

خو كه راستگو يد، راست بگوگويم تو يي ومي را در امان نگه دش يد كـه هـرگوميسوآناز دارد: نگاه كنيد. راستي را نبايد گفت

آووبگ/ نگر تا پيمبر چه گفت از خرد« .»رد راست هرچند مرگخو/ر بيم جان داردتو« .»د راستي، در امان داردت كهدا مگو« .»كه هر راست را بازگفتن، خطاست/ ري به دل راست راستي آنچه

تو اي سردرگمي اما سو بو ها بر راستگو صيه ها، اساس سـعدي حتـي كـه چنـانآن. ده اسـت ييميگو آدمي را كه راست نمي دو«: نامد يد چهارپا ازدو]/ چهارپا[اب به نطق آدمي بهتر است از اب

صو به، گر نگو تو .»اب يي:يندگوميسويكاز.د است ها نيز كامال مشهو المثل تعارضي كه به آن اشاره شد، در ضرب

مي( ) رندب حرف حق نزن، سرت راحق( )گو، سرش باالي دار است آدمبوگوحق( )دي را زبان مالمت دراز

+ /��� ���� ����� ������ ���

تو( )اند گفت گستاخ نه هركس، حق)حرف حق، تلخ است(

سوو :دشوميي ديگر گفته از) ي، اگرچه تلخ باشدگوحق() حق نبايد گفت، اال آشكار(بو( )د اثر حرف حق را در دل)رد رنجه مرد دانشوز حرف حق نشو(گو( ) يي چه عبراني چه سرياني سخن كز بهر حق

:مانند. كنند برخي نيز به پاداش راستي اشاره ميطمنينهچو): مولوي:7.ق( فن نوچو[غروست، صدق با ون راستي به]/ صفاستبا راني دل نيارامد

غ گفتار دروشوخو): اهلي شيرازي:10.ق( و سـهي، راسـتن سـرو چـو/ي در همه عالم اهي كه سرافراز دل

زبان باش راستشو/ ن، راست باش در همه جمعن ستوچو): اهلي شيرازي:10.ق( نو تا چور ديدهي ن شمع هاز حرف راست كه از رهگذار صدق): صائب تبريزي:11.ق( ز كـو/ مگذر اكـب پـر زر كنـد فلـك، دهان صبح]ستارگان[شو): الشعرا بهار ملك:14.ق( چو سخن بزرگ و د، از/ راسـتن درست باشد كـس ار بـزرگ شـد

. است گفتة بزرگ، رو

: المثل ضربوگو( ز/ بند بمانيدر يي ) دهد از بند، رهاييغت نكه دروآبه) حرفت را راست بزن()را هميشه راحت در پيش راستگو(و( )جب است گردن راستگو، چهارو( )هر راز نشايد گفت جز راست نبايد گفت) اش را بگو يا همه يا حقيقت را نگو()سخن را زيو ري جز راستي نيست()از سخن راست، زيان كس نكرد(

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /+*

ز حرف راست، چنانآنگو( )كسي كه نرنجد)ي راستي كه به دروغ ماند مگو(

. ها به مراتب بيشتر از اشعار است االمثل يي، جايگاه سردرگمي در ميان ضرب غگو رد درو در موتو غگو ها، آدم درو المثل در برخي از ضرب :اند، مانند صيف كرده را

در عدهو[بسازد، يكيش دسته ندارد صد چاقو( ميوهاي و در برخي درو ]).دهدغ يـي غگو دروغ: مانند. نفي شده است

)دشمن خداست دروغگو(خوغ بگو هر كي درو( مي يد به ) زند دش ضرر)غ ماية دردسر است درو() دروغ ماية معطلي است() گفتن بنشيند، به هزار راست برنخيزد آن عيب كه از يك دروغ(گو يي منسو آنكه به دروغگو( )ر ندارند باو يد ازوب گشت، اگر راست) اغراق، اصل را هم از ميان برد(بي پيش دروغگو، همه( )اب استجو كس)غ ندارد چراغ دروغ، فرو(خو( خو دروغگو، )ا كندد را رسود

تو المثل در برخي از ضربو :مانند. صيه شده است ها، دروغ)انگيزهآميز، به از راست فتن دروغ مصلحت() ار حاشا بلند است دروغ بگو، ديو()ار حاشا بلند است الف بزن، ديو(مي( ) اهدخو دروغ گفتن هم هنرهر( ) كسي نيستدروغ گفتن هم كار) تر، بهتر دروغ هرچند چرب(هر( ) چقدر بزرگتر، بهتر دروغهر( زو دروغ مي دتر باو چقدر بزرگتر باشد، مردم ) كنندررا( ميهر دروغ )دشو چه بيشتر تكرار كنند، تبديل به راست) دروغي كه به راست ماند به از راستي كه به دروغ ماند(به( بي دروغ )قعمو مو قع، به از راست

++ /��� ���� ����� ������ ���

)داشته شنو هميشه دروغگو دروغ(به در ميان شعرا، مسعو وضوود سعد، هرجوح ري چندگاه يكبار را در سـخن ضـرود دروغ، البته

عنصـري احتمـال.»ديزانكه به شيرين دروغ، دل بگشا/ گه گهي اندر سخن دروغ ببايد«: داند ميمي اما راست را نيكو. داند اينكه دروغ نيكو باشد را بعيد نمي و راسـت«: داند تر دروغ زيـر خبـردان

.»اگر دروغ تو نيكوست، راست نيكوتر/ زير عيانوسي بيش از بقيه به نفي درو فردو و دروغ آنـك بـي:پرداخته است دروغگوغ و زشـت رنـگ

و/ار خو چه بر شهريار چه بر نابكاراو هر آن خو ستمكاره/ پيشه گيرد دروغ كس كه بي اي غ فرو انمش

ز بخت سپهري فرو/ اگر جفت گردد زبان بر دروغ غ نگيرددو:يدگو سعدي مي . نمايدكه اخالق بدم حسن/ ستي برنجم از صحبتوكذب، چـو: مانند مولوي اند دروغ پرداخته امكان فاش شدن به برخي نيز دلن خـس باشـد

خس نگردد در دهان، هرگز نهان/ن دهان چوتو:فرخي سيستانيياو نو/ ان دانست از لفظ دروغ سخن راست بورو باد د از باد خزان زي پيدا

فو مجمو و سازي كه ظاهرق حاكي از آن است عه اطالعات هـاي بـاطن كـار كـردن پنهـان هاو چندان آساني نبو مي ده و چشمان ناظر، آن را دنبال ده فرد، هميشه در معرض خطر نيز بـو كرده

نو. است بوع خطر گاهي مشابه شعبده منتهي رو بازي ومي ده كه به اصطالح دستش در شـده يـابو شرايط سخت، همچو درن بندبازي رو ده كه مي ارتفاع، در ايـن ميـان،. رفته اسـتي طناب راه

مي فق در اين جادو آدم مو . كرده استي ارتباطي، برچسب زرنگ را دريافت

دريفيط-ج ديكه و در قطب گر عـدم سـكوت قـراريك قطب آن، مصلحت در سكوت دارد

و طيف خو وخو غير دي و دي را بايد مجزا از طيف ظاهر و سكوطيف باطن .ت ديـد سـكو غيـرتتو اگر مي چه مولوي در قرن هفتم، ن ببينـي چـو«:ت را بشـكن كند كه در كنار محرم، سـكو صيه

چو گل ببيني، نعره/ سر جانمحرمي، گو ي ارتبـاطر كرد كه در جادو اما نبايد تصو»ن بلبالن زننـ"خودي+ سكوت"عادي ايراني ارتباط، تركيب غير آو. داردجـايي رهـاي ريـد كـه در بـاو بيـاد

كهاو. زن بسيار محرم است فرهنگ ايراني، داماد بر مادر ر داخـل گـو ان بهترين گزينه، عنوبه ستمي مادر ورو زن در حال دفن ميد قووآن. دهد آخرين مناسك را انجام بي قت نقل رال ويليام من

و در آن تحقيق كيفي از آن مادر بهداما زن آود و. ريد خاطر به اقع سكو در دي،ر خـو خاطر حضـوت

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /+,

و. دي امكان داردخور غير قدر ممكن است كه در حضو همان اش درجه فقط ممكن است جنسشبه مانند سكو.ت داشته باشد تفاو به نظوم ت، ور دستيابي ت فهميدن، سكو فرصت براي فكركردن

به ندادن ديگران، سكوبراي آزار وت به سكو داليلي ديگر و به همـين دليـل، سـكو.ر عامطوت تبه سكو غير .رت طيفي مجزا ديدصوت را بايد

به هاي سكونه نمو و كردن،ر دستيابي به فرصت براي فكر منظو ت، :كردن درك فهميدناوكو): مولوي:7.ق( چو دك گوش باشد، جمل مدتي خامو]/ار شيرخو[شن بزايد، شيرنول شهمي): مولوي:7.ق( لب مدتي ختن سخن آمو از سخن، تا او ]/ ساكت ماندن[ختندو بايدشاو): مولوي:7.ق( را زانكه رهسو/ل سمع، بايد نطق آ سمع اندري منطق ازدمدم مزن تا بشنو): مولوي:7.ق( و/ زناني از در بيان آنچه نامد در زبانچوگو/ فهمت را برد،] گفتن سخن[دهانت نطق از ): مولوي:7.ق( ،]ماسـه دريـا[ستن ريگش

)رد فهمت را خو

ندادن ديگرانت براي آزار سكو هاينه نموو شاه نعمت:9.ق( باشد نقص آدم كجا نكو/ نيست كه نيكو نقص مردم مگو):لي اهللاو/ گيري به زباند كه مرده شرمت نبو): اهلي شيرازي:10.ق( سـگ، مـرده همچـو غيبت بگذار

ر مخوروده صائب، گشو): صائب تبريزي:11.ق( وهر/تيش در بهش اند به ز نيك بـد خلـق، كس زبان

بسته استبو): صائب تبريزي:11.ق( از كس نديـديم كـه دشـمن شـو/د رنجش مردم، صائب از ره حرف د

شي خامو كس بر زبانر بد هيچ مياو/ي از كسان اهي كه بد نشوخو چو ): الشعرا بهار ملك:14.ق(دو): ايرج ميرزا:14.ق( د ليك راز رفقا، بايد افشا نشو/ طه، زبان آزاد است لت مشرو گرچه در

: المثل ضربتو( )ش تا ديگري بيارد خامو سخني كه داني دلي بيازارد،بدبي( ) زبان زبان، بهتر ازجوشي خامو( ) اب سخت به از) هاست كردن، بدترين عيب عيب مردم فاش(

,� /��� ���� ����� ������ ���

بد( ) زباني اللي بهتر ازبه سخني كه ناخو( )ش آيد، ناگفته

بههاي نمونه گريديليدال سكوت رنه گنگي به از سخن گفتنو/ در سخن، در ببايدت سفتن): سنايي:6.ق(خو نگورو): مولوي:7.ق( و/خمشد، باري يي عيب خو از نمايش د را مكشز دغلرووش باش خامو): از مولوي. شمس:7.ق( سرگشته دارد آب غريبـي چـو/ اين يقين بدانو راه آسيا و خمو): از مولوي. شمس:7.ق( او شكيبي، مـي نمي/ مزن آتش اندرين بيشهش باش نـال پـيش تنها با): از مولوي. شمس:7.ق( گوهر/ شم، من خم خراباتمهرگه كه خمش يـم، دربـان گه كه سخن

خراباتم ما/ ار اي دل ازيراو مردهخمش كن ): از مولوي. شمس:7.ق( زين زبانيم به هستي متهم، يابم بخش را نميد سخنخو/ بس كن از گفت، كز غبار سخن): از مولوي. شمس:7.ق(دو خامو): از مولوي. شمس:7.ق( نظـارة كـرم/ سؤالبي] كننده اجابت[مجيبست ست،ش كن كه

و كن كن ترك كالمسو من چند گفتم هاي دل، خامو): از مولوي. شمس:7.ق( دلش ازين دش ندارد هـايسو/ داي

هو دل، من بشنو اود دل يگوخو چو ): سعدي:7.ق( كس حالو/ يي نفس بر نفس اهي كه ز گفتار ت نيابي

المثل ضرب) نپرسندت، مگوتا(جو( سو در ) الي، حاجت گفتار نيست اب هرز گفتار، بسي ديده( )ام پشيمان)پس باز بار گفتي، مگويكچو(دو( نو اظهار ) عي از رياست ستي به زبان،تو هرچه بداني مگو( ) اني مكن ي، هرچه) نگو، نشنو(

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /,�

)ي ناپرسيده، مگو(

بههاي نمونه طور عام سكوت

تود عو هاي سكو صيهر كنار هـا نيـز در مـدح صـيه اقب سخن گفتن، حجمي از تـوت براي فرار ازبه سكو :ر عام استطوت

خو بشنو/ ش، بجز نامه نباشد يندة خاموگو): خسرو ناصر:5.ق( گو سخن ز ش يندة خاموبو اگر نخو): خسرو ناصر:5.ق( سـخن، جـز كـه] انديشبد[ي خيره مگو/ خجل ماني اهي تا خيره

و برا بني ساساز/ر است، اين سخن مستو]د داو حضرت كتاب[ر در زبو): ناصرخسرو:5.ق( به كالم بيهدهخامشيو):سي فردو:5.ق( هميشه، زبان را نگهدار باش/ آزار باشبي خردمند باشمن/ شي گزينم پس آن بهتر كه خامو):ري انو:6.ق( بهتـرين[الخصالسـت ايـن خيـر كه اينجا از] يژگيوكو/ خاقاني از حديث زمانه، زبان ببست): خاقاني:6.ق( ز زبان تهيش نيست كز هرچه هست، بهبوو/ د، نگو گفت را، گر فايده نبو): مولوي:7.ق( هلر و] بگذار فرو[د، جو شكر اعتراضو): مولوي:7.ق( آبجو[جو گفتن، همچو خامشي، بحرست مي]/ي توجو بحر جو يد مجو را، را ترين يار نه با اغيار، با محرم]/ ستاندو غير[ناگفتني در پيش اغيار نگو): نظامي:7.ق(خو زبان را نگه): نظامي:7.ق( خو/يش دار در كام يش نفس برمزن، جز به هنگامگو ديو): از مولوي. شمس:7.ق( دل اي عقل، بام بـر/گو تر سخنش دارد، آهسته ار بگيـر رو، اي

در راش گرچـه دهـان خـو/ تـري در بيهشـي خامش كه اندر خامشي، غرقه): از مولوي. شمس:7.ق(

چوشو مي منن مسو د، زين حرف اكرو): از مولوي. شمس:7.ق( سو از عشق، زبان سومي/سن يد، جان را مثل سن دار زبان خامش، از

وخ گير اينچو): از مولوي. شمس:7.ق( دو بهشتي پس دل چوو/زخ دان، گفتار زبان، ميان[اعرافي ين فكر

و و]زخدو بهشت خرده، جاي گنه

,� /��� ���� ����� ������ ���

لـبز غنچة بسـته/ سن صد زبان داري، زبان دركش ازين زاريسوچو): از مولوي. شمس:7.ق(ز خام بشنو شان خبرباري،

و[بريده به كنجي نشسته، صم بكم زبان ): سعدي:7.ق( كه نباشـد زبـانش به از كسي]/الل كر اندر حكم

سر): سعدي:7.ق( ر سخن در ميان سخن مياو/بنو است، اي خردمند سخن رابي چو ): سعدي:7.ق( و/ن نياز به فضل من برآيد بدو]من[ل فضو كاري ي، سخن گفـتن مرا در

نشايدصو): سعدي:7.ق( ابسـتش جـوو آنچه داني كه نه نيكو/ي ابست، مگو تا نداني كه سخن عين

ي مگوخو]ن درو[خامشي به كه ضمير ): سعدي:7.ق( و/يش دل او[ بـا كسـي گفـتن گفـتن كـه] بـه

ي مگو كه بر انجمن، نشايد گفت/ سخني در نهان، نبايد گفت): سعدي:7.ق(كن]بهع شرو[بسيج ): سعدي:7.ق( كه داني كه در كار، گيرد سخن/ سخن گفتن آنگاهتو نيامو): سعدي:7.ق( ز از بهائم شي بيامو خاموتو/ گفتار زد بهائم، ازچو/ش مردم بهو يا سخن آراي چو ): سعدي:7.ق( ش، خموتانان حيو يا بنشينبچو/ دلست اي خردمند، زندان راز): سعدي:7.ق( ه زنجير بازگفتي، نيايدهر): سعدي:7.ق( هم كه جاسو/ كسيمنه در ميان راز، با كاسه، ديدم بسيسگو ميدان نبيني، نگهچو/ي مجال سخن تا نيابي مگو): سعدي:7.ق( ي داربي/ دانزبان دركش اي مرد بسيار): سعدي:7.ق( زبان كه فردا قلم نيست برگو): سعدي:7.ق( در چرا شو/ مرد] پنهاني[خفيه يد آن چيز، رو كه گر فاش گردد ي زرددخوو/ داران سپار اهر به گنجينهجو): سعدي:7.ق( دار يشتن، پاس لي راز رااو سخن تا نگو): سعدي:7.ق( شوچو/ دست هست يي، بر او گفته تو د، يابد دست بر گيرد كناركه از صحبت خلق،/ كس گيرد آرام دل در كنار): سعدي:7.ق(و] اگر[زبان دركش ار ): سعدي:7.ق( وگو سعدي سخنچو/شهو عقل داري ش رنه خمو ي،

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /,�

دو/ ست، گرچه عزيز است، راز دل مگشايدوبه): سعدي:7.ق( دو ست نيز بگو كه سـتان يـد بـه عزيز

و): سعدي:7.ق( ز خامو/ تدبير نظر كردم به چشم رأي شي خصالي نديدم بهخو): سعدي:7.ق( و/يش خامشي به كه ضمير دل ي گفتن كه مگو به كسي گفتندو): سعدي:7.ق( مي سعدي را چيز بي/ شكند پشت مرد وقوو تصديق وف دارفقو سكوتصو): سعدي:7.ق( بايد كه به گفتن، دهن از هم نگشايي/ اب است تا نيك نداني كه سخن عينچو گر سخن از نيكو): نيشابوريعطار:7.ق( بو ئي بو آن سخن ناگفته نيكو/دن زر د ترگر): نظامي:7.ق( او لب مگشا گو كز پس ديو/ هاستشنو چه در هاستش ار بسي

: المثل ضرب) زبان به دهن بگير() شي نيست در جهان، بهتر از خمو() شي طالست اگر گفتن نقره باشد، خامو(گو زر است، خاموسخن اگر( ) هر است شي) شي از نقره است اگر حرف از طالست، خامو()دبو شي نكو از صد زبان، زبان خمو() تر بسي خامشي از گفت، نيكو( ]) رعايت در سخن گفتن[د بايد حرف گفته نشو(سخ تا بتو( كماني، ) بيش مگوونو مشو( خو رت با هزار كس كن )يد با يكي مگو رازخو( ) اني مگو د، چندان كه بتوخود با يار راه

و گفتيم سكو به غيرت تا مثال. رت طيفي مجزا ديدصو سكوت را بايد ن ارائه شـد، كنو هايي كهبه مربو حوسوآنط بو زة سكوي طيف، يعني جهـي اهـد قابـل تـوي طيف نيز شـوسو ايندر.دت

و بارة نفي سكو در بهتوت وصيه به.د داردجو سخن ت صـيه بـه عـدم سـكور عـام، تـو طـو برخي:مانند. اندده نمو

طو:4.ق( شمرچو):سي دقيقي كوحو[آب اندر از]ي تعفنبو[متزهو/ بسيار ماند]چكض گيرد آرام بسيار

,� /��� ���� ����� ������ ���

طو:4.ق( گو):سي دقيقي و كه گر راز شو/د نشنواو يمش د به از راز كردنش پنهانوو): ين اعتصامي پرو:14.ق( رو/ آنچه گفتني است بگو قت سخن مترس ز معركه، زشت شمشير

است در نيام

مي برخي گفته تو اهي نگوخو اند كه اگر آنچه و يي، سخن قابل ارزشـي اسـت، يـا بـا جه، زيبـا:مانند.ت جايز نيست سكو

ز حكمت): خسرو ناصر:5.ق( و/ داردبار] دانش[درختت گر خو به گفتار آي مي بار بر[بار يش بار]زمين نهادن

ز خامو): سنايي:6.ق( رنه جان، در فرامشي بهترو/ شي بهتر نطق زيبا،چو): حشي بافقيو:10.ق( گوبوصدف مانند/ش تا چند، خاموتو گهر پاشي ش تا چند دن،و): حشي بافقيو:10.ق( گو دهن بگشا خو بنما لب/يش هر بستگي آيين ازين بيش مكندو): صائب تبريزي:11.ق( [ختن از حديث دلگشا صائب، دهان را ] اگـر حـرف نزنـي انگـار كـه/

كردن است سف پاكيزه دامن را به زندان يو

مو يس، عدم سكونو بعضي از انديشمندان نظم وضوت را براي صـيه شـرايط خـاص تـو عـات:مانند. اند كرده

[مولوي:7.ق( نو ): و]ح آيا حضرت شي گزيـد؟ هيچ اندر غار خامو/ اپس كشيد هيچ از گفتن عنان]از گفتن باز نايستاداو[[مولوي:7.ق( بيهر]ند در محضر خداو ): همچـو ]/ ييـدن تـرس بگـو بدو[حذر چه آيد بر زبانتان

طفالن يگانه با پدرخا): سعدي:7.ق( و/ شي ادب استمواگرچه پيش خردمند، قت مصلحت آن به كـه در سـخن به

)شي كودوصو رفتن از مجلس بدين): حشي بافقيو:10.ق( رنجشي گر داشـتي،/ش رت، چه معني داشت

) بايست كرد اظهار ميچو): صائب تبريزي:11.ق( مي[شيشه گشاييم، بهر شادي خلق دهن و گرنه مهر ]/ ييمگو سخن

ج خمو )ما] شادي[ام عشرت شي است،)دن بايد نمون عالم را زبو ارتجاعيو/د از براي نشر آزادي، زبان بايد گشو): فرخي يزدي:14.ق(

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /,-

: المثل ضربو بگو( و بد باشي، به كه نگو يي ) خر باشي يي)ي باشدگو دان، بسيار بسيار(نو[عقيده آزاد است( و دهخدا ])تاني استباس شته كه اين مثلي كهن ]) كني ات را اظهار نمي چرا عقيده[اي مگر آرد به دهنت گرفته(مي( تو[آيد؟ مگر زبانت درد و چرا از گفتن چيزي كه ])؟ رزي را زيان ندارد امتناعجو[اند زده مگر ماست به دهانت مايه( او چرا ])ييگو نمي اب

پنداشتي در يكي از دو ايستگاه فرادستينقش ارتباط هشتيممكن برايهانهيمدل گز)جادوي ارتباطي(پنداشتيو يا فرودست

و و هنگامي كه تحقيق مي المثل ضرب سيع بررسي اشعار رم ايـن كردم، تصـو هاي ارتباطي را آغازخو بو رود كه در انتهاي راه، به مدلي خو اهم رسيد از جنس مدل انسـت انگـاره اهـد تـو زنگرن كه

اما در انتهاي راه دريافتم. هايي كه دارند نمايش دهد ساس ريشه ارتباطات ايرانيان را برامسلط در مو كه انگاره رو هايي كه ما با آن مـدل.زنگـرن نيـاز دارد اجه هستيم بـه ظرفـي بزرگتـر از مـدل

Communicationدر مجلـه 1983بـار در سـال نخسـتين) K. E. Rosengren(زنگـرن روResearch آن. چاپ رسيدبه بو طراح دو از مدلي الهام گرفته بو شناس به نام جامعهد كه رل هاي

هـاي ان انگاره چهار سال قبل از آن در كتابي با عنو)G. Burrell and G. Morgan(رگانمووو جامعه بو هاي سازماني تحليل شناختي .دند مطرح كردهو بو بومو رل بهه جامعهدند كه رشت رگان معتقد دو شناسي سازمان يژه جامعهو شناسي، هـا داراي

به چهارهاآنر عمده است كه در اثر تقاطعحوم ميجوو انگاره دو(آيدد ر يكديگر را قطعحوم اگرمي يري مشابه يك عالمت بعالو كنند تصو ود كه چهار زاوشوه ايجاد چهار سـطح مثلثـي يه داردخوجو شكل بو آود خـو جـو ها را بـود آمد كه هر يكي از آن چهار سطح يكي از انگارهاهد ).رد اهـد

و شناسي تغييرات بنيادين، در مقابل جامعه دي از باال به پايين جامعهر عمو محو ر محو شناسي نظم. بيني عيني است بيني ذهني در مقابل جهان افقي، از چپ به راست، جهان

مح در مدل رو در يي در مقابل كثرتجو دي، از باال به پايين، سلطهر عمووزنگرن، در و گرايـيانگـاره چهـار. گيـرد ري قـرار مـي محو ري در مقابل رسانه محو افقي، از چپ به راست جامعهر محو

موحومحاصل از تقاطع دو هرر و)1هـايي اسـت بـا منشـاء كدام داراي خصلت رد بحث، سـلطهو)3ري، محوو رسانه سلطه)2ري، محو جامعه و محـو جامعه تكثر و)4 ري ري محـو رسـانه تكثـر).93-90، صص 1382يل،كومك(

, /��� ���� ����� ������ ���

بهه انگار در مدل هشت دو اي ما، در. انـدر در فضا يكديگر را قطـع كـرده ر، سه محوحومجاياوي محو يك سو يار و سكو X1ل سوت يا در ت قـرار دارد غيـر X2ي ديگر گـر ارتبـاط. سـكو

از اهد گرفت كه در نقطه حسب شرايط، تصميم خو از يا نقطـه)ت كند سكو(بماند X1اي X2ايو را انتخـاب ) Y2(دي يا خـو ) Y1(دي اي از غيرخو پس از آن بايد نقطه.ت نكند سكو را انتخاب

او. كند حد تصميم دي خـو دي يـا غيـر طـرف مقابـل را خـو در اين طيف تابع آن است كه تا چهدو. است) Z2(باطنو) Z1(ر، ظاهر مين محوسو. دهد تشخيص مي يـا Z1نقطـه تعيين يكي از

Z2 از. سازي كندز دهد يا ظاهر اينكه باطن خود را برو. تابع اين است كه مصلحت را در چه ببيندخوانگارر در فضا، هشت منطقه يا هشت تقاطع اين سه محو ازه پديد هـاآناهد آمد كه هـر يـك

شو گر محسو اند جايي براي استقرار ارتباطتو مي وگو.دب اي است كه هشت صندلي سيله نقليه ييو انتخاب هر يك از اين صندلي عو دارد خو ها آن اهد داشـت كـه مسـافر بايـد بـا اقبي آگـاهي از

او عو و اقب، جايي را انتخاب كند كه حافظ منافع او باشد آب به اصطالح براي كشـيدن گلـيم ازمـثال اگـر كسـي در ارتبـاط بـا. انگاره مـدل اسـت اين هشت صندلي همان هشت. مناسب باشدخو برادرش او تو) Y2(دي بداند را و)X2(مصلحت را در عدم سكو ) Z1(كردن بـاطن پنهان،

و ) X2(ت، عـدم سـكو)Y2(دي ميـان خـو اهد نشست كه فضـايخو)اي انگاره(ببيند، در جايي مي) Z1(ظاهر و. دهد را تشكيل انگـاره هنگامي كه جايگاهش در يكـي از آن هشـت پس از آن

سو مشخص شد، با استفاده از ريل كو مي تاهي كه مدل بر آن ازتو ار است، هر لحظه اند در يكـييا"پنداشتي فرادست"ايستگاه دو و به ارتباط بپردازد"پنداشتي فرودست"و . توقف كند

و گر در انتخاب يكي از هشت تصميمات مناسب ارتباط دوتو انگاره ايسـتگاه، قفش در يكي از"جـادوي ارتبـاطي ايرانـي"و يـا"زرنگي ارتباطي ايرانـي"ن همان است كه با اصطالحاتي چو

.توصيف شده است

از تقاطع نقطه از+ عرضه ظاهر= Z1و X1،Y1 بردار اي در گروه غيرخودي+ سكوت پيروي حضوراز تقاطع بردار نقطه از سكوت+ عرضه ظاهر= Z1و X1 ،Y2اي حضور درگروه خودي+ پيروياز تقاطع بردار نقطه حضور در گروه غيرخودي+ عدم سكوت+ عرضه ظاهر= Z1و X2 ،Y1اياز تقاطع بردار نقطه ظ= Z1و X2 ،Y2اي حضور درگروه خودي+ عدم سكوت+ اهر عرضهاز تقاطع بردار نقطه از سكوت+ عرضه باطن= Z2و X1 ،Y1اي در گروه غيرخودي+ پيروي حضوراز تقاطع بردار نقطه از سكوت+ عرضه باطن=Z2و X1 ،Y2اي گروه+ پيروي در خودي حضوراز تقاطع نقطه + عرضه باطن = Z2و X2 ،Y1بردار اي خودي حضور در گروه غير+ سكوت عدم+از تقاطع بردار نقطه حضور در گروه خودي+ عدم سكوت+ عرضه باطن = Z2و X2 ،Y2اي

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /,*

"�� '����� �#��E

)GH�������& >5*�� ��'����� ?I( ���5 � #� 0�� !���� )��� �+��J #� !�#�� ��+��J (

سو اكنو رون تك مبنيي ماست ال مهمي پيش به بر آنكه آيا تا چه حد، ان يك ايرانـي عنو تك ما، هاي اين مدل قرار داريم؟ي از انگاره پيرو"فشار هنجاري"معاصر، زير

,+ /��� ���� ����� ������ ���

:انم به چند نكته اشاره كنمتومي در پاسخ، فقطدر اي را بتو انگارهي از مدل هشت ممكن است كه پيرو-1 / از فـرد تركيبـي(ايرانيـان"سرشـت"ان

تـك مـا جـاي يافت، اما اين امر به مفهوم آن نيست كه اين سرشت عينـا در تـك) جامعه/ تمدنمي ضمن آنكه اگر بخو. دارد .اند جاي داشته باشدتو اهيم

و در مو شـناس جامعـه ) J. Clausen(زن شخصـيت، بـه نظـرات جـي كلـو رد تفكيك سرشـتمي آمريكايي مي اشاره يد، هر جامعه، طرحي كلي از انسـان دارد كـه آن طـرح را طـيگو كنم كه

مي) socialization(پذيري جريان جامعه اين طرح كلي كه تقريبا بـراي. كند در افراد جامعه تعبيهومي) Character(همگان يكسان است، سرشت شـده سرشـت را شخصـيت شكل تكميل نامند

)Personality (بهن چارچو شخصيت همچو.يندگومي صـيات سيله خصـووب يا اسكلتي است كهو رو يژگيو فردي و هاي خو اني مي اجتماعي عصر البتـه هـر فـردي از ايـن طـرح.دشود تكميل

و و ها، رفتار، باو ميزان اين انحراف تابع عقايد، عادت كلي، مقداري انحراف دارد از رهـاي شخصـيركـيمدو كـه چنـانآن. در هرحال بايد برتري جامعه بـر فـرد را از يـاد نبـردليو.ست اين قبيل او

اوگو مي ن صـفحه اي زاده شـده همچـو يت دارد زيرا فردي كه در جامعهلو يد جامعه نسبت به فردبه سفيدي بو خو ده كه جامعه ن آيينـه، بنابراين فرد چـو.د را در آن نگاشته است تدريج، طرح اصلي

خوكنن منعكس ص 1352صالحي،( يش است ده جامعه ،32.(اي كه به هنجاري نهادينه تبديل شده، داراي قدرت فشـاري اسـت انگاره هر بخش از مدل هشت-2

[يندگو كه به آن فشار هنجاري مي مثال اگر استفاده از صراحت بيان كـه نمـادي از بـاطن اسـت،.و مي هنجار نباشد، افراد را نظ ادار و كند كه دكتـر فرامـرز] اسـتعاره بيـان كننـد راتشان را در لفافـه

ميپو رفيع وقي فـو هنجارهـا داراي نيـرو«:يسدنور درباره ميزان قدرت فشارهاي هنجاري العـادهدر مت كنند، مقاو يي مقاو انند در مقابل هر نيرو ها اگر بتو ري هستند كه انسان قابل تصو غير متشـان

دو، به پيـرو)Dreitzel(فشار را درايتزلو اين نيرو. اري كم استي هنج مقابل نيرو ركهـايم،ي ازص 1385ر،پو رفيع(»نامدمي"فشار هنجاري" ،197.(

و در كنار جامعه-3 احتمـاال اصـطالحو)acculturation(پـذيري فشـار هنجـاري، فرهنـگ پذيريوجري. قرار دارد"فشار فرهنگي"ديگري به نام از هر لحاظ با فرهنگ جامعـه اني كه فرد را عميقا

ص 1342برن،آگ(كند همانند مي مي شما را مجبوو ). 127، از سازد، براي اينكـه گلـيم خـور د را.هاي فرهنگي مسلط جامعه خود پشت نكنيدن بكشيد، به الگو آب بيرو

طو-4 و در ميان ايرانيان بول تاريخ هستند كه براي فرار از اين مـدل، دسـت بـهوده معاصر، افراديكه ابداعاتي زده .امي ارتباط ناميدهه گريزان از جادو را گروهاآناند

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /,,

يارتباطيزان از جادويگروه گر

بو رسد، عده به نظر مي و اندده اي نيز حو شايد هنوـ ـ كه عمال خود را از هـا زه طيـفز نيز هستندمي.اند كشيدهميكنار او گرو. ان به سه دسته تقسيم كردتو آنان را بوه انـد كـه بـرايدهل كساني

و فرار از نفس خو و در فضايي قرار طيف د، آن ريل ها را كه جايگاه حيات نفس است، ترك كردهسو گرفته مي و اند كه به آن زمينه توم گفته خو در ادامه صو. اهم داد ضيح انـد كـهدهي بـو فيان آنانخو ساس باو برا بو رهاي ديرينه دو د، معتقد و تمـايالت حيـو(راهي نفس دند كه انسان بر سر انـي

بي چنانآن. عقل قرار گرفته استو)ي دنيو مي كه گـر، فيان جملگي نفس را حيلهصو«:يدگو منو تأثير مكار، تحت هو شر ميس داراي سرشتي ش. دانند زا و كل شهونفس در از ت، از سـر، عقـل

و. برد دل، كرامت را مي مي نفس بت بزرگ است كه انسان را به ادار دنبـال اهـداف كند در زندگيو وي برو دنيو مادي واود هـاي دارد يا حتي ممكن است در ذهن فرد بـتمي تعالي باز را از رشد

و ديگري چو و آز، شهون حرص ص 1381من،بي(» يندعشق به قدرت بيافرت ،106.(دو گرو دوه بو ران م، قربانيان رو هاي سخت نابسامان دنيـاگريزي"ري بـهآوي دند كه از طريق

صو نفس"به جاي"فيانه صو سو"فيانه گريزي اوـ نه در زمينه و م، كه در همـان زمينـه ـدول مو به يك آرام بي بخش ر مخدر محسـنيان راد،(يافتنـد زگـار دسـت مـيوضرر، براي تحمل ادبـار

1384 .( مي انگاره اي نيز به اين دليل از مدل هشت عده و انـايي بـازي دشـو شدند كه تـو اي گريزان ار

د، انـي خـو براي پنهان كردن نـاتو اين عده. هاي ارتباطي آن را نداشتند، يا ندارند پرمخاطره نقشو اي از درو سته پو بـ از قبيل داشتن سبيلگريفيصو يشي كارگيري الفـاظي خـاصه هاي بلند،و...و صو ارتباط"رتصوبهـ را انتخاب كرده در نـه گـو زندگي را بـه"فيانه گريزي اي سـرگردان،

و .كردندمين طيف، سپري بيرو ميان فضاي داخلكه بايد تو تتومي به سختي ني، بيرو از ديد تماشاگر جه داشت هـايهت ميان ايـن گـرو فاوان

صو يافت؛ گريزان از ارتباط را در ي ارتباط اسـت؟ ان از بكارگيري جادو في ناتو اينكه به راستي اينو و يا عارفي در(داري دانسته اسـت؟د به دنيايي تازه، خود را متعهد به رازرو اقعي است كه پس از

شد"زمينه سوم"فصل بعدي، به هنگام بحث درباره ).در اين مورد بيشتر توضيح داده خواهدو آناني كه نقطه مي اي از تداخل سه طيف را رها كرده كنند، به يـك به خارج از آن مهاجرت

بي تعبير، مي يا خود را صاحب علم لدني را چـه«:يدگومي جاميكه چنانآندانستند، نياز از ارتباطو م/ لفظ حاجت، خط و يـا شـيوة» است آن را كـه قـرآن از بـر اسـت] رآنق[صحف صفحة دل،

وخارتباطي و از نظر خودشان بـه ود را از ارتباط و از نظر ما به يك ارتباط مجازي اقعي رها كرده

��� /��� ���� ����� ������ ���

مي يك ارتباط واقعي دو تر دست او. گام تشكيل شده است زنند كه از ت براي رسيدن سكو:ل گامو و به اعتالء ش در : با عالم غيـب ماننـد ايـن شـعر مولـوي ارتباط رايط برقراري اقع فراهم كردن

آنگو« و سن، صـدسوچوكو/ كس نو شد اسرار جاللش دو»الل زبـان افتـاد م كـهو در گـامكه حله پس از برقراري ارتباط است، اجراي سكو مر هاآنت براي پاسداري از اطالعات عالم غيب

و دهـانش/ هر كه را اسرار كار آموختند«: مانند اين شعر مولوي. اند بدان دست يافته مهر كردنـد.»دوختند

به اگر به تصو وصوف از رت خالص به تبديلقبل ازدوبخش اد مخدر يا آرامموشدن ران پـسو مغو نگـاه كنـيم،"صوف واقعيت"ان عنوبهيه، ران صفودوشدن به كاربردهاي سياسيده آلويال

نو تبديل به رو يك . اركان اصلي آن است،حقيقت شناختو كه محبت خدادشوميش زندگيعبه تصو وف عبارت است از پرستش خداي تعالي، اين پرستش عاشقانه، خـود طرزي عاشقانه،

و اصو ورو شـمار مـي نياز به مربياني دارد كه بزرگان اين مكتب بـه لي دارد كه دريافتني است نـدو اينان، در مكتب خود رو رو شي و آييني دارند كه مي محسوهاآنآيين تربيتيش سـليم،(دشوب

).6ـ5ص، 1361صو تفاو از اهل شريعت،هي گروبا ساير اهل شريعت در آن است كه در نظر] ناب[فيهت نگاه

و ند، قهار، سريعاوخد و شديد الحساب و اگر غفو العقاب است اردي رحيم نيز هست، بسته بـه مـورب. است ب دامان كبرياييش هميشه نميه پس دست بشر همين سبب است كه امر شـفاعته رسد،

و بزرگان دين پيش مي اوو)ع(ائمه اطهـارو)ص(به پيامبر اكرم تشبثو توسل آيد ليـاء ديگـرص در حالي.دشو مطرح مي و ند، بيشتر عطابخش، خطاپو خداو،] ناب[فيهوكه در نظر ش، مهربـان

وصو.ستهاآنستدو وي سلو قتي كه در مرحله في تا "پير"ز كامل نشده، با ارشاد هنوك استسوتومي راهنما، دائما وي خداو اند به ن هـيچ شد، خدا را بدو كه كامل هنگامي ند راه داشته باشد

خو اسطهو ـ از آن پس، ديدار خداو... اهد داشت اي در دل خود ـ از چشم دل صو ند في احساس دروو خو جد و مسرت را ايجاد داق اهد كرد اويرب خو مي با خدا ...اهد برد را از يك بشر عادي باالتر

خو به ديگر سخن، او واهد شد، زيرا مظهري از ذات حق اوجوو شخصيت فـانيند، در ذات خداودو .گشته است"او"همه شده

و به اين ترتيب، رياضت صو اوپو پشمينه في مي شي بـه ايـند كـه صـوفي شـو از آنجا ناشيچو عقيده مي رو رسد كه يدان است، پس اگر من كاري كنم كه پيش از مـرگ، در همـينح جاون

هو دنيا خود را از تسلط جسم وس آزاد سازم، يعني و ها، اميال، خشم را تـو كينـه غضب، حقـد زيو در حقيقت، اين غبار تن را كه حجاب چهره جانم شده اسـت كنـار زنـم، سـراپا جـان مهار كنم

!"� #$� :�&���� �'���� �()��� /���

را).7ـ6ص، 1361سـليم،(ي از هسـتي حـق اسـت اهم شد، جاني كه پرتـو خو ايـن نگـرشبهتو مي تو«:يدگومي. ديدحضوو ان در سخن شمس : رسم؟ گفـت يكي پرسيد كه چه كنم كه به

و و: تن چهار چيز است. حجاب بنده از خدا، تن است. بيا تن بگذار وو گلو فرج است »جـاه مـالص 1356،حدمو( ،205(.

تونه نمو رد بررسي، در اشعار مو دو هاي قابل :ري كرديمآو گام را جمع جهي از هر

و فراهميرسيسكوت برا:م اولگا غارتباطيط برقراريكردن شرا دن به اعتالء بيبا عالم

قو]ش خامو[تا زبانت خمش ): سنايي:6.ق( ندهد بار، نطقت ايزد بار]/ سخن گفتن[ل نشد ازكو): سنايي:6.ق( كن زبان از حرف پيمايي يكي يك چند از ظاهر خمـش گـردي، همـهچو/ ته

بيني زبانباطن چو): مولوي:7.ق( دو] هاي چپ چشم آدم[لاحو يا دوتادو[يي اين را] شـرك= بينـي گانـه بينـي،

كن نو دو/ش و يا دهان بر كنش خاموخوز شوسوچوكو/ش آنكس نو شد اسرار جاللگو): مولوي:7.ق( الل سن، صد زبان افتادركو): مولوي:7.ق( ا/ا مكن زين گفت، فاشري خود كرم الهي بـراي[نتظار فضل خامش و، در

باش] شدنبيناو): مولوي:7.ق( جذو خامو صبر يـن نشـان جسـتنو/ سـت رحمـت] كننـده بسيار جذب[ب شي،و دليل عقلي طلب گير[ رو[، نشان علت]كردن دادن ست]حي بيماريشوچو): مولوي:7.ق( محرم، گشاين توي شب/لبم با تا ببيني آفتابي نيمد زبـان تـو، مـا زبـان زبان نبـو/ش باش تا سر به سر زبان گردي خمو): از مولوي. شمس:7.ق(

كرديمشو): از مولوي. شمس:7.ق( ال بربند از گفتن دهاناو/ تا درآيي در حرم معتمدبو): از مولوي. شمس:7.ق( كو اصل ندا از دل ت د، در رو خامو/ن افتد صداه ايش در اصل كـن،

يخته در صدا آومعلق/ حجابندگووش كه گفت خامو): از مولوي. شمس:7.ق( معاني] آسمان[از بحر

( المثل ضرب گو از خمو: مي هر مقصو شي، بهد )دست آيد

��� /��� ���� ����� ������ ���

غيپاسداريسكوت براياجرا: گام دوم :بياز اطالعات عالم

عاشقان در پيش مستي، سرسري سر سر/ اين زبان از بن ببر تا فاش نكند، بيهده): سنايي:6.ق(وچو): مولوي:7.ق( ون كه غيب بهپورو غايب به پس دهان بربند، ما خامو/ ش، شو]/ ري مكندو[هاي دريا سر متاب از اشارت): مولوي:7.ق( نـد خداو[اب اهللا اعلم بالصو ختم كن،

]ين استداناترخو): مولوي:7.ق( خفيـه همچـو/ هراسان باش تـو]د به عالم عرفانروو[ش، بر زمان گـنجشتو] مخفي[ كن، نه فاشگو): مولوي:7.ق( و خمو:يد دل همي پو] پاره كرد[رنه درانيدو/ش دارهوش و غيرت، تاردومهر/ ختند هر كه را اسرار كار آمو): مولوي:7.ق( دو كردند ختند دهانشز تحـت/ اسـرار عـرش فاش مكن فـاش، تـو ): از مولوي. شمس:7.ق( الثـري در سـخني، زاده]زمين نمناك زير[من): از مولوي. شمس:7.ق( چو آن نگو/ دست نه بر دهان من تا گفت را آن نيست يمو): از مولوي. شمس:7.ق( غو/اغغو خمش كن، كندرين دريا، نشايد نعره اص آنكسـي باشـد كه

دم دارد] دداريخو[امساك كه اوو/ش از حرف، زيرا مرد معني خمو): از مولوي. شمس:7.ق( ال لم نگردد بگرد حرفن چـو/ اين جهـان] رش نكندشو[رد خامش كنم، بندم دهان، تا بر نشو): از مولوي. شمس:7.ق(

.كمو يم بيش نگنجي در بيان، ديگر نگو مي

$%��L#

گيري مدلو رابطه آن با شكل تحوالت فلسفه سياسي در ايران زمينه اي ارتباط انگاره هشت

تو اهيم در پيرو اگر بخو دوفو ميشل صيهي از و"گرايـين اكنـو"سفسـطة كو، بـا اجتنـاب از هـرو"به"گرايي نهايت" و"ف به عمـل معطو تعبيري تاريخي او پرداختـه را دنبـال شـبكة معنـايي

شو كنيم، سو رو اي و اي انگـاره گيري مدل هشت يدادهاي تاريخي، دليل شكل اهد اشعار يازده قرنمو ارتباط در ايران را بايد در تحو .رد بررسي نيز جستجو كرد الت فلسفة سياسي يازده قرن

و ساير علو هاي بارز فلسفه، جامعه اصوال تمايز ن كه اكنو گونهآنـ انساني،م اجتماعي شناسيمو مطرح است، در دو و ران زيست شاعران نـي كـه آنتـو چنـانآن.د نداشته اسـتجو رد مطالعة ما

نو ئينتن استاد دانشگاه آكسفو كو و نظرية سياسي قديم،«: يسدنومي سياسيفلسفه يسندة كتاب ردبو معموال آميزه و انديشه اع مختلف پژو ده است از انو اي درو هش ع انگيـزه سـه نـوهاآنرزي كه

و انگيـزه هاي جامعه هاي فلسفي، انگيزه د؛ انگيزه قابل تشخيص بو »ژيـك لـو هـاي ايـدئو شناختيص 1374ئينتن،كو( ي).69، ناك از ادوبنابراين در هر ـ بساماني كه بـه آن اشـاره شـد، ار سامان

و نثرر كرد كه ميان آثار فيلسو ان تصوتو مي و انديشمندان نظمنو فان نويس هر عصر، تعامل يسانچوجوو و حتي بزرگاني و نظـمن سعدي، انديشهد داشته است هاي خود را به هـر دو سـبك نثـر

و انگيزه هاي حاضر، آنچه اهميت دارد، محتو يابي اي هدف ريشهبنابراين در راست. كردند بيان مي او. بيان است، نه سبك بيان و چاره در يي نخبگان در جريان جذبجو اقع سؤال اين است كه تفكربو ن، چگو رد بحث لينتوو تقليد عناصر تمدني، مو ده است؟ نه

��� /��� ���� ����� ������ ���

س"يمصلحت عموم"خالء مفهوم ازياسيدر فلسفه و پس اسالم قبل

و يا قشري خاصتو نخبگان را نمي كـه گونه همانبلكه. داد قرار)ها كرات مثال تكنو( ان در طبقهميتو"سكامو"و"رمو باتو" بههستند آنان كساني كنند، صيف هاي فكري سختزش علت آمو كه

و دانشگاهي هاي مدرسهزش نه الزاما آموـيش خو د براي اصالت مـنش، داراي عناصر مساعـ ايو افق تو هاي و چو هاي گسترده انايي سيع فكري رو پـرو بـين شجاعت، اي و حيـة ايـي، پـايمرديخو كردن منافع خصو فدا ايـن تمـامي سرچشـمه البتـهو مـي هسـتند يش براي منـافع عمـو صي

و احو خصايص، او ).77و9، صص 1369ر،مو باتو(ال اجتماعي است ضاعكنـد، ضـمن آنكـه بـراي آنـان صيف مـيتو] دانشمندان[رت دانايانصو قرآن اين گروه را به

بر"خشيت"خصيصه خومي را و نزد ميهاآند، شمارد رهسو28در آيه. دارد را بسيار بسيار گراميكهر هست مفسرين بر اين باو«. فقط دانايان هستند كه از خداي متعال خشيت دارند: فاطر آمده ند

و ترس از خداو سبب اين نو ، 1374، شـاهيمخر(» اسـت ند سرآغاز فرزانگـيع از ترس علم استتو). 437ص مي فرهنگ معين مي ضيح بيشتر و خشيت به معناي تـألم قلـب اسـت«: يسدنو دهد

تو به و انتظار مكرو سبب و قع و گـاه هي در آينده كه گاه به اسـطه ارتكـاب كثـرت جنايـت اسـتاو1364معين،(» اسطه جالل خداستو به ج ص، مي). 1425ل، ر كرد آنكس كـه ان تصوتو حال

و يا نگران ارتكاب كثرت جنايت اسـت، عمـال نگـران به اتكاء دانش خود نگران مكرو ه در آينده.جامعه است

ران ان آثـاري از نخبگـان نگـ تـو هاي آغاز تاريخ ايران، مـيشنرو رسد كه در سايه به نظر ميو برا در آثار افالطوكه چنانآن. آينده جامعه يافت نون ايرانـي"تانساو"ت،دو اي از هرو شته ساس

.ستهاآنيكي از سودو هرو ميت در كتاب خوشو] پس از قتل بردياي دروغين[قتيو«: يسدنوم خود و رش ابيدشو پنج رو بوز گذشت، كساني كه بر مغان اودند، دربا ريده و سـخناني ره ضاع به رايزنـي پرداختنـد

به نانيان باو گفته شد كه برخي از يو [اقع گفتـه شـده اسـتور ندارند، اما آن سخنان آن. يكـي ازبو كسان كه بر مغان شو بواو] د، به نام ريده در اختيـار همـه]ر كشـو[رد تا اداره امـو تانس، بر آن

مي]بدنه يك فرد مست[پارسيان قرار گيرد بر او اند بر شـماتو آنم كه يك تن، ديگر نمي گفت؛ منو عنو به و نه زيبا، شما بـه ر اقـع ديديـد كـه غـرو ان پادشاه فرمان راند، زيرا اين كار نه نيك است

و غـرو گستاخانه كمبو نظـام.ر گسـتاخانه آن مـغ را نيـز تجربـه كرديـد جيه به چه حدي رسـيدمي پادشاهي، چگو دادن، ايي از حساب پـسن هيچ پرو نظامي مرتب باشد، در حالي كه بدو اندتو نه

حتي اگر بهترين مرد جهان نيز چنين قدرتي داشته باشد،. اهد انجام دهد اند آنچه را كه بخوتو مي

." #$�:���� �/�(/ �012� 3456� ��(�7 #89 �) : �;)� "<�� !�� ��(= >��&� '���� ���/��-

شوتو مي او رفـاهي كـه ايـن مـرد از آن بهـره مـي.د اند از مجراي عادي زندگيش خارج بـرد، دربه رانه گستاخي مغرو خوجوو اي را آود و حسادت در نزد انسان همة زمان اهد هـا امـري فطـري رد

خو. است اگر ... اهد داشت پادشاهي كه اين دو عيب را داشته باشد، هرگونه بدجنسي را نيز در خودخو او را در حد اعتدال ستايش كنيد، او از شما خو و اگر تملـق يي كنيدگو است كه بيشتر تملق اهد

به بگو مو ان چاپلو عنو ييد او شما را ، 1373طباطبـايي،(» ...اهـد داد رد سرزنش قـرار خـو سي پست).23-24صص

و مي ، 1350پازارگـاد،(قبـل از مـيالد 520دب غائلة برديا مربـوط بـه حـدو اقعه سركو دانيمبه هاي حيات افالطو سالو)25ص ، 1381مصـاحب،(قبل از ميالد است 347تا 427ن مربوطنو بنابراين برا). 181ص ده، كه بحث نفي استبداد در ايران مطرح بـو ت، هنگاميدو شته هرو ساستو 93 بو لد افالطو سال تا .دن باقي مانده

سو افالطو قون در قسمت بهم از كتاب و در نقـلو انين، قايع ايران عصر هخامنشيان پرداختهميي كلينياس بخشي از گفتگو :يسدنو با آتني

دو: آتني كو در و آزادي پيش گرفتهرو ران پادشاهي ش كه ايران راهي ميان استبدادبو بو تو د، ايرانيان هم خود آزاد و هم بو دند ام بسياري را تحت فرمان دند كه اقو انسته

بو دستان را تا اندازه حكمرانان، زير. رندآو خود در و اصل اي آزاد گذاشته را دند برابريدو. كردند رعايت مي به سربازان فرماندهان خود را و اشتياق و با رغبت ست داشتند

رو. رفتند ميدان جنگ مي بوشن اگر در ميان آنان مردي مي بين انستتود كهدر پيشنهادي عاقالنه بدهد، پادشاه بر او حسد نمي و ابرو را هم نمي برد كشيد، بلكه او

ميمي در سخن گفتن آزاد و همة كساني را كه به او پندهاي خردمندانه دادند گذاشتدو. داشت محترم مي و بو اين آزادي و تبادل نظر، سبب شده ر رشدد كه كشو ستي

و رو رو كند شوز آبادانز به .د ترنيآر: ناسيكل شني، من چندهيز .ن بوده استيام كه

و اكنو: آتني جيه از ميان شكفتگي در زمان پادشاهي كمبون بايد ديد چرا اين رشدو در عصر داريو دو رفت (باره پيدا شد؟ش ص 1354ن، افالطو... ،99(.

و گفته دوجو هاي افالطون در و آزادي در كود راه ميانة استبداد بيش از يكصد سال(شرو رانو)ن قبل از افالطو شه سياسي عصـر هخامنشـيان را اهانه در انديخود مباحث آزاديجو نيز فرضيه

مي تقو مي. كند يت يو ان گفت كه خاستگاه چنين انديشهتو حتي با احتياط نان باسـتان هايي، الزامازو نبو و چه بسا بو دتر از آنان، از چالش ده .ده است هاي ذهني نخبگان ايراني

مدويلو پسيو«: يسدنويرانت، در كتاب تاريخ فلسفه، به نقل از كتاب سياست ارسطو نانيان،

�� /��� ���� ����� ������ ���

و از جنگ با ايرانيان، از فتو اي كـه شـده هـاي تجهيـز به كمك كشـتي[حات خود سرمست شدندبو پيرو دو]د زي نبرد دريايي را پشت سر گذارده و فقط اع علو انو. رتر رفتند خيلي م را كسب كردند

بو در جستجو و تحقيق خ. دندي دانش حومردم دليرانه به تفسير ادثي پرداختند كه پـيش ردگرايانهو قوقو از آن، علت مي راء اي ماوع را منتسب به و اعمـال به اين ترتيب جـادو. كردند الطبيعه گـري

به مذهبي، جاي خود را به و فلسفه و تحقيق داد ص1370رانت،دو(»د آمدجوو تدريج به علم ،6(.رو در انديشه افالطو را ن، ازمي يكرد به تحقيق از"انحطاط"توان در دغدغة او ديد كه يكـي

و مهم مي ترين عناصر فكري ازن افالطون دريافته بود كه راه برو. دادي را تشكيل انحطـاط رفترو]جامعه[ در حاليكـه در ميـان انديشـمندان مسـلمان، جـز. يكرد به انديشة منظم فلسفي است،

سوتوف ن، فيلسو خلدوبن عبدالرحمان د،م هجري قمري كه در مقدمة كتاب تـاريخ خـو نسي قرنو به يافتن علل آن پرداخته، هيچ فيلسو آن دغدغة انحطاط جوامع را داشته ف مسلمان ديگري به

ص1373طباطبايي،( نپرداخته است ،279.(

هيو مسكوينه فاضله فارابيمديدر نظام ارتباطيخالء ارتباط افق

وسؤال اين است، تودويل در حاليكه يو رانت، عامل و يـو لد فلسفه در نـان نان را نتايج جنگ ايرانمو مي يوضو داند، چرا اين و چرا پـس از آن، از طريـق ايرانيـان بـه فيلسـوع از فـان نان به ايران

مسلمان منتقل نشد؟رصوبه"ال انديشه سياسي در ايرانزو"كتاب ا مؤبدان زرتشتي رتي بسيار گذرا، عامل نخست

و مي مو«: نويسد دانسته اي بسته، نخستين تالش منتهـيمه بدان، در منظو تفسير شرعي شريعتآوط ايران به سقو ص 1373طباطبايي،(»رد زمين را فراهم اما تالش اصلي كتاب، اثبـات ). 287،

"مـي مصلحت عمو"هاي آغازين اسالم، اجازه استخراج اين نكته است كه سلطه خالفت در سدهدو از فلسفه يو و در يـه كـه بسـاط ره رنسانس مربوط به آل بـو ناني را به انديشمندان ايراني نداد

رد مـو"مـي مصلحت عمـو"م فان ايراني، به جاي مفهو خالفت بشدت ضعيف شده بود نيز فيلسوما با آغاز سلطة تركانا. را جانشين آن كردند"رضايت مردم"م بنيادين ناني، مفهو نظر نخبگان يو

نو سلجو و با حملة مغو"رضايت مردم"پاي قي، حتي نهال الن، اضمحالل ايران آغـاز نيز خشكيدشد مت صفو گيري حكوو متعاقبا با شكل و سيطرة تفسير شرعي شريعت، اضمحالل كامل .يه

يو بحث دو و حتـي نان، نكته تازهر شدن فالسفه اسالم از فلسفه الـدين سـيدجمال اي نيسـتموكه چنانآن. يي آن پرداخته است اسدآبادي نيز به پاسخگو "رنـان ارنسـت"شـته اجه با نـو او در

و تعقل شده، بـه جـاي اسـالم، اصـطالحف فرانسو فيلسو ي كه گفته بود اسالم مانع رشد فلسفه

." #$�:���� �/�(/ �012� 3456� ��(�7 #89 �) : �;)� "<�� !�� ��(= >��&� '���� ���/��*

از در پديدهكه"اسالم"اي را نه در ماهيت را بكار برد چنين پديده"تاريخ اسالم" هـاي حاصـلنو رو و در"تاريخ اسـالم"اين فقط:شت يدادهاي تاريخ اسالم دانست نيسـت كـه چنـين كـرده،

مي تاريخ همة اديان چنين پديده ص 1386شريعتي،(ردخو اي به چشم ،5.(يو دانيم كه فالسفة قبل از تركان سلجو ما مي تو قي، كامال به آثار فالسفه و جه داشته نان انـد

بو حتي فارابي كه در آستانة شكل و گيري آل زش فلسفه را با يك استاد مسيحي فات يافت، آمو يهو ارسطو طاليس"و بعدها در كتاب آغاز كرد و ارسـطو انديشه"الفلسفتين افالطن هاي افالطـونو بر كتاب ارغنو را بازخو نو اني كرد و در شناخت انديشهن ارسطو تفسير ارسطو تـا آنجـا هاي شت

ص 1381مصـاحب،(ناميدند"ي ثاني ارسطو"پيش رفت كه او را ،6ج،1364و معـين، 1820، ). 1288ص

مو"ال انديشه سياسي در ايرانزو"كتاب بيضو به جاي تكرار جهي فالسفه اسالميتوع عاممو به فالسفه يوناني، تو در انديشـه"مي مصلحت عمو"ريع خاص جايگاه محوضو جه خود را به

و خالء آن در انديشه سياسي فيلسو و بـه ايـن سياسي يونان باستان فان مسلمان معطـوف كـرده"مـي مصلحت عمو"فالسفه ايراني، از نتيجه رسيده است كه انحطاط ايران ناشي از بريدگي آثار

يونـاني را تشـكيل شـةن اندي كـانو"مـي مصلحت عمـو"مفهوم بنيادين«: نويسدمي. ده است بودر. داد مي او در دفتـر سـوم. دانسـت مـي"مـي مصلحت عمو"ارسطو معيار نظام سياسي برتر را

رو«: نويسدميسياست، تو هايي كه به مصلحت عمو شن است كه نظام پس، جـه مي نظر دارند، با[اند به عدالت مطلق، نظامهايي درست هايي يان نظر دارند، نظاما هايي كه به نفع فرمانرو نظام] اما:

و منحرف شده از نظام و هـايي خودكامـه هاي سياسي، نظام اين نظام: اند هاي درست نادرست انـدص 1373، طباطبـايي(« مردان اسـت حال آنكه شهر، محل اجتماع آزاد ص71، ارسـطو ). 165و

و خودكامه را در رعايت مصلحت عمو تفاو سوت ميان پادشاه ازي پادش مي از و عدم رعايـت آن اهمي سو توي خودكامه و مي دانست ما ضيح دهـيم كـه اجازه نمي]ها يوناني[داد كه به همين سبب،

يـش،د خـون فرمان راند، زيرا يك مرد، بـه سـو اهيم كه قانوخو مردي بر ما فرمان راند، بلكه ميمي فرمان مي و به جبار تبديل ص 1373طباطبايي،(دشو راند ،162.(

را در مقابل"مي مصلحت عمو"افالطون مفهوم] سياست[ر طباطبايي به نقل از كتاب جمهوو آن را تأمين سعادت براي همه شهرو"جباريت" و بـه هـي خـاص مـي ندان نه گرو مطرح دانـد

مي صراحت تو و ندان نيست، بلكه همـه شـهرود او اكثريت شهرو دهد كه مقصو ضيح نـدان اسـتزوك تأكيد مي ـ نه اعمال و خشو ند كه تأمين اين سعادت، جز از مجراي عمل به فضيلت كهر نتمي آن را به ـ نيست طور كلي منافي با فضيلت ).48-49، صص 1373طباطبايي،( داند

��+ /��� ���� ����� ������ ���

و مانع كار دشـو"مي مصلحت عمو"در شناخت مفهوم . اري اسـت، دستيابي به تعريفي جامعو مغشـو گر مفهوم مصلحت عمود كه اكثر آثار نظري جستجوشو گفته مي .ش هسـتند مي، مـبهم

نويسـد كـه بايـد اي، مـي ئينتن، در كتاب فلسفه سياسي پس از بازگو كردن چنين گفتـهكوني آنتوخوه جه داشت كه ابدا بعيد نيست كه خيلي تو وبهب ا، يك مفهوم را خيلي اننـد لـي نتـو كار ببرنـدخو در مصـلحت"لذا حتي اگر اكثر آثاري كه دربـاره مفهـوم. يندب سخن بگو بارة خود آن مفهوم

و مبهم باشد، باز هم اين امر، دليل آن نمي شته شده، مغشونو"مي عمو اند باشد كه خود اينتوشو مبه نفسه مغشو مفهوم في .م استش

مو كو مـي را از ميلـر نقـل رد بحث، تعريفي از مصلحت عمـو ئينتن براي نشان دادن اغتشاشميو«:كند كه گفته است مي وتو قتي از ييم كـه ببينـيم گـرود مصلحت سخن بگوجو انيم از هـي

سپس با اين استدالل كه مردم ممكـن.»عاتي خاص عاليق مشترك دارندضو مردم نسبت به موثابـت. كننـدت در تشخيص مصالحشان اشتباه كنند، اما در تشخيص عاليقشـان اشـتباه نمـي اس

و پـس از طـرح مبـاحثي در همـين راسـتا، مي نيسـت مي، عاليق عمو كند كه مصلحت عمو ميمي مصلحت عمو و و عـادت در صـو يد؛ يك سياست يا قانوگو مي را تعريف و يا رسم رتـي بـهن

بهمصلحت كسي هست كه بر آو امكانات او براي آو اهـد بـه ردن هـر آنچـه بخـو دست رد، دسـتصو به اين ترتيب چنين تعريفي همو. بيفزايد و نه نـاظر اره بر ـ رت اعالم شدة يك سياست است

وتأثيربر ميي كه مي البته اين سؤال همو... يابدي عمال از آن سياست اند مطرح باشـد كـهتو ارهموآيا فالن سياست معي به ن، حتما همان نتايج خو رد نظر را آو بار يا اهد ، 1374ئينـتن، كـو(نه؟ رد

).220- 227صصكوم ارتباطات، جملة آخر آنتو از ديدگاه علو در ني نـهه مهمي است كه چگوبرگيرندة نكت ئينتن،

و جـو"مي مصلحت عمو"گرفتنر قرار محو ميـان اب مسـتمري در فلسفة سياسي، نيازمند سؤالهـاي شـبكه"ن چـه در درو"ارتباطات اجتماعي"ر دن دائمي تنوبوم است كه حاصل آن داغ عمو

در"اجتماعي و چه شايد به همين دليل است. باشدمي"اي مدرن هاي رسانه شبكه"جوامع كهنمي كه كو خو گيرد كه تعريف او از مصلحت عمو ئينتن نتيجه هدا مي هنگامي در يك جامعه شكل

و دو ظيفة معهو گرفت كه و حفـظ آزادي ردن ثـرو لت، گـردآود ـ كـهت و اجتمـاعي هـاي مـدنيـ باشد نه تحقق بخشـيدن دانيم بارزترين نماد آزادي مي و اجتماعي، آزادي بيان است هاي مدني

ص 1374ئينتن،كو( به فضيلت يا سازگاري ديني خو). 250، از در حاليكه اهيم ديد كـه هـر يـكو صوفي هاي اشاعرهمتكوح دو گراي قرو گرا ون چهارم تا بـيشو ظيفـه خـود را كـم ازدهم ايران،

و صوفي تحقق بخشيدن به فضيلت يا سازگاري با اشعري مي گري . دانستند گري

." #$�:���� �/�(/ �012� 3456� ��(�7 #89 �) : �;)� "<�� !�� ��(= >��&� '���� ���/��,

مي طباطبايي در فصو "مي مصلحت عمو"كند كه چرال بعدي كتاب خود، اين سؤال را مطرحدو هاي فيلسو شته در نو مي رة اسالمي بازتاب نيافت فان او؟ او به اين پاسخ و احو رسد كه الـي ضاع

دو اسالمي ايجاد شد، فيلسورة كه با خالفت در دو رو فان ح راسـتين فلسـفة رة اسالمي را از دركو بدين سياسي افالطون ناتو رو انستند در آثار خود، تصو سان، آنان نتو ان كرد ، شن از افالطون يري

بو چنانكه به به راستي او و حتي تفسير آنان از انديشة فلسـفي ارسـطو، بيگانـه د، از دست دهند تـرص 1373طباطبايي،(افالطون بود ،61.(

دو اما به نظر مي فـان يونـاني هاي فيلسو اني انديشه اي از خالفت، فرصت بازخوره رسد كه درو شـايد اگـر جـوو را بـه فراهم شد كه از دل آن، معتزلـة خردگـ گونه آن شـكل"اشـعريه"د آمـد

بي گرفت، فيلسو نمي .شدند جهي مهمي نميتو فان اسالمي، متهم به چنيندو درخشان دو رة خرد ترين ن ساله خالفت مأمو20ره گرايي پس از خلفاي راشدين، مربوط به

شد 198عباسي بود كه خالفتش از يـت دربـار، عـالوه بـر اي كه با حمارهدو. هجري قمري آغازو تمدن ايراني نيـز حضـو در ترجمه كامل كتب فلسفة يوناني به زبان عربي، فرهنگ ري پررنـگ

ص 1350پازارگاد،( حكومت يافت ،92.(مي مت مأمو مصاحب دربارة دورة حكو دون عباسي و سـتدار دانـش نويسد كه او خود دانشمند

و به علو تو بود و سرياني را تشوجه بيشتري داشتم عقلي كـرد يـق مـيو ترجمه از كتب يونانيص 1381مصاحب،( رو اقبال الهو). 2619، و معتقـد اسـت كـه ذهـن ري نيز همين ايـت را دارد

ان بـه مطالعـهق فـراو ن، بـا شـو د، در دورة مأمو ايراني كه چند گاهي در دنياي عيني گم شده بوي و با الهام از فلسـفه ونـاني، آغـاز تعقـل كـرد كـه يكـي از پيامـدهاي آن فلسفه يونان پرداخت

و شك ص 1354ري، اقبال الهو( گرايي بود خردگرايي گيـريل اين جـذب، شـكل محصو).44،.دبو) هاي شيعه يكي از شاخه(معتزله و بنيـان كه گفته شده، بيشتر حكيمان معتزله، ايراني يا ايراني تبـار بـو گونه آن گـذار آن، دنـد

بو"بن عطاا اصلو" ص 1354اقبال الهوري،(د نيز ايراني ازو تأكيد شده كه مـأمو.)46، ن نيـزص 1381مصاحب،(كرد معتزله حمايت مي ،2619.(

و اختيار انسان اعتقـاد داشـتند ، 1381مصـاحب،( معتزله به خالف اهل سنت، به آزادي ارادهو دين را بـا فلسـفه آميختنـدميخردگرايان معتزلي، هستي را تنها با عقل ). 2803ص سنجيدند

ص 1354ري، اقبال الهو( عو معتزليان طبيعت را قبو).57، و خداي مي ل، اقبـال( كردنـد ام را ردص 1354ري، الهو بو اما بعدها، ابو).63، د، با ايجاد فرقـه الحسن اشعري كه خود نخست معتزله

وتوبه) اي از اهل سنت ان فرقه عنوبه(اشاعره ن مندي چـو در نبود حامي قدرت[سعة آن پرداخت

��� /��� ���� ����� ������ ���

رو مأمو و با عون وتو]ام يكرد به به انست ضربه مهلكي بر پيكر اعتزال ري كه سرانجام،طو ارد كندرو هاي اشاعره، در سراسر عالم اسالم مقبو انديشه و معتزله مصـاحب،(بـه ضـعف نهـاد ليت يافتص 1381 ،2803 .(

رواقبال الهور ميي نيز همين و نهضت خردگرايي كه از نخسـتين خلفـاي:يدگو ايت را داردبو برخو]ن مأمو[عباسي رو ردار اوو اج يافـت د، چند گاهي در مراكز فكري عالم اسالم اخـر لـي در

و رور ابو اكنش شديد متشرعاني با رهبري پرشو سده سوم با شدبه الحسن اشعري او كه چنـدي. روا رونزد و بوش ستادان معتزلي شاگردي كرده رو هاي آنان را فراگرفته ش، كاخي را كـه د، با همان

بو ان برآو معتزله با رنج فراو نـد در رد نظر خردگرايان، نظرية صفات خداوهاآن. دند، فرو افكند ردهو همة افعال انساني، مخلو و تأكيد كردند كه اختيار و تـوق خداو را پيش كشيدند انـايي نـد اسـت

سو ناگو كسب افعال گو ، صـص 1354اقبـال الهـوري،( ند به انسان عطا شده اسـتي خداون از57-56.(

بو بعدها با رو امـا بـا اسـتيالي. مذهب، مبارزه با اشـاعره آغـاز شـد ية شيعيي كار آمدن آلو معتزله، مذهب اشاعره رو و ضعف قطعي شيعه دو سالجقه، به نق آو باره او دست و تا اخـر قـرن رد

ص 1381مصاحب،( نهم در رأس قرار داشت ،154.(تو فارابي، فيلسو و في است كه از هنگام ض كـرد فاتش، جهان اسـالم، يـازده خليفـه عـو لد تا

هرر متوطوبه( منتصـر(دنـد حتي برخي از خلفا كمتر از يكسال خليفه بـو) سال يك خليفه7سطساس فهرست دكتر پازارگاد، دو تن از آنان بـه قتـل رسـيدند، يـك نفـر در اثـرو برا) ماه6فقط

و مهم اين است كه هر تعو كو و يك نفر به اجبار استعفا داد باي دتاي نظامي بركنار شد ضي همراهبي يك دو بو ره او.د نظم ميان"مند همكاري نظام"بنابراين عجيب نيست كه اساس مدينة فاضلة

و انگيزش ايـن همكـاري نيـز رسـيدن بـهن ميان اندام آحاد مدينه، مشابه تعاو هاي مختلف بدن.د سعادت بو

مي فارابي، قلب را رئيس اندام در هاي بدن و معتقد بـود كـه مدينـه فاضـله نيـز بايـد دانستو سلسله وجو مراتبي د داشته باشد كـه در رأس هـرم، رئـيس بـه مثابـة قلـب قـرار گرفتـه باشـدو تعـدادي ديگـر در خـدمتر كه در بدن انسان، برخي از اندامطو همان ها در خدمت قلب هستند

و سپس اندام سو آنان چه خودشان در خدمت هايي كه اگر م، الي اندام هاي ديگري در خدمت گروهدر مدينـه فاضـله فـارابي نيـز چنـين. اندام ديگري هستند، اما انـدامي در خـدمت آنـان نيسـت

شو سلسله و سرود كه در آن، هر كس در خدمت سرو مراتبي بايد رعايت لر نهايي مشغو ري استو. ري بر بقيه سرو ع"كردن خدمت"اژه مدينه فاضله فارابي، بنابراين كليد م بـود نـه عمـل مـو به

."مي مصلحت عمو"ساس برا

." #$�:���� �/�(/ �012� 3456� ��(�7 #89 �) : �;)� "<�� !�� ��(= >��&� '���� ���/���

مي فارابي، رئيس مدينه را مشابه قلب، اشرف اندام و او را كسـي مـي ها شـناخت كـه دانسـتدو مي و بايست از بو يژگيو. ردار باشد يژگي برخو ازده از ها عبارت حافظـه،ش بيـان، خـوشخو: دند

دو طبع، عالقمند به آمو ش، بزرگ تيزهو دو زش، م در برابر ستم، بـا ستدار عدل، مقاو ستدار راستي،و جسو كو اراده دوچك ر، و ص 1381مصـاحب،( پرسـتيت كننـده از شـهوري شمارنده مال دنيـا ،

و). 182-181، صص 1367و فالمكي، 1821 مي يژگي بررسي از ها نشان دهد كه در هـيچ يـكبه دو .د نداردجوو"مي صلحت عموم"ازده خصيصه، مكانيزمي براي دستيابي

مي هاي غير اع مدينه فارابي از انو فاضـله بـه يد كه مدينه غيرگو يد، اما نميگو فاضله نيز سخنوشو انحطاط منتهي مي و در يود فارابي نخستين. نان، دغدغة انحطاط ندارد اقع به خالف فالسفه

را مدينه غير ومي"ريهي ضرو مدينه"فاضله اي اسـت كـه مـردم فقـط بـه فكـر آن مدينـه داندمي نيازهاي مادي چو و غيره و آخرين مدينـه غيـرن غذا، لباس، مسكن او باشند مدينـه"فاضـله

دو"جماعيه كننـد انجـام اهند آنچه كـه اراده مـيو بخو[!] ستدار آزادي باشند است كه مردمانشو كسي مانع ايشان نباشد ص 1381مصاحب،( دهند ،1821(.

كـردر كه قبال اشاره شد، فارابي تخيالت ذهني مدينة فاضله خود را هنگامي بنا مـيطو همانبي كه سرزمين بو هاي اسالمي را و.د نظمي فرا گرفته رش قرمطيـان د، شـو ساله بـو21قتي مثال

و تا ميهايي نيست دكتر پازارگاد، قرمطيان را كمو. سالگي او ادامه داشت36آغاز شد كنـد معرفيسوف به قرمط، سرزمين سال، به رهبري مردي به نام حمدان، معرو15كه طي و هاي ريه، عراق

و به هنگام يو و بـه يغمـا بردنـد رش به مكه، حجراالسو عربستان را تاراج كردند د را از جا كنـدهص 1350پازارگاد،( مي).94، دو بنابراين دن، مغـاير مدينـة بـو ستدار آزادي توان حدس زد كه اگر

اوهگسـيخت فاضلة فارابي است، ناشي از مشاهدة آثار آزادي لجـام اي باشـد كـه در جامعـه عصـرو حتي به غارت كعبه نيز كشيده شده بـوجوو به ف بنـابراين، تـالش اصـلي ايـن فيلسـو.دد آمدههـاي هـاي اليـهت عضوده نه نفي خدمبو"بخو"يري معيار از يك قلب دان، ارائة تصو سيقي مو. تر به قلب هاي نزديكر از قلب به اليه دو

يـري كـه از خلفـاي راشـدينب را در تصـو انست در ذهن خود، عينيت قلب خـوتو فارابي ميو شايد بود كه اسـاس مدينـه فاضـلة او، عمـال بـر طراحـي صـفات گونه اينداشت، ترسيم كند

شد ازده دو .گانه قلب بناو و مقايسـه آن بـا مدينـه فاضـلة يژگي براي ترسيم هاي ارتباطات در مدينـه فاضـلة فـارابي

آو فيلسو چو فان يوناني، بايد ابتدا به ياد به ريم كه "مي مصلحت عمو"ن غايت آن مدينه، دستيابيـ ناچار آگاهي از مصلحت آحاد عمـو ـ نه حتي مصلحت اكثريت رتم تبـديل بـه يـك ضـرو بود

��� /��� ���� ����� ������ ���

ام مي و هر دو كو"تبادل نظر"و"پرسش"ر شد ارتبـاط"ئينتن به آن اشاره داشت، از جـنس كهو اهد شد، نه ارتباط عموخو"افقي بنـابراين."نـه گـو كانـه فرمايشـات ملـو"دي از باال به پـايين

و و ضـد"ر محـو ارتباط افقـي"ارتباطات در مدينه فاضلة افالطوني، كامال خصلت فراگردي دارد،. در حاليكه ارتباط در مدينه فاضلة فارابي از جنسي ديگر است. دي است ارتباط عمو

براي شناخت نظام ارتباطي در مدينه فاضله فارابي، ابتدا بايد سـاختار آن را تجسـم كـرد كـهخو همچو نو اي است از اليهشهن خو هاي مختلف كه در در"ب قلب خـو"شه،ك و قـرار گرفتـه

و هـم نسـبت بـه اند كه هم نسبت به اليه باالتر فرو هايي جاي گرفته هاي بعدي عضو اليه دستـ فرو پس دايم بايد نقش. تر فرادست هستند هاي پايين عضو بـه. دست را ايفا كننـد هاي فرادست

خو اين ترتيب هر شو چه به پايين و دسـت بيشـتر خـو هاي فـرو يم، تعداد آدم شه نزديك اهـد شـدوطو همان و ترين اليه است، اليه سيعر كه فارابي نيز تجسم كرده، آخرين اليه كه اي فاقد خـادمو و فقط غرق در الية فروتو اي است كه نمي اقع اليه در . دستي است اند نقش فرادستي را تجربه

مو فرض كنيم كه تعداد عضو 64)ن خـادم همان اليـه بـدو(ترين اليه دستد در فروجو هايو در آن مدينه فاضله، هر دو عضو از هر اليه پايين عضو تر، در خدمت يـك عضـو از اليـه باشد

1و64،32،16،8،4،2ترتيـب ها از پايين به باال، بـه باالتر قرار گيرد، به اين ترتيب تعداد عضوطـاتي يك عضو، كـه فقـط ارتبا اي است حاو باالترين اليه كه جايگاه قلب است، اليه.دشو مي

مي عمو و اگر اليه آمو دي از باال به پايين را و فرو هاي بعدي هر كدام نقش زد دستي هاي فرادستيبه بي ايفا كنند، منوخو خود را به خو 126يات او شد نفر ديگر منتقل به. اهد اي نـه گـو اين مكانيزم

دوجو است كه هر يك از اعضاي مو دود در اليه برابر ميزانـي كـه مخاطـبم تا اليه ماقبل آخر،خو ارتباط عمو بو دي است، فرستنده چنين ارتباطي ضمن آنكه آخرين اليه، فقـط مخاطـب.د اهدشدخو"ر دي محو ارتباط عمو"بنابراين مدينه فاضله فارابي به شدت. دي است ارتباط عمو . اهد

ه برقـراري. جهي ندارد در مدينه فاضله فارابي، ارتباط افقي جايگاه قابل تو تنها امكـان بـالقودود در يك اليه از اليهجو چنين ارتباطي، ارتباط ميان اعضاي مو امـا از آنجـا.م به بعد است هاي

و در تالش خدمت تـر باشـد، اعضـاي گيري از اليه پـايين كه هر اليه بايد در خدمت اليه باالتر"سـكوت"اي، در نتيجه در چنـين مدينـه. موجود در يك اليه، نيازي به ارتباط با يكديگر ندارند

ووبه. اند امري گرامي باشدتو مي در آخرين اليه، تناسبي مسـتقيم بـا"بودن مطيع"ظيفه يژه آنكهمي پس اگر چه از نظر آماري، سهم ارتباطات افقي در ميان اعضاي اليه. دارد"سكوت" انـدتو ها

چو قابل تو ا جه باشد، اما آن هاي باالتر را برطرف نمي هداف اليهن نياز خاصي از كند، نيـازي بـهن مانند جريان خواهد يافت كه كامال فاقـدر ماراتو دي محو به اين ترتيب يك ارتباط عمو. نيست

و داراي خصلتسو خصلت دو . يه جرياني خواهد بودسويكيه فراگردي،

." #$�:���� �/�(/ �012� 3456� ��(�7 #89 �) : �;)� "<�� !�� ��(= >��&� '���� ���/���

ن نبود، هنگامي كه رابطه اعضاي هاي مختلف با يكديگر يكسا از آنجا كه منافع اعضاي اليهمي صورت عمودي مدينه فاضلة فارابي را به مي دنبال انستيم انتظـار داشـته باشـيم كـهتو كرديم،

قتـيو)ي از اليه پـايينيي از اليه بااليي در مقابل عضو عضو(خودي ببينند يكديگر را غيرها آنميبهءهم به رابطه اعضا م صورت افقي نگاه ميجووكرديم، خـودي چه غيـر ديديم كه اگر داتي را

ا نبودند، اما چو و بيشـتر شـدن از سـو ستثمارن نفـع هـر يـك از آنـان در كمتـر ي اليـه بـاالييبه استثمار مينهگو كردن اليه پاييني بوده است، منافع فردي را بي اي شكل جه بـه آنكـهتو داد كه

مي اليه هم و هاي او تا چه حد استثمار مي شدند انـد كمتـر از آنـان كردند، او بتو تا چه حد استثمارو بيشتر از آنان استثمار كند استثمار شو هم.د به اليه بنابراين اگرچه ظاهر خودي بودند، امـا هاي او

مي خودي محسو نيز غيرهاآنعمال و. شدندب ضعيت همان اسـت كـه در صـفحات قبـل بـا اينآن"اي جامعه ذره"اصطالح كهاز و گفته شد زه گرفتن در حـو اي هر ذره با قرار در جامعة ذره ياد

و خصو به فعاليت شخصي و پاسخگوطو صي و مصـالحر عمده به تقالي رفع نيازها يي بـه منـافعو خصو خو شخصي و دچـار نـو يشتن مشغو صي آني و داراي"مـداري خـود"عـيل خواهـد بـود

و هشيارشو خصايصي مي و مصـلحت ي، فرصتد مانند زيركي و سـازگاري طلبي بينـي شخصـيص 1378مرادي، قاضي( نو چنين انساني، عمال خرد خود را معطو).7، ع خاصـي از زرنگـيف به

نو. كند مي بهع از زرنگي، كنش در اين مي گر، تدابيري و گيرد تا مخاطـب او از كـنش كار ي هـايبه تعبيري مستقيم در كـه[ي تعبيرهـاي نادرسـت ه، ديگـران را بـه سـور سـنجيد طـو نيابد بلكه

مي] مصلحت او در آن است كـارگيري زيرا تقدير او بستگي به ميزان مهارتش در بـه. كند هدايتص 16/1/1382زيان،ن كاتو همايو( كارانه بوده است هاي فريب طئه زرنگي از جمله تو ،7.(

د80پنج سال قبل از اينكه فارابي در سن وسالگي در و خالفـت بـه مشق فـات يابـد، بغـداددو يه سقوبو دست آل و و عصر خالفت به پايان رسيد اي آغاز شـد كـه اگـر ساله 123رانط كرد

و صفو قيان، مغو سلجو . شـد پـا آغـاز مـي صد سال قبل از ارو آمدند، رنساس ايران چهار يه نمي الندو چنان آن بو كه طباطبايي نيز كم ره آل رودو يه را عصر مي ام مي شنگري ايراني و با«: نويسد داندبوبرآ و استو مدن پادشاهان آل و شدن پايهار يه و هاي سده يژگي هاي خردگرايي كه از هاي چهـارم

و و فرهنگي ايران با تكيه بر انديشة ايرانشهري آغاز سدة پنجم بود، مقدمات تجديد حدت سياسيو ص 1373طباطبايي،(»ديانت اسالمي، فراهم آمد آبداده در چالش با فلسفة يوناني ،281 .(

بو خرد .).ق.ه 421فـي متو(يه فان آن عصر، مسكو يه را در آثار يكي از فيلسو گرايي عصر آلو مسكو. توان ديد مي و مقصو يه و غايت او را نه در تكاثر امـو يژگي خاص انسان را عقل او ود ال

و بهره و دستل به حقايق، علوصو گيري از لذات، بلكه و معارف و قدرت فكـريم يابي به انديشه

��� /��� ���� ����� ������ ���

از بنابراين، هر كس به مدد عقل بهره بيش. داند مي انسـانيت حـظ تري از معـارف داشـته باشـد،ص 1380نيا، مهاجر( برتري خواهد داشت و تـدبير دنيـا،).80، او معتقد بود كـه اسـتحكام ديـن

ميو به و به مدد عقل، ، 1380نيـا، مهـاجر(توان نظام اجتماع را به سامان رسـاند اسطه عقل استم مسكو). 124ص و عزلت نيز دسـت تـوان بـهييه با رد كساني كه معتقد بودند فضايل را با زهد

مي آو دو. كرد كه فضايل عدمي نيستند رد، استدالل و از يعني چيزي نيستند كه با عدم عمـل ريوهاآندست آيند، بلكه اجتماع به و برخاسـتجو اعمالي و نشسـت دي هسـتند كـه در مشـاركت

ميو انو] ارتباط[ و اجتماعات بشري تحصيل -126صـص،1380نيـا، مهـاجر(ندشو اع معامالتمسكويه نيز همچون فارابي، اعضاي بدن انسان را الگو قرار داد، اما براي يك عضو نسبت ). 125

تو گونهآنبه اعضاي ديگر، مي كه فارابي آن«: نويسدمي. كرد، برتري خاصي قايل نشد صيف بـامي ناگو كه انسان با اعضاي گو او جـدا از بقيـه هاي يك از اندام كند، هيچن خود، به آزادي حركت

مي جنبش ندارد پـس بايـد تسلسـل علـل متحـرك،. ها نيسـت رساند كه حركت زاده اندامو ايننا به و علتي كه خود در متحرك است اقبـال(»رد، بينجامـدآو مـي لـي همـه چيزهـا را بـه حركـت

ص 1354الهوري، مي).34، ا في خرد توان گفت كه مسكويه فيلسو به اين ترتيب و گـرا رتباطگراه جامانده در دوره هخامنشيان را در فلسفه خود به شـيو"مي مصلحت عمو"چه مفهوم بود كه اگرو ، هم مدينه فاضله خود را مركـب"مصالح رعيت"ارد نكرد، اما با بكار گرفتن اصطالح افالطون

و رعيت نشان داد كه به خالف نظام سلسله ال از ارباب هاي متعدد بود،يهمراتبي فارابي كه دارايو هم اينكه اربـاب را مـأمور پاسـداري از مصـالح و رعيت تشكيل شده بود فقط از دو اليه ارباب

نو. د، نه مصالح ارباب رعيت نمو و رابطـه:شت مسكويه رابطه پادشاه با رعيت بايستي رابطه پدري).61-64، صص 1373طباطبايي،( رعيت با پادشاه، رابطه فرزندي باشد

تـوان در البـالي مسـكويه را مـي در فلسفة سياسـي ابـن"مهرباني ارباب"ر قرار دادن محوو الفـت مثال يكي از دو علت شكل. هاي او به كرات ديد شته نو گيري اجتماعات بشري را محبـت

مي مي و تأكيد با كند كه اگر ريشه داند و و مستحكم باشد، اجتماع پايدار لتع( ثبات خواهد بود دارچو ديگر را در نقصان طبيعي انسان مي ر حالل مسـايل نيسـت، پـس بـهن نقصان مذكو بيند كه

و براي دستيابي به آن تماميت است كه انسان مي تماميت آن نياز دارد ). آيند ها گردهمنوبر مبتنيمسكويه اجتماعات نا محبت را به دو و ميع پايدار و اجتماعـاتي پايدار تقسيم كنـد

ميهم ص 1380نيا، مهاجر( نامد چون نماز جمعه يا حج را ناپايدار و گونه اين).28، قتـي است كـهمي. شمردمي صفاتي را براي سلطان آرماني بر .دشو براي مهرباني جايگاه خاصي قايل

مي مسكويه براي سلطان، داشتن سه صفت اصلي را شرط ضرو داند كه به ترتيب عبارتند ري

." #$�:���� �/�(/ �012� 3456� ��(�7 #89 �) : �;)� "<�� !�� ��(= >��&� '���� ���/��-

و الهـي عالم به علو(حكيم)1از و)2،)م طبيعي، انساني را او صـفت دوم. شـريعتمدار)3عـادلو مشتمل بر تجمع مي12بسط داده محبـت صـادقانه بـه ديگـران،هاآنداند كه در ميان صفت

و مهرباني، نيكو و همراهي با ديگران، رفتار با نرمي و عـدم الفت يي حتي در قبال بدي ديگـراندورزيو كينه و به اين ترتيب بيشترين سهم مو به ديگران جاي دارد رد نظـر او، ريشـه ازده صفت

ص1380نيا، مهاجر( در مهرباني دارد ،103.(داري از زنـدگي يه، نخستين سلسله قدرتمند شيعه بـا نمـو آل بو" اصغر فقيهي، در كتاب علي

و پنجم جامعه اسالمي در قرن رف شو."هاي چهارم بو تار فرمانرواهدي از يه ارائه داده كـه ايان آلو جالب اينجاست كـه سخت با صفات مطرح شده براي ارباب مدينة فاضله مسكويه انطباق دارد

نو اهد، از مسكو بخشي از اين شو ايـيم مـردم، ايـام فرمـانرو عمـو«: اسـت شـته يه نقل شده كهدو الدو معز سپ قتي به دستوو. ست داشتند له را اهيانش به احداث سد در بغـداد مبـادرت كردنـد،ر او

و براي تشو خود به آنان پيو مي ست و به طرف سـد يق سپاهيان، خاك در دامن قباي خود ريختو در نتيجه، همه افراد سپاه همين كار را كردند مي و مردي دالواو. برد خودو رزش ر، قلـبش ست،

ميو دل شـد،ن سـخت خشـمناك مـي اند كه چـو شتهنو.ردك نازك بود كه به اندك چيزي گريهصو فرمان قتل مي و رتي كه از آدم داد، در و اگـر كسـي در چنـين او كشي كراهت داشت قتـي، از

مي درخو ميد خشنو نمو است عفو و ليناو.شدد ر ضـرب از، مـأمو قتي افتاد كه در اهـو بار اين اتفاقب سكه او، در عيار فلزي كه به بي معزالدو. ود به او خيانت كردكار برده اطالع بـود له كه از اين امر

پو. ها مقداري به بصره فرستاد تا برايش چهارپا بخرندل از آن پو ل هاي تقلبي را كسـي قبـول اماو به له از ماجرا مطلع شد، مرد اهو قتي معزالدو نكرد، خشم او لحظه به لحظـه.ر طلبيد حضو ازي را

و سرانجام دستوكه طوريبه كرد شدت پيدا مي لهر معزالدو دستو.ي را در مقابل پل خفه كنندر دادو مرد اهو شد اجرا از او پرسيد كه آن مردر اجراي حكم بازگشت، معزالدوله وقتي مأمو. ازي اعدام

و بـه معزالدوله.ر پاسخ داد كه او را خفه كرديم چه شد، مأمو و بـه مـأمور شـدت خشـمناك شـدو اظهار داشت كه آيا در ميان شما كسي نبودحا را كه درخو ضران مجلس دشنام داد است عفـو او

ص 1365، فقيهي(»كردع به گريستن از من بنمايد؟ سپس شرو ، به نقل از نشوارلمحاضره، 177،ص1ج ر داد كه در محل زندان بغداد، بيمارستاني بنا قمري دستو 355معزالدوله در سال ). 142،

و مو وقو كنند .ي قبل از آن كه بناي بيمارستان به اتمام رسد، درگذشت فاتي براي آن قرار داد، اماو كمي قبل از مرگ، بيشتر امو و و كنيـزان را آزاد كـرد ه بسـياري جـو الش را صدقه داد، غالمان

ص 1365فقيهي،(د ان رد مظالم، پرداخت نمو عنو به صف128، ).193حه، به نقل از همداني،تو. هايي به معزالدوله دارد صيف مسكويه از ارباب آرماني، شباهت تو صـيف مدينـه فاضـلة در

�� /��� ���� ����� ������ ���

توتو«: شته است خود نو جه پدر نسـبت بـه فرزنـد، بايـد تـؤام بـا جه پادشاه نسبت به رعيت مانندو پادشاه به و مالطفت باشد د عنو مهرباني و حتي خود شـارع، ر طلـب ان جانشين صاحب شريعت

و دفع شر از و خالصه در هر آنچه با آن بتـوهاآنمصالح رعيت انو نيز در حفظ نظم ميان آنانو مهربان باشد و دفع شر كرد، رحيم ).61-64، صص 1373طباطبايي،(»جلب خير

و منشي و مسكويه از نخبگان متصل به دربار بود، زيرا به شغل كتابداري زيـر معزالدولـه گريص 1381مصاحب،( اشتغال داشتديلمي مي). 1825، زيست كه انديشه فلسفي ضمنا در عصري

مي چنانآن. هاي زمان قرار گرفته بود در صدر دانش ميگو كه طباطبايي دهد كـه يد تاريخ نشانو منزلت ارجمندي را كه در دورة فرمانرو ي ايرانـي در سـدة هـانايي خاندا انديشة فلسفي، پايگاه

و آو چهارم علت اينكـه ايرانيـان. ار بعدي، هرگز بازنيافت رده بود، در ادو آغاز سدة پنجم به دستبو دوره يسي اعتنايي نكردند، اين بود كه ايرانيان با تكيه بر فراگيري انديشةنو يه، به شريعتنامه آل

و با تأكيد بر جهان و يونان به ميراث برده بودند كووشم فلسفي كه از ايران باستان شيدند لي خرد،راع هاي باز تنو يسان، افقنو تا در برابر انحصارطلبي شريعتنامه و فرزانگـي و يگـانگي خـرد تبارها

ص 1373طباطبايي،( برجسته سازند ،149.(مي مسكويه كو نو. كرد كه خردگرا باشد شش مي شته در توان سـخن از اعتبـار جهـاني هاي او

د چنانآن. خرد را ديد مي اين نتيجه االخالق تهذيبر كتاب كه ل همة كند كه عقو گيري را مطرحمي ها، راه يگانه ملت گو اي را و گذشت زمان، دسـتخو ني كشو ناگو پيمايد كه با نـيش دگرگـو رهاو هيچ امري، آن عقوشو نمي دو ند و زمانة نسلرهل را در انـدتو نميهاآنهاي مختلف از مسير ها

ص 1373طباطبايي،( منحرف كند خردگرايي مسكويه، ناشي از فضاي خردگرايانه عصـر ). 150، 381في در سـال متو(ف ديگر آن عصر الحسن عامري، فيلسو كه در آثار ابو چنانآن. يه بود آل بو

مي.)ق.ه و نفي پنـدارهاي دروغـين مـي نيز ايمـان«: نويسـد توان ديد كه در ستايش خردگراييو قطعي كه جايگاه آن، نيرو از باو عبارت است از ري راستين و كفـر عبـارت اسـت ي خرد اسـت

و غيرقطعي كه جايگاه آن نيرو ي گمان شايستة اعتقـاد گاهي نيرو.ي گمان است پنداري دروغينو درست تو و تناسـب نتـو لي نيرو اند بود، . انـد داشـتي خرد هيچگاه با پندار دروغين شايسـتگي

ه و باوانسان بايد مي ري را كه در نيرور عقيده خو آيد، به نيروي گمانش پديد يش عرضـهي خردرزد تـاو كردني، خـودداري مـي ليكن گاهي انسان از چنين عرضه. كند تا از آفات كذب، ايمن ماند

و نكو و كذب سرزنش شو مبادا به نقص ص 1373طباطبايي،(»د هش ،181.(حاكم بر انديشه مدينه فاضله فارابي كـه اهـالي مدينـه بايـد اگرچه در دوره مسكويه، فضاي

و گـزاره جـايگزين، ايـن همچون رده هاي مختلفي از خادمان، در خدمت رئيس باشند تغيير كرده

." #$�:���� �/�(/ �012� 3456� ��(�7 #89 �) : �;)� "<�� !�� ��(= >��&� '���� ���/��*

نه باشند، اما بـاز هـم ايـن طـرزگو بود كه رعاياي مدينه بايد همچون فرزندان در كنار، ارباب پدربه فكر با رو در نكتـه. رد نظر فلسفه افالطـوني فاصـله داشـتمو"م مصلحت عمو"يكرد اي كـه

مسكويه نيـز آمـده كـه گفتـه"االخالق تهذيب"يس ترجمه كتابنو ن، حاشيه شته محمد اركو نوو]مي باب مصلحت عمودر[هاي عقالني يونانيان اثر مسكويه تاب تحمل بحث«: است را نداشته

و اندرزنامهينو ناگزير به قلمرو سياستنامه ونو سي طباطبـايي،(»ارد شـده اسـت يسي دورة اسالميص 1373 ،163.(

و مقايسه آن با مدل فارابي، چنـد تفـاو ت در ترسيم مدل نظام ارتباطي مدينه فاضله مسكويهمراتبي خـدمت هاي متعدد زيرين، با آن شكل سلسه سخني از اليه)1: اساسي قابل مشاهده است

و مدينه بيشتر از يك سـاختار دو اليـهشو، ديده نميبه اليه باالتر ـ رعيـت(د ردار برخـو) اربـاباو برخو)2. است شرط اساسي است كه با آن قلب مستبد"بودن مهربان"ل، از خصلت رداري اليه

ت دارد او)3. مدينه فارابي تفاو و براي اليه جلب-ب طلب مصالح رعيت،- ظيفه، الفل سهج و او)4. بيني شده كه در مدل فـارابي از آن سـخن نرفتـه اسـت دفع شر پيش-خير ل از اليـه

و به جاي صاحب شريعت، مدينه فاضله مسكويه، تقدس فـرض"جانشـين شـريعت"زدايي شدهبه. شده است با ضمن آنكه و"شارع"طور ضمني .ي نيز مخالفتي نشده است بودن

مي"مصلحت"يه به يكرد مدل مسكو رو د، كرد كه به مدل افالطوني نزديك شـو آن را آمادهدو"رعيت"به"م عمو"اما تبديل "رعيـت"زيـرا.ر كرد، مدل را از مدينه فاضلة افالطوني بسيار

دال، هميشـهي فئـو شمردن تشخيص مصلحت او از سـوع دالي بود كه مشرو عنصري از نظام فئوم امري بديهي محسو و براي آگاهي از اين مصـلحت، نيـازي بـه اسـتخراج از اليـه دوميب شد

چو.د نداشتجوو) رعيت( او اما مون اليه و مراقب رعيت بود،گو دي پدرجول و متدين نه، مهربان. طراح مدل اين اميد را داشت كه اين تشخيص، همان باشد كه بايد باشد

مي در مدل مسكويه، حضو كـه گونـه همـان.س باشـد انست كامال محسـوتور ارتباطات افقيو رحيم، با فرزندان رعيت و رايج است، اماگو ارتباط افقي ميان همة پدران مهربان نه امري ممكن

و رعيت فرزند نـه، گـو بديهي است كه در اين نظام پدرساالنه، ارتباط عمودي ميان ارباب مهربانموو به از يژه در مي وظايف اقع برقراري نظم كه ع انسته امري كـامال مشـروتو ارباب دانسته شده،

شو محسو .دبخو در مدل مسكويه، چو و بـرادران يكـديگرن همه رعايا به مثابه فرزندان ارباب بودند، اهران

مي محسو و بيشـتر مراتبي مدل فـارابي مـيت با آن نظام سلسله شدند كه زيستشان متفاوب شـدمي يه ميان اين اعضاي يك خانوسو شكل ارتباط افقي چند چو. يافت اده را بـهن براي دستيابي اما

��+ /��� ���� ����� ������ ���

مي مصلحت عمو و تبادل نظر نبود، ارتباطات افقي انست بيشتر جنبه تفننـيتوم نيازي به پرسش. سازشت هاي سرنو داشته باشد، تا گفتگو

و طباطبايي معتقد است كه در آثار مسكو و اخالق مدني فلسفي ايراني به تعادلي ي، انديشة يهو اخالق دست يافته و سياست و عمل ميميان نظر را بود كه اما ايـن. ناميد"راه ميانه"توان آن

و قشريت اهل سنت آغاز شد، مقدمات و با عصري كه با چيرگي تركان تعادل، سخت ناپايدار بودو اسـتو و سيطرة اخالق فـردي فـراهم آمـد و عمل ، 1373طباطبـايي،( ار شـد جدايي ميان نظر

). 171صكه مدل مسكويه، علي نو رغم اشكاالتي نو شته داشت، نسبت به يسندگان اعصـار بعـدي، هاي

بو. تر بود كنندهار به مراتب اميدو و به هنگام چيرگي تركان چرا كه در عصر پس از آل يان غزنو[يهتونو] قيانو سلجو ل شـدندو سـلطنت مطلقـه مشـغو] كـامگي خود[جيه رابطة تغلب يسندگان به

ص 1373طباطبايي،( ح). 165، و تبـديلج خودكامگي از حلقه ارزش اصل آن خروكه هاي منفيو و سلجو سيع شاعران عصر غزنو آن به نشانگاهي براي مداحي شد يان . قيان

و جماعـت بـه با چيرگي تركان، احترام به دانشو و اهل شريعت سنت ران عقلي كاهش يافتو با لشگر ه محمو كشي سلطان سالطين ترك تقرب جستند مة سران ديلميان، قرمطيان،د به ري،

و معتزليان، كه بي و فيلسو باطنيان به آزارتر بودند اسطة ضعف مـذهب تسـنن، مجـاليو فان را كهبي هاي خود يافته براي انتشار انديشه دارهـا د، بسيار سلطان محمو. رحمانه از دم تيغ گذراند بودند،

ب بفرمو و و بزرگان ديلم را بر درخت كشيدند پو] نام يكي از مخالفان[هريد زدن سـت گـاو را درو مقدار پنجاه خرو]و از اين طريق او را اعدام كرد[خت دو روو به غزنين فرستاد و ار دفتـر افـض

و فالسفه از سراهاي ايشان بيرو آو باطنيان و زير درختن آو رد خـتند سـو يختگـان بفرمـو هـاي ). 106و 100، صص 1373طباطبايي،(

چ و پيوبا و اهل ظاهر شريعت ايجاد شد، انديشـة ندي كه ميان فرمانرو يرگي تركان ايان تركو به صرف ظاهر شريعت ميل كرد امتناع تفسـير. ايراني، بيش از پيش از عنصر عقالني جدا شده

و تثبيت قشريت مذهبي اهل تسنن، به دو عنو فلسفي ديانت، قيـان، ران سـلجو ان مذهب مختار دربه ضعيتيو و شـمعتو دنبال داشت كه در آن، حكمت عملي نمي را انست مـؤدي بـه عمـل باشـد

و همراه با آن، انديشة سياسي، در جريان تند حو حكمت عملي طباطبـايي،(ش شـد ادث، خـامو بادص 1373 سومند قيان، نيرو در دوره سلجو). 251، و شدت شدن اسماعيليان، از يافتن جنگهاي يي،

د و جنگروداخلي در ازري هاي صليبي در مرزهاي غربـي امپراتـون مرزهاي اسالمي اسـالمي،و قشـريي ديگر، راه نيرو سو ص 1373طباطبـايي،( ار كـرد گـري را همـو گرفتن تعصب ،108 .(

." #$�:���� �/�(/ �012� 3456� ��(�7 #89 �) : �;)� "<�� !�� ��(= >��&� '���� ���/��,

و رسوم ايراني جاي خود را به تركارج با استوتدري به بارگـان تازي غالم شدن چيرگي تركان، آداببي همة نامردميتركان. داد و آو رسمي ها در ها را با خـود بـه ايـران زمـين و ايرانيـان كـه ردنـد

آون فرهنگي از درو و تازيان، نژادي پديد يك متالشي باليده بودند، در آميزش با تركان ردند كه بهو تازي بيگانه بود و ترك و. اندازه از ايراني و اجتمـاعي در چنين ضعيتي كـه در گسـترة سياسـي

و خشك و نيز قشريت و تعصب ديني آنان، تنها مغزي تركان كه عمق سخت پديد آمده بود گيريو معنو يشان قابل مقايسه بود، يگانه راهي كه در برابر فرهنگ ايرانـي بـاز با ژرفاي فساد اخالقي

و تنها پادزهري كه در برابر قشريت مذهبي تركان مؤثر مي يازيـدن بـه انست باشـد، دسـتتو بودعـي گـرايش بـه نـو. باشد ترين تجلي فرهنگ ايراني در اين دوره يتي بود كه شايد، برجسته معنو

هر حقيقت باطني، انتقاد بي و تزو نه سالوگو امان از بهس مي ير كه ناچار آيـد، دنبال سيطرة قشريتوو ب جهي از فرهنگ ايراني است كه در رابـر اكنشي نسبت به شكسـت سياسـي ايـران زمـين، در

و سقو و تركان و. بنيادگـذاري شـدط فرهنگ ايرانشهري در ايـن دوره تازيان جـه مهـم ايـن دوو شعر فارسي است معنو ص 1373طباطبايي،( يت كه عرفان ،282 .(

آن هاي امام محمد غزالـي فيلسـو قيان، انديشه ران سلجو براي شناخت فلسفه دو ف برجسـتةمي دو و عمرش او فيلسو.اند معيار باشدتو ران في است كه ديگر دنبال ساختن مدينه فاضله نرفت

كه. را در سرگرداني بودن يا نبودن با حاكمان مستبد گذراند از 470انديشمندي است سـال قبـلروبر مبتنيدكارت، به خردگرايي لد رنه تو آو شك : نويسـد مصاحب دربـاره زندگينامـه او مـي.رديمنغزالي در كتاب المنق« دو الضالل، شرح سير معنوذ و به ميي خود كنـدر انداختن تقليد را بيان

ميو تو در نه نخست در همه دهد كه چگو ضيح و اسـتدالل و پس از آن به اجتهـاد چيز شك كردو برصو پي و نخست از كالم شرول به حقيقت و آن را كـافي ندانسـت آمد رو.ع كرد ي بـه آنگـاه

و فلسفه آو دوي متول رد، ص 1381مصـاحب،(» كندا نمي جه شد كه آن هم دردي را بـه.)1806،سو خيال نظر من هستة به اصطالح بي مين مدينه فاضله، در همـين گـزارة شدن غزالي از ساختن

دو متو«: مصاحب است كه گفته ر سالطين درد غزالي حضو» كندا نمي جه شد كه آن هم دردي راميفشار. قي بود سلجو ر اصلي انديشـه دانست نسخه فالسفه يونان كه محو عصبي او اين بود كه

و مفهو عصرهمانست در جامعهتو بوده، نمي"مي مصلحت عمو"آنان . مي داشته باشد او معنيو عابـد بـود پدر غزالـي آدمـي درو . تحصـيالت ابتـدايي را در زادگـاه پـدر آغـاز كـرد. يـش

و در تحصيالتش را در چند شهر خرا و28سان ادامه داد زيـر سالگي، وقتي حسب اتفاق، نخسـتخوو و شـغل الملك در لشگرگاهي نزديك نيشابو اجه نظام قت، ر آمـده بـود، بـه مالقـاتش رفـت

و هنگامي31در.رد استادي دانشگاه را در نظاميه بغداد به دست آو ط هـا از سـقو كه سـال سالگي

��� /��� ���� ����� ������ ���

بو خالفت در عصر آل بو كانه سلطان الب ارسالن شد كه به مردم يات ملوت منو د، مبهويه گذشته. بينـيم اش مـي نامـه هاي عصبي او را در ادامه زندگي ما فشار.ر داده بود با خليفه بيعت كنند دستو

در مصاحب مي در. باهللا گرديـد مراسم بيعت مردم با خليفـه مسـتظهر شاهد.ق.ه 487نويسد كهرودچار آشفت.ق.ه 488رجب و بحران به گي خاطر درريطو حي شد كـه سـه مـاه بعـد تـدريس

و بغداد را ترك كرد روسوآنسو اينارةآو. نظاميه را رها زگـار شـد؛ دمشـق، مكـه،ي جهـان آنو بيت دوسرالمقدس، اسكندريه به انجام پس از طو ازده سال س بازگشت، پس از مدتي زادگاهشبـار در دانشـگاهي نزديـكت شد كه ايـن سلطان سنجر از او دعونشيني، به هنگام سلطنت خانه

ـ نظاميه نيشابو ـ تدريس كند زادگاهش يك.ر دو اما فقط آو سـال و بـه طـو.رد ام س اسـتعفا دادو خانه به. نشيني را ادامه داد بازگشت عو گاهي مي صو رتي آزاد، به جمعي از داد تا اينكـه ام درس

به دو ت امتنـاعل ايـن دعـو لي او به شدت از قبوو. تش كردند نظاميه بغداد دعو باره براي تدريســداد دو ــد، بام ــدي بع و چن ــرد ــنبه ك ــادي41ش ــال جم ــاني س در 555الث ــري، ــري قم هج

دو مت سلجو مين سال حكوسوو بيستو يكصد و شصت سال قبل از پايان و ران حكو قيان مت آنانر آغاز حمله چنگيز مغو غزالي جهاني را ترك كرد كه مملـو از نخبگـاني.ا ترك كردل اين جهان

با ان تحمل رنج بودند كه به اندازه او تو و در باطن به هاي او را نداشته و در ظاهر با عشق، نفرت.ل بودند قيان مشغو مداحي سلجو

بـا«:نويسـدمي. طيت ادامه داشته است داند كه تا مشرو طباطبايي سلطه تركان را آغازي ميو ضعيتي تثبيت شد كه تقدير تاريخي ايران زمين را به مدت هزار سـال، يعنـي تـا چيرگي تركان،

زدخوطهشدن مقدمات جنبش مشرو آماده ص 1373طباطبايي،(»اهي رقم ،281.(ناكو الن نظم وقتي فلسفة سياسي مغو و اربـابب مهربان را با مدل مدينه فاضلة منظم فارابي

ميمهربان مد مي ينة فاضله مسكويه مقايسه بينيم جامعة ايران حتي اين سعادت را نداشـت كنيم،بهم كه در يكي از آن دو الن، شـرايط ارتبـاطي در عصـر مغـو.د رتي ماندگار مقـيم شـوصو دينه،

به مدينه. صيفش نيز دردناك است جديدي شكل گرفت كه حتي تو ر فلسـفةد آمد كه محوجوو اي.بود"ياساي چنگيزي"سياسي آن

بي ياساي چنگيزي فرمان ميچو هايي بود كه و چرا اجرا هـايي از آن را منـابع قسـمت. شـدنو تاريخ غازاني نقل كرده تاريخي مغو د خان ابتدا فرمـو چنگيز...«: اند الن، از جمله تاريخ جهانگشا

و تمامت] دختران[تا بعضي را كه بنات ياسا داد ... حاضران را ياسا رسانيدندامرا بودند، جدا كردندياسـا داد كـه در هـر ... اع بهائم، تمامـت را بكشـند آدم، تا انور كه باشد از اصناف بني كه هر جانو

ردنـد بـه ياسـاآو ها بـر او را برهنه كرده، گرد خانه... خانه، هر اسيري چهارصد من برنج پاك كندو امو و خانه ك رسانيدند ).ح فشرده دهخدالو(» ...ردندال او را تاراج

." #$�:���� �/�(/ �012� 3456� ��(�7 #89 �) : �;)� "<�� !�� ��(= >��&� '���� ���/���

ـ غير راز ايـران، امثـال ويليـام بـي خودي كه در مدل ارتبـاطي امـرو منشأ پديده خودي مـناو شگفت مجسم كنيم كه به هنگـام اجـراي. لين نقل از ياساي چنگيزي نهفته است زده كرده، در

و شـان اده ساير اعضاي خـانو آن فرمان، دختر هر يك از آن اميران از نزديك شاهد قتل عام پدرمي مي و چه بسا كه مدتي بعد، يكي از همان قاتالن، پدر فرزندي شد كـه او در شـكم حمـل شدو بايد تا آخر عمر فهمد، دينش را نمي مردي كه زبانش را نمي. كرد مي و بر او تحميل شده شناسد

مي. كنيزيش كند شـد كـه ان ايراني مـيجونو توان تجسم كرد كه او نيز يكي از هزاران مادر پسمي ان مغو رگه به بغل، در كارو فرزند دو از آن لحظه بـه بعـد، او بـراي.درو لي، سرگردان به پيش

و براي بقاي فرزند خود، مجبو مي بقاي خود . هـا باشـد خـوديو غيرا شد كه تا آخر عمر، مراقبرو غيراينجاست كه كو احساس خودي و بـاخ مـي احد جامعه رسـووترينچكخودي تا عمق كـرد

ـ نـاخودي، ريشـه ماندگاري چند قرني قانو و نهادينـه دارن ياساي چنگيزي، پديده خـودي تـر تـر.شد مي

به ران هالكو ياسا تا دو مي خان نيز خـان، حكـم چنگيـز بـه«: نويسـد مصـاحب مـي. رفت كاررو عه ياساهاي او به خط مغو مجمو شدي تيغه لي بر و تحرير قو هاي آهن، حك درو به لـي آن را

و بـه جـو و آن دفاتر را در جلدهاي حرير نهادند و در خـزائن چند دفتر ضبط كردند اهـر آراسـتندبه... نهادند قو مثابه آن ياساها براي جانشينان او چندي درانين اليزاي مول و در رت، اقع ضـرو آمد

رول همو امراي مغو قو اره از ميي آن و خان مغو انين رفتار چو كردند ميل نشسـت،ن به سلطنتو آن مجمو مي عه را نزد سوآوي مي ردند، همة حاضران قوخو گند »انين عمـل كننـد ردند كه بدان

ص 1381مصاحب،( ،3346.(و ضرو غيرر در شرايط عمق احساس حضو مي خودي شـت مـردي توان در سرنو رت سكوت را

، به سـبب مخـالفتي)694-703(خان، هفتمين پادشاه ايلخاني او در عهد غازان. به نام ايلدر ديديا كه در و).ح فشرده دهخدالو( سا رسيد دل داشت، به به در صـيهي از تـو خاطر عدم پيرو اقع او نه

چوي از گزاره، بلكه به خاطر عدم پيرو"ر بادب دهديمزبان سرخ سر سبز" دل سـرخ سـر"ن ايگـرد نبـود، چنـدل بيابـان خان، ديگر آن مغو ضمن آنكه غازان. به قتل رسيد"بر باد دهديمسبز

و نام محمو زبان خارجي مي و اخيرا نيز مسلمان شده د را بـراي خـود انتخـاب كـرده بـود دانستص 1381مصاحب،( ،1798 .(

دو"خالفت"طباطبايي به هنگام بحث درباره ل بـه ران مغـو به تمايل برخي از اهل شـريعتمي مغودادن مسند خالفت، حتي به سالطين آوبه«: نويسدل از ردن مغـو دنبال اسالم الن، برخـي

و در افقـي جـز خالفـت نيـز نمـي اهل شريعت كه خاطرة خالفت را از ياد نبرده بودند شـناختند،

��� /��� ���� ����� ������ ���

ص 1373طباطبايي،(»جديدي را پيدا كردند"مكان سالطين خالفت"ايان مغول، فرمانرو ،260 (را ترك گيرد كه قدرت مطلق پادشاهانو نتيجه مي و مدينـه و متعاقبا مغول همة فضاي شهر تبار

و ساية آن، بر همة شؤو و اشغال كرده زمـان بـاهم. سياسي، گسترده شده بودن زندگي اجتماعيو يو اين انديشـة سياسـي. يـان در ايـران ادامـه داشـت رش مغوالن تا برآمدن صـفو ضعيت كه از

و سـيطرة انديشـه. ناپـذير افتـادمت طي مقاو تدريج در سراشيبي سقو به هـاي بـا چيرگـي تركـانا ستيز، ضربه فلسفه ج رسـيدهز آن در ايران زمـين بـه او اي كاري بر پيكر انديشة فلسفي، كه قبلو شد بود خو. ارد طو در حيات و سـي، كـو اجه نصير شـش در جهـت تجديـد، يعنـي تكـرار سـنت

و هرگز رش مغوالن، بار ديگر، تداو بازپرداخت آن آغاز شد، اما با يو م ناپايدار سنت از هم گسيختپي. آن گذشته، تجديد نشد و تركيبي نو در چنين شرايطي، فلسفه، جايگاه شين خود را از دست داد

به از تصو و شريعت وجووف ل همـين تركيـب، در تحـو. يژگي عمدة آن خردستيزي بودد آمد كهو به انديشة عي از نظرية سلطنت مطلقه نيز پيو آتي خود با نو رايج سياسي ايـران تبـديل ند يافت

ت با برآمدن صفو. شد سنن، جاي خود را به دريافتي از تشـيع داد، يان، در اين تركيب، شريعت اهلو سياست، دگرگو ند تصو اما در انديشة سياسي حاصل از پيو به ف، شريعت وجوو ني ژرفي د نيامـد

وخوطه همين انديشه تا آماده شدن مقدمات جنبش مشرو اهـي، انديشـة سياسـي رايـج ايرانيـان).267و 265، صص 1373طباطبايي،(متي بود ژي حكولو ايدئو

و مريـد خانـدان صـفو يه، خود را پادشاه ديـن گذار صفو شاه اسماعيل، بنيان و امامـت پنـاه تو برابر افسانه معرفي مي مي يسان، خود را تعليمنو هاي تاريخ كرد و همـو بـود يافته امامان دانست

و از او فرمان يافت تا خـرو كه به خدمت حضرت صاحب سـندة ناشـناختةي نـو.ج كنـد االمر رسيدميي در اين آراي صفو تاريخ عالم و: آن شهريار گفت«: يسدنو باره قت آن شـد اي اسماعيل حال

را! پيش بيـا:د آن شهريار فرمو. امر از حضرت است: گفت.ج كني كه خرو پـيش آمـده، كمـرشـ و ت و كمرش به دست مبارك خود بسـت و او را بر زمين گذاشت اج را بـر گرفته، سه مرتبه كند

ص 1373طباطبايي،(»...سرش گذاشت ،265.(و و يان براي خود نشان از دو سـو اقع صفو در دري و ايـن دو را و امامـت قايـل بودنـد اليـت

و در شرايطي كه رابطة نيرو و سياسـت، بـا ها در دنياي اسالم از بنياد دگرگو نهايت ن شـده بـودكـرد، در خـدمت سـلطنت مطلقـة دي جهـاني پيـدا مـي پـا، ابعـا هاي جديد، در ارو پيدايش قدرت

زو تاريك و خالف زماني خود قرار دادند كه و سقو ال انديشه را اجتناب انديش ط ايران زمين ناپذيرمي را محتو ص 1373طباطبايي،(ساختم ،265.(

و و تجمعـي كـه ميـان تصـورو طباطبايي معتقد است كه با و سيطرة انديشـة عرفـاني ود ف

." #$�:���� �/�(/ �012� 3456� ��(�7 #89 �) : �;)� "<�� !�� ��(= >��&� '���� ���/���

بش و ثغود آمد، در حدوجووهريعت و ديگر جرياد تـدريج،ي خردسـتيز، بـههانر انديشة خردگرايص 1373طباطبايي،(د آمدجوو ابهامي جدي به قو)270، ف، حقيقـتل حيـدر آملـي، تصـوو به

و به گفته رضا داو ، طباطبـايي("م تبـديل شـدند فيان به متفكـران قـوصو"ري، فلسفه تلقي شدص 1373 به) 283، ش دنبال تثبيت انديشة عرفاني، براي هميشه، دستخوو در نتيجه، خردگرايي،دو كسو و از آن پس نيز هرگـز ص 1373طباطبـايي،(بـاره ظـاهر نشـد في پايدار شد بـا ). 270،

مي سيطرة انديشة عرفاني، عمدة فعاليت عقلي كه تداو نو انست شالوتوم آن با دة شـد، زايش ايرانيو با پيو و تركيـب ايـن دو در دورة ندي كه تصـو در ايران تعطيل شد ف بـا تفسـير قشـري ديـن

نو صفو شو يان با سياست پيدا كرد، زمينة زاري تبديل كرد كه جز خار مغـيالنره زايش ايراني را بهص 1373طباطبايي،(آيد از آن برنمي ،283.(

دري را از عامالن به حاشيه صفوف عصر طباطبايي صدرالدين شيرازي، فيلسو رانـدن انديشـهمي ايران مي و ف ايرانـي، صـدرالدين شـيرازي، در همـان زمـان كـه فيلسو اپسينو«: نويسد داند

و خو دكارت، تأسيس فلسفة جديد را رو[يش قرار داده بود، جهة همت ش فالسفه مدرسـي دكارتمو را كه به ادلة نقلي استناد مي و در مسايل مي متو"استاد"رد اختالف به گفته جستند شدند، سل

نسويكبه و بنا را بر اين به او در ضمن باو. چيز شك كند هاد كه در همهنهاد نـد،د خـداو جـوورو تقليدي را راه حصو"عامشك" ميل اطمينان در عدم عاريتي وقتـي دكـارت. دانست بودن علم

مي 34 علمي[اي از فلسفه، كالم مالصدرا آميزه]. ساله بود68گذراند، مالصدرا سالگي را در هلندروتو كه به كمك آن مي و شبهات بر ضـد ان عقايد دين اسالم را از ي دليل به ديگران ثابت كرد

و صفات خداود يا علم به احو آن را دفع نمو و معـاد بـر طبـق قـانو ال در تصـو]ن اسـالم ند ف راآومه منظو و صدرالدين شيرازي، همة نتايجي را كه در درو.رد اي بسته فراهم دجون چنين تركيبي

و انديشه را به مسير اجتنابداشت، است دركو. ناپذير حاشيه راند نتاج كرد شش صدرالدين شيرازي،و خالفت شيعي صفوره دو الت كـردن كامـل بـه تحـو يان، بـا پشـت اي كه خالفت سني عثماني

دل جهاني، پيكار با يكديگر را پراهميت مي مشغو ترين او لي خود و احو دانستند، از ديدگاه و ضاع الكو رو ف، راني نو در تاريخ جهاني آغاز شده بـود كـه بـا سـالح تصـودو. ششي پرارج نبودح زمان،

و بيشتر از آن، با تركيب خالف زمان اين سه، رو و فلسفة سنتي . يي با آن ممكـن نبـود يارو كالمبه اما كو و خالف زمان رغم ناتو شش صدرالدين شيرازي، رو اني بنيادين وي يارو بودن آن در ضعي با

). 286،ص 1373طباطبايي،(»دشوانست به جريان عمدة انديشة ايراني تبديل زمانه حتي نتوو عالمه مجلسي را از عو گيري رنسـاس ايرانـي امل بازدارنده شكل طباطبايي، عمال مالصدرا

مي مي و كو با تدو«: نويسد داند جريان، يعني شش نمايندة بارز اين ين تفسير شرعي شريعت كه به

��� /��� ���� ����� ������ ���

و تجدد ايراني، براي سده عالمة مجلسي به انجام رسيد، نو از هايي كـه بـه زايش دنبـال آن آمـد،شد پشتو و فكري مناسب خالي ص 1373طباطبايي،(» انة آييني ،287.(

و اگـر در آثارشـانل تاريخ، عمال قربانيان استبداد سياسي بوده نخبگان ايراني، در تمام طو اندبه"مي حت عمومصل" بي جاي نداشته، نه توجهي آنان، بلكه به خاطر سكوتي بوده منبعث واسطه

و حتي دل سرخ، سر سبز"از تجربيات خـود را كـه عمـال فاقـدهاآن"بر باد دهديمزبان سرخرو راه و اكثرا عو ايت سرگرداني حل كـه گونـهآن. ام نيز منتقل كردنـد هايشان را از طريق شعر، به

چـه فان ايراني بر شعر فارسي گفته شده كـه اگـر الت انديشه سياسي آثار فيلسو تحو تأثيردرباره سي دكي تا فردو شعر فارسي در دورة زرين تاريخ ادبي ايران، يعني از نخستين شاعران بزرگ از رو

و سرايندگان نامداري چو رون سعدي، جاللو خيام كه الدين و تا جامي و حافظ اپسين شاعروميو سرآغاز انحطاط ادبي ايران بود، بر تـأملي فلسـفي تكيـه داشـت، امـا بـا زو ال مهم دورة قديم

و ارتـرين پشـتو عنوان استو تدريجي انديشة فلسفي در ايران، شعر نيز به و تـداو انـة م حـدت ملـيشد ايران ص 1373طباطبايي،( زمين، دچار انحطاط ،284.(

مي"انديشه سياسي در ايرانال زو"كتاب از اي اسـتو انه گيرد كه فقدان پشتو در انتها نتيجه ارحوخوطه جنبش مشرو"انديشه عقلي" و و پس آن در تاريخ معاصر اتفاق افتاد، اهي ادثي كه پيش

و گانه ايراني را به ناچار در چنبر تقليد دو و اي گرفتار كرد كه و ديگر،جه جهي از آن، تقليد از غربو. تقليد از گذشته بود دو اين و در شـرايط امتنـاع انديشـة ضعيت تقليد گانه، در تاريخ متأخر ايران

و انديشة. ناپذير بود عقلي، امري اجتناب دو ملتي كه از اجتهاد طـير افتاده باشد، به هبـو عقلي بهت محتو و به و ايرانيان در دورة معاصر تاريخ خود ط چهارصد سالة گذشته بع سقوم رانده خواهد شد

ص 1373طباطبايي،( اند پاي در گل مانده گونه ايناست كه ،289.(به اي كاش، ايراني معاصر پاي در گل مانده بود، چو دليل ماهيت ناايستايي انسان، اميد بودن

كه خود فكر كنـد ن، فرد استعداد آن را دارد ساس نظريه لينتو زيرا برا. آيد كه سرانجام از گل به درو احوو در برابر او و سرمشقنه الي كه نمو ضاع و هـاآناجـه بـا هاي تمدنيش براي مـو ها نـاقص

و كردار تازهجو نارساست چاره و رفتار به يي كند ص 1378ن، لينتـو( كار بندد اي در حاليكـه).52،به تحقيق حاضر نشان مي ذ صـورت ذره دهد كه انسان ايراني، هـا، در اثـر جـذب عناصـررهاي از

نه تمدني طو و با درك سرگرداني نخبگان جامعة خود، تنهـا همچـون يـك موجـودل تاريخ خودپوصو ايستا، در گل نمانده، بلكه به اي از تـداخل يا، هر لحظه از حيات خود را با تعيـين نقطـه رتي

ـ باطن، خودي و سكوت غيرـسه طيف ظاهر ح غيرـخودي و با اي در يكـير لحظهضوسكوتو فرو از دو ايستگاه فرادست بي دست پنداشتي و يا حتي مصلحت جه به مصلحت عموتو پنداشتي، م

." #$�:���� �/�(/ �012� 3456� ��(�7 #89 �) : �;)� "<�� !�� ��(= >��&� '���� ���/��-

را) ساير رعايا(ديگران نزديك به خود و مراقبت از گليم فردي خود باشـد كـه آن فقط در تالشو دردنـاكي المثـل جاست كه چنين ضرب اين.ن بكشد قع از آب بيرومو به ارد ادبيـات شـفاهي نيـز

كهشو عاميانه مي تو ديگي كه براي من نجو"د ج 1377دهخـدا،("شـهش بجو شه، سر سگ ،2، ). 850ص

$%�!L,

�0��H )#�H )���J ML,! ��#��E 0� ��G�������

نه در ارتباطيزمو نرمنهيزم سخت

يم، الزم است نگاهي ردهاي تحقيق حاضر است سخن بگو م، كه از دستاو قبل از آنكه از زمينه سوو نرم به مبحث سخت .زمينه در ارتباط بياندازيم زمينه

روهر د كـه اگـر اجـه شـو خود، گاهي بـا چنـين سـؤالي مـو زمره كس ممكن است در زندگيسوي خاصي را در كجا انجام دهد، مناسب گفتگو مي تر است؟ اين ف بـه مكـان انـد معطـو تـو ال،

گو مانند گزينش يك كافي. فيزيكي باشد ت يك مسجد؟ اي از محراب خلوشه شاپ، يك پارك، يابه انتخاب هر يك از اين مكان در تـو مـي ) Hard Context(نـه ارتبـاط زمي عنوان سـخت ها، انـد.حاصل آن گفتگو مؤثر باشد

مي. شاپ را انتخاب كند گر، كافي فرض كنيم، آن آدم جستجو انـد بـا سـؤال ديگـري تـو حاالشو مو سرد كه شرايط حضو اجه سر صداور رووي ديگران، يا كم رو صدا، تعطيـل،ز غيـرز تعطيل يا

و ائ تعطيل از6صبح يا ساعت10مه يا يكي از اعياد، ساعت فات يكي از بعد از ظهر؟ هر انتخابمي اين گزينش .آن ارتباط باشد) Soft Context(زمينه كننده نرم اند تعيينتو ها،

او آشنايي تعريف مي هـا عامل يكي از بانك زي انقالب اسالمي، مدير لين سال پيرو كرد كه دررو در مشهد، براي نشان ضد دادن و را اشرافيت خود، برگزاري جشن عروحيه انقالبي سي دختـرش

��+ /��� ���� ����� ������ ���

رو. در سالن يكي از مساجد بزرگ شهر برگـزار كـرد كـه در د، بسـياري از ميهمانـان عـوز مـو درهـايي درگذشـته هاي آن مسجد را براي شركت در مراسم ختم تازهي فرش گذشته، نشستن بر رو

رو. تجربه كرده بودند چـه شناسـي، اگـر از ديـدگاه ارتبـاط. اجـه شـدند اي مـو تـازهز با تجربه آندو"زمينه ارتباطي سخت" امـا ). همـان سـالن مسـجد، بـا همـان اثـاث(رد ثابـت بـودمو در هرو.ت داشت يكديگر تفاوبا"زمينه ارتباطي نرم" دو اقع نرم در زمينه فراگرد ارتباط بـراي حضـار آنروم به راسم، در ميعنوا زي كه رو همان يك مراسم عرون ي فرش مسجد نشسته سي، چهار زانو بر

به بودند با رو به عنوان شركت زي كه ت نشسته بودند، تفـاو گونه همانكننده در يك مراسم ترحيم. داشتو"هاي ارتباطات واژه فرهنگ كليد" كه آن را متـرادف بـا زمينـه (context)اژه زمينه درباره

مي (Social Context)اجتماعي دو نويسد كه اصطالح مذكومي. داند نيز ر فهوم مجـاومر دارايو اجتماعي كه كنش)1: يكديگر است در شرايط خاص محيطي و فراگرد ارتبـاطي را هاي متقابل

و بسـتان و با آن در حال بگيـر اوو)2. اسـت (interchange)برگرفته و ضـاع ضـعيت تـاريخيـ اجتماعي كه رو ميي سياسي و اعمال خاصي را معني . بخشند دادها

مي كتاب مذكو ور بـار از سـوي اژه ديگري است كه نخسـتين افزايد كه در كنار اين اصطالح،شدبه (M. A. K. Holliday)شناسان انگليسي به نام هاليدي يكي از زبان او معتقـد. كار گرفته

و" تأثيراست كه هر زبان تحت كـار اسـت كـه بـه (Context of situation)" ضـعيتي زمينـهنو.درو مي ـ خانـه، كـالس درس، داخـل هاليدي اين ع از زمينه را بيشتر شامل محـيط فيزيكـي

و ديو استو مي...ي رسانه .(Sullivan, 2001, PP.63-64) داند كه زبان در آن جاري استـدر مقو خود (Intercultural Communication)"فرهنگي ارتباطات ميان"له زمينه ارتباط،

بـه. زيرا در آن شرايط، اثر فرهنگ حاكم بر فضاي ارتبـاط بيشـتر اسـت. دهد را بيشتر نشان ميدو همين دليل در تقسـيم ان فرهنـگ حـاكم، عنـو"زمينـه نـرم"و"زمينـه سـخت"گانـة بنـدي

مي"زمينه نرم" نو. كند را دريافت ازع نرم اين را ارتباطـات ميـان زمينه كه منبعث فرهنگـي اسـتدرح حس كردم كه، در سه فرصت پيشضوو هنگامي به آمده، يكبار بـه نمـاز جماعـت مسـجدي

سو سنگاپو و تو ر، بار ديگر به مسجدي در مادريد هـر سـه. سـتم نـس پيـو مين بار به مسجدي درو خصلت يكسان مو و بـا همـان هر سه مراسم نيز. رد بحث هاليدي را داشت مكان مشابه مشابه

مي صفو چوف سنتي نماز جماعت برگزار ت بود، من ايراني شيعه، كـه بـهن فرهنگ متفاو شد، امات ايستم، در ارتباط با ديگـران، سـه احسـاس متفـاو هنگام نماز در ميان آنان، دست به سينه نمي

ميفرهنگي خود را بيشتر در ارتباطات ميان"زمينه نرم"داشتم زيرا پديدة . كند ظاهر

.5/ #$� :����� �" �? 7� �@��= >"�= >�����A B.5/ ��(�7 /��,

به"زمينه" فرهنگي ارتباطات ميانفرد جاندت، در كتاب عنوان آخرين مؤلفـة فراگـرد ارتبـاط، راو آن را محيط زيستي دانسته كه فراگرد ارتباط و زنـده عنـوان يـك پديـده پـوبه[معرفي آن] يـا در

ميقوو به مي پيوع و شناخت آن به شناخت ارتباط كمك را با چند مثال، مقصوجاندت. كند ندد د خـودمي اضحو و و انتظـارات خاصـيگو تر كرده يد؛ شما براي برقراري ارتباط در يك كليسا داراي معرفت

كم هستيد كه مشابه با يك كافي و يك آسانسونو شاپ . (Jandt, 1995, P.26)ر تنگ نيستر اشخاصي رهنگي، آن را ارتباط ميانف ماس در تعريف مشترك خود از ارتباطات ميانتوو كالي ير(person) مي مي كنندكه خود را از جنبه تعريف تأكيدهاآن. دانند هاي فرهنگي متمايز از يكديگر

با كنند كه چنين احساس تفاو مي تي، صرفا مربوط به مثال احساس يك آسيايي، در برقراري ارتباط زيسـت در ارتبـاط بـا يـكت يك متخصص محيط پايي نيست، بلكه شامل احساس تفاو يك ارو

مي بفروو بساز . (Collier & Thomas, 1988, P.122)دشوش نيزيـت فرهنگـي داند بـا هـومي (people)مردماني فرهنگي را ارتباط ميان جاندت، ارتباط ميان

هو متفاو هو فرهنگي متفاو يت پاره ت، و (P.408 ,1995ت متفاو (Subgroup)هي گرو يت پارهت(Jandt, مي تو"زمينه فراگرد ارتباط نرم"اهيمخو پس هنگامي كه را مجسم كنيم، بايد چند اليه

ك در تو را تصو چو نيم كه هر اليه نامر و پارهن فرهنگ، پاره هايي . گروه را دارد فرهنگ، اصطالحي اسـت كمتـر (membership group)"ه يت گرو عضو"يا"گروه پاره"اصطالح

گرفته در انسان خصلتي است، شكل"گروه پاره". ري است ضيح درباره آن ضرو شناخته شده كه توهو. اي خاص از جوامع معاصر شاغل حرفه از مشاغلي همچون ميهماندار و اپيما، پرستار بيمارستان

مي اين قبيل كه لباس وپو هاي مشابه به اژه شند، مي هاي مشترك برنـد، داراي تعـدادي ارزش كارو نشـريات مشـابه را مـي و حتـي مجـالت ت ين تفـاو جانـدت مهمتـر. اننـد خـو مشترك هستند

مي"فرهنگ پاره"با"گروه پاره" و را در اين ها مستلزم جمعيت زيـادي از افـراد گروهد پارهجو داندـ كه تعدادشان نيـز زيـاد عنوان مثال، دانشجوبه(همانند نيست، يان دانشكده هنر دانشگاه تهران

ـ مثل همه دانشجو ميهي را تشكي گرو ها، پاره يان هنر دانشگاه نيست گروهت با پاره دهند متفاولو الگـوي ارزش رتـا حـاو همچنـين ضـرو ). يان پزشكي همان دانشـگاه دانشجو هـاي رفتـاري هـامي متراكم ـشو شده كه از نسلي به نسل ديگر منتقل و پاره گونهآند فرهنگ اتفاق كه در فرهنگ

ـ نيز نيستند مي هونو( افتد و الگـوا متصل بـه ارزش اپيما، الزامه يك ميهماندار هـاي رفتـاري هـا).اپيما نخواهد بود ميهمانداران هوو بيت دربـاره سـخت23ن گذشته، نويس قرو هاي انديشمندان نظم شته در ميان نو 27زمينـهشد بيت درباره نرم و سخت، اين سـخن يكي از جالب. زمينه ديده ترين مصاديق هر دو زمينه نرم

��� /��� ���� ����� ������ ���

ز كرامات مالف با خرابات«:ديگو حافظ است كه مي و هـر ]/ الف مزن[نشينان هر سخن وقتـي.»نكته، مكاني دارد

و. جاي خاصي دارد"زمان"زمينه، در نرم و گـزينش زمينـه مناسـب در اقع بخشي از شناختتويطوربه. براي ارتباط، زمان است به كه گاهي مسألة مان مناسب براي بيان يـك مطلـب،زجه

ميه شيوبه انداز د بـه ارتباطـات گـزينش زمينـه مناسـب، محـدو. كنده بيان مطلب، اهميت پيداو ميان و در ارتباطات در كـه رالـف لينتـو گونهآن. تر نيز كاربردي حساس دارد سيع فردي نيست نمو دستاو«: نويسدمي"سير تمدن"كتاب و فقيت ردهاي آميز بزرگ، حاصـل همـاهنگي بـا زمـان

و مكان مناسب چنين دشوري پس چرا داو.مكان است ار است؟ دلـيلش ايـن كردن راجع به زماندرهاناست كه بسياري از مكا و در ارتباط با زمان، بايد لحظـة مناسـب را نظـر مشابه يكديگرند،

و نه خيلـي كنـد گرفت، نه خيلي زو و شتاب مناسب را، نه خيلي تند و نه خيلي دير، ن، لينتـو(»دخو نويس قرو در اين ميان، انديشمندان نظم).1378 بـي مفهـوم زمـان را دركن گذشته ايران به

و با ساعت شني آشنايي داشته ميكه چنانآناند، كرده : يـد گـو صائب تبريزي، شاعر قرن يازدهمو من يك غنچه دل دارم غم عالم فراو« را/ ان است » چسان در شيشه ساعت كنم، ريگ بيابـان

توشايد به موله جه به زمان، بيش از ساير مقو همين دليل، تو هاي آن : جه قدما قرار گرفته است رديگوو زمان بايد اندر چنين گفت/ي كاي نامجو،سراينده را گفت):سي فردو:5.ق(هر]ز ديرو[از دي ): خيام:6.ق( گو كه گذشت، خو چه ز دي مگـو، خـو/ش نيست يي، و ش بـاش

ش استخوز كه امروخو): مولوي:7.ق( و اين و/ن جگر شرح اين هجران قت دگر اين زمان بگذار تاصو): نظامي:7.ق( و/اب سخن بر بديهه، نيايد جو به اب قت خودش داد بايدرو شب صحبت، غنيمت): حافظ:8.ق( ما دان كه بعد از ن، بسي ليل بسي گردش كند گردو/ زگار نهار آردو كه تنگ است اينجا، سخن را مجال]/گوو گفت[بند جامي، زبان مقال فرو): جامي:9.ق(وو مجال گفت): حشي بافقيو:10.ق( همـان بـه كـين/ زبـان دركـش حشـي گو تنگ است، گـو

و نصيحت شد[مجلس آخرشد):ري نظيري نيشابو:11.ق(قت فرصت اندازد ها، به نظيـري،] تمامو هر دم صحبتي در كار نيست/ حال خود با او بگو هر نفس بزمي

و): صائب تبريزي:11.ق( خو در چو قت ز احسـان ابـر، دامـن خـود،/ن صدف يش، لب بگشاييد پرگهر كنيد

.5/ #$� :����� �" �? 7� �@��= >"�= >�����A B.5/ ��(�7 /���

رو فرصت): يني عارف قزو:14.ق( بهن بگذريم، نتوچو/ زه منزل شمار صحبت، كز اين دو ان ديگر هم رسيدن

چو/ چو زمانت، چنين زمان داده است):شيجيو نيما:14.ق( ن بر سر زبان داده است؟ زهرو/ بگفت، اندرين نامه حرفيست مبهم): پروين اعتصامي:14.ق( قت پيري نداني كه معنيش جز

(حرف جا دارد(: المثل ضرب + و هـر نكتـه مقـامي دارد) (هر سخن جايي + هـر حرفـي را كـه)زدشو نمي (د هر جا + ودو) (ستيدوري + (خانه، به بازار راست نيابـد سخن) + نصـيحت بـر)

(مالء، فصيحت باشد + (هر سخن را جايگاهي است) + ) هر مقامي را مقالي است)و سخت اهد مربوط به زمينه، تلفيقي از نرم ساير شو و يا متمركز بـر سـخت زمينه زمينـه زمينه

: مانند. استگو):سي فردو:5.ق( به/ هر آبدار سخن بهتر از كار چو بر جايگه، بر برندشخو): جامي:9.ق( غم چه گو/ش باشد كه در كاشانة هم دو همدم، درد دل يند باو شاه نعمت:9.ق( خو):لي اهللا ز در سـفتن/ب در محل گفتن سخن زيبـا كـردن[به بود مـرد را

] اريد مروهو): اهلي شيرازي:10.ق( بگذر ازين خرابه كه جـاي نشسـت/س مكن در عالم خرابه نشستن،

نيست مقام خاص دارد هر كالمي/ كه باشد هر كالمي را مقامي): حشي بافقيو:10.ق(نشـين فـارغ ]/ يـمگو سخن نمي[زنمز پيشت از غم خود دم نمي امرو):ري نظيري نيشابو:11.ق( زنم كه بزم تو بر هم نمي] ده باش آسو[مي):يصائب تبريز:11.ق( كو گهر نشمرده بي/ زبان اينجاته ريزند بر ينـد بـا گـو پرده مـي سخن

اينجا] سنگين[ش گران گوخو): صائب تبريزي:11.ق( خو/ يش بگزز حرف تلخ در اينجا، زبان ، در دهـان]قبر[ابگاه لحد به

مار مخسبو): صائب تبريزي:11.ق( كن صل او صائب، خمودر حريم مجلس حال اسـت اينجـا،/ شي پيشه

و قال نيست] پراكني سخن[جاي قيلخو): صائب تبريزي:11.ق( ن تيـر در بحـر از هدف چـو/يش تا بجا نبود سخن، مگشا لب گفتار

كمان، غافل مشوبي/ هر جا كه سخن كني تو با دقت باش): فرخي يزدي:14.ق( جا نكني هشدار كه اشتباه

��� /��� ���� ����� ������ ���

سومنهيزم

با نويس ايران طي قرو هاي انديشمندان نظمهدر بررسي ديدگا مو14ن گذشته، كه بيت اجه شديمرا از زمينه ارتباطي ديگري سخن گفته سو"اند كه آن سو. نام نهادم"م زمينه م، جايي است زمينه

مي كه در آن جامدات، گياهان، جانو و كائنات با يكديگر ارتباط برقرار و گاه نيـز ران، آسمان كنندو خداو نگاهشان رو مي به عالم غيب و بـه شـو د، فرستنده پيـام بـراي او مـيرو ند نـدرت نيـز نـد

سو. كننده پيام دريافت و هم حقيقي جالب اينجاست كه ارتباط در زمينه . م، هم مجازي استكو ارتباط حقيقي در زمينه سو و اقليت چكي م، از آن عرفاي راستيني است كه به يقين رسيده

هـاآنانـد كـه در انتهـاي فصـل قبـل، بـه دادهي ارتباط را تشـكيل مـي گريزان از جادو گروه از. اشاره شد

من تو سو"صيف مولوي را از آنچه كه مرده زين سو انـدو، زآن سـو«: ام ببينيد گفته"م زمينهگو/ اند زنده و آن طرف "از آن طـرف"د مولـوي جـه مقصـو براي آنكه متو. اند ينده خامش اينجا،: يـد گـو كـنم كـه مـي عه حاضر جاي نگرفته اشـاره مـي يم، به بيت ديگري از او كه در مجمو شو

و غلبه[عاقالن را كرده قهر/ هرجمادي را كند فضلش خبير در شـرح.»]ر كـو[او ضـرير] قدرتو بـا درك سـنت نبـو عرفا با الهـ«: جامع اين بيت چنين گفته شده است و ام از آيـات قرآنـي ي

و مكاشفات رو و اجـزاي جهـان، هـو جـو اند كه جميع مـو اقف شده حاني، بدين دقيقه و دات شـيارسوكه چنان. اند ناطق و السماو تسبح له: آمده است44رة اسراء، آيه در عبالس يهن اتن فو م ضاألر

ا ءشي وو ان من هدمبح حبسالال ي مي(ران تسبيحهم انه كان حليما غفو تفقهو لكن ينـدگو تسبيحدر ند را آسمان خداو و هر آنچه و زمين چيز نيست، مگـر آنكـه بـهو هيچ.ستهاآنهاي هفتگانه،

درهاآنلي شمايان، ستايشو.ل است ستايش او مشغو اوني را » زگـار سـت بردبـار آمـو ابيد، همانـاج 1382 مولوي،( ص1، يـاد كـرده"م زمينـه سـو"مولوي در يازده بيت پراكنده، از اين ). 195،

تو. است و غلغل آنجـا را بشـنو صيه كرده كه به زمينه سوم برو حتي در بيتي از جمـادي،": يـم يمرو عالم جان ] نيايشـگر خـود[ن مسبحچو] ندا خداو["يا"يد بشنوغلغل اجزاي عالم]/يد برو[يد ها

را كرده بي/ اي هر چيز و حيو[تميز ذات و فرشته[و باتميز] انات جمادات، گياهان و جن را]انساننو"+" بيگو/ عي دگر هر يكي تسبيح بر ز"+"خبر يد و، از حال آن، اين تسـبيح آدمي، منكر

اوو آن جماد،/ جماد ."ستاد اندر عبادتو است كه عالوه بر مولوي، انو گونه اين و قاآني از زمينة سـوم اقعـي ري، عطار، سعدي، بيدل

: يندگو سخن ميمي): مولوي:7.ق( و برگ شب، ناساخته ]/ قمري[يد خدا را فاختهگوشكر حتي وقتـي[بر درخت

.5/ #$� :����� �" �? 7� �@��= >"�= >�����A B.5/ ��(�7 /���

+ اش فراهم نيست زي شبانه رو سال(] ميسنگ، بر احمد ميكو/ كند مي + كند ه، يحيي را پيامي (را[ر شـد شـكو]ازآو هـم[ها با تو رسـائلهكو( مقـري اننـد چـو خـو بـا تـو مـي ]/ سپاسـگزاري ن(دو كتاب داو[ر زبو] دهنده تعليم[ + ز هستان/ كاشكي هستي زباني داشتي]) ها، پرده]داتجومو[تا

(برداشتي + هچو) و سنگ كاندر السالم/ر مقامن درخت )مصطفي را كرده ظاهربر/ هر زماني چنار سوي فلك):ري انو:6.ق( ) دارد به مناجات دستهر): سعدي:7.ق( گو/ش است چه بيني در خرو به ذكرش ) شست دلي داند درين معني، كهمو):ري عطار نيشابو:7.ق( ) همه ذكر خدايش، كار بوده است/ دار بوده است ري كه معني چنان[قاآني:13.ق( شوگو] اي خدا): گو يا شوپو/ ييش بگود جماد، اگر گو يا )ييش بياد نبات اگر از آن چـو پنجـة مـردم، شدسـت/ چنار كرد دعا، تـا مگـر بـود سـخنش ): عنصري بلخي:5.ق(

) برگ چنار

س"آيا از ميان عرفا، كه به ميو"موزمينه اند، كسي بوده كه آن را تجربه كرده انديشيده اقعين قلـم در دسـت غـداري چـو«:ر حـالج را نقـل كـردم قبال اين بيت مولوي درباره منصـو. باشد

بر گمان منصوبي/ بود]گر حيله[ او» داري بودر و شايد در چنانآنشايد او يكي از آنان بوده استند غرق بودنـد، او دچـار احسـاس يي خداوگو بود، كه اگر بقيه به تسبيح آن زمينه سوم غرق شدهو فرهنگ معـين، دربـاره. اتهام او نيز همين سخن بود. گفتمي"الحق انا"غرق در خدا شده بود

مياين و بـا شـقاو،آميزي را به سبب تعليمات بدعتو...«:نويسد اتهام چنين تـي دستگير كردندب و.رسانيدندقتله بسيار در اتهامي كه بدو و بيشتر در اذهان مانده، اين است كه حال ارد ساختند

ج 1364معين،(ردآوميبر" اناالحق"جذبه، فرياد ص5، را.)462، دنبـال گونـه ايـن عطار ماجرامي مي رو...]نگفت[الحقهو: فت اناالحق، گفتند بگوگ كند كه جر حـال منصوبنز حسين پس ديگر

مي.آمدند هزار آدمي گردصد. دار كنند را ببردند تا بر ميوآ او چشم گرد و حـق، حـق،«: گفت رد.»! حق، اناالحق

ر حالج، از آنكـه الطير نقل كنم، فهم نيت منصو قبل از آنكه بقيه اين درام سنگين را از منطقمي ضرورا" من خدا هستم= اناالحق"گفته مي و. دانم ري يا مرز ميان تصو اقع در فصوتف ناب

عو نخبگان با تصو مو.ام، شايد در همين فهم باشدف رد، مولوي با مثال بسيار زيبـايي كـه در اينشو ارائه مي .يم دهد، ما را ياري خواهد كرد تا به آن فهم نزديك

ي را در اي آهنـ اگر ميلـهيدگومي. ره آتش در كارگاه آهنگري است مثال مولوي مربوط به كوبه كو آن ره بگذاريم، مي تدريج ميد كه رنگ آن شروشو قدر داغ اي كـه كنـد تـا لحظـهع به تغيير

��� /��� ���� ����� ������ ���

مي شده گداخته تبديل به آهن سرخ و جلوشو اي آنهد كه ديگر رنگ اش بـا آتشـي كـه در ميـانمو جاست كه اگر اين. تي ندارد است، تفاو را خواهـد دي فهيم فرض كنـيم، ايـن احسـاسجو او را

هو داشت كه اگر و يت آهن چه در ن آتشـم، يـد مـن، اكنـو لي اگـر بگـو بودن خود ترديدي ندارد،و آتـش زآتشـي مـي/رنگ آهن، محو رنگ آتش است«:نادرست نگفته است +ش اسـتو الفـد

و طبع آتـش+ پس اناالناراست، الفش بر زبان/ن به سرخي گشت، همچون زركان چو شد زرنگ.»يد او، من آتشم، من آتشمگو/محتشم

صدرو در آن ر حـالج بودنـد كـه اگـر هزار نفر از نزديك، آماده تماشـاي اعـدام منصـوز كههو مي . رفت الحق، بر دار نمي گفت

مي]قبل از اعدام[ گ.انداخت هركس سنگي وقتي شبلي برخالف ديگـران[.لي انداختشبلي،مي كه بر منصو بيكردند ر، سنگ پرتاب مي ضرر، خاك خيس سـاله63كنـد، بايـد مـردي پرتاب

در 309ر در سالـ اعدام منصو بوده باشد در88اجرا شد، شبلي و 334سالگي فات يافـت قمريو خـود نيـز او مردي بود خراساني، فرزندـ مـدتي پدري درباري كه حاجـب بـزرگ خليفـه بـود

در اما بـه يـك.بود تا لقب حاجب برجسته خليفه را گرفت دار ند را عهده فرمانداري دماو اثـر بـارهو به عبادت مشغوف ناب پيدا كرد، مقام اداري را رها نمو جهي كه به تصو تو وقتـي پـدر.ل شـدد

تـدريج در اثـر بسـياريبه.درگذشت، ارثيه هنگفتي را كه نصيبش شده بود در راه خدا هزينه كردو اعمال خارق وا مجاهده ميي را ديو لعاده، مردم و مكرر او را در تيمارسـتان بسـتري انه پنداشتند

شد88. كردند و در بغداد دفن ج 1364معين،( سال عمر كرد ص5، و.)886، اقع شبلي خـود، در: الطير نقل كردم، تكرار كنم اجازه دهيد، آخرين سطري كه از منطق].اي از حالج بود سايه

گ.داختان هركس سنگي مي .حالج آهي كشيد.لي انداختشبلي،گ:گفتند ؟ لي آه كردن، چه معني استاز اين همه سنگ هيچ آه نكردي، از

مياز. رند معذو، دانند نميهاآنهآنك گفت از ميآ او سختم ...بايد انداخت داند كه نمي يد كه اوخورو ...پس دستش جدا كردند ن بسـيار از مـن چرا كردي؟ گفـت خـو ده كرد، گفتند اين آلون ي،

و دانم كه رو رو برفت روخو.ي من از ترس است يم زرد شده، باشد شما پنداريد كه زردي ين درخونهي باشم كه گلگورو ماليدم، تا در چشم شما، سرخ .ن ايشان استي مردان،

رو: گفتند ؟دين سرخ كردي، ساعد چرا آلوي را بخو اگرمو: گفت . سازميضو

و ضو؟ گفتند چهو: گفت !...ن ضو آن درست نيايد اال بخو در عشق دو ركعت است كه

.5/ #$� :����� �" �? 7� �@��= >"�= >�����A B.5/ ��(�7 /��-

و بعضـي سـنگ هـايش بركندنـد، قيـامتي از خلـق برآمـد، بعضـي مـي پس چشم گريسـتندگو. انداختند مي رو پس و سـنگ و بيني ببريدند، در دسـتايزه اي بـا كـوزه عجـو.ان كردنـدشچوآ مي و محكم زنيد، اين حالجك رعنا را با سخن خداي چه كار؟: را ديد گفتن حسين مد زنيد

و و در ميان سـربريدن، تبسـمي كـرد و نماز شام بود كه سرش ببريدند، پس زبانش ببريدند،و مردمان خرو بهـار،(احـد احـد، افرادالـو الوحب: آخر سخن حسين اين بود!...ش كردند جان بداد،

ج 1369 ص2، ،226(.مي دهخدا در معرفي منصو رو دهد كه چگور حالج نشان ي طيفي قـرار گرفتـه نه اين مرد بر

او كه در يك و در سـوي ديگـر طيـف، سوي آن منابعي است كه او را از و حتي خـدا دانسـته لياءو كافر دانسته منابعي كه او را شعبده از هـانحامد غزالي، گفته كه همـه ايـ در اين ميان ابو.اند باز

و اما آنچه مسلم است، او در عهد خليفه مقتـدر مـي. ند بوده است عشق حقيقي او به خداو زيسـتهوو در زير عباسي، بر حكم علماي .بغداد صادر كرده است قت، فرمان اعدام بسيار شنيع او را

سو"ر حالج، احتماال اي آناني كه همچون منصو سو به"م زمينه و يا دش جـوورا تجربه كردهـ فـرول مطرح ساس اصو يقين داشتند، بودند افراد گرفتاري كه برا در شده در باب فرادست دسـت

به خود را اين عصرهم، مستبد"استبداد ايراني"زه حو در صـو بار و از سـر ناچـاري، رتـي مجـازيسو" مي"م زمينه . دادند جاي

آ ودر صفحات قبل، بيتي از قاآني نقل كردم در باب اي[«:بيت چنين بود. اقعين زمينة سومشوگو] خدا گو يا شوپو/ ييش بگود جماد، اگر گو يا ص(»ييش بياد نبات اگر در جايي).31قاآني،

او ديگر، برا و فرو ساس آنچه در فصل و رابطة فرادست ول در باب استبداد ايراني دست گفته شدهم پنداري دروغين سخنو هنجار شدن خدا و شعرا از مقامات كه ران قاآنيعصرشان، سبب شد

و گرفتار نيز جايگاه خداو و بگو ند در زمينه سوم درختان برگ«:يد اقعي را به حاج ميرزا آغاسي دهدشو/ياگو] حاج ميرزا آغاسي[بود به مدح تو و ريگ بيابان ).129ص قاآني،(»ر صف تو جانود به

را ايت دايره اجازه دهيد، به رو برگ درختـان در حـال سـتايش او كه المعارف مصاحب، فرديدو. اند را بيشتر بشناسيم بوده و او در و مربي محمد ليعهدي محمد ران و شاه قاجار، مرشد شـاه بـود

و و با به سلطنت رسيدن خـو، حـاج ميـرزا آغاسـي مـردي، درشـت.ب شـد زارت منصـو ليعهد، بهبي خودخو و مغرو اه، و بيشتر رجال را به زخم زبا تدبير ون سـو چـو. آزرد ن، از خـود مـير بود ارانفو صاحب و ايرو منصبان خوانج ماكو مي او را حامي و يش و بي شمردند، در تهران و اليات رسمي

و كس را مجال شكايت از آنـان نبـود تعدي بسيار به مردم مي امـالك،در دورة صـدارت. كردندگو ان اندو فراو و و مزرعه داشت 1438يند خت بهدر. قريه بي دوره صدارت او حساب، علت مخارج

�� /��� ���� ����� ������ ���

و به دوي از جريان امو سبب عدم اطالع و مملكت به سر حد افـالس رسـيد ر، خزانه . لت تهي شدو ريختن تو از قسمت عمدة خزانه را صرف كندن قنات اي عايـد، نيز چندان بهرههاآنپ كرد كه

ر بار يكي از ظرافان در اين. نشد نگذاشت بـه ملـك شـاه، حـاجي.ا گفته استه اين رباعي جالبتو/ درنگ و دو+ كميو پ، هر بيش صرف قنات را/ ست را از آن آب نمي نه مزرع نه بيضه خصم

بياطالعيبيةدربار.پ غمي از آن تو داري، مملكـتور امـوةحـاج ميـرزا از طـرز ادار تدبيريوو غريب نقل مي فوحاج ميرزا آغاسي. كنند حكايات مضحك و از دست دادنت محمد پس از شاه

و ايرو حمايت فو و در سـالج ماكو و سپس به عتبات رفت ان، به حضرت عبدالعظيم متحصن شدو1265 ). 826ص1ج 1381مصاحب،(فات يافت، در آنجا

در پنج قرن قبل از حضو سو"ر حاج ميرزا آغاسي ساختگي قاآني، معزي دو سلطان،"م زمينهو سلطان خود، سلطانرعص هم و حكـيم سـنايي، سنجر سلجو ملكشاه قي را در آن مكان جاي داد

]ي سـلطان سـنجر[ن فاخته باغ را دعاچو): معزي:6.ق(: نگاه كنيد. شاه را به آنجا فرستاد بهرام+س دعاش را كند آمين طاو/يد گو تو) و ثناي به/ بگشادندهان، زبا]ملكشاه سلطان[بر مدح بلبل

و چكاو سمن +ك به گلستان زار رايگان/]شاه بهرام[ عندليب آمده در مدحت شاه): سنايي:6.ق().)همچو سنايي به سخنسو"اعزام مستبدان به ب همـان مجازي، از سـوي انديشـمندان را بايـد در چـارچو"م زمينه

بيا«:يدگو سخن كانت درباره انسان جستجو كرد كه مي ر طـو همتايي است كـه بـه نسان موجودرو(و در جامعه) از لحاظ جسماني(كامل در طبيعت و سياسـي از لحاظ و) ابط تاريخي، اقتصـادي

و در عين حال براي تمام اين درگيـري) زبان مادري(در زبان در درگير است هـا بنيـاد محكمـيو سامان فعاليت معني مي بخش ص 1385س، دريفو(»يابد ساز خود ،48.(

و جامدات در زم ينة سوم مجازيموجودات

شده در مرحله بـازبيني، اشـعار عاشـقانه بـود كـه بـه ظـاهر اي از اشعار حذف اگرچه بخش عمدهمي"ارتباطي" ه تـوان در انبـو را مـي"زمينه سوم مجـازي"ر شد، اما باز هم بيشترين حضو ديده

و بلبـل اسـت كـه بخشـي از اشعار عاشقانه ارتباطي ديد كه بيشتري ن آن، مربوط به ارتبـاط گـلمي فضاي ارتباط مجازي جانو و گياهان را تشكيل . دهد ران

و ضرب6/10 و جمـادات ها مربوط به ارتباطات انسان با حيو المثل درصد اشعار انات، گياهـاني درصد مربوط به ارتباطات حيـو4/2و) انسان ارتباط انسان با غير( كـديگر، گياهـان بـا انـات بـا

و جامدات با يكديگر حيو و جامدات .بود) انسان انسان با غير غير(انات

.5/ #$� :����� �" �? 7� �@��= >"�= >�����A B.5/ ��(�7 /��*

او ان، پديده ان با حيو تجسم ارتباط حيو به اي است كه ودمنه كليلهصورت نثر در كتابج آن راحونه كتابي كه از نمو. داريم از هاي نادر در و اثـري اسـت كهـن كـه قبـل زه ارتباطات در جهان

و مطالب جديدي نيز به آن افزو اسالم، از زبان سانسكريت به زبان پهلو ان عنـو. ده شـدي ترجمهبسـر دمنه اقتباس شده كه هـر دو در دربـار شـيرو هاي كليله كتاب از اسم فرضي دو شغال به نام

و. اند برده مي هجـري 262سال بعـد، در سـال 120اين كتاب، پس از اسالم، ابتدا به زبان عربيرا. قمري به فارسي ترجمه شد بنابراين كليه شعراي هزار سال گذشته، نسخه فارسي ايـن كتـاب

ص 11/1356ي، غرو( اند در دسترس داشته ص 1381مصاحب،(و)18، ،2259.(ميوهري بر كليل مرو نو دمنه نشان ـ مـي دهد كه ـ بـه هـر دليـل از خـو يسـنده اسـته برخـي

و پديده و ايهام در قالب سخنان جانو اقعي انسان هاي دنياي .ران بيان كند ها با استعارهو هاي بقاي انديشمندان ايرانـي، در شـرايط اسـتبداد بـوده اسـته اصوال استعاره يكي از شيو

نه ديگـري از آن اسـتبدادي دمنه، نمووي به عربي كليله مترجم زبان پهلوشت دردناك آنكه سرنوخو است كه عملكردش را در فصل قبل، درباره رو مو. انديم دكي آبادز رد بحث از اهالي فيرو مترجم

و نام اصلي رو فارس به اش و عربـي، بـا شـغل دليل تسـلط بـه هـر دو زبـان پهلـو زبه بود كه ييو ار حجاجمترجمي، در درب فو ابن اميـه در خراسـان العاده مستبد اعزامي خليفـه بنـيق سف، حاكم

شد مشغو مي.ل كار رو يد كه به فرمان حجاج، بر دستگو تاريخ ب زدنـد كـه زبـه آنقـدر چـو هايبه بعدها انگشت و به همين سبب و دستش لرزان شد شد معرو] لرزان["مقفع"هايش خشكيد .ف

خ شد دمت خليفه عباسي مشغومدتي بعد، به مو.ل رد غضب خليفه نيز قرار گرفت اما از بد حادثه،به. بار جان سالم به در نبردو اين مي هنگاميكه در بصره به سر يه، حـاكم معاو ابن سيله سفيانو برد،و دست شد نشانده خليفه، متهم به ن يند اتهام زندقه، بهانهگومي. ابستگي به زنادقه و اي بيش بـوده

و ور گداخته براي اجراي اعدام، او را مقابل تنو.ي بوده است سبب اصلي، كينه خليفه بر اي بـردهو ابتدا دست و پاهاي و ها و در مقابل ديدگان ر انداختنـد اش داخل تنو زده حشتي را يكايك بريده

). 1674ص،1381مصاحب،(ر افكندند اش را به تنو مانده جثهو در انتها نيز باقي

مي ارتباطات غير :توان به چند دسته تقسيم كرد انساني در زمينه سوم مجازي راارتبـاط.4ارتبـاط جمـادات بـا انسـان،.3ارتباط گياه با انسان،.2ان با انسان، ارتباط حيو.1

با حيو ،ن بـا جامـداتا ارتبـاط حيـو.7ارتباط گياه با گيـاه،.6ان با گياه، ارتباط حيو.5،ان حيوانو.8 و ارتبـاط حيـو.10ارتباط جامـدات بـا جامـدات.9ارتباط جامدات با گياهان انـات، گياهـان

.جامدات با عالم غيب

��+ /��� ���� ����� ������ ���

ح.1 با انسان وانيارتباط

و ضرب88/1 . ان با انسان است ها مربوط به ارتباط حيو المثل درصد اشعاربا):سي فردو:5.ق( ] آشيانه[و كنام] آشيانه[كه اي ديده رنج نشيم/ سامرپوچنين گفت سيمرغ اند از گفتة باستان كه برخو/ز بلبل شنيدم يكي داستان):سي فردو:5.ق(و گلستان درگذشتچو): مولوي:7.ق( ي زان پس زبلبل سرگذشت نشنو/ن كه گل رفت[مولوي:7.ق( يـم، بـاز گـو/ اسـت] كمتر[كهتر اي شه، يك هنركان،: گفت] هدهد به سليمان):

كو بهترين سخن،[ ته، بهتر است گفت كو گو سخن و ] ياست تاهكه): مولوي:7.ق( مي]/ هاي[هي: آن يكي پرسيد اشتر را پي از كجا ] قدمشخو[آئي اي اقبالرو): نظامي:7.ق( دوطنزكنان ز نا گفت صبو/ر بهي آمد ر صبوري مكن ايبي): مولوياز. شمس:7.ق( آو خـود كـه سـو بنال اي بلبل دم/ رديز ديگـر را بـدان نامـة گـل

اني كه هرباريخو نميبي/ داني چه گفت مرا، آن بلبل سحري): سعدي:7.ق( خبري تو خود چه آدمي اي، كز عشقگو/ رسيد گفتة جامي به بلبالن چمن): جامي:9.ق( و جمله، ش شدند زبان نطق ببستندمي): اهلي شيرازي:10.ق( اي، در پي آزار مباش تا درين مرحله/ يندگو دل ميازار، كه مرغان حرمشو): عرفي شيرازي:10.ق( آو/د از نالة بلبل آن دل كه پريشان و در دامنش ي خبـري يز كـه بـا

هستو آب چمن خامش نكرد):ري نظيري نيشابو:11.ق( ست، رمزيم] بلبل[عندليب/ زيركان را دانه

داند از اسرار ما شو):ي بيدل دهلو:12.ق( از/ق قمري هم مشو غافل بيا اي عندليب از چمن دارد خط پشت لب

جو سر يشو لبهم بلبل دستان/ حالتي در باغ او دارم كه با من هر سحر): غي بسطامي فرو:13.ق( داسـتاني سرا،

كند ميگوبه بلبالن ): يني عارف قزو:14.ق( خو/ ييد چمن، از زبان من اب ناز، گلم رفتـه، كـس صـدا به

نكند گو): يني عارف قزو:14.ق( بي/ يند برمن به مرغان چمن زبانيهم قفس تنگ است از

.5/ #$� :����� �" �? 7� �@��= >"�= >�����A B.5/ ��(�7 /��,

طو): فرخي يزدي:14.ق( مباركباد شاهد آئينه دل دانـد كـه جـز تقليـد/ طي در قفس گفتن لفظ نيست

ز): ايرج ميرزا:14.ق( و شرح ماجرا داد/ ماهه فراق چند بلبل باز آمدمي): شيجيو نيما:14.ق( ز كجا ياد مي/ كني اي مرغ در قفس، كني؟ ياد از كدام شاخة شمشاد

رو(: المثل ضرب ()باه گفتند شاهدت كيست، گفت دنبم به چو+ انـد، پاني داده به گرگ گفتند تو رامي. بگريست (دروغ باشدترسم گفتند چرا گريي، گفت + گو) ) اندنخوش خر ياسين به

گ.2 اه با انسانيارتباط

.است انسانبا گياه ها مربوط به ارتباط المثلو ضرب درصد اشعار39/0رو/ حكايت كند نرگس اندر چمن): عنصري بلخي:5.ق( ز خمارز چشم دالرام،ميو): خيام:6.ق( خوساكن،/ گفت ان گل به زبان حال با او خو كه چو من بسي لگد رد اهيگو): سنايي:6.ق( در هر كه زلف يار دارد، چنگ چـو/ يد بنفشه، كي عجب از تعجب، هر زمان ن

ما زند[مولوي:7.ق( و با دست دراز] درختان): مي/ با زبان سبز يند رازگو از ضمير خاكمي): از مولوي. شمس:7.ق( دا، هشـيار گفتم كه درين سـو/ييجو گل گفت مرا نرمي از خار چه

ييجو چه ميدو): سعدي:7.ق( رورو گل ز خجالت به زعفران ماند/ي كردي با تو دعوي به يك دگر رخشو با ياسمن نشين): عبيد زاكاني( مي با ارغو/ با غنچه شو مصاحب و با الله گسار ان طرب كنمنستان پژمردهبو): عرفي شيرازي:10.ق( از ياسمين را خنده بر لـب سـو/ گردد از دل ناشاد زد

فرياد من سو): غي بسطامي فرو:13.ق( كز آتش سـتمت، داغ بـر جگـر/ ختگانت، به الله بايد گفت حديث

دارد آب): شيجيو نيما:14.ق( و نرگس بر جو/ رفتم بسوي نرگس و يكي داد اب پرسيدم ازو صد

با انسان جامداتارتباط.3

و ضرب2/1 . استبا انسان ها مربوط به ارتباط جامدات المثل درصد اشعار

��� /��� ���� ����� ������ ���

مي): خيام:6.ق( چو/ گفت سبو با من بزبان حال تو من تون چوبدم، ن من باشي نيزجمادي با نبي افسانه): مولوي:7.ق( گو/گو هر و كعبه با حاجي، خو نطق اهنو[كلك شهاب هر زماني مسير):ري انو:6.ق( مي خط بر زبـان ]/ كشد راني كه شهاب در آسمان

و] كتابت[رقم پيام] مانند[جه بهگو از هشت] عي سازنو[بربط ): خاقاني:6.ق( و زبان گوگو[!] زيبقش/ است خود ناشنو يد ش يي با

)اند كر آميختهي جمال آن بت نامهربان بگوصفو/ي اي باد صبحدم، خبر دلستان بگو): سعدي:7.ق(بي كلو):ري عطار نيشابو:7.ق( آوخ آو شنو/ از برداشت زبان، هرد خبر داشتكو از او،و): حافظ:8.ق( مي رباب گو/ يندگو چنگ به بانگ بلند هو كه ش به پيغام اهل راز كنيدشمحرم رازي به جهان يافت نشدچو): جامي:9.ق( و/ن مي با كاغذ يمگو خامه، درد دلدو/ سـنبلت]ي بـو[با صبا گفتيم، حرفي از شـميم ): عرفي شيرازي:10.ق( دي در دمـاغ مشـت

مشك ناب انداختيم و): هاللي جغتايي:10.ق( را اي صبا، جهدي كن م تا كي از ديدار گل، محـرو/ بگشا نقاب غنچه

] بلبل[باشد عندليبمي يشهش):ي بيدل دهلو:12.ق( از/ دهدي ساعت خبر از ساز فرصت خودسـران غافـل مباشـيد

ها صداي طاسخو بشنو): غي بسطامي فرو:13.ق( ز سـر كـو/ش گفت به فرهاد كه دم تيشه، چه و رفتن فـا،ي

زنده محال است سو): شيجيو نيما:14.ق( سو هر نگاه من به مـن، بـاه كند دريا هم از انـدومي/ي آشيان يي، فكر

من بيانو/ز پيدا ان مدائن، هنو ايوز): پروين اعتصامي:14.ق( آشكار است بس قصة پنهاندو): پروين اعتصامي:14.ق( خو با وك مو]آه[خ كاو/ قت كار يش پيرزني گفت ز پنبه ريشتنم ي،

شد سفيدآن/ يشي دمي خفت به غاري تيره، درو): پروين اعتصامي:14.ق( اودر گنجـي چنـين خفتن، به

گفت تو): ميرزاده عشقي:14.ق( آب/ اين قصر خراب اي مداين از ز خجلت گردد بايد ايراني

.5/ #$� :����� �" �? 7� �@��= >"�= >�����A B.5/ ��(�7 /���

ح.4 حيارتباط وانيوان با

و88/1 . ان است ان با حيو ها مربوط به ارتباط حيو المثل ضرب درصد اشعارهر): عنصري بلخي:5.ق( هر/ يارانيمدو به باز گفت، سيه زاغ و جـنس مـردو كه غيم، از اصـل

يكديگر ]ن قلموبو[ دراج زير گالن، با تذروچو/ بنالد همي بلبل از شاخ سرو):سي فردو:5.ق(گو): قطران تبريزي:5.ق( رد هر آنچه بلبل گو/ يد كندش قمري يد دهدش سـار هر آنچه قمري

اب جوگو] درنا[كركي آن ): چهري دامغاني منو:5.ق( طـي سـخن هنـديطو/ يد سخن تركي با كركي،

كو[يد به كه مازل گو ] ستان هي در هندو نامرو): مولوي:7.ق( شو/رو:د باه را فرمو شير يك كن[ مر خري را بهر من صياد ] شكاردو كه نبو/ چنين گفت، پيش زغن كركسي): سعدي:7.ق( ز من، تر كسي ربيندچو):ري عطار نيشابو:7.ق( سوبهسر/ بشنيدند حال جمله مرغان ال سر كردند از هدهدشو] كالغ[غراب ): حشي بافقيو:10.ق( گو از سر و كـه اي بـي/ يد به كـركس ق، ده خبـر خيـز

مژدگانيشو): صائب تبريزي:11.ق( كه مرغـان، ايـن سـخن/ر افتاده است در عالم چنان از فكر صائب،

ها دارند با هم در گلستانمو): ايرج ميرزا:14.ق( به فريبش، زبان چرب گشاد/ش افتاد چشم گربه به چشممو): پروين اعتصامي:14.ق( خو اندرز كرد را رچه فرزند آسـا ر، تـن گفت اين بـدان كـه مـو/ يش

دشو نميزخو گفت ماهي): پروين اعتصامي:14.ق( ميكه/ردو ار با ماهي شوخو چه ر اهي ازين دريايكه صـبحدم بـره بفرسـت، ميهمـان/ پيام داد سگ گله را شبي گرگي): پروين اعتصامي:14.ق(

دارم

كو(: المثل ضرب مي زبان خر را (فهمد دكش + و بلبالن خامو) + خـر در عرعـر اسـتش زبـان()) مرغان، مرغان دانند

��� /��� ���� ����� ������ ���

ح.5 گيارتباط اهيوان با

ودرصد48/0 با ها مربوط به ارتباط حيو المثل ضرب اشعار . گياه است ان بر گل نشيند، گشايد زبانچو/ان بخندد همي بلبل از هردو):سي فردو:5.ق(حمريگو/ النهريرا گه كه زند قمري، راه ماوهر): چهري دامغاني منو:5.ق( باده] سرخ[يد به گل

بلبل،بستانمي فرياد همي/ي با گل زرد بلبل به زبان پهلو): خيام:6.ق( خو زند كه رد بايدبگفـتش بسـتگي/ بسـته دهان بگشاده بلبل، گفت غنچه كـاي دهـان ): از مولوي. شمس:7.ق(

بنگر باده آشامي منگر، توو] در پاسخ به مرغ چمن[گل ): حافظ:8.ق( هيچ عاشق، سـخن/لي بخنديد كه از راست نرنجيم

ق نگفت به معشو سختخو): حشي بافقيو:10.ق( يـش كـه ري خـوآو سن به زبانسو/ لهجة اين باغ، چه الفدش با بلبل

اللست از/ نه گفت در حيرتم كه غنچه به بلبل چگو):ري نظيري نيشابو:11.ق( رازي كه باد هم، نشـنيد

زبان ماغ/ اگر معني خامشي گل كند):ي بيدل دهلو:12.ق( نچه تعليم بلبل كندلبگو/ چيني بلبلد گرم سخن ار نبو خار): قاآني:13.ق( سرش گل سرخ فرا در برده چراو بلبل از فيض گل آمو): ايرج ميرزا:14.ق( قو/د رنه نبو خت سخن، و اين همه درل غـزل تعبيـه

منقارش توكه مرا/ بلبل آهسته به گل گفت شبي): پروين اعتصامي:14.ق( تمنايي هست از

گ.6 گيارتباط اهياه با

و78/0 . ها مربوط به ارتباط گياه با گياه است المثل ضرب درصد اشعارو):ري انو:6.ق( در ميـان آمدشـان،/ رسـيدند بـه هـم سـرو] بلنـد بـاال[سـهي دي گل سـرخ

دي بسيار شنوو گفتمي): مولوي:7.ق( و]/ريقم[يد خدا را فاختهگوشكر و[برگ شب، ناساخته بر درخت قتـي حتي

] اش فراهم نيست زي شبانه رو

.5/ #$� :����� �" �? 7� �@��= >"�= >�����A B.5/ ��(�7 /���

را): از مولوي. شمس:7.ق( سبزه سخن فهم كرد، گفت كـه/ نرگس در ماجرا، چشمك زد سبزه فرمان ترا

گوسو): از مولوي. شمس:7.ق( كز/ يد، هر چند بسته چشمي سن به غنچه چشمت گشاده گردد، دي بخت در مزي

جو):اهلي شيرازي:10.ق( و اي نخل ن سبزه مكـن زبـان درازي،چو/ خار ان، درين چمن با گل زنهار

گفت ابر كه گل، شمع شبستان مـن/ گل گفت به باغ، ابر مهمان من است): شيجيو نيما:14.ق( است

و به الله نرگس مخمو): پروين اعتصامي:14.ق( كه هر كه در صف باغ است،/ قت سحرر گفت، صاحب هنريست

رو): پروين اعتصامي:14.ق( تو/ز طعنه زد به پياز سير، يك بد كه ئيبو مسكين، چقدر

ح.7 وانات با جامداتيارتباط

و18/0 . انات با جامدات استط به ارتباط حيو ها مربو المثل ضرب درصد اشعار[خيام:6.ق( ك] مرغي ): بانـگ كـو/سس افسـو همي گفت كه افسـو]سو جمجمه كيكاو[له با

كوو] زنگ شترها[ها جرس ]) طبل[س كجا نالة انه با شمع گفت شنيدم كه پرو/ شبي ياد دارم كه چشمم نخفت): سعدي:7.ق(مي): عرفي شيرازي:10.ق( ز هر بادي، هزاران راز و/ فهمد دل بلبل ة گـل عشـو نپنداري كه ناز

كند كاري ميرو): پروين اعتصامي:14.ق( مي در آن ساعت كه چشم مي/ خفتز گفت شنيدم ذره با خفاش

گ.8 اهانيارتباط جامدات با

و21/0 .ط به ارتباط جامدات با گياهان است ها مربو المثل ضرب درصد اشعارو): از مولوي. شمس:7.ق( گ آمد بهار و/لگفت به نرگس به خنده روروتو چشم من ي شن بـه

زشت زاغو): از مولوي. شمس:7.ق( بـاد بهـاري كنـد، گرچـه تـو/ زي باد گفـت گفت درختي به باد، چند

اي پژمرده

��� /��� ���� ����� ������ ���

ازينجا، كه خمش برو/ دفع بلبل] سرزنش[پي ناز گفت گلبن، به عتاب ): از مولوي. شمس:7.ق( سر شاخ را شكستي

و باريد ابر بر گل پژمرده): اعتصاميپروين:14.ق( گو/ گفت اي تو كز قطره بهر يزه ساختمآوشمي/ به ماه دي، گلستان گفت با برف): پروين اعتصامي:14.ق( گذاري كه ما را چند حيرانمي/ به دامان گلستاني شبانگاه): پروين اعتصامي:14.ق( كرد بلبل راز با ماه چنين

با جامدات ارتباط جامدات.9

و63/0 .ط به ارتباط جامدات با جامدات است ها مربو المثل ضرب درصد اشعارگو): مولوي:7.ق( تو/ يد زمين را مرحبا آسمان چو با و أم ربا آهنن آهنچو): از مولوي. شمس:7.ق( و/ من بشكنم دانه شيرين به سنگ، گفت و مغز نمايم اي چـو ليك،

بشكني تونونو): حشي بافقيو:10.ق( گفـت بـا] عـي سـازنو[ن سخن در پرده قانو/ا كردند آهنگ اسازان،

]عي سازنو[چنگ مي):ي بيدل دهلو:12.ق( هـا گـرد سـر كه با اين سركشي/ يد به زلف فتنه پيرايتگو زبان شانه

گرديدنت نازمرو): قاآني:13.ق( ز پاي ملك را منم خجسته ركاب كه باد/ تفاخر، هالل گفت به چرخي شبيگو): ايرج ميرزا:14.ق( ازنو خجسته بادا ميالد شاه بنده/ يد ناهيد از پي تبريكز چرخرو): شيجيو نيما:14.ق( ؟، حبـابي غـره چـه شـو ]/ سـرزنش[ي عتـاب دريا به حباب گفتش از

اب گفتش به جوچهوخ فلك چه كجرو كاو/اي اي گفت شانه قت سحر، به آينهو): اعتصاميين پرو:14.ق( گيتي

ست تندخوو): پروين اعتصامي:14.ق( ورو/ قت پختن از ماشي عدسي گفت، اين چه كسي استي پيچيدسو در دست بانو): پروين اعتصامي:14.ق( بي/ زني يي، به نخي گفت و كاي هرزه گرد پـا،بي سر

كني چه ميرو): پروين اعتصامي:14.ق( تو/ز نبرد گفت تيري با كمان، كردي كس نكرد كاين ستمكاري

.5/ #$� :����� �" �? 7� �@��= >"�= >�����A B.5/ ��(�7 /��-

بي/ شبي به مردمك چشم، طعنه زد مژگان): پروين اعتصامي:14.ق( سبب از بهر خلـق كه چند شيدن كو

خو): پروين اعتصامي:14.ق( از بـيكه/ت به نخو] سطل[ي يش، دلو سخن گفت با مـن، كـس، شيده آبي چه ننو

كـه از مـالل نمـردي، چـه/ به كنج مطبخ تاريك، تابه گفت به ديگ): پروين اعتصامي:14.ق(بو خيره دي سر

و[با زبان حال، زر ): مولوي:7.ق( كهگو] اقعي طالي تـا برآيـد] طالي تقلبي[ر اي مزو/ باش: يدز فاش رو

ح.10 گيارتباط غاهيوانات، و جامدات با عالم بيان

و06/0 وط به ارتباط جانو ها مربو المثل ضرب درصد اشعار و ران يـا عـالم غيـب جامدات بـا خـدا.است

مي): مولوي:7.ق( سـت اي مجيـب كـه اعتمـاد رزق، برتـو ]/ بلبـل[يد خـدا را عنـدليبگو حمد]كننده اجابت[ز غيـرت،/ كين تاب كيست بـر مـن عرش از خداي پرسد، ): از مولوي. شمس:7.ق( فرمايـدش

كين تاب را نداني

ا غيرانيفراگرد ارتباط انسان و با عالم بيبا خدا

مو در مجمو و 228رد بررسي، عه و مربو المثل ضرب10 بيت شعر يا عالمط به ارتباط انسان با خدابه.د غيب بو ، پـس از آن دعـا)درصـد41/2(طـور عـام بيشترين آن ارسال پيام از انسان به خدا

امـا.ط به دريافت پيام از خداست درصد، مربو28/1،سوآندرو) درصد27/0(ذكر) درصد98/0(مي در بسياري از مو و ارد، اين ارتباط در سپهري اقعي اسـت يـا گذرد كه مشخص نيست آيا زمينه

و مجازي؟ او وج چنين يوكه نانچآن.د داردجو ضعي در اشعار حافظ و نيما شيج نيز به صدا درآمدهو جـام/ دروغيسـتو] مكـر[ايـن چـه كيـد! حافظـا«: شـتنو در اعتراض به او كـز زبـان مـي

ص(؟»ست ساقي .)55نيما،و توان به دو شاخه تقسيم كرد الف ارتباط انسان با عالم غيب را مي ـ ارتبـاط انسـان بـا خـدا

.غيبـ ارتباط انسان با عالمب

�� /��� ���� ����� ������ ���

ارتباط انسان با خدا- الف

ـ دريافت2ـ ارسال پيام از انسان به خدا،1: نه در ابيات آمده است ارتباط انسان با خدا، به سه گوو ) ارسال، دريافت(ـ ارتباط3 پيام از خدا

پ1 ام از انسان به خدايـ ارسال

سو):سي فردو:5.ق( رو پس آنگه د/يي آسمان كرد ير راستگو ادگر داوكه ايتو):ري انو:6.ق( چو/ گسسته باد يارب حكم وار علت ] هستيتو[چرايي نييايا):ري انو:6.ق( بي رب، اين آخر اين را اثري بايستي/ فايده چيست ربودو): معزي:6.ق( جو قت نيمش تو شب، پيش خدا از و/ر ن افـزو فريـاد از تـو صد هزار افغـان

ام كردهتو): سنايي:6.ق( تو/ر ناشده مصو] ندا خداو[ اي ذات ر كرده عقل باو اثباتتو/ هاي دقيق ياد ده ما را سخن): مولوي:7.ق( آو كه ]ند خداو[رد آن، اي رفيق را رحمتو): نظامي:7.ق( د بنده را از خدا، ناگزيربو/ يي بنده را دستگير خدايارس خداو): باباطاهر:5.ق( بيتو/ ندا به فرياد دلم مو يار بي كسان، كس ماندهو خداو): باباطاهر:5.ق( ما بگذر، شتر ديدي، نديديز]/ امام12[چهارت ندا به حق هشتتويا):مولوياز.شمس:7.ق( ده رب دهي جگرخو يك دلبر بدخو/ يكي يار جفاكارش ارشتويا): سعدي:7.ق( پنهـانيو آنچه هست از نظر علم تـو/ ايم رب از نيست به هست آمدة صنع

نيست يايا):ري عطار نيشابو:7.ق( ز منرب رب آگاهي شب/ هاي من حاضري در نالة هايجو): حافظ:8.ق( قو كه درو/ هر دارد يا رب آئينة حسن تو، چه د نبو تأثيرت آه مرا،و نعمتشاه:9.ق( بو):لي اهللا دو سخن ما همه و/ستد با و كه سميع اوگو بصير ست ياكش خدايا، پرده): حشي بافقيو:10.ق( كش زبان حرف/ اي بر عيب من گيران در دهنويا): عرفي شيرازي:10.ق( و در كشو/ فا را كه اين متاع رب كجا بريم كنند د، خريدش نميجورمن): جغتايي هاللي:10.ق( و/ الهي، گر سيه شد نامة من خطا افتاد، خط خامةبو/ن هستي رب چه سحر است افسويا):ي بيدل دهلو:12.ق( دن كس نيست آگاه از هيچتويا): غي بسطامي فرو:13.ق( و رب ما اثري در يا/نهر ندارد ما لرزه در عرش فتاد از اثر رب

.5/ #$� :����� �" �? 7� �@��= >"�= >�����A B.5/ ��(�7 /��*

روربيا): قاآني:13.ق( خو/ي داده كه اينك به چشمشان چه و از خار از خاك كمترم ارتربو): يني عارف قزو:14.ق( در آسمان به هـدف، تيـر يـك دعـا/ د، زين ميانه چرا اگر به حرف اثر

نرسد توو/ش فرياد شنو، نيست خدايا در شهرگو): فرخي يزدي:14.ق( كس نيسـت كـه رنه از دست

فرياد نداشتپوچو): الشعرا بهار ملك:14.ق( حقن وو/ گذاري آنگاه زش شو اپس نگر ز بيم، لرزانتو من اين/ خدايا تا به كي ساكت نشينم): ايرج ميرزا:14.ق( بينم ها جمله از چشمو رب آن ده كه ياويا/اه بر در خود مرانم از درخو): شيجيو نيما:14.ق( پناهر استتوچو/ بانگ برزد، كاي خداي دادگر): ين اعتصامي پرو:14.ق( در[داند مگر دانايي، نمين ابهـام

]د از باز كردن گره دانايي خدا در مقصو

)يارب از مادر گيتي، به چه طالع زادم؟(: المثل ضرب

در2 پيـ ام از خدا به انسانيافت

خو/ش گه، خجسته سرو بيامد همان):سي فردو:5.ق( گو به ش بي، يكي راز گفتش بهتو): خسرو ناصر:5.ق( كه[ ند ازيراك شمرده است خداو دم بر فرداش به هر دم زدني با تـو]/ زيرا

شمار استو): خيام:6.ق( چو كاحو/ي كس نامد از آن جهان كه پرسم از شد ال مسافران دنيا نو بشنو] خدا[ال خرد اقو):ري انو:6.ق( رو/ راز بداندد و]ا شـنو[ي يقين شـد كـه سميعسـت زين

] بينا[بصيرستاب حـق جـو]29ره سـو33از آيه(]نترس[تخفال/ هرچه يارب نداي حق راندم): خاقاني:6.ق(

من رانده استبوخو): مولوي:7.ق( ز سر تا پاي باشد پايداركو/ هاي كردگارد پيغامشگوصوبدان ): نظامي:7.ق( مي]/ اهيگو[ايي رت كه دل دادش داد از الهام خدايي خبربو): سعدي:7.ق( و درين ه الصلو درآمد به عيسي عليه/ الصفات حي از جليلدگر): عراقي:7.ق( گو چه عجب آيد از سر غيب، اين كلمه/ش جان همه بهدو/ گفتغيبم به مژده]ازآو[ساقي بيا كه هاتف ): حافظ:8.ق( مي با درد صبر كن كه فرستمتا

��+ /��� ���� ����� ������ ���

شش نامحرم نباشد، جاي پيغام سروگو/ي تا نگردي آشنا، زين پرده، رمزي نشنو): حافظ:8.ق(و شاه نعمت:9.ق( خو):لي اهللا مي از خداي اوتو/ يم سخنگو يش من از بشنو، نه از گفتارتو اهلي، چو ): اهلي شيرازي:10.ق( تو/ شد از نخست] سرزنش[مالمت قسمت هـم، بـه راضي

ز نخست باش قسمت روناگو/ هرگز نگفت] فرشته[آن چه گفت ايزد به آدم، با ملك):ري نظيري نيشابو:11.ق( قابلش

نباشد محرم اسرار عشق ز درگاه كبريادو): قاآني:13.ق( كاي بنده، كبر بهتر ازين عجز با ريا/ شم ندا رسيد نااميد كامدم اي مرد، مشو/ هاتفي از غيب، به دادش رسيد): ايرج ميرزا:14.ق(و): شيجيو نيما:14.ق( منتو/ بگفت آفريننده بخنديد حرف]ي ميرداماد عصر صفو[به اين بندة

بو نزن، او يدمها زد كه نفهم د، حرف در آن عالم هم، زنده كه مادر است اين، دلش آزار مده/ في گفت كه ابرام بنههات): الشعرا بهار ملك:14.ق(

در(ـ ارتباط3 ـ خدا)افتيارسال، انسان

چو:سي فردو:5.ق( شد به فرمان يزدان شد/ اين گفته نيايش همانگه، پذيرفتهشو نعمت افزو/ نعمت بسيار داري، شكر ازان بسيارتر): چهري دامغاني منو:5.ق( او نتر د آن را كـه

د شاكر شوبو): مولوي:7.ق( ل خداست آن كژي لفظ، مقبو/ د، معنيت راست گر حديثت كژمي صحبت حق خمودر):مولوياز شمس:7.ق( بوش وبي/د بايد و چشم بايـدش مـي گـو زبان

د بوو): حافظ:8.ق( ،]قر معشـو منظـو[كريم] نزديكي[در حضرت/ زبان سؤال نيست ارباب حاجتيم

چه حاجت است؟] اهشخو[تمناخو): جامي:9.ق( را/ش زمزمه، شد بهر تلقين همـه هر حرف از آن سـر ازل را ترجمـه، راز ابـد

ترجمانو شاه نعمت:9.ق( ز اب خود شنيدم باز امروجو/ندز گفتم اي خداو بسي ديرو):لي اهللاسو): اهلي شيرازي:10.ق( رو قبلـة مقصـو/ردآو مـيرود،ي قبلة مقصـو هر كه او سـود هـم، ي

ردآو مي

.5/ #$� :����� �" �? 7� �@��= >"�= >�����A B.5/ ��(�7 /��,

نه هركس راست راز همزباني/ صحبت با حبيب افتد نهاني چو ): حشي بافقيو:10.ق(وشگو):ري نظيري نيشابو:11.ق( يـا روزنـي نيسـت گـو/ رب ياربم كاري نكـرديا ها كر گشترا] آسمان[ده اندواين سقف قير] پنجره[خو زان نمي): صائب تبريزي:11.ق( بـرد، گـر زيم را مـيرو/ اهش كه اين چرخ خسيس بندم لب

دهن بيند مرا بيحرف ايمان هركجا، پا تـا بـه/ر يزدان هر مكان، سرتابه پا هستيم چشمنو): فرخي يزدي:14.ق(

ما سر گو شيمو كـه حـق، حـاك] قيامت[ان در آن ديو): ين اعتصامي پرو:14.ق( وم شـد / زبـان شـاهد دسـت

بو نخو و اهد را بها، چيره د، بازار زبانيو): ين اعتصامي پرو:14.ق( از پا، بالش از زير سرم] كفش[زهمو/ بسترم اي خدا، بردند فرش+د خدا از دهنت بشنو( و() مي خدا ()پرسد كيستي دهد، نمي قتي ي، كـن تـا كاهـل نشـو كسـب+

)ي اه، تا كافر نشوخوزي از خدا رو

غ–ب بيارتباط انسان با هاتف

دوز هيچو«: رش، انتظار ارتباط با غيب را مطرح كرده است خيام، در يكي از ابيات مشهو كسي نيزو/د شم نشنو گو بو كاين آمدن ايـن پيـام دهـد كـه بررسي اشـعار نشـان مـي»د رفتنم از بهر چهو ان، فلك، حضرت عيسي، پير مي فرواند از هاتف غيب، آسمتو مي .باشد...ش

او همنشينان نشنو): مولوي:7.ق( جـان كـو] حالبهشخو[اي خنك/د بشنو] انساني خاص[ ند،كه[ ]د ات غيب را بشنو اصو[د به غيبش بگرو] آنكس دلش دادي كه يابي كامراني/ش آسماني گهي فرخ سرو): نظامي:7.ق(آو): سعدي:7.ق( بخت مبارك نهاد كه اي نيك/ از داد يكي هاتف از غيبش،تو): اهلي شيرازي:10.ق( خو گمان مبر كه فلك، با شد راست كه در طبيعـت او، غيـر كـج/ اهد

نهادي نيست خو): صائب تبريزي:11.ق( ز درد سخن، و صائب، مرا كو عيسيي كه چـارة درد/ اب نيستخو رد

سخن كند گو): قاآني:13.ق( و/ش از هاتف غيبم سحرگه اين ندا آمد به و قت عشرت جان كه جشن بخش

فزا آمد جان

�-� /��� ���� ����� ������ ���

گو): قاآني:13.ق( ز هاتف غيبش دل اين مژده رسد به زند شهريار امرو كه گشت شير خداو/امگو سرو): قاآني:13.ق( گوش غيبم دو/ش پنهاني يد به ز خـو]ام هاي عـو آدم[نان كه جهل شـتر

ناني علم يودو): يني عارف قزو:14.ق( مي پيام، هو بنو/ش آمد فرو شم از پير ش آمدش باده، كه يك ملتي به

سخن آخر

اي دووجهـي كـه انديشمندان معاصر ايران بر اين اعتقادند كه تقليد دوگانه مـا از پديـده برخي ازو وجه ديگر تقليد از گذشته بوده، سبب شده كه ما موجـودي شـويم وجهي از آن پيروي از غرب

"گ ص 1379طباطبايي،("ل ماندهپاي در اما تحقيق حاضر، بـه ايـن نتيجـه رسـيد كـه) 289،و بـا تركيبي صورت ايراني به و تمدن و حاوي سهمي از ذخيره اطالعات جامعه از فرديت خويش

در گـل نمانـد، بلكـه آموخـت كـهـاما تلخـاي هوشمندانه خود، به گونهيه جمعاتكاء به حافظـ بي ـ از آب بيرون كشد چگونه گليم خود را . توجه به گليم ديگران

ـ نابسـامان تـاريخ داد دورهمي حاضر به شواهدي دست يافت كه نشان يقتحق هـاي سـاماندر ايـن. است"اي ارتباط انگاره مدل هشت"گيري ها شكل ايران پيامدهايي داشته كه يكي از آن

"خـودي غيـرـخـودي"،"بـاطنـ ظـاهر"اي از تداخل سه طيف گر، با تعيين نقطه مدل ارتباطدو بـا حضـور لحظـه"غيرسـكوتـ سكوت"و "پنداشـتي فرادسـت"و ايسـتگاه اي در يكـي ازبر"پنداشتي فرودست"و و مي شيوه ارتباطي خود را مشخص . كند اساس آن عمل

به يكي از نتايج پيروي از اين مدل و نخبگان بود، كـه كـار بـه طوري ايجاد فاصله ميان عواماز دانستند، به عوام بـي صحبتي نمي آنجا كشيد كه انديشمندان، عوام را اليق هم و حتـي اعتمـاد

و ميان و دلسوزي براي مردم سرگردان شـدند آنان در هراس برخـي از نخبگـان. بريدن از مردمو مسكويه نظام هايي را براي مدينه فاضله پيشـنهاد كردنـد كـه نگـاه بـه آن نشـان مانند فارابي

حد مي و فضا براي تثبيت ارتباط عمـودي مسـاعد دهد كه تا چه . بـوده اسـت ارتباط افقي، غايبمي انگاره كننده مدل هشت وضعيتي كه خود تثبيت از. شده اسـت اي ارتباطي برخـي نيـز بـا فـرار

در"گريزي صوفيانه نفس" صحنه، به و با استقرار 44كـه منشـأ آن آيـه زمينـه سـوم دست زدهو خواص شدند .سورة اسراء است، گريزان از عوام

�-� /��� ���� ����� ������ ���

هـاي به تقليد از نخبگان، با انتخاب يكـي از نقـش يتياقل. يم شدندتقسنيز به دو دسته عواماي گونـه بـهــ"گريـزي صـوفيانه نفس"نهـ"گريزي صوفيانه دنيا"و"گريزي صوفيانه ارتباط"

ومجاز دري به زمينه سوم پناه برده . مانـدگي را از خـود دور كردنـدلگـ از اين طريـق احسـاساز"گليم"تالش براي بيرون كشيدنبه هاي پراكنده، فقط صورت ذره اكثريت نيز به فردي خـود

ديگي كه بـراي"كه المثل دردناكي معتقد شدندو حتي برخي از آنان به چنين ضربمشغول آب ."سگ توش بجوشه من نجوشه، سر

پايان ..........

هاپيوست

و ضرب-1شمارهل جدو مو هاي ارتباطي در نمو المثل سهم هر يك از چهار دسته اصلي اشعار رد نه بررسي

عضو مو جمعها المثل ضرب شعرها

درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد

و-1 5013533/40/-10452/38308 عناصر ارتباط فراگرد7566/272124/349689/28 هنجارهاي ارتباطي-25459/19417/65865/17هاي ارتباطزهحو-33933/14559/84483/13هاي ارتباطنهگو-4

100 6161003355 100 2739 جمع كل

95/99، سطح اطمينان3درجه آزادي-84=ير اسكو كاي

و ضرب-2ل شماره جدو ي هنجارهاي ارتباطي هاي ارتباطي حاو المثل سهم اشعار

عضو مو جمعها المثل ضرب شعرها

درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد

27/46323/1018037/5 117 اي پيام هايي درباره محتو صيهتو-1ــو-2 ــيهت وص ــرار ــاره تك ــايي درب ه

ييگو كم45 64/12025/36594/1

عرفاني برايت غيرصيه به سكوتو-3 اجتناب از خطر

91 32/34414/713502/4

عرفـانيت غيـرصـيه بـه سـكوتو-4 داليل ديگر به

300 95/105609/935661/1

14633/5232/014841/4ت عرفانيصيه به سكوتو-53010/1714/13710/1تسكوصيه به اجتناب ازتو-62799/02025/34740/1جاي سخنصيه به عمل، بهتو-7

7566/272124/349689/28هنجارهاي ارتباطيجمع

100 6161003355 100 2739له مقو19جمع

95/99، سطح اطمينان6درجه آزادي-87=ير اسكو كاي

�- /��� ���� ����� ������ ���

و ضرب-3ل شماره جدو تو هاي ارتباطي حاو المثل سهم اشعار وي حو صيف هاي مختلـفزه تبيين ارتباط

عضو مو جمعها المثل ضرب شعرها

درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد

و-1 12660/42738/415356/4رسانهشبكه اجتماعيارتباط انسان با خدا يا عالم-2

غيب228 32/81062/123809/7

11209/4465/011646/3انسانارتباط انسان با غير-37988/2000/07935/2انسانانسان با غيرارتباط غير-4

5459/19417/65865/17هاي ارتباطزهجمع حو

100 1003355 616 100 2739له مقو19جمع

95/99، سطح اطمينان3درجه آزادي-38=ير اسكو كاي

و ضرب-4ل شماره جدو تو هاي ارتباطي حاو المثل سهم اشعار وي گو صيف هـاي مختلـف نـه تبيين ارتباط

عضو مو جمعها المثل ضرب شعرها

درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد

وتو-1 خو صيف 5812/2116/05976/1د تبيين ارتباط با

98/33701/614635/4 109 ارتباطات غيركالمي-2

25/81776/224324/7 226دي ارتباط عمو-3

گو جمع تو 3/14559/84483/13 393 هاي ارتباطنه صيف

100 1003355 100616 2739له مقو19جمع

95/99، سطح اطمينان2درجه آزادي-36=ير اسكو كاي

</5(A ��/�-*

و-5ل شماره جدو تو سهم اشعار مدح خصايص ارتباطي از منظـو ت، بـه صيه به سكو اشعار ر اجتنـاب.نابسامان ايرانـسامانبهايره خطر در دو

هاي تاريخيره دو

به اشعار تو ت براي سكو صيه اجتناب از خطر

اشعار مدح خصايص ارتباطيو دستي پذيرش فرو فرادست

درصد تعداد درصد تعداد

400/0477/1ره بسامان قرندو-15549/59836/43بسامان قرنره نادو-26879/85012/22بسامان قرنره نادو-371548/161752/7بسامان قرنره نادو-48000/0998/3ره بسامان قرندو-59220/2288/0ره بسامان قرندو-610659/6854/3ره نا بسامان قرندو-7113656/39288/0دورهنا بسامان قرن-812659/6144/0ره نا بسامان قرندو-9

13000/01564/6ره بسامان قرندو-1029/142085/8 1413بسامان قرنرهدو-11

91100226100عــجم

به بيت شعر ارتباطي مربو 2739از-1ضيح تو صـيه بـهط بـه تـو درصـد مربـو3/3شـعر91قرن،11طو سكو از خطر بو درصد مربو3/8 ت، براي اجتناب درصـد4/88. ده اسـتط به مداحي خصايص فرادست

بوله به مقوط بقيه اشعار ارتباطي مربو مو هاي ديگري .ع مقاله حاضر خارج استضو ده كه از

دو-2ضيح تو هر قرن از دوره سهم اشعار مدح در بوره هاي نابسامان چهار برابر سـهم هـر(ده هاي سامانو9/13قرن نابسامان توو) درصد3/3بسامان درصد ازت مربـو صيه به سـكو سهم اشعار ط بـه اجتنـاب

د دوخطر بورهر و1/16سهم هر قرن نابسـامان(ده است هاي نابسامان پنج برابر بسامان بسـامان درصـد.)درصد2/3

�-+ /��� ���� ����� ������ ���

و ضرب-6ل شماره جدو تو هاي ارتباطي حاو المثل سهم اشعار و تبيـين فراگـرد ارتبـاطي و صيفآن عناصر تشكيل دهنده

عضو مو جمعها المثل ضرب شعرها

درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد

وتو-1 وصيف هاييژگيتبيين فراگرد ارتباط

53 94/13103/58450/2

وتو-2 54/20 66/1817890/28689 511تبيين عناصر ارتباطصيف

وتو-3 66/7 51/82490/3257 233اع معنيتبيين انوصيف

وتو-4 34/21295/17627/2 64اع زمينه ارتباطتبيين انوصيف

وتو-5 36/7 72/66323/10247 184قدرت ارتباطصيف ارزش

ولهجمع مقو عناصرهاي فراگرد ارتباط

1045 2/38308-/501353 3/40

3355100 616100 100 2739له مقو19جمع

مو جدو اطالعات مندرج در اين: ضيح تو از صرفا بـراي ارائـه اطالعـاتوع كتاب حاضر استضول خارجمو نمو 3355كامل آو نه شد رد بررسي .رده

N&�� !���

وآگـ .فرانكلين: ر، تهرانپو حسين آريان اقتباس امير. شناسي زمينه جامعه) 1342(كف نيم برن

انتشارات گنجينه: تهران. ين اعتصامي ان پرو ديو) 1375(ين اعتصامي، پروـ

صفيعليشاه: تهران. حسن لطفي ترجمه محمد. انينقو) 1354(ن افالطوـ

(ري، محمد اقبال الهوـ : تهـران.ر پـو حسين آريان ترجمه دكتر امير. سير فلسفه در ايران)1354.اي مؤسسه فرهنگي منطقه

وآگـ .فرانكلين: ر، تهرانپو حسين آريان اقتباس امير. شناسي زمينه جامعه) 1342(كف نيم برن

سسه انتشارات نگاهمو: تهران.ري ان انو ديو) 1376(ري انوـ

او) 1363(س، آدام لئاريواوـ و. س، بخش ايران لئاريو سفرنامه آدام اشـيحو ترجمه از متن آلمانيارابتك: تهران.ش از احمد بهپو

و تحقيق در احـو) 1353(ب جعفر محجو محمد: ايرج ميرزاـ اشـعار ايـرج ميـرزا، ال، آثـار، افكـارو او خاندان چاپخانه رشيديه: تهران. نياكان

)3(انتشارات ارمغان: تهران. ان باباطاهر عريان ديو) 1384(اي، حسين الهي قمشه: باباطاهرـ

تيمو باتوـ (پي.ر، و) 1369. دانشگاه تهران: تهران. ترجمه عليرضا طيب. امعهج نخبگان

رو بركوـ ولوو.دي ي، آندرو، آر ين . مـي عمو- فردي: مديريت ارتباطات) 1378(ينلوو. دارلينگ هاي فرهنگيهش دفتر پژو: تهران

� � /��� ���� ����� ������ ���

نشر آزاد مهر: رامسر. الشعرا بهار ان ملك ديو) 1382(بهار، محمدتقيـ

او(شناسي سبك)1369(تقي بهار، محمدـ دو جلد سو ل، و كبير امير: تهران).مم

نشر سيماي دانش: تهران.ي ان بيدل دهلو ديو) 1384(اهللا خليلي، خليل: بيدلـ

و) 1381(من، ويليامبيـ ذو زبان، منزلت مقدم، نشر ني، قدار قدرت در ايران، ترجمه رضا

اشراقي: تهران. تاريخ ايرانژيلونو كرو) 1350(الدين پازارگاد، بهاءـ

دو(ـ و هشگاه علو تهران پژو)م چاپ .مطالعات فرهنگيم انساني

نو ترجمه ابو. رنيه سفرنامه تاو) 1363(رنيه، ژان باپتيست تاوـ و: اصفهان.ري تراب سنائي تاييد

نو ترجمه ابو. رنيه سفرنامه تاو) 1363(رنيه، ژان باپتيست تاوـ و: اصفهان.ري تراب سنائي تاييد

نو) 1362(ر ت، منصو ثروـ جو تحريري كبير امير: تهران. يني از تاريخ جهانگشاي

ب دفتر نشر ميراث مكتو: تهران. ان جامي ديو) 1378(خان زاد، اعال افصح: جاميـ

جابي) تاريخبي(علي محمد زاده، سيد جمالـ

خو:انتهر. ان حافظ ديو) 1362(يز ناتل خانلري، پرو: حافظـ ارزمي انتشارات

زو: تهران. اني ان خاقاني شرو ديو) 1378(سجادي، ضياءالدين: خاقانيـ ار انتشارات

وتو ترجمه،) 1374(الدين بهاء خرمشاهي،ـ فر نيلو: تهران. نامه قرآن كريم اژهو ضيحات

: تهران. رباعيات حكيم عمر خيام) 1328(اسفندياري، حسينعلي: خيامـ

و هيوس، دريفوـ و كو، فرانسوفو ميشل) 1385( رابينوپل برت ترجمه. تيك هرمينوي ساختارگراييني: تهران. حسين بشيريه نشر

طو ديو) 1373(ادجو شريعت، محمد: دقيقيـ )2(انتشارات اساطير: تهران.سي ان دقيقي

ودوـ ج) 1365(يل رانت، ل1تاريخ تمدن، ترجمـه احمـد آرام،.اره تمـدن، گـاهو زمـين مشرق:وو و:ر تهرانپو حسين آريان اميرع پاشائي زش انقالب اسالمي آمو سازمان انتشارات

ودوـ و: تهران. چاپ دهم. ترجمه عباس زرياب. تاريخ فلسفه) 1370(يل رانت، سازمان انتشارات.زش انقالب اسالمي آمو

</�C�D)��� /� �

انتشارات بابل: تهران. ترجمه باقر پرهام. تقسيم كار اجتماعي) 1369(ركيم، اميلدوـ

و) 1379(اكبر دهخدا، عليـ سسه انتشارات اميركبيرمو: تهران. حكم امثال

و: تهران. هاي فارسي المثل فرهنگ جامع ضرب) 1383(دهگان، بهمنـ ادب فرهنگستان زبـان فارسي

ـ قسم(تاريخ اجتماعي ايران) 1359(.ندي، مرتضي راوـ اوجلد چهارم كبير امير: تهران).لت

انتشارات كتابخانه سنائي: تهران. ان اشعار اهلي شيرازي ديو) 1369(رباني، حامدـ

شـركت: تهـران. شناسـي كـاربردي اي بر جامعه مقدمه. مي جامعه آناتو) 1385(ر، فرامرزپو رفيعـ سهامي انتشار

سسـه مـو: تهـران. دكـي سـمرقنديروان ديـو) 1376(براگينسكي.يو. نفيسي، سعيد:دكيروـ انتشارات نگاه

انتشارات اطالعات: تهران.يي معنو مثنو) 1384(زماني، كريمـ

اميركبير: تهران)5تا1جلد(تاريخ اسالم) 1336(زيدان، جرجيـ

انتشارات ايران: تهران. كليات سعدي)تابي(سعديـ

سل) 1382(فائي، عباسعليو:جي سلمان ساوـ و: تهـران.جي مان ساوكليات مفـاخر انجمـن آثـار فرهنگي

تو:تهران.آشنايي با مولوي) 1361(سليم، غالمرضاـ س انتشارات

نشر آزادمهر: رامسر.ي ان حكيم سنايي غزنو ديو) 1381(الزمان زانفر، بديع فرو: سناييـ

و شاه نعمتـ و ان شاه نعمت ديو) 1380(لي اهللا شارات نگاهسسه انتمو: تهران.لي اهللا

آو.عباس كبير سفرنامه برادران شرلي در زمان شاه) 1357(ان شرلي، آنتوـ انس بـا مقدمـه ترجمهدو. محبت آئين چهري منو: تهران.م چاپ

هم در گفتگو) 1386(شريعتي، احسانـ مي: ميهن با . مـيهن زنامه هـمرو.يدگو احسان از شريعتي.28شماره.29/3/86. ره جديد دو

دوشوـ يو. هاي شخصيت نظريه) 1384(ان لتز، و ترجمه ارسباران: تهران. ديگران سف كريمي

� � /��� ���� ����� ������ ���

سسه انتشارات نگاهمو: تهران. ديوان صائب تبريزي) 1374(ر، جهانگير منصو: صائبـ

بي: تهران. شناسي معاصر جامعه) 1352(مهدي صالحي، محمدـ )چاپخانه ندا(نا تهران

جوـ كو: تهران. ال انديشة سياسي در ايرانزو) 1373(اد طباطبايي، ير انتشارات

انتشارات سنايي: تهران. يني ان عارف قزو ديو) 1381(محمدي، مهديرنو: عارفـ

زو: تهران. كليات عبيد زاكاني) 1379(يز اتابكي، پرو: عبيدـ ار اتشارات

سسه انتشارات نگاهمو: تهران. ان عراقي ديو) 1374(ابراهيم همداني، فخرالدين: عراقيـ

انتشارات دانشگاه تهران: تهران. كليات عرفي شيرازي) 1378(الحق انصاري، محمدليو: عرفيـ

و منطق) 1382(ين قائمي، پرو: عطارـ انتشارات پيمان: تهران.ري نامه عطار نيشابو الهي الطير

و) 1380(عفيفي، رحيمـ (حكمتها مثلها ش سرو: تهران).15ص.

انتشارات كتابخانه سنايي: تهران. ديوان عنصري بلخي) 1363(سياقي، محمد دبير:يعنصرـ

نگـي اسـتمرار فرهنگـي ايـران نگرش ژؤف در چگـو. سيمرغ سفيد) 11/1356( مهديي، غروـو زمين، با بررسي شاهنامه فردو و سي و. نگارهاي آن در هزار سـال گذشـته نقش مجلـه هنـر

184شماره. مردم

كبير سسه انتشارات اميرمو: تهران. ان فرخي يزدي ديو) 1379(مكي، حسين:فرخيـ

زو: تهران. ان حكيم فرخي سيستاني ديو) 1378(سياقي، محمد دبير: فرخيـ ار انتشارات

وـ (يليـام فرانكلين، بـا شـرح 1787ــ 1786ـ مشـاهدات سـفري از بنگـال بـه ايـران ). 1358.و وهاي تخت يرانه مختصري درباره . يـدان ترجمه محسـن جـاو. يدادهاي جالب ديگررو جمشيد

و: تهران ـ مركز تحقيقات تاريخي هنر ايران بنياد فرهنگ

رو شاهنامه فردو) 1379(مهر، ناهيد فرشاد:سي فردوـ نشر محمد: تهران.ي نسخه مسكو سي از

شاه انتشارات صفي علي: تهران. غي بسطامي غزليات فرو) 1362(ر مشفق، منصو:غي فروـ

(اصغر فقيهي، عليـ داري از زندگي جامعـه يه، نخستين سلسله قدرتمند شيعه با نموبوآل) 1365.و پنجم اسالمي در قرن صبا: تهران. هاي چهارم

و) 1367(ر منصو فالمكي، محمدـ نشر نقره: تهران. ندي در ايران سير شهرو فارابي

</�C�D)��� /� �

انتشارات آگاه: تهران. گهر ترجمه عبدالحسين نيك. شناسي شهر جامعه) 1383(ف، يانكل فيالكوـ

و: قاآنيـ سسـهؤمـ: تهـران. ان حكـيم قـاآني شـيرازي ديـو) 1380(انساريخو.م صانعي، امير انتشارات نگاه

ايـران،. تقالي شخصـي+ ادغام در جماعت+ اي شده جامعه ذره) 1378(مرادي، حسن قاضيـ 25/9/1382، 2669و 14/7/1382، 2601، 2600،13/7/1382و 10/7/1382، 2597شماره

س انتشارات ققنو: تهران. ان قطران تبريزي ديو) 1362(اني، محمد نخجو: قطرانـ

به: رانته. ترجمه دكتر مرتضي اسعدي. فلسفة سياسي) 1374(ني ئينتن، آنتوكوـ رآو انتشارات

جوـ و ليو گلد، لس م اجتمـاعي) 1384(كبكو.ويليام اد جـو شـش محمـد بـه كـو. فرهنگ علو.مازيار: تهران. زاهدي

ني نشر: تهران.ري چهر صبوـ ترجمه منو شناسي جامعه) 1377(ني گيدنز، آنتوـ

نامـه. لرنـر در تهـراني با دانيلجهاندار مصاحبه خسرو. بازنگري يك الگو) 1356(لرنر، دانيلـدو. هشكده پژو و هشكده علو پژو.م شماره . سعه ايرانتوم ارتباطي

و: تهـران. يـز مرزبـان ترجمه پـرو. سير تمدن) 1378(ن، رالف لينتوـ شـركت انتشـارات علمـي فرهنگي

رو اصو) 1352(نرمان.ل مان،ـ كبير امير: رانته.د ساعتچي ترجمه دكتر محمو. شناسيانل

.ري كتابخانه طهو: تهران،)چاپ هشتم(مي شناسي عمو جامعه) 1366(چهر محسني، منوـ

ل ارتباطات در ايـران، سير تحو. ايران در چهار كهكشان ارتباطي) 1384(محسنيان راد، مهديـش سرو: تهران.ز از آغاز تا امرو

سسه انتشارات اميركبيرمو: تهران. عد سلمانسد ان مسعو ديو) 1362(ياسمي، رشيد: سعدد مسعوـ

شركت سهامي كتابهاي جيبي: تهران). سه جلد(المعارف فارسي دايره) 1381(.مصاحب، غالمحسينـ

اميركبير: تهران. فرهنگ فارسي) 1364(معين، محمدـ

و: تهران. درآمدي بر نظريه ارتباطات جمعي) 1382(يل، دنيسكومكـ يقات تحق مركز مطالعاتها رسانه

� � /��� ���� ����� ������ ���

زو: تهران. چهري دامغاني ان منو ديو) 1379(سياقي، محمد دبير: چهري منوـ ار انتشارات

سسه انتشـارات دانشـگاه صـنعتيمو: تهران. مقاالت شمس تبريزي) 1356(علي حد، محمدموـ).شريف(آريامهر

نشر سنايي؛ نشر: تهران. كليات شمس تبريزي: الدين محمد بلخي النا جاللمو) 1382(مولويـو: تهيـه. يـه انديشه سياسي مسـكو) 1380(نيا، محسن ثالث مهاجر تحقيقـات مركـز مطالعـات

ستان كتاببو:قم. هشكده انديشه سياسي اسالم پژو. اسالمي

سسـه مـو: تهـران.ر ميرزاده عشقي كليات مصو) 1357(اكبر مشير سليمي، علي: ميرزاده عشقيـرانتشارات اميركبي

مهر نشر آزاد: رامسر. خسرو ان ناصر ديو) 1381( خسرو ناصرـ

رو ديو) 1376(نفيسي، سعيدـ نگاه: تهران. دكي ان

و: نظاميـ نشر پيمان: تهران.ي كليات نظامي گنجو) 1381(حيد دستگردي،

سسه انتشارات نگاهمو: تهران.ري ان نظيري نيشابو ديو) 1379(طاهري، محمدرضا: نظيريـ

يوـ يو) 1380(س طاهباز، سيرو: شيج نيما و شيج؛ مجمـو نيما . طبـري عـه كامـل اشـعار فارسـي سسه انتشارات نگاهمو: تهران

و ديو) 1380(حسن ان، محمدديس: حشيوـ طاليه: تهران. حشي بافقي ان

انتشارات گلبانگ: تهران. ان هاتف اصفهاني ديو) 1379(عباسي، محمد: هاتفـ

انتشارات سنائي: تهران. ان هاللي جغتائي ديو) 1375(، سعيد نفيسي: هالليـ

(علي زيان، محمدن كاتو همايوـ زنامـه ايـران، شـمارهرو. مـدت تـاه يك جامعه كـو) 15/5/1382.2542

و) 16/1/1382(زيان، محمدعلين كاتو همايوـ 3010شماره. همشهري. منطق تاريخ ايران استبداد

نشر مرزبان: تهران.ن امير معزيا ديو) 1362(هيري، ناصرـ

ـ Archibald, Robert (2002) A Personal History of Memory: Social Memory and History. J.Cilmo and M. Cottell eds. Walnut Green.

ـ Bostrom, Melissa, 2006: Bostrom@kenan-flagler.unc.edu

</�C�D)��� /� -

ـ Brockmeier, Jenes and Donald Carbaugh eds. (2001) Narrative and Identity. Studies in Autobiography, Self and Culture. John Benjamins.

ـ Encata, 2008: http://encata.msn.com/dictionary

ـ Jain, N. C., and Matukumali, A. (1993) The Functions of Silence in India. Implications for Intercultural Communication Research. Paper Presented at the second International East Meets West Conference in Cross Cultural Communication, Comparative Philosophy, and Comparative Religion, Long Beach, CA.

ـ Jandt, Fred E. (1995) Intercultural Communication. An Introduction. London: Sage

ـ Mc Quail, Denis (1987) Mass Communication Theory. London: Sage

ـ Olic, Jefferey and Joyce Robbins (1988). Social Memory Studies. From Collective Memory to the Historical Sociology of Memory Practices. Annual Review of Sociology.

ـ Oliver, R. T. (1971) Communication and Cultural in ancient India and China. Syracuse, NY: Syracuse University.

ـ Sullivan, Tim O. & John Hartley (2001) Key Concepts in Communication and Cultural Studies. (Second Edition) London: Sage

ـ Wright, Charles (1975) Mass Communication, Sociology Perspective. New York: Random House.

Cultural Roots of Communication in Iran

Mehdi Mosenian Rad (PH.D)