1. DiN HiZMETLERi · SEMPOZYUMU

(3-4 KASIM 2007)

C iL T 1 ·

Diyanet Işleri Başkanlığı Yayınları: 763 Ilmi Eserler: 124

• /. Din Hizmetleri Sempozyumu

• Editör: Dr. Mehmet BULUT

• Grafik-Tasarım: Cevdet DOGAN

• Baskı: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret Işletmesi

Ostim Örnek Sanayi Sitesi 1. Cad. 358. Sk. No: 11 06370 Yenimahalle/ANKARA

• Kasım 2008, ANKARA

• 2008-06-y -0003-763

ISBN ~78-975-19-4374-3 (tk. No) 978-975-19-4376-7 (1. c)

• © Diyanet Işleri Başkanlığı

• Iletişim Adresi

EskişehirYolu 9. Km. Çankaya/ANKARA Tel: 0312 295 72 94- Faks: 0312 284 72 88

diniyayinlar@diyanet.gov. tr

606 1 ı. Din Hizmetleri Sempozyumu

Olağanüstü Hallerde ve Kriz Anlarında V erilecek Dini Hizmetlerin Psiko-Sosyal Temelleri

~ Dr. Muammer CENGiL •

Giriş

"Olağanüstü haller'' denildiğinde travmatik yaşam deneyimleri akla gelmektedir. Bunlar kontrol edilemeyen ve duygusal olarak üstesinden gelinemeyen acı veren, ani, beklenmed.Y< olaylara bağlı durumlardır.

Hayat iniş çıkışlar ve yaşamı tehdit eden birçok deneyimle doludur. Bu dönemler kişileri farklı duygu, düşünce ve davranışlara iter. Süregelen yaşamını değiştirir. Yeni durumlar oluşturur. Bu yeni duruma uyum becerisi herkeste farklı olabilir. Bazıları bu döneıni sorunlu bir dönem olarak yaşar fakat üstesinden gelmeyi başarır. 1 Bu olağa­nüstü olay esnasında ve sonrasında bu olayı yaşayanların bizatihi kendisi veya yakın­larının yaşamış olduğu psikolojik durum kriz, travma veya travma sonrası stres olarak da ifade edilmektedir.2

Beklenmedik olağanüstü haller karşısında yaşanan kriz patolojik bir durum değil­dir, her insan yaşamının belirli dönemlerinde böyle bir durumla karşılaşabilir. Böylesi durumlar, kişinin kendini tanıması, değiştirmesi ve olgunlaşması yolunda dönüm noktaları olarak görülebilir ve bir şans olarak değerlendirilebilir. Bir krizin ortaya

• Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. 1 I. Sayıl, "Olağanüstü Koşullarda Krize Müdahalenin Yeri ve Önemi, Kriz Dergisi, 1 (1): s. 4. 2 Nesiın Kuğu, Gamze Akyüz, "Doğal Felaket Deneyimleri ve Travma Sonrası Stres Bozukluğu:

Risk Faktörleri ve Yaygınlık", Yeni Symposium, 40 (1): 24-28, 2002; Ebru Sinici ve ark., "Travma Sonrası Stres Bozukluğu Olan Hastalarda Anksiyete Düzeylerinin Değerlendirilmesi", Ada Orthopaedica et Traumatologıca Turcica, 2004; 38 (2): 145-148; Murat Özaltın, Cem Kaptanoğlu, Gökay Aksaray, "Motorlu Araç Kazalarından Sonra Görülen Akut Stres Bozukluğu ve Travma Sonrası Stres Bozukluğu", Türk Psikiyatri Dergisi, 2004; 15 (1): 16-25.

Afet ve Kriz Hallerinde Din Hizmetleri 1 607

çılanası ve ilerlemesi, kişilik yapısından, başka insanlarla olan ilişki biçiminden ve içinde bulunan olanak ve desteklerden bağımsız olmakla birlikte bunlarla iç içe girmiş duruındadır.3 Örneğin; beklenmedik bir şekilde olağanüstü olay yaşayan kişiler, kor­ku, çaresizlik, umutsuzluk duyguları veya donup kalma tepkisi vb.'nin hepsini veya birkaçını gösterebilir.4

Olaganüstü hal kavramını ve beklenmedik olaylardan sonra yaşanan psikolojik durumları kısaca belirttikten sonra tebliğimizin diğer bir ayağını oluşturan din hiz­metleri meselesine de kısaca değinmek istiyorum.

Tebliğimizde esas alacağımız hususlar cami içi (vaaz, hutbe,) ve cami dışında (konferans, panel, açık oturum, sempozyuın, yazılı ve görsel medyada yer alacak olan prograınJar vb.) din hizmetleri verilirken ele alınması gereken hususlardır.

Konuya geçmeden önce beklenmedik olağanüstü durumlarla karşılaşan kişilerin mevcut durumlarını anlamaya çalışmada ve bu sorunlarını aşmada dinin rolüne kısa­ca değinmek istiyorum.

Yaşanılan Olağanüstü Olayın Algılanışı ve Din

Yaşamları olağan akışında devam eden bireyler, hiç ummadıkları bir zamanda hayat akışlarını alt üst eden, kaza, yangın, deprem, sel vb. olayları genelde dine refe­ransta bulunarak anlamaya, algılamaya çalışırlar. Nitekim 1999 depremini yaşayan depremzedelerde depremin dini nitelikli, bilimsel/doğal olay nitelikli ve dini ve bilim­sel nitelikli olmak üzere üç türlü açıklama ve algılama biçiminin olduğu gözlenmiştir.5

Aynı şekilde 1999 Marmara depremi sonrasında Köse ve Küçükcan tarafından 76 depremzede üzerinde yapılan araştırmada da deprem anı ve sonrasında depremzede­lerin %9'u şok duygusu yaşadığını, %17'si korkuya kapıldığını, %37'si ise ilk anda kendi irade ve kontrolleri dışında ve güçlerini aşan bu olayın bir kıyamet olduğu dü­şüncesine kapıldıklarını belirtmiştir.6 Yine 23 Ağustos 2007'de Samsun'da yaşanan sel felaketini yaşayan vatandaşlar da gece yağan yoğun yağmur yağışını Nuh tufanı ile çağrıştırarak kıyamet benzetmesi yapmışlardır.

Köse ve Küçükcan'ın depremzedeler üzerinde yapmış oldukları araştırmada orta­ya çıkan bir başka sonuç da depremzedelerin %8'inin yaşadıklarını bir imtihan olarak görüp, olayı dini boyutlu olarak değerlendirmeleridir?

3 Y. Sözer, "Psikiyatride Kriz Kavramı ve Krize Müdahale", Kriz Dergisi, ı (ı), s. 8-9. 4 Peter E. Hadgkinson, Michael Stewart, Coping with Catastrophe, A Handbook of Post-Disaster

Psychosocial Aftercare, London, ı998, s. 28. 5 Ali Köse, Talip Küçükcan, Doğal Afetler ve Din, Marmara Depremi Üzerine Psiko-Sosyolojik Bir İnceleme, İSAM, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınlan, Ankara, 2000, s. 87.

6 Köse, Küçükcan, a.g.e., s. ı09; Yaşamlan deprem olayının kıyamet anı olarak algılanmasıyla ilgili görüşlere, ı 7 Ağustos depremi sonrasında bölgede yapmış olduğumuz millakatlarda biz de şahit olduk.

7 Köse, Küçükcün, a.g.e. s. ı02.

608 1 1. Din Hizmetleri Sempozyumu

Kula tarafından depremzedeler üzerinde yapılan araştırmada da, araştırmaya katı­lan depremzedelerin %63'ü yaşamış oldukları olayı Allah'ın bir cezası olarak düşün­düğünü ifade etıniştir.8

Yaşanılan Olağanüstü Olayla Başetmede Dinin Rolü

İnsanoğlu her ne kadar ilk başlarda biopsikososyal bir varlık olarak ele alınsa da manevi boyutu göz ardı edilmemesi gerekmek:tedir.9 İnsanın aciz kaldığı durumlarda aşkın bir varlığa karşı duyınuş olduğu inanç, varoluşsal bir ihtiyaçtır. 10 Nitekim zorluk ve kriz anlarında insanların dine yönelıneleri evrensel bir husustur.11

Yapılan çalışmalarda stresli durumlarda dini töreıılere katılına, dua etıne, kutsal metiııleri okuma vb. dini içerikli davranışların yaşanan olayın atlatılınasında olumlu etkileri olduğu gözlenmiştirY Farklı diıılerden pek çok kişinin ifade ettiği gibi dini inanç insanların ruhunu derinden kuşatmakta ve oıılara gerçek huzuru sunmak:ta­dır.13 Nitekim insan yüce bir yaratıcıya bağlanmak suretiyle, yaşadığı bu dünyada bulamadığı güveni temin etmiş olınak:tadır. 14

Kula tarafından 17 Ağustos ve 12 Kasım depremlerinden sonra bölgede yapılan araştırmada depremzedelerin %76 gibi büyük bir çoğuııluğıınun, deprem anında bazı dini davranışlar göstererek içinde bulundukları durumdan kurtulınayı amaçladıklarını göstermiştir.15 Aynı şekilde Kula tarafından yapılan bir başka araştırmada doğuştan veya sonradillı yaşanılan olağanüstü bir olay neticesinde yaralanarak bedensel engelli durumuna düşen kişilerin de dinden büyük güç aldıkları tespit edilmiştir. 16 Çocuklarını

kaybeden aileler üzerine yapılan bir başka araştırmada da dini telkin ve sosyal destek alan ailelerin çocuklarının ölümünü daha kolay kabullendiklerini belirlenmiştir.17

8 Naci Kula, "Deprem ve Dini Başa Çıkma", Gazi Oniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2002/1, s. 244.

9 A. Bayık, Ş. Ergül, "Hemşirelik ve Manevi Balam", Cumhuriyet Oni. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 8 (1), 37-44.

10 Engin Geçtan, Psikanaliz ve Sonrası, Remzi Kitabevi, İstanbul1990, s. 122. 11 Ralp W. Hood ve diğ., The Psychology of Religion: An Emprical Approach, New York, 1996, s.

386; M. Turhan, Kültür Değişme/eri, 2. Baskı, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1959, s. 36.

12 Kenneth I. Pergament ve diğ., "God Help Me (1}: Religion Coping Efforts an Predictors of The Outcomes to Significant Negative Live Events", American Journal of Community Psychology, 118, 6, (1990}, s. 779; Osman Pazarlı, Din Psikolojisi, İstanbul1982, s. 29.

13Neda Armaner, Din Psikolojisi, Ankara 1979, s. 71. 14 Belma Özbaydar, Din ve Tann İnanemın Gelişmesi O zerine Bir Araştırma, İstanbul1970, s. 6. 15 Kula, "Deprem ve Dini Başa Çıkma", s. 242. 16 Naci Kula, Bedensel Engeliilik ve Dini Başaçıkma, Değerler Eğitimi Yayınları, İstanbul, 2005, s.

171. 17 Hood, a.g.e., s. 389; Daniel N. Mclntosh ve ark., "Religion's Role in Adjustment to a Negative

Life Event: .Cop ing W ith the Loss of a Child", Journal of PersonaUty and Social Psychology, 65, 4, (1993}, s. 814-815.

Afet ve Kriz Hallerinde Din Hizmetleri 1 609

Stresli bir durumla karşılaşan insan, anlama, davranışlanın kontrol etme ve öz güven duygusu tehlikeye girdiği için, böyle anlarda dine yönelmektedir. 18 Çünkü an­lamlı ve tutarlı dini açıklamalar insanların problemlerini çözmelerine ve hislerini düzenlemelerine yardım etmektedir. 19 Nitekim insan hayatına bir anlam kazandırma­sı, dini inanç ve değerlerin başta gelen fonksiyonlarındandır.20Aynı şekilde stres üze­rinde dini inancın olumlu etkisi, insandaki . varlığını tehdit eden baskı, endişe, yok olma korkusunu ortadan kaldırma şeklinde tezahür etmektedir.21

Dini değerlerin insanların yaşam boyunca karşılaşmış oldukları engelleri aşmada ne tür etkileri olduğu ile ilgili en önenıli yaklaşunlardan birisi Kenneth I. Parga­ment'in öne sürmüş olduğu "dini başaçıkma"dır. 22

"inançlar, genellikle hayatın zorluklanın yenıneye yarayan anlamlara sahiptirler. İnsanın çevre şartlanın değiştirip değiştirmemesinden çok zorlukları yenebileceğine olan inancı çok önenılidir. Bununla birlikte din insana karşılaştığı sıkıntıların karşılı­ğını mükafat olarak alacağını vaat etmektedir."23

Birey dini inancı sayesinde, sağlam ve güçlü bir maneviyata sahip olarak hayatın getirdiği çeşitli engeller karşısında mücadele edebilme gücü bulabilmekte, stres ve depresyondan kendisini koruyabilmektedir.24

Tüm bu açıklamalar göstermektedir ki olağanüstü ve kriz durumuyla karşılaşan kişiler bir yandan yaşamış oldukları olayı anlamlandırmaya çalışırken diğer yandan da bu olayla başa çıkmaya çalışırken dinden bir şekilde destek almaktadırlar. öyleyse bu gibi durumlarda din hizmetleri insanların içinde bulundukları özel şartlar göz önüne alınarak, içerik olarak onlara destek olacak şekilde bu hizmetler hazırlanıp sunulmalı­dır.

Bu bağlamda olağanüstü hallerde ve kriz anlarında verilecek olan dini hizmetlerde şu hususların dikkate alınması uygun olacaktır:

1. Yaşanılan Olaylar Allah'ın Bir Cezalandırılması Değil, Dünya Hayatında Karşımıza Çıkan imtihanlardır

Yukarıda da belirttiğimiz gibi özellikle yoğun gerilimlerin yaşandığı stresli du­rumlarda dini değer ve inançlar inanan insanlar için temel referans noktası teşkil et-

18 Thomas E. Rodgerson ve Ralpp L. Piedgement, "Assessing The Incremental Validity of Reli­gious Problem Solving Scale in the Prediction of Clergy Burnout", Journal of the Scientific Study ofReligion, 37, 3, (September, 1998), s. 519.

19 W alter Houston Clark, The Psychology of Religion An Introduction to Religious Experience and Behavior, MacMillan, New York, 1958, s., 419.

20 Erich Fromm, Erdem ve Mutluluk, çev. Ayda Yörükan, İşbankas1 Kültür Yayınları, 1995, s. 67. 21 Necati Öner, Stres ve Dini İnanç, TDV Yayınlan Ankara, 1985, s. 35. 22 K I. Pargament, The Psychology of Religion and Coping: Theory, Research, Practice, The Guilford

Pres, NewYork,pp.182-293. 23 Nad Kula, "Deprem ve Dini Başa Çıkma", s. 241. 24 Doğan Cüceloğlu, İçimizdeki Çocuk, Remzi Kitabevi, İstanbul1993, s. 227.

61 O IL Din Hizmetleri Sempozyumu

mektedir.25 Nitekim beklenmedik olağanüstü durumlarla karşılaşan kişiler sahip ol­duklan yanlış dini bilgiler sebebiyle bazen de başlaona gelen bu durumu Allah'ın bir cezalandınnası olarak görmektedirler.26 Kula tarafından yapılan araştırmalara katılan bedensel özüdülerin %75'i, depremzedelerin de %70'i yaşamış olduklan bu durumu Tanrı'nın bir cezalandınnası olarak görmektedirP

Yaşanılan olumsuz durumu Allah'ın bir cezalandınnası olarak değerlendirme, olaya anlam verme çabasının bir ürünüdür.28 Depremzedelere böyle bir anlam verme­lerinin gerekçesi sorulduğunda ise büyük bir çoğunluğu toplumda alılaki açıdan bo­zulma, mal, mülk sevdası sonucu başkalarını hor görme ve sosyal ilişkilerde çözülme, dindarlaon yaşadığı bazı sıkıntılar; genelde dini kurallara uymama gibi bazı durumla­rın sonucu olarak depremin yaşandığını ve Allah'ın cezalandınnası olarak gerçekleşti­ğini ifade etmişlerdir.29

"Depremi cezalandırma şeklinde yorumlayan bireyler, alılaki bozulma, dini emir­Iere uymama gibi hususlan zikrederken Kur'an'da yok edilen toplumlarda da böyle bir durumun olduğunu ve depremin oluş sebebinin bunlara bağlı olabileceğini belirtmiş­lerdir."30

İlgili Kur' an ayetleri incelendiğinde toplu olarak helak edilen toplumlaon helak olmasında ortak hususun, o toplumlaon kendilerine gönderilen peygamberleri inkar etmeleri, yal_anlamalan, onlara zarar vermeleri sebebiyle Allah'ın o topluluklan önce uyanp daha sonra Peygamberlere yönelik saldırılaon, iftiralaon artması üzerine, helak edildikleri söylenebilir. Dolayısıyla helak edilen, toptan yok edilen toplumlar, öncelikli olarak kendilerine gönderilen peygamberlere ve peygamberlik müessesesine yaptıklan saldırı, inkar ve tehditten dolayı Allah'ın peygamberlerini ve getirdiği ilkeleri korumak amacıyla, o toplumlar, peygamberlerinin uyarılaona aldırış etmemeleri sonucunda cezalandırılmıştır denilebilir. Nitekim Peygamberimize saldırıda, iftirada bulunan inkarcı topluluğa hitaben Kur'an-ı Kerim'de Enbiya Sılresi 5-7. ayetlerde geçmiş top­lumlaon helak nedeni olarak peygamberlere inanmamalan ifade edilmekte ve bu husus onlara hatırlatılmaktadır. Bununla birlikte örnek olarak tufanla helak edilen Nuh kavminin helak edilmesinin gerekçesi olarak da Kur'an-ı Kerim'de, Mü'miniın

25 E. H., Canwallader, "Depression and Religion: Realities, Perspectives and Directions", Counsel­ing& Values, Vol., 35, No: 2, (1991), s. 271; Hood ve diğ., 1996, s. 377.

26 K ula, Deprem ve Dini Başaçıkma, s. 244; Yalçın Kaya, 17 Ağustosun Ardından Deprem, Devlet ve Toplum, Otopsi Yayınlan, İstanbul, 2000, s. 186-195; Şaban Döğen, Deprem Çiçekleri, Gençlik Yayınlan, s. 266.

27 Kula, "Gençlerde Izdırap Tecrübesine Bağlı Dini Krizle Başa Çıkmaya Yönelik Öneriler", Genç­lik Dönemi ve Eğitimi IL İSA V Tartışmalı ilmi Toplantılar Dizisi, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2003, s. 128.

28 Pargament, God Help me: Toward A Theoretical Faremework of Coping for Psychology of Religion Research in the Social Scientific Study ofReligion, 12, (1990), s. 202.

29 Kula, Deprem ve Dini Başaçıkma, s. 251. 3° Kula, Deprem ve Dini Başaçıkma, s. 252.

Afet ve Kriz Hallertnde Din Hizmetleri 1 611

sirresi 23-25. ayetlerde, Nuh Peygamber'in kavminin ink.arcılannın kendisini yalanla­malan ve hakaretlerinden bahsedilerek 26. ayette de Nuh'un ''Ey Rabbim, onların yalanlamaZarına karşı bana yardım et" duasından sonra 27. ayette Nuh'a bir gemi yapmasının emredildiği ve kendisine inananlada birlikte her cins hayvandan birer çift almak suretiyle gemiye biniDelerinin emredildiği ve gemi dışında olanların tufanla helak edileceği belirtilmektedir.31

Konuya Öztürk'ün yorumuyla devam ediyoruz: "Aynca Kur'an'da yer alan helak olaylarında, o medeniyeti temsil eden ne kadar insan varsa hepsi helak olmuştur. Bu gün insanlar Kur'an-ı Kerim'deki bu örneklere bakıp Allah'ın depremden dolayı in­sanlan cezalandırdığını düşünüyorlar. Bu yanlış, eğer öyle olsaydı, alnı secdedeyken enkaz altında kalmış yaşlı kadınlar, kundaktaki bebeklerden önce başkalan ölürdü. Bu bir helak değildir. Allah hiçbir zaman masum insanlan cezalandırıp kötüleri arkada kendi keyiflerine bırakmaz.

Hz. Muhammed (s) dönemi öncekilerden farklıdır. Çünkü kıyametekadar pey­gamber gelmeyecek. Yani kıyamete kadar, bir daha ümmeti Muhammed toptan helak olmayacak. "32

Yaşanan olayın ilahi bir cezalandırma olmadığı bu şekilde vurgulan dıktan sonra, insan hayatında imtihan olgusuna dikkat çekilebilir. "Birey, yaşamı içerisinde kimi zaman sevinçli, neşeli anlar yaşarken; kimi zaman da üzüntülü, sıkıntılı, hatta isteme­diği bazı durumlarla karşılaşabilir. Yaşanan bu olayların ne anlama geldiğini ve bu olaylar karşısında nasıl hareket edilmesi gerektiğinin kavranması önenılidir. Çünkü herhangi bir olayla karşılaşıldığında çok fazla sarsılmadan, şaşırmadan o olayı zihinsel düzeyde kavrayıp daha sağlıklı davranma imkanı elde edilebilir ...

Mesela, Kur'an-ı Kerim Mülk Sirresi, 67 /2' de33 hayat ve ölümü güzel davranmanın anlaşılması açısından bir sınama olarak yaratıldığı belirtilmekte; Bakara Sirresi 2/155'de34 insanın sınanacağı olaylar ve durumlara dikkat çekilerek konunun açılımı yapılmaktadır.

Aynca yaşadıklan durumu daha rahat algılamalan açısından din büyüklerinin ve peygamberlerin başlarından geçen sıkıntılı, üzüntülü olaylara.dikkat çekilerek onların olaylan nasıl değerlendirdiideri ve nasıl davrandıklan anlatılabilir.35

Bu açıklamalar ışığında cami içi ve cami dışı din hizmetlerinde Kur' an' da yer alan

31 Kula, Deprem ve Dini Başaçıkma., s. 252. 32 Yaşar Nuri Öztürk, Depremi n Gösterdikleri, Yeni Boyut Yayınları, İstanbul1999, s. 195-196. 33 "0, hanginizin daha güzel amel yapacağını sınamak için ölümü ve hayatı yaratandır. O, mutlak

güç sahibidir, çok bağışlayandır." 34 "Andolsun ki sizi biraz korku ve açlıkla, bir de mallar, canlar ve ürünlerden eksiitmekle deneriz.

Sabredenleri müjdele." 35 Kula, "Bedensel Özürlü Gençlerin Din Eğitiminde Dikkat Edilmesi Gereken Psikolojik Husus­

lar", Gençlik Dönemi ve Eğitimi, İSAV Tartışmalı İlmi Toplantılar Dizisi, Ensar Neşriyat, İstan­bul, 2000, s. 194.

612 IL Din Hizmetleri Sempozyumu

helak olmuş kavimlerle.ilgili hususlar ayetler ışığında izah edilerek, günümüzde yaşa­nılan bu tabü afetierin veya yaşanılan olumsuz olayların bir cezalandırma değil, bir imtihan olduğu olgusu işlenerek yanlış algılama ve yorumlamadan dolayı ortaya çıka­bilecek olumsuzluklar önlenebilir.

2. İnsanınVaroluşunun Anlamı ve Önemi Bağlaınında Ölüm Gerçeği ve Ahiret inancının Güçlendirilmesi

İnsan varoluşunun anlamını kavradığı oranda hayata oluınlu bakabilecek ve olay­ları daha rahat kavrayabilecektir. Nitekim Mü'minıln Sillesi 23/11536 ve Kıyame Sillesi 75/36' da37 insanın başıboş yaratılınadığına dikkat çekilerek yaratılışının anla­mına vurgu yapılmaktadır. Zatiyat Sillesi 51/56. Ayette38 de insanın yaratılış amacının kulluk olduğu belirtilerek konuya açılım sağlanmaktadır. 39 Enbiya Sillesi 21/35' de40 bu dünyanın bir imtihan yeri olduğu ve sonunda herkesin ölümü tadacağı belirtilerek ölüm gerçeğine vurgu yapılmaktadır.

"Ölüm bu dünyadaki yaşamı tamamlayan bir noktadır.41 Fakat varlığın son nokta­sı değil, bilakis ebedi hayatın başlangıcıdır. İslam inancında insanın ölümü, dünya ile ahiret arasındaki bir geçişi teşkil etmektedir.42 Nitekim 'Bireyin, ölümün hayatın bir gerçeği olduğunu göz önüne alarak hayat ile ölüm arasında sıkı bir bağ olduğunu düşünmesi, Y alom'a göre kişiyi korku ya da kasvetli kötümserlik varoluşuna mahkum etmekten çok, onu daha otantik hayat tarzına yöneltmek için bir katalizör olarak ha­reket eder ve hayattan alınan zevki arttınr."43 Fakat burada şunu da hemen belirtmek gerekir ki, cplüm korkusu gerek her insanda varlığını hissettirmesi, gerekse şiddet ve etkisinin gÜcü bakımından. diğer bütün korkulardan ayrılır. Hatta yaşadığımız bütün korkuların temelinde sadece ölüm korkusunun yattığını iddia edenler vardır.44

Birbirinden farklı izah tarzları getirmiş olsalar da tarih boyunca ölümden sonraki hayata atıfta bulunmayan hiçbir din yoktur.45 Ölümü felsefi bir problem olarak ilk defa ele alan Sokrat'tır. Sakrat'tan önce bu konuda kayda değer bir açıklama yoktur. Sokrat, insanların hayatları boyunca devam eden korkularının başında ölüm korkusu

36 "Sizi boşuna yarattığımızı ve bize tekrar döndürülmeyeceğinizi mi sandınız?" 37 "İnsan kendisinin başıboş bırakılacağını mı zanneder?" 38 ''Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım." 39 Kula, "Bedeni Özürlü Gençlerin Din Eğitiminde Dikkat Edilmesi Gereken Psikolojik Hususlar",

s. 193-194. 40 "Her nefis ölümü tadacaktır. Sizi bir imtihan olarak hayır ile de şer ile de deniyoruz. Ancak bize

döndürüleceksiniz." 41 Özcan Köknel, İnsanı Anlamak, Altın Kitaplar, 6. Baskı, İstanbul1997, s. 406. 42 Toshihiko Izutsu, Kur'an'da Allah ve İnsan, çev. Süleyman Ateş, s. 24. 43 Naci Kula, Gençlerde Izdırap Tecrübesine Bağlı Dini Krizle Başa Çıkmaya Yönelik Öneriler,

(Yayınlanacak Çalışma), s. 19. 44 Hayati Hökelekli, "Ölüm ve Ölüm Ötesi Psikolojisi", U. 0. İlahiyat Fak. Dergisi, Yıl: 1991, S: 3, c.

3, s.156 .. 45 Faruk Karaea, Ölüm Psikolojisi, Beyan Yay., İstanbul2000, s. 15.

Afet ve Kriz Hallerinde Din Hizmetleri 1 613

olduğunu söyler ... 46

İslam inancına göre ise bu dünya bir sınav yeridir ve insan bu dünyada yaptığı her hareketinin karşılığını öbür dünyada görecektir. Böyle bir ahiret inancı hem ölüm düşüncesinin kabullenilmesini hem de bu dünyada karşılaşılan birtakım sıkıntı ve meşakkatlerin karşılığının öbür dünyada kat kat alınacağı düşüncesiyle kişiyi karşıla­şabileceW. kaygı ve stresten kurtarabilecektir.47 'Zira ahiret iiıancı bir taraftan insanlara zulüm ve sıkıntılar karşısında büyük bir teselli kaynağı sunarken, diğer taraftan ölüm­süzlük arzusuna sahip insan için ebediyetin kapılarını açmakta, insanın ruhi dengele­rinin bozulmaması hususunda büyük rol oynamaktadır. Araştırmalarda ümitsizlik vb. durumlarda ahiret inancının inananlara bir ümit sunduğu ve endişeyi azalttığı, insan­lara vicdan azabı ve korkularını yatıştıracak teselliler oluşturduğu tespit edilmiştir. Ayrıca ahiret inancı, ölümden sonra insanın hayatının devam edeceğini, esas olanın ahiret hayatı olduğu fikrini insanın dikkatine sunarak onun yaşantısını daha bilinçli bir şekilde geçirmesin e, kendisini oto-kritik etinesine de yardımcı olacağından olumlu bir değişim ve kaliteli bir yaşam sürmesine i.mkan sağlar.'48"49

Dolayısıyla güçlü bir ahiret inancına sahip bireyler karşılaşmış oldukları oğlan üs­tü durumlarla çok daha rahat bir şekilde baş edebileceklerdir.

3. Kaza-Kader inancı Bağlamında Hayır ve Şerrin Nisbi Olduğu Olgusu

inanan insanın hayatta karşılaştığı çeşitli zorluklarla mücadele edebilmesinde ona yardımcı olan bir diğer destek de kader inancıdır. Nitekim İslam inancına göre insa­nın doğumundan ölümüne kadar geçen süreçte başına gelebilecek her şey Allah ka­tında bilinmektedir ve onun dilernesine göre cereyan etınektedir.50

Kaza-kader konusunda bilgi verilirken olaylar karşısında insanın sorumluluğu­nun ve iradesinin önemine dikkat çekildikten sonra daha geniş bir çerçevede her şeyi varedenin Allah olduğu ve her olayın kendi içerisinde bir mantalitesinin olduğu vur­gulanabilir. Böylece kişi Allah'ın takdiri ve insanın iradesinin rolü çerçevesinde olayla­rın meydana geldiğini dikkate alabilir.51 Böyle bir inanca sahip kişi üzerine düşen görevleri yaptıktan sonra işin gerisini Allah'a bırakarak tevekkül eder, yaşamda karşı­laştığı çeşitli sıkıntıların yıkıcı etkisinden psikolojik olarak kendisini korunıuş olur.52

Ayrıca yaşanılan olayların mutlak anlamda olumsuzluk olarak değerlendirilmeme-

46 Ruhattin Y azoğlu, "Ölüm Korkusuyla İlgili Bazı Felsefi Tavırlar", Akademik Araştırmalar, Bahar ı997, Yıl: ı, Sayı: 4, s. ı20.

47 Hüseyin Peker, Din Psikolojisi, Sönmez Matbaası, Samsun ı993, s. ı67. 48 Kula, a.g.ç., s. ı9-20. 49 Muaınmer Cengil, "Depresyonu Önlemede Dini inancın Koruyucu Rolü" Din Bilimleri Akade­

mik Araştınna Dergisi, III, (2003 ), Sayı: 2, s. ı 4ı. 5° Kur' an, 57/22. 51 Kula, "Bedeni Özürlü Gençlerin Din Eğitiminde Dikkat Edilmesi Gereken Psikolojik Hususlar",

s. ı95. 52 Muaınmer Cengil, a.g.m., s. ı4ı.

614 1 1. Din Hizmetleri Sempozyumu

si gerektiğine de vurgu yapılmalıdır. Çünkü bize göre iyi olan bir şeyde bir olumsuzlu­ğun veya olumsuz gibi gözüken bir olayda da iyi bir durumun olabileceği vurgulanma­lıdır. Nitekim Bakara Sirresi 2/216. ayette53 insaniann hayır gibi gördükleri bir olayda şer, şer gibi gördükleri bir olayda da hayır olabileceği vurgulanmaktadır.54 Bu hususla ilgili olarak Hz. Peygamberin hayatında yer alan çeşitli olaylar ve Hz. Mevlana gibi büyük İslam mutasavvıflannın eserlerinden çeşitli menkıbeler örnek olarak sunularak insaniann içinde bulunmuş olduklan olumsuz durumla baş etmeleri sağlanabilir.

4. Karşılaştığımız Zorluklan Aşmada Dua ve İbadetin Fonksiyonu

Dini inancın bir gereği olarak yapılan ve bireyin tabiat üstü varlıkla iletişime girme etkinliği olan duarun55 da insarun beden-ruh sağlığı üzerinde ve sorunlanyla başetmede olumlu bir etkisi vardır. Nitekim Durkheim, Tannsıyla iletişim kurmayı gerçekleştir­miş bir mümin, inanmayanlann cahil olduklan alanlarda yeni gerçekler gören bir insan olmaktan öte, daha güçlü bir insandır; varoluşun zorluklanna karşı direnmek ya da bu zorluklan yenmek için kendisini çok daha güçlü hisseder, diyerek, Tann ile kurulan sağlıklı iletişiiDin birey ve toplum açısından önemine temas etmiştir.56

Depremin olumsuz etkilerini aşmada dini inanç, dua ve ibadetin depremzedeler için direnç kaynağı olduğu kendileri tarafından ifade edilmiştir.57 Ayrıca yapılan ça­lışmalarda olağanüstü durumlarla karşılaşan insanlar, içine düşmüş olduklan bu du­rumdan kurtulmak için zaman zaman dua, ibadet etmek vb. dini davranışlara başvur­duklan tesbit edilmişfu.58 Örneğin; Kula tarafından depremzedeler üzerinde yapılan araştırmada, araştırmaya katılan depremzedelerin %58'si deprem esnasında Allah'a dua ettiklerihi. %14'ü ise Kur'an okuduklarını ve namaz kıldıklarını bildirmiştir.59

"Hakikaten dua, insarun görünmez bir varlıkla, mevcudatın yaratıasıyla, hepimi­zin kurtarıcısı ve hamisiyle fikren ve hissen münasebete geçmek için yapılan gayreti temsil eder."60

Yapılan araştırmalar insaniann duaya çeşitli sebeplerden dolayı oldukça sık bir

53 "... Olur ki, bir şey sizin için hayır iken1 siz onu hoş görmezsin iz. Yine olur ki, bir şey sizin için kötü iken, siz onu seversiniz. Allah bilir, siz bilmezsiniz."

54 Kula, "Bedeni Özürlü Gençlerin Din Eğitiminde Dikkat Edilmesi Gereken Psikolojik Hususlar", s. 197.

55 Antoine Vergote, Din İnanç ve İnançsızlık, çev. Veysel Uysal, İFA V, İstanbul 1999, s. 236; Mus­tafa Köylü, Psiko-Sosyal Açıdan Dini İletişim, Ankara Okulu Yay., Ankara 2003, s. 103.

56 Tom Bottomore, Robert Nisbet, Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi, Der.; Mete Tunçay, Aydın Uğur, Verso Yay., Ankara 1990, s. 584.

57 Köse, Küçükcan, a.g.e., s. 142-143. 58 Ralph W. Hood ve diğ., The Psychology of Religion An Emprical Aproach, 2. edt., The

GuilforPress, New York, 1996, s. 378; Michael Argyle, "ibadet ve Dua", çev. Mustafa Koç, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 21, Yıl: 2006/2, s. 331.

59 Kula, "Deprem ve Dini Başa Çıkma", s. 243. 60 Alexis Carre!; Dua, çev. Refik Özdek, Yağmur Yayınevi, İstanbul 1981, s. 443.

Afet ve Kriz Hallerinde Din Hizmetleri 1615

şekilde başvurduğunu ortaya koymaktadır.61 İkinci Dünya Savaşı süresince Amerikan askerlerinin %72'si savaş esnasında çokkorktuklannı; ancak, ettikleri dualar sayesinde kendilerine yardım edildiğini söylemişlerdir. Askerlerin %42'si de dua sayesinde daha

az korku hissettiklerini ifade etmişlerdir. 62

Byrd tarafından yapılan bir araştırmanın sonunda denekler yaptıkları duanın, hastalıkları üzerinde anlamlı bir şekilde iyileştirici etkisi olduğu tespit edilıniştir.63

Yapılan çalışmalarda dini inl<ar eden kişilerin bile tehlikeli durumlarla karşılaştık­larında dua davranışında bulundukları ifade edilmektedir.64 Aydın'ın çalışmasında,

dini inl<ar eden denekierin %48.68'inin dahi zaman zaman dua ettikleri tespit edilıniş­tir.65 Karacoşkun tarafından yapılan araştırmada da, duaya kesinlikle inanmadığını

ifade eden denekierin %20'si dua ettiklerini belirtıniştir.66 Bu da duanın insanlık için vazgeçilmez bir sığınma kapısı olduğunu göstermektedir. "Birçok din psikologu, dua­nın mükemmel bir tedavi vasıtası olduğunu belirlemiş bulunmaktadır... Vergote, duada psikanalitik tedaviye benzer bir yol izlendiğini öne sürer. Psikanalitik tedavinin temel kaidesinin, 'hareket etmemek, fakat her şeyi söylemek' olduğu bilinmektedir. Temel olarak, başkasıyla konuşma kapasitesini engelleyen düşünceleri unutma duru­mundan kurtaran söz tedavi edicidir. Özellikle başkası için yapılan duanın kişinin kendi kendisi için yaptığı duadan daha etkili ve verimli olduğu gözlemlenmektedir."67

Surwillo ve Robson (1978) tarafından yapılan bir araştırmada da dua esnasında bey­nin ritınikhareketlerinde birtakım değişikliklerin olduğu tespit edilıniştir.68

"Dua, ile insan hayatın zorlukları karşısında yalıuz olmadığını, daima yardımını isteyebileceği, onu gören, gözeten ve her şeye gücü yeten bir yaratıcısı olduğunu hatır­Iayıp manevi bir güç kazanır."69 Böylece dua inanan kişiye iç huzur ve refahı, depres­

yona yol açabilecek zorluklara karşı sabır ve dayanma gücü vererek teselli kaynağı olmaktadır.7°

61 Hökelekli, "Ergenlik Çağı Davranışlarında Din Eğitiminin Etkisi", U.O.İ.F.D., c. I, S. 1, Bursa 1986, s. 44; Kula, a.g.m., s. 244.

62 Michael Argyle, "ibadet ve Dua", çev. Mustafa Koç, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 21, yıl: 2006/2, s. 334.

63 Michael Argyle, "ibadet ve Dua", s. 335. 64 Pierre Marinier, Dua Üzerine Düşünceler, çev. Sadık Kılıç, İzmir 1990, s. 22. 65 Ali Rıza Aydın, Dini İnkann Psiko-Sosyal Nedenleri, (Yayııılanmamış Doktora Tezi), O.M.Ü.

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 1995, s. 214. 66 M. Doğan Karacoşkun, Psiko-Sosyal Açıdan İman (Dini İnanç)-Amel (Dini Davranış) İlişkisi,

Yayııılanmamış Doktora Tezi), O.M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 1998, s. 48. 67 Hökelekli, Din Psikolojisi, TDV Yay., Ankara 1993, s. 231-233. 68 David Hay, "Religious Experience and Its Induction", edt. L. B. Brown, Advances in the Psychol­

ogy ofReligion, Pergamon Press Ine., NewYork 1985, s. 146. 69 Habil Şentürk, Din Psikolojisi, Esra Yayıııları, İstanbul 1997, s. 164. 70 Pazarlı, a.g.e., s. 196. Dua'nın psikolojik etkileriyle ilgili olarak ayrıca bk. Mary J. Meadow,

Richard D. Kahoe, Psychology of Religion, Happer & Ro w Publishers, New York 1984, s. 120.

616 1 ı. Din HizmeUeri Sempozyumu

Her ne kadar birbirinden farklı şekilleri de olsa, bütün dinlerde varolan ve dini inancın somut bir tezahürü olan ibadetlerin de insanın ruh sağlığı üzerinde olumlu etkileri vardır.

ibadetlerin pek çoğu cemaat halinde yapılmaktadır. Bu ise mürninler arasında bir­lik şuurunun uyanmasına vesile olmaktadır. Nitekim çağdaş insanın duygusal gergin­liğinin temel konularından birisi 'kalabalık içinde yapayalnız olma' halidir. Bu hal çoğu kişide bunalımlar yaratan ve depresyona neden olan aşırı ferdileşmenin sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. ibadetler ise bireyi Allah'la olduğu kadar, diğer insanlarla da yakınlaştırmaktadır. Ortak duygu ve düşüncelere sahip olarak, müşterek bir amaç için bir araya gelmiş olan insan kalabalığı içerisinde ferdi benliklerin duvarlan yıkıla­rak, kolektif ruh hakim duruma geçmekte,71 böylece toplum içerisinde yabancılaşan fert o topluluğun bir parçası olduğunun şuuruna varınaktadır. Bu şekilde ibadetler hem kişinin yalnızlık duygusuna kapılmasını önlemekte hem de sosyalleşmesini sağ­lamaktadır.72

Nitekim ibadetler Allah'a karşı görev şuuroyla yapıldığı için, yerine getirildikle­rinde bir gönül rahatlığı ve iç huzuru sağlar. Sorumluluk duygusunu geliştirerek den­geli bir şahsiyet kurulmasına ve bu dengenin korunmasına yardımcı olur. Her ibade­tin özelliğine göre kişi bir takım süreçler yaşar ve böylece duygu, düşünce, kabiliyet ve karakter özellikleri etkilenerek müspet yönde gelişmeler sağlarur.73 Ayrıca ibadetler vasıtasıyla kişi sürekli olarak yüksek bir şuur düzeyinde kendisini kutsalla iletişim halinde hissetmektedir. ibadetlerden önce yapılan birtakım ön hazırlıklar kişiyi maddi ve manevi birtakım kirlerden ve kötü düşüncelerden arındırarak kutsal ile iletişime hazır hale getirir.74

Toplu olarak yapılan ibadet ve duanın, bireyin mutluluk ve sağlığına ilişkin olum­lu katkılan olduğunu gösteren araştırmalar75 ve Gandhi'nin "dua ve ibadet olmasa idi ben çoktan çıldırırdım" sözü dua ve ibadetin birey açısından ne kadar önemli olduğu­nu gösteren önemli hususlardır.76

5. Karşılaştığımız Zorlukların İhkı: Sabır

Tasavvufi anlayışta önemli bir yer teşkil eden sabır, üzücü bir olay karşısında ken­dine hakim olmak, kızgın davranışlarda bulunmamak; dili şikayetten, azalan yanlış hareketlerden korumak,77 elem, sıkıntı ve belalara sızlanmayı terk etmek78 şekillerinde

71 Hökelekli, Din Psikolojisi, s. 245. 72 Pazarlı, a.g.e., s. 191. 73 Şentürk, Din Psikolojisi, s. 153-154. 74 Faruk Karaca, "Dini Pratikler, Nefs Muhasebesi ve Allah Şuuru", EKEV Akademi Dergisi, Mayıs

1999, c.l, S. 4, s. 118-119. 75 Michael Argyle, "İbadet ve Dua", çev. Mustafa Koç, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 21,

Yıl: 2006/2, s. 323. 76 Öner, Stres ve Dini İnanç, TDV Yayınlan, Ankara 1989, s. 14. 77 Süleyınao Ateş, İslam Tasavvufu, 300.

· Afet ve Kriz Hallerinde Din Hizmetleri 1 617

tanımlanmaktadır.

Din sabır, fedakarlık, mücadele v.b. duygulan kuvvetli tutmak suretiyle hayatın acı ve ızdıraplannı hafifleten, yaşam gücünü besleyen motive edici bir güç olarak kişiyi psikolojik olarak koroyabilmektedir. 79

"Aynı şekilde dini inancın tavsiye ettiği sabır inanan insanın hayatın fırtınalı ikli­minde sı'ğınabileceği bir başka limandır. Sabır bireyin arzu etmediği bir durumla kar­şılaşması halinde ona tahammül gösterınesidir. Bu tahammülü gösterdiği takdirde bunun mükafatının Allah tarafından fazlasıyla verileceği, sabır ve tahammüllüıı karşı­lığının cennet olacağı inancına sahip olan bir kimse güven duygusu içerisinde olur, ruhu sıkıntıyla değil, genişlik, ferahlık ve hılzurla dolar.80 Nitekim sabır Allah'a besle­nen hakiki imanın esaslı bir cephesini oluşturınak:tadır.81"82

Depremzedeler üzerine yapılan araştırınalarda sabrın yaşanılan olayı aşmada

olumlu etkileri olduğu gözlenmiştir.83 Depremzedelerin kendilerinden daha zor du­rumda olanlara bakarak, yaşamış olduklan olaya sabrettikleri ve kendilerini teselli ettikleri gözlenmiştir.84

İslam inancında derdini diğer insanlara anlatıp, sızlanmak sabra uygun bir davra­nış değildir. Fakat Allah'a şikayet edip ondan yardım dilernekte bir beis yoktur.85 Ni­tekim Yusuf Süresi, 86. ayet-i keriınede geçtiği üzere Yakub (a.s.)'un "Ben tasa ve üzüntümü ancak Allah'a arz ederim ... " şeklindeki ifadesi bu hususa delil olarak göste­rilmektedir.

Karşılaşılan bela ve musibetlere karşı sabır gösterilmesiyle ilgili olarak kaynaklar­da pek çok hadis nakledilmektedir.86 Hadis kaynaklarında nakledilen bir olay insanın sabrın ruh sağlığı açısından önemi oldukça dikkat çekicidir.

Çocuğu öldüğü için ağlamak:ta olan bir kadını Hz. Peygamber teskin etmek iste­mektedir. Fakat kendisini teskin etmek isteyen o kişinin Hz. Peygamber olduğunu bilmeyen kadın ters bir şekilde karşılık verir. Daha sonra o kişinin Hz. Peygamber olduğunu öğrenince büyük pişmanlık duyarak gidip özür beyan eder. Bunun üzerine

78 Hasan Kamil Yılmaz, Ana Hatlanyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Yay., İstanbul ı999, s. ı 70. 79 Veysel Uysal, Din Psikolojisi Açısından Dini Tutum, Davranış ve Şahsiyet Özellikleri, İstanbul

ı996, s. ı23. 80 Peker, a.g.e., s. ı69. 81 Toshihiko Izutsu, Kur'an'da Dini ve Ahlaki Kavramlar, çev. Selahattin Ayaz, Pınar Yay., İstan­

bul, s. ıso. 82 Cengil, a.g.rn., s. ı43. 83 A. Köse, T. Küçükcan, Doğal Afetler ve Din, Marmara Depremi Üzerine Psiko-Sosyolojik Bir

İnceleme, s. ı44-ı46. 84 Köse, Küçükcan, a.g.e., s. ı40-ı4ı. 85 Ateş, İslam Tasavvufu, s. 308. 86 Buhan, "Marda", ı; Müslirn, "Birr", 5; Tirmizi, "Cenaiz",l; Müsned, 2/303; Müslirn, "Cenaiz", 3,

4.

618 1 ı. Din Hizmetleri Sempozyumu

Hz. Peygamber, ''Makbul sabır, musibetle karşılaştığın ilk ankidir"87 der. Böyle bir dini inanca sahip olan ve gerçekten bunu içselleştiren bir kişinin beklenmedik olağanüstü durumlarda karşılaşacağı maddi manevi kayıplar karşısında büyük ruhi çöküntüler yaşamayacağı ve yaşanan olayı metanetle karşılayacağı bir gerçektir.

Sabrın kaderle yakın ilişkisi vardır. Kader anlayışı güçlü olan bir kişide ancak ger­çek anlamda sabırlı olabilme durumu meydana gelebilir.

Kur'an-ı Kerim'de En' am Sılresi, 6/53: insanların birbiriyle; Bakara Sılresi, 2/155: can kaybıyla; Mülk Sılresi, 67/2: hayat ve ölümle; Bakara Sılresi, 2/155: açlıkla; Bakara Sılresi, 2/15: korkuyla; Ankebut Sılresi, 29/10: insanlardan gelecek sözlü ve fiili saldırı­larla; Enbiya Sılresi, 21/35: hayır ve şerle; Bakara Sılresi, 2/155; mallarla; Enfal Sılresi, 8/28: çocuklarla; Cin Sılresi, 72/16; nimetlerle; Bakara Sılresi, 2/124; Allah'ın indirdiği hükünılerle sınanacağı belirtilmiştir. Verilecek olan dini hizmette bu ayetler bağla­mında sabrın önemi vurgulanabilir.

Ayrıca sabır olgusuna sahip bir insanda, sabır anlayışının da bir neticesi olarak, bazı insanların baş edemediideri sorunlarıyla karşı karşıya kaldıkları zaman bir çözüm olarak görmüş olduğu intihar gibi olumsuz vak'alara rastlanılması beklenemez. Nite­kim Stack'ın yapmış olduğu bir çalışmada endüstrileşmiş toplumlarda dindarlık ora­nını yüksek olduğu kesimlerde intihar oranırun düşük olduğu gözlenmiştir.88

Durkheim İslam' da intiharın yasaklanması ile ilgili Kur' an ayetlerini belirttikten sonra şu yorumda bulunur: "Gerçekten hiçbir şey, İslam uygarlığının genel ruhuna intihar­dan daha ters düşemez; çünkü bütün erdemierin üstünde tutulan şey tanrısal istence kesinlikle uyma, 'her şeye sabırla katianma sağlayan' uysal tevekküldür. Boyun eğıne­me, baş kaldırma davranışı olan intiharın, bu bakımdan, temelde ödevde ağır bir ku­sur sayılınası doğaldır."89

Netice itibariyle karşılaşılan olağanüstü durumlarda yaşanılan krizle başetmede gerçek anlamda içselleştirilmiş bir sabır inancının çok büyük önemi vardır.

6. Karşılaşılan Zorluklan Aşmada Tanrı Tasavvurunun Önemi

Birtakım sıkıntılarla karşılaşan insanlar bazen kendi kendilerine "Tanrı neden bu sorunu benim başıma verdi" sorusunu sorarak yaşamış oldukları sorun ile Tanrı ara­sında bir ilişki kurmaya çalışmaktadır. Nitekim "kötülük problemi" olarak ifade edilen bu sorun adalet konusu ekseninde Tanrı tasavvuruyla ilgili pek çok tartışmaya ·konu olmuştur.90

87 Buhan, "Cenaiz", 43, 7, 32, "Ahkfu:ıı", ll; Müslim, "Cenaiz", 14; Ebu Davıld, "Cenaiz", 27; Tirmizi, "Cenaiz", 13.

88 Stack Steven, "Dindarlık, Depresyon ve intihar", çev. Talip Küçükcan, Akademik Araştırmalar

Dergisi, s. 8. 89 Eınile Durkheim, İntihar, çev. Özer Ozankaya, Cem Yayınlan, İstanbul2002, s. 380. 90 Bk. Cafer Sadık Yaran, Kötülük ve Teodise: Batı ve İslam Din Felsefesinde "Kötülük Problemi" ve

Teistik Çözümler, Vadi Yay., Ankara 1997; Hökelekli, Din Psikolojisi, s. 176.

Afet ve Kriz Hallerinde Din Hizmetleri 1 619

Tann'ya karşı "neden ben" sorusuyla ortaya çıkan problem, sevgi merkezli Tann

tasavvuruyla ortadan kaldırılabilir. Çocukluktan itibaren yapılan hata ve kusurlardan dolayı Tanrı'nın cezalandıracağı fikrinin aşılanması, bireyin zihnindeki Tann tasavvu­runun, "cezalandıran bir Tann" özelliği kazanmasını sağlayabilir.

Cezalandıncı Tann tasavvurunun ortadan kaldırılmasında sorunu insanın özel­

liklerini dikkate alarak yeniden gözden geçirmek faydalı olacaktır. Kötülük proble­

minde genelde sorunun "Tann" yönü öne çıkartılarak "neden Tann bunca acıya izin veriyor" şeklinde bir ilişki kurulmaya çalışılmaktadır. Sorunun "insan"la ilgili olan

noktasının dikkate alınarak değerlendirilmesinin problemin çözümüne katkı sağlaya­cağı düşünülmektedir.91

Aynca "Allah açısından Rab olması dolayısıyla izzet, cela.J., kudret vb. sıfatlan, in­san açısından da kul olması sebebiyle alçakgönüllü, itaatkar ve kulluğıın diğer özellik­lerine sahip olmasını gerektirmektedir. Varlığın başlangıcı olan O yüce zat isim ve

sıfatlanyla tecelli ederek, Rablığının gereğini en mükemmel şekilde ortaya koymuştur. Genelde, yaratıp doğru yolu göstermesi,92 hayatta başıboş bırakmaması,93 yeditip içirmesi ve hasta olanlara şifa vermesi,94 özelde ise, inananların kalplerine iç huzuru bahşetınesi,95 dualarına icabet etınesi,96 haddi aşanlan, günahkarlan, kafirleri, zalimle­

ri, hainleri, kibirli olanlan ve bozguncilluk yapanlan bu sıfatıarda ısrar etınelerinden dolayı sevmeyip doğru yola iletınemesi97 söz konusu tecellinin en giizel ömeklerin­dendir."98

Görüldüğü gibi sevgiye dayalı bir Tann tasavvuru insanın karşılaşmış olduğu so­runlarla baş etınesinde çok önemli bir role sahiptir.

91 Kula, "Gençlerde Izdtrap Tecrübesine Bağlı Dini Krizle Başa Çıkmaya Yönelik Öneriler", s. 118-121.

92 "0, beni yaratan ve bana doğru yolu gösterendir" (Şu' ara, 26/78). 93 "İnsan, kendisinin başıboş bırakılacağını mı zanneder" (Kıyame, 75/36). 94 "O, bana yediren ve içirendir. Hastalandığımda da O bana şifa verir." (Şu' ara, 26/79-80). 95 "Sonra Allah, Resulü ile mü'minler üzerine kendi katından güven duygusu ve huzur indirdi ... "

(Tevbe, 9/26). 96 "Kullanm, beni senden sorarlarsa, (bilsinler ki), gerçekten ben (onlara çok) yakınım. Bana dua

edince, dua edenin duasına cevap veririm. O halde, doğru yolu bulmalan için benim davetime uysunlar, bana iman etsinler." (Bakara, 2/186).

97 " ••• Ancak aşın gitmeyin. Çünkü Allah aşın gidenleri sevmez" (Bakara, 2/190); " ... Allah zalim topluluğu doğrıı yola erdirmez" (Tevbe, 9/19); " ... Allah fasık topluluğu doğru yola erdirmez." (Tevbe, 9/24); "(Yusuf'u), Benim böyle yapmam, Aziz'in; yokluğunda, benim kendisine hainlik etmediğimi ve Allah'ın, hainlerin tuzaklannı başanya ulaştırmayacağını bilmesi içindir, dedi." (Yusuf, 12/53).

98 Muhsin Demirci, "Kur'an'da Allah-Kamat-İnsan ilişkisi", Din Eğitimi Araştırmalan Dergisi, Yıl: 2002, S. 10, İstanbul, Aralık2002, s. 95-96.