DOANCCELOLUKorku Kltr

N i in M G ib i

R e m z i K i t a b e v i

lUmm u t u i L'drtLtM 1 iUUA ' J LUL

' T

KORKU KLTR

Niin M Gibi' Yayoruz?

DOAN CCELOLU, stanbul niversitesi Psikoloji Bl- mnden mezun olduktan sonra ABDde Illinois niversitesinde Bilisel Psikoloji (alglama, dnme, iletiim) alannda doktorasn yapmtr.

Daha sonra Trkiyede Hacettepe ve Boazii niversitelerinde grev yapan Ccelolu, Fulbright bursuyla bir yl sreyle Berkeleydeki Kaliforniya niversitesinde ziyareti retim yesi olarak almalarda bulunmutur.

1980-1996 yllar arasnda ABDde Fullerton ehrindeki Kaliforniya Eyalet niversitesinde grev yapan Ccelolunun, krk akm Trke ve ngilizce bilimsel makalesi yaynlanmtr. 1996 ylndan bu yana Trkiyede niversite rencilerine, retmenlere, anababalara ve iadamlarna ynelik seminerlere, konferanslara ve atlye almalarna arlk vermitir.

1990dan bu yana kitaplarn Trke olarak yaynlamaya zen gsteren Ccelolu, Trk insannn dnce, duygu ve davranlarn bilimsel psikoloji kavramlar iinde inceleyen kitaplar yazmaktadr.

YAZARIN TM KTAPLARI Baarya Gtren Aile Bir Kadn Bir Ses imizdeki Biz imizdeki ocuk nsan ve Davran yi Dn, Doru

Karar Ver Kekesiz Bir Yaam iin iletiim (iletiim Donanmlar) M Gibi Yaamlar Sava

Yeniden insan insana Yetikin ocuklar

DOAN CCELOLU

KORKU KLTRN iin 'M G ibi' Y a yoruz?

Remzi Kitabeyi

KORKU KLTR / Doan Ccelolu

Her hakk sakldr. Bu yaptn aynen ya da zet olarak hibir blm, telif hakk sahibinin yazl izni alnmadan kullanlamaz.

Editr: Ned Ferolu Kapak: DPN izimler: Yank Yazgan

i s b n 978 - 975 - 14 - 1243-0

B R N C b a s i m : Mart, 2008

Bu kitabn basm 50 000 adet olarak yaplmtr.

Remzi Kitabevi A.., Akmerkez E3-14, 34337 Etiler-lstanbul Tel (212) 282 2080 Faks (212) 282 20 90 www.remzi.com.trpost@remzi.com.tr

Bask ve cilt: Remzi Kitabevi A.. basm tesisleri 100. Yl Matbaaclar Sitesi, 196, Baclar-lstanbul

Gzlerimizde balayan ve gnlmzde sregiden

bir yolculuun ans olarak,

aslan olum Timur'a

NDEKLER

Teekkr.................................................................................. 9Okura Mektup.......................................................................11

1. Timur'un stanbul'da lk Gnleri................................ 172. Levent ars'nda Bir Manzara

ve Arif Bey'le Buluma................................................. 353. Yolda ilk Gn................................................................. 464. Yaam Alanlar ve Denge............................................. 595. Varoluta zmsenmi Bilgi: Farkndalk.................746. 'M Gibi' Deyince..........................................................977. Ortama Getirilen iletiim Bilinci................................ 1198. letiim Bilincinin Gelimi Olmas

Ne Fark Yaratr?........................................................... 1399. iki Kltr........................................................................157

10. Kalplanmak ya da Gelimek, ite Kader Bu! 19211. Levent Bey ve Gzlemleri........................................... 22412. Amasya'dan ktk Yola..............................................23213. Nide'den Taucu'na.................................................. 25414. Taucu'ndan Afyon'a.................................................. 27915. Afyon'dan stanbul'a................................................... 29316. Ulus Park'nda Kahvalt.............................................. 316

Kitapta Kullanlan Temel Kavramlar Szl..............327

TEEKKR

Bu kitabn olumas yllar, yazlmas aylar ald.Kitabn olumasnda, yaammda yer alan herkesin katks var

ama zellikle olum Timur'un katks derin ve kapsaml oldu. Onun iin ilk teekkrm ona ve dierlerinden farkl.

Kitabn yazmnda severek bana yardm edenler var. Bunlarn banda, eim Yldz Hacevliyagil Ccelolu geliyor. Yldz'n mantnn gcnden ve gnlnn zenginliinden her zaman etkilenirdim, bu kez de ayn duyguyu yaadm. Kitabn her aamasnda, bana gece gndz elik etti. Onunla evli olduum iin kendimi akll ve ansl hissediyorum.

Yank Yazgan, tannm bir psikiyatr ve yazar. Ayn zamanda bir hobisi var, kklnden beri izmekten holanyor ve kitaplarndaki izimleri kendisi yapyor. Bu kitap tasarm halindeyken, 'Kitap iin izim yapmasn istesem...' diye dndm, dndm dile getirdim; glmsedi, kabul etti, emek ve zaman verdi ve kitap zenginleti.

Aada isimlerini vereceim kiilerin hepsi kitaba emek ve zaman verdi, onlardan ok yararlandm. Deiik meslekleri (niversite rencisi, eitim profesr, psikoloji profesr, terapist, yaync, ynetici, hukuku, mft, vergi dairesi bakan, eitim danman, milletvekili, yurtdmda yaayan giriimci) ve yalar ieren bu kiilerin ortak yan, deer verdiim insanlar olmalar ve bu kitabn yazmna emek vermeleridir. lk isimlerine gre alfabetik sralayaym:

10 KORKU KLTR

Ahmet Uyar, Cihan Gnel, Ebru zmc, Evrim alkavur, Grsel Yaln, hsan zen, rfan Erdoan, Kadir zer, Kemal Topu, Lokman Ayva, Mustafa Yaln, Nimet Mertan, Polat Doru, Reat Atalar, Sabiha Kocabak, evket Ertem, Yavuz Durmu ve Yusuf Karabulut.

Kitap Remzi Kitabevi'ne teslim edildikten sonra baka bir ekip kollar svad ve almaya balad. Onlarn bilincinin ve emeinin kalitesi de kitabn bir paras haline geldi.

Editrm Necl Ferolu'nun katksn okuruma anlatabilmem iin, zerinde alt sayfalardan birinin fotorafn kitaba koymam gerekir. Necl Hanm, okura yardmc olmak iin ifadeyi yaln ve anlalr yapma konusunda uzman. Ona ve dizgileri yapan Nesrin Palabyk'a teekkr ediyorum.

'Kitaplarda en ok teekkr edilen insan' yarmas olsa, mer Erduran sanrm yksek bir derece alr. Kitabn ilk dnsel aamasndan bitiine kadar bana inanan ve desteini srdren kiidir.

"Tamam, bana yardmc olan tm insanlarn isimlerini yazdm," derken, iimden bir ses, "Hayr, birini unuttun!" dedi.

Yldz bana yardm etmek iin kz Umay'dan zaman aldnda, Umay bunu anlayla karlad ve bana hl o tatl, scak glmsemesiyle bakmaya devam etti. Bu kitabn yazlmas sresince, evde sevecen ve huzurlu bir ortamn srmesine zen gsterdi.

Yukarda ad geen herkese iten teekkrlerimi sunuyorum.

OKVU MEKTUP

Btn ktlklerin ve savalarn temelinde, yaanmam yaamlar vardr.

ERCH FROMM

Deerli okurum,Kitapta kahraman var: Doan, Arif ve Timur. Bu kiileri sizle-

re tantmak istiyorum.Doan, kitabn yazar olarak benim. Benimle ilgili ksa bilgi bu ki

tabn giriinde var. Daha ayrntl bilgiyi yaamm konu alan nsan Ararkenm isimli kitapta bulabilirsiniz.

retmen Arif, sanal biri.Atatrk'n retmenlerle ilgili szlerine tm kalbimle inanyo

rum: "Milletleri kurtaranlar, yalnz ve ancak retmenlerdir. retmenden, eiticiden mahrum bir millet, henz millet adn almak istidadn kazanmamtr. Ona alelade bir ktle denir, millet denemez. Bir ktle millet olabilmek iin mutlaka eiticilere, retmenlere muhtatr. Onlardr ki bir toplumu hakiki millet haline koyarlar (...) Cumhuriyet sizden yksek hizmet bekliyor." (14.10.1925'te zmir Erkek retmen Okulu'ndaki konumas.) ve "Ordularmzn kazand zafer, sizin (retmenlerin) ve sizin ordularnzn zaferi iin yalnz zemin hazrlad. Gerek zaferi siz kazanp srdreceksiniz ve mutlaka muvaffak olacaksnz." (27.10.1922'de Bursa'da retmenlere seslenii.)

(1) Canan Dil, nsan Ararken, Doan Ccelolu Kitab, Trkiye I Bankas Kltr Yaynlan, stanbul, 2005.

(2) Atatrk Aratrma Merkezi www.atam.gov.tr, Prof. Dr. Utkan Kocatrk'n yazs.

12 KORKU KLTR

Ben de Trkiye'nin geleceinin salkl, ada ve uygar olmasnda retmenlerin zel bir yeri olduuna inanyorum. Benim gnlmde retmenin ayr bir yeri var, onun sradan biri olmasn kabul edemiyorum. retmenliin toplumdaki en kutsal ve en nemli meslek olduunu inanyorum.

O nedenle Savam adl kitabm, gnln retmenlie vermi biriyle syleerek oluturdum. Bu kii erdem yolcusu olduundan da, ona "Arif" adn verdim. Yaammda zel bir yeri olan Arif Bey'e, "Okurer" soyadn uygun grdm. Bunun nedeni de, yaamma yn veren sevgili retmenim Cahit Bey'in soyad olmasdr.

Timur, olumdur, gerek biri. ki yandan beri Amerika'da yayor ve ben Amerikal eimden ayrlp Trkiye'ye dnnce, drt yl benden, babasndan ayr kald.

ocuklarmdan ayr geen bu drt yl iinde ok ac ektim. Baba olmann anlamn kavrayacak olgunlua eriince, onlara babalk yapmak iin Amerika'ya geri gittim. Onlar byyp niversiteye balayncaya kadar Amerika'da kaldm ve 'hafta sonu babal' yaptm.

Timur'un ocukluu Gney Kaliforniya'da, Los Angeles'ta geti ve ilkrenimini ve liseyi, kamu okullarnda okudu. Daha sonra Stanford niversitesi'nden yksek makine mhendisi olarak mezun oldu. u anda kendi kurduu irketin ynetim kurulu bakan olarak iini yrtyor. Tahmin edebileceiniz gibi ABD'de yayor.

Annesi Amerikal ve dolaysyla 'ana' dili ngilizce olduu iin Trkesi ok zayf kald. Ama Stanford niversitesi'nde kendi istei ve gayretiyle on sekiz yanda Trke renmeye balad ve bu gayretinin sonunda Trke konuur, okur ve yazar hale geldi.

Ben 'M Gibi Projesi'ni olutururken Timur'un bu projeye zel bir katks olabileceini dndmden, ona yle dedim.

"Timur, sen Amerika'da bydn iin olaylar alglaman ve anlamlandrman benden farkl. Benim artk altm, dolaysyla gremediim eyleri sen hemen grebilirsin. Seninle birlikte bir Trkiye gezisi yapalm; yanmza sanal olarak Arif Okurer'i de alalm ve grdklerimiz ve dndklerimiz zerine bir sohbet olu-

(1) Doan Ccelolu, Anlaml ve Cokulu Bir Yaam in Sava, Remzi Kitabevi, stanbul, 2001.

OKURA MEKTUP 13

turalm. Yani sen nelere dikkat ediyorsun ve farkna vardn eyler konusunda neler dnyor ve hissediyorsun, onlar paylaman istiyorum; benim iin nemli olan bu."

Memnuniyetle kabul etti ve bu kitaba konu olan geziyi yaptk. Gezi boyunca kalacamz otelleri, Trkiye'nin ok nemli bir bankasnn ube mdrleri ayarlad.

admdan oluan 'M Gibi Projesi'nin ilk admnda, "Ne?" sorusuna yant aradm. lemeyen, tkanan, aksayan ne? Bu sorunun yantn 'M Gibi' Yaamlarm kitabnda verdim. Bu kitap, deta bir albm niteliinde ve kamusal alanda, toplumsal ve bireysel yaammzda 'm gibi' durumlar hem sergiliyor hem de irdeliyor.

'M gibi yaamak' toplumumuza zg bir olgu deil. Her toplumda m gibi yaayanlar ve m gibi durumlar var. Ne var ki, yzyllardr youn bir deiim sreci yaayan toplumumuzda, 'm gibi'liin hem kapsam hem de derecesi Batl toplumlardan farkl. Bu fark incelemek ve zerinde dnmek istiyorum; byle bir projenin gereklemesinin zihinsel zenginliimiz ve akl salmz iin yararl olacana inanyorum.

'M Gibi Projesi'nin ikinci admn oluturan elinizdeki bu kitabn deiik yerlerinde kullandm 'farkndalk', 'malumat', 'bilgi' gibi baz kelimelerin anlamlar, size bildiinizden farkl gelebilir. Tereddtlerinizi hesaba katarak bavurabileceiniz bir kavramlar szl oluturdum ve kitabn sonuna ekledim.

lk kitapta ele alman eitim, kamu hizmeti, evreyle ilikilerimiz, doa bilinci, kadn haklar, gvenlik, yarg, adalet anlaymz, kentlememiz, trafik, medya, kar-koca, anababa-ocuk ilikileri ve medya alanlarnda grlen 'm gibi'lik tesadfen olumuyor. Yaamlarm 'm gibi' olmasnn ve srdrlmesinin temel nedenleri var.

te elinizdeki bu kitapta, aada resimleri izili Arif, Timur, Doan ls birlikte, "Niin 'm gibi' yayor ve bunu srdryoruz?" sorusunun yantn aryor.

Daha nce de belirttiim gibi bu kitap sanal ve gerei sentez- ledi. Arif'in dnda kitapta yer alan kiiler gerek; tahmin edeceiniz nedenlerden dolay gerekli yerlerde baz isim deiiklikleri ya-

(1) Doan Ccelolu, 'M Gibi' Yaamlar, Remzi Kitabevi, stanbul, 2005.

14 KORKU KLTR

pildi. Yol boyunca gzlenen ve zerinde konuulan olaylar gerek ama baz konumalar kitapta yer ald ekilde deil. zerinde durulan kavramlarn daha ak seik anlalabilmesi iin ara sra sylenmeyen eyleri sylenmi, dnlmeyen eyleri dnlm gibi aktardm. Yolculuk esnasnda konuulan ve kaydedilen baz konumalar, konuya pek aklk getirmeyecei iin darda brakld. Ama altn izerek yeniden sylemek istiyorum, gzlenen ve buraya aktarlan olaylar gerektir.

Buraya Timur'la ilgili zel bir not koymak istiyorum. Annesi Amerikal ve iki yandan beri Amerika'da bymesine ramen babas Trk olduu iin kendini Trklere ok yakn hissediyor. zellikle bizim halk kltrmzle ayr bir gnl ba var. Her ikimiz de bu kitabn Trkiye'nin gelecei iin yararl olacana inanyoruz.

Bu kitabn yarar ne olabilir?ok genel hatlaryla ifade edecek olursam, Trk toplumu, gele

neksel kltrden bilimsel dnce ve tutumla yaama bakan ada kltre gei srecinin iinde. Bu, Atatrk devrimleriyle hzlanan ok kapsaml bir sre. Bu sre iinde bilimsel dnce ve tutum geleceimize yn versin istiyoruz ama bilimsel dnce ve tutumu ayakta tutacak olan deerler zeminimizi tam oluturamamz. rnein, bir lkede 'geree koulsuz sayg' bir deer olarak yaamyorsa, o lkenin niversiteleri mevki ve makam iin birbiriyle kyasya kapan m gibi akademisyenlerin yuvas olur. Bilimsel dnce ve tutum bolukta geliemez; bilimsel dnce ve tutumun geliecei deerler ortamm oluturmann yaamsal nemi vardr.

OKURA MEKTUP 15

Bu deerlerin yer ald anlam verme sistemlerini oluturmamz ve konumamz gerektiine inanyorum.

Bu oluunca, znde tad gerek kimliini bulacak olan halkmz, retici, yaratc, onurlu, zgr olarak yaayabilecei gerek demokrasileri oluturacaktr.

Timur'la gezi boyunca gzlemlediimiz olaylar nasl deerlendireceimiz konusu zerinde titizlikle durdum.

ki yaklamdan birini seecektim. lkine, daha iyi baka bir ifade bulamadm iin 'airet zihniyeti' adn veriyorum. Bu zihniyetin iki trl yansmas vardr: Ya bizim 'airetin' her eyi ktdr ya da bizim 'airetin' her eyi iyidir.

kincisi verilere, gzlemlere dayal bilimsel yaklamdr. Bilimsel yaklamda kutsal olan verilerdir ve gerei kefetmek temel amatr. Bu irdelemenin sonunda toplumumuzla ilgili korumamz gereken salkl ynlerimizi belirleyebileceimiz gibi, hemen deitirmemiz gereken, insanca yaamann nn tkayan salksz ynlerimizi de kefedebiliriz.

Tahmin edebileceiniz gibi kincisini setim. Bu kitapta, Trk kltrn ve halkmzn yaamn yarglamamaya zen gsterdim. Niin? nk yarglayc tavr, bilimsel nesnel tavrla eliir. Timur ABD'de bym biri olarak grdklerine anlam verirken, doal olarak, kendi yaamn lt olarak kulland.

''& u blZ jjU

16 KORKU KLTR

Yarglama grmek isteyen biri, bu kitab o biimde alglayabilir ve anlamlandrabilir. Ve o zaman bu kitab okumak iin harcayaca zamana yazk olur.

Bu kitap, kendini gerei kefetmeye ve kefettii gereklerle drste yzlemeye gnl vermi okurlar iin yazlmtr. lkemde, zellikle niversite genleri arasnda onlarn saysnn az olmadn biliyorum.

Ileriki bir tarihte karmay dndm 'M Gibi Projesi'nin nc kitabnda, "Ne yapalm?" sorusunun yantn arayacam. ocuklarmzn 'm gibi' yaamamalar iin birey olarak, aile olarak, kurumlar olarak, devlet olarak nelerin farknda olmal ve neler yapmalyz? Hangi stratejileri gelitirip ne gibi uygulamalar yapmalyz?

Tahmin edebileceiniz gibi 'M Gibi Projesi'ne nem veriyorum, o nedenle internet sitem www.dogancuceloglu.net adresinde "M Gibi Yaamlar" iin ayr bir ulam dmesi koydum. Dndklerinizi, nerilerinizi, eletirilerinizi bu kanalla bana ulatrabilirsiniz. Buraya yazlan her mektubu okuyorum.

Umarm bu kitap yaamnz zenginletirir.Dostlukla,

Doan Ccelolu stanbul, Kasm 2007

TMUR'W SrtHBVL'M LK GtWLERi

Ayinesi itir kiinin lafa baklmaz. ahsn grnr rtbe-i akl eserinde.

ZYA PAA

stanbul'a geldii akam Timur, Adana kebap yemek istedi. Onun favori lokantalarndan biri yry mesafemizdeydi. Levent arsna doru yrdk ve gzel bir yaz akam lokantann terasna oturduk.

Timur yemekten sonra tel kadayf istedi. Amerika'da bulamad yiyecekleri tercih ediyordu. Garsonlarn hzl ve kaliteli hizmetinden ok memnun kalan olum, "ini iyi bilen esnaf, hem kaliteli yemek sunuyor hem de kaliteli hizmet veriyor," dedi.

Yemek sonras biraz yry yaptk. stanbula gelmi olmaktan mutlu olduu her halinden belli oluyordu. Yz glyor ama gzleri yorgunluunu ve uyku ihtiyacn belli ediyordu.

Timur'un stanbul zamanna almas gn srd. New Yorktan geliinin ertesi gn leye kadar uyudu. Uyandktan sonra kahvalt yapt ve bir sre bavulunu boaltp zaman geirdi, ardndan komak iin evden kt. ki saat sonra karmda, duunu alm, dinlenmi bir adam vard. "Nerelerde kotun?" diye sordum.

T: Ulus Park'ndan aaya indim, Kurueme'yi getim, parkn sonuna kadar kotum, geri dndm, iyi bir spor oldu, bana iyi geldi.

D: stanbul'u zlemi misin? Neler grdn?T: stanbul'un kendine zg bir gizemi var, canll var, hava

s var; bunlar ok zlemiim. stanbul srekli kpr kpr ve insan iine alyor. Kurueme'den dnte Ulus Park'ndan yukar kar-

KK2

18 KORKU KLTR

ken bir gzlemim oldu, onu seninle paylamak istiyorum. Kk bir olan ocuu marketten alveri yapm, elinde pek ok torba tayordu; baya ar bir yk vard ve oflayp puflayarak yryordu. Durdum, yanma yaklatm, birlikte yrmeye baladk. Biraz ykseke bir yerde, allklarn arasna saklanm baz ocuklar, biz yukarya doru knca bir araba lastiini aaya doru brakverdiler. Lastik yuvarlanmaya balad ve az kalsn kk ocuu altna alyordu. Biz hizalarna gelince ocuklar glerek kat.

D: ocuklar birbirlerini tanyorlar myd acaba?T: Sanrm tanyorlard. Bu yalarda olan ocuklarnn tipik ha

arlklarndan biriydi yaptklar.D: Tabii hep olan ocuklar bu tr haarlklar yapar. Ne kadar

ilgin, bu tr akalar kzlardan beklemezsin, deil mi?T: Sanrm erkein doasnda var. Bu tr haarlklar dnyann

her yerinde ancak erkek ocuklarda grebilirsin.Timur baka bir ey sylemek istiyor ama biraz ekiniyormu gibi gel

di. O nedenle sordum.D: Baka neler grdn?T: Baba, Ulus Park stanbul'un gzel parklarndan biri olarak bi

liniyor ama maalesef bakmsz.D: Bu seni zd m?T: Gerekten zd nk Amerika'da yetimi ve orada yayor

olmama ramen baba vatanm Trkiye'yi ok seviyorum. stanbul'un ise gnlmde ayr bir yeri var; ok gizemli bir yer.

D: Anlyorum. Bakmszlktan kastettiin ne?T: Duvarlardaki beton dklm, her taraf kt at ve pislikle

dolu, oturacak temiz ve bakml banklar yok, p sepetleri dzenli bir ekilde konmam. Belki bakalar bakml olduunu dnyor ama ben, bitmemi bir inaat alannn dknts gibi gryorum. Gerekten baknca iim burkuluyor, zlyorum.

D: Belki de belediyenin btesi yetersizdir.T: Baba, yaplacak i o kadar basit ki, ok para gerektireceini hi

sanmyorum; bir tek kii, yani gerekten iini seven ve zenle yapmak isteyen bir tek grevli, btn o park iki hafta iinde yemyeil yapar ve daha sonra normal bir bakmla o yeillii ve gzellii devam ettirir.

TMURUN STANBULDA LK GNLER 19

D: Yani ilgisizlikten mi bu pislik ve bakmszlk?T: Neden olduunu tam bilmiyorum ama oradan sorumlu biri ol

sa ve normal gnlk grevini hakkyla yapsa, benim sylediim konu kendiliinden halledilir. yle dnyorum.

Biraz dndm. Parklar ve Baheler Mdrl'nn her park iin b ilerle grevlendirilmi kadrolu bir grevlisi olmal. Dndm Timur'a syledim.

T: Yani bu ileri yapmas beklenen biri var.D: Evet, vardr.T: Peki, o zaman neden bu kadar bakmsz?Cevap veremedim.T: Merdiven basamaklarn gzel talardan yapmlar. Yani ger

ekten gzel malzeme kullanmlar ve zen gstermiler. Ama imdi bakyorum, basamak talarnn ou atlam, krlm ksmlar koparak saa sola frlam. Hem irkin bir grnt oluturmu hem de yrrken dikkat etmezse insan ayan burkup baya tehlikeli durumlarla karlaabilir. O talar bakmdan geirmek, ok kolay yaplacak ilerden biri. Sklen talarn arasmda otlar bitmi, gittike kk salmaya balam.

D: Genel olarak halka ak alanlar bu durumda Timur. Senin yaadn New York'ta parklarn durumu byle deil mi?

T: New York'ta da fakir ve iyi eitim grmemi kiilerin ounlukta olduu kenar mahallelerde parklar o kadar bakml deil nk oralarda yaayan kiiler evre temizliine nem vermezler ve hem kendileri evreyi kirletirler hem de kirlenmi evreyi belediyenin temizlememesinden rahatsz olmazlar.

D: Yani parkn grnmnden o evrede yaayan insanlarn eitim dzeyi, temizlie ne kadar nem verip vermedikleri anlalabiliyor.

T: Evet. Bakmsz parklarn evresinde baya isiz gsz grmek mmkn. Bu insanlarn ou alkol ve uyuturucu bamls. O nedenle New York'ta ge saatlerde o civarda dolamak tehlikelidir. Parklar hela gibi kullanrlar ve bu tr parklarn ou yerinde keskin sidik kokusu vardr. Ama benim burada, stanbul'da grdm Ulus Park, olduka st dzey eitim grm meslek sahibi insanlarn, ailelerin ocuklaryla falan gittii bir yer.

2 0 KORKU KLTR

D: Peki Timur, sen stanbul'da parklarda gezerken bir korku duyuyor musun? Yani, parklarm grnnden, "Buras tekin deil, alkolik ve uyuturucu mptelalar etrafta olabilir," diye korkuya kaplyor musun?

T: lk bata New York'tan getirdiim alkanlklarn etkisiyle evet, baya korkuyor, gerginleiyorum. Sonra bakyorum, aileler, ocuklar, kendime ok yakm grdm gler yzl insanlar etrafta dolayor ve eleniyor; o zaman rahatlyorum, gerginliim kayboluyor.

Timur'la kendimizi keyifli bir sohbetin ortasnda bulmutuk. Ben kendime bir meyve suyu aldm, o bir bardak su ald, konumamza devam ettik.

D: Senin oturduun kentte parklarn tehlikeli olduunu kantlayan olaylar oldu mu?

T: Ben New York'ta, alan 5 x 1,5 km olan Central Park'a sk sk gider, spor, bisiklet gezintileri yaparm.

D: Baya byk bir park. Hemen hemen Etiler'den Ortaky'e kadar...

T: Evet, byk. Parkn gney ucunda Manhattan'n en zengin blgesi var, zenginlerin gittii Carlton Hotel ve Trump Towers burada yer alr. Dou ksmna gittiin zaman Tiffany ve bunun gibi nemli iyerlerine yakndr. Ama 90. Sokak'tan sonra gittike ktlemeye balar. Parkn sonlar Harlem'e dayanr ve ite oras ok tehlikelidir. O ksmdan parka girenler, oray en ok kirleten ve polisle ba belaya girenlerdir.

D: Kt olaylar orada m oluyor?T: Evet, on yl kadar nce Central Park'ta akamst koan bir ba

yana saldran ve tecavz ettikten sonra ldren iki kii Harlem'den gelmiti. Onun iin karanlk basarken oralara gitmenin ok tehlikeli olduunu btn New Yorklular bilir.

D: ok kr bizim parklarda imdilik pek fazla gvenlik sorunu yok(1). Ama temizlii ve bakm, Bat dnyasndan gelen birinin hemen dikkatini ekiyor.

(1) Timur'la bu konumalarm 2004 Yaz'ndan. Bu kitabn ilk msveddesini okuyan Ahmet Uyar, Eyll 2007'de yle bir not koydu: "Hocam, Taksim Gezi Park'nda tinerciler devaml olay karyor, dn bir kiiyi bakladlar. Bizim parklarda da gvenlik sorunu var ancak polis ve idareciler, yokmu gibi davranyor."

TMURUN STANBULDA LK GNLER 21

T: Parkn bir ksmnda alan insanlar grdm, yerinden oynam talarn altna har koyarak talan yerine koyuyorlard. Ama altklar yerin etrafn evirmedikleri iin bata, bir eyler yapldn, ben dahil kimse fark etmedi. Ancak, nce basyorsun, har olduunun sonra farkna varyorsun. Yani, akl alacak gibi deil; allan ortama iaret koymak, bylece tamir edilen yere har daha yaken baslmasn nlemek o kadar zor mu?

D: Evet Timur, ok zor.T: Sahi mi?D: Gerekten sylyorum. ok, ok, ooook zor.T: Benimle alay ediyorsun!D: Hayr etmiyorum. O insanlarn ilerini zenle yapmalar pek

ok zor.T: Neden?D: "Neden?" sorusuna gelmeden nce, "O kadar zor mu?" soru

na bir baka yantm daha var.T: Bir sorunun iki yant m olur? "ok zor," demitin. O, cevap

deil mi?D: Bu sorduun, iki yant olan bir soru.T: kinci yant ne?D: ok kolay!T: Ne kolay?D: allan ortama iaret koymak, iilerin yaptklar ie zen

gstererek almalar, ok kolay!Timur tuhaf tuhaf glerek bana bakt.T: Baba, belki mizah yapyorsun ama herhalde benim kr tara

fma denk geldi, anlamyorum. Belki bilmediim bir eyden dolay benimle alay ediyorsun.

D: Timur, alay etmiyorum. Bizimle ilgili sana nemli bir bilgi vermek istiyorum, hepsi bu kadar.

T: Nedir o bilgi?D: O bilgi u: Bu iileri e dost vastasyla ie alr, onlarn yete

neklerini hesaba katmazsan, onlar da bildii ne ise ancak o kadar yapar. Ama onlar yeteneklerine, mesleine ya da eitimine gre ie alrsan ve yapt iin kalitesini de takip edip ona geri bildirim verirsen, o zaman i deiir. imdiki durumda ilerine zen gs

2 2 KORKU KLTR

termeleri ok, ok, hem de pek ok zordur. Ama onlara yapacaklar ile ilgili eitim verirsen, balarna da ekindikleri, saydklar ve gzn yapt iten ayrmayan birini koyarsan, o zaman temiz i karrlar.

T: Bu Amerika iin de geerli. Ama yaplan bu ii denetleyen insanlar vardr herhalde. nk Amerikal ii de hi kimsenin bakmayacan bilse, sanrm zamanla daha sallapati i yapmaya balar. Ama orada, iin kalitesi srekli takip edilir.

D: Benim lkemde denetleyen insanlar da denetleyen gerek ve o st dzey denetileri de binlerinin denetlemesi...

T: Sanrm ne demek istediini anladm. Peki, neden byle?D: yle bir dn Timur. Ortada iki ihtimal var: Ya orada a

lanlar o kadar cahil ve eitimsiz ki, tedbir almay, iaret koymay dnemiyorlar ya da biliyorlar ama zahmet edip koymak istemiyorlar; nk kimsenin umurunda deil.

T: Bu kadar basit bir eyi dnememi olmamalarn aklm almyor. Bu kiiler kendi evlerinin nne byle talar deseler kimsenin basmamas iin nlem alrlar herhalde.

D: Alrlar. te sorun da zaten burada. Demek ki biliyorlar ama zahmete deer grmyorlar.

T: Peki, haydi onlar zahmete deer grmyorlar diyelim, onlar o kadroya alarak tamir iin gnderenlerin bunu bilmeleri ve alanlara sylemeleri gerekmez mi?

D: Timur, sylemek baka bir ey; bizzat banda durarak yaptrmak baka bir ey!

T: Peki, bunu takip eden bir dzen yok mu? Yani alan kiilerin performansn takip eden, deerlendiren bir sistem?

D: Benim de sylemek istediim bu. Balarnda takip eden biri olsa, mutlaka ilerine zen gsterirler.

T: Yani yalnz orada alann deil, o alan denetleme pozisyonunda olan insann da sorumluluunu iin iine katmak gerek; bunu belirtiyorsun.

D: Evet.T: alanlarn ve onlarn stndeki insanlarn umursamaz olu

larnn bir aklamasnn olmas gerek.D: Doru, olmas gerek. Ve var.

TMURUN STANBULDA LK GNLER 2 3

T: Peki, ne?D: imdi hemen anlatmas olanaksz. u kadarn syleyerek ba

layaym. Sradan vatanda yeteri kadar gl deil.T: Ne demek bu?D: Yazl yasalara bakarsan, sradan bir Amerikal ile sradan bir

Trk vatandan ayn gce sahipmi gibi grrsn. Ama bizim yazl yasalarmz ile yaanan gerekler arasnda baya fark var. Yazl yasalarda vatanda, ABD'deki gibi gl ama gerek yaamda devletle karlat zaman hl bir 'kul'. in z g meselesi; vatanda yeteri kadar gl deil.

T: ABD tarihinden anlalan, bu gcn vatandaa verilmedii, onlarn bunu hemen her konuda ske ske devletten alddr.

D: Yani ABD'de vatanda devlete ba m kaldrm?T: lgin baba! G elde etmekten sz edince, akima hemen ba

kaldrma ve savama geliyor. Hayr, ba kaldrmam, demokratik sistem iinde, sivil kurulular yoluyla, sesini g haline dntrmesini renmi. Gereinde yasal direnme hakkn kullanm.

D: Aslnda Timur, ben vatandam henz gsz derken, demokratik vatanda bilincinin olumamasndan kaynaklanan bir gszl dile getirmek istedim.

T: rnein Trk vatanda anayasal hak ve zgrlklerini biliyor mu? Polis ya da resmi bir devlet dairesi kendine zorluk kardnda, hakszlk yaptnda, hangi yasal yollardan hakkn arayacan biliyor mu?

D: Sanrm ou vatandamz iin bunun cevab "Hayr!" olacaktr.

T: Peki vatanda bu yolda eitmeye, bu demokratik yaam bilincini oluturmaya ynelik bir sivil kurulu var m?

D: Timur, utanarak syleyeyim, bilmiyorum. Belki vardr ama ben bilmiyorum. Benim bilmiyor olmam bir veri olarak geerli ise, demek ki, varsa bile o kadar etkili bir kurulu deil.

T: Baba, Amerika'da sivil hak ve zgrlkleri korumak amal oluturulmu sivil bir kurulu var; American Civic Libertis Union (ACLU). Bu, birok dernein birletii bir st kurulutur ve srekli vatanda uyank tutmaya, kendi hak ve zgrlklerine sahip kmaya ynelik seminerler, konferanslar, syleiler dzenler. Eer

2 4 KORKU KLTR

meclise temel hak ve zgrlkleri kstlayc bir yasa nerisi gelirse kyametleri koparr, tm medyay harekete geirir.

D: Bizde byle bir kurulu var m, bilmiyorum. Belki Trkiye Barolar Birlii'nin byle bir kolu vardr.

T: Ve bu kurulu, sradan bir vatandan hakk yenmise ve kendi hakkn koruyacak hukuksal donanm ya da avukat tutacak paras yoksa, onun davasn cretsiz olarak stlenir.

D: Timur, aslnda Arif BeyTe birlikte yapacamz bu yolculukta konuacamz temel konulardan biri, vatandamzn gl olup olmaddr.

T: yi. Demek merak ettiim, anlamak istediim bir konuda konuacaz. Ayrca merak ediyorum baba, parka gelenler benim grdm manzaradan rahatsz olmuyorlar m?

D: Timur, basit ama nemli bir soru sordun.T: Bu basit sorum gerekten nemli mi?D: Evet, nemli. nk olas yant var ve dorusunun hangi

si olduunu bilmiyoruz.Timur glmseyerek bana bakyordu. Onunla gemite bu tr konu

malarmz olmutu ve benim olaylarn ayrntsna indiimi ve basit konular karmaklatrdm dnrd. Kendisi mhendis olmakla ve karmak sistemleri basite indirgeyerek sorulara yaln yantlar bulmakla vnrd. Ona gre, basit bir soruyu karmaklatrmakla meguldm. Glmseyiinden bu anlam kardm. Sordu.

J t.(basitteki

rtuthvuLti'

TMURUN STANBULDA LK GNLER 2 5

T : Nedir onlar?D: lk olas yant, evet bizim sradan vatandamz senin grd

n grmyor; yani onlara gre halka ak yerlerin pis olmas doal, pis olmamas diye bir ey yok. Kendi evlerinin dnda kalan her yer; sokak, kaldrm, okul bahesi, park pis ve kirli olabilir. nk halk, "Buras bizim sokamz, bizim kaldrmmz, bizim okulun bahesi, bizim parkmz," bilincinde deil. O nedenle evinde ok titiz olan insanmz sokakta veya parkta pis birinin yapaca eyleri yapabilir. Yani tutarszlk var; parkn pis olmasn da kabul edebilir, temiz olmasn da. Park tertemiz olsa, hi pislik olmasa bunu ok takdir eder ama bir yandan da bu duruma hayret eder. 'Demek ki biri buray evi gibi temiz tutuyor!' diye dnr.

T: Yani ounluk, buray kendi park olarak grmyor?D: Grenler var ama grmeyenler ounlukta.T: O zaman park temiz tutmak isteyenler aznlkta.D: Evet yle ve onlar senin duyduun bu rahatszl srekli du

yarak yayorlar. Ara sra da srtyorlar. Bir rnek vereyim. Bir arkadam anlatt, eitimli bir vatandamz sokaa tkren bir vatandaa, "Beyefendi, nereye tkryorsunuz?" diye bir k yapm. Tkren hayretle adamn yzne bakm ve "Nereye tkreyim, sokaa tkryorum; suratna m tkreydim!?" demi.

Timur, inanmaz bir tavr iinde bir kahkaha att.T: Adam ne demi?D: Ne desin? Diyecek bir ey bulamam. Ama unutma...T: Affedersin baba szn kestim ama merak ettim, etraftakiler

ne demi? Onlar da m sessiz kalm?D: Timur, Trkiye yle bir lke ki, etraftakilerin ne yapacan

kentin hangi muhitinde olduun belirler. Sanrm baz semtlerde tkren iten ie knanr ama baka birok muhitte tkrene laf eden iin 'tuhaf adam' diye dnlr.

T: Yani, bu duruma standart bir tepki...D: Hayr, bu duruma Trkiye'nin her yerinde standart bir tepki

gremezsin.T: Ve baskn olan...D: Evet, baskn olanlar, "Nereye tkreyim, sokaa tkryo

rum; suratna m tkreydim!?" diyenlerdir.

2 6 KORKU KLTR

Adam, p ii 'pmti ^

iitmt, \7\du-tnmjn qctt.l i^ i kjonustuui^.-fzH'kL clu i v iy ^ ' '

T: Bence baskn kiinin bu olmas nemli bir durum. Tkrenin, "sokaa tkrmek hakkm" dncesinden, "sokaa tkrmek utanlacak bir durum" bilincine gemesi, kolay bir ey deil. Baba, zr dilerim, demin szn kesmitim. "Ama unutma..." diye bir ey sylyordun.

D: Ha, evet. unu diyecektim, sokaa tkren bu adama pis deyip geemezsin, nk bu adam sokakta yaptn evinde yapmaz. Herhangi biri onun evinde yere tkrse fkelenir, belki onu dver.

T: Ama pis olmasa sokaa tkrmezdi.D: te anlalmas zor olan bu. Adam pis deil. Hangi ortamn te

miz tutulmas gerektii konusunda senden benden farkh dnyor.T: Nasl farkl?D: rnein, 'Evim, temizlie dikkat etmem gereken yer' bilincin

de. Ama evin dnda kalan yerlerde temiz olma sorumluluunu hissetmiyor.

T: Peki, bu toplumda ocuklar yetiirken anneler, babalar onlara sokan kirletilmemesi gerektiini retmiyorlar m?

D: retenler var ama retmeyenler ounlukta.T: Sahi mi?D: Kltrmzde, "Temizlik imandan gelir," diye bir sz vardr.

Bu sz yalnz ev iin deil, yaanan btn meknlar iin geerli olmaldr. Din grevlisi yakn arkadam Kemal Topu, "Tuvalet ve

TMURUN STANBULDA LK GNLER 2 7

sokaklar, orada yaayanlarn aynasdr," diyor. Ona gre kiinin kalitesi, tuvalet kullanmndan anlalabilir. Sylediine gre, eskiden kz istemeye gidilince tuvaletler kontrol edilirmi.

T: ok akllca bir davran.D: Bu arkadam, cemaate, "Kedi bile kendi pisliini toprakla r

ter," diyerek temizliin nemini anlatyor. Ama maalesef, evi datan, sa solu kirleten, kt ve p atan ocuuna birok anne, "Kirletme, buras ev, sokak deil!'" diyebiliyor.

T: ok yazk. Bunu syleyen anne aslnda soka kirletmenin, sokaa kt ve p atmann doal olduunu, hatta beklendiini sylemi olduunun farknda deil.

D: Ama anne ve babalarn yanllarn baz retmenler telafi etmeye alyor. Bir yakn dostum bana u yky anlatt: "Ortaokuldayken ngilizce retmenim mendil tama alkanl olusun diye ou derslerinde ceplerinden 2-3 mendil karp bize gsterirdi. 52 yama geldim, u anda kt mendil yaygn olmasna ramen hl o gnk alkanlmla cebimde bez bir mendil tayorum."

T: retmenler Trkiye'nin gelecei andan ne kadar nemli. Arkadann anlatt bu kanaatimi pekitirdi.

D: Evet, aynen yle. Bob Ericksen'i hatrlyorsun, deil mi?T: Kaliforniya Eyalet niversitesi'nde beraber altnz, Ulus

lararas renci Ofisi'nin yneticisi olan kii deil mi?D: Evet o. Onun ran'da bandan geen olay sana anlatm my

dm?T: Belki anlattn ama imdi hatrlamyorum.D: Anlataym. Bob niversiteden mezun olduktan sonra Amerika

dnda almak ve dnya grn gelitirmek istiyor; o nedenle bar gnlls olmak iin bavuruyor ve onu ran'a gnderiyorlar. ran'a gittiinde ilk bir ayn Tahran'da, youn Farsa dersleri alarak geiriyor. Tahran'a vard andan itibaren sokaklarn pislii ve zellikle insanlarn sokaklara tkrmesi ve smkrmesi midesini bulandryor. Ama cesaret edip kimseye niye byle yaptklarn soramyor.

Gittiinin nc haftas Farsa retmeni Ali'yle samimiyeti biraz ilerletiyor ve bu arkadala gvenerek, "izin verirsen sana

2 8 KORKU KLTR

bir soru soracam," diyor. Ali, "Tabii sor," deyince, "Kadnlar deil ama erkeklerin ou sokaa tkryor veya smkryor; neden byle yapyorlar?" diye soruyor.

Ali hayretle Bob'a bakp, "Peki siz Amerika'da ne yaparsnz?" diye soruyor. Bob mendilini karp burnunu siler gibi yapyor. Ali retmen, "Peki, daha sonra bu mendili ne yapyorsunuz?" diye soruyor. Bob bu soruya hayret ediyor ve "Tabii cebimize koyarz," diyor. Hayret etme sras bu sefer Ali retmene geliyor, "O pis smkl mendili cebinize nasl koyarsnz?" diye soruyor. Bob aryor, verecek yant bulamyor.

T: Yani ranl Ali retmen iin mendil smkl olunca cebe konulmas iren, ama herkesin ayak bast ve gelip getii sokaa tkrmek, smkrmek iren deil. Peki baba, sence bizim halkmz da m ayn dnyor?

D: Deminden beri onu sylemeye alyorum. Biz, evimizin dnda olan, halka ak toplumsal meknlarn temizliinden sorumluluk almamay reniyoruz. Birlikte eitim verdiim Yavuz Durmu u ansn paylamt.

zlediim bir film de, baheli bir ev; bahe kaps ile evin kaps

arasnda beton bir yol var. Evin hanm , bahe kapsndan balayp eve doru yolda biriken yapraklar spryor, kz da annesine yardm ediyordu. Yapraklar evin kapsna yakn bir yerde torbaya ko

yup azn kapattlar. Birden gzm de u canland: Ben yazlkta hep

evden bahe kapsna doru sprr, sprdklerim i sokaa atardm . H i aklm a, orada bunlara ne olaca gelm ezdi. Birazck rzgr

datr herhalde diye dnrdm , o k ad ar... Filmi izledikten sonraki gnler her sem inerde bu farkndalm paylatm katlmclar, byk ounlukla, "Biz de senin gibi yapyorduk am a ne yaptm

zn farknda deildik," dediler.

ocuk byrken bunu reniyor. Timur unutma, ocukken, nelerin sorumluluun alacan rendiin kadar nelerin sorumluluun almayacan da reniyorsun.

Timur duraklad. Sylediim cmleyi alak sesle tekrar etti: "Nelerin sorumluluunu alacam rendiin kadar nelerin sorumluluunu alma

TMURUN STANBULDA LK GNLER 2 9

yacan da ocukken reniyorsun." Biraz dndkten sonra, "O zaman benim, sokaklarn ve parklarn pislik iinde olmasna hi hayret etmemem gerek," dedi.

D: Biliyor musun, Hindistan'da sokaklara, sadece smkrmek ve tkrmekle kalmyor, dklarn da yapyorlar.

T: Evet, bunu duymutum ama uydurduklarn sanyordum.D: Hayr uydurmuyorlar. Geen yl iki haftalna Hindistan'a

gittim ve orada kendi gzlerimle grdm. On -on drt yalarnda bir kz ocuu ile kardei olduunu sandm sekiz-dokuz yalarndaki bir olan ocuu, yolun hemen kenarna, kaldrm vazifesi gren yere kakalarn yapyorlard. Otobs geerken penceresinden baktm; hele o yataki bir kz ocuunun klotunu indirip bunu yapmas iyice tuhafma gitmiti. Trafik tkannca tesadfen otobs bir sre orada durdu. Sonra kz iini bitirdi, ayaa kalkp klotunu ekti. Etraftaki insanlara baktm, besbelli hi kimse evresinde tuhaf bir ey olduunu dnmyordu. Tuhaf tuhaf glenler ve birbirine bakanlar, dnyann deiik lkelerinden gelmi biz turistlerdik.

T: Yani Trkiye'de sokaa tkrmek nasl tuhaf deilse, orada da sokaa dklamak tuhaf gelmiyor insanlara.

D: Nasl burada bu parkta grdn pislikten, insanlarn sokaa tkrp smkrmesinden rahatsz olan insanmz varsa, eminim Hindistan'da da sokaa dklamaktan rahatsz olan ok sayda Hintli vardr. Ama bu say, henz teknik olarak 'kritik kitle' dedikleri dzeye ulam deil. Eitimli bir Hindistanl, bu yaptnn yanl olduunu sylese ve onu uyarsa, kz hayretle adamn yzne bakar herhalde.

T: Anlyorum baba. Biraz nce "Tkrenin, 'Sokaa tkrmek hakkm,' dncesinden, 'Sokaa tkrmek utanlacak bir durum,' bilincine gemesi, kolay bir ey deil," derken aslnda bu kritik kitlenin oluumundan sz etmek istemitim. stanbul'da sokaa tkren adam uyaran kiinin bana gelen, Hindistan'da kz uyaracak kiinin bana gelebilir.

D: Evet. nk uyaranlar aznl, dierleri ounluu temsil ediyor. Bu ounluk, o toplum iinde byrken, bu gibi davranlarn ok doal olduunu, grerek renir.

T: Hatta belki uyaran kiinin tuhaf olduu dnlr.

3 0 KORKU KLTR

D: Evet ve bence uyarnn dikkatli yaplmas gerekir. Uyaran, farkna varmadan kendini tehlikeli bir durum iinde bulabilir.

T: Gerekten mi?D: evreci olarak bilinen bir profesrmz birka kez zor du

rumda kald ve hatta dayak yedi.T: Sahi mi?Benim gazete kesikleri dosyasndan, 16 Kasm 1997 tarihli HrriyetT

gsterdim. Olga naydn ve Selim Gen'in haberiydi.

evreci Profesre M aganda D ayaevreci Prof. O rhan Kural, taksiden sokaa bira iesi atlma

sna dayanam ayp m agandalar uyarnca feci ekilde dayak yedi.

ldresiye dvlen K ural'm kopm ak zere olan parm a dikildi, kafasna da 25 diki atld. M agandalar ise kayplara kart.

Timur glmseyerek, " ciddi yani," dedi. Biraz sonra, "Baba, senin sylemek istediini anladm. Kiinin pis ya da temiz olmasndan ziyade, onun hangi ortamda, kendini nelerden sorumlu tuttuunu belirtmeye alyorsun. rnein, sokaa tkren adamn kendi odasnn ortasna tkrmediini, Hindistan'daki kzn da kendi evindeki odann ortasna dksn yapmayacan sylyorsun."

D: Evet. Biraz nce sylediim gibi, her kltrde insanlar be-alt yama geldiinde hangi ortamda hangi davranlardan sorumlu olduklarn, hangilerinden olmadklarn reniyor. Benim lkemde insanlar kendi evlerinin dndaki meknlar temiz tutma konusunda sorumluluk almay renmemi.

T: Umumi tuvaletlerin pis oluunu da ayn nedene balayabilir miyiz?

D: Evet, balayabiliriz. Timur, senin Trkiye'de misafir olduun evlerde tuvaletler pis mi temiz mi?

T: Temiz. Trk evleri, sadece tuvaletler ynnden deil, daha birok ynden Amerikan evlerinden genellikle daha temiz, daha derli toplu.

D: nsanmz umumi tuvaleti kendi evindekinden ok farkl kullanr. Tabii, kiinin eitim dzeyine gre davran ok deiir ama ortalama, sradan bir vatandatan bahsediyorum.

TMUR'UN STANBULDA LK GNLER 31

Timur, bir sre sessiz kald. Bir bardak daha su ald ve konumasna devam etti:

T: Baba olas yanttan sz etmitin ve ilki, insanlar benim grdm gibi grmyorlar idi. Dierleri?

D: kinci olas yant, Trk insannn bir ksm park senin gibi kirli grmesine ramen bu konuda yapabilecei hibir ey olmadn dnebilir.

T: Bu, sokaa tkrene, "Beyefendi nereye tkryorsunuz!" diyenin, bana gelenlerden sonra, bir daha azm amayaym, duygusuna kaplmasna benzer bir duygu mu?

D: Evet, bir anlamda yle.T: Niin, "bir anlamda yle?" Adam temiz ve ada bir kent iin

yaplmas doru olan biliyor ve doruyu syleyince bir dayak yemedii kalyor. unu da biliyor ki, "Beyefendi nereye tkryorsunuz?" dedii kii onu evire evire dvse ve etraftakiler adamn neden dayak yediini bilseler, belki de bir ksm adamn daya hak ettiini dnecek. Ve byle dnenlerin says o kadar ok ki, sokaa tkrmenin yanl olduunu dnen kii, kendini yalnz ve gsz hissediyor. Baba, bence durum bu kadar ak.

D: Martin Seligman adnda bir psikolog, renilmi aresizlik, acizlik diye bir kavram zerinde otuz yl akn incelemeler yapt. imdi bu kavramn tartmasna girmek istemiyorum ama 'bir anlamda yle' derken, Trk insannn ocukluktan itibaren acizletirildiini ve yetikin hale geldiinde, deil parkn kirlilii gibi toplumsal sorunlarn zm, meslek semekten bile aciz olduunu sylemek istiyorum.

T: lgin bir kavram. Ksaca anlatman mmkn m?D: Martin Seligman'n yapt klasik bir deneyden sz edeyim.

U grup kpek almyor. Bu gruplara A, B ve C diyelim. A grubundaki kpekler, taban zgara biiminde tellerden olumu bir deney odasna konuyor ve orada ayakta duruyorlar. Bu zgaraya lmcl olmayan ama kpee ac verecek miktarda elektik oku veriliyor. Kpekler oku yiyince canlar yanyor ve hemen odadan kaa-

(1) Christopher Peterson, Steven F. Maier and Martin E. P. Seligman, Learned Helplssness: A Theory for the Age of Personal Control, Oxford University Press, 1995.

3 2 KORKU KLTR

cak bir yer aryorlar. Odada, bir mandala basnca alacak bir kap sistemi var. ok verilen kpekler odadan nasl klacan hzla reniyor ve dier denemelerde ok verilirken kapy beraber ap kayorlar.

T: Bu kpekler oktan nasl kurtulacaklarn reniyorlar.D: Evet, A grubu oktan kurtulmann yolunu reniyor. B gru-

bundakilere de ok veriliyor. Kpekler havlyor, kvranyor, kap mandalna basyor, kapy trmalyor ama kap kilitli olduu iin almyor. ok, belirlenen sreye kadar devam ediyor ve sonra diniyor. Bu gruptaki kpekler ok srasnda titremeye, mesanelerini ve barsaklarn kontrol edememeye balyor. Bir sre sonra kamaya dahi teebbs etmiyor. Bu aamada nc deney balyor.

Taban zgaral, zerinden rahatlkla zplayarak kaabilecekleri bir itle evrilmi bir mekna konan A grubundaki kpekler alacak bir kap aryor, itleri trmalyor, ama aacak kap bulamaynca hoplayarak kendilerini dar atyor.

T: B grubundakilerin ne yapacan tahmin edeyim mi?D: Evet, et. nk esas onlarn davran bize bu kavram anla

tacak.T: B grubundaki kpekler ok verilince titriyor, inliyor, idrarlar

n yapyor, dklyor ama itten dar atlamak akllarna gelmiyor.D: B grubundakiler senin dediin gibi davranyor. Doru bildin.

Peki, daha nce hibir denemeye katlmam olan C grubundaki kpeklerin bu yerde ne yapacam da tahmin edebilir misin?

T: Onlar, ok verilir verilmez hop, itten dar atlyorlar, A grubundaki gibi kacak kap falan aramyorlar.

D: Evet Timur, sylediin gibi oluyor. A grubundakiler kurtulma yolunu renirken, B grubundakiler, hibir ey yapamayacaklarn reniyorlar. te Martin Seligman bu duruma 'renilmi acizlik' diyor. Baz meslektalarm buna 'renilmi aresizlik' demeyi tercih ediyor.

T: Baba, renilmi acizlik ya da aresizlik; bu ok gl bir kavram. Bunlar her anababa ve eitimcinin bilmesi gerekir.

D: Bence irket yneticilerinin, sosyal deiimi planlayan siyaseti ve ekonomistlerin de bilmesi gerekir.

T: Peki, kpeklerin dnda baka deneyler yaplm m?

TMURUN STANBULDA LK GNLER 3 3

D: Evet, aklna gelecek her hayvan ve insan zerinde yaplm.T: nsana da elektrik oku vermiler mi?D: Hayr, hayr. ok zekice deneyler dzenlemiler. Her hayva

na elektrik oku bile verilmemi. rnein, pirelerle yaplan deneyde, doal olarak 75 cm ykseklie srayan pireler, boyu 40 cm olan cam lplere konmu ve tplerin azna kapak konmu. Pire bir saat sonra tpten karldnda, en fazla 40 cm sramaya balam.

T: ok ilgin. nsanlarla nasl yaplm?D: Onlarla da grltl bir ortamdan kurtulma ya da kurtula

mama durumlar yaratlarak deneyler yaplm. lgilenirsen kitab alp okuyabilirsin. Ama burada ben bu kavramn iine daha ok girmek istemiyorum. Herhalde sylemek istediimi anladn. Trk insan doumdan itibaren ailede, okulda, toplumda, devletle ilikisinde srekli bir acizlii renme srecinde. O nedenle, baka bir toplumda sradan bir vatandan kolayca ve rahatlkla dnp yapaca bir eyi, benim vatandam zme abasna girmek yerine 'kaderi' kabul edip onunla yayor.

T: Yani bu daha genel bir duygu; ben yapamam, duygusu.D: Visa Europe Trkiye, lise ve niversite rencilerinin yakla

m ve eilimleriyle ilgili bir aratrma yapt.n) Bu aratrmann bence en ilgin bulgularndan biri, genlerin bydke kendilerini daha az bamsz hissetmelerini ortaya koymas. Lisenin ilk yllarnda yzde 75'lik bir kesim kendisini bamsz hissederken, bu oran lisenin ikinci ylnda yzde 72'ye, niversitenin ilk ylnda yzde 68'e, niversitenin ikinci ylnda ise yzde 63'e kadar dyor.

"artlar tarafndan srklendiimi hissediyorum" diyenlerin oran, liseli genlerde yzde 47 iken, niversiteli genlerde 61'e kyor.

Grdn gibi Timur, yaamn direksiyonunda olmama, "Sokaa lkrene bir daha azm aarsam dayak yerim ve kimse gelip beni kurtarmaz" duygusundan daha derinlere inen bir duygu; "Ben aci- zim", "Benim elimden i gelmez", "Kendi yaamm ynetmek gc bende yok" duygusu ve bunun da, dayak yeme korkusundan kaynaklanan ekingenlikten ok farkl temelleri var.

(1) Nuran akmak, "Genlerin Okul ve Meslek Seiminde Sz Hl Ailenin". Hrriyet nsan Kaynaklar, 7 Ekim 2007.

KK 3

3 4 KORKU KLTR

T: Yani baz insanmz parklar, sokaklar benim gibi gryor, ama yaplacak bir ey yok duygusu o kadar gl ki, bu konuyu dile getirmeyi bile anlaml ve gereki bulmuyor.

D: Evet Timur. kinci olaslk olarak bunu gryorum. Bizim ok sevdiimiz ve tekrarlamaktan hastalkl bir haz aldmz iki szmz var: "Byle gelmi byle gider" ve "Doru syleyeni dokuz kyden kovarlar."

T: Baba bir keresinde sen yaptm bir eye kzm ve bana "Eski kye yeni det getirme," demitin. Bu sz de ayn dnceyi ifade etmiyor mu?

Gldm, Timur beni tam zamannda yakalamt. Eski bir hesabn demesini yaptm hissettim. Anladm o da fark etti, karlkl glmsedik.

T: Peki, nc olas yant nedir?D: nc olas yant Timur, en tehlikeli olan. nsanlarn artk

bu durumlar kanksamas, umursamamas, dikkate alnacak, zerinde dnlecek bir konu olarak grmemesi.

T: Baba, bunun kincisinden fark ne?D: kincisinde birey durumu grr, ii szlar, elinden gelse bir

eyler yapmak ister. Yani, gizli bir "keke" vardr iinde. Bunda ise byle gizli bir keke yoktur.

T: Peki, bunun birincisinden fark ne?D: Birincisinde zerinde dnlecek bir sorun olduunu algla

maz, sorunun farknda bile deildir. Yani onun anlam dnyasnda zerinde dnlmesi, zlmesi gereken herhangi bir durum yoktur. kincisinde sorun var ama "Ben acizim, keke gl olsaydm da bir eyler yapabilseydim," duygusu vardr. ncsnde ise, sorunu grr ama "Bana ne, isterse her taraf b.k gtrsn, beni ilgilendirmez, ben kendi karma bakarm," anlay vardr.

Timur, son sylediimi duyunca durakald. Bir sre dnd ve "Baba, bana gre en hastalkl bak tarz da bu," dedi. "Evet Timur, en tehlikeli olan da bu olaslk," dedim.

kimiz de sustuk ve kendi dnyamzda dncelere daldk.

LEVENT ARISI'NVA BR MANZARA VB ARF BEYLE BULUMA

Gnl ne taraf gsterir ise,be duyu da eteklerini toplar o tarafa koar...

MESNEVDEN

Timur'la Levent'e doru yryoruz. Amacmz Levent ars'na yakn olan alveri merkezine yrmek. Orada, Timur'un ilk kez karlaaca Arif Bey'le buluacaz.

Oraya yrrken yolda alan iiler dikkatimizi ekti: kii sokaktaki kanalizasyonun kapan kaldrm, urayordu. Trafik ak iinde arabalar hzla geiyordu ve iilerin koymu olduklar iaretler yetersizdi, srclerin iaretleri grmeme olasl yksekti.

Bu durumu grnce benim ve Timur'un yrei azna geldi. ilerin tavr ve hareketlerinden, olas bir tehlikenin farknda bile olmadklar, yoldan geen bir srcnn onlar grmeme ihtimalini hi akllarna getirmedikleri anlalyordu.

Timur, "iler kendilerini ne kadar tehlikeye attklarnn farknda deiller, bu durumu birok yerde gryorum. nsanlarda, bylesi durumlarda tehlikeye maruz kaldklar konusunda bir bilin yok," dedi.

Timur'a, burada grd trden durumlarla sk sk karlaacamz ve neden byle olduunun zerinde dnmemiz gerektiini syledim. Olur, anlamnda kafasn sallad.

Ona unlar syledim: "Bu konuyu ok nemsiyorum. Her gn trafikte, inaatlarda, iyerlerinde meydana gelen kazalarn ounun altnda, tehlikenin farknda olmamaktan kaynaklanan nlem alma eksikliini gryorum.

36 KORKU KLTR

Kanmca bu konuda ulus olarak seferberlik ilan edip insanlarmza, ngilizce safety consciusness denilen,'gvende olmak iin tedbir alma bilinci'ni retmemiz ve bunu yaymamz gerekiyor. Bu konuda evre bilinci oluturma gibi ciddi bir toplumsal akmn balatlmas, bunun iin de anaokullar, ilkretim okullar, lise ve niversitelerde zel dersler konmas gerektiine inanyorum. TSAD gibi gl kurulularn bu konuya el atmas ve iyerlerinin bu bilinci oluturmak iin eitim almas gerektiine de..."

Yrmeye devam ettik. Bu srada bir polis arabas, arabalarn dnmemesi gereken yerden dnd, durdu ve btn trafii her iki ynde de tkad. Arkadaki arabalar korna almaya balad ama ndekiler almad nk onlar, bu uygunsuz davran yapann polis olduunu grdler ve uslu uslu beklediler. Polis arabasn grnce arkadaki arabalar da korna almay kesti. Polisin acil bir durumu ve grevi mi var, diye bakndk. Hayr, bu bir grev durumu deildi. Polis olmann gcn kullanyorlard.

Timur'a, "New Yorkta da polisin byle keyfi olarak forsunu kulland oluyor mu?" diye sordum. Yant beni artt. "Evet, orada da polis sk sk byle keyfi davranlarda bulunur ve New York halk buna alm durumda," dedi. "Peki, halk bundan ikyeti mi?" diye sordum. "Evet," dedi, "halk kendi arasnda konuur ve polisin bu keyfi davranndan ikyetini dile getirir."

Levent arsna doru dndk. Kedeki parkn iinde sarho mu, esrarke mi, meczup mu olduunu anlayamadm birinin, bir aacn altnda elindeki eftaliyi yerken bir yandan da dklamakta olduunu grdm. Hayretler iinde bakakaldm!

nce iimden, yllarca stanbul'da yaadm halde hi grmediim bir durumu u anda gryor olmam tamamen bir tesadf m, yoksa bunun altnda metafizik bir anlam m aramalym, diye dndm. Timur farknda deildi. Ona gsterme ya da gstermeme arasnda tereddt ettim. Gerek gerekti. Onun bu durumu nasl alglayp yorumlayacan merak ettim. Drterek gsterdim. "Vay be, bunu yapmak stanbul'da normal mi?" diye sordu. "Hayr, ben ilk defa gryorum," dedim ve ilave ettim. "Hindistan'da bunu grdm sylemitim. Ama orada bunu normal saylan insanlar yapyor, burada ise akl banda olmayanlar.

Etrafma bakndm, le arasnda o blgedeki iyerlerinde alan kadnl erkekli bir grup, ellerindeki sandvileri yemekteydi. Genlerden biri fkelendi ve sylene sylene adama doru yrmeye balad.

ARF BEYLE BULUMA 37

"Kalk lan it olu it, kalk baka yerde yap iini, eolu eek, kalk!" diye adamn stne yrd.

Adam iine devam ediyor, bir yandan da abuk sabuk konumalarla barp aryor, ona cevap vermeye alyordu. Gen, ayayla, meczup olduunu o an anladm adam gsnden itekledi. Az kalsn decek olan adam kalkt, bir yandan yrtk pantolonunu dzeltiyor, bir yandan da avaznn yettii kadar barp ararak kendini itekleyen gen adama anlalmaz eyler sylyordu. Sanrm bu anlalmaz eyler kfrd, yle bir edayla sylyordu.

Gen adam, "Eekolu eek, git lan, baka tarafa git, bak dverim seni, bak paralarm seni!" diyordu.

Olduka gzde bir muhitte, bu olay, gn ortasnda yaanyordu. Kendimi bir film setinde gibi hissettim o an. (Aldm notlara gre, bu olay Austos 2004'te, bir aramba gn saat 12:45 dolaylarnda olmu.)

Timur'a, "Buras ehrin gzde semtlerinden biri. Gece deil de gnn ortasnda byle bir eyle karlamamz ne kadar ilgin," dedim.

Etrafa ve yerdeki kt ve naylon paralarna bakan Timur, "Buras gzde bir semt, deil mi! nanamyorum btn bunlara!"

Adam barp ararak o gruba doru yrrken gencin kafas iyice bozulmaya balad. "Git ulan git, git gzn patlatrm ha! Gitsene len, bak var ya, anam avradm olsun ldrrm seni ha. Git eekolu eek!"

Kzlar biraz tiksinme, biraz korku, biraz aknlkla durumu izliyordu. Bana gre gen adam, park yerinin, o sosyal ortamn onurunu korumaya alyordu. Ama adamn meczup, zavall, yardma muhta biri olduunu hi hesaba katmaz bir tavr iindeydi. Mthi bir "insan sevgisi yokluu" hissediyordum. Ve o zavallnn imdi en ok bu sevgi dolu tutuma, anlaya, yaklama ihtiyac vard.

im mthi acsa da, kzlarn ortamda bulunmasnn ve olaya seyirci olmasnn durumu daha duyarl hale getirdiinin farkndaydm. Gen bir delikanlnn, kzlarn bulunduu bir ortamda mutlaka byle davranacan da biliyordum.

Bu adamn, doumundan balayarak hayatn aratrsak, onun doutan deil, dramatik bir yaam sonucu bu hallere dtn rensek ve u soruyu kendimize sorsak, "Onun bandan geen her ey benim bamdan gemi olsa, acaba ben imdi onun olduu yerde olur muydum?"

3 8 KORKU KLTR

Kimi sulayalm? Anasn babasn m? O anay babay o ekilde yetitiren byk anne veya byk babay m? Tabii daha da gerisine giderek, o byk anneyi ve byk babay yetitirenleri de iin iine katmak gerekmez mi?

Toplumu mu sulayalm? Peki, toplumu oluturanlar doru ya da yanl insan yetitirmeyi nasl ve kimden reniyorlar?

Gemileri ne olursa olsun bu tr akl hastalarnn devletin korumas altnda, insanca baklabilecekleri bir kurumda yaamas gerekmez mi?

Timur'la dncelerimi paylatmda, maalesef tm parasal varlna ramen Amerika'da da sokaa braklm byle akl hastalarnn bulunduunu ve szn ettiim sevgisizliin orada da ok yaygn olduunu syledi.

Kafamdan birok soru geiyordu: Bu fkeli gen, fkesini yenemeyerek ldrc bir darbe vursa ve meczup lse, bu gencin yaam nasl etkilenir; ona yazk olmaz m?

Kimsenin aklna polisi armak gelmedi. yle anlalyor ki, kendini en yiit, en delikanl gren kollar svad ve kendi dorusunca bir eyler yapmaya alt.

Polisi armak neden kimsenin aklna gelmedi?Meczup, postane binasnn sokana sylene sylene gitti ve bir sre

sonra gzden kayboldu. Genler de yerlerinden kalktlar ve kar tarafa doru yrmeye baladlar.

Arif Bey'le bulumaya ge kalmamak iin biz de yrmeye devam ettik. nmze iki kk ocuk kt. Kt mendil satmak iin yolumuzu kestiler. "Abi bir tane al, hadi abi bir tane al, ekmek paras ver abi, az ahi," demeye baladlar.

Aklmdan, stanbul'un btn 'irinliini' Timur'a gstermeye kararl olduu dncesi geti. Sanki gizli bir el, "Bunlar da gr," diyerek nmze manzaralar karyordu. Timur'a sordum.

D: Bunlar senin yaadn ehirde de var m?Bu kadar ufak ocuklarn byle bir ey yapamayacaklarn, polis tarafn

dan toplanp anne babalarnn bundan sorumlu tutulacan ve muhtemelen ocuklarn onlardan alnp devlet kuramlarnda bytleceini syledi. Ve bir sre sonra devam etti.

T: Devlet kurumlannda yetien ocuklarn ou maalesef byynce sulu oluyor. nk o kurumlardaki kiiler, anne ve baba efkati ve sevgisi veremiyor.

ARF BEYLE BULUMA 3 9

Alveri merkezine gelmitik. Timur'a, "Alveri merkezlerini sever misin?" diye sordum. "Hayr," dedi. Nedenini sordum.

T: Baba, ben normal bir erkeim ve normal bir erkek olarak, maazalara bakp gezerek, onu elleyip bunu kartrarak alveri yapmaktan holanmyorum.

D: Yani alveriten holanan erkekler normal deil mi?T: Bilmem, ona sen karar ver. Sen de dahil, "Haydi bugn alve

ri merkezine gidelim," diyen erkek henz tammadm. Kafama korum ne alacam, daha nce aratrmam yaparm ve almak istediimi neyse, nerede bulursam alr, oradan ayrlrm. Bir kere, alveri merkezlerinde hava kirli, srekli bir grlt var, mzik sesi arkada, insan grlts, yani insann sinir sistemi srekli bir bombardman altnda. Ama kitapda durum farkl; orada hafif mzik alarken gezip kitaplara bakmak, incelemek houma gidiyor, hi yorucu olmuyor.

Ona, benim alveri merkezlerini sevmememin nedeninin de hava kirlilii olduunu, syledim. Kn stmak, yazn soutmak amacyla ieride kullanlan havay yeniden ieriye pompalyorlar. Trkiye'de alveri merkezlerinde hl sigara iilebildiini ve kullanlan havaya bir de sigara duman eklenince, gerekten pis bir hava ortamnn olutuunu syledim. Hayretle bana bakt.

T: Kapal meknlarda hl sigara iiliyor mu? Bebeklerin ve ocuklarn geldii bu ortamda buna nasl izin veriliyor?

Verdiim yant onu daha da hayrete drd ve zd.D: Ne yazk ki, sigara ienlerin ou, bebeklerini, ocuklarm ge

lirmi olan anne ve babalardan oluuyor, benim gzlemin bu. Ayrca, ocuklarnn yannda fosur fosur sigara ien bu insanlar cahil deil. O nedenle, bu bilgisizlikten oluyor, denilemez. Yan sra, ocuklarnn hayat tehlikede olsa, bu anababalarm, ocuklarn kurtarmak iin kendi hayatlarn tehlikeye atacaklarndan hi phem yok.

T: O zaman bu, anababalarm ocuklarn sevmediinden yapt bir davran deil.

( I) 5727 no'lu, "Ttn Mamullerinin Zararlarnn nlenmesine Dair Kanun'da Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun", Resmi Gazete'de 19.01.2008 tarihinde yaynland, Timur'la yaptm gezi ise 2004 ylnda gerekleti.

4 0 KORKU KLTR

D: Elbette.T: Sigarann zararn bilmemekten de kaynaklanmyor, dediine

gre, bunu bilmeyecek kadar cahil de deiller.D: Doru.T: Peki ocuklarnn sal ve gelecei iin bu kadar zararl bir

ortam elbirliiyle nasl yaratyorlar? Nasl vicdanlar szlamyor? Adn dahi bilmediim bu masum ocuklar iin u an benim vicdanm szlarken, onlarnki nasl szlamyor?

D: nk 'm gibi' yayorlar.T: Bu sz beni hi tatmin etmiyor. Ne demek 'm gibi yayor

lar?' Bu szn almas gerek.D: M gibi yayorlar, nk anababa olma sorumluluunun bi

lincine varm deiller. Niyetin saflna erememi insan, bilgiyi m gibi kullanr ama o bilgiyi bir farkndalk, bir bilin haline getirmez. Farkndalk, bilin haline dnmemi bilgi, davrana yansmaz. te m gibi yaamak bu.

Daha nce sylediim gibi bu yolculukta niyet, niyetin saflna ermek, bilgi, farkndalk, bilin konularn derinlemesine irdeleyeceiz. 'M gibi'nin ayrntlarna da o zaman gireceiz. Onun iin imdilik burada brakalm.

T: Tamam.Arif Bey'in, bugn leden sonra bir ii varm. Bir arkadann araba

vergisini yatracakm, o nedenle nce alveri merkezinde buluup bir le yemei yemeye ve daha sonra birlikte vergi dairesine gitmeye karar vermitik.

Lokantalarn olduu katta Timur ile Arif Bey'in tanmas benim amdan ok heyecanl oldu. Sanki Timur gibi Arif Bey de olumdu; duygusal olarak ikisini de kendime ok yakn hissediyordum ve onlarn birbirlerini tanmamalar bana ok tuhaf geliyordu.

Arif Bey retmendi, Timur makine mhendisi. kisi de insanca yaamaya ve kendilerini gelitirmeye nem veriyordu.

nce el sktlar, daha sonra Timur, Arif Bey'i kucaklad. O da mahcup bir edayla karlk verdi. Timur makarna, ben ton balkl salata ve Arif Bey de kfte ald. Sigara imeyenler iin ayrlm ufak blme gittik.

A: Timur Bey, sizinle ilk defa karlayoruz ama grmeden de sizi tanyor gibiydim.

ARF BEYLE BULUMA 41

T: Ben de sizi. Bir teklifim var. Bana Timur Bey' diye hitap edilmesinden rahatsz oluyorum. Bu birlikteliimiz sresince birbirimize ilk isimlerimizle hitap etme konusunda anlasak nasl olur? Size, sadece Arif desem, bundan rahatsz olur musunuz?

A: Aksine memnun olurum, kendimi daha rahat hissederim.Timur bu kez glerek bana dnd.T: Baba, sana 'baba' demeye devam edeceim.D: Ben sana isminle hitap ederim ya da 'olum' derim Arif Bey'e

de izni varsa o zaman yalnz ismiyle hitap eder, 'Arif' derim. Peki, Arif demem seni rahatsz eder mi?

A: Tabii ki etmez hocam, aksine kendimi daha rahat hissederim.imdi sra onun bize nasl hitap edeceine gelmiti. Arif Bey mahcup

bir edayla konutu.A: Timur Bey'e yalnz ismiyle hitap etmek bana ok rahat gelir

ama size 'Doan' diyemem, 'Hocam' ya da 'Doan Bey' derim.D: Tamam, anlatk, bana hocam de.Yemeimizi yemeye devam ettik. Arif, Trke aksam houna giden

Timur'a, Nev York!tan stanbula geliiyle ilgili sorular sordu. Birlikte yapacamz yolculukla ilgili konutular, kaynatlar. Yemeimizi bitirdik.

A: Benimle vergi dairesine gelmek istediinizden emin misiniz?T: Ben buraya Trk toplumunun yaamnn deiik ynlerini

gzlemek ve gzlediklerim zerine konumak iin geldim. Vergi dairesi gzlemler yapmak iin ahane bir frsat.

Ben de gitmek istediimi syledim ve alveri merkezinin nnden bir taksiye binerek yola ktk. lgili semtin tatlar vergi dairesine geldik.

4 2 KORKU KLTR

Temmuzun son gnleri, ay bitmeden tat vergisinin denmesi gerekiyor, belki o nedenle ok kalabalk.

Arifin bir arkada arabasn satacakm, kendisi gelemeyeceinden ona veklet vermi, ilerini o takip ediyor. Arabay alacak adam da aslnda Ankara'da imi, o da bir bakasna veklet vermi, onunla bulutuk ve vergi dairesine gittik. Oraya gitmekte asl amacmz temiz kd almakt, yani aracn vergi borcu olmadn gsteren bir belge. Ocak ve temmuz aylarnn vergileri denmemi ve arkada bunu A rife sylemi. Sabah oraya gitmeden nce Arif www.maliye.gov.trden arabann baka borcu olup olmadn renmek istemi. Baka bor kmam. Bu bilgiye gvenerek Arif yanna o miktarda nakit para alm ve gelmi.

Borcun denecei yer nc katta. Hafif dnerek kan merdivenin inanlmaz dar bir boluu var. Sahanlklar var ama kk ve dar olduu iin ok skk bir durum yaratyor. Bir kuyruk birinci kata kadar iniyor, daha girerken bu kuyrukla karlanca birbirimize bakarak, inallah bu bizim deildir, dedik. Biraz daha yani bir buuk kat daha yukarda baka bir kuyruun ucu grnyor. Alttaki kuyruktakilerden, onun tat vergisi deme kuyruu olduunu rendik.

A: Siz burada durun, ben bu kuyruun bana gideyim, doru kuyruk olduundan emin olalm.

Ben de onunla gittim. Kuyruu izleyerek yukarya ktk ve en son nc kata vardk. nc kat acayip izbe, sigara dumanndan gz gz grmyor, inanlmaz ter kokuyor ve ok scak. Salonun iine girildii zaman, iki yanda banko var, bankolarn arkasnda birer memur oturuyor ve saysn tam tahmin edemiyorum ama yzlerce kiiye onlar hizmet veriyor.

Uzun kuyruk, sa taraftaki bankoya gidiyor, daha ksa olan ise sol taraftaki bankoya. Biz, sa taraftaki kuyruun ucunu takip ettik. Para kuyruu olup olmadn, memura soracaktk ama adamn ba o kadar kalabalkt ki ona sormay ayp bulduk ve kuyruktakilere sorduk. Olumlu yant aldk.

Memurun alt yerin hemen stnde bir ktta yle yazyor; "Temiz kd alp muayene yaptracaklar, nce muayene bedelini demeliler." Omda vezne de var, gryoruz; iimiz rahatlad, adamn banda bu yaz olduuna gre temiz kd herhalde buradan alnyor sonucuna vardk, gerisingeri indik.

Timur'la konuarak kuyrukta beklemeye baladk. Kuyruk bir buuk saatte bitti, yani o kata geldik. Kata geldikten sonra dahi krk be dakika bekle

ARIF BEYLE BULUMA 4 3

dik; yani katn iinin ne kadar kalabalk ve havasz olduu buradan da anlalabilir. Vezneye varmamza on be-yirmi kii falan kalmt, bir anda sa tarafta ksack bir kuyruk daha olduunu fark ettik. Orada da on be veya yirmi kii vard.

Bir yanllk olmasn diye dndk, nk fark ettiimiz bu kuyruk da sa bankoya gidiyor ve orada tek bir adam oturuyordu. Sonra fark ettim ki, tek adam oturmuyor, ksa olan kuyruk, daha ilerideki bir baka adama doru gidiyor, uzun olan kuyruk bankoyu dolanyor. A rife durumu gsterdim. O zaman anladk ki nmzde hl elli kii falan var. nk bizim kuyruk tm bankoyu dolanyordu.

Herkes birbiriyle sohbeti ilerletmi, hatta ndekiler akalayordu. Byle kuyruklarn avantaj herkes birbiriyle ahbap oluyor, dost oluyor. Birine sordum, "Sizinki ne kuyruu?" diye. "Bizimki tek araba kuyruu," dedi. "A yle mi? O zaman bizimki ok araba kuyruu mu oluyor?"

Aldm evet cevab zerine, hi zaman geirmeden yerimden ktm ve o kuyrua girdim. Arif ve Timur da beni takip etti. Arkamzdan bir uultu, mzrdanmalar, konumalar oldu. Tek araba m, ift araba m, falan diye millet konumaya balad.

ok araba kuyruundakilerin bir ksm uyanp tek araba kuyruuna girdiler ve o ksa kuyruk bir anda uzad ve merdivenden aa doru inmeye balad. Ve insanlar, bilseydik burada beklemezdik, falan diye sylenmeye balad. Meerse bizim beklediimiz kuyruk takipilerin kuyruuymu ve bir trl ilerlememesinin, daha dorusu ok yava ilerlemesinin sebebi de her birinin elinde birden fazla araba evrak olmasym. Bir adam be tane, on tane, hatta on be tane araba iin deme yapyor, mesela.

Tam bu srada biri, o ok arabal kuyruun en nnden sylenerek geri geldi ve "Ne bu ya," dedi ortaya, "bir sa kuyruk var, bir sol kuyruk." Ortada ufak bir boluk vard, o bolukta durdu. Birileri kendisine destek versin istedi herhalde. Yeniden, "Ne bu ya," dedi, hibir uyar yazs yok. Ben temiz kd alacaktm, deme kuyruuna girmiim, bir buuk saat bekledim, nihayet burada sra geldi. Yani imdi ben burada bu arkadalara nasl soraym, nasl diyeyim nnze geeyim diye, u temiz kdn deyeyim diye, burada bir buuk saat bekledim, o boa gitmesin, nasl diyeyim imdi?"

Herkes nne bakt. "Eee adam hakl," dedim olduum yerde, kendi kendime. Arif duydu. nmdeki, arkamdaki duydu ama adama da dnp haklsnz, diyemedim.

4 4 KORKU KLTR

Gerekten hibir yerde hibir yaz yok, yanl kuyrua cidden girebilirsin, Arifle ben yukar srf bu amala ktk, sorduk, buna ramen tek araba ok araba kuyruunu fark edemedik.

Ben, "Adam hakl" deyince, nmzdeki adam, "Hayr efendim," dedi, "gelip sorsayd, bak biz doru kuyrukta bekliyoruz, geldik sorduk, doru kuyrukta bekliyoruz."

Arkamdaki adam, klasik, Efendim bu memleket adam olmaz," tartmasn balatt. "Her yanmz yamuk" muhabbeti balad. Baka biri, "Ben de unu kardm, ben bunu grmedim, bilseydim buraya gelmezdim," dedi. "Zaten herkes kt, yapann yanna kalyor," gibi konumalar ald ban gitti.

Timur btn bu olan biteni yznde bir glmsemeyle izliyordu. "Skldn m?" diye sordum. "Hayr," dedi, "bu deneyimi hibir eye deimezdim. Bence buras videoya ekilmeli ve niversitelerde i ynetim derslerinde 'bir ofis nasl ynetilmemeli' rnei olarak, vaka almas olarak gsterilmeli."

Ne demek istediini anlamtm. Neyse, biz o kuyruu bitirdik.Maliye'nin internet sitesinde, arabann iki ay dnda borcu yok g-

riinyormu ya, oysa 2001'den borcu varm ve bir sr faiz birikmi. nternet sitesinde henz 2001 grnmyormu. demeyi yapp, makbuzu aldk.

Sonra br kuyrua, temiz kd kuyruuna girdik, bir saat de orada bekledik. Sra bize yaklayor ancak zaman da geiyordu. Ne zaman kapanyor diye herkes birbirine soruyordu. Tam Arif 'in ii bitti, adamn mesaisi bitti. Arkadan biri, "Yaa beni de aln," falan dedi, memur, "nsaf ya," dedi, "btn gn u koltukta oturuyoruz; sadece kendinizi dnmeyin."

Arkadaki adamlar, "Aman ne var yani, btn gn bilgisayarn banda oturup duruyorsun, sanki bir ey mi yapyorsun," dediler.

Bu arada yal bir adamla ilgili gzlemimi de burada yazmadan edemeyeceim. Yal bir adam, nce temiz kd srasnn en nne girdi. Nasl oldu tam bilmiyorum. nce bir karklk oldu, bir ekilde kar ktlar fakat memur dinlemedi ve adamn iini grd. Adam o kuyruktan kt, hi istifini bozmadan br kuyrua yneldi ve kuyruun bana girdi.

Bizim kuyruktakiler, "Bu adam bize de bunu yapt, bir kere olur ama iki kere olmaz, bir ey desenize," falan diye br kuyrua laf attlar. Sar gibi davranan, duymazlktan gelen adam, orada da iini gzel yapt. Tam bi

ARlF BEYLE BULUMA 4 5

zim yanmzdan geerken arkamzdaki, "Amca, affedersin," dedi, "sen ka yandasn?"

"Yetmi be.""Yani," dedi, "yetmi be yana gelmek bile, insana dierlerine sayg

gstermeyi retmiyor mu? Toplum kurallarna sayg gstermeyi retmiyor mu? Demek bu iler yala bala olmuyor amca!"

Adam, ezik vaziyette, duyamadm bir eyler syledi, geveledi. Adam gittikten sonra arkamzdaki devam etti, "Madem bu ileri yapacak durumda deil, bu durumda araba da kullanmyordur ve muhtemelen olunun falan parasn yatryorur. Bu vaziyette srada beklemeye takati yoksa o zaman, olu kendi gelsin veya kimin parasn yatryorsa o gelsin, neden bu adam yolluyorlar! Bu, otobste yer vermeye benzemez!"

Vergi dairesinden ktktan sonra Arif, biraz mahcup bir edayla bizi buralara kadar yorduu ve uzun sre beklettii iin zr diledi. Timur, "Ben, dediim gibi, szlerle beraber olmak ve Trkiye'deki toplumsal yaam birlikte gzlemlemek iin geldim. Bundan daha gzel bir frsat olamazd!" dedi.

Bir taksiye atladk ve Ulus Park'na gittik. Daha nceden birlikte yapmay kararlatrdmz gezinin gzergh zerinde konutuk. ki gn sonra yola kmak zere anlatk.

Arif ve Timur, olduka iyi anlam, kaynam olarak ayrldlar. nmzdeki gnlerin ne getireceiyle ilgili hepimizin iinde gizli bir heyecan, coku vard.

YOLM LK 6tM

Deerler, neye hangi ncelii vermemizi syleyen rehberlerdir.ocuklarmza rettiimiz deerler

Onlarn vicdanlarnn temelini olutururKiiliklerine btnlk getirirnsanlara yardm etmesini salarKendi ayaklan stnde durmasna yardmc olurYanl ve doru davran birbirinden ayrt etmesini olanakl klarVe en nemlisi, yaamn mutlu bir yolculuk olmasn salar.

COLORADO NVERSTES GENLK PROGRAMI LKES

Trkiye gezimiz iin yola ktk. Arabay Timur kullanmak istedi. Ben onun yanna oturdum. Arif, arka koltukta, bizimle rahat konuabilecek bir yere oturdu ve gzel bir yaz gn Avrupa yakasndan Anadolu yakasna Boaz Kprs'tiden, o gnlerde hl devrede olan gielere paramz deyerek getik. Geerken gielerde alanlarla ilgili Timur'la aramda yle bir konuma geti:

D: Timur, giede paray derken Amerika'daki durumdan farkl bir ey grdn m?

T: Hayr. Amerika'da giedeki birine, "Merhaba," desem, karlk verir.

D: "Merhaba," deseydin, buradaki de karlk verirdi. zellikle bu tr ilerde, tek bana alanlar iin bu nemli.

T: Evet, haklsn. statistiklere gre kpr gielerinde hizmet verenler, yksek oranda, depresyona giriyorlar ve yine bunlarda yksek oranda intihar vakalar grlyor. Anlaml insan ilikisi kura-

YOLDA LK GN 4 7

mama, yaama byle yansyor. Amerika'da da bu tr grevdekiler kulaklklarla mzik dinleyerek insanlarla etkileim kuramamanm eksikliini gidermeye alrlar. Ama nereye kadar!

D: Gerekten bu istatistikler, insan yaamnda anlaml insan ilikilerinin nemine dikkati ekiyor...

T: Evet, ekiyor ama ben ne olduunu bilmiyorum. Kpr gielerinde hizmet verenlerin yksek oranda depresyona girmesi sence ne anlama geliyor baba?

D: Ben insann zne "can" diyorum. te, nasl ki iein suya, gnee, topraa ihtiyac var; insan ruhunun, 'can'nm da aynen yle beslenmeye, doyurulmaya ihtiyac var. 'Can'm besini, dier 'can'lardr. Bu giedekiler bir sre sonra kendilerini para alan ve para veren makineler olarak grmeye balyorlar. zleri beslenemiyor; soluyor, kuruyor. Solan 'can', d dnyaya, depresyonda bir insan olarak yansyor.

T: Peki, aresi ne?D: Ya insanlar deiecek, bylece gielerdekilerin bir makine de

il de insan olduunun farknda glmseyecek, merhabalaacak, onlarla insan insana bir etkileim kuracak...

T: Peki bu kolay m baba?D: Elbette deil. Ya kii iini deitirecek ve daha adam yerine

konduu bir i bulacak...T: Yada?...

4 8 KORKU KLTR

D: Ya da iini, kimsenin gremedii bir anlam vererek yapacak.A: Yani bir sava bilinci iinde gie memurluu yapacak!T: Arif, 'sava bilinci iinde gie memurluu yapmak' ne de

mek?A: O ite, kendini tmyle verebilecei bir anlam vererek al

mak; ald para iin deil, verdii hizmetin anlam iin almay baarmak.

T: Sen bir gie memuru olsan, bu ite byle bir anlam vererek alabilir misin?

A: Hayr, o nedenle sanrm ben de depresyona girerdim. inde bu tr anlam bulamayan, yalnz para iin alan herkeste bir dereceye kadar doyumsuzluk ve depresyon vardr sanrm.

D: Bilmem farknda msnz, i yaamnn temel boyutunu ortaya koydunuz: 1. in getirdii para, 2. in yaplmas srasnda dier insanlarla kurulan ilikilerde cann beslenmesi, 3. in kendisinin alan kii iin anlamllk derecesi.

T: Sanrm gie memuru sadece birincisi yapabiliyor yani para kazanyor, dier ikisi eksik kalyor. statistikler de bunu gsteriyor.

Yolda, Timur ve benim yakndan tandmz, kitapta gerek adn vermeyip Turgut Bey diye tanmlayacamz kiiyle ilgili konumaya baladk. Konumann banda, arkada oturan A rife bu kii hakknda ksaca bilgi verdik.

Turgut Bey yokluklar iinde ve skntlarla okudu, niversiteyi bitirdikten sonra devlet memuru olarak grev yaparken, ticarete atlmaya karar verdi ve grev yapt ehirde ilk iyerini at. Bir sre sonra o yrede domu bym biriyle tant ve evlendi. yi bir tccar olduunu kantlad ve iini bytt. ki olu bir kz oldu. Daha sonra stanbul'a geldi ve orada deiik iler yapt. Parasn deiik ilerde deerlendirerek, bazen iinin banda durarak bazen de bir ie sadece ortak oldu ve iten uzakta kalarak para kazand. imdi, ou kere evde, sermayesini borsada ve deiik giriimlerde deerlendirerek zamann geiriyor. Ayda bir kez Anadolu'daki ilk iyerine gidiyor, denetliyor, daha sonra geri dnyor.

Bu yaam tarzyla, varolu tarzyla kendi ocuklarna ne gibi mesajlar veriyor olabilir, onun zerine konutuk.

Timur dncelerini yle dile getirdi.T: Turgut Bey'in geimini salamak iin ok almasna gerek

yok ama kendini gelitirmek iin, yaamn daha anlaml klmak iin

YOLDA LK GN 4 9

onun herhangi bir ey yapmadn gryorum. Bu bahsettiim gelime, zihinsel olabilir, i alannda olabilir. Ama o, hibir ey yapmadan yaamay semi durumda. Bana gre byle bir yaam ok skc ve anlamsz.

A: Kendini gelitirmek ve yaamn daha anlaml klmak kimin umurunda!

Timr byle bir soruyu hi beklemiyordu. Bir sre sustu. A rife yant vermemeyi seerek konumasna devam etti.

T: ocuklar da byle bir baba rnei grerek byyor. Dolaysyla ne yapyorlar? almadan rahat bir yaam sryorlar. Ellerinden gelenin en azn yapmaya ynelmiler, herhangi bir ekilde kendilerini zora sokmamaya zen gsteriyorlar. Kk olu spor yapyor ve ona rnek olacak iyi bir kou var; ama spor ortamndan ksa acaba o nasl bir duruma der, onu pek kestiremiyorum.

Baba ve anne olarak ok scak insanlar ve ocuklarm sevdikleri ve onlara nem verdikleri ok belli. Ama hal ve tavrlaryla yani varolularyla ocuklara ne mesaj veriyorlar? rnein bir araya geldiimiz bir gn, yemekten sonra Turgut Bey de ei de er-drder sigara iti. Zamanla bu tr davranlar ocuklar zerinde nemli etkiler yapar. Sigara imekten nefret ederim. Ama benim bile aklmdan, 'Sigaray bu kadar zevkle itiklerine gre gerekten bu kadar zevkli bir eyden mahrum mu kalyorum?' dncesi geti. ok iyi bir atlet olmasna ramen byk oullar imdi sigara iiyor. Bazen ona, ''Tahsin, neden sigara iiyorsun, sen bir sporcusun?" dediimde glyor, cevap veremiyor. Biliyorum ki ortam, durmakszn, her an srekli bir etki yaratt iin, zaman iinde kiinin bireysel niyetinden daha baskn kyor ve gl bir etki olarak onun yaamnda yer alyor.

Sonra, A rife dnd, "Senin sigara itiini grmedim. Nedense imediini dnyorum, imiyorsun, deil mi?" diye sordu. Arif, imediini syledi.

Timur'un syledikleri Turgut Bey'le ilgili bir anm aklma getirdi, anlattm.

D: Bir gn birlikte le yemei yedik, deiik konularda konutuk. Bana, satn ald bir kitabn yksn anlatt. Kitap, Selanik'ten Trkiye'ye gelen, Yahudilikten Mslmanla gemi Osmanl vatandalarnn yksn anlatyormu. Olduka yksek eitimli bu

KK 4

5 0 KORKU KLTR

kiilerin Trk eitim, politika ve toplumsal hayatm nasl etkilediini anlatyormu.

Kitapya gitmi, kitabn yirmi be milyon fiyat olduunu renince mthi tepesi atm. Dokuz yz sayfalk bir kitabn bu kadar pahal satlmasn kabul edemiyor. "Kda ne kadar verdiler ki, baskya ne kadar verdiler ki, ciltlenmeye ne kadar verdiler ki bu kadar pahal oluyor? Terbiyesiz adamlar, basbaya hrszlk yapyorlar, utanmyorlar bu fiyat koymaktan!" dedi.

Ben Turgut Bey'le ilgili anm anlatrken TEM'de bilet gielerine gelmitik. nmzde bir araba vard. Timur bilet almak iin pencereyi at, biletimizi aldk, yola koyulduk, artk Bolu'ya kadar TEM'deyiz.

D: Turgut Bey kitapdan km ve korsan kitap satan birini aramaya balam. Bir kpr zerinde aradn bulmu. Korsan bask kitap alt milyon liraym. Turgut Bey yle dedi: "Bence bu genler gerek kahramanlardr. Milletin, yaynevleri ve kitaplar tarafndan soyulmasna mani oluyorlar, yakalanmamak iin ke bucak kayorlar ama halka da gerek bir hizmet veriyorlar!"

Kitab alm. Ona korsan kitap satanlarn, kendilerinin hi emek vermedii bir kitab sadece kopyalayarak, vergi vermeden, kira demeden, insan emeini smrdklerini syledim. Turgut Bey, "Haydi haydi sekiz milyona, bilemedin on milyona satsnlar ama yirmi be milyona satlr m bu yahu? Bu, dpedz soygunculuk!" dedi. Bu konumalarn sonunda grdm u oldu: Turgut Bey bir iadam ve onun nem verdii bir tek konu var, o da, her nasl olursa olsun almay dnd bir eyi en ucuza almak.

Bana gre ise korsan kitap satanlar gerek soyguncu. nce yazarn yllarn iinde birikmi olan bilgi ve deneyimini soyuyor, sonra yaynevindekilerin ve devletin hakkn.

T: Yaynevi gerekten ar fiyat koymu olamaz m?D: Timur, biliyorsun Amerika'ya her geliimde bavul dolusu ki

tap alr, Trkiye'ye yle dnerim. Amerika ve Trkiye'de kitap fiyatlar hemen hemen baaba, ou kere ABD'deki fiyatlar biraz daha yksek.

T: Ama orada ortalama gelir de yksek.D: Unutma ki Trkiye'ye kt ithal ediliyor, mrekkep, bask

makineleri ithal ediliyor ve elektrik daha pahal. Trkiye'de yalnz

YOLDA LK GN 51

iilik daha ucuz. Ve ABDde kitap yz binlerle bask yaparken bizde ancak binlerle ifade edilecek bask yapyor.

A: Korsan kitaplar basanlar ve satanlar bir hrszlk dzeni kurmu drmdalar. Sizin ve Timur'un tartmas neyin tartmas? Yani baz koullarda hrszlk hakl gsterilecek bir dnce ve davran tarz olarak m gsterilecek? Koullar onun iin mi karlatryorsunuz?

T: Hrszlk hangi koul altnda olursa olsun kabul edilecek bir ey deildir diyorsun Arif, yle deil mi?

A: Evet, ben yle dnyorum.T: O zaman ngiliz tarihinde Robin Hood efsanesine hakszlk et

mi olmuyor musun? Halk smren zenginden alm, fakire vermi bir kahraman olarak biliniyor.

A: Hi byle dnmemitim; bizim tarihimizde de Dadalolu, efsanesi var...

D: Gerek Robin Hood ve gerek Dadalolu, ak ak bir zulm rejimine kar koyan kiilerdi ve kendileri bir deerler sistemini temsil ediyordu. Korsan bask yapan kii hangi deerleri temsil ediyor? Bence korsanclk sahtekrl, frsatl, emee saygszl temsil ediyor. Kitab yirmi be lira yerine alt liraya almak iin sahtekr, frsaty destekleyen kii de hem kendi hayatnda hem de evresinde bir deerler boluu yaratyor. Bunu sanrm ocuklar hissederler ve deerler boluu onlarn yaamna da yansr. Bu bolukta, bir eyin fiyat ile deeri arasnda nemli bir fark gme gider.

Arif oturduu yerden, sylediimi kendi kendine tekrar etti: "Bir eyin fiyat ile deeri arasnda nemli bir fark vardr." Sonra, "ok nemli bir ayrm yaptnz hocam," dedi.

T: Baba, bu dndklerini Turgut Bey'le paylatn m?D: Turgut Bey'le konumay, kendi grm ifade etmeyi d

ndm. Fakat o kendi grn yle bir biimde ifade ediyordu ki, bende, kendikinin dnda baka hibir gr dinlemeye tahamml olmayan bir insan izlenimi yaratt. Onun grnden farkl bir ey syleseydim, bunu, ayaklar yere basmamak, gerei grmemek olarak addedecekti. O nedenle bir ey sylemekten vazgetim.

T: lgin, nk genellikle senin fikirlerine nem verir. Ben senin yerinde olsaydm, dndklerimi sylerdim.

5 2 KORKU KLTR

D: Seninle aramzdaki nemli farklardan biri o. Sen kendini aklkla ifade etmeye nem veriyorsun. Ben, bu tutumu ancak seminer verirken, grup toplantlarnda ve kitap yazarken yapyorum. Ba baa konumalarda kendi grm btn aklyla ancak kar taraf ilgileniyor ve anlamaya aksa sylyorum; aksi halde zaman ve enerjimi kendi dncemi sylemek yerine onu dinlemeye harcyorum. Tabii bu benim seimim.

T: Ben de kendi seimimden honutum.D: Anlyorum. Ama o gn konuurken farkna vardm ki konu

ulan konuda benim fikirlerimin Turgut Bey asndan herhangi bir deeri yok. Turgut Bey'le aramzda geen konumann temelinde, hangi deerlerin yceltilecei vard. Ben yazarn, emekilerin, devletin hakknn korunmas gerektiini dnyordum; bana gre kitap, ok nemli bir dnsel rn temsil ediyor. O ise kitaba fiyat asndan bakyordu. Aramzda, deerlere bak asndan nemli farklar vard. Ben kendi deerlerimin farkmdaydm; Turgut Bey deildi. nsann kendi deerlerinin farkna varmas ok zor Timur. nk deerler insann bilincinin o kadar derinlerinde ki, kiinin kendi deerlerinin farkna varmas deneyim ve duygusal olgunluk istiyor.

Konumay ilgiyle izleyen Arif lafa kart.A: Deerler boluunun farkna varmak insan iin daha da zor

olsa gerek.T: ok doru.Yolculua devam ediyoruz, samzda solumuzda binalar var. stge

itlerden insanlar yryor, samzda bir fabrika gryoruz, bir TIR yoluna devam ediyor.

T: Baba, Turgut Bey neden aktif olabilecei, yaratcln kullanabilecei bir i kurmad, almak istemiyor mu?

D: Neden o deil. Turgut Bey ne zaman aktif olabilecei bir i kurmaya kalksa, aratrma yapp i yapaca alan ve i yapaca kiileri ayarlad srada bir olumsuzluk, bir kriz yaad.

A: Kendim iin unu syleyebilirim, ne kadar param olursa olsun, iim ne kadar tkrnda olursa olsun, yaammn anlaml olabilmesi iin aktif olarak bir eyler yapyor olmam gerekir.

T: Benim iin de yle. Aksi halde yaam skc olur. ocuklarla oynamay seven biri, bir ocuk evinde gnll olarak alabilir. o

YOLDA LK g n 5 3

cuklar ok yorucu gelirse, genlere i ynetimi retebilir. Neden gnll olarak almyor?

Bir sre sessiz kalyoruz. Sonra ilk konuan Arif oluyor.A: Timur syleyince farkna vardm, gnll olarak almak, ya

amn anlaml klmak iin hi kan olmadan bir hizmet sunmak, ben byrken evremde insanlarn yapt bir ey deildi. Hl deil. O nedenle ben Turgut Bey'in byle bir seenein farknda dahi olduunu dnmyorum.

Timur, Arifin sylediklerini dinledikten sonra, doru mu,dercesine bana bakt. A rifle hemfikir olduumu ifade ederek kafa salladm ve yle devam ettim.

D: nsann gnll olmasnn temelinde hizmet etme istei vardr. Bu istek de, kayna btnn iinde kendi yerini grmekten, btnn iinde kendi yaamnn anlamn kefetmekten gelir. Btn iinde kendi yaamnn anlamn kefetmeyen insan gnll olmak iin bir istek duymayacaktr.

Dikkatle dinleyen Arif kald yerden devam etti.A: Biraz nce, "Kendini gelitirmek ve yaamn daha anlaml kl

mak kimin umurunda!" diye bir laf ettim. Biliyorsunuz ben retmenim. Arkadalarmn ounda kendini gelitirmekle ilgili herhangi bir istek grmyorum. 'Yaam daha anlaml klmak' da, evremdeki insanlarn ou iin yabanc.

T: Ama niye?

Y * ? ^ T>Ay &ULf\MA>//V\

5 4 KORKU KLTR

A: Ben de bilmiyorum. Umarm bu yolculukta bu konuda ben de netleirim. i gelimek ve gelitirmek olan insanlarda gremediim bu bilinci, ticareti meslek semi birinde grememek de neredeyse normal geliyor bana. Ticaretle uraan sradan bir erkek olarak Turgut Bey bu tr sorularn o kadar farknda deil ki, yaamn bu ynlerinin var olduunu bence hi dnmemitir. Sanrm gnlllk konusu hi akima gelmemitir.

T: Kendini gelitirme konusuyla ilgili olduu iin aklma geldi, Trkiye'de anne ve babalar ocuklarna kitap okur mu?

D: Timur, kitap okuyan yetikinlerin says pek fazla deil; yani Bat lkeleriyle kyaslannca nfusun ok az bir yzdesinin kitap okuduunu grrsnz. O nedenle ocuklarna kitap okuyan anne ve babalarn saysnn da az olacan tahmin ediyorum.

T: niversitede okumu olanlar da okumaz m?A: ou okumaz. Bizde, retmenlerin bile ou kitap okumaz.Kendi ailemi dndm; on bir kardetik. Hibirinin kitapya gidip ki

tap aldm hatrlamyorum. Hepsi eitim grm okuryazar insanlard. Babam dindarlatka din kitaplar okumaya balamt. Hepsi o kadar.

Evet, benim lkemde anababalarn ou, ne kendileri ne de ocuklar iin kitap okur. Neden? Bunu ele almamz gerekiyordu. imde bir mutluluk hissettim. 'Bu, gerekten istediim gibi bir yolculuk olacak,' diye dndm.

zmit'e yaklayoruz, rafineri samzda yer alyor. Bacalarndan dumanlar ttyor ve genel olarak aasz, plak, irkin bir yreden geiyoruz izlenimi veriyor. Aa olmay, gze arpan ilk zellik, dieri ise henz inaat bitmeyen evler. Svalar yok, boyanmam ve stlerinden kolon demirleri km durumda. Ne burada oturanlar ne de bu yreyi ynetenler estetik kayg tayor, kent plan desen hak getire...

T: Byk depremin olduu yer buras myd? zmit yresi.Arif'le ayn anda, "Evet" diye yantladk.T: Depremin neden bu kadar zarar verdiini imdi daha iyi anl

yorum. u evlere bak, hibiri depreme dayanamaz. Bunlar depremden sonra geici olarak yaplanlar m?

A: Evet, depremden sonra yaplanlar.Deprem evleri solumuzda kald, onlar geiyoruz. Sada yal bir kadn,

elinde bastonuyla yava yava yryor; sol elinde bir torba var. enedere viyadnden geiyoruz. Hava puslu ve kirli.

YOLDA ilk g n 55

T: Neden daha iyi, salam, emniyetli bina yapacak ynetmelikler gelitirilmemi?

A: Ynetmelikleri inceleen, Amerika'daki bina ynetmeliklerinden farkl olmadklarn grrsn. Sorun, ynetmeliklerin yeterli olmamas deil, 'm gibi' uygulanmasndan.

Yol ayrmna geldik, zmit ve Adapazart-Ankara seeneklerinden kincisini setik ve Adapazar'na doru yolumuza devam ettik.

D: Hava biraz temizlendi galiba?T: Evet, daha temiz. Endstri blgesini getik galiba.imdi o uzun tnellere yaklayoruz. Samzda ok yava giden bir

kamyon var. Biraz daha hzl giden bir baka kamyon onu gemeye alyor, yani eritleri kamyonlar kaplam. Tnele girmeden nce 'Farlarnz Yakn' iaretini grdk ve arabann klarn yaktk. Birinci tneli bitirdikten biraz sonra ikinci tnele girdik.

T: Depremde ka kii lmt?D: Btn bu yreyi hep birlikte dndmzde otuz be bin

kadar.Timur, hayretle ve dehetle, "Otuz be bin! Peki, bu deneyimden sonra

bir ey deiti mi?"Arifle birbirimize baktk. Belki baz eyler deimiti ama biz bilmiyor

duk.Solda tepede yeni ina edilen byk bir yerleim merkezini getik. Bir

sre gittikten sonra yoldan uzakta bir kz ocuunun inekleri otlattm grdk. Sapanca Gl'ne yaklayoruz, yazlk villalar ve siteler var.

T: Cevabnz merak ediyorum, Trkiye'de anababalar ocuklarna neden kitap okumaz?

Arif bana bakt, ben Arife. Arif glmseyerek, Timur'a baka bir soru sordu.

A: Timur, sen Trkiye'ye ara sra gelip gidiyorsun ve anladm kadaryla daha nceki gelilerinde de Trkiye'de araba kullandn. Burada araba kullanrken, Amerika'daki trafie gre farkl eyler grdn m, farkl bir dinamik hissettin mi?

T: Burada daha hzl sryorlar. ehir iinde srerken burada yayalar gei ncelii olmadn biliyor ve o nedenle hep korkulu ve acele ederek kardan karya geiyor. imdi bu yolda giderken bakyorum, kamyonlar ok ar gidiyor, hzlar sanrm 50 km civarn

5 6 KORKU KLTR

da. Otomobiller ise tehlike yaratacak kadar hzl gidiyor, 130 km civarnda. Kanmca bu durum kazaya davetiye karyor, her an kaza olabilecek bir ortam yaratyor.

A: Kamyon ve otomobillerin bu kadar farkl hzlarda gitmesi mi kaza ortam yaratyor?

T: Evet. Bir de dikkatimi eken, arkadan gelen arabalarn ndeki- ne ok sokuluyor olmas. Bana yle geliyor ki, ndeki araba kazayla frene dokunsa arkadaki ona bindirecek.

A: Anladm.O srada, biraz nce olmu bir kaza grdm. Yolun solunda sar renk

li koca bir kamyon bariyerlere arpm ve onlarn stne ktktan sonra sol tarafna devrilmi, stndeki ykler etrafa salm. Dingillerden biri km ve ileriye doru frlam. Korkun bir kaza...

Bir sre sonra Timur, arkasna ok sokulan bir arabadan rahatsz oldu. Bu kadar hzla gelip kuyruuna sokulmann trafik kurallarna aykr, hem tehlikeli hem de byk bir edepsizlik olduunu dndn syledi.

T: Bu, Amerika'da olsa frene basar ve bu adam ok zor duruma sokabilirim. Sonuta o yzde yz haksz olur ve bu nedenle ehliyetini dahi kaybedebilir.

Ben tam azm aacakken Arif konutu.A: Bu adam yanl bir ey yaptnn farknda bile deil Timur.

Herkes yapyor, o da yapyor. Senin kendisine kzdn fark etse, hayretler iinde, "Manyak msn be, ne bozuluyorsun!' diye bir de sana sylenir.

T: Evet, neyin tehlikeli neyin tehlikesiz olduunu bilmiyorsa byle davranr. Ben burada yaasam, sanrm ben de bu tehlikeli eyleri yapmaya balar ve tehlike yokmu gibi davranrdm.

Hendek'e yaklayoruz. Manzara gzellemeye balad, dalar yeillendi, trafik seyreldi, vadinin iinden gidiyoruz, samzda ve solumuzda artk aalar younlamaya balad. Bulutlar ileride bek bek ve ok gzel grnyor. Arif bir tabela grd ve sordu.

A: Orada ne yazyor?T: Bilmem, yiyecek iecek iareti koymular...D: 'Park Alan, Yeil Yayla'. Ben ackmaya baladm. Burada du

rup bir eyler yiyelim mi?

YOLDA LK GN 5 7

Balaryla evet dediler. Yeil Yayla lokantasnda le yemeini yedik. Timur daha nce sorduu soruyu yineledi.

T: Baba, cevabnz hl merak ediyorum; Trkiye'de anne ve babalar ocuklarna neden kitap okumazlar?

D: Timur, Arif'le benim konumalarmzdan oluan 'M Gibi' Yaamlar kitabn okudun mu?

T: Evet, okudum.D: Biliyorsun o kitapta ben srarla, "Ne?" sorusuna ynelmi, "Ni

in?" sorusunu seninle bu gezimizde ele alacamz sylemitim.T: Evet, biliyorum.A rife baktm. 'O zaman balayalm/ gibisinden bir bak vard.D: O zaman balayalm!Arifin gzleri l ld. Sylenen hibir eyi karmamaya kararl biri

nin tavr iinde dinliyordu.D: "Niin?" sorusunu derli toplu ele almamz iin yaklamm

zn baya kapsaml olmas gerek. A rif iim kitapta senin srarla, "Peki neden byle oluyor?" diye sorduun birka konuyu hatrlyor musun?

Hemen yanndaki srt antasn aan Arif, 'M Gibi' Yaamlar kitabn kararak iaretlenmi yerleri at.

A: Tabii hatrlyorum Doan Bey. Ele aldmz her konunun altn izmi ve peki neden byle oluyor, diye sormuum.

D: Biliyorum ama seni en ok etkileyenlerden bir rnek verir misin?

A: En ok etkileyen demeyeceim ama bir retmen olarak beni srekli dndren temel bir konu var. Kitapta konu ettiimiz bir ky retmeni vard. retmenlerimizin yzde biri byle olsa, Trk eitimi ok farkl bir yerde olurdu, dedik. O zaman da size sormutum: Niin yzde bire razyz ve niin bu tr retmenlerimizin says az? (s. 46) Bu, srekli kafamda. Bu sorumun yantn bu gezimizin sonuna kadar istiyorum.

Ayrca, M.K. rumuzuyla isimlendirilen vatandan (s. 63) vergi dairesinde ektikleri bir gerek. Ve birlikte tat vergisi vermeye gittiimiz zaman grdk. Brokrasi niin byle, niin vatandan zaman, emei ve paras hi hesaba katlmyor? Vatanda brokrasinin karsnda niin gsz?

58 KORKU KLTR

D: Kitaptaki her blmn bal iin bunu syleyemez miyiz? rnein, niin kadn insan yerine koymuyoruz? Niin, evreye ve doaya duyarsz davranyoruz? Niin polisle bir nedenle karlatmzda srekli korku duyuyoruz ve ona tam gvenemiyoruz? Ve kitaptaki her bir blm iin bu sorular dile getirebiliriz. Tabii btn bunlar sorarken hep yle ifade etmek gerek: Niin kadnlara deer verirmi gibi yasalar yapyor, konuuyor ama bunu davranlarmzla