1sistem analizi ders 1

8/6/2019 1Sistem Analizi Ders 1

1/48

1. SSTEM DNCESSistem dncesindeki temel gelimeler ve olaylarn sistem gr ile incelenmesi isteklerinin ortaya

k 1940 l yllara rastlamaktadr. Bununla birlikte dncelerinin felsefe iindeki yeri ile

sistem bilimlerinin bilimsel evrim iindeki geliimi eskilere kadar uzanmaktadr. Aslnda sistem

bilimleri, bir dizi olayn birbirlerine zincirleme balanmalar ile ve uzun bir neden-sonu srecinin

sonucunda, gncel koullarn uygun ortamnda ortaya kabilmitir. Bu srecin ayrntl yks

dizimizin Sistem Kuramadn tayan kitabnda yer almaktadr. Burada bunu anmsatmaklayetineceiz (Bkz. ekil 1).

Balangta tm bilimler felsefenin kapsam iinde yer almt. Ancak, arayan ve soran insan

aklnn, snrlar belli inceleme alanlarna ynelip bu alanlara uygun aratrma yntemleri

gelitirerek bilgi retme gcn elde etmesi sonucunda bilim felsefeden bamszlat. Sonra yarara

ynelik almalarla teknolojiyi retti. Teknolojideki hzl gelimeler ise uzmanlama ve giderek

otomasyonu oluturdu. Uzmanlama ve otomasyon bir yandan verimlilik zlemlerini karlarken,

te yandan sorunlarn, sistemlerin ve ilevlerin giderek daha kk paralara ayrlmasna neden

oldu. Bu ayrlma ise, birbirinden olduka farkl teknik ve sistemlerin ortak yanlarn, ortak

ilevlerini, temel ilke ve niteliklerini anlamay gletirdi. Bundan da te sorunlarn birbirlerinden

soyutlanmalar ve sanki birbirlerinden ilgisiz ve bamszm gibi bir anlay ve yaklam

alkanlnn domas sonucunu getirdi. te bu anlay; ve yaklam alkanlna tepki olarak

gelien, Sistemler arasndaki ortak ilkeleri, sorunlar ve kavramlar bilmek ve koordine etmek

istekleri, insan makina sistemlerindeki byme ve karmaklamann sorunlarn zmne getirdii

glklerle birleince yeni bir yaklamn koullar da olgunlam oldu. Bu yeni yaklam, hem o

gnlerde hem de gnmzde deiik isimlerle anlmasna karn, znde sistem dncesinin

yatt,Sistem Yaklamndan baka bir ey deildi.

Neydi Sistem Yaklam? Bu temel soruyu yantlayabilmek iin, yaklamn dayand dnselortam, bir baka deyile, yaklamn temel ilkelerini ksaca aklamamz gerekecek.

Sistem Yaklam temel ilkeye dayanmaktadr . Btnsel Yaklam Disiplinler aras Yaklam Bilimsel Yaklam

Btnsel yaklamn temel dncesi, incelenen sistemi bir btn olarak grmektir. Yani sistemin

ierdii sorunlarn birbirlerinden soyutlanamayacan kabul etmektir.


2/48

Tm sorunlarn birbirlerine sk skya bal olduu; Sorunlardan birine getirilen zmn bir dieri

iin bulunan zmle dorudan ve skca ilikili olduu anlayn benimsemektir. Bir enin,

btnn dier eleri ile birlikte dnld zaman ilevsel bir anlam tayaca, zira bu ilevsel

anlamn eler aras etkileimde yatt inancn uygulamaktr. Sistemi "Birbirleriyle etkileimli

btnlklerden olumu, evresiyle etkileimli bir btnlk" olarak grmektedir.

Disiplinler aras yaklam btnsel yaklamnn zorunlu bir btnleyicisidir. Zira incelenen sistemi

bir btn olarak grmenin n koulu ve ayn zamanda gerekli sonucu, o sistem zerine farkl gr

alarn yneltmektir. te bu n koulu, disiplinler aras yaklam ilkesi salar. Disiplinler aras

yaklamn temel dncesi, incelenen sorun zerine deiik gr alarn yneltmektir. Eer

sorunlar zerine tek bir bilim dalnn gr, as ile yrrsek nyargl ve gerek d sonulara

varabiliriz. Ziradisiplinler insanlarn bir yaratsdr. Doa bu disiplinlere gre dzenlenmemitir.Doada, sorunlar vardr; ve disiplinler sorunlara birer bak as olutururlar. Disiplinler aras

yaklam ilkesiyle, grup almas anlay da bir yntem olarak gndeme gelmitir. Deiik bilim

dallarnda eilim grm bilim adamlar bir araya gelerek karar ve zm retmeye ynelmilerdir.

Bylece, yalnzca bir tek bilgi trnn, felsefenin, egemen olduu Disiplinler aras kiiliklerinyerini tam 24 yzyl sonra, deiik bilim dallarndan gelen uzmanlarn oluturduudisiplinler aras gruplar almtr.

Sorunlar bir btn olarak grmenin ve sorunlara deiik gr alarn yneltmenin somut

dzeyde bir yntemi de olmas gerektir. Nitekim yeni yaklamn ayrc zelliklerinden biri de

karar vermeyi ve sorun zmeyi bilimsel ynteme dayandrmas olmutur. Yani, bilimsel yntem

olarak adlandrlan bu ilkeyle yeni yaklam, yalnzca bilimden yararlanmakla yetinmemi, fakat

bilimsel bir ozm yntemi de gelitirmitir. Toplumsal evrim iinde, 1400' lerde Bacon' un

deneysel yaklam, 1630' larda Descartes' n analitik yaklamyla rneklerini grdmz,

bilimsel yntem zerindeki bilinlenme srecinin somut bir rn olarak, yani yaklam problem

zmnde saduyu ve sezgiyi aarak, karar verme ve sorun zme de kendi zgn ve sistematik

yntemini de kurmutur.


3/48

2. SSTEM TANIMIGnmzde en fazla kullanm alan bulmu szcklerden biri deSistemszcdr.yle ki, sistem szcne her yerde ve her zaman rastlayabileceimizi sylemek hi de

abartma olmayacaktr. Gerek gnlk konumalarda, gerekse sekin toplantlarda bu

szckle kar karya geliriz. Ulam sisteminin aksaklklarndan, eitim sisteminin

yetersizliinden, bankalar sisteminin zayflndan, gne, sisteminin, bilinmezliinden,

sindirim sisteminin bozukluundan szedildiini hepimiz duyarz. Daha bunlar gibi

bircok kavram sistem sozcugnn yanbanda gelir. Bir anlamda, cevremizdeki herey

birer sistemdir: Bir aa, bir apartman, bir insan, bir kent, bir otomobil

Bu denli geni anlamlar ierebilen bylesi bir szcn tek bir tanmn snrlar iinde


4/48

sdnlmas elbette gtr. Ancak, bu denli yaygn ve farkl kullanma ramen, yine de

sistem olarak adlandrdgmz tm bu kavramlarn baz ortak ve evrensel noktalar

tadklar sylenebilir. Bu drt nokta e, zellik, faaliyet ve durum olarak anlr.

imdi bu drt noktay ksaca tanmlayalm:

e: Sistem iindeki herhangi bir nesne,zellik;enin nitelii. Faaliyet: Sistemde deiim yaratan sreler Durum: Belli bir zaman noktasnda sistemin e, nitelik ve faaliyenin tanm.

Bu kavramlar daha iyi acklayabilmek iin ekil 2' deki tabloyu inceleyebiliriz.

Tabloda grlen listeyi uzatmak mmkndr. Bundan karacamz sonu, e,

zellik ve faaliyet kavramlarnn, tm sistemler iin ortak anlamlar taddr. Nitekim,

sistem tanmlar da bu ortak anlamlardan hareketle genelleme yapmaya ugrarlar.

imdi bu tanmlardan bazlarn gzden geirelim:"...Sistem birbirleriyle etkileim halinde olan bileenler kmesidir."

"...Sistem, srekli olarak birbirini etkileyen ve birbirlerine baml olan olaylann

oluturduu bir btndr."

"...Sistem belirli girdileri alan ve bunlara uygun olarak ileyerek, belirli ktlar arasndaki

ilikiyi gsteren bir fonksiyonu enbyklemeyi amalayan varlklar veya eler

topluluudur."

"...Sistem, fiziksel veya fiziksel olmayan, kendi aralannda ilikili ve etkileen bir veya

daha ok amaca ynelik eler kmesidir."

Bu tanmlar listesi ne kadar uzatlrsa uzatlsn, hepsinde en ok temel nokta

bulunacaktr.


5/48

[ekil: 3]

Sistem elerden olumutur.

eler arasnda ilikiler vardr. Sistem belli bir amaca ynelmitir.

Buna gre genel bir sistem tanm u ekilde verilebilir:

Sistem, aralarnda bir ilikiler kmesi sergileyen, karlkl etkileim iinde belli bir

amaca dogru ynelmi olan eler kmesidir. Bu tanmda anahtar kavram

vardr: e, iliki ve Ama. Aada bu kavramlar ksaca incelenecektir.


6/48

EKiL 3. Sistem

Ee en iyi bir biimde rnekler ile anlatlabilir . rnein, e fiziksel nesneler olabilir. Birotomobilin deiik parcalar birer e' dir. Yani pistonlar, krank mili, far, direksiyon vb. nesneler

otomobil sisteminin birer esidirler. Bunun yannda bir takm karlkl faaliyetler e olarak

dnlebilirler. rnein, ynetimin planlama, rgtleme ve denetleme faaliyetleri birer

edirler. Elektrik veISI gibi enerji biimleri de sistem eleri olarak alnabilirler.

Dnceler, kavramlar veya matemak semboller de felsefe sistemlerinin ve matematik

denklemlerin eleri olarak grlebilirler. Bitkiler, bcekler ve hayvanlar da deisik ekolojik

sistemlerin eleridir.

LKLER

Sistemin eleri arasndaki her tr ve yndeki ak iliki olarak adlandrlr. eler arasndaki builikiler degiik trden olabilir. Aagda ksaca bunlan tanmlayacaz.

Mekansal ilikiFiziksel elerin, mekan iinde, kendi aralarnda belli bir iliki iinde bulunduklan stak

sistemler buna iyi bir rnektir. rnein, bir blgedeki, kasabalar arasndaki corafi iliki me-

kansal ilikiye bir rnektir. Bir atlyedeki tezgahlar arasndaki uzaklk ilikisi de bir dier

mekansal iliki rneidir. Dinamik sistemlerde de mekansal iliki sz konusu olabilir. rnein

fiziksel elerin hareket ettii gne sisteminde mekansal iliki vardr.


7/48

Zamansal likieler arasndaki zamansal iliki iki ayr ekilde dnlebilir. Bunlardan ilki saat zamanilikisidir.Sistem iinde olaylarn srasn ayrdetmeye yarar [yzyldan nanosaniyeye kadar]. Butr zaman ilikisi, mutlak zaman ilikisidir. rnein, bir arabann hz ile kateti yol uzunluu

arasnda saat zaman ilikisi vardr. kinci tr zaman ilikisi, Psikolojik Zaman likisiolarak adlandrlr. Bu iliki grelidir. Kiisel alglamalara dayanr. Erken, ge, nce, sonra... vb. gibi

szcklerle ifade edilir. Zaman ilikisi tm etkin sistemlerde vardr. Baz sistemlerde ise zaman

belirleyici ilikidir. rnein a diyagramlarnda buna rastlanr.

Neden Sonu ilikisiTm dinamik sistemlerde bulunan ok nemli bir iliki tr de neden-sonu ilikisidir. Neden

sonu ilikisi en byk doa yasalarndan biridir. Neden sonu ilikisi, sonlu bir zaman sresi

iinde gerekleen, tersinmez srelere uygulanan bir yasadr.Bir zaman noktasnda neden

oluur, etkisini verir ve daha ileri bir zaman noktasnda sonu doar. Bu ilikiyi ematik

olarak Sekil 4' deki gibi belirtebiliriz.

EKL 4. Neden-Sonu ilikileriBu ekilde, istemin artmasi nedeninin, fiyatn artmas sonucunu douraca buna karlk

sununun artmas nedeninin fiyatn azalmas sonucunu oluturaca aklanmaktadr.

Enerjinin Korunumu ilikisiMaddenin bir biimden dierine geite grlen bir iliki trdr. rnein atee atlan

kmr ve yanma sonucunda elde edilen rn arasnda bu tr bir iliki vardr.

Mantksal iliki

zellikle soyut sistemlerde grlen bir iliki trdr. Yani dnceler ve kavramlara ilikinsistemlerde rastlanabilir. Bilgisayar program buna bir rnektir.

Matematiksel likiMatematiksel iliki mantksal ilikinin zel bir biimidir. rnein, matematikteki saylar

sisteminin iki deeri arasndaki eitlik veya eitsizlik ilikisi bir matematiksel ilikidir.

AMA

nsan yaps olan her nesne belli bir gereksinimden domutur. Temelde ama bugereksinimin karlanmasdr. Otomobil tama iindir, retim hatt imalat gerekletirir,

okul sistemi genleri eitir. Amalarn gerekletirilmesi, insan-makine sistemleri yaratmak


8/48

iin harcanan ekonomik kaynaklarn ekonomik bir dorulanmasdr. nsan yaps olmayan

sistemlerin amalarnn ayrdedilmesi ise gtr.

Eer alt sistem, daha geni, doal sistemin iyi tanmlanm bir paras ise, bu alt sistemin

amac ana sistemin etkinliini destekleyecek yndedir. rnein insann bir alt sistemi olan

sindirim sisteminin amaci besini enerjiye dntrmektir. Bylece insann yaamn

srdrmesi amac glendirilmektedir. Daha geni lekli sistemler ele alndnda, rnein

dnya, evren veya yaam gibi, bazi ciddi teolojik glkler ortaya kmaktadr.

3. SREKL SSTEMSistemleri srekli ve kesikli olarak ayrdetmek nemli inceleme kolaylklar salamaktadr.

Aada, her iki snflama da rneklerle ayr ayr incelenecektir: nce srekli sisteme

ilikin basit bir rnek alalm. Bir uak, otopilot denetimi altnda usun [ekil 5] Otopilottaki

bir jiroskop, mevcut burun as ile arzulanan burun as arasndaki fark belirleyecektir.

Daha sonra denetim levhalarn harekete geirmek zere sinyaller gnderecektir. Denetim

levhalarnn hareketine yant olarak, uak gvdesi arzulanan burun as ynnde

dnecektir. Bu basit uak sisteminde, sistemin eleri, uak gvdesi, denetim levhalar ve

jiroskoptur. Bunlarn nitelikleri hz, denem levhas as ve jiroskop durumu olabilir.

Faaliyetler ise, denem levhalarnn harekete geirilmesi ve uak gvdesinin tepkisidir.

Bu uak sisteminde, dsal deiimlere gsterilen tepki ve bunlarn oluturduu deiimler

dzgn bir nitelik gstermektedir. Yani sistemde hibir kesiklik yoktur. Byle sistemler s-

rekli sistem olarak adlandrlr. Srekli sistemlerde nemli olan dzgn deiimlerdir.

Genellikle, srekli sistemlerin tanm srekli denklemler biiminde olacaktr; rnein

diferansiyel denklemler kmesi ile. Bu denklemler sistem niteliklerinin zaman iinde nasl

deitiklerini gsterecektir. Ancak srekli sistemlerin incelenmesini basitletirmek iin, bazendegiimlerin kesikli admlar dizisi biiminde olutuu varsaylabilecektir. rnein, ekonomik

sistemlerin modeli, para ve mal aknn herzaman surekli olduunu varsaymak yerine

degiimlerin belli zaman aralklarnda olutuunu gznne alacaktr.


9/48

4. KESKL SSTEMKesikli sisteme ilikin olarak yakndan tandmz fabrika sistemi rneini ele alalm.

Fabrika para imalat yapmakta ve bunlar birletirerek mamul oluturmaktadr [ekil6]. Sistemin iki temel bileeni, paralar yapan imalat blm ile mamulleri reten montaj

blmdr. Satnalma blm gerekli hammadde ve malzemeyi salamakta, sevkiyat

blm ise bitmi mamulleri gndermektedir. retim kontrol blm sjparileri alarak

dier blmlere i datmaktadr.

Bu sistemde eler, blmler, sipariler, paralar ve mamullerden olumaktadr. nitelikler,

herbir sipari iin miktarlar, para veya blmdeki makina saysdr. Faaliyetler ise, blmlerin imalat sreleridir. Fabrika sisteminde deiimler sreksizdir. Byle bir sistem

kesikli sistem olarak adlandrlacaktr. Makinalarn balang ve bi zamanlar arasnda

srekli olarak calmalar sistemde baskn olan niteliin kesiklilik olduu gerceini

deitirmez.

Kesikli Sistemin tanm, sistemin durumunda degiimler oluturan olaylara bagl olarak

verilir. Ve bu da kesikli olacaktr. Ancak bu her zaman geerli olmayabilir. Kesikli

Sistemin tanm, deiimlerin srekli olarak olutuu varsaymyla basitletirilebilir.

rnein, bir fabrikann kts srekli bir deiken olarak tanmlanabilir. Yani, burada

mamul bittiinde oluan kesikli deiimler ihmal edilecektir. Genelde sistemin tanm,

sistemin mevcut doasndan daha nemlidir. Kesikli sistemlerde, ncelikli olan olaylardr.

Bu sistemleri gsteren denklemlerde, bir olayn oluumunun koullarn veren mantksal

denklemlerdir.


10/48

5. SSTEM YAPISIGenel olarak tm sistemlerin aadaki elemanlardan olutuunu syleyebiliriz.

* Bileenler * likiler

* Deikenler * Kstlar * Parametreler * ltler imdi bu zellikleri ayr ayr inceleyelim.

BLEENLER Bileenler, biraraya getirildiklerinde sistemi oluturan paralardr. Bunlar zaman zaman

e veya altsistem olarak da adlandrlrlar. Bamsz olarak belirlenirler ve bunlarn

ortak performans sistemin cktsn oluturur. rnein bir kent sisteminde bileenler,

eim sistemi, salk sistemi, ulaim sistemi vb. olarak saylabilir. Ksa bir deyile,

bileenler ilgilendiimiz sistemi oluturan nesnelerdir.

DEKENLER Sistemin zellikleridir. Deiik koullarda ve deiik sistem durumlarnda farkl deerler

alrlar. Deikenler drt tr snflandrlabilirler. Bamsz ve baml Denetlenebilir ve denetlenemez sel ve dsal Girdi ve kt.


11/48

Bamsz Deikenlernceleyicinin maniple etmekte serbest olduu deikenlerdir. Dsal deiken olabilirler

ancak isel deiken olamazlar; Genellikle denetlenebilen deikenlerdir. Girdi deikeni

olabilirler.

Baml DeikenlerSistemdeki bamsz veya denetlenebilir deikenlerin manipulasyonu veya

denetlenemeyen dsal etkilerin sonucunda deerleri belirlenen deikenlerdir.

Denetlenemeyen deiken olabilirler; isel ve kt deikenler olabilirler.

Denetlenebilen DeikenlerDeerleri inceleyici tarafndan belirlenen deikenlerdir. Genellikle bamsz

deikenlerdir. isel veya dsal olabilirler. Girdi deikeni olabilirler ancak genelde kt

deikeni deillerdir.

Denetlenemeyen DeikenlerDeerleri, sistemin evresi tarafndan [Bu durumda dsal deiken olurlar] veya

sistemdeki bileenlerin etkileimi sonucunda [bu durumda isel deiken olurlar] belirlenen

deikenlerdir. Bagml deiken olabilirler. Girdi veya kt deikeni olabilirler.

sel DeikenlerDeerleri sistem bileenlerinin performans tarafndan belirlenen deikenlerdir. Bunlar

denetlenemeyen deikenlerdir. Baml olabilirler ancak bamsz deikenlerdir. Bunlar

Durum Deikeniolarak da adlandrlrlar.Dsal DeikenlerDeerleri, aratrmac tarafndan [Bu durumda bamsz, denetlenebilir ve girdi deikeni

olurlar] veya sistem dndaki etkilerle [Bu durumda denetlenemeyen ve girdi deikeni

olurlar] belirlenen deikenlerdir. Eer, sistem ve evresi arasnda bir etkileim var ise,

dsal deiken bir kt deikeni olabilir.Girdi DeikenleriDeerleri, sistemin bileenlerinin performans veya etkileimi tarafndan belirlenemeyen

deikenlerdir. Dsal deiken olabilirler, ancak hibir zaman isel olmazlar. Genellikle

bamsz deikenlerdir. Denetlenebilir veya denetlenemez olabilirler.

kt DeerleriTm deerler, sistemin bileenlerinin performans veya etkileim tarafndan belirlenen

deikenlerdir. Genellikle denetlenemeyen deikenlerdir. sel olabilirler; genellikle baml deikenlerdir.


12/48

Sistem deikenlerinin ilikileri ekil 7' de grlmektedir.

PARAMETRELER

Sistem Analizcinin keyfi deerler verebildii miktarlardr. Bunlar analiz boyuncadegitirilemezler, sabit kalrlar. rnein, Y = 3x gibi bir denklemde 3 parametredir; y ve x

ise deikendirler. Poisson daglmn ele alrsak:

[ ] )!/( xe x P x =

Burada parametre, x degiken, e ise sabittir.

LiKLER

likiler, sistemin bileenleri, deikenleri ve parametreleri arasndaki balantlardr. Bunlar sistemin durumundaki deiimleri denetlerler. likiler, sistemdeki farkl deikenlerin

deerlerinin birbirleri ile ve sistemin parametrelerinin deerleri ile nasl ilikili olduunu

gsterirler. likiler yapsal, ilevsel veya srasal olabilirler.

Yapsal ilikilerBilekeleri ve bunlarn zelliklerini birbirine balayan ilikilerdir; rnein bilekeler arassn-

daki uzaklk gibi.

levsel ilikilerBileen veya bileenlerin davrann belirleyen ilikilerdir. Bunu, tm bilekelerin

durumunun ve sistemin dsal denetlenebilir ve bamsz degikenlerinin deerlerinin bir

fonksiyonu olarak belirler.

Srasal ilikilerBirbirine yalnzca zaman asndan baml olan sistem olaylar arasndaki ilikilerdir.

ncelik, sonralk, ezamanllk gibi deyimlerle ifade edilirler.

KISITLAR Kstlar, deikenlerin deerleri veya kaynaklarn nasl tahsis edilecei zerindeki

snrlandrmalardr. Bu kstlar, tasarmc tarafndan koyulaca gibi, sistemin doasnda da

olabilir. Tasarmc tarafndan koyulan kstlar zerinde oynanabilmesi, bunlarn

sklatrlp gevetilmesi mmkndr.


13/48

LTLER lt fonksiyonu, sistemin hedeflerinin veya amalarnn ve bunlarn nasl

deerlendirileceinin bir durumudur. lt, yarglama standard olarak tanmlanabilir.

Buna gre lt fonksiyonu iki adan byk nem kazanmaktadr. Birincisi, modelin

tasarm ve iletilmesi zerinde byk etkisi vardr. kincisi, ltn yanl tanmlanmas,

yanl sonular verecektir.

6. SSTEM MODELLERYaadmz dnyay, deiik ilevleri yerine getiren ve deiik karakteristikler sergileyen

farkl sistemlerin bir btn olarak dnebiliriz. Baka bir biimde sylemeye alrsak,

gerek yaam, yani nesnelerin, eylerin, olaylarn ve srelerin dnyas, kendi aralarnda

etkileim iinde bulunan altsistemlerin oluturdugu bir sistemdir. Bu gerek dnyaya bizinsan olarak, ancak be duyumuz ile ulaabilmekteyiz. Be duyumuzu beceri ile

kullanabildiimiz oranda evremizle doyurucu bir diyaloa girebilmekteyiz. Gerek

anlamda tm bildiklerimiz ve bilebileceklerimiz, gerek dnyann eksik ve

tamamlanmam kavramlardr. evremizin bize verdigi uyarlar hibir zaman tm

zellik ve nitelikleriyle deil, ancak, duyularmzn soyutlamalarnn szgecinden arta

kalan bilgilerle tanmaktayz. Buna gre, soyutlama, gerek mevcut olaylarn birok

ayrntsndan arnm bir grntsn bize, insan dncesine aktarmaktadr. Her model

kurma abas, bir soyutlama abasdr. Model, bizim dnce srecimizin dnda

varolan gerek olayn soyut bir gsterilimi, temsilidir. Byle modeller, portresini izmeye

altklar sistemlerden ve dnce dnyasndaki ekillerden bamsz olarak varolan

gerek nesnelerdir.Modeller, karmak gercek-dnya durumunun daha ok anlalabilir bir resmini yaratan soyutlama srecinin bir ara aamasdr. Model kurmann amac, olayn

tm ynlerini ve izgilerini belirlemek deil, karmak sistemlerdeki nemli elerin ve

belirleyici ilikilerin ortaya konulmasdr. Tm bu zellikleriyle modeller, ok deiik ve

nemli ilevleri yerine gerebilecek olan nemli aralardr. Aadaki satrlarda, sistem

modellerinin soyutlama derecelerine bagl olarak snflandnlmas verilecektir.


14/48

SZL MODELLER Model kurulmasndaki yaklamlar iinde en eski ve en genel olan szcklerin

kullanlmasdr. Yazl veya szl, her tr dncenin aklanmasndaki en uygun ara,

szcklerdir. Szl modellerin avantajlar dk maliyetler, kolay kurulma ve ak bir

anlalabilirlik olarak sralanabilir. Szl modellerin balca gl ise szcklerin

kullanlmasndan gelmektedir. Her bir szck bir yanl anlamann kaynan

oluturabilir.

EMATK MODELLER Tm ematik modeller eski bir deyi zerine kurulmutur: "Bir resim bin sozce

bedeldir." Sistemlerin ekiller ile gsterilmesi, szl modellerin yaps iinde var olan

haberleme glklerinin birounu nler. ematik modeller, dnce transferindeki ve

alglama srecindeki etkinlii byk lde ykseltirler. Szl modeller tmyle

deskripf ve aklaycdr. Soyutlama derecesi asndan szl modellerden hemen sonra

yer alan ematik modellerde kuvvetli bir biimde deskripf dir. ematik modellerin en sk

kullanm, karmak sistemlerin zel bir biimde tanmlanmasdr. Tipik olarak, ematik

modeller sistem elemanlarnn ve bunlarn zelliklerinin ve aralarndaki ilikilerin

izgilerle ve emalarla sergilenmesidir.

ematik modelin incelenmesi sistem elemanlarnn ve aralarndaki ilikilerin

incelenmesi ile balar. Sistem modeli incelemesinin bu yntemi, alglanan her sistem

ilikisininnasl, neden, nerede ve ne zamanayrntlaryla incelenmesi ile glendirilebilir.Sistem sentezi, yeni sistem ilikilerini tanmlayan sistem modellerinin yaratlmasdr.

nsann gelitirdii sistemler, bir veya daha fazla amac salamak iin yaplan bilinli

planlama abalarnn bir sonucudur.

ematik modelleri balca blm altnda toplayabiliriz: Belli bir zaman noktasnda, eler kmesi ve bunlarn ilikilerini sergileyenStatik ematik modeller. Sistem eleri arasndaki tanm akn gsteren Ak ematik modeller. Dnm srecini sergileyen Dinamik ematik modeller.

imdi bu tr ematik modeli ksaca inceleyelim.


15/48

Statik Sistemler ModeliVerilmi bir eler kmesi ve bunlarn belli bir andaki ilikilerine uygulanan ematik

modeller statik sistemler modeli olarak adlandrlrlar. Sonlu olacak olan zaman sresi,

zaman iinde belli bir an ile snrl deildir. Zaman temelinin kurulmasndaki en nemli

dnce, modeldeki ilikilerin dzgn ve srekli olmasdr. Sistem modellerinin byle bir

altsnf, modelde yalnz bir tr iliki sergiler. Bu tr modelde bulunan iletme sistemi

zelliklerinin, balca trleri, mekan, zaman, miktar, maliyet, nitelik ve yetkidir. imdi her

tr iliki iin baz iletme rneklerini ele alalm. Haritalar, mekansal ilikiyi vurgulayan

statik sistemler modeli iin mkemmel bir rnek olutururlar. Burada eler, kentler ve

kasabalar corafi referans noktalardr. eler arasndaki mekansal ilikiler bunlarn harita

zerindeki greli konumlar ile gsterilir. Haritann lei, oransal mekansal ilikiyi

tanmlar. Mekansal modellerin iletme sistemi ile ilgili olan bir rnei de i yeri dzenleme

izimleri ve mhendislik proje izimleridir.

Sistemin miktar zellikleri, sklkla ubuk emalar ve grafikler ile gsterilir, ekil 8' de bir

retim sistemindeki miktar-zaman ilikileri gorlmektedir. Bu rnekte, her ayki retim

dzeyleri, eleri oluturmaktadr. Miktarlar ise ubuklarn dey uzunluklar ile

gsterilmitir. Zaman ise yatay eksende yer almaktadr. Zaman-faaliyet ilikisini

modelleyen iletme rnekleri iinde en ok bilinen model geleneksel Gantt emasdr.

Buna ilikin bir rnek de ekil 9' da yer almaktadr. malat srecinde kullanlan tr

Gantt emasi vardr. Bunlardan birincisi, ykleme emasdr. atamasn belirtir.

kincisi, kayt emasdr. Amac, i faaliyetlerinin kaytlarnn kolaylkla anlalmasn

salamaktr. ncs ise, program sre emasdr. Belli bir amac salamak iin

gerekli faaliyetlerin srasn gstermektedir. letme temelli ematik modellerin nemli

bir tr de Kesime emasdr. Bu emada maliyet-miktar ilikisi belirtilir. Burada firma,isjetme sistemidir ve ilgili sistem ilikilerini ktlarn deeri ve miktar oluturmaktadr.

pik bir kesime diyagram ekil 10' da grlmektedir. Temel maliyet/miktar ilikisini

incelemek ve iletmenin gelecekteki davrann ngrmek asndan bu model son

derece yararldr. Tm maliyetlerin karland ancak henz hibir karn salanmad

nokta emann izilmesi ile otomak olarak elde edilmektedir. jetmelerle ilgili stak

emak modellerin sonuncusu organizasyon emalardr. Burada toplam sistem

iletmedir. Ynetim konumlan bunun eleridir.Tipik bir organizasyon emas ekil 11' de grlmektedir.


16/48

Ak Sistem ModelleriBu tr sistem modelleri hareketlerin akn gstermek iin kurulurlar. Sistemin elerinin

birliini salayan ve sisteme tek olma karakterini veren bu ilikidir. Akn tr farkl

olabilir. rnein, fiziksel malzeme veya nesnelerden oluabilir. Boru hatt diyagramnda sv

ak, veya malzeme nakli ak diyagramnda malzeme ak buna rnektir.

retim-ynetim sistemlerindeki ii emalar veya faaliyet emalan da, rem srecindeki

sral faaliyet akn tanmlamak iin kullanlan emalardan bazlardr. Son yllarda

gelien ve geni bir uygulama alan bulan planlama modellerinden biri de, en genel olarak,

a diyagram olarak adlandrlanlardr. PERT, CPM, MPM bunlarm bazlardr. Bu

diyagramlarda birer ak modeli oluturmaktadrlar. ekil 12' de kk lekli bir A

diyagram grlmektedir.

PERT diyagramnn oluturulmas, a sistemleri zerinde yaplacak olan almalar iin bir balang noktas niteliini tamaktadr. Zaman, maliyet ve igc kaynaklarnn

ngrlmesi bu calmalardan bazlardr. Bir bilgisayar programnda, mantksal ilemlerin

ardk olarak akn gsteren program ak emalar da bir ak modelidir. Bunun eleri,

veri ilenmesi iin gerekli talimatlar ve ilemlerdir. eler arasndaki iliki mantksal ve

sral ak zerine kurulmutur. nemli bir Ak modeli de karar aalardr. Bumodellerde, kararlar ve sonular, raksayan bir rg iinde verilmektedir.

ekilde bir karar aac rnei grlmektedir.


17/48


18/48

EKiL 12. A Diyagram

Ak sistemleri modeli, uygun durumlarda matris ile de gsterilebilir. zelliklebir noktadan-bir noktayaolan ilikilerde, ak, matris ile gsterilebilir. Yukarda verilmi olan PERT diyagramnakarlk gelen Ak sistemi matrisi ekil 14' de grlmektedir.

Dinamik Sistem ModeliDinamik sistem modelinin balca karakteristii deiim treten faaliyetleri iermeleridir. Balca


19/48

ayrc nitelii, kendi kendini ayarlayan dnm srecinin varldr. Dinamik sistem

modellerinde, dnm sreci girdi elerinin karakterini deitirebilir. Bu sistemlerin Dinamik olarak adlandrlmalar, performanslar boyunca z-denetim uygulamalarndandr. Dinamik

sistem modeli iin temel diyagram ekil 15' de grlmektedir.

Soldaki kutu, sisteme giren elemanlan gostermektedir. Bunlar Girdiolarak adlandrlrlar. Ortadakikutu, girdilerin dnme urad yerdir. Ve Dntrcolarak anlmaktadr. Sa taraftakikutu ise dntrc tarafindan relen eleri belirlemektedir. Bunlar dakt olarak adlandrlr. st taraftaki kutuya gelince, bu, sistemin yneminin kaynan gstermektedir. Buna

da Denetleyicidenir. Dinamik sistemlerdeki girdi ve/veya ktlarn says birden balayarak her tr deeri alabilir. Ayrca, girdi ve/veya ktlar homojen veya heterojen olabilirler. Bir iletme

sistemini ele aldmzda, igc, sermaye ve hammadde sistemin girdilerinden bazlarn

oluturacaktr. Bu girdilerle, iletme ok deiik tr ve sayda mamul retecek ve/veya deiik

hizmetler salayacaktr. Dinamik sistem modelindeki merkezi kutu dntrc' dr. Bu, eler

arasndaki etkileimlerin yer ald evredir. rnein bir talal imalat makinas bir dntrc

olabilir. Burada, hammadde, malzeme, kalp, aparat, takm, enerji gibi deiik eler etkileime

girerek, bir parann remini salamaktadrlar. Denetleyici, dntrcnn ilevlerini

ynlendirip ynetmektedir. Sistemin evresi ile ilikilerinin dzenlenmesinde ve sistem

kararllnn korunmasnda balca rol denetleyici oynar.

KONiK MODELLER konik modeller fiziksel nesnelerin statik boyutlu temsili gsterimleridir. Yukarda tartlan iki

boyutlu modellere gre bir sonraki soyutlama dzeyinde yer alrlar. Her ne kadar hareketli paralar

ierirlerse de, sistemin dinamik zelliklerinin belirtilmesi ilevini tamayabilirler. konik modeller,

sklkla fiziksel nesneler ile ilgili olduklarndan, iletme sisteminde bunlar mhendislik ve imalat

faaliyetlerinde sklkla kullanlrlar. rnein, bir iyeri dzenleme calmasnda, tesisteki tezgah,donanm vb. fiziksel nesnelerin zel ikonik modellerinden yararlanlr. konik model kurmann

balca amac, kullancya, gerek dnya sistemindeki mekansal ilikiler konusunda bilgi

vermektir.

ANALOG MODELLER Analog modeller, analoji sreci boyunca, dier sistemlerin operasyonel karakteristiklerini

tanmlamayla ilgilenir. Bu modellerin kurulma amac benzer karakteristikleri tayan gerek sistemlerin davranlarnn aratrlmasdr. rnein yeni tr bir geminin degiik nitelikteki

dalgalar iindeki davran, bir model zerinde denenebilir. Bunun iin benzer dalgalarn


20/48

hareketleri simle edilir. letme ilemlerinin dijital bilgisayarlardaki sistem simlasyonu, model

ile iletme sreleri arasnda bir benzerlik olduu anlay zerine kurulmutur. letmelerin, bir

analog matematik model olarak davranlarnn aratrlmas sistem dinamii yaklam ile

yaplmtr.

MATEMATK MODELLER Matematik modeller sembolik model olarak da adlandrlr. Bunlar sistem modelleri iinde

soyutlama derecesi en yksek olanlardr. Matematik modellerin doruluk ve duyarlk derecesi,

modelcinin hesaplama ve lme derecesi ile snrldr. Matematik ilikiler kesin deerlerle

sergilenebilirler. lme tekniklerinin yetersiz kald durumlarda sistem ilikilerinin nitel

deerlendirilmesi yeterli olacaktr.

ematik, ikonik ve analog modellerdeki boyutsal snrlandrmalar, matematik modellere

uygulanmaz. Matematik modelin tanmlad ilikilerin says model kurucunun alglamas ile

snrldr. Matematik modeller, dierlerine gre daha kolaylkla deitirilebilir. Ak ve kolay

anlalr olan matematik modeller sistemin dorudan durumlarn aklarlar.


21/48

EKL 15. Dinamik Sistem Modeli

Matematik modeller stokastik ve deterministik olarak snflandrlabilirler. Stokastik

modeller, belirsizlik durumlarnn aklanabilmesi iin olaslk ve istatistik ieren modellerdir.

Deterministik modellerde ise sistemin tanmnda kesinlik vardr.

Matematik modellerin bir dier snflandrmas da deskripf ve opmizasyon (eniyileme) olarak

verilebilir. Deskripf modellerin temel amac, belli bir sistemdeki tek bir ilikiyi veya ilikiler

kmesini tanmlamaktr. Aklanan ilikiler temel ve genel yapda ilikilerdir. Yani geni lde

deien koullar altnda, uzun bir zaman sresince verilmi bir sisteme uygulanabilirler. Dier

taraftan baz deikenler iin uygun deerler verilmesi yolu ile deskripf modellerin pratik

kullanm zaman icinde tek nokta ile snrlandrlmtr. Optimizasyon modellerinin temel amac

ise, elien yararlar arasndan, kt kaynaklarn en uygun atamasn salamaktr. Lineer

programlama ve simlasyon bunun bilinen en iyi rnekleridir.

7. DNAMK SSTEM MODEL

En genel anlamda dinamik sistem, belli elerin farkl eler yaratmak iin kendi kendinidenetleyen sreler boyunca dntrldkleri bir sistemdir. Tm dinamik sistemler grnte

birbirlerinden ok farkl gzkseler de, hepsi, birbirleri ile bantl benzer elerden o!

umulardr. Bu elemanlar girdi, kt, dntrc ve denetleyicidir. Bu temel yaklama gre

tm biyolojik birimler, hayvanlar ve bitkiler dinamik sistemlerdir. Bu sistemlerde girdiler,

yaam sreleri tarafndan, faaliyet, byme ve yeniden remeye dntrlrler. malat

srelerinin bir cou da dinamik sistemler olarak yaplandrlabilirler. Bunlara ek olarak,

gnlk yaammzda dinamik sistemlerin bir dolu rneine rastlamak mmkndr. Belli bir sistemin dinamik olarak tasarmlanmas bu sistemin ilemlerinde yaam benzeri nitelikler

gsterdii anlamn tamaktadr.


22/48

Dinamik sistemin herbir esinin ve bunlarn arasndaki bantlarn gerek doasn belirlemek

her zaman kolay bir i deildir. inde insan esinin greli olarak kk bir rol oynad dinamik

sistemler st derecede yapsallama eilimi tayan ve ayrntl incelemeler bekleyen sistemlerdir. Bir

bilgisayar, iten yanmal motor ve bir elektrik reteci deiik paralar arasnda belirlenebilir

ilikiler gstermektedirler. Bunlar zenle ve duyarllkla incelenmelidirler.

Yapsallatrlmam dinamik sistemler, tanm ve inceleme asndan ok daha fazla glk

tarlar. Genel olarak unu syleyebiliriz. Dinamik bir sistem iindeki insan esi arttka, sonu

sistemin yapsallamam olmas olasl artar. rnein bir iletmenin organizasyon birimi

yapsallamam dinamik bir sistemdir. Girdileri ve ktlar deiken olma eilimini gsterirler.

lemler (Dnm) her zaman dzgn bir biimde yrmez. Yneticinin (denetleyici) sistemi

kararl bir konumda tutabilmesi ancak byk glklerle mmkn olmaktadr. Sonu olarak

yapsallamam dinamik sistemler incelenmesi daha g olan, ancak harcanan abalara

karlk daha byk yararlar salayan sistemlerdir. Aada dinamik sistemlerin eleri

tartlacaktr.

GRDLER VE IKTILAR ncelikle bu iki kavram tanmlamaya alalm.

Girdi: Verilmi bir dinamik sistemde, dinamik sre boyunca tketilen veya dntrlen

elerdir.

kt: Verilmi bir dinamik sistemde, dinamik srecin ilemi tarafndan yaratlan elerdir.

Tanm olarak, her bir dinamik sistem bir veya daha fazla girdi ve kt esini iermelidir.

Verilmi bir dinamik sistemin incelenmesinde ilk adm genellikle, tekil girdi ve kt elerinin

belirlenmesidir. Bu zor bir ilem deildir.

Girdi ve ktlar somut yani fiziksel veya soyut yani biliimsel olabilirler. Fiziksel girdiler de

kendi aralarnda ikiye ayrlabilirler: Madde veya enerji. Bu aklamalar ekil 16' dagrlmektedir.

Dinamik bir sistemdeki zel bir eyi girdi olarak varsaymadan nce, bunun dnm sreci

boyunca davran yakndan incelenmelidir. Belli koullar altnda dnmn oluabilmesi iin

zel elere gereksinim vardr. Kimyasal reaksiyonlardaki katalizr buna bir rnektir. Benzer

ekilde, bir bilgisayar, otomatik veri ileme sisteminin gerekli bir bileenidir. Ancak, ne katalizor

ne de bilgisayar, gerek anlamda, bir girdi esi deildirler, bunlar daha ok dntrcnn bir isel esidirler.


23/48


24/48

DNTRCDntrc kavramna ilikin bir tartma ortam yaratabilmek iin, ncelikle bu kavramn bir

tanmn verelim: Dinamik srecin olutuu ve girdiler/ktlar hari tutulmak zere, dnm

srecine katlan tm sistem elerini ieren yakn evre, dntrc olarak adlandrlr. Butanm, girdi ve kt elerini hari tutmaktadr. Zira, bunlar dnm srecinin, sras ile,

hammadde ve rndrler. Bununla beraber dntrc tanm, dnm srecine katlan tmeleri, herhangi bir ayrm gzetmeksizin, iermektedir.

Yukarda verilen tanma gre, dntrcy oluturan sistem eleri, zaman iinde belli yerlerde

ve noktalarda bulunan, hemen hemen tmyle fiziksel birimler veya nesnelerdir. dntrcy

ieren tekil elerin, dntrcnn ilemesini belirleyen ok farkl i ilikileri vardr (Mekansal,zamansal, mekanik, elektrik, vb....). Dntrcnn elerinin yeniden kurulmas, doal

olarak, sistemin ileme karakteristiklerini tmyle deitirecektir.

Soutucu sreci, dntrcnn roln aklkla inceleyebileceimiz bir dinamik sistem

rneidir. Bu sistemin girdileri deiik scaklktaki yiyecek, iecekler, ve buz iin koyulan sudur.

Elektrik akm da bir girdidir. Dinamik sistemin kts, souk yiyecek, souk iecekler ve

buzdur. Bu durum iin dntrc, elektrik motoru, kompresr, kondansr ve tpler' denoluan soutucudur. Dntrcnn sistem eleri soutma srecine dorudan

katlmaktadrlar, ancak kendileri, baz kk kapasite dmeleri dnda, dnmemektedirler.

Dntrcnn bileen elerinin incelenmesi ou kez kolay olmayan bir abadr. Tm i

ilikilerin ve bunlarn dntrcnn ilevsel karakteristikleri zerindeki etkilerinin

belirlenmesi uzmanlam bilgiye gereksinim gstermektedir.


25/48

Dntrcnn incelenmesi iin yaplacak olan pragmatik bir yaklam, dntrcy bir

kara kutu olarak gz nne almaktr. Bu kavram elektronik donanm kutularnn askeriuygulamalar iin siyaha boyanmas ile oluan bir uygulama sonucunda ortaya kmtr. Bu

kutularn girdi ve kt balantlar ak olarak bellidir. Kullanm iin gerekli iletme talimatlar

da bilinmektedir.

Kullancdan, bu elektronik donanmn isel olarak nasl altna ilikin ayrntl bir bilgiye

sahip olmas beklenememektedir. Kara kutular, yalnzca, belli zel ilemleri gerekletiren

ilevsel birimlerdir. Kara kutu yaklamnda, dntrc, bilinmez olarak varsaylmaktadr.

Zira, aratrmac, dntrcnn ilevsel davrann belirleyen karmak i ilikilerini

inceleyebilecek beceride deildir. Aratrmac, dntrcy, verilmi bir gerek olarak

almakta, bununla dinamik sistemin dier paralar arasndaki ilikileri gzlemekle

yetinmektedir. Buna gre, dntrc, davran cinsinden tanmlanmaktadr.

Dntrcnn ilevsel veya davransal doas, birka gr asndan incelenebilir. Bunlardan

birincisi, dntrcden beklenen davrann trn belirleyebilmektir. kinci yaklam,

benzerlik yoluyla dntrcnn davrann belirlemektir. Btnyle bir dinamik sistemin

performansn inceleyebilmek iin, simlasyon' dan yararlanlabilinir. nc yol ise, dinamik

sistem dntrcsnn davrann gzlem ve deney ile belirlemektir. Girdi orann ve girdi

trlerini deitirerek ve kt oranndaki deiimleri gzleyerek dntrcnn davranna

ilikin bilgiler elde edebiliriz.

DENETLEYC VE GER BLDRM SRECDenetleyicinin tanmn u ekilde verebiliriz:

Denetleyici, dinamik sistemde, girdilerin dntrcye akn denetleyen ve dntrcnn

ileme biimini belirleyen edir. Bu tanmdan da anlalaca gibi, sistemin hedeflerine hangiyol ile ulaacan denetleyici belirler. Denetleyicinin ilevini, dzgn nitelik ve nicelikteki

ngrlebilir ktnn salanmas iin tm sistemin ilemek zorunda olduu koullardaki

kurallarn belirlenmesi olarak da tanmlayabiliriz. Sonu olarak, dinamik sistemin performans

byk lde denetleyicinin tasarmna ve ilerlemesine baldr.

Bir dinamik sistemde, denetleyicinin performans, iki ayr ancak bantl faaliyet trnden

olumutur. Bu faaliyetlerden birincisi, dinamik olarak kararl ve dengeli bir sistemi oluturmak iin, girdi aknn, ngrlen girdi/kt ilikileri ile uyumlu olmasn salayacak ynde bir ayarlama

yapmaktr. kinci faaliyet, dnm srecinde kullanlacak olan yntemlerin ve faaliyetlerin


26/48

oluturulmas yolu ile, dntrcnn tm iletme karakteristiklerinin kurulmasdr.

Yukarda verdiimiz soutucu rneinde, soutucunun iindeki havann ssn len ve buna bal

olarak kompresr motorunu altran ve durduran termostat bir denetleyicidir. Ve faaliyeti

birinci tr faaliyete rnek oluturmaktadr. kinci tr denetleyici faaliyeti, yani, dntrcnn

dorudan denetimi, kompterize veri ileme sisteminin ilemesinin incelenmesi ile rneklenebilir.

Bu rnekte, merkezi ileme biriminin bellek kesimine yklenen bilgisayar program, ham verileri

bilgi ktlar haline dntrmek iin adm adm talimatlar salamaktadr.

Dinamik sistemlerin byk bir ounluu, her iki ilevi de, yani girdi ayarlamas ve sre denetim

ilevlerini bir arada gerekletiren denetleyiciler ierirler. Geri bildirim deyiminin birka deiik

aklamas bulunmaktadr. Biz ise geribildirimi aadaki gibi tanmlayacaz:

Geri bildirim, girdi aknn, sistemin kt ak tarafndan, dorudan denetleyici mdahalesi

olmadan deitirilmesi srecidir. ematik olarak Geri bildirimekil 17' deki gibi gsterilebilir.

BRLEK SSTEMLER Yukarda yaplan tartmalar daha ok, dinamik sistemin tekil bir birim olduu dncesi zerine

kurulmutur. Bu yaklam dinamik sistemin keskin bir biimde tanmlanm girdileri, ktlar,

dntrcs ve denetleyicisi olduunu gz nne alr. Bu gr birok basit dinamik sisteme

uygulanabilir. Bununla birlikte bu basit yaklamn yetersiz kalabilecei birok baka sistem

vardr. Bu sistemler birleik sistemler olarak adlandrlabilirler. Birleik sistemler, birlikte ileyen

iki veya daha fazla ayrk alt sistemden olumutur. Baka bir deyile, dntrc, veya kara kutu,

tm dinamik sistemin amalarn gerekletirmek iin, bir arada almak zorunda olan iki veya

daha fazla ayrk birime blnmtr. Bu olaya ilikin ok sayda rnek olmasna karn, bunlarn

bir blm bileik sistem olarak tannmayabilir. Bir otomobilin hareketli parasn, dinamik sistemler gr asndan inceleyelim. Bu para, bir tek denetleyici altnda seri olarak alan iki

ayr alt sistemden olumutur. Otomobil motoru, dinamik sistemin ilk parasn oluturmaktadr.

Motor, srcnn dorudan denetimi altndadr. Src yaktn karbratre akn ayarlayarak

performans arzulanan bir dzeyde tutabilmektedir.


27/48

Dinamik sistemin ikinci paras, transmisyon, aft gibi aksamdan olumaktadr. Bu alt sistem,

motorun rettii mekanik enerjiyi kullanarak tekerleklerin ilerlemesini salamaktadr. Tm

sistemin kts,tamaolaydr. Buna ilikin ema ekil 18 de grlmektedir. Otomobil rneinde,iki dntrc birbirleri ile seri olarak almaktadrlar. Yani birinci alt sistemin kts,

ikincisinin girdisi olmaktadr. Ayr dinamik sistemleri birletirmenin bir baka yolu da vardr. ki

dinamik sistem, birbirlerinden bamsz olarak alyorlar ise, ve ktlar bir dier sistemin

girdilerini oluturuyor ise ilk iki alt sistem paralel olarak ilemektedirler. Bu durum ekil 19' da

grlmektedir.

Buraya kadar, sistem kavramna ilikin olarak yaplan aklamalar, sistem yaklamnn daha

kolaylkla anlalmasn salamak asndan sunulan hazrlk bilgileri zelliini tamaktadr.

Sistemlere ilikin daha ayrntl incelemeler, ilerleyen blmlerde ele alnacaktr.

Sistemin kendisinin ak-blok diyagramnn tersine, daha geni bir sistemin paras olarak

sistemin ak-blok diyagram kullanlabildii kadar ayrnty iermelidir. Deimez olarak sistemin daha geni sistem ile olan ilikisi,.birok kimse iin balangta bulanktr. Bu

durumda, ak-blok diyagramna yeterince ayrnty koyabilmek iin ak ve net dnceye

byk lde gereksinim duyulacaktr. Bylelikle hedefleri formle ederken, sistemin daha

geni sistem ile arasndaki etkileim daha gereki olabilecektir. Daha geni sistemin ak

diyagram, bu dnceyi netletirmek iin mkemmel bir ara oluturmaktadr.


28/48

DAHA GEN SSTEMN HEDEFLERNN TANIMISistemin ve daha geni sistemin blok diyagramlar, analiz ve hedeflerin formlasyonu iin

deerli olmayan aralar salamaktadr. Zira, sistemler hiyerarisinin bir parasn olutururlar.

Bu nedenle, incelenen sistemin hedeflerinin, incelenen sistemin bir parasn oluturduu daha

geni sistemin hedeflerinden ayr tutmak olanakszdr. Gerekten, belirleyici olan, genisistemin hedefleridir; Zira sistemin ilemek zorunda olduu evreyi belirler. Eer bu evre

deiirse, sistemin hedefleri de deiecektir. ok basit bir rnek alrsak tekil bir kimya

fabrikasnn hedefleri, iletmenin tm retim planna uygun olmaldr. Deiik zamanlarda,

letme birka hedeften birine ynelebilir. rnein,

* letme, yapabildii kadar mamul yapar. Ancak yukardaki duruma gre ayn veya

muhtemelen daha az kaliteli bir retim sz konusu olacaktr.

* letme, ton bana en dk maliyet ile sabit miktarda bir retim yapabilir. Ancak dahaucuz, daha az saf hammadde kullanacaktr.

Buna gre, proses gelitirme almasnda, tam bir hedef deil mmkn hedeflerin bir


29/48

katalogu lecektir. Her bir hedef iletmenin farkl bir bicimde iletilmesinin sonucu olarak

ortaya kmlardr. Bu adan, herhangi bir verilmi zamanda ilgili hedef daha geni sistemin

gereksinimleri tarafndan belirlenecektir. Daha geni sistemin amalarnn tanmlanmas belirli

avantallar tamaktadr.

Sistemler yle tasarmlanmaldrlar ki,

a) Hiyerarideki alt dzey sistemler, hiyerarideki daha st dzey sistemlerin

amalarn gerekletirmek yoluyla, tasarlanm rollerini oynamaldrlar.

b) Hiyerarideki st dzey sistemler, alt dzey sistemlerin katkda bulunmalar beklenen

durumlarn ak ve net bir aklamasn yapmaldr.

Sorumluluklar byle bir aklk ile tanmlanamaz ise, sistem ok verimsiz alacaktr; ve-

ya eer hedefler bulank olursa karklk doacaktr.

Hiyerarinin ayn dzeyindeki sistemlerin hedeflerinin genellikle eliik olduunu grdk.

Byle sistemler, rakip sistemler olarak adlandrlrlar. Buna gre, daha geni sistemlerin

hedeflerini tanmlamak nemlidir. yle ki, rakip sistemlerin hedefleri, farkl ynlere ynelme

ve glerini datmak yerine, daha geni sistemin hedeflerine etkin olarak katkda bulunabilecek

bicimde formle edilebilirler. rnein, bir iletmenin blmleri kendi bolum hedeflerini en

uygun bir biimde salayabilirler. Ancak bu, iletmenin btnnn hedefinin veya hedeflerinin

verimli bir ekilde saland anlamna gelmez.

Tepedeki sistemlerin ihmal edilmesi eilimi daima sz konusu olacaktr, zira bunlar ok

bulanktr ve formle edilmeleri ok g grnmektedir. Esasen, tepedeki sistemler, incelenen

sistemler zerindeki sonucu zenle aratrmadan ve bu sonucun nemsiz olduu kesinlemeden

ihmal edilmemelidirler.

Hiyerarideki st dzey sistemlerin hedefleri tanmlanrken, incelenen sistem, kendini

deiime hzla uyarlayabilecek beceride tasarmlanmaldr. rnein, bir yan sanayi

kuruluunun, bir byk iletmenin deien taleplerini karlad durumu dnelim. O zaman bu kurulu deiik kapasitelerde alrken elde edebilecei en iyi iletme koullarn

dzenlemelidir.

Hiyerarideki alt dzey (lunior) sistemlerin performans, zellikle sistemdeki kiilerin

performansn iyiletirebilir.

Daha yksek sistemdekilerin hedeflerini, alt dzey sistemlerin hedefleri ile

ilikilendirebilirsek, bu, verimlilii arttracaktr.


30/48

2. SSTEM ANALZSistem yaklamnda ilk adm sistem analizidir. Bu aadaki admlar ierir.

Problemin tanmlanmas ve formlasyonu

Sistem projesinin organizasyonu Sistemin tanm ncelenen sistemin bir paras olduu daha geni st

sistemin tanm Daha geni sistemin hedeflerinin tanm Tm ekonomik ltlerin tanm Bilgi ve veri toplama

imdi bu admlar ayr ayr inceleyelim.

PROBLEMN TANIMLANMASI VE FORMLASYONFirmalar ve organizasyonlar, sistem mhendislerine i bulmak iin kurulmamlardr.

Firmalarn ve organizasyonlarn iletmenin iinde srp giden sorunlar vardr. Bunlara zm

bulunmas iletmenin verimliliini ve karlln arttracaktr. Sistem mhendisinin grevi, bu

sorunlara etkin zmler bulmaktr.

Sorunlar nedeniyle baz yneticiler yardma gereksinim duyarlar. Bu yneticiler, baz eylerin

iyi gitmediini fark edebilirler, veya bir planlama karan verirken yardma gerek duyabilirler. Daha

sonra, problem zmne bir btn olarak bakabilen sistem mhendisine bavurabilirler. Bu,

koullarda, sistem mhendisi ynetici ve organizasyon iinde yardmc olabilecek herkes ile

grme yapar. Bu grmelerde zellikle aadaki sorularn sorulmas uygundur:

* Sorun nasl ortaya ckt?* Bir sorun olduuna inananlar kimlerdir?* Eer sorun, daha st dzeyde alnan bir karar ile ilgili ise, karar verme noktasna gtren

delil zinciri hangisidir?

* Sonu neden nemlidir? Ne kadar para tasarruf ettirebilir?

* Bu, her durumda, doru sorunmudur? Daha baka, daha derin bir baka sorunun grn

ts olamaz mi? Ynetici tarafndan gsterilen deil de, bu derin sorun zlecek olsa idi,

byk karlar elde edilebilecek miydi?

* Kanlmaz olarak, iletmenin kaynaklan snrldr. Bu kaynaklar belli olduunda, sistemler

zerinde aba sarf etmek yerinde olacak m? Yoksa bu aba deiik sorunlarla uralrsa daha iyi

mi kullanlm olacak?

Bu grmeler sonucunda, problemin boyutlan ve problemin zmnn getirecei muhtemel

yararlarn miktar da yava yava ekillenmeye balayacaktr.


31/48

PROJENN ORGANZASYONUSistem Grubunun O1uumuSorunun boyutlar ve nitelikleri bir kez belirlendikten ve tanmlandktan sonra, sorunun

nasl ele alnaca sergilenmelidir. Sistem mhendislii bir ekip faaliyetidir, bireysel bir faaliyet

deildir. Buna gre, artik, sistem ekibi kurulmaldr. deal durumda, bu ekibin baz elemanlar

iletmenin kk merkezi sistem blmlerinden alnmaldr. Buna ek olarak, bu sistem

elemanlarn, iletmenin deiik blmlerinden gelen ve zel bilgileriyle problemin

zmlenmesini kolaylatracak olan elemanlarla btnletirmek iyi olacaktr.

sletmenin ounda, ne merkezi sistem rgt, ne de byk bir sistem deneyimi yoktur.

Ancak bu, sistem ekibi kurulamaz anlamna gelmez.

Tipik bir sistem ekibi aadaki elemanlarn bir ksmn veya tmn iermelidir. Ekip Lideri: Bu deneyimli bir sistem mhendisi olabilir. Eer

byle biri yok ise incelenecek sorun zerinde geni bilgisi bulunan

birisi bu ii yrtebilir. Kullanc: Bu, kurulacak olan sistemi isletecek olan kiidir.

rnein, sorun bir kimyasal

donanmn tasarm ye kurulmas ise, retim blm, tercihan

donanm yneticisi tarafndan temsil edilmelidir. Model Kurucu: Bunun balca grevi model kurulmasnda yer

almak; altsistem modelleri iin bilgi salayabilecek olan

uzmanlam fonksiyonel blmleri [aratrma, proses gelitirme,

ve sat blmleri] ile iliki kurmak ve bunlar harekete

geirmektir. Tasarmclar: Eer, sistem,donanm kurulmasn gerektiriyor

ise, bunlar, sistem spesifikasyonlarn karlayacak olan budonanmn tasarmndan sorumlu olan mhendislik grubunun

temsilcisidirler. Benzer ekilde, eer sistem yazlmgerektiriyor ise, bunlar bu yazlmlar tasarmlayacak olan grubun [rnein,

bilgisayar programclar, bilgi ilem uzmanlar] temsilcisi

olacaklardr. Bilgisayar programclar/Matematikiler: Sistemin modellerini

programlayan ve tasarmnoptimizasyonuna yardmc olan kiilerdir. ktisat: Sorunun genel ekonomik evresine ilikin bilgi


32/48

salayanlardr. Bylelikle, sistemdeki ekonomik ltlerin

tanmlanmas ve model iin maliyet bilgisinin elde edilmesi

mmkn olacaktr. Sistem Mhendisleri: Bunlar, model kurulmas, programlama,

optimizasyon, ekonomik

deerlendirme vb. aamalarda katkda bulunurlar. Ancak, her eyden nemlisi, projenin

geliimi zerinde btnsel bir gr verebilmeleridir.


33/48

Proje izelgesinin HazrlanmasSistem mhendislii grubu, kendi faaliyetlerinin de sistem yaklam ile yrtlmesini

salamaldr. Bunun iin rnein, bir a diyagram kurulmaldr. Bylelikle, en byk aba en

nemli alanlarda younlatrlacaktr. Sistem ekibi, problemlerin nem srasna gre

incelenmesini de salayacaktr.

SSTEMN TANIMISistem mhendislii ekibinin bir sonraki abas, incelenecek olan sistemin net bir ekilde

tanmlanmas olacaktr. Bu analiz etme srecidir. Bu aamada, sistem en nemli alt-sistemlerine

ve bu alt-sistemler arasndaki etkileimlere paralanr. Bu etkileimler ak-blok diyagramlar

ile gsterilirler.

Sistem mhendisinin daha sonraki abas sentezdir. Yani tekil alt sistemlerin, btn bir

ama dorultusunda birlikte alacak ekilde tasarmlanmalardr. Sistemin hangi tr alt-

sistemlere blnmesi gerektii balangta bilinmeyebilir. Sistem tanmlarnn ok karmak

olmasn nlemek iin, balangta basit gsterilimler ile alp, gerektike sistemi

karmaklatrmak daha iyi olacaktr.

Sistem tanmnn basit olmas sorunu ile ilgili olarak sylenmesi gereken bir dier nokta

da, sistem tasarm projesinin yeterince esnek olmasdr. Bylece, proje sresinde yeni bilgiler

geldike ve deneyimler biriktike tanm deiebilecektir. Bu zellikle, projenin balangcnda

yeterli bilginin bulunmad yeni sistemlerin tasarm sz konusu olduu zaman nemlidir.

Proje ilerledike, inovasyon surecinin gelimesi ile sistem tanm daha ak ve net olacaktr.

Gerekten, doyurucu bir zm elde edilene kadar, tasarm projesinin birka aama geirmesi

gerekecektir.

NCELENEN SSTEM EREN DAHA GEN SSTEMN TANIMI

Sistem yaklam en genel anlamda sistem kavramnn ve bu kavram evresinde gelien sistemdncesinin, sorun zme ve karar vermede kullanlmas anlamna gelmektedir. Bu adan

dnldnde Sistem Yaklamkavramnn ok geni, anlamlar ierdii ve yaygn bir uygulama alanna sahip olduu aktr. Nitekim bu geni anlamllk zaman zaman kavram

kargaas noktasna kadar varmaktadr. ou zaman, sistem analizi, yneylem aratrmas,

ynetim biliim sistemleri vb. gibi kavramlarla sylenmek istenen hep Sistem Yaklamdr.

Bunun yannda, zaman zaman farknda olunmadan ve adn anmadan sistem yaklam

uyguland olmakta, buna karlk bazen de sistem yaklamnn gerekletirildiinin sylendiidurumlarda bu yaklamn temel ilke ve admlarnn tam aksi uygulamalara

rastlanabilmektedir.


34/48

Tm bunlarn yan sra sistem yaklamnn bilgisayar uygulamalar ile eanlaml

deerlendirildii de grlmektedir. Gerek olan udur ki, bilgisayar teknolojisi sistem

yaklamnn uygulama aralarndan yalnzca birisidir. Sistem yaklam, tanmlanm ilke ve

yntemleriyle, bilgisayar ortam olmasa da uygulanabilmektedir. Bununla birlikte, bilgisayar

teknolojisinin getirdii ileri olanaklar, incelenen sorunun zelliklerine de bal olarak, sistem

yaklam uygulamasnda etkiler dourabilmektedir.

ileriki sayfalarda sistem yaklamna ilikin olarak yaplacak olan aklamalarn bu bilgiler

nda deerlendirilmesi ile daha gereki sonulara ulalaca kukusuzdur.

SSTEM YAKLAIMI AAMALARIBu blmde bir sorunun sistem yaklam ile nasl ele alnaca incelenecek, sistem

yaklamnn admlar verilecektir. Sistem yaklamnda drt temel adm vardr.

1. SSTEM ANALZ

2. SSTEM TASARIMI

3. SSTEM HAZIRLAMA

4. SSTEM LEME

Btn sistem projelerinin bu yolu izlemesi zorunlu deildir. Daha ok, bu aamalar, ak

dnmeye yardm eden yol gsterici bir klavuz niteliini tamaktadrlar. Temelde sistem

yaklam, ileri yapmann dzenli ve disiplinli bir eklinden baka bir ey deildir. imdi bu

aamalarn ayrntlarn inceleyelim.

SSTEM ANALZ* Problemin formulasyonu

* Projenin organizasyonu

* Sistemin tanm

* Daha geni sistemin [st sistem] tanm* Daha geni sistemin hedefleri

* Sistemin hedefleri* Tm ekonomik ltlerin tanm* Bilgi ve veri toplama

SISTEM HAZIR

Belgeleme

Kurma

Baslangic ileGecmis. deger

iyiletirilmi

SSTEM TASARIMI Tahmin Model kurma ve simlasyon Optimizasyon

SSTEM HAZIRLAMA Belgeleme Kurma

SSTEM LEME Balang ilemi Gemi deerleri ngrme yiletirilmi ilem.


35/48

Denetim Gvenirlik

SSTEMN HEDEFLERNN TANIMIHedeflerin tanmnn son noktas, iletmenin hedefine ulaabilmekteki verimliliini lecek

olan ltn formlasyonudur. Bu lt ou kez ekonomik bir lttr. lk aamalarda bu

ltn genel terimlerle tanmlanmas daha iyidir.

elien hedeflerin bulunmas ok doaldr. Sistem incelemesinin balangcnda muhtemel tm

hedeflerin bir listesini yapmak ve bunlar beklenen nemlerine gre sralamak gerekecektir. Bu

elien hedeflere, hangi arlklarn verilecei daha ilerde gz nne alnacaktr.

Bu aamada aklda tutulmas gereken nemli noktalar yle syleyebiliriz: Hedefleri tanmlarken sistem mhendisi direnle

karlaabilir. Gemite bulank hedef lerin rahatl iinde olanlar

yeni dncelere kar koyacaklardr. Ancak sistem mhendisi

hedefleri tanmlama da srar etmelidir, zira nereye ulalmak istendii

ak olarak bilinmeden hibir sistem tasarlanamaz. Sistem mhendisi hedeflerin ok ak olmamasndan dolay

hsrana urayabilir. Eer ISrarl abalara ramen hedefler hala tatmin

edici bir dzeyde deil iseler umutsuzlua kaplmak gerekmez.

Bunun anlam sistem iin daha ok bilgi toplanmas gerektiidir.

Daha salkl bilgiler geldiinde sistem iyiletirilebilecektir.zgnm,balayabilecek dzeyde bilgi toplayamadmdemek yerine Daha iyisiolabilirdi, imdilik ancak bu kadarn yapabildimdemek dahauygundur. Mmkn olduunca, hedefler basit ve dorudan ak

olmaldr. Eer basit nicel hedefler mmkn deilse, basit nitel hedefler seilmelidir.


36/48

EKONOMK LTN TANIMIHedefler bir kez, kararlatrldktan sonra, bir sonraki adm, mmkn olduunca ak

bir ekilde, sistemin hedeflerine ulamadaki etkinliini lecek olan lt

tanmlamaktr.

Hedef ne kadar net olursa, nicel ltleri kurmak o kadar kolay olacaktr. Bunun

tersine, eer hedefler net deil ise, performansn baz lleri sbjektif olacaktr.

Ekonomik lt aadaki nitelikleri tamaldr. Hedeflerle ilikili olmaldr.Tm hedefleri

ilgilendirmeyen matematik ltlerden saknmak iin zen

gsterilmelidir. Basit ve ak olmaldr. Nitel bile olsa, zerinde ak bir ekilde anlama

salanm olmaldr.

Pratikte, karklk ou kez eliik ltlerin kullanlmasndan domaktadr.

Ekonomik lt formle edebilmek iin sistemin elien hedefleri arasnda bir uzlama

salamaldr. Bunun iin iki yol vardr: Alternatif ltteki hedeflerin arlklandrlmas ve

ekonomik lte giren baz deikenlere kstlar getirilmesi.

BLG VE VER TOPLAMASistem analizinde, en son ve en youn aama, bilgi ve veri toplama aamasdr. Bu

bilgiler ile sistemin gelecekteki modeli kurulacaktr. Veriler, yalnzca, ilemlere ilikin bilgi

toplamak iin deil, ayni zamanda, gelecekte sistemin iinde yer alaca evrenin tahmin

edilmesi iin gerekli olacaktr.

Etkin bir bilgi ve veri toplama iin ey gereklidir. Soruna ilikin ak dnme; yle ki bilginin ilgili

kaynaklan yakalanabilsin. liki kurmada beceri; yle ki kiiler gnll olarak bilgi verebilecek dzeyde uyarlsn.

statistik tekniklerden yararlanma; yle ki, verilerin

anlam kavranabilsin ve model kurma ve karar vermede

kullanlabilsin.

3. SSTEM TASARIMI

Sorun tanmlandktan ve hedefler belirlendikten sonra sistem tasarm aamasnageilebilir. Bu aama be balk altnda incelenebilir.

BLG VE VER TOPLAMA


37/48

Sistem analizinde en son ve en youn aama, bilgi ve veri toplama aamasdr. Bu

bilgiler ile sistemin gelecekteki modeli kurulacaktr. Veriler yalnzca ilemlere ilikin bilgiyi

toplamak iin deil, ayn zamanda, gelecekte sistemin iinde yer alaca evrenin tahmin

edilmesi iin gerekli olacaktr. Etkin bir bilgi ve veri toplama iin ey gereklidir:* Soruna il ik in ak dnme: yle ki bilginin ilgili

kaynaklar yakalanabilsin.

* liki kurmakta beceri: yle ki kiiler gnll olarak bilgi

verebilecek dzeyde uyarlsn.

* istatistik tekniklerden yararlanma: yle ki, verilerin anlam

kavranabilsin ve model kurma ve karar vermede kullanlabilsin.

SSTEM TASARIMI

Sorun tanmlandktan ve hedefler belirlendikten sonra sistem tasarm aamasna

geilebilir. Bu aama be balk altnda incelenebilir: Tahmin Model kurma ve simlasyon Optimizasyon Denetim Gvenilirlik

imdi bu be blm ayr ayr inceleyelim.

TahminHerhangi bir sistemin tasarmnda ilk nemli adm tahmindir. rnein, bir retim

planlama sistemi kurarken, tahmini gerekmektedir. Sistemin etkin bir ekilde

tasarmlanabilmesi iin tahminlerin doruluu ok nemlidir.

Model Kurulmas ve SimlasyonDeiik yollar ile iletmenin maliyetini bulabilmek iin deiik iletme koullarnda

sistemin performansn ngrmek gerekmektedir. Bunun iin de sistemin modelini kurmaya

gerek vardr. Model kurulduktan sonra, sra sistemin davrann incelemeye gelmitir.

Bunun iin de simlasyon yaplr. Bu amala, Sistemin pratikte karlaaca girdiler sisteme verilir. Sistemin davrannda sabit bir deer etrafnda

dalgalanmalar oluturacak olan gereki bozucu etkiler verilir.

Simlasyona ilikin ayrntl bilgiler, dizinin "Sistem Simlasyonu" adl kitabnda yer

almaktadr.

Optimizasyon


38/48

Simlasyondan bir sonraki adm sistemin optimize edilmesidir. Performans belirleyecek

olan modelin kurulmas sonucu, sistemin isletilmesinin farkl durumlarna karilk gelen

ekonomik ltn deerinin hesaplanmas mmkn olacaktr. rnein, bir sanayi

donanm tasarmlanrken, donanmn deiik boyutlar ve farkl iletme koullar iin,

sermayenin geri deme orannn hesaplanmas mmkn olacaktr.

Ekonomik ltn en uygun deerinde oluan sistemin seilmesi, optimizasyondan

istenen eydir. te bu noktada hedeflerin tanmlanmasnn nemi belirginlemeye

balamaktadr. Eer sistem ve hedefleri ok kk lekli olursa, bu dar sistem iin en

yararl iletme durumu daha geni bir sistemin en uygun koullar ile eliecektir. Bu

alt-optimizasyon olarak adlandrlr. Sistem mhendisinin en nemli ilevinden biri de,

alt optimizasyonun bulunmadn gstermek ve bulunmamasn salamaktr. Her alt

sistemin bamsz olarak optimizasyonunun, sistemin optimum deerinin elde edilmesi

sonucunu vermeyeceini nemle vurgulamaktr. zellikle, zel bir alt-sistemdeki

iyiletirmelerin tm sistemin ktletirilmesini dourabileceini belirtmektir. Sistem

gr asndan, optimizasyon bir matematik problem olmaktan daha te bir anlam

tar. Qptimizasyonu, ok tepeli bir daa trmanmak biiminde grrsek, ou kez

deikenlerdeki kstlamalar nedeniyle zirveye kmann g olduunu biliriz. Ancak,

sistem mhendisliinde, tek i en yksek tepeye trmanp zirveye bayrak dikmek

deildir. Sistemin tasarmnda, bundan daha nemli nokta aratrlr: Ekonomik ltn parametrelerin optimum

civarndaki deiimlerine duyarll. Ekonomik ltn, tasarmda yaplan deiik

varsaymlara duyarll. Sistemin iinde ileyecei evrenin tahmininde

belirsizliklerin etkisi. imdi bu noktay ksaca

aklayalm:Parametrelere duyarllk ncelikle ve ou kez sezi ile, en nemli grlen deikenler seilir. Daha sonra

ekonomik lt ayr ayr her bir deikenin fonksiyonu olarak belirlenir (dier

deikenler en iyi deerlerinde sabit tutularak). Bylelikle tm duyarl deikenler

bulunur.

Eer ekonomik lt, tasarm parametrelerindeki deiimler karsnda bir

dzgnlk gsteriyor ise, sistemin geni lde kabul edilebil ir olduunusyleyebiliriz.

Varsaymlara duyarllk


39/48

Eer, varsaymlardaki deiimler,farkl sistemler oluturuyor ise, yeni bastan dnmek

gerekecektir. Dier taraftan eer sistem genel zelliklerini koruyabiliyor ise, tasarmn uygun

olduu dnlebilecektir. Bu durumda, sergilenen varsaymlar nda sistemin salam

olduu sylenebilir.

Belirsizliklere duyarllk ngrlerdeki belirsizlie olan duyarlln da aratrlmas gerekecektir. rnein, bir

donanm tasarmlanrken, eer satlar ok belirsiz ise, donanm, en ktmser sat

tahmininin oluabilecei dncesine gre tasarlanmaldr.

Belirsizliklerin dzeyinin tasarnn hangi yol ile yaplaca zerinde nemli bir yol

gstericilii vardr. zetlersek, optimizasyon aamasnda, sistem mhendisi belli noktalara

zel ilgi gstermelidir.

Alt-optimizasyon ve belirli nemli deikenlerin terk edilmesi

tehlikesine kar dikkatli olmaldr. Optimum tasarm koullarn saladktan sonra,

maliyet duyarl parametreleri gzleyebilmek iin

ekonomik lt dzeyini zenle incelemelidir. ok keskin optimumlardan kanmaldr. Zira

maliyet duyarl olan sistem, tasarmnda yaplm

olan varsaymlara ok baml olabilir. Duyarllk analizi yaparsa, varsaymlardaki

deiimlerin, sistemin genel zelliklerinin

korumas sonucunu getirip getirmediini

grmelidir. Eer genel zellikler korunamyor

ise, yeniden dnmelidir. Duyarllk analizi yaparsa, varsaymlardaki

deiimlerin, sistemin genel zelliklerinin

korumas sonucunu getirip getirmediini

grmelidir. Eer genel zellikler korunamyor

ise, yeniden dnlmelidir. Optimizasyon sonulandnda, maliyeti yksek

bir kararla karslaabileceinin bilincindeolmaldr. Bu nedenle, optimizasyon aamasnda

belirsizlik al tnda karar verirken, risk analizi
http://fark.li/http://fark.li/


40/48

gibi belki tekniklerden yararlanma yoluna

gitmelidir.

DENETM

Sistem optimize edildikten sonra, denetim sistemi kurulmaldr. Bylelikle, sistem gerek

yasam koullarnda iletilmeye baland zaman, en yararl tasarm koullar salanm

olacaktr. Denetim gereklidir. Zira, beklenmeyen bozucu etkiler sisteme girerek, onun mevcut

performansnn ngrlen performansndan sapmasna neden olurlar. rnein, bir iletmenin

retim plannn denetlenmesi iin, bir ynetim kontrol sistemine gerek vardr. Yani, iletmenin

retim plan yapldnda, bunun gerisinde bir muhasebe sistemi kurularak plann hedef yn

ve snrlar zerinde kalp kalmadn anlayabilmek iin st ynetime gerekli bilginin

verilmesi salanmaldr.

Bylelikle ynetim, plandan yaplan sapmalar karlamak zere dzeltici nlemleri

alabilecektir.

Sistem dncesinde denetimin yeri aadaki aklanan noktalarla belirlenebilir. Denetim sistem tasarmnn btnleyici bir paras

olarak dnlmelidir. Yoksa, sistem tasarm tamamlandktan

sonra dnlecek bir ilev olarak ele alnmamaldr. Sistem yaklam, zaman zaman yresel evrimlerin

denetiminin mekaniine harcanan yersiz dikkatten saknmaldr.

Bunun yerine di kkatini , denetimin nereye uygulanaca, ne

kadar karmak olabilecei, ne gibi donanmlara gerek

duyulaca gibi daha geni sorular zerine yneltmelidir. Sistem yaklam, di kk at in i denetimin sonucu olan

ekonomik yararlar zerine younlatrmal ve maliyetin tm

sistemin tasarmnn bir paras olarak dorulanmasn

salamaldr. Tm bunlardan daha da nemlisi firma iindeki yresel

denetimin avantajlarnn etkin ve verimli bit ekilde

gerekletirilmesi ancak denetim, iletmenin teknik ve mali

denetim sistemlerinin hiyerarisi iinde planlanan roln

oynayabilirse mmkndr.

GVENLRLK yi bir denetim sistemi, sistemin iyi bir gvenilirlii olmasn da salayacaktr. Ancak,

sistem gvenilirlii yalnzca denetim ile ilgili deildir. Sistemin tasarm zerinde,


41/48

belirsizliin etkisi sistemin gvenilirlii ile dorudan ilgilidir. Buna ilikin aklamalar

daha nceki blmlerde yapld. Gvenilirlik sorunlar da, sistem tasarmnn btnsel

optimizasyonunun btnleyici bir paras olarak gz nne alnmaldr. Gvenilirliin,

sistem tasarm sonrasnda dnlmesi veya ihmal edilmesi sistemin karll zerinde

nemli etkiler tayacaktr.


42/48

4. SSTEM HAZIRLAMAHibir sistem, eer pozitif bir eylem dourmam ise, kullanlabilir deildir. Bu adan hazrlama

aamas byk nem tamaktadr. Hazrlama aamasnda iki nemli adm vardr :

* Belgeleme* Kurma

BELGELEME

Sistem mhendislii incelemesinin son rn raporlardr. Raporlar eylem iin neriler

tretmektedir. Eer bu aamada yeterli iletiim salanamaz ise, ok iyi bir sistem incelemesi

yaplm olsa bile, olumlu bir sonuca ulalamaz. Her ey yok olabilir. Bunu nlemek iin

noktaya dikkat etmek gerekir:

Datmdan nce, sonu raporlarn biimi ve ierii tartlmal vest ynetimle gr birliine varlmaldr. ncelemenin sonularn

alabilmek iin st ynetimin desteine byk lde gereksinim

duyulacaktr. Rapor basit, net ve mantki olmaldr. Bunun iin paral bir

rapor nerilebilir. 1. Raporun birinci blmnde nokta bulunacaktr. a)

Sorunun ksa bir durum aklamas, b) ncelemenin balca sonularnn ve

yararlarnn zeti, c) Tasarruf ve maliyetleri de ierecek biimde,nerilerin zeti. st yneticilerin ou, raporun bu ksmn okuyabilecek

kadar vakit bulacaklardr. Bu nedenle az bir yerde zl ve ok bilgiyi


43/48

aktarabilmek gerekir. 2. nerilerin ve yararlarn ana hatlarnn kantlarla

akland bir orta blm. 3. ncelemenin teknik ayrntlarn veren bir

son blm.

Organizasyonda, nerileri aydnlatmak sonuca ulac gereklialmalar yapmak zere ayr bir belgeye gerek olacaktr. Byle bir belge

st ynetimin belli aamalarda onaynn alnmas iin de gereklidir. nk

almann daha ileriye gtrlp gtrlmeyeceinin ve bir sonuca

ulalp, ulalmayacann karar bu noktada alnacaktr.

KURMA

Baz projelerde hazrlamaya geilmeden nce zel donanm ve yazlmlarn kurulmas

gerekecektir. rnein bir iletmeye yeni bir bilgisayar sistemi alnacak ise, deiik donanmn

denetim aygtlarnn ve bilgisayarn sipari edilmesi teslim alnmas ve yerletirilmesi gerekir.

Buna ek olarak, bilgisayar programlarnn ve optimizasyon algoritmalarnn hazrlanmas gerekir.

Unutulmamas gereken nokta kurma aamasnn, tm sistemin tasarmnn bir paras olduudur.

Bu nedenle, kurma aamasndaki planlama, sistem analiz almasnn karllnda ve

zamanlamasnda olumsuz sonular douracaktr. Bu noktada sistem yaklam unlar salamaldr: Sistem grubu, sistemi en ince ayrntlarna kadar ak bir ekilde

belirlemelidir. Sistem kurucular, sistem tasarmnn btnl felsefesi ve sistemin

iletilecei dncesi ile srekli iliki halinde olmaldrlar. Proje iyi planlanmal, tercihler ve hedefler iyi belirlenmelidir.

5. SSTEM LEMESSistem, tasarmlandktan, kurulduktan, ve yerletirildikten sonra, sra sistemin islemesine

gelmitir.

Sistemin islemesi adm iermektedir. Sistemin balang ilemi. leme deneyiminden yola karak sistemin deerlemesi. Sistemin iyiletirilmi ilemi.

BASLANGI LEM Eer sistem incelemesinden tam yarar bekleniyorsa, sistem grubu ile sistem kullanclar arasnda

etkili bir ba kurmak esastr. Bunun iin aadaki noktalar yol gsterici olabilir. Yeterli belgeleme ve eitim almalar nceden yrtlmelidir. Sistemin kullanclarndan biri, sistem grubuna bi r ye olarak katlmaldr. Bylelikle en

azndan bir kullancnn tasarm felsefesi ile yorulmas salanm olacaktr.


44/48

Sistem grubu ve sistem kullanclar arasndaki yeterli bilgi alverii ve haberleme

salanmaldr. Bylelikle yanl anlamalar; ge olmadan giderilebilecektir.

PROJENN DEERLEMES Yeni sistem yeterince uzun bir sre iletildikten sonra, sistem grubu sistem kullanclar ile bir

araya gelerek sistem performansn deerlendirmelidirler. Eer sistem planlara uygun bir ekilde

isliyor ise, balangtaki sistem dncesi uygulama gerekleri ile uyuuyor demektir. te

taraftan, eer, sistem performans beklenen dzeyde deil ise, o zaman yeni abalarn

gerekeceini unutmamak gerekir. Orijinal sistemin tasarm ile incelemenin tamamlandn

dnmek, sistem yaklamn yapan kimse iin byk bir yanlg olacaktr. Sistem yaklamc,

sistemin baarl bir biimde iletilmesi iin tm sorumluluu kabul etmeye hazr olmal ve

tasarlad sistemin basanszl halinde de, tasarm urann sreceini dnebilmelidir.

Deerlendirme sonucunda su durumlar ortaya kab il ir : Orijinal sistem incelemesi baz etmenlcri ihmal etmi veya

grmemezlikten gelmitir. Sistem tasarmlanm olduu evreden, farkl bir evrede

ilenmektedir. .

Yukarda aklanan her iki durumda da, belli bir yeniden optimizasyon abas kanlmazdr.

YLETRLM LEM yiletirilmi ilem aadaki ikidurumda kendini gsterir.

Eer sistemin deerlemesi mevcut performansn planda

belirtilenin alt na dtn gsteriyor ise, Belli durumlarda belli parametrelerin, yalnzca, ilemsel deneyim

kazanldktan sonra optimize edilebilmeleri nedeniyle.

Bu durumlarda, sistemin evresine "'ayarlanmas" gerekir. Eer orijinal sistemin tasarm yeterli

doyuruculukta yapld ise ayarlama almas fazla zorlanmay gerektirmeyecektir.

6. SSTEM YAKLAIMI UYGULAMASISistem yaklamnn uygulamada kullanlabilir bir nitelik kazanabilmesi asndan yaklamn aamalar

aada sorular biiminde derlenmitir:

SSTEM ANALZ

1. Problemin Formlasyonu

* Problem nedir?

* Nasl ortaya kmtr?* Bu problemin nemli olduuna kim inanmaktadr?

* Neden nemlidir?


45/48

* Bu gerekten incelenmesi gereken problem midir?

* Para kazandracak midir?

* Herhangi bir baka problem ile karlatrldnda, bu problemi incelemenin grnr ve ussal

gerekeleri var midir?

2. Projenin Organizasyonu

* Sistem grubu iin en iyi kompozisyon hangisidir?

* Proje ne zaman tamamlanacaktr?

* n proje izelgesi hazrlanm midir?

* Ayrntl faaliyetler belirlenip atanm mdr?

3. Sistem Tanm

* ncelenen sistemin tam ierii nedir?

* Uygun alt-sistemlere en iyi ekilde nasl blnebilir?

* Alt-sistemler arasndaki etkileimler hangileridir?

* Sistemin ak-b!ok diyagram kurulmu mudur?

4. st Sistemin Tanm

* Sistemin iinde yer ald ve iletilecei cevre (ticari. sosyal, politik..) hangisidir?

* Sistemin, st sistem ile olan etkileimi nasldr?

5. st Sistemin Hedeflerinin Tanm

* st dzey sistemleri ile, eliik hedefli rakip sistemler yeterince hesaba katildi mi?

* Bunlar incelenen sistemin hedeflerini nasl etkiliyorlar?

* Alt-Optimizasyon tehlikesi var m?

6. Sistemin Hedeflerinin Tanm

* Sistemin hedefleri nem srasna gre bir liste ile dzenlendi mi?

* Kstlar listelendi mi?

* Hedefler basit ve ak m?

* Saylatrlmas g olan baz znel zellikler var m?* Hedefler zerinde anlamaya varld m?

* Hedefler, sistem tasarm ile ilgili herkese iletildi mi?

7. Ekonomik ltn Kesin Tanm

* elikili hedefler arlklandrld m?

* Kstlar ussal m?

* lt ve kstlar basit ve ak m?

* Nitel olsalar bile ak bir ekilde kabul edildiler mi?8. letiim ve Veri Toplama

* Tm nemli kiiler ve kaynaklar ile grmeler yapld m?


46/48


47/48

SSTEM LEMES1. Balang lemi Balang iin gerekli planlar yapld m?

Sistem kullanclar ile etkili ve verimli bir iliki kurulabildimi? Tm ilemsel przler dzeltildi mi?

2. Projenin Deerlemesi Mevcut performans, tasarm aamasnda ngrlen performans

dzeyinde midir? Eer deilse, neden?

Deerlendirme yeterince belgelendi mi?3. yiletirilmi lem Sistemin yeniden optimizasyona gereksinimi var mdr? Bu, en iyi biimde nasl salanr? Sonuta elde edilen iyiletirilmi ilem yeterli midir?


48/48

1sistem analizi ders 1

Documents