1

Naslov rada: Efekat relativne starosti i selekcija mladih košarkaša

Sažetak

Cilj istraživanja bio je da se ispita postoji li uticaj ERS-a na selekciju trinaestogodišnjih košarkaša. Uzorak ispitanika činilo je 20 košarkaša (TV=177.35cm±6.73, TM=61.42kg±8.98, prosečne starosti 13 godina i 7 meseci ±.28, prosečnog iskustva u košarkaškom treningu 4 godine i 6 meseci ±1.15). Uzorak je podeljen u 2 grupe: 11 košarkaša rođenih u prvoj polovini godine i 9 košarkaša rođenih u drugoj polovini godine. Pomoću One-way ANOVA-e analizirane su razlike između 2 grupe košarkaša u setu antropometrijskih, motoričkih i jedne funkcionalne varijable. Ispitanici se ne razlikuju u setu parametara, osim u jednoj varijabli (T30s, p=.040). Došlo se do zaključka da nije utvrđeno postojanje ERS-a na ovom uzorku ispitanika.

Ključne reči: KOŠARKAŠKI TRENERI / PUBERTET / FIZIČKE KARAKTERISTIKE

UVOD

Pubertet je period odrastanja čoveka u kojem se telesne dimenzije ubrzano razvijaju. U prvoj i drugoj godini puberteta godišnji prirast u telesnoj visini iznosi 8-12 cm. Ovaj period naziva se adolescentni ubrzani rast. Početak adolescentnog ubrzanog rasta i godina najvećeg prirasta u visinu pokazatelji su zrelosti deteta. Deca koja ranije od proseka uđu u pubertet nazivaju se akceleranti. Nasuprot njima, retardanti su ona deca koja kasnije od proseka uđu u pubertet. Ovo je izuzetno važan podatak, jer akceleranti u tom trenutku imaju značajno razvijeniju motoričku i funkcionalnu sposobnost od svojih vršnjaka, a time i potencijalnu prednost u selekciji. Na taj način, takva deca se ponekad favorizuju u košarci u odnosu na decu koja kasnije sazrevaju. Mada će te prednosti nestati u odrasloj dobi, to može da rezultira gubitkom određenog broja talenata u košarci.

U poslednjih tridesetak godina deca se košarkom počinju baviti ranije nego njihovi očevi ili majke. Ista je situacija i sa mnogim drugim savremenim sportistima – Vejn Grecki je prvi put stao na klizaljke u trećoj godini života. Ranijim uključivanjem u košarkaški trening, dete pre ovladava košarkaškim veštinama: preciznije šutira i dodaje, sigurnije kontroliše loptu, nauči da se kreće bez lopte, itd. Međutim, rano uključivanje u košarkaški trening favorizuje decu rođenu u prvom delu (u prvih 6 meseci) kalendarske godine (Addona &

2

Yates, 2010)! Zamislite sledeću situaciju: u sportskoj školici trkaju se petogodišnji dečaci. Jedan je rođen u januaru, a drugi u decembru iste godine. Petogodišnjak rođen u januaru je skoro 20% stariji od petogodišnjaka rođenog u decembru, rekli bi matematičari. Stariji petogodišnjak je malo brži. Znači li to da će on uvek biti brži od svog vršnjaka? Primer 2: u školi košarke zajedno treniraju osmogodišnjaci i devetogodišnjaci. U igri 1 na 1 dečak rođen u januaru dominira u odnosu na protivnika mlađeg 23 meseca. Znači li to da će trenutno kvalitetniji dečak biti bolji i za 10 ili 15 godina, kada budu ‘’ozbiljni’’ košarkaši? Neki treneri (ne samo košarkaški) daće prednost u selekciji trenutno kvalitetnijoj deci, zanemarujući fenomen koji je upravo opisan, a ime mu je Efekat relativne starosti (ERS). ERS je otkriven kada su Barnsley i sar. (1985) analizirali podatke iz NHL-sezone 1982/1983. Te sezone, skoro duplo više igrača rođeno je u prvoj četvrtini godine (32% u periodu januar-mart), nego u poslednjoj (16.2% u periodu oktobar-decembar). ERS je bio još dramatičniji u mlađim hokejaškim ligama Kanade, gde je trostruko više igrača rođeno u prvoj nego u poslednjoj četvrtini godine. Brojni su i drugi dokazi o postojanju fenomena ERS-a (prema: Malina i sar., 2004). U jednom širem istraživanju, Torres-Unda i sar. (2013) analizirali su Efekat relativne starosti. Istraživali su povezanost antropometrijskih i fizioloških karakteristika sa zrelošću mladih košarkaša (starosti 13 i 14 godina) i njihovom košarkaškom uspešnošću. Antropometrijski parametri bili su: dužinske mere, masa igrača i kožni nabori. Izdržljivost, sprint na 20 metara, skok i testovi brzine driblinga poslužili su za procenu fizioloških parametara. Analiza antropometrijskih karakteristika pokazala je da su bolji košarkaši bili viši, teži i muskulozniji. Fiziološki testovi potrdili su izraženiji kvalitet boljih košarkaša u skoku, izdržljivosti i testovima brzine i agilnosti (posebno sa loptom). Nabrojane veštine korelirale su sa prosekom postignutih poena tokom takmičarske sezone. Većina selektovanih (boljih) košarkaša rođena je u prvoj polovini godine. To znači da su treneri uglavnom birali zrelije igrače. Nalazi istraživanja Delorma i sar. (2011) potvrđuju da RAE treba uzeti u obzir kada je reč o napuštanju košarke dece rođene u drugoj polovini godine. Addona i Yates (2010) tvrde da se globalno ništa ne preduzima s ciljem sprečavanja ERS-a. Ipak, iskusni srpski košarkaški treneri već dugi niz godina upozoravaju mlađe kolege da ne upadnu u zamku forsiranja biološki starije dece. Na mnogim seminarima bilo je govora o tome. Treneri međusobno razmenjuju iskustva i može se reći da se u košarci dosta pažnje posvećuje ERS-u kao potencijalnoj opasnosti. Mnogi treneri znaju i izreku: ‘’Ako hoćeš vrhunskog sportistu, traži roditelje-bivše vrhunske sportiste’’. To je naročito primenjivo u košarci, gde se traže deca visokih roditelja. Ako se desi da je neko dete najviše u selekciji u kojoj trenira, teško će se desiti da ga trener marginalizuje, pa makar ono bilo rođeno u drugoj polovini godine. Naravno, postoje i treneri koji će zarad sopstvenog interesa i kratkoročnog uspeha (npr. prvak države u pionirskoj kategoriji) forsirati decu koja su trenutno fizički dominantna. Ovaj rad upravo ima zadatak da problematiku ERS-a približi kolegama trenerima i na vrlo ubedljiv i egzaktan način dokaže tezu da u selekciji mladih košarkaša ne treba odbacivati decu koja kasne u biološkom sazrevanju.

3

Cilj ovog istraživanja bio je da se ispita postoji li uticaj ERS-a na selekciju trinaestogodišnjih košarkaša.

4

MATERIJALI I METODE

Uzorak ispitanika SubjectsUzorak ispitanika činilo je 20 košarkaša rođenih iste godine (prosečne starosti 13 godina i 7 meseci ±.28, prosečnog iskustva u košarkaškom treningu 4 godine i 6 meseci ±1.15). Svi ispitanici su članovi 2 najbolja tima pionirskog uzrasta u regiji koja broji oko 500.000 stanovnika. Treneri ova 2 tima predložili su po 10 najboljih igrača. Poslednjih godinu i po dana treniraju u proseku 4 puta sedmično po sat vremena. Pored treninga, u sezoni odigraju dvadesetak utakmica. Jedanaest dečaka rođeno je u prvoj polovini godine (1. grupa), a devetorica u drugoj polovini (2. grupa).

VarijableIz antropometrijskog prostora mereno je 5 telesnih dimenzija: Telesna visina (VIS), Raspon ruku (RARU), Dohvatna visina (DOHV), Telesna masa (MASA) i Procenat masnog tkiva (PMAS). Motoričke sposobnosti testirane su sledećim testovima: Brzina nervno-mišićne reakcije (BRRE), Vertikalni skok (VESK), Sprint na 5 metara (SP5M), Sprint na 10 metara (SP10M), Sprint na 20 metara (SP20M), T-test (TTES), Cik-cak test (CIKC), Bacanje lopte iz sedećeg položaja (BACL), Trbušnjaci za 30 sekundi (T30S) i Duboki pretklon iz stojećeg položaja (PRET). Za procenu izdržljivosti korišten je 20-M shuttle run test. Relativna potrošnja kiseonika (VO2R) izračunata je indirektnom metodom.Sve mere i testovi preporučeni su od strane Reiman-a i Manske-a (2009), a korištena je aparatura za merenje Telesne visine (SECA 210), Raspona ruku i Dohvatne visine (zidne centimetarske trake), Telesne mase i Procenta masnog tkiva (TANITA BC 418A), Brzine nervno-mišićne reakcije, Vertikalnog skoka, Sprinta na 5 metara, Sprinta na 10 metara, Sprinta na 20 metara, T-testa i Cik-cak testa (Physical Ability Test PAT 02, Uno Lux), Bacanja lopte iz sedećeg položaja (centimetarska pantljika), Trbušnjaka za 30 sekundi (elektronska stoperica) i Duboki pretklon iz stojećeg položaja (švedska klupa sa pričvršćenim lenjirom). Iz napravljene baze podataka uklonjen je test Sklekovi za 30 sekundi, jer

je bez njega koeficijent relijabilnosti značajno veći (α=.7027) nego sa njim (α=.6183). Tri ispitanika nisu mogli da naprave nijedan sklek, dok je njih 12 napravilo više od 15 sklekova. To govori da taj test nije prikladan za ovaj uzorak ispitanika.

ProceduraMerenja i testiranja obavljena su tokom 2 prepodneva. Prvog dana subjektima je izmerena visina, dohvatna visina, raspon ruku, masa i procenat masnoće, te urađena polovina testova motorike. Drugog dana urađeni su preostali testovi motorike i test aerobne izdržljivosti. Za obradu podataka korišten je statistički softver SPSS 11 (SPSS Inc., Chicago, IL, USA). Uz pomoć Kolmogorov-Smirnov testa utvrđena je normalnost raspodele. Zatim je urađena deskriptivna statistika. Na kraju, upotrebljena je One-way ANOVA kojom su se utvrdile razlike između grupa.

5

REZULTATIKolmogorov-Smirnov (K-S) testom utvrđeno je da su sve varijable normalno raspoređene. U narednoj tabeli predstavljene su aritmetičke sredine postignutih rezultata, standardna devijacija i utvrđena značajnost razlika između grupa.

Tabela Deskriptivna statistika i razlike između grupaVarijable Grupa AS SD F Sig.VIS (cm) 1

2177.55177.10

6.317.59

.021 .888

RARU (cm) 12

182.18179.78

7.117.07

.569 .460

DOHV (cm) 12

231.36230.67

8.219.22

.032 .860

BRRE (s) 12

.51

.509.23E-025.36E-02

.103 .751

VESK (cm) 12

38.1736.59

5.334.87

.472 .501

SP5M (s) 12

1.811.79

8.66E-026.65E-02

.482 .496

SP10M (s) 12

2.652.67

.118.12E-02

.132 .721

SP20M (s) 12

4.094.16

.18

.131.128 .302

TTES (s) 12

11.6411.81

.64

.85.269 .611

CIKC (s) 12

7.437.63

.36

.53.966 .339

BACL (m) 12

8.097.73

1.30.68

.569 .460

T30S (brojponavljanja)

12

29.2725.56

4.272.92

4.917 .040*

PRET (cm) 12

12.4514.56

7.816.77

.403 .534

VO2R(ml·min ˉ¹·kgˉ¹)

12

43.2042.30

6.214.01

.140 .712

MASA (kg) 12

64.1858.04

10.106.40

2.491 .132

PMAS (%) 12

16.7314.81

2.302.68

2.957 .103

Iz tabele (AS) može se uočiti da je starija grupa košarkaša (grupa 1) zabeležila bolje rezultate u većini merenih i testiranih varijabli. Grupa 2 ima bolje rezultate u testovima za procenu brzine reakcije (BRRE) i sprinta na 5 metara (SP5M). Takođe, kod njih je evidentiran nešto manji procenat masnog tkiva (PMAS). Analiza varijanse pokazala je da ne postoje statistički značajne razlike između košarkaša rođenih u prvoj polovini godine i košarkaša rođenih u drugoj polovini godine ni u jednoj varijabli, sem varijable Trbušnjaci za 30 sekundi (T30S; p<.05).

6

DISKUSIJA

U ovom istraživanju ispitivali smo da li postoji uticaj Efekta relativne starosti (ERS) na selekciju trinaestogodišnjih košarkaša. Naši rezultati pokazuju da ne postoje statistički značajne razlike između košarkaša rođenih u prvoj polovini godine i košarkaša rođenih u drugoj polovini godine u većini varijabli (izuzetak je varijabla Trbušnjaci za 30 sekundi-T30S; p<.05). Samim tim, može se konstatovati da ne postoji uticaj ERS-a na selekciju košarkaša obuhvaćenih našim istraživanjem. Možda je ujednačenost kvaliteta unutar ova 2 (najbolja u regiji) tima bila značajna prednost u odnosu na ostale timove. Poznata je činjenica da u modernoj košarci ’’dužina klupe’’ igra veoma važnu ulogu. Prilikom formiranja tima, dobar trener traga za kvalitetnim ’’rosterom’’. Popunjenost svake pozicije sa 3 do 4 dobra igrača, želja je takvog trenera.

Fenomenom ERS-a najčešće se bave statističari. Iz velikih baza podataka utvrđuju distribuciju rođendana sportista i to dovode u vezu sa njihovom uspešnošću, tj. angažmanom u određenoj kvalitetnoj ligi. U istraživanjima Côté-a i sar. (2006) i Delorme-a i sar. (2009) nije pronađen značajan uticaj ERS-a na selekciju NBA-košarkaša, odnosno francuskih profesionalnih košarkaša. U sezoni 2012/2013 košarkaške Evrolige (http://www.euroleague.net/competition/players) vidljivo je postojanje ERS-a: analizirajući igrače niže od 200 cm, može se reći da je mnogo više igrača rođeno u prvoj polovini godine-113, nego u drugoj polovini godine-69. Što se tiče igrača viših od 200 cm, tu je razlika manja: 94 igrača rođeni su u prvoj polovini godine, a 79 u drugoj polovini. Dakle, ERS je prisutniji kod nižih košarkaša. Po našim saznanjima, veoma retki su članci koji su istraživali veze između fizičkih kvaliteta sportista i ERS-a. Što se tiče visine subjekata, naši rezultati nisu u skladu sa rezultatima Delorma i Raspauda (2009). U njihovom istraživanju na populaciji mladih francuskih košarkaša, dečaci-pubertetlije rođeni u 1. polovini godine značajno su viši od vršnjaka rođenih u drugoj polovini godine. Visina je najvažniji faktor selekcije u ovom uzrastu (Karalejić i Jakovljević, 2001). Izgleda da su treneri dece obuhvaćene našim istraživanjem informisaniji o ERS-u od francuskih kolega. Poredeći naše rezultate sa rezultatima Torres-Unda i sar. (2013), može se reći da postoje izvesne razlike. Dok kod nas u većini mera i sposobnosti nema statistički značajnih razlika, analiza španskih autora pokazala je da su selektovani elitni košarkaši, starosti 13 i 14 godina, kvalitetniji u svim merenim i testiranim dimenzijama od svojih ne-elitnih vršnjaka. Elitni mladi košarkaši bili su viši, teži, muskulozniji, brži na 20 metara, skočniji, izdržljiviji i agilniji. Većina elitnih košarkaša rođena je u prvoj polovini godine. Dakle, među njihovim subjektima sasvim je vidljivo prisustvo ERS-a. Razlike u odnosu na naše istraživanje verovatno potiču otuda što su naši subjekti deo dva najbolja tima, a njihovi subjekti deo su dva kvalitetna ranga: elitnog i ne-elitnog.

Interesantne za poređenje su analize ERS-a u sportovima gde telesna visina nije tako važna kao u košarci. Rezultati istraživača koji su ispitivali odnos ERS-a i antropometrijskih,

7

motoričkih i fizioloških pokazatelja na populaciji mladih fudbalera idu u prilog postojanja razlika između pubertetlija rođenih u prvom i drugom delu godine. U istraživanju Gila i sar. (2007) većina selektovanih četrnaestogodišnjaka rođena je u prvoj polovini godine. Takođe, stariji četrnaestogodišnjaci bili su viši, brži i agilniji. Ostvarili su veću apsolutnu i relativnu potrošnju kiseonika. Autori tvrde i to da su stariji vršnjaci češće zastupljeni i u seniorskoj konkurenciji. Slični su rezultati i ostalih istraživanja na populaciji mladih fudbalera (Musch, & Hay, 1999; Helsen i sar., 2005; Carling i sar., 2009) i hokejaša (Sherar i sar., 2007; Bruner i sar., 2011). Cobley i sar. (2008) došli su do saznanja da za školske timove (fudbal, ragbi, netbol i rounders???) u većem procentu igraju deca rođena u prvom delu godine.

ZAKLJUČAK

Treneri timova obuhvaćenih ovim istraživanjem svojim dosadašnjim radom nisu pravili diskriminaciju u selekciji. Favorizovanje dece rođene u prvoj polovini godine nije zabeleženo u ovom istraživanju. Nije ni bilo razloga za to, jer mlađi košarkaši po varijablama merenim i testiranim ne zaostaju značajno za starijim košarkašima. Sasvim je moguće da u mlađoj grupi postoji nekolicina akceleranata, a u starijoj nekolicina retardanata, što ove dve grupe skoro izjednačava po merenim karakteristikama i sposobnostima. S tim u vezi, mali uzorak ispitanika bi mogao da bude ograničenje ovog rada. Svakako, bilo bi dobro ovoliku količinu mera i testova primeniti na većoj populaciji mladih košarkaša. Time bi pouzdanost zaključivanja bila veća. Takođe, bilo bi interesantno porediti ERS mladih srpskih košarkaša sa ERS-om mladih košarkaša drugih zemalja, primenivši merenja i testiranja koja smo mi koristili. Treća preporuka bila bi da se ispita i uzme u obzir biološka starost (zrelost) mladih košarkaša.

PRAKTIČNA PRIMENA

Korist od ovog istraživanja mogli bi da imaju treneri mlađih kategorija košarkaša. Njima se preporučuje da uzmu u obzir opasnosti i zamke ERS-a. Poseban trud treba da ulože u motivaciju mladih košarkaša rođenih u drugoj polovini godine, ne samo u smislu ostanka u košarci, već i u smislu redovnog i predanog rada na treningu.

LITERATURA

8

1. Addona, V., & Yates, P. (2010). A Closer Look at the Relative Age Effect in the National Hockey League. Journal of Quantitative Analysis in Sports, 6(4), 1-17.

2. Barnsley, R.H., Thompson, A.H., & Bamsley, RE. (1985). Hockey success and birthdate: The relative age effect. Canadian Association for Health, Physical Education, and Recreation, 51(1), 23-28.

3. Bruner , M., Macdonald, D., Pickett, W., & Côté, J. (2011). Examination of birthplace and birthdate in world junior ice hockey players. Journal of Sports Sciences, 29(12), 1337-1344.

4. C. Carling, C., F. Le Gall, F., T. Reilly, T., & A. M. Williams, A., M. (2009). Do anthropometric and fitness characteristics vary according to birthdate distribution in elite youth academy soccer players? Scandinavian Journal of Medicine and Scienence in Sports, 19(1), 3–9.

5. Cobley, S., Abraham, C., & Baker, J. (2008). Relative age effects on physical education attainment and school sport representation. Physical Education and Sport Pedagogy, 13(3), 267-276.

6. Côté, J., Macdonald, D.,J., Baker, J., & Abernethy, B. (2006). When ‘’where’’ is more important then ‘’when’’: Birthplace and birthdate effects on achievement of sporting expertise. Journal of Sport Sciences, 24(10), 1065-1073.

7. Delorme, N., & Raspaud, M. (2009). The relative age effect in young French basketball players: a study on the whole population. Scandinavian Journal of Medicine & Science in Sports, 19(2), 235-242

8. Delorme, N., Chalabaev, A., & Raspaud, M. (2011). Relative age is associated with sport dropout: evidence from youth categories of French basketball. Scandinavian Journal of Medicine & Science in Sports, 21(1), 120-128

9. Delorme, N., Boiché, J., & Raspaud, M. (2009). The Relative Age Effect in Elite Sport: The French Case. Research Quarterly for Exercise and Sport, 80(2), 336-344.

10. Gil, S ., Ruiz, F., Irazusta, A., Gil, J., & Irazusta, J. (2007). Selection of young soccer players in terms of anthropometric and physiological factors. Journal of Sport Medicine and Physical Fitness 47(1), 25-32.

11. Helsen, W., Van Winckel, J., & Williams, A. (2005). The relative age effect in youth soccer across Europe. Journal of Sports Sciences, 23(6), 629-636

12. http://www.euroleague.net/competition/players; preuzeto 9. januara 2013. godine

13. Karalejić, M. i Jakovljević, S. (2001). Osnove košarke. Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja, Beograd, str. 52.

14. Malina, R. M., Bouchard, C., & Bar-Or, O. (2004). Growth, maturation, and physical activity (2nd ed.). Champaign, IL: Human Kinetics.

15. Musch, J., & Hay, R. (1999). The relative age effect in soccer: Cross-cultural evidence for a systematic discrimination against children born late in the competition year. Sociology of Sport Journal, 16(1), 54 – 64.

16. Reiman, M., & Manske, R. (2009). Functional Testing in Human Performance. Human kinetics.

9

17. Sherar , L., Baxter-Jones, A., Faulkner, R., & Russell, K. (2007). Do physical maturity and birth date predict talent in male youth ice hockey players? Journal of Sports Sciences 25(8), 879-886

18. Torres-Unda, J., Zarrazquin, I., Gil, J., Ruiz, F., Irazusta, A., Kortajarena, M., Seco, J., & Irazusta, J. (2013). Anthropometric, physiological and maturational characteristics in selected elite and non-elite male adolescent basketball players, Journal of Sports Sciences, 31(2), 196-203.