17-ноябрь, 2012-ж.

7-ноябрь, 2012-ж. №42 (10500) Келишим бааwww.presskg.com

КООМДУК-ПЕДАГОГИКАЛЫК, ИЛИМИЙ-ПОПУЛЯРДУУ БАСЫЛМА • ОБЩЕСТВЕННО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ, НАУЧНО-ПОПУЛЯРНОЕ ИЗДАНИЕ

КУТБИЛИМ4/5

ГОТОВЬ САНИ ЛЕТОМ, А УГОЛЬ – ЕЩЕ РАНЬШЕ

2 Алтайлыктар

Ала-Тоого

кол сунат

8

МАТЕМАТИКАЛЫК

ОЛИМПИАДА

Тїркмєн Президентинин чакыруусу менен Ч.Айтматов атындагы мамлекеттик жаштар сыйлыгынын лауреаты, элдик театрлаштырылган "Ак шоола" хору “Тїркмєн элинин алтын

кылымы” аттуу фестивалга катышып келишти.

МАМЛЕКЕТТИК ТИЛДИ ЄНЇКТЇРЇЇДЄ ЖУРНАЛИСТТЕРДИН САЛЫМЫ ЗОРКыргызстандын Маалымат жана басма сєз кїнїнє карата

КРнын Президентине караштуу Мамлекеттик тил боюнча улут-тук комиссия кыргыз тилин єнїктїрїїгє кошкон зор салымы їчїн айрым телерадио жана басылмалардын журналисттерин сыйлады.

Мамлекеттик тил боюнча улуттук комиссиянын тєрагасынын орун басары Чолпон Тїмєнбаева журналисттерди майрамы менен куттуктап, иш-чарада басылмалардын сабатын жана сапаттуулу-гун жакшыртуу боюнча сунуш-пикирлерди угуу, Tili.kg сайтынын тїзїїчїлєрїнїн маалыматы менен тааныштыруу, журналисттер їчїн мастер-класс єткєрїї максатын кєздєєрїн айтты.

Андан соў, иш-чарага чакырылган Жогорку Кеўештин депутаты Каныбек Иманалиев сєз алып, Кыргызстандын биринчи газетасы чыккан кїн менен журналисттердин майрамы бир кїндє белгиленип жатканына токтолуп, ошондой эле кыргыз тилинин кедери тїшїп баратканын баса белгиледи.

- Журналисттер їч нерсеге кызмат кылышы керек: биринчи – калыстыкка, экинчи – элге, їчїнчї – Коммунисттик партияга деп биз учурунда окуганбыз. Коммунисттик партия урап кетсе дагы, ошол доордо билим алган биз їчїн ал ыйык катары кала берет. Айтайын дегеним, кээ бир басылмаларда уят сєздєр кєп чыгып жатат. Арыдан бери болсок. Мисалы, Францияда эки эреже бар экен. Ким француз тилинин эрежесин бузуп жазса, штраф тєлєйт, ал каражат тил фондусуна єтїп, ага китеп чыгарылат экен. Экин-чиси, телевизор, радиодо француз тилинде сєгїнсє штраф тєлєйт. Ошонун негизинде тїшкєн каражатка жаш балдарга француз тили їйрєтїлєт. Ушундай мыйзам бар экен. Биз ушундайга макулбузбу? Же болбосо биздин тилибиз башаламан болуп кетти. Биринчиден, кыргыз тилдин руханий кедери жок болуп калды. Бїгїнкї кїнгє кыр-гыз тилинин Бїбїсайра Бейшеналиевасы пайда болушу керек. Єзї дагы сулуу, кыргыз тилинде сулуу сїйлєгєн диктор пайда болсо, эртеў ошону баарыбыз кєргїбїз келип, уккубуз келип калат. Тилек-ке каршы, кыргыз журналистикасында Салижан Жигитов, Калык Ибраимов сыяктуу чоў журналисттер жокко эсе. Кыргыз тилинин патриоту болсок, анда аны иш жїзїндє кєрсєтєлї. Журналисттер бїгїнкї кїндїн Калыгулу, олуясы, - деди депутат мырза.

Ошентип иш-чарага чакырылган бир топ журналисттер баалуу сыйлыктарга татышты. Алсак, “Манас жаўырыгы” телерадиоком-паниясынын директору Т.Токтогазиев, “ЭлТР” дин продюсери Э.Кыязов “Кыргыз тили” коомунун тєш белгиси менен сыйланыш-ты. Ошондой эле Кыргыз Республикасынын маданиятына эмгек сиўирген ишмер Шаршеналы Абдылдаев “Миў кыял”, “Чагылган”, “Алтын казына” сыяктуу китепчелерин белекке тартуулады. Иш-чаранын жыйынтыгында жаш тєкмє акындар Болотбек Назаров менен Кубат Тукешовдор келгендердин жарпын жазып, тєкмєлїк єнєрїн кєрсєтїштї.

Гїлнара АЛЫБАЕВА, “Кутбилим”

• Куттуктоо!

Сыйлык жалкы - сыймык жалпыМаалымат жана басма сєз кїнїнє карата “Кутбилим” газетасы-

нын башкы редактору Кубат Чекиров Ички иштер министрлигинин юбилейлик медалы жана Тышкы иштер министрлигинин Ардак грамотасы менен сыйланса, гезиттин мектептер бєлїмїнїн редак-тору Гїлнара Алыбаева Кыргыз Республикасынын мамлекеттик тилин єнїктїрїїгє кошкон зор салымы їчїн КРнын Президентине караштуу Мамлекеттик тил боюнча улуттук комиссиясынын “Кыргыз тили” тєш белгиси менен сыйланды.

Кесиптештерибизди сыйлыктары менен куттуктап, мындан аркы чыгармачылык ийгиликтерди каалайбыз!

Кутбилимчилер

ХОР ИСКУССТВОСУ - ЗОР КЇЧ!14/15

9

2 7-ноябрь, 2012-ж.

науки был издан приказ от 21 июня о подготовке к зиме.

Был создан постоянно действую-щий штаб по координации и контролю над ходом подготовки учреждений об-разования к предстоящему осенне-зимнему периоду. В составе этого шта-ба находятся: министр образования и науки КР, председатель штаба Канат Садыков, я, как статс-секретарь мини-стерства и заместитель председателя штаба, а также начальники управлений министерства.

Также приказом министерства на руководителей высших и средних про-фессиональных учебных заведений,

областных и городских управлений и районных отделов образования, внеш-кольных и интернатных учреждений возложена персональная ответствен-ность за подготовку объектов образо-вания к осенне-зимнему периоду.

Согласно действующему законо-дательству (законы «Об основных принципах бюджетного права в КР», «О местном самоуправлении и мест-ной государственной администрации», «О финансово-экономических основах местного самоуправления») финанси-рование общеобразовательных школ и дошкольных учреждений является прерогативой органов местного само-управления.

Были определены и конкретные сроки. Так, до 5 июля были проведены тендеры по определению поставщиков топлива для бюджетных организаций, заключены с ними договоры.

До 1 сентября проведены про-

филактические мероприятия по на-ружным тепловым сетям, котельным, элеваторным узлам, внутренним сан-техническим системам (отопление, водопровод, канализация), электро-распределительных щитов, приборов потребления и учета во всех учебных корпусах, общежитиях, общеобразо-вательных школах и интернатных уч-реждениях.

И наконец, начиная с 20 июня в обязательном порядке, к нам в мини-стерство регулярно предоставляется информация о ходе подготовки учреж-дений образования к осенне-зимнему периоду по состоянию на 1, 10, и 20 числа каждого месяца – до 3, 13 и 23 числа.

- Что касается ремонта котель-ных, то он проведен на достаточном уровне?

- Ремонт котельных проведен в соответствии с планом. Всего к на-

чалу отопительного периода из 1363 котельных школ, завершен текущий и профилактический ремонт за счет средств местного бюджета всех 1363 котельных. Из 2204 школ республи-ки имеют основные виды отопления: собственные котельные на твердом топливе – 585, электрическое – 924, печное – 481, жидкое топливо – 24, централизованное отопление - 190.

- Насколько мне известно, заго-товка топлива осуществляется из двух источников: республиканского и из местного бюджетов?

- Да, обычно заготовка угля проис-ходит из республиканского и местного бюджетов. Республиканский бюджет обеспечивает подготовку к зиме под-ведомственных школ и интернатов, детских садов и др. В предстоящий отопительный сезон министерству, для создания запасов твердого топлива необходимо профинансировать из средств республиканского бюджета 47 подведомственных учреждений. Их общая потребность в топливе состав-ляет 4,7 тысячи тонн, в данное время фактически завезено 3,2 тысячи тонн или выполнено на 67,1 %.

Как уже было сказано, в настоящее время учреждениями образования, где это необходимо, завершены тендер-ные торги, завершена работа по за-ключению договоров с поставщиками твердого топлива.

Подведомственные республикан-ские образовательные организации при своевременном открытии финан-сирования Министерством финансов КР к началу отопительного сезона в полном объеме будут обеспечены углем. При плане 16,8 млн. сомов, Министерством финансов КР профи-нансировано 8,7 млн. сомов или 51%.

В настоящее время на 100% вы-полнен завоз угля в Чуйском районе – Чуйская школа-интернат полностью обеспечена углем. В Ноокенском вспо-могательном интернате - 100%-ное обеспечение углем, аналогично Дми-триевская и Краснореченская школа–интернаты также обеспечены углем

ГОТОВЬ САНИ ЛЕТОМ, А УГОЛЬ – ЕЩЕ РАНЬШЕ

полностью. Такая же ситуация сло-жилась и в Базар-Коргонской школе-интернате имени Ж.Боконбаева – за-готовка твердого топлива выполнена на 100%.

Низкие показатели по заготовке угля в детском саду «Куршаб» Узген-ского района Ошской области – 33,5% выполнения плана, в Баткенской шко-ле–интернате - 30,6%, Каракольском педагогическом колледже – 37,1%.

- А как идет заготовка топлива из местного бюджета?

- Что касается заготовки топлива за счет средств местного бюджета, то потребность образовательных учреждений по данным руководите-лей районных отделов образования в твердом топливе на отопительный период составляет 77,6 тысячи тонн. Фактически в данное время заготов-лено 66,6 тысячи тонн, или 85,8% от общей потребности

В целях рационального и эконом-ного использования государственных средств, выделяемых на оплату ком-мунальных услуг, приказом министер-ства утверждены лимиты потребления тепловой, электрической энергии и природного газа в разрезе каждого подведомственного учреждения.

Следует отметить, что министер-ство ведет постоянный мониторинг за ходом подготовки учреждений об-разования отопительного периода, при этом требуя от руководителей подве-домственных организаций принятия соответствующих мер по повышению персональной ответственности за по-рученные участки работ.

- Какие области идут впереди всех по заготовке угля?

- Впереди всех идет город Ош. В южной столице потребность в угле составляет 270 тонн, именно это коли-чество и имеется в наличии. То есть в городе заготовка угля осуществлена на все 100%.

Неплохо работает и Нарынская об-ласть. Для школ этого региона необ-ходимо заготовить 11 тысяч 436 тонн, фактически заготовлено 11 тысяч 360 тонн, что составляет 99,3% от необхо-димого количества. Хорошо готовится к зиме и Джалал-Абадская область – здесь необходимо 11 тысяч 348,1 тонн, заготовлено 11 тысяч 70 тонн – что составляет 97% от всей потреб-ности в угле.

Далее идет Таласская область, где заготовлено 2037,1 тонн угля, а необходимо 2,252,0 тонны. То есть в регионе план по завозу угля осущест-влен на 90,5%

- А какие регионы можно назвать отстающими по заготовке угля?

- Хуже всего показатели по заго-товке угля в Иссык-Кульской области. В этой области необходимо 5588,5 тонн угля, фактически имеется в на-личии – 3221,2 тонны. Это составляет лишь 57,6%.

Айнура КАНИМЕТОВА, «Кутбилим»

- Как школы республики готовят-ся к зиме?

- Подготовка школ к зиме началась, можно сказать, еще летом. Так, для надлежащего прохождения предстоя-щего отопительного сезона школами, интернатными и дошкольными учреж-дениями республики, а также во испол-нение постановления Правительства КР от 24 апреля 2012 года «О подго-товке отраслей экономики и населения к осенне-зимнему периоду 2012-2013 года», Министерством образования и

При Минобразования КР создан постоянно действующий штаб по координации и контролю над ходом подготовки учреждений образова-ния к предстоящему осенне-зимнему периоду. В составе этого штаба находятся: министр образования и науки КР, председатель штаба Канат Садыков, статс-секретарь министерства, заместитель председателя штаба Калыс Шадыханов, а также начальники управления данного министерства.

Приказом министерства на руководителей высших и средних про-фессиональных учебных заведений, областных и городских управле-ний и районных отделов образования, внешкольных и интернатных учреждений возложена персональная ответственность за подготовку объектов образования к осенне-зимнему периоду.

Впереди всех по подготовке к зиме идет город Ош. В южной столи-це потребность в угле составляет 270 тонн, именно это количество и имеется в наличии. То есть в городе заготовка угля осуществлена на все 100%.

Неплохо работает и Нарынская область. Для школ этого региона необходимо заготовить 11 тысяч 436 тонн, фактически заготовлено 11 тысяч 360 тонн, что составляет 99,3% от необходимого количества. Хо-рошо готовится к зиме и Джалал-Абадская область – здесь необходимо 11 тысяч 348,1 тонн, заготовлено 11 тысяч 70 тонн – что составляет 97% от всей потребности в угле.

Далее идет Таласская область, где заготовлено 2037,1 тонн угля, а необходимо 2,252,0 тонны. То есть в регионе план по завозу угля осуществлен на 90,5%.

Актуально

Наступил последний месяц осени - ноябрь. Не за горами морозная зима. О том, как учреждения образования готовятся к предстоящему зимнему отопительному сезону, как продвигается завоз угля по состоянию на 30 октября и на каком уровне проведен ремонт котельных в школах рассказал газете «Кутбилим» статс-секретарь Министерства образования и науки КР Калыс ШАДЫХАНОВ.

37-ноябрь, 2012-ж.

ПРОГРАММНЫЕ ПРИОРИТЕТЫ

…Как и во всех странах СНГ, мы взяли курс на развитие дошкольного и предшкольного образования, предоставляя тем детям, которые не ходят в детские сады, возможность пройти 240-часовую предшкольную подготовку, чтобы обеспечить равный жизненный старт каждому ребенку.

Мы несколько лет назад начали открывать, а затем и поддержи-вать на муниципальном уровне сетей общинных, мобильных детских садов. Так, согласно Закону «Об образовании», детские сады могут иметь такие формы, как центры развития ребенка, материнская школа, общинный детский сад, детский сад с кратковременным пребыванием, детский сад на джайлоо и др.

…При разработке стандартов нового поколения (куррикулумов) мы внимательно изучали опыт Молдовы, Азербайджана, России, Казахстана, - где также делаются реальные шаги по переходу к компетентностному образованию и построению современной школы.

Согласно стандартам Кыргызстана, выпускники общеобразователь-ной школы должны овладеть ключевыми (информационной, социально-коммуникативной компетентностями и компетентностью разрешения проблем), а также предметными компетентностями, на уровне, до-статочном для продолжения обучения, либо выхода на рынок труда и принятия ответственности на себя как гражданина демократического государства.

Поскольку стандартизация образования является ведущей тен-денцией во всех странах СНГ, думаю, необходимы проведение по этой проблеме ряда серьезных конференций, круглых столов и других мероприятий в рамках СНГ для того, чтобы зафиксировать состояние разработанности этой проблемы и, возможно, согласовать некоторые общие принципы разработки новых стандартов для системы образо-вания, ориентированной на результат.

…Наряду с традиционными учебниками, началась работа над элек-тронными учебными пособиями. Проект «100 инновационных школ», который стартует в этом году в Кыргызстане и будет продолжен в последующие годы, и на который Правительство уже выделило 190 млн. сомов, потребует также разработки большого массива электрон-ных материалов для обучения учащихся и повышения квалификации учителей. Работа в этом направлении позволит сделать наши школы более технологичными.

…Кыргызстан с 2012/13 учебного года перешел на многоуровневую систему обучения, что, наряду с решением задач обеспечения качества образования, должно обеспечить более тесные и системные связи Кыр-гызстана с другими государствами СНГ и способствовать включению его в мировое пространство профессионального образования.

Главными задачами здесь для нас, как и для большинства стран СНГ, являются определение приоритетных направлений подготовки и обеспечение соответствия результатов обучения выпускников требо-ваниям рынка труда. Для этого по новому налажено взаимодействие с работодателями на разных уровнях в процессе обучения студентов и повышения квалификации преподавателей…

«ПЕРЕСЕЧЕНИЕ ПРОСТРАНСТВ»

На протяжении последнего десятилетия в мире сформировалось несколько образовательных пространств, на пересечении которых возникают, например, такие интересные явления в образовании, как сетевые университеты СНГ и ШОС, Евразийская ассоциация универси-тетов. Вузы, вовлеченные в эти сети, согласовывают свои программы и организовывать взаимодействие, направленное на поддержание академической мобильности студентов и преподавателей.

С другой стороны, формируется образовательное пространство тюркских государств, в котором начинает работу Тюркская академия, мандат которой включает в себя и разработку вопросов образования.

Наконец, уже три десятилетия существует Болонская система, по отношению к которой все наши страны так или иначе выстраивают свои системы, используя наработанный там инструментарий по организации учебного процесса и механизмы взаимодействия университетов.

Этот сложный конгломерат интересов и деятельности, с одной стороны, соответствует потребности Кыргызстана как независимого государства, строящего национальную систему образования, а с дру-гой – позволяет определять векторы движения для активного участия в образовательных проектах СНГ и других международных сетях.

Однако в отличие от других международных систем, образователь-ное пространство СНГ охватывает своим взаимодействием не только высшее профессиональное, но и все другие уровни образования, что придает ему динамизм в развитии и обеспечивает учет взаимных ин-тересов всех участников.

Так, Кыргызстан сотрудничает с Россией (например, многие годы активно действует программа «Московский аттестат», программа повы-шения квалификации учителей русского языка), наши учителя активно участвуют – и побеждают – во многих конкурсах учителей-русистов. На уровне учащихся также проводятся конкурсы, олимпиады, творческие встречи и летние лагеря, что позволяет детям лучше понимать язык и культуру друг друга, формирует у них положительное отношение к странам и народам СНГ.

Развивается сотрудничество с Казахстаном и Таджикистаном, тем более, что с нашими таджикскими коллегами мы находимся, пожалуй, в самых близких фазах проведения реформ.

Конечно, хотелось бы активизировать сотрудничество со всеми странами СНГ, и я думаю, что такие масштабные мероприятия, как съезды педагогических работников стран СНГ, дают для этого хорошую возможность.

Наличие указанных тенденций в развитии образования стран СНГ, их общее прошлое, актуальность установления международных контак-тов на новом уровне - все эти факторы заключают в себе возможности дальнейшего развития стран СНГ через развитие единого образователь-ного пространства. Надеюсь, что наша совместная работа обеспечит единство подходов к решению образовательных проблем, оставляя при этом достаточно пространства для национальных различий и инициатив.

Недавно проходили в столице Республики Армения, в г. Ереван II съезд учителей и работников образования государств-участ-ников СНГ и 19-ая конференция министров образования госу-дарств-участников СНГ, а также XXV заседание Совета по сотруд-ничеству в области образования государств участников СНГ.

В рамках съезда состоялись два пленарных заседания, 4 сек-ционных заседания в формате «Круглый стол», 1 заседание в формате «Свободный микро-фон», а также работала выставка «Современная учебная литерату-ра и оборудование».

На первом пленарном за-седании каждый руководитель делегации выступил с докладом, в котором охарактеризовали со-временное направление развития национальных систем образова-ния в контексте сотрудничества государств-участников СНГ. Такой доклад сделан и мною.

Первое сессионное заседание было посвящено обмену опытом и видением пути построения об-разовательных систем стран СНГ в контексте интеграционных про-цессов и современных вызовов и имело такие тематические на-правления, как «Совершенство-вание механизмов управления образовательными системами в контексте интеграционных про-цессов и современных вызовов» и «Эффективные формы оценки качества образования».

Второе сессионное заседание было посвящено совершенство-ванию системы подготовки кадров и направлено на обсуждение основных тенденций разработ-ки содержания педагогического образования – учителя новой формации, ключевых проблем повышения квалификации педа-гогических работников и их пере-подготовки, а также развития пе-дагогической науки в XXI веке в контексте обеспечения перехода от теории к практике.

Третье сессионное заседа-ние обсуждало пути реализации преемственности обучения: до-школьное образование-школа-вуз-дополнительное образование, в рамках которого состоялись за-седания в 3-х «круглых столах» с такими тематическими направ-лениями, как «Современное до-школьное образование: проблемы и инновации», «Пути реализации преемственности обучения: от школьного к профессионально-му образованию» и «Система дополнительного образования в современных условиях».

Четвертое сессионное заседа-ние было посвящено современ-ным образовательным технологи-

ям в контексте новой парадигмы образования и обсуждали такие проблемы, как «Современные об-разовательные и методические ресурсы в контексте новой пара-дигмы образования», «Образова-ние для детей с особыми обра-зовательными потребностями», а также «Развитие межкультурного диалога в сфере образования: воспитание гражданских ценно-стей. Культура мира и толерант-ность на пространстве СНГ».

Члены делегации Кыргызста-на приняли активное участие во всех сессионных заседаниях, а ректор Джалал-Абадского госу-дарственного университета А. Абдрашев и директор детсада руководили работой двух «кру-глых столов».

Делегаты съезда были еди-нодушны в признании назревшей необходимости координации образовательной деятельности государств-участников СНГ, мо-дернизации законодательной базы, позволяющей признавать документы об образовании, вы-данных в дружественных государ-ствах, организации повышения квалификации преподавателей профессионального образования в наилучших вузах стран СНГ.

Особый интерес вызвал опыт Российской Федерации по реали-зации программы «Математиче-ское образование школьников», осуществляемой в дистантной форме, предложение об учреж-дении специальной олимпиады для школьников стран СНГ, по-бедителям которых предостав-лялось бы право поступать в луч-шие вузы дружественных стран. В целях углубления интеграцион-ных процессов признано важным разработать инструментарий и провести исследования качества профессионального образования в странах СНГ на основе стандар-тов Европейской модели оценки качества образования, а также уч-редить Агентство, определяющее соответствующий рейтинг вузов.

Съезд одобрил обновление содержания школьного образо-вания в контексте обеспечения функциональной готовности его выпускников и в этом клю-че особый интерес вызвал опыт Армении, вводивший в школьное образование предмет «шахматы» со 2-го по 12-й классы. Следует отметить, что шахматы стали предметом школьного образо-вания в ряде регионов России и в виде факультативного урока в Казахстане.

Делегация Кыргызстана внес-ла предложение унифицировать объем и содержание школьного образования (ибо это есть основ-ной критерий признания докумен-

НАШИ ОРИЕНТИРЫ В КОНТЕКСТЕ СНГ

(Выдержки из доклада руководителя делегации Министерства образования и науки Кыргызской Республики Мамытова А. на сессии I «Современные направления развития национальных систем образования в контексте сотрудничества государств–участников СНГ» II съезда работников образования стран-

участниц СНГ)

МЫ СТАНОВИМСЯ БЛИЖЕ(Об итогах II съезда учителей и работников образования государств-участников СНГ,

19-й конференции министров образования государств-участников СНГ и XXV заседания Совета по сотрудничеству в области образования государств- участников СНГ,

проведенных в столице Республики Армения, в г. Ереван)

Контекст

тов об образовании), проводить ряд мероприятий, направленных на обсуждение вопросов проек-тирования содержания образо-вания. Мы также говорили о не-обходимости объединения усилий учителей, ученых и методистов, занимающихся подготовкой учеб-ников нового поколения, отметили о необходимости инициировать комплексные независимые ис-следования качества школьного образования аналогично извест-ным в мире исследованиям PISA.

Съезд принял резолюцию, в котором определены первооче-редные меры правового, содер-жательного, управленческого, исследовательского и организа-ционного характера, которые при-званы гармонизировать подходы в дальнейшем функционировании национальных систем образова-ния. Определено направление и место проведения 3-го съезда учителей-работников образова-ния государств-участников СНГ. Он будет проведен в Белоруссии в г. Минск, и основным направ-лением его деятельности станет обсуждение проблем профиль-ного обучения в старшей ступени школьного образования.

В дни проведения съезда со-стоялось очередное заседание министров образования госу-дарств-участников стран СНГ. Оно заслушало доклад о состоя-нии и перспективах развития про-фильного обучения на старшей ступени школьного образования на примере Республики Таджики-стан, одобрило создание сетевого колледжа начального професси-онально-технического и среднего профессионального образования (инициатор Республика Бела-русь), заслушало информацию об интеграции образовательной системы Республики Армения в Болонский процесс, одобрило проект «Евростудент», в рамках которого будут проведены социо-логические исследования, а также вопросы реализации программы «Художественное образование». Следует отметить, что секретари-ат Болонского процесса в ближай-шие три года будет дислоцирован в г. Ереван, и Армения станет от-ветственной за продвижение идей этого международного форума. Армения внесла предложение о необходимости разработать единую рамочную систему ква-лификаций для стран СНГ по модели Европейской Рамочной квалификации, ввести исследова-ния качества профессионального образования и учредить незави-симое рейтинговое агентство, оценивающее деятельность вузов стран СНГ. По итогам будущей трехлетней деятельности секре-тариата Болонского процесса в г. Ереван в 2015 году планируется проведение Европейского сам-мита вузов.

На XXV заседании Совета по сотрудничеству в области обра-зования государств-участниц СНГ утверждены мероприятия на сред-несрочную перспективу, одобрен проект соглашения «О предостав-лении равных прав гражданам госу-дарств-участников СНГ, подведены итоги деятельности межгосудар-ственного фонда гуманитарного со-трудничества за последние 2 года, обсуждена возможность унифика-ции программ повышения квали-фикации в области охраны окру-жающей среды, одобрено создание сетевого колледжа начального и среднего профессионального об-разования, проблемы нормативно-правового обеспечения дистантной формы обучения.

4 7-ноябрь, 2012-ж.

Жан башына каржылоого Ысык-Кєл облусунан биринчилер-ден болуп Ысык-Кєл районунун Кара-Ой айылындагы Касымалы Бектенов атындагы орто мектеби єткєн. Бул ыкмага єткєндєн бери мектептин бюджети сарамжалдуу пайдаланылууда. Анын негизинде ар бир балага бир жылда сар-пталып жаткан каражаттын эсеби аныкталып, мугалимдер жыйын-тыкка жараша айлык алышууда.

- Мектептин ар кандай иш-терин жасоо їчїн эмгек кели-шим менен кызматчылар ка-был алынып, быйылкы жылы 62 миў сомго майда жумуштар бїткєрїлдї. 2012-жылы мектепке 9 миллион 88 миў сом бєлїнгєн. 2011-жылы жалпы мектептин чы-гымы 6 миллион 488 миў сомду тїзгєн. 2012-жылдын тогуз ай-ына республикалык бюджеттен айлык акыга 552 миў берилген, - дейт мектептин бухгалтери Г.Жамгырчиева.

Мектептин муктаждыктары-нан, коммуналдык тєлємдєрдєн їнємдєлгєн каражат жакшы иштеп жаткан мугалимдерге айлык акы-га кошумча берилет. Айлыгы беш миў сомго жетпеген мугалимдин айлык акысына кошумча 200 сом-дон берилет. 2011-жылы 18 миў 600 сом кошумча айлыкка тєлєнїп берилген. Орточо айлык аталган мектепте 6 миў 900 сомдун теге-регин тїзєт.

Мектепте алты методикалык бирикме иштейт: эне тилим-эне сїтїм, башталгыч класстар, гу-манитардык, табигый, математи-калык-физика жана эстетикалык бирикмелер. Ар бир бирикме-де єзїнїн кеўешмеси бар. Ми-салга, сентябрь айында алгач «Эне тилим-эне сїтїм» аттуу конкурс єтїп, дубал газеталар илинди, аны менен бирге класс жетекчилердин ишин дагы кошо бааладык, - дейт мектеп завучу Токсокеева Элмира.

- Канчалык биз акчаны їнємдєсєк, ЭККнын (Эмгекке катышуу коэффициентин) акча-сы да кєбїрєєк болот. ЭККны бєлїштїрїїдєн мурда мектеп директору эксперттик комисси-яга аткарылып жаткан иштер боюнча отчет берет, андан соў эксперттик комиссия кимге канча акча берилиш керектигин анык-тайт. Мектептин атайын єзїнє таандык таблицасы бар, анда мугалимдин упайы туурасынан да, тигинен да бирдей болуусу керек, соўунда бардык крите-рийлерге жооп берген муга-лимдер алдыга чыгат. Эмгекке катышуунун жакшы жагы, ишине жараша балл берилип, акча ту-ура бєлїнєт, - дейт мектептин окуу-тарбиялык иштери боюнча завучу Элмира Токсокеева.

Белгиленген жобого жараша жыйын єткєрїлєт. Жыйында аз иштеген, жыйынтык бербеген мугалимдерге, албетте, аз айлык берилет. Мугалимдерге балл берїїдє тарбия иштери боюнча, олимпиада, методикалык иштер, документтердин, кабинеттин абалы, аткаруу дисциплинасы, мектептин ички кєзємєлї эске алынат.

- Материалдык кызыкчылык пайда болгондон бери ар кандай иш-чараларды уюштурууда эмгек жамаатта атаандаштык пайда бол-

ду. Упайларды дагы жєн эле берип койбостон, класс жетекчилердин аткарып жаткан ишин да эске алабыз, - дейт мектеп директору Мамытова Рая.

Ысык-Кєл облусундагы Чол-пон-Ата шаарында жайгашкан Алыкул Осмонов атындагы «Би-лим Ордо» мектеп-гимназиясынын директору Людмила Ворочеванын айтымында, жан башына каржы-лоо їлгїсї эў туура модель бо-луп саналат. 2012-жылы шаардык мэриядан мектепке коммуналдык тєлємдєргє жана мектеп эмерек-терин сатып алууга, чарбалык иштерге 500 миў сом бєлїнїп берилген. Ата-энелер тарабынан быйылкы жылы камкордук кеўеши тїзїлгєн.

- Ата-энелерден эч кандай акча чогултулбайт. Мектептин эў чоў кєйгєйї - спорт комплексинин жок-тугу. Азыр биз спорт комплексин куруу їчїн демєєрчїлєрдї тартып жатабыз, - дейт мектеп директору Людмила Ворочева.

Мектеп капиталдык ремонтко, коммуналдык тєлємдєргє кара-жатты їнємдєєгє аракет жасайт. Мектептин окуу-тарбиялык иш-тери боюнча завучу, бухгалтери Гїлзат Умашеванын айтуусунда, 2010-жылга салыштырмалуу му-галимдердин айлык акысы 1,5 миллионго кєтєрїлсє, 2011-жылы дагы бир жарым миллион сомго жогорулаган. Негизи стимулдаш-тырылган фонд чоў роль ойнойт. Мектепте дагы К.Бектенов мек-тебиндей эле, комиссия тїрїндє мугалимдерге упай берилип, алган баллдарына жараша айлык акы алышат. Аны менен катар мек-тептин материалдык-техникалык базасы чыўдалууда. 2011-жылы 314 миў сомго, 2012-жылы 300 миў сомго мектеп эмеректери сатылып алынган. Жан башына каржылоо ыкмасында директор аткарылып жаткан иштердин уюштуруучу-су катары эле эмес, менеджер,

бухгалтер, экономика жаатында да тїшїнїгї бар болушу керек. Анткени келип тїшкєн каражатты рационалдуу бєлїштїрїп, сарам-жалдуу болуусу зарыл. Мектепте ай сайын стимулдаштырылган фонддун эсебинен мугалимдерге 700дєн 1200 сомго чейин кошум-ча акча берилет. Стимулдашты-рылган фондго єткєндєн бери мугалимдер арасында атаандаш-тык пайда болуп, алар мурдагыга караганда эффективдїї иштей башташкан.

Айткїл КИБИРАЕВА, Чїй райондук билим берїї бєлїмїнїн

башчысы:

- Жан башына каржылоо - бул ар бир балага индивидуалдуу мамиле кылуу де-генди тїшїндїрєт. Жан башына каржылоо-ну ишке ашыруу їчїн жергиликтїї єзїн-єзї башкармалыгы менен чогуу-чаран иш алып баруу керек. Эгерде айыл єкмєттєрї буга чабалдыгын кєрсєтє турган болсо, албет-те, бул ыкманын начар сапаттары кєрїнє баштайт. Ошондуктан бизде жакшы иш башталып жаткандыгы менен бєлїнгєн каражат толук жетпей жатат. Жогоруда айтылгандай, ар бир балага индивидуалдуу мамиле керек болсо, ар бир мугалимге дагы ошондой мамиле кылуу керек. Жан башына каржылоо ыкмасынын негизги мак-саты – жоопкерчиликти мугалим мойнуна алуусу керек, ал эми берилген сапаттуу билимди окуучу алышы абзел. Советтер Союзунан бери ачык айтканда, билим берїї системасында мектептеги реформа жїргєн жок. Бул реформа алгачкылардан болсо керек, ошондуктан биз бул жасалып жаткан реформаны колдошубуз зарыл. Ар бир реформанын терс жана оў жактары болот. Ушул ыкманын жакшы жагын кєрїп, баамдап, кєтєрсєк болот. Мамлекеттин мойнуна баарын їйїп салган нерсе со-веттик системада калган. Бїгїнкї жашоодо болсо, ар бир балага коомчулук жооп бере турган мезгил.

Ж.УРМАМБЕТОВА, «Кутбилим»

МЕКТЕПТЕРДЕ ЖАН БАШЫНА КАРЖЫЛОО ЫКМАСЫ ЖАЙЫЛТЫЛУУДА

Реформа

Роза ЇЧКЕМПИРОВА, “Социум Консалт” коомдук уюмунун генералдык директору:

“Cабактын санын азайтып, сапатын кєтєрїї керек»

Жан башына каржылоого єткєн Ысык-Кєл районундагы Касымалы Бектенов атындагы орто мектеп.

Жаўы багыт - билим сапатына жол ачатРеспубликадагы мектептерде окуучу башына каржылоо ыкмасы жана мектептеги маселелер

тууралуу 15-октябрдан 18-октябрга чейин Ысык-Кєлдїн Комсомол айылында жайгашкан «Ав-рора» пансионатында Билим берїї жана илим министрлиги, Европа Биримдиги жана Дїйнєлїк Банк тарабынан каржыланган «Жалпыга билим берїї» долбоору тарабынан «Билим берїїнї єнїктїрїї стратегиясы жана реформалар» аттуу райондук, шаардык билим берїї бєлїмдєрїнє арналган семинар уюштурулду. Анда Кыргызстандын жети облусунан келген шаардык (Ош жана Бишкек) билим берїї башкармалыгынын башчылары жана райондук билим берїї бєлїмдєрї, методикалык борборлордун мугалимдери, донорлор, Дїйнєлїк Банктын єкїлдєрї ж.б. катышты. Райондук жана облустук билим берїї башкармаларынын милдеттери, функциялары боюнча баяндамачылардан кеўири маалымат ала алышты.

Учурда республикадагы 850 мектеп жан башына каржылоо ыкмасы менен иш алып барууда. Жакында жан башына каржылоого єткєн Чїй жана Ысык-Кєл облусунун айрым мектептериндеги ийгиликтери менен билим берїї уюмдарынын жетекчилери, «Социум консалттын», Дїйнєлїк Банктын, Евробиримдиктин єкїлдєрї жана билим берїї кызматкерлери жеринен таанышып, кайтышты.

- Жан башына бюджеттик кар-жылоонун моделин колдонушу-буздун эў негизги себеби - билим берїїнїн сапатын жакшыртуу. Муну да чечмелесе болот. Бирин-чиден, билим берїї системасын каржылоо эффективдїї эмес,

мугалимдердин айлыгы аз. Бул системаны каржылоо їчїн мам-лекеттик бюджеттен жыл сайын акча бєлїнєт. Мектептерде бал-дарга жїктєлгєн сабактардын са-аты кєп. Бала кечке дейре отура бергенден "сколиоз" сыяктуу ору-уга чалдыккандар да жок эмес. Медиктердин, психологдордун, мугалимдердин айтуусунда, эгер-де окуу планынын кєлємї чоў, сабактардын саны кєп болсо,

билимдин деўгээли начарлайт. Себеби маалыматтын кєлємїнєн (кєптїгїнєн) балдар чарчап, аны кабыл алуу процесси оор болот. Мисалга алалы, Бїткїл дїйнєлїк банктын айтуусунда Кыргызстанда мектеп окуучусу-на бир жылда 1088 саат сабак єтїлєт, ал эми ошол эле убакта, Германия, Финляндия, Япония, Испания ж.б. мамлекеттерде 700-800 саат сабак єтїлїп, ал эми билим деўгээли биздикинен кыйла жогору. Акыркы 10 жылда республикада 100 миўден ашуун бала окубай калган.

Билимдин сапаты начар бол-гондуктан, мугалимдер берген жыйынтыктарына жараша ай-лык алат. PISA эл аралык уюму жїргїзгєн иликтєєнїн жыйынты-гында Кыргызстан дїйнє жїзї боюнча сабактар менен эў кєп жїктєлгєн мамлекет болдук. Мына ушул иликтєєлєрдїн на-тыйжаларын эске алуу менен долбоордун мындан аркы иш ба-гыттарын, дегеле жалпы билим берїї саясатын аныктоо їчїн жан башына бюджеттик каржылоо долбоору сунушталды. Жан ба-шына каржылоо принциби мам-лекет белгилїї бир єлчємдєгї сумманы ар бир баланын били-мине, мектептин материалдык-техникалык базасын чыўдоого жана мугалимдердин иштеген сапатына жараша айлык тєлєєгє бєлїштїрєт дегенди билдирет. Мындай каржылоо ыкмасы би-ринчи 1988-жылы Англияда кол-донула баштаган. Азыркы убакта

АКШда, Австралияда жана баш-ка мамлекеттерде ийгиликтїї колдонулуп жатат. КМШ ичинде Россияда, Тажикстан мамлеке-тинде бул каржылоо системасын 2005-2010-жылкы программа ме-нен єтїїдє. Бул билим берїї системасында эў туура рефор-малардын бири. Жан башына каржылоо менен учурда 850 мектеп иштеп келет, б.а. 40% мектептер бул системага кир-ген. Мугалимдерге, ата-энелерге жакшы маалымат жетпей келет. Ушул суроону жыйналыштарда ата-энелерге толук маалымат-тарды беришсе. Мектеп мындан їнємдїї пайдалана алат. Мурда мектепте 17 саат болчу, азыр 24 саатка чыгыптыр. 5-класста оку-ган он бир жаштагы бала 88 саат партада отурат экен. Ал эми єнїккєн єлкєлєрдє анын саны ашып кетсе 700 саатты тїзєт. Билимди кєтєрєбїз деп саатты кєтєрє бериптирбиз, кошумча сабактарды киргизиптирбиз. Эми окуучу 6 саат окуйт экен. Мурда 1-класста бир эле мугалим берчї эмес беле, азыр беш мугалим берет. Ошентип отуруп баланын башы айланат, жадагалса порт-фелин кєтєрє албагандар бар. Ал эми мектеп-гимназия болсо, ал жакта жєнєкєй мектепке кара-ганда кєбїрєєк кошумча саат-тар бар. Мугалимдердин айлыгы кєбєйїп, ага сааттар да кошула берген экен. Биз муну калыбына келтирип, окуучуларга сапаттуу билим беришибиз керек.

Билим берїї жана илим министрлигинин Институционалдык єнїктїрїї жана потенциалды

жакшыртуу боюнча эксперт Ненад Рава:

- Бул долбоордо билим берїїдєгї реформалар, жан башына каржылоо, куррикулум тууралуу райондун, шаардын билим берїї башкармаларынын жетекчилерине айтып бердим. Биздин семинарыбыз абдан кызуу атмосферада єттї. Аталган семинардан кийин мындан ары билим берїїдєгї кемчилик-терди кандай жолдор менен жоюу їчїн пландар пайда болду. Алдыда кєптєгєн чечилбей келаткан маселелер бар. Алар жєн гана финансылык маселе менен гана токтолуп калбайт деп айтар элем. Катышуучулар топ-топко бєлїнїп, тема тандап алып, єзїлєрїнїн функциялары жана милдеттери тууралуу айтып беришти. Жумушубуз мындан да эффективдїї болуусу їчїн биз кєбїрєєк эмгектенишибиз керек. Биз министрлик, мектептер ж.б. билим берїїгє жооптуу мекемелер менен тыгыз байланышта болуу менен бирге, пайдалуу иштерди алып баруубуз шарт.

Токтобїбї АШЫМБАЕВА, Аламїдїн районунун билим берїї бєлїмїнїн башчысы:

- Билим берїї єкїлдєрї аркылуу тїздєн-тїз жїргїзїлєт. Биз бул жерде стратегиянын ар бир милдеттерин, кадамда-рын жалпы бирдикте талкуулап, єзїбїздїн ой-пикирибизди айтып, алмашуу ыраатында єттї. Республиканын айрым облустары жан башына каржылоо моделине толук єтє элек. Ошондуктан аларда тїшїнбєгєн кєп суроолор болду. Ал эми биз болсо мурда эле єткєнбїз, ошондуктан бул модель бизге оўой кєрїндї. Башкаларга єзїбїздїн ой-пикирибизди кофе-брейк учурунда жана башка учурларда тїшїндїрїп жаттык.

57-ноябрь, 2012-ж.

В соответствии с Положением «О повышении квалификации педагогиче-ских работников КР», утвержденном ре-шением коллегии МОиН КР от 29 июля 2008 года, КАО представляет собой центральный координирующий орган в системе повышения квалификации пе-дагогов КР. КАО курирует, анализирует и систематизирует методическую службу в Республике, осуществляет на основе четкого и регулярного планирования не-прерывность в образовании: подготовку, переподготовку, повышение квалифика-ции педагогических кадров и совершен-ствования их педагогического мастерства в межкурсовой период.

На курсах повышения квалификации КАО широко используется опыт работы научных работников и преподавателей кафедр в проектах, тем самым, обеспе-чивается устойчивость проектов после их завершения, несмотря на то, что в Государственных учебных заведениях, в том числе и в КАО, испытываются ма-териальные трудности в оснащении пе-дагогического процесса.

В содержание курсов ПК учителей вводятся актуальные темы: Стандарты нового поколения (куррикулум), Форма-тивное оценивание в начальной школе, интерактивное обучение в начальной школе, формирование коммуникативных способностей младших школьников, фор-мирование положительной мотивации к учению, инклюзивное образование, по-ликультурное воспитание, безопасность дошкольников при ЧС, Программы пред-школьной подготовки (100, 240 часов) и др.

Сотрудники Кыргызской академии образования, внимательно прочитав ана-литический отчет и обсудив его на засе-даниях Центров и кафедр КАО, пришли к следующим выводам:

1. Исследования по результатам проведения повышения квалификации педагогов Кыргызстана проводились в отрыве от реального состояния рабо-ты КАО, ОИУУ, т.к. весь отчет строился только на устных отзывах малой части педагогов (выборка составляла 500 учи-телей по Республике).

В письме к президенту КАО Мамытову А.М. говорится, что собеседование про-водилось с администрацией КАО. Никто из представителей, делавших отчет, не посещал КАО, ОИУУ, не анализировал работу этих структур на деятельностной основе: по результатам посещения за-нятий, анализа учебных планов, собе-седований с сотрудниками КАО, анализа анкет по результатам проведения курсов ПК и отзывов слушателей и т.п.

Выводы сделаны исключительно по инструментариям исследования ре-спондентов: по результатам интервью и анкетам. Исходя из этого, можно кон-статировать, что исследование велось поверхностно, без соответствующей выверки.

2. Аналитический отчет составлен исключительно русскоязычными члена-ми проектной группы. Напрашивается вопрос, как проводилась работа в отда-ленных районах компактного проживания кыргызскоязычного населения, и на ка-ком языке писался отчет по обобщению материала.

3. В отчете указана необоснованная и некорректная критика в адрес профес-сионального уровня и педагогического мастерства профессорско-преподава-тельского состава КАО, ОИУУ, особенно при чтении лекций.

К сведению составителей данного от-чета, лекции в КАО по общим вопросам педагогики и психологии читаются пре-имущественно докторами педагогических наук, авторами учебников.

4. Профессорско–преподавательский состав проводят практические занятия на деятельностной основе, в интерактивной форме. В процессе обучения преподава-тели КАО используют передовой педа-гогический опыт учителей Кыргызстана, опираются на инновации в области об-учения и воспитания детей дошкольного и школьного возраста.

5. К сожалению, ни один из составите-лей аналитического отчета не присутство-вал ни на занятиях ПК, ни на семинарах-тренингах, которые активно проводят преподаватели КАО с педагогами Ре-спублики. Большинство преподавателей КАО, ОИУУ владеют методами интерак-тивного обучения и инновационными

технологиями воспитания и обучения, т.к. многие из них продолжительное время (с 1997 года по настоящее время) явля-ются действующими тренерами проектов «Сельское образование», АБР, ЮСАИД «САПАТУУ БИЛИМ», ЮНИСЕФ, «Гло-бальное образование», ITLM (ПИКС), Фонд Ага Хана и.т.д. Инновации из про-ектов переносятся в процесс повышения квалификации педагогов. Благодаря это-му КАО поддерживает устойчивую связь с международными образовательными проектами на протяжении нескольких лет.

В качестве примера можно привести реализацию основных направлений со-трудничества с международными проек-тами на кафедре ДВНО по следующим направлениям:

1. Участие в «круглых столах» по проблемам инновационных технологий в процессе воспитания и обучения до-школьников и младших школьников и совершенствования содержания и форм проведения курсов повышения квалифи-кации педагогов ДОО и учителей началь-ной школы. Например, преподаватели принимали активное участие в работе «Круглых столов» на темы:

«Развитие детей раннего возраста» (МОиН КР, ЮНИСЕФ), Отчет между-народных проектов за 2010/2011 год (ЮНИСЕФ), «Обсуждение результатов Национальной валидации стандартов раннего развития детей» (МОиН К КР, ЮНИСЕФ), «Оценка читательских спо-собностей у детей начальных классов» (ЮСАИД, EGRA), «От активных мето-дов обучения к активному познанию» (МОиН КР; Фонд Ага Хана), Внедрение Национального куррикулума в процесс обучения младших школьников (МОиН КР, АБР, ЮСАИД), Презентация резуль-татов программы по поддержке молодежи через образование в новостройках во-круг г. Бишкек (ЮСАИД проект «Сапат-туу билим»), Разработка, апробация и внедрение программно – методического комплекса «Безопасность дошкольника при ЧС» (ЮНИСЕФ), Разработка Про-граммы предшкольной подготовки детей к школе -240 часов (АБР), Обсуждение предварительных результатов пилоти-рования экспериментального учебного плана и учебной программы ускоренного обучения для детей с пробелами в об-учении. (Министерство образования и науки КР при поддержке Международной организации труда и в сотрудничестве с Центральным Комитетом Профсоюза работников) и др.

2. Разработка и внедрение программ, методических рекомендаций и пособий для педагогов ДОО и учителей началь-ной и основной школы: эксперименталь-ный учебный план и экспериментальная программа для ускоренного обучения детей, не охваченных начальным школь-ным образованием. (ЮСАИД, проект «Са-паттуу билим»). Разработка и внедрение экспериментальных программ в процесс обучения детей, не охваченных дошколь-ным и начальным школьным обучением (Программа предшкольной подготовки 240 часов).

3. Подготовлены к публикации мето-дические рекомендации «Оценивание достижений учащихся», «Формативное оценивание в начальной школе» (ЮСА-ИД «Сапаттуу билим»), «Через игру – к пониманию текста» на материале сказки Бек Жылдыз, Рахим Карим «Песня друж-бы, которую придумала гусыня» и сказки Л.Шульгиной «Три грустных волшебни-ка». Проведены обучающие семинары (Фонд Ага Хана).

4. Участие в разработке модулей и проведения семинаров-тренингов для

учителей начальной школы по теме: «Экспериментальный учебный план и экспериментальная программа уско-ренного обучения детей, не охвачен-ных начальным школьным обучением» (ЮСАИД проект «Сапаттуу билим»), по стандартам нового поколения (курри-кулум), для учителей и руководителей общеобразовательных школ Кыргызской Республики на тему: «Стандарты нового поколения – куррикулум. Семинар-тре-нинг проводился в рамках реализации проекта «Второй проект образования» Азиатского Банка Развития по Чуйской области в следующих районах: Аламу-дунский, Чуйский, Иссык-Атинский район, г. Токмок, Кеминский р-н, Сокулукский район, Московский район, Жайыльский район, Панфиловский район).

Центр повышения квалификации, подготовки и переподготовки педаго-гических кадров КАО, изучив аналити-ческий отчет, пришли к следующим выводам:

1. Коллектив КАО категорически не согласен в обвинении КАО, как монополии в ПК педагогов Республики. КАО является координирующей организацией по научно-методическому обеспечению и ПК педа-гогов Республики. Важно знать и помнить, что эта работа является профессиональ-ной обязанностью сотрудников академии, направленной на реализацию Законов, Госстандартов, Стандартов нового поко-ления (куррикулума) и Государственных и вариативных программ по образованию. В связи с этим напрашивается вопрос, почему не отмечена в отчете научно-ме-тодическая роль КАО в совершенствова-нии и реализации программ, учебников, учебных планов, методических пособий, раскрывающих современные технологии в преподавании и оказание методической помощи ОИУУ, образовательным Цен-трам на местах.

2. Следует отметить, что отчет насы-щен иностранными терминами, которые создают впечатление пустой «трескотни» по поводу внедрения современных ме-тодов обучения.

Все перечисленные в отчете формы, методы и виды занятий давно занимают достойное место в работе науки, под-готовке и переподготовки специалистов, курсов ПК педагогов ДОО и школы в КР. Но определяются они доступными, по-нятными терминами, не засоряющими государственный и официальный языки.

3. Предлагаемые проектом модели ПК (2,3 варианты) не продуманы и ни с кем не согласованы, направлены на разрушение системы повышения квали-фикации и сводят функции МОиН, КАО, ОИУУ в КР на нет.

4. Ваучерная организация процесса ПК апробировалась проектами ранее в Иссыккульской и Чуйской областях. Экс-периментально она себя не оправдала. Зачем снова тратить на это время и фи-нансы, когда следует продумать более действенные формы поддержки государ-ственных организаций, осуществляющих ПК педагогов Республики.

5. Из трех предложенных в отчете моделей ПК необходимо взять за основу первую. Мы считаем, что сложившаяся, устойчивая и постоянно развивающаяся система ПК в республике обеспечивает реализацию Стандартов образования, предоставляет педагогам возможность обмена ППО, ориентирует их в работе по инновационным технологиям. КАО, ОИУУ, Центры образования обучают пе-дагогов и по проектным направлениям в педагогической деятельности, тем самым гарантируют устойчивость проектов по тематическим направлениям.

6. Функционирующая система ПК обе-спечивает связь образовательного про-странства всех регионов республики.

7. Необходимо помнить, что государ-ственная система сферы образования – это не сфера услуг, а это системообра-зующий институт нации и государства, который необходимо поддерживать и совершенствовать с учетом реалий се-годняшнего дня.

8. Проекты помогают внедрению но-вых технологий в образовании в период их финансирования, но устойчивость проектов могут обеспечивать только гос-структуры образования.

9.Политику, стратегию, структуру си-стемы образования и создание норматив-но – правовой базы образования должно определять исключительно МОиН КР, а не Международные проекты.

10. Стандартизируя наше образование по западным образцам, отрицая лучший опыт предыдущих лет, командами про-ектов перенимается зачастую неприемле-мый опыт западной школы. Стратегически такой подход хуже любой диверсии…

11. Очевидно, на сегодняшний день лоббисткими группами проектов зачастую протаскиваются нежизнеспособные идеи в процессы образования и монополизиру-ются с таких позиций все образователь-ные проекты.

12. Образовательные проекты, коопе-рируясь друг с другом, монополизируют и заменяют систему государственного образования.

13. Отдается предпочтение одним и тем же консалдинговым компаниям на откуп реализации вновь пришедшим об-разовательным проектам. Этим самым создаются предпосылки «коррупции» в недрах образовательных проектов.

14. Данные проекты имеют «местниче-ский» характер, отражают только разроз-ненные проблемы в системе образования и зачастую дублируют работу государ-ственных учреждений, обеспечивающих ПК педагогов, и не опираются на научно-педагогические основы существующей системы образования в КР.

15. Процесс знакомства учителей с идеями, философией проектов проис-ходит в отрыве от практики. Размыва-ется системное обучение, упор делается только на один вид учебной деятельности – интерактивное обучение педагогов. А как этот интерактив связывать с Госстан-дартом, программами и использовать в педагогической практике, участниками семинаров такого разъяснения не дается.

16. Отчет показывает «старания» участников проектной группы расчистить для себя дорогу для новых проектов и фи-нансовых вливаний, даже ценой разруше-ния системы образования в Республике.

17. Создается впечатление, когда дело «пахнет деньгами», обязательно находятся «специалисты», заинтересо-ванные в том, чтобы их получить – неза-висимо от того, каков будет в последую-щем результат реализации имеющихся финансовых возможностей для страны.

Мы предполагаем следующие ре-комендации:

В плане совершенствования повыше-ния квалификации педагогов Республики необходимо:

Проектным организациям укреплять Ресурсные Центры при КАО, ОИУУ и под-держивать тесную связь и взаимодей-ствие со специалистами данных структур, создавая условия для устойчивости про-ектов, а не заниматься созданием для себя поля деятельности в следующих проектах.

Из трех предложенных в отчете мо-делей ПК необходимо взять за основу первую.

Помнить, что сфера образования – это не сфера услуг, а это системообразующий институт нации и государства.

Нельзя забывать, что мы учим и воспи-тываем будущего гражданина, патриота, специалиста, а вовсе не даем ему кусочки толерантности, веротерпимости и разроз-ненные знания по отдельным предметам и направлениям в образовании.

Сегодня, как никогда, некомпетентным вмешательством сотрудников проектов, возведенных самих себя в ранг управ-ленцев образованием, очевидна угроза распада всей системы образования, вклю-чая научно–педагогическое обеспечение и повышение квалификации педагогов Республики.

ВОЗРАЖЕНИЕпрофессорско–преподавательского состава Центра ПК и

ПППК КАОк аналитическому отчету

«Рекомендации для преодоления ограничений и улучшения институциональной основы методической поддержки», подготовленный проектом Министерства

образования и науки Кыргызской Республики «Образование для всех»

(исполнители: SIAR research consulting Матохина Т., Иванов А., Киселева Л.)

Точка зрения

6 7-ноябрь, 2012-ж.

деген улуу ойчулдар жазып кетишкен. Андан соў энциклопедиянын жїрїшї ар тараптуу єнїккєн. Адам баласынын тарыхында эў чоў энциклопедия болуп 11095 томдон турган «Юнлэ дадянь» китеби эсептелет. Кытай императору

Юнлэнин жетекчилиги алдында жа-зылган. Бїгїнкї кїндє анын болгону 400 томдугу гана сакталып калган. Ал эми XX кылымдын дїўгїрєткєн энци-клопедиясы болуп «Британник энци-

клопедиясы» эсептелет. Бул билимдин казынасы 32 томдон туруп, жыйырмага жакын жолу басылып чыккан. Дїйнєнїн кєп тилдерине которулган. Мультиме-диялык технологиялардын єнїгїшїнєн улам ХХ кылымдын 90-жылдарынан тарта электрондук энциклопедиялар пайда боло баштады. Мындай китеп-тер макаланы издєєдє кыйынчылык туудурбайт жана жогорку сапаттагы сїрєттєрдї гана эмес, видео жана анимацияларды да камтып келет. 2012-жылдан тарта «Британник энци-клопедиясы» толугу менен мультиме-диялык форматка єттї.

Компьютердик доор кїч алып бара жатканын улай «Эркин энциклопедия» булактары да жарала баштады. Мунун кєрїнїктїї єкїлї болуп, бїгїнкї кїндє дїйнєнї дїўгїрєтїп жаткан «Википе-дия» эсептелет. Интернет аркылуу ка-алаган макалаўды бул энциклопедия аркылуу кєз ирмемдин ичинде таап аласыў. Азыркы алынган маалымат боюнча бардык тилдердеги макала-ларды кошкондо «Википедияда» 17 миллион макала бар. Мындай кадам абдан жакшы дечи, бирок анын бир чоў терс жагы, ар ким кирип (адиспи, адис эмеспи анысына карабай) макала жаза бергенинде. Ошондуктан макаланын ту-

ура экендигине 100%дык кепилдик жок.

Эми кєўїлїўєрдї ушундай энциклопедия китептеринин биздин єлкєдєгї єнїгїшїнє

салып єтєйїн. Кыргыз энциклопедиясы бїгїнкї кїндє кыргыз тилинин келечеги їчїн кїрєшкєн, кыргыз тилин пропо-гандалоодогу туура жол тандап алган жана калктын аў сезиминин ар тарап-туу єнїгїшїнє орчундуу салым кошуучу мекеме. Анын эмгек жолу 1968-жылы Кыргыз ССР ИАнын алдында уюшулуп башталган. Иштеген иши жемиштїї болуп, бир катар ийгиликтїї натый-жаларды жараткандан кийин, єз ал-дынча редакция болуп иш алып бара баштаган. Алсак, алгач Кыргыз Совет Энциклопедиясынын (КСЭ) Башкы редакциясы аталган. Совет дооруна туш келип калгандыктан бул мекеме-ге єзгєчє кєўїл бурулуп, иштер алгы-лыктуу жїргїзїлгєн. Кыргыз элинин тарыхында «Кыргыз Совет энцикло-педиясынын» оригиналдуу 6 томду-гун (ичине 30 миўден ашык терминди камтыган), 4 томдон турган «Советтик энциклопедиялык сєздїктї», «Фрунзе» энциклопедиясын (орус, кыргыз тилде-ринде), Х.Карасаевдин «Орфография-лык сєздїк», «Єздєштїрїлгєн сєздєр» китептерин, «Ош областы», «Кыргыз жергеси», «Ден соолук», «Айыл чарба» энциклопедияларын ж. б. чыгарып, єзгєчє тамгалар менен жазылып кал-ган. Бул мезгил аралыгында 12 редак-ция, 8 бєлїм иштеп, анда жалпы жону-нан 150дєй кызматкер эмгектенишкен. Орточо эсеп менен алганда алардын эмгек акысы 200-250 рублди тїзгєн. Са-лыштыра келгенде бул айлык єлкєдєгї чоў айлыктардын бири болуп, керек болсо райкомдун 1-катчыларынын ма-янасынан да ашып тїшкєн. Албетте, ошого жараша иштер аткарылып тур-ган. Мындай ийгиликтерге жетїїдє ре-дакцияны Ж.Алышбаев, Б.Їмєталиева, А.Табалдиев, Б.Орузбаева ж. б. єўдїї патриот, элинин эртеўин ойлогон адам-дар жетектеп турган.

Мекеме 1992-99-жылдар аралыгын-да Кыргыз Энциклопедиясынын Баш-кы редакциясы, 1999–2010-жылдары КРдин Президентине караштуу Мам-лекеттик тил боюнча улуттук комис-сиянын алдындагы Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору аталган. Ал эми 2010-жылдын 21-декабрынан тарта «Кыргыз энциклопедиясы» Баш-

кы редакциясы болуп єзгєртїлдї. Учур-да редакцияда дагы да болсо тыным жок, бир катар эмгектерди жасоонун їстїндє иштеп жатышат. Башкы ре-дактору, академик Ї.Асанов, биринчи орун басары, директору Д.Андашев, табият жана техникалык илимдер бо-юнча орун басары З.Бейшеев жана коомдук илимдер боюнча орун басары Ч.Жумагулов. Аз болсо дагы, саз эм-гектерди жараткан 5 (так жана таби-гый илимдер, тарых, философия жана саясат таануу илимдер, география, геология жана экономика, тил, ада-бият жана искусство, адабий кєзємєл жана жыйнактоо) редакциясы жана 2 (єндїрїш жана басма, иллюстрация) бєлїмї иштеп жатат. Мындан тышкары мекеменин єздїк эсеп-кысап бєлїмї жана китепканасы бар. Мына ушундай коллективдин кїчї менен тармактык («Кыргыз тили», «Кыргыз тарыхы», «Кыргыз музыкасы», «Кыргыз сїрєт ис-кусствосу», «Укук», «Физика», «Химия» ж. б.), регионалдык («Нарын облусу», «Талас облусу», «Ала-Бука району», «Токтогул» району ж. б.) жана персо-налдык энциклопедиялар даярдалып, учурда коомдун колуна берилип, жылуу пикирлер айтылып келїїдє. Бирок ме-кеменин бїгїнкї кїндєгї алдына койгон негизги максаты «Кыргызстан» улуттук универсал энциклопедиясынын кыргыз тилинде 8, орус тилинде 4 томдугун чыгаруу болуп турат. Учурда кыргыз тилинде 3 томдугу жарык кєрїп, 4-тому басылып чыгуунун алдында турат. Бул энциклопедия кыргыз элинин дїйнє та-ануусун кеўейтип, басып єткєн тарыхы, илим-билими жєнїндє, дїйнєнїн мам-лекеттери, заманбап терминдердин тїшїндїрмєлєрї туурасында кенен маалыматты єз ичине камтыйт. Китеп-тин дагы бир-эки негизги єзгєчєлїгї, биринчиден, анын кєрсєтмєлїїлїк жа-салгасы, б. а. китеп жогорку сапаттагы тїстїї сїрєттєр менен байма-бай тол-турулган. Бир ачып караган кишинин да кєзїнїн жоосун алат. Экинчиден, энциклопедияга кирген макалалар єтє жєнєкєй тил менен, т. а. каалаган адам, каалаган терминин окуп, тїшїнє ала тургандай мазмунда берилди. Мисалы, кандайдыр бир физикалык терминдин маўызын жалгыз физик адиси гана эмес, каалаган гуманитардык илимдин єкїлдєрї да тїшїнє алышат.

Китепке макалалар атайын тїзїлгєн критерийлердин элек-теринен єткєрїлїп туруп кир-

гизилет. Буга ылайык энциклопедиядан саясий, коомдук ишмерлер, согуштун жана эмгектин баатырлары, эл артист-тери, эл жазуучулары, эл сїрєтчїлєрї, эл мугалимдери, дїйнєлїк окумуш-туулар, КР УИАнын академиктери, корреспондент-мїчєлєрї, илимдин докторлору, дїйнєлїк, Европа жана Азиялык олимпиялык оюндардын чем-пиондору орун ала алышат.

«Кыргыз энциклопедиясы» Башкы редакциясы єзїнїн кылган иштеринин акыбетин, коом тарабынан, кєрїнїктїї

Заманбап китеп

Мектепте окуп жїргєн кезимде, китепканадан «Физика. Кыскача энциклопедия» деген китепти колума кармап алып, мына ушундай китептерди кандай гана адамдар жазат деп таўданчумун. Себеби, ал башка китептерден єзгєчєлєнїп, кєп нерсени єзїнє камтый турган. Каалаган сурооўо кыскача жана так жооп таба аласыў. Мындай китептин авторлорунун бири болуу кандай сыймык деп ойлоп коёр элем. Балалык кыялымдын ишке ашканыбы же тагдырдын мага берген белегиби, айтор, бїгїнкї кїндє «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясында редактор болуп эмгектенем. Айрым адамдар менен бирге отуруп сїйлєшїп калганымда, кай жерде иштейсиў деп калышат. Мен «Энциклопедияда» десем, таў калышып «ушундай да мекеме барбы, ал жакта эмне кыласыўар» деп сурашат. Мен эў эле жєнєкєй «китеп жазабыз» деп жооп берип жїрдїм. Бїгїн мына ушул суроого толук жооп берсем деп турам.

Эскирбеген ЭНЦИКЛОПЕДИЯ!

Айта тургандарым супсак болуп калбашы їчїн, алгач «Энци-клопедиянын» тарыхына на-

зар салып кетели. «Энциклопедия» деген сєз байыркы грек тилинен кыргыз тилине которгонубузда «бїт тармакты окуп їйрєнїї» дегенди тїшїндїрєт. Алгач энциклопедия китеби сєздїк тїрїндє пайда болуп, єз ичине ар кан-дай терминдердин аныктамасы кам-тылган. Энциклопедиянын жаралуу та-рыхы биздин заманга чейин эле пайда болуптур. Алгачкы энциклопедияларды Спевсипп (б. з. ч. 350, сакталбай кал-ган), Лю Пу Вэй («Эр Я», б. з. ч. 239)

инсандар тарабынан айтылган пикир-лерден жана тїрдїї сыйлыктардан кєрїп олтурат. Дегеним, жакында эле мекеменин директору Д.Андашев Ашхабад шаарында єткєн «Китеп – биригїїгє жана прогресске карай жол» аттуу VII эл аралык китеп кєргєзмє-жарманкесине «Кыргызстан» энци-клопедиясы менен катышып келди. Кєптєгєн мамлекеттердин арасынан биздин китебибиз «Китептин мыкты полиграфиялык жасалгасы» номина-циясы боюнча 3-даражадагы диплом менен сыйланып кайтты. Бул жеке биздин редакциянын гана эмес, илим, билим, басма жааты боюнча бїтїндєй кыргыз элинин сыймыгы деп баалар элем. Мындай дипломду алуу менен редакция дагы бир жолу єзїнїн иш ара-кеттеринин, уюштуруучулугунун мыкты экендигин жана дасыккан адистер ме-нен курчалгандыгын айгинелеп єттї.

Так жана табигый илимдер редакциясынын редактору

ЭМИЛБЕК уулу Айбек

77-ноябрь, 2012-ж.

И.Арабаевдин 1924-жылы Ташкент шаарынан чыккан «Кыргыз алиппеси», албетте, єзїнєн кийинки «Алиппелерден» улуттук єзгєчєлїктєрїбїздї, кереметтїї Ала-Тообузду, анын койнунда жашаган элибиздин турмушун, жан-жаныбарларын, канаттуу-ларын, тєрт тїлїгїн, табиятын, ай-жыл са-ноо тїшїнїгїн, кыргыз жеринен сырткаркы географиялык кеўдиктерди, ж.б. таанытуучу кеўири мазмуну, материалдарынын бай тематикасы менен айрыкча айырмаланат.

Ал эми 1927-жылы И.Арабаевдин Х. Карасаев менен бирдикте чыгарган «Жаўылык» аттуу «Алиппе» тибиндеги ки-теби алгачкы «Алиппеден» тїзїлїшї жана мазмуну боюнча анчалык айырмаланбайт. Болгон айырмасы – бул китептин биринчи ирет латын ариби менен гана чыккан-дыгы жана авторлош болуп Х.Карасаевдин кошулгандыгы.

«Жаўылык» Алиппеси эки жыл окулган да, 1929-жылы С.Курманов, С.Наматов жана И.Арабаевдердин авторлугу менен «Биз-дин мектеп» аттуу жаўы «Алиппе» китеби жарык кєргєн. Бул китеп И.Арабаевдин «улутчул, динчил» деп куугунтуктала башта-ган жылдары чыккан. Ошондуктан мында И.Арабаевдин аты жєн гана кошулуп жа-зылганы болбосо, ал карманган принцип тїп-тамырынан тарта єзгєргєн да, орус мектептеринин «Букварь» тибиндеги ки-тептеринин жалпы мазмундук жана тїзїлїш принциби, педагогикалык-методикалык ык-малары жетекчиликке алынып жаўы жа-зылган, т.а. сєздєргє муундук-тыбыштык анализ берїї ыкмасы колдонулган дагы, окуу материалдары учур талабына, єлкєнїн саясий-социалдык шартына, ошол кездеги таптык кїрєшїїгє, сабатсыздыкты жоюуга байланыштуу тексттер кирген. Мектеп бал-дарын социалисттик коомдун талаптарына ылайык тарбиялоо, турмуш-тиричиликтин жаўыча шарттары жана балдарды коомдук эмгекке, кїнїмдїк турмуш-тиричиликтик баалуулуктарына їйрєтїї багыты эске алынган. Муну китептеги тємєндєгї окуу материалдарынын тематикасы айгинелеп турат.

Аталган «Биздин мектеп» аттуу «алип-пе» китеби эки жыл колдонулуп, 1931-жылы С.Наматовдун авторлугунда «Кичинекей колхозчу» аттуу аталыш менен жаўы «алиппе» китеби басылып чыккан.

Бул китептин материалдарынын маз-мунунан мурункуга караганда тємєнкїдєй багыттарда кескин айырмачылыктар жана жаўылануулар бар экендигин байкоо кый-ынга турбайт.

Китепте ошол учурдагы кыргыз тур-мушунда болуп жаткан саясий-коомдук єзгєрїїлєр, ушуга жараша мектеп бал-дарына саясий тарбия берїїнїн кириши. Бул сєзїбїзгє: мектептеги кызыл бурч, Ле-

ниндин жолун улантуучу - Сталин, Лениндин осуятын окуп-їйрєнїї, пионердик галстук, барабан кагуу, сурнай тартуу, орок-балка символикасы... ж.б. туурасында маалымат берїїчї тексттер далил боло алат.

Ушул китептен улам, «Алиппе» китеби саясий тарбиянын, т.а. саясий педагогика-нын куралына айланганын, ушул «Алип-педен» тартып кийинки бардык китептерге чейин тарбиянын бул тїрї мектеп тарбия-сындагы негизги багыт катары карманганын байкоого болот.

Кийинки, 1934-жылы чыгып, 1939-жылга чейин колдонулуп келген Б. Жунушали-евдин (т.а. академик Б.М. Юнусалиевдин) «Алиппе» китеби СССРде социализмдин курулушу жїзєгє ийгиликтїї ашып турган мезгилдеги кыргыз турмушундагы бир катар єзгєрїїлєрдї, жаўыланууларды ча-гылдыргандыгы менен єзгєчєлєнєт.

Буга – самындын пайдасы, самындап жуунуунун зарылдыгы, чымындын зыян-дуулугу, окуу куралдарды сумкага таза сак-тоо… ж.б. сыяктуу тематикадагы материал-

дар кїбє. Элдин социалдык турмушундагы мындай маданий-руханий кєтєрїїлєрдїн, шаарлардын, айылдардын инфраструкту-раларынын єсїшїнїн чагылдырылуусу, жаўы турмушту даўазалоонун кїчтїїлїгї айрыкча кєўїлгє урунат. Аны менен бирге, айрым айыл жергесинде, шаар тибиндеги аймактарда тїптїз тїшкєн кєчєлєр, айыл менен шаарларды бак тигип кєрктєндїрїї, колхоздордун жапырт курулушу, айылга сїт машиналардын келиши, ошолордун эсеби-нен эл турмушунун оўолуп келаткандыгын пропагандалоо, пахта терїї сыяктуу те-мадагы материалдар, албетте, учурдун негизги жана да маанилїї темалары катары киргендиги шексиз.

Мындан сырткары, балдардын окуу-жазуу ишмердигин чагылдырган жазуу, баарыдан да бат жазуу сыяктуу педа-гогикалык категориялардын кириши ошол кездеги мектептерде балдардын окуу жана жазуу ишмердїїлїгїнє кєўїл жакшы эле бурула баштаганын билгизип турат. Буга басым коюп айтып отургандыгыбыз – ба-ланын жазууга їйрєнїїсї гана эмес, ошол кезде эле бат жазуу ишмердїїлїгїн кєтєрїї идеясы - эне тилин окутуу методикасында бїгїнкї кїндє да анча маани берилбей келатканы кєўїлдє турат.

Ошондой эле, мектеп окуучуларынын саясий-патриоттук тарбиялуулугун кєтєрєр – «Ленин деп жазабыз, Сталин деп жаза-быз» тибиндеги темалар да єз кезегинде єзгєчє актуалдуу болгондугу талашсыз. Анан да, Б. Жунушалиевдин ушул китебинен кий-ин бардык «Алиппе» тибиндеги китептерде «Алиппе» аталышы туруктуу сакталганын айта кеткенибиз да ашыкча болбойт.

Ал эми 1939-жылы чыккан С.Каримов менен Т.Актановдун «Алиппе» китеби, чындыгында, мазмундук жана тематикалык

жактан кыйла єркїндєтїлгєн. Бул китепте балдардын билим алуусун єркїндєтїїнї стимулдоо максатындагы отличник жана ударник окуучу, жалкоолуктун зыяны, тех-никанын кыргыздардын турмушунда жана эмгегинде активдїї аралаша баштаганын чагылдырганы, жерди трактор менен ай-доонун активдешїїсї, шаарга паравоздун келиши, завод, фабрикалардын курулушу, дирижабль, аэроплан деген тїшїнїктєрдїн лексиконубузга кириши, кєп кабаттуу бийик жаўы їйлєрдїн, мектептердин курулушу, балдардын мал чарбачылыгы туура-сындагы тїшїнїктєрїн жана ага жар-дам берїїсїн арттыруу максатындагы кулун багуу, уй, кой багуунун, тєєлєрдї єстїрїїнїн пайдасы туурасында матери-алдар негизги орунду ээлеген.

Эскерте кетчї нерсе: ушул «Алип-пе» менен окуу китептерибиздин латын графикасында чыгышы токтогон. Анткени кийинки жылдан тартып, т.а. 1940-жыл-дын 1-сентябрынан баштап кириллица-дагы кыргыз алфавитине єтїї башталган да, Н.Абрамовдун авторлугундагы «Жаўы алиппе» китеби жарык кєрїп, мектептерге окууга киргизилген.

Мына ошол Н.Абрамовдун «Жаўы алиппеси» жєнїндє да эки ооз сєз айта-лы. Бул кезде єлкєбїздє социализмдин курулушун тереўдетїї, элди ага активдїї катышуучу катары массалык тїрдє тартуу, аялдардын эркин эмгегине басым жа-соо, єндїрїштїн бардык тармактарында «стахановчулук кыймылдын» кїчтїї та-асири, єлкєдєгї єндїрїштїк жаўы тармак катары суу чарбасын єнїктїрїї, мектеп-ке балдарды калтырбай тартуу, єлкєнї аскердик жактан коргоону єркїндєтїї маселелери кїчтїї болгон. Мына ушундай тїшїнїктєрдїн баары бул жаўы «Алип-педе» дээрлик бїтїндєй камтылган десек жаўылышпайбыз.

Ушул идеялар бир аз єркїндєтїлїп, китептин автордук курамына Т.Актановдун кирїїсї менен аталган «Алиппе» 1941-жылы чыгып, 1954-жылга чейин, дээрлик 14 окуу жылы окулган. Ал 1954-жылы И. Жаўыбаев менен Н.Кангелдиевдин «Алиппеси» менен алмашкан. Аталган китеп 1959-жылга чейин колдонулган. Мында да доордун талаптары, учурдун ураанда-

ры камтылган: «Москва – биздин Родина-быздын борбору», «Биздин Родинабыз – СССР» деген темалардагы, Ленин, Сталин, Комсомолдун съезди, саясий майрамдар тууралуу маалыматтар менен катар, «пио-нерлер чарбага жардам беришет» деген мазмундагы саясий тарбия берїї идеяла-ры, ошондой эле жаўы їлгїдєгї автомобил-дердин Кыргызстанга келиши, дан – єлкєгє,

станоктордо кыргыздардын иштеши туура-сындагы жаўы мазмундагы окуу тексттери, тоодогу жаўы мектеп, таза класс дегендей, айыл жерлериндеги маданий єнїгїїлєр жєнїндєгї материалдар негизги орунду ээлеген. Булардын мазмунунан буга чей-инки «Алиппелердеги» окуу тексттерине караганда чоў жаўылык: СССР деген зор мамлекет экендиги, анын курамындагы Кыргызстандын коомдук, социалдык, ма-даний єнїгїшї жана саясий абалынын деўгээли тууралуу баамдап билсек болот. Бирок андан кыргыз тили - кыргыз баласы-нын эне тили экендиги, кыргыз баласынын єз улутунун маданиятын билїїсї, Ата Мекенин таанып-билїїсї туурасындагы бир сап дагы материалдын жоктугу, кыргыздын элдик май-рамдарын, улуттук кийимдерин жана боз їй, ак калпак, энелердин элечеги, ыйык Ала-Тоосу, Улуу Манасы сыяктуу тїшїнїктєрдєн кабар берер материалдардын тїк да жоктугу, элдик жомоктор, эпостордон їзїндїлєр берилбегендиги, улуттук таалим-тарбия идеялары дээрлик чагылдырылбагандыгы таў калтырбай койбойт. Демек, баарынын методологиялык негизи катары Москванын «Буквары» турганын, баары ошонун гана їлгїсїндє жазылып, улуу империянын идеяларын улуттук элдерге, анын ичин-де кыргыздарга жеткирїїнїн эў алгачкы їлгїсї дал ушул «Алиппе» китептери болуп бергенин билдирип турат.

1959-жылы С.Турусбековдун жаўы «Алиппе» китеби жарык кєргєн. Бул китеп мурдагы китептерден єзїнїн методикалык курулушу, ички методикалык аппараты менен айырмаланган, т.а. тыбыштык тал-доо-жыйноо методунун негизинде тїзїлгєн. Чындыгын айтканда, ал Кыргызстандагы билим берїї ишинин єнїгїї деўгээлин ча-гылдырган. Китеп эки жылдан соў, методист Б.Рысбекова менен биргеликте 1961-жылы кайрадан толукталып жарык кєргєн.

1961-жылдан 1970-жылдарга чей-ин чыгып келген С.Турусбеков менен Б.Рысбековалардын бул «Алиппеси» учу-рундагы зор єзгєрїїлєрдї, тактап айт-канда, СССРдеги илимий-техникалык жаўылыктарды, зор империянын ураанда-рын, партиянын съезддерин, Улуу Лениндин осуяттары туурасындагы маалыматтар-ды камтыйт. Алар, албетте, космоско Ю.Гагариндин биринчи учушу, СССР – тын-чтыктын тиреги экендиги, цирк, ракета, са-молёт, Ысык-Кєлдєгї биринчи пароход, айылдагы биринчи клубдар, балдардын мектептеги єзїн-єзї тарбиялоосу, коомдук уюмдар, канаттуулар чарбасы ж. б. тема-тикадагы материалдар менен тастыкталат.

Мына ушул тематика 1971-жылдан 1996-жылга чейин окулуп келген Б.Рысбекова менен К.Сартбаевдин «Алиппе» китебинде да негизги єзєк катары алынган, т.а «Алип-пенин» негизги тематикасы бекемделип, анын негизги їлгїсї катары калыптанып, дээрлик 22 жыл бою окулуп келди.

1992-жылдагы Кыргыз Республикасы-нын єз эгемендїїлїгїн алышы менен – окуу китептерди, анын ичинде «Алиппе» окуу китептерин тїзїїдєгї жаўы идеялардын кириши, б.а. окуу китептерин жергиликтїї материалдар менен байытуу демилгелери кєрїлє баштады. Мунун мисалы катары 1996-жылы жарык кєргєн З. Маразыко-ва жана А. Абдыразаковалардын тїзгєн «Алиппе» китебиндеги алгачкы аракет-терди айтсак болот. Ал китепте, негизинен, мазмунунда жана окуу материалдарынын тематикасында И.Арабаев илгери баштап кеткен жергиликтїї кыргыз материалдары, анын ичинен Ала-Тоодогу жан-жаныбарлар, анда єскєн єсїмдїктєр ж.б. берилїї менен, кийинки окуу китептерде улутубузду таанып билїї - дал ушул окуу китептерден башта-ла тургандыгы менен баалуу жагдайлары бар экендигин, ушундан тартып кийинки «Алиппеде» мурдагы улуттук башаттарга кайра кайтуу эволюциясы башталганды-гын танууга болбойт. Ал 1998-жылы чыгып бїгїнкї кїнгє чейин колдонулуп келаткан «Алиппе» окуу-усулдук комплекси менен дагы да улантылууда.

С.РЫСБАЕВ, КББА, педагогика илимдеринин доктору,

профессор, И.Арабаев атындагы сыйлыктын лауреаты

КЫРГЫЗ «АЛИППЕ» КИТЕПТЕРИНИН ТАРЫХЫЙ ЖОЛУ

“Алиппелердин” тизмеси:

1. И.Арабаев «Кыргыз Алиппеси», Ташкент, 1924-жыл. 2. И.Арабаев, Х. Карасаев «Жаўылык», Фрунзе, 1927-жыл.3. С.Наматов «Биздин мектеп», Фрунзе. 1931-жыл. 4. Б. Жунушалиев “Алиппе", Фрунзе, 1934-жыл. 5. С.Каримов, Т. Актанов «Алиппе», Фрунзе, 1939. 6. Н.Абрамов «Жаўы алиппе», Фрунзе, 1940. 7. Т.Актанов, Н.Абрамов "Алиппе”, Фрунзе, 1941. 8. И. Жаўыбаев, Н.Кангелдиев «Алиппе», Фрунзе, 1954-жыл. 9. С.Турусбеков “Алиппе”, Фрунзе, 1959.10.С.Турусбеков, Б. Рысбекова «Алиппе», Фрунзе, 1961-жыл. 11. Б.Рысбекова, К.Сартбаев “Алиппе”, Фрунзе, 1970-жыл. 12. З. Маразыкова, А. Абдыразакова "Алиппе", Бишкек, 1996-жыл. 13. С.Рысбаев “Алиппе”, Бишкек, 1998-жылдан бери.

Мектептин милдети баланын сабатын ачып билим берїї менен гана чектел-бейт, бала жашаган чєйрєнї таанып-билїїсїн, андан ары дїйнє таанымын кеўейтип, тарбия-таалим берїї сыяктуу кеўири максаттуу, келечектїї иш-аракеттерди єзїнє камтып турары, ал милдеттер окуу китептери аркылуу жїзєгє ашары белгилїї. Андай окуу китептердин тєл башында, албетте, «Алиппе» китеби турмакчы. Мисал катары, сєзїбїз кургак болбосун їчїн, 1924-жылы жарык кєргєн И.Арабаевдин алгачкы «Кыргыз Алиппесинен» тартып чыгып келген бїткїл кыргыз «Алиппе» окуу китептери ошол вазийпаны аркалап келатканы менен сєзїмдї баштоону туура таптым. Бул ирет ушул «Алиппе» китептеринин мазмунуна, тематикасына, тарбия-таалим берїї философиясына, анын єнїгїї, калыптануу эволюциясына, тактап айтканда, басып єткєн тарыхый жолуна бир аз сереп салгым келди.

Бир китептин тарыхы

8 7-ноябрь, 2012-ж.

-- Алтайга єткєн жылы иш-сапары менен барып келип-сиздер, бул жєнїндє кеўири маалымат гезиттерге деле кєп жарыяланган жок?

-- 2011-жылдын июнь ай-ынын орто чендеринде Алтай Республикасынын Єкмєтїнїн чакыруусу менен делегацияны Талас областтык мамлекеттик администрациянын башчысынын орун басары Ы.Ботиков жетектеп барды. Делегациянын курамын-да “Алтай-Манас-Талас” коомдук бирикмесинин тєрагасы, жазуучу Кушубек Качибеков, Талас ша-арынын ошол кездеги мэринин милдетин аткаруучу С.Шейшенов, “Айбекс” туристтик фирмасынын директору акын жана котормочу М.Асаналиев, соода менен алек-тенген ишкер А.Исанов, эконо-мист-юрист Т.Кушубеков жана КР Маданият жана маалымат министрлигинин жана Жазуучулар Союзунун атынан акын-жазуучу-лардын коштоосу алдында Кыр-гыз Республикасынын Баатыры, Кыргыз Эл акыны Сїйїнбай Эра-лиевдин ак батасын алып жолго чыктык...

-- Алтайдын Єкмєтї сиздер-ди кандай тосуп алды?

-- Алтай крайы менен Алтай Республикасы чектешкен жерде їч машинаны катар коюп, коштоп жїрє турган ГАИси менен Алтай Республикасынын Єкмєт баш-чысынын тышкы иштер боюнча жардамчысы Д.Шепель, Жазуу-

чулар Союзунун тєрагасы акын Бронтай Бедюров, Тоолуу Алтай шаарынын мэринин орун басары, маданият министри, экономика жана инвестиция министри ж.б. тосуп турушуптур. Машиналарга бєлїнїп отуруп, жайлоого курул-ган шаарга кирдик.

Негедир єзїм туулуп-єскєн Токтогул районундагы Жетиген айлына келгендей сезимге туш болдум. Кыязы, ата-бабалары-быздын арбактары тосуп алып, Манас бабабыз колдоп турду ок-шойт. Кече кїнї эле бул жерден кеткендей, бїгїн кайра келгендей сезимге туш келип, Алтайда кыр-гыздын деми бар жер экендигине аргасыздан ынанасыў.

Кыргыздар мейманды кандай тоссо алар дагы дал ошондой тар-тип менен дасторкон жайнатып тосуп алышты. Чучук, казы, карта ж.б. бардык тамактар жайнайт, жегенге киши жок. Мейманкана-га бир кїнгє бир кишиге 2 миў рублдан тєлєнєрїн билдик. Мей-манкана, тамак-аш, транспорт, ж.б. бардык ыгым-чыгымдар биз барганга чейин эсептелип, Пле-нумга коюлуп, республиканын бюджетине киргизилип, камсыз

болгон экен. Кыскасы, биз каякка барбайлы, эмне ичпейли бардыгы алтайлыктар тарабынан тєлєнїп турду.

-- Алтайда болгон иш-чараларга токтоло кетсеўиз?

-- Биз барганда кїн жаркырап тийип, їч кїндїк майрам бїткєнгє чейин аябай ысыды. Алтайлыктар “силер ысыкты ала келдиўер, кїн дагы ачылып турат. Кедр байрамы жакшы єтїп атат” деп айтышты. Кєрсє биз майрамга туш келип-тирбиз. Ошол жерде ырчы, да-станчы Николай Улагашевдин 150 жылдык юбилейи да єткєрїлїп атыптыр. Баардык жерде кооз, улуттук кийим кийинген алтай-лыктар, ж.б. элдер жайнайт. Бир жерде кїрєш болуп атса, дагы бир жерде ооз комуз кагылып, дагы бир жерде кємєкєй менен да-стан айтылып, ж.б. фольклордук этнографиялык тармак боюнча фестиваль єткєрїлїп, мелдеш кызыган учур экен.

Мамлекеттик деўгээлдеги чоў салтанат болуп, Алтай Ре-спубликасынын 8 районунан єнєрпоздор келип, Кыргызстан-дан биз, Якутиядан, Хакасиядан, Сибирдин башка аймактарынан келип катышты. Салтанатта Ал-тай Республикасынын Єкмєт Башчысы А.Бердников, Алтай Республикасынын Эл Курултай-

ынын тєрагасы (Жогорку Кеўеш) Ю.А.Антаратонов ж.б. бийлик ба-шындагылар сєз сїйлєдї. Кыр-гызстандын атынан “Алтай-Ма-нас-Талас” коомдук бирикмесинин тєрагасы, жазуучу Кушубек Качи-беков чыгып, кедр майрамы менен кыргыз элинин атынан куттуктап, эстелик белектерин тапшырганда алтайлыгы, орусу дебей жапырт, дїркїрєтє кол чабышканда биз бир аз сыймыктана тїштїк. Эл кєп болгондуктан “сєзїнєн жаўылып калабы” деп чочуп турдук эле, камчы салдырган жок. Тамаша, азил аралаштырып сїйлєп, кыр-гыздын тыў эл экендигин кєрсєттї.

-- Расмий жолугушуулар кан-дай єттї?

-- Эл курултайынын тєрагасы Ю.Антаратонов, ж.б. министрлер менен жолугушууларда Талас облусунун губернаторунун орун басары, делегациянын башчы-сы Р.Ботиков баштаган биздин делегациянын мїчєлєрї пикир алышып, сїйлєшїп, келечекти пландап, Кыргыз Республикасы менен Алтай Республикасынын ортосундагы маданий, илим-би-лим, медицина, туризм, соода-экономикалык, єндїрїштїк, айыл

чарбалык маселелер боюнча атайын келишимдердин долбо-орлору тїзїлїп, Москванын ка-роосуна жиберилди.

Мындан сырткары, Алтайда Манастын эстелигин орнотуу, та-рыхый-этнографиялык музейди, Кыргыз-Алтай достук їйїн ачуу, мигранттар менен иштєє масе-леси жєнїндє сєз болду. Ал эми студенттерди окутуу маселеси бо-юнча Алтай мамлекеттик универ-ситетинин ректору В. Бабин жана окутуучулардын жамааты менен жолугуштук. Ректор бизди окуу жайды кыдыртып, жатаканасына чейин алып барып кєргєздї. Жо-лугушуунун натыйжасында уни-верситетте Кыргызстандан жыл сайын студенттерди кабыл алып, Россиянын бюджетинин эсебинен стипендия тєлєп, жатакана менен камсыз кылып, окутуу маселеси оў жагына чечилди.

Былтыр 500 окуучудан экза-мен алынып, анын 70и окууга єтїп, 55 студент биринчи курсту ийгиликтїї аяктап каникулга кел-ди. Єткєн жылы студенттерди 26-августта батыш автобекети-нен Алтайга салтанаттуу тїрдє узаттык. Жакшы окугандар ай сайын 2.5, 3 миў рублга чейин Россиянын бюджетинен стипен-дия алып, жатакана менен камсыз болуу укугуна ээ болушту.

-- Алтайлык туугандардын абалын айта кетсеўиз. Алар бизди билет бекен? Эли-жери кандай экен?..

-- Алтайдагы 4 райондун эли менен жолугуштук. Райондордун аралыктары аябай алыс экен. Кээде бир кїндє 750-800 чакы-рымга чейин жол баскан кїндєр болду. Алтайдагы 8 райондо 250 миў калк жашаса, анын 60 миўи алтайлыктар экен. Программа

аябай тыгыз болгондуктан бош учурубуз калбай калды. Чойский, Чемальский, Шебалинский, Май-минский, Усть-Канский райондо-руна бардык. Алтын кєлгє барып кемеге тїшїп, тоодогу шаркырат-мага - муздак сууга чайындык. Алардын айтымында, келген киши шаркыратманын муздак суусуна тїшсє жаман нерселер-ден арылып, жолу ачылат экен. Ыйык мазарларга барып чїпїрєк байлап таазим кылдык. Чике-Та-ман деген ашуусу бар экен деўиз деўгээлинен 1460 метр бийик жайгашыптыр. Суук, жамгыр жаап турду. Бронтай Бедюров: “Турист-тер эў кєп келген жер. Тээ, тигил єрєєн аркылуу тоо ашып, Манас Ала-Тоого кеткен. Ушул бийик ашууга Манастын эстелигин коюш керек. Манаска аябай ылайыктуу” деп жакшы тилегин айтып калды.

Чїй деп аталган єтє чоў ав-тожолдо кєп жїрдїк. Тыягы Ал-тай, быягы Барнаулга жеткен узун автотрасса экен. Кыргызча жер аттары кєп. Алтайлыктар бизди кєргєндє умтулуп, кєпкє сїйлєшкїлєрї келип атты. Бирок жайма-жай отуруп маектешкенге убакыт болгон жок. Бронтай Бедю-ров жолуккан кызмат адамдарын тааныштырып, “мунун уруусу мун-дуз, мунуку дєєлєс, мунуку саруу, бул кыпчак, бул болсо тєрдєш, ал эми бул найман, бул сага тууган” деп ар кимибиздин уруубузду су-рап, туугандаштырып атты.

Эў негизгиси биз келечекке жол чаап, Кыргызстан менен Алтайды байланыштыра турган кєпїрє салып келдик. Алтайга бизге чейин Кыргызстандан ыр-чылар, спортсмендер мелдеш, фестивалдарга барып жїрїшкєн экен. Алтай Єкмєтїндєгїлєр: “Мамлекеттик деўгээлде Келишим

ча окууга кабыл алуу їчїн алты кїн экзамен алышып (берилген орун 45 болчу), тїнї уктабай тест-ти текшерип жыйынтык чыгары-шып, сынактан єткєн 35 окуучу студент болуп катталууга укук алышты.

Экзамен Россия Федераци-ясындагы жогорку окуу жайлар їчїн тїзїлгєн тесттин негизинде єтє катуу тартип менен жїргїздї.

“Алтай-Манас-Талас” эл аралык коомдук бирикмесинин тєрагасы Кушубек Качибеков-дун аракетинин натыйжасында, Кыргызстандан баргандар Ал-тай мамлекеттик университети-не акча тєлємєк тургай жакшы окуса стипендия алып окушат. Материалдык жардам да алы-шат, жатакана берилет. Ал эми Азербайжан, Тажикстан респу-бликалары окуучулары їчїн мил-лиондогон акча тєлєшєт. Мындай натыйжага жетишїї бирикме їчїн оўой-олтоў болгон жок.

Быйыл окуучуларды кабыл алуудан кийин эл аралык “Алтай-Манас-Талас” коомдук бирикмеси-нин демилгеси менен Тоолуу-Ал-тай мамлекеттик университетинин эл аралык байланыштар боюнча бєлїмїнїн башчысы Наталья Юркова Кыргыз улуттук универ-ситетинин ректору, профессор Искендер Исамидинов жана ушул маселеге тиешелїї окуу жайдын бєлїм башчылары менен жолугу-шуп, Тоолуу-Алтай мамлекеттик университети менен Кыргыз улут-тук университетинин ортосунда илимий иштерди жїргїзїї боюн-ча єз ара алака, мамиле жасоо жєнїндєгї эки тараптуу келишим-ге кол коюшту.

АўгемелешкенМайрамбек ТОКТОРОВ

Алтайлыктар Ала-Тоого кол сунатТООЛУУ-АЛТАЙ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНЕ

БЫЙЫЛ 35 УЛАН-КЫЗ ОКУУГА ЄТТЇ

“Кутбилимдин” окурмандарына Кыргыз Республикасынын Маданият жана туризм министрлигинин Россия Федерациясындагы Сибирь

федералдык округуна караштуу Алтай крайы жана Алтай Республикасы боюнча коомдук башталыштагы атайын єкїлї, жазуучу Абдымамбет

Сариевдин маегин гезит окурмандарына сунуш кылабыз.

Алтай Республикасы жєнїндє: 1922-жылы 1-июнда РФ Алтай крайынын курамында болуу менен Ойрот автономиялуу областы (борбору Улала ш.) тїзїлгєн. 1932-жылы 2-мартта єзїнчє Ойрот автономиялуу областы (борбору Ойрот Тура), 1948-жылы 7-январда Тоолуу-Алтай автономиялуу областы, 1990-жылы 25-октябрда СССРдин курамындагы эгемендїї АССР болуп жарыялаганга жетишкен. 1991-жылы 3-июлда Россиянын курамындагы суверендїї республика болуп, да-ражасы жогорулатылган, 1992-жылдын май айынан Тоолуу-Алтай Республикасы (Горно Алтайский ССР), 1993-жылдын 12-декабрынан “Россия Федерациясына караштуу Сибирь федералдык округунун курамындагы Алтай Республикасы” деп жарыяланган.

Кызматташтык

тїзїї їчїн келген биринчи расмий делегация силер болдуўар. Буга чейин ар кандай жолдор менен келип кетишкендер кєп болгон”, - деп айтышты.

-- Кыргызстандыктар Ал-тайга окууга єтїптїр, ошол жактан билим алып жатышат деген кабар тарады эле. Кєрсє сиздердин аракеттен болгон турбайбы?

-- Ооба, їстїбїздєгї жылдын 28-июнунан 4-июлуна чейинки аралыкта Тоолуу-Алтай мам-лекеттик университети менен “Алтай-Манас-Талас” эл аралык коомдук бирикмесинин (тєрагасы жазуучу К.Качибеков) ортосунда-гы єз ара макулдашууга ылайык экинчи жолу Россия Федерация-сындагы Алтай Республикасын-дагы Тоолуу-Алтай мамлекеттик университетине 2012-2013-окуу жылы їчїн бюджеттик негизде кыргызстандык абитуриенттер-ден педагогика илимдеринин кан-дидаттары И.Чугунова, Н.Юркова студенттерден 6 факультет боюн-

Абдымамбет САРИЕВ

Ала-Тоодон Алтайга барып окуп жаткан студенттер

97-ноябрь, 2012-ж.

- Гїлмира айым, аталган фестивалдын максаты эмнеде экен? Кыргызстандыктарды кандай тосуп алышты? Кан-дай чыгарма менен барып, тїркмєндєрдї таў калтырып келдиўиздер?

- Фестивалдын негизги эле максаты – келечек муундардын достугун бекемдєє, мамлекеттер аралык кызматташууну чыўдоо. Биз Тїркмєн Республикасынын Президенти Гурбангулы Бер-дымухамедовдун чакыруусу менен “Тїркмєн элинин алтын кылымы” аттуу балдар фе-стивалына барып келдик. Иш-чарага 25 єлкєдєн 280 чет элдик балдар келишти. Ошондой эле Тїркмєнстандын балдар чыгар-мачылык топтору, жалпысынан алганда 500 бала фестивалга катышты. Биринчи кїнї Ашха-бад шаарынын аэропортунан тосуп алышып, биздин Ворон-цовка, Чоў-Арыктай жеринде балдар лагери бар экен, аны биздин “Пинара” мейманкана-сы менен салыштырсам туу-ра болот. Ошол жерде бардык мамлекеттен келген балдарды чогултушту. Эми мен кєп фести-валдарга, сынактарга катышып жїрєм, бул жолку иш-чара гео-графиялык жагынан, масштаб-дуулугу жагынан алганда єтє зор фестиваль болду. Себеби дегенде акыркы убакта фести-валдарга КМШ менен Европа мамлекеттери эле келет. Бул фестивалга Африка мамлекет-теринен келишти, т.а. Сенегал, Судан, Малтива, Непал, Тїштїк Африка ж.б.у.с. биз кєрбєгєн мамлекеттин балдары келди. Алардын маданияты менен дагы биз єтє тааныш эмеспиз да, єзгєчє балдар чыгармачылыгы боюнча. Ушул жагынан алганда єтє ажайып фестиваль болду десем жаўылышпаймын. Бар-дык конокторду тосуп алгандан кийин, уюштуруучулар атайын рейс менен Тїркмєнбаши ша-арына алып кетти. Поезд менен 12 саат жїрдїк. Аталган шаар Каспий деўизинин жээгинде жайгашыптыр. Бул илгерки Советтер Союзу учурундагы Красноводск шаары экен. Бирок бизди шаардын сыртындагы “Аваза – достуктун єлкєсї” де-ген лагерине жайгаштырышты. Фестиваль так ушул жерде єттї. Тїркмєнстандын легендарлуу Кара-Кум чєлїн басып єттїк. Эми фонтандын кєбїн айтпа-гыла, чєлдє жєн эле серпилип аткан сууларды кєрдїк. Жаўы жылдагы балатыдай кїйїп ту-рат экен. Мен 2010-жылы Аш-хабадда болгомун. Эки жылдын ичинде эле шаар укмуштуудай єзгєрїп кетиптир. Єлкє жетек-чилери курулушка абдан кєўїл буруп жатышкан маалы экен. Билим берїї министрлигинин имаратын кєрдїм. Эми кере-мет, кызматкерлеринин олтур-ган жерлерин кєрсєўїз укмуш. Акыркы муундагы технологиялар менен жабдылыптыр, эмеректе-ри жаўы, жєн эле киргенде кєзїў ачылат. Ар бир министрлик аты-на жараша курулуптур. Мисалы, Билим берїї министрлигинин архитектурасы ачылып турган китеп формасында болсо, Са-ламаттыкты сактоо министрлиги оролуп турган жыландын фор-масында, Курулуш министрлиги крандын формасында ж.б.у.с. Ар бир министрликтин артында алардын кызматкерлери їчїн салынган їйлєр, жанында эле бала бакчасы, мектеби бар экен. Бїт комплекстїї салыныптыр. Министрликтин кызматкерле-ринин айлыгы 400 доллардан кем эмес. Жолго убактылары кетпейт, балдары жанында тар-бияланып, билим алышат экен. Бардык шарттары бар.

- Фестиваль тууралуу ке-бибизди уласак.

- Фестивалдын ачылышын-

да жана жабылышында бар-дыгыбызды тїркмєн бийин бийлетип, ырын ырдатышты. Негизи тїркмєндєр улуттук бийин єнїктїрїї боюнча атайын “Тїркмєн бийин жандандыруу” деген мамлекеттик программа иштеп чыгышкан. “Куш тепти” де-ген бийин кичинекей баласынан баштап 85ке чыккан кемпирле-рине чейин бийлешет. Менин балдарым ортого чыгып алып, ушул бийди бийлешкенде алар таў калышты, “эмне їчїн бат їйрєнїп алышты” сыягында. Фестивалдын талабы боюнча - элдик колоритти кєрсєтїї, сєзсїз тїрдє улуттук кийим ме-нен чыгуу жана нукура улуттук ырларды ырдоо керек болчу. Биз бир нече кыргыз эл ырларын даярдап барганбыз, маселен, “Селкинчек” деген. Аны кєрктїї кылыш їчїн оюндарды аралаш-тырдым. Анткени “Ак шоола” кыймыл аракетти кошуп ырдай-быз. Ошол эле жерден тайды чаап, кайра селкинчекти куруп дегендей, абдан кєрктїї номер болду. Бул фестивалга атайын кийимдерди тиктиргенбиз. Бар-дыгыбыз болуп 17 адам бардык. Каражатты Тїркмєн мамлекети єз мойнуна алган.

- Советтер Союзу ураган-дан кийин Тїркмєн Республи-касы башка республикалардан айырмаланып, жабык мамле-кет болуп алды окшойт?

- Музыкалык жактан алган-да дагы, менин байкашымда тїркмєндєр классикадан алы-стап кетишкен. Учурда улуттук музыкасында классика, опера жана балет, симфониялык му-зыка, классикалык жанрларды таануунун їстїндє. Булардын чыгармачылыгында, т.а. балда-рынын єнєрлєрїндє кадимкидей классиканын жоктугу байкалып турду. Бул жакшы деле кєрїнїш эмес. Бир кїнї ал сєзсїз аксага-нын билдирет. Искусство, мада-ният деген дайыма классиканы кармай жїрїшї керек. Муну эч ким тана албайт. “Тїркмєн бийин жандандыруу боюнча” програм-ма иштелип чыккан дебедимби, ошол жерде дагы, керек болсо классика жетпейт. Бийде сєзсїз классика элементтери болуш керек. Бут, колдун кооз, жакшы-накай кєрїнїшїн балет искус-

ствосу берет. Анан жєн эле тал-пактай бербеш керек. Маселен, балдары бийлегенде сымбаттуу эмес, одоно кєрїндї. Ал эми биздин балдар чыкканда турган турпаттары менен сымбаттуу, кєрктїї кєрїнїшєт. Анткени биз-де ириде классиканы окушат. Ырдагандарында деле ошондой. Мисалы, биз хор дегенде хор искусствосун тїшїнєбїз. Мен адис катары эки їнгє бєлїп ырдаганды хор деп эсептебей-мин. Биз їч-тєрт їн менен ыр-дайбыз. Дегеле классикалык чыгармаларды аткара алган, музыкалык коштоосуз ырдай алгандарды хор деп эсептей-мин. “Биздин деле хорлорубуз бар” дешти тїркмєн кесиптеш-терибиз. “Эмне ырдайсыўар?” десек, “Гимн” дешет. Ырдаган ырларында деле бир їн менен эле кошулуп ырдашат. Биздин 9-13 жаштагы балдар автобу-ста баратып эле тєрт їн менен ырдаганда, уюштуруучулардын оозу ачылып калды. Анткени бир дагы хормейстер пианинонун коштоосусуз ырдатпайт. “Ой, силер россиялыктардан жогору ырдайт турбайсыўарбы” деп таў калып, баа беришти. Анткени алар хор искусствосун жакшы тїшїнїшпєйт экен. Чындап кел-генде хор идеологиялык курал. Бир дагы искусство, єзгєчє, балдардын хор искусствосундай аў-сезимди тарбиялай албайт. Ырда эмне деген кїчтїї сєздєр балдардын аў-сезимине сиўет. Биздин єкмєттїн азыркы чоў жаўылыштыгы - хор искусство-суна, ырдоого, музыка сабагына таптакыр кєўїл бурбагандыгы, кайдигер мамиле кылганы ме-нен утулуп атабыз. Эгерде та-ланттуу балдар єз єлкєбїздє калсын, акыл ресурстарыбыз калсын десек хор искусствосун єнїктїрїшїбїз керек. Бий бала-нын кєркї, келбети, ал эми хор искусствосу – зор кїч. Советтик идеологиянын кїчї дагы хордо болгон. Балдар ырдаганда кос-монавт боломун, коммунизмге баратамын деп ырдашчу.

- Демек, кандай гана иш-чараларга барбагыла кыр-гызстандык балдар єлкєнї уят кылбай, тескерисинче, жогорку деўгээлди кєрсєтєт экен да? Менин оюмча, “Ак

шоола” россиялык “Непосе-да” тобунан кем эмес.

- Рахмат. Бул туура пикир деп ойлоймун. Биз чындыгында эле “Непоседадан” эч айырмабыз жок. Кыргызда айткандай “Колдо бар алтындын баркы жок”. Так ушундай фестивалдарга чык-канда єзїбїздї барктай алба-ганыбыз дайыма билинет. Мен калыстык сєзїмдї айтсам, ушул фестивалга барган 25 єлкєнїн ичинен эки-їч гана топ костюм-га маани берип, акцент жасап келгени кєрїнїп турду. Ошонун бири - биз. Менин оюмча, кайсы гана топ барбасын мейли “Шат-тык”, мейли “Жаш кыял”, мейли “Байчечекей” болсун, сєзсїз балдардын костюмдарына кєўїл буруп, убарасын тартып, тиктиртип, жоктон бар кылып, татынакай кылып алып чыгабыз. Мисалы, Африкадан келгендер шейшеп оронуп алып чыгышты, ошону дагы їтїктєп албаптыр. Словакиянын костюмдары жак-шы болду, саймаларын колго сайдыртат экен. Армяндардыкы жакшы, бирок эски экен. Кєп жа-гынан алганда биздики жаўы, бут кийимибизге чейин заказ менен тиктирткенбиз. Каражат-ты, албетте, ата-энелер бери-шет. Биздин колдоочуларыбыз, коргоочуларыбыз ата-энелер да. Єкмєт жардам бере албай жатат, кєп учурда керек болсо биздин ийгиликтерибизди деле билбей калышат.

- “Ак шоола” ырдаган бал-дар ырларын кимдер жазат?

- Єзїм жазам. Айрым учурда авторлорго кайрылабыз. Бал-дарга ыр жазуу кыйын. Анткени кєп акындар балдарга єзїнїн оюн сїйлєткїсї келет. Же бол-босо тантыратып салышат. Ан-дай эмес, балдар акылдуу нер-селерди айтышат. Бала єзїнїн тєл тилинде гана сїйлєп, єзїнїн гана ырын ырдаса, ошондо гана кєрїїчїнїн купулуна толот. Эгер балдар чоўдордун сєзї менен ырдай берсе, кєрєрмандарга жакпайт болчу. Негизинен эстет мугалимдер тартип жагына абдан кєўїл бурабыз. Кайсы гана топ чет мамлекетке бар-басын, жогорку гана деўгээлди кєрсєтєт. Анткени Кыргызстан-дагы мектептен сырткаркы би-лим берїїсї жогорку деўгээлде.

Топтун жетекчилери єкмєттї ка-рап олтурбай, ата-энелер менен тыгыз иштеп, єздєрї каражат тапкан їчїн биздин балдар сый-лыктуу орундарга жетишип кели-шет. Бардык мамлекеттер бал-дар чыгармачылыгына єзгєчє маани бурушат. Кандай гана сынак болбосун жол киресин, тамак-ашын, жатаканасын тєлєп беришет. Жалгыз гана Кыргыз-стандан баргандар тилемчи бо-луп жїрїп араў барышат, бирок маданияттын жогорку деўгээлин ар дайым камсыздашат.

Бир нерсени айта кетейин, тїркмєндєрдїн Журт атасы ке-лип маданиятка эмгеги сиўген адамдарды сыйлайт деп чурул-дап калышты. “Эмне сыйлык?” десем, “Алтын медаль тапшы-рат” дешти. “Мисалы, ким алат десем?”, “18 жылдан бери бий-леп жїргєн кыз бар. Ал мектеп жашынан бери бийлеп, азыр єзї балдар тобун ачып алып, бий-леп жїрєт” дешти. Аны укканда аябай зейним кейиди. Андай балдар, кыздар бизде толуп жатпайбы?.. Алтын медалды тим коелу, жєн эле эки барак мактоо баракчасы берилбейт да. Мен айтайын дегеним, Тїркмєн журт башчысы маданият, билим тармагында эмгеги сиўип, журт їчїн кызмат кылып жаткандар-дын чекесинен сылап турган кези экен. Ошондуктан интервью алып жатканда журналисттер “Биздин президентке рахмат айтып коюўуз. Кыргызстанды айтпай эле Тїркмєнстанды айт” дешет экен. Чынында эле эгер мени чекемен сылап, жашоого, иштєєгє шарт тїзїп, мойнума алтын медалды илип, акчамды убагында берип, коммуналдык кызматты бекер кылып койсо эки сєзїмдїн бири Журт атабыздын ишин Кудай оўдосун, аман бол-сун деп мен деле тилемекмин.

- Мугалимдердин айлыкта-ры менен кызыктыўыздарбы?

- Сурасам мугалимдер 600 доллардан кем айлык алыш-пайт экен. Ошол эле кезде билим берїї тармагынын кыз-маткерлеринин коммуналдык кызматынан тузуна чейин бекер. Азыркы Журт атасынын бирин-чи планында жаўы мектептер-ди жана бала бакчаларды куруу экен. Эў башкысы, бул єлкєдє “Дени сак улут” деген програм-ма иштелип чыгыптыр. Калкы тамеки тартпасын, ичпесин деген саясат жїрїп жатыптыр. Мисалы, биздин Орто-Сайдын башындагы тоонун їстї менен жїрїп олтуруп Беш-Кїўгєйдєн тїшкєндєй жерге чейин “Дени сак жолу” деген бар экен. Пре-зиденти єзї баш болуп басы-шат экен. Ар бир мекеменин єз кїндєрї бар, бир кїнї студент-тер менен мугалимдер басышса, экинчи кїнї дарыгерлер ж.б.у.с. Самолеттон карасак ошол жол жапжарык кєрїнїп турат. Бир сєз менен айтканда, тїркмєн калкы саясаттан алыс экен.

Маектешкен Гїлнара АЛЫБАЕВА,

“Кутбилим”

Маек

Гїлмира ЭСЕНГУЛОВА:

“БАЛДАР ХОРУ – ИДЕОЛОГИЯЛЫК КЇЧ”

Тїркмєн Президентинин чакыруусу менен Ч.Айтматов атындагы мамле-кеттик жаштар сыйлыгынын лауреаты, элдик театрлаштырылган "Ак шоола" хору “Тїркмєн элинин алтын кылымы” аттуу фестивалга катышып келишти. Фестиваль тууралуу топтун жетекчиси, КРнын маданиятына эмгек сиўирген ишмери Гїлмира Эсенгулова маек куруп берди.

10 7-ноябрь, 2012-ж.

Ага Кыргызстан, Тажик-стан жана Казакстандан келген эки жїзгє жакын єспїрїм балбандар каты-шып, єз кїчтєрїн сынашты. Їч кїнгє созулган турнирде биринчи орунду команда-

лар арасында тажикстан-дыктар алса, экинчи орун-га Кызыл-Кыя шаарынын командасы чыгып, їчїнчї орунду “Аю” Спорттук клубу жеўип алды.

Мелдештин башкы ка-лысы, КР Эмгек сиўирген машыктыруучусу Асанов Токсонбайдын айтымында, Шадыханов Токтосундун элесине арналган мындай мелдеш тєрт жылдан бери єткєрїлїп келет. Жылдан-жылга турнирдин статусу жогорулап, улам барган сайын мелдешке катышуу-ну каалаган спортчулардын катары кєбєйїїдє.

- Мелдешке Тажик-стандан 20, Казакстан-дан 10 бала катышты.

Єзбекстандан келе албай калышты. Кыргызстандан болсо ар бир облустан ка-тышуучулардын саны 20дан ашпасын деген чектєєбїзгє карабай кєп келип, жалпы катышуучулардын саны

200дєн ашып кетти. Бул жолку мелдеште мурунку жылдардан єзгєчєлєнїп балбан кыздар дагы кїч сынашты, - дейт Асанов Токсонбай.

Мелдеште 1-2-3-орунду алган балбандарга спорт-тук дараметине жараша

Бишкек шаардык спорт ко-митети тарабынан эркин кїрєш боюнча спорттун чеберине талапкер жана ар бир облустук спорт ко-митеттери тарабынан эркин кїрєш боюнча 1-разряд бе-рилет. Мындай сыйлыкты берїї їчїн Эркин кїрєш боюнча Мамлекеттик дене тарбия жана спорт агент-тигинин жана Эркин кїрєш боюнча федерациясынын

салымы зор. Анткени алар тарабынан бул сыйлык-тардан сырткары медаль, Ардак грамоталар бери-лип, мелдеште калыстык кылууга кємєк кєрсєтїштї. СССРдин жана Кыргыз Республикасынын Эмгек сиўирген машыктыруучусу

Жеўиш Дєўбаев жана Ис-кенов Руслан сыяктуу арда-гер машыктыруучулар дагы барып, єз кєздєрї менен кєрїп, мындай мелдеш-ти уюштуруп жаткандарга жана спорт менен машы-гып, ден соолугун чыў кар-маган єспїрїм балдарга ыраазы болуп кайтышты.

Асанов Токсонбайдын айтымында, мелдешти уюштурууга Шадыханов

Токтосундун уулу Билим берїї жана илим минис-трлигин статс-катчысы Шадыханов Калыстын жана анын туугандарынын эмгеги чоў. Анткени азыр мындай чоў мелдеш єткєрїї ар бир адамдын колунан келе бер-бейт.

- Таш-Кємїрдїн эли дагы абдан активдїї экен. Аксакалдардан жаш бал-дарга чейин колдоп, уюш-туруучулук жагынан жардам берип жатышты. Токтосун агайдын жубайы Алима апа дагы абдан ыраазы болуп, батасын берип, їч кїн бою биз менен бирге болуп, кєп жерден жардам берди. Биз дагы бул адамдарга ыраазы болуп кайттык, - дейт башкы калыс. – Анткени єсїп келе жаткан жаш балдарды ар тараптан колдоп, аларды тартипке чакырып, спортко кызыктырсак Кыргызстан-дын келечеги кеў болуп, ден соолугу чыў балдар єсїп чыгат. Бирок, тилекке каршы, акыркы кездерде спортко жакшы кєўїл бу-рулбай, жаштардын кєбї башка жаман адаттарга берилип, туура эмес жолго тїшїп кетїїдє. Калыс Ша-дыханов сыяктуу демєєрчї, демилгечилерди жаштар-дын арасында ушундай мелдештерди байма-бай єткєрїп турууга чакырып кетер элем.

Уюштуруучулардын ай-тымында, келээрки жылы салтка айланган бул мел-дештин алкагын кеўейтип, Кытай, Тїркия сыяктуу жакынкы мамлекеттерден дагы спортчуларды чакыруу пландаштырылууда.

Чолпон КИЙИЗБАЕВА, «Кутбилим»

Белгилїї ишмер Шадыханов Токтосундун элесине арналган эркин кїрєш боюнча єспїрїмдєр арасында эл аралык мелдеш Таш-Кємїр шаарында болуп єттї.

БИЛЕГИ КЇЧТЇЇ БАЛБАНДАР КЇЧ СЫНАШТЫ

ШАДЫХАНОВ Токтосун1940-жылы 19-январда Жалал-Абад облусунун Таш-Кємїр шаарында, шахтер-

дун їй-бїлєсїндє туулган. 1955-жылы Таш-Кємїр шаарындагы №4 орто мек-тептен 7-классты, андан кийин 1963-жылы орто мектепти сырттан бїтїргєн. 1971-1977-жылдары Москвадагы ЦК КПССке караштуу жогорку партиялык окууну сырттан бїтїргєн. Эмгек жолун жєнєкєй жол куруучудан баштап, ишканалардын директорлугуна чейин кєтєрїлгєн. Таш-Кємїр шаардык билим берїї бєлїмїндє МУПКсынын окуу бєлїмїнїн башчысы, Кызыл-Жар эл депутаттарынын шаарчалык кеўешинин тєрагасы болуп иштеген. 2000-жылдан тарта ардактуу эс алууга чык-кан. Ал эл їчїн кылган кызматы жана їзїрлїї эмгеги їчїн шаардык республикалык жана союздук сыйлыктар жана медалдар менен сыйланган.

«Кутбилим» газетасынын эмгек жамааты белгилїї журналист жана жазуучу, «Кыргыз тарыхы» коомунун вице-президенти Арслан Койчуевге атасы

Койчу уулу Капайдындїйнєдєн кайткандыгына байланыштуу тереў кайгыруу менен кєўїл айтат.

«Кутбилим» газетасынын эмгек жамааты Ж.Баласагын атындагы КУУнун педагогикалык кадрларды максаттуу даярдоо институтунун директору Рахат Сулаймановага бир тууган эжеси

Суусардындїйнєдєн мезгилсиз кайткандыгына байланыштуу тереў кайгыруу менен кєўїл айтат.

Коллектив Бишкекского колледжа архитектуры и менеджмента в строительстве выражает глубокое со-болезнование заместителю начальника управления бюджетной политики и финансового анализа Мини-стерства образования и науки Кыргызской Республики Асанову Салмоор Жусуповичу в связи с преждевре-менной смертью брата

СадырбекаСкорбим, разделяем боль и горечь невосполнимой

утраты.

Кыргыз Республикасынын Билим берїї жана илим министрлигинин жалпы жамааты, министрликтин бюд-жеттик саясат жана финансылык анализ башкармалы-гынын башчысынын орун басары Асанов Салмоорбек Джусуповичтин иниси

Асанов Садырбек Джусуповичтиндїйнєдєн мезгилсиз кайткандыгына байланыштуу тереў кайгыруу менен кєўїл айтат. Жаткан жери жайлуу, топурагы торко болсун.

Койчу уулу Капай (1933-2012)

Токтогул районундагы кєрїнїктїї педагог Койчу уулу Капай 2012-жылы 28-октябрда 80 жашка караган курагында дїйнєдєн кайтты.

Койчу уулу Капай 1933-жылы 9-майда Токтогул

районунда Ак-Чий-Кара-Суу айылында мурдагы стар-чындын їй-бїлєсїндє туулган. Улуу Ата Мекендик согуш жылдары мектепте окуп, бир эле учурдагы тылдагы айыл чарба иштерине чыгып, чоў кишилер менен бир катарда белин бїгїп мээнет кылган.

Мектепти ийгиликтїї аяктагандан кийин 1950-53-жылдары колхоздо эмгектенген. 1954-жылы Советтик Армиянын катарына чакырылып, їч жыл бою Ленинград областында авиаполкто кызмат єтєгєн. Аскерден кайткандан кийин эмгек жолун райондук статистика бєлїмїндє эсепчи болуу менен баштаган. Коммунисттик партиянын катарына кабыл алынгандан кийин бир нече жылы поселкалык совет-те катчы, андан соў райондук финансы бєлїмїндє, райондук билим берїї бєлїмїндє эсепчи, башкы эсепчинин орун басары болуп иштеген.

Кыргыз мамлекеттик университетинин тарых фа-культетин 1974-жылы аяктагандан кийинки ємїрї

бїтїндєй билим берїїгє арналды. Токтогул районундагы Казатов айылындагы мектепте мугалим болуп дээрлик жыйырма жылдан ашык иштеди. Тарых сабагынын мугалими катары кыргыз санжырасын тереў изилдеген. Ата Мекен, табият, эне темасындагы ырлар жыйнак-тарынын автору.

Билим берїїдєгї їзїрлїї эмгеги їчїн “Эл агартуунун отличниги” тєш белгиси, райондук, областтык жана республикалык мекеме-уюмдардын ардак грамоталары менен сыйланган.

Койчу уулу Капай замандаштарынын жана кесиптештеринин эсинде ак ниет, калыс, чын-чыл, акыйкатты туу туткан, адамгерчилиги бийик инсан жана педагог катары калды.

Анын мугалимдик ак кызматын элибиз эч качан унутпайт жана анын жаркын элесин бал-дары, туугандары жана замандаштары жїрєгїбїздїн тереўинде дайыма сактайбыз.

Токтогул райондук билим берїї бєлїмї

Таазим

117-ноябрь, 2012-ж.

Ємїрдїн туу белесине туруп, артка-ал-дыга саресеп сала карап калган маалымда жашоомдо эў башкы мугалимдерим жана улуу устаттарым бул жанда жок акылгєй жана баласаак ата-энем болгонуна ынанам. Бїт єрєєнгє таанымал єрнєктїї ємїрдїн ээси атам Пасаў Кочкорбаев мага гана эмес 40 жылдык педагогдук ишмердїїлїгїндє жїздєгєн окуучуларынын жїрєгїндє “агай” жана “устат” бойдон сакталып калганына мезгил кїбє.

Айылда єзїнєн кыйла эле улуу аксакал кишилер атамды “агай” дешчї. Атынан ай-тышпай “агай” дешкенинде єтє чоў ызаат сезилчї. Алардын кєбї атамдын алгачкы окуучулары болушкан. 1931-жылы он сегиз жашында алыскы Алай районунун бийик тоолуу Мурдаш кыштагында биринчи жолу мектеп ачып, 17 адамды окууга тарткан экен.

Мезгил саргайткан єздїк архивинде бул жєнїндє єз колу менен жазган так маалы-маттар бар. “1931-32-окуу жылында Мур-даш айылынын Кызыл-Булак участкасында Шишдєбє тоосунун тїбїндє Чопок Суранов-дун там їйїндє биринчи мектеп ачып, алгач 17 баланы окуткамын. Мектепке Мурдаш айылынан башка 6-12 чакырым алыстагы Бїлєлї, Акчукур, Жаншоро, Кїўэлек, Со-гонду кыштактарынан да балдар келип окушкан. Аларды їймє-їй кыдырып, ата-энелерине тїшїндїрїп жїрїп, єзїм чогулт-тум. Жашы 6-15теги балдар аралашып, жерге тегерете олтурушуп, колдоруна кагаз, калем кармашкан.

Ал эми 1939-40-окуу жылында биздин башталгыч мектеп райондо экинчи болуп жети жылдык мектепке айланды. Дирек-торлугуна мен дайындалдым. Бул учурда окуучулардын саны 124кє жетти”.

Атам эс алууга чыккан жылы 61 жаш курагында бул дїйнєдєн эрте кетти. Ошол жылы мен Кыргыз мамлекеттик универси-тетинин филология факультетинин би-ринчи курсунда окуп жаткам, “Мугалимдер газетасына” атамдын мугалимдик кесиби жєнїндє макалам жарык кєрдї. Аны окуп аябай толкунданып, терисине батпай сїйїнїптїр. Їйгє гезитти кєтєрїп келип, апама кєрсєтєрдє ыйлап жибериптир. Єзї жєнїндє жазылганына гана эмес менин журналистикадагы биринчи олуттуу ма-каламды кєргєнїнє ыраазы болуп: “Эми арманым жок”, - деген экен.

Коммунисттердин алгачкы муунунун єкїлї катары ємїрїн адал жашап єттї, ко-омдогу акыйкаттык, тазалык їчїн кїрєштї. “Таза болууну эў биринчи єзїўдєн башта!” деген принципти туу тутунган. 50-жылдары партиянын Гїлчє райондук комитетинде инструктор, райондук гезиттин редактору катары партбюронун мїчєсї, чарбанын партиялык уюмунун катчысы, андан кийин мектепте иштеп турган жылдары жаўыдан пайда боло баштаган “жемекей-ичмекей” жетекчилерге кїн кєрсєтпєптїр.

Ошол жылдары райкомдун 1-катчысы менен кармашкан окуясын замандашта-ры кєп эскеришчї. Мал чарбалуу Алай районуна койлорду асыл тукумдаштыруу їчїн Англиядан алып келинген асыл ту-кумдуу эки кочкордун бирєєсїн колхоздун башкармасы райкомдун биринчи катчысы келсе кошоматка союп берип, чоў шаан-шєкєт менен башын тартып, сый кєрсєтєт. Кийин бул кочкордун дайыны жогору жак-тан изделе баштаганда биринчи катчы да, башкарма да “бээ кєрдїўбї – жок, тєє кєрдїўбї - жок” дешип, “ууру алып кеттиге” шылташат.

Атам бул чарбага он їчїнчї комиссия болуп барып, кочкордун башын ким жеген-дигин аныктайт. Єзї райкомдун катардагы инструктору болсо да биринчи катчынын бетине айтып, мойнуна койгон экен.

Єзї элдин менчигин жебей, башка чоўдорду да жедирбеген ак жїрєк комму-нист кєбїнє жаккан эмес. Колхоздун жетек-чилери дал ушул бир кап буудайды жана колхозго жогортон келген меймандарды биздин їйдє меймандаганда єздєрї алып келишип союшкан улакты “жеп алды...”

деген жалаа менен райкомго “тоголок кат” жазышкан экен.

Партиянын бюросуна жєнєєрдє эч нер-седен кабары жок атамды “эл душманы” катары бюродон ары камакка кетет деп ише-нишкен “тоголок катчылар” артынан жылуу кийим-кечегин ала барышыптыр. Абийири таза атам бюродо ачык далилдер менен єзїн актап чыгат. Чогулуш бїтїп, колхоздун єзїнє карасанатайлык кылган жетекчилери менен бир машинеде айылга кайтышкан.

Арам ойлору орундалбай калгандыктан їзєўгїлєш жолдоштору бетин тике карай алышпай келатышканда машинени дары-янын жээгинде токтотуп, їйгє базарлык деп алган дарбызын союп, баарын сыйлап туруп: «Їкєлєрїм «ак ийилип сынбайт». Баарыбыз эл кызматындабыз. Болгон ишти унутуп, эл їчїн таза иштейли!» - деп кеў пейилдїїлїгїн кєрсєткєн дешет.

Биз эс тартканда да атамдын чындык їчїн эч нерседен кайра тартпаган кєк жал мїнєзїн кєрїп-билип калдык. Колхоздун же мектептин партиялык чогулуштары кеч тїнгє барып бїтєт эле. Иним Тотубек экєєбїз фонарды кїйгїзїп тосуп барып, чогулуш жїрїп жаткан бєлмєнїн кире бе-ришинде кєпкє кїтїп олтурчубуз. Ошондо кєпчїлїк учурда бир гана атам сїйлєп, кайсыл бир кемчиликтерди ташка тамга баскандай таасын айтып, маселе кєтєргєн бийик, кайраттуу їнї дайыма угулуп турчу.

Жамандыкка да, жакшылыктарга да кайдигер мамиле кыла албаган чынчыл, калыс жана эр кєкїрєк кулк-мїнєзї менен бюрократ жана жеп-ичкич жетекчилерге жакпаса да карапайым адамдарга єтє жакын болуп, сый-урматына арзыган. Рай-ондо иштеп жїргєндє айыл-кыштакка иш сапары менен чыкканда «чоўдордун» берген чайын ичпей, ошол айылдагы эў карыя аксакалдын їйїн сураштырып барып тїнєчї экен.

Кийин биз балалык чагыбызда їйїбїз санжыралуу карылардын ордосу сыяктуу дайыма киши їзїлбєй, єткєн-кеткен тарых-тын, уламалардын учугун чубашып, не бир кызык аўгеме-дїкєн куруп олтурушар эле. Сєзмєр, санжыралуу, нарктуу бул аксакал-дардын жаштарга кадыр-баркы, таасири, тарбиясы єтє тереў болгон.

60-жылдары билимдїї кадрлар кєбєйє баштаганда атам ордун бошотуп берип, Мурдаш сегиз жылдык мектебинде баш-талгыч класстарды окутуп жїрдї. Мен да 1-4-класстарда колунда окудум. Билим

деўгээли канчалык болгонуна, албетте, баа бере албайм. Бирок аталык мээримин аянбай, бардык балдарга тегиз камкор ма-милесине кєп жолу кїбє болгом. Окуучула-ры атамдан адамдык нарк-насил боюнча улуу сабак алышканына ишенем. Єзї мек-тепке жєнєрдє папкасына нан салып алчу. 60-жылдары деле элдин турмушу оор бо-луп, нанга жетпеген їй-бїлєлєр кєп окшойт. Сабак учурунда «мынабул нанды жеп, суу ичип кел» деп ачкачылыктан алы куруган кээ бир окуучуларды сыртка жєнєтїп турат. Окуткан балдар, кыздардын тилин, дилин таап, ал-абалын илгиртпей байкап, аталык мээрим менен кєўїлїн кєтєрїїгє уста эле. Окууга жакшы катышпай же жетише алба-ган окуучулардын їйїнє барып, себебин билмейинче тынчычу эмес.

Ал талапты биринчи мага коюп, калган-дары «агайдын кызына» карап тарбияланат деп кєп айтчу. Ошондуктан атамдан башка ємїрїмдє эў талапкєй жана катаал муга-лимим болбосо керек. Ал мага мектепте

тїгїл їйдє да їнїн кєтєрїп сїйлєбєсє да, элге бийик беделин тїшїрїп албаш їчїн эў тартиптїї, мыкты окуучу болууга аябай аракеттенчїмїн.

Мен 1978-жылы Кыргыз мамлекеттик университетти аяктап, атам иштеген мек-тепте, алгачкы эмгек жолумду баштаарда аябай толкундандым. Єзїмдї дагы эле агайдын кызы, атамдын окуучусу катары сезип, аны уятка, сєзгє калтырбас бекем деп жїрєксїдїм. «Атанын кызы» деген баага татыктуу болуу бир чети мени шер-дентип, кїчїмє-кїч кошсо, экинчиден, єтє чоў жоопкерчилик эле.

Мугалимдик кесиптин ары татаал, ары ыйык жїгїн кєтєрїїдє эў биринчи жылуу сєзї, арыбас кеп-кеўештери менен бир мезгилдеги атамдын окуучулары болуш-кан тажрыйбалуу мугалимдер ак дилден жардам беришти. Меўиш Айдаров, Сарт-пай Абдыкайыров, Токур Ыдырысов жана башка агай-эжейлердин айткан сєздєрї жїрєгїмдє жатталып калды: «Агай окуу-чуларга гана эмес жаш мугалимдерге да атадай камкор эле. Биз жаўыдан иштей баштаганыбызда иш пландарды кандай тїзїїдєн тартып, сабакты єтїї, балдар менен кандай мамиледе болуу жєнїндє акыл-кеўешин жан дили менен берип, ишибизге кєз салып турчу. Агайдай адам-герчилиги, санжыралуу сєздєрї, нарктуулу-гу менен айылдын куту болгон карыяларды азыр табуу кыйын. Биз аларды кєрїп єсїп, сєзїн угуп калганыбызга сыймыктанабыз»,- дешет алар.

40 жылдан ашуун ємїрїн жаш муунду тарбиялоого арнаган атам 61 жашында, 1974-жылы мектеби, окуучулары менен коштошуп, пенсияга чыккандан эки ай єтпєй инфаркттан кєз жумду.

*** Атабыздын дагы бир улуу таалими - жу-

пунулук да сєєгїбїзгє сиўген мїнєз болду. «Мємєлїї дарак жерди кєздєй ийилет» деп кулагыбызга куюп айта берчї. «Жашоодо жєнєкєй, кичипейил, жупуну болгула» деген насаатына єзїнїн жеке туруму шайкеш болуп турчу. Балага єтє зарыгып, бизди кудайдан тилеп алса да, элден башкача кылып кийиндирип же чалчаўдатып ашыкча эркелеткен жок.

Апам Амира 4 класстык эле билими болсо да жанда жок мээримдїїлїгї, сый-кор жана тууган-урукка карамдуу жан эле. Атамдан єтє жаш калганыбыз менен апам белин бекем бууп, баарыбызды туурубузга кондурду. Їй-жайыбызды, балдарыбызды кєрїп, чайыбызды ичип, анан кєўїлї тынып кєз жумду. Єлєєр-єлгєнчє атамды оозунан тїшїрбєй, жакшы адамды кєрсє «атаўа окшош киши» деп калчу. Турмуштун ысык-суугун бирге кєтєрїп, ємїр бою сыйлашып єткєн жубайына жїрєк жылуулугун єчїрбєй тунук сактады.

Айылдык мугалимдин бир уй, бир-эки кой, эчкиден башка байлыгы жок, жупуну їй-бїлєсїндє балалыгыбыз єтсє да, кєўїлї

ток, телегейи тегиз, мээримге бєлєнїп чоўойдук. Мен тєрєлгєн жылы атам ай-ылда биринчи болуп пайдубал коюлган, шиферленген, полдонгон їй салыптыр. Ошол їй азыркыга чейин турат, кечээги эле курулган стандарттуу ак тамдардан кем калышпайт. Анда кичїї иним Рысбек тїтїн булатып, ата журтун ээледи. Жылда отпуска мезгилинде ошол їйгє бала-ча-каларыбыз менен барып, туулган жерге, їйгє, ата-энеге болгон кусабызды жазабыз.

Ал эми там-ташты курчаган дїпїйгєн бак да атамдын єз колунан жаралган. Дый-канчылыкка жок тоолуктардын мємє-жемиш дарагы турган їй алдына тал да экпеген адатын бузуп, айылда алгачкылардан бо-луп бак тиккен. Ошол мезгилде мурдаш-тыктарды суктандырган бул бейиш бакта не деген гана мємє єспєйт эле. Алманын эрте бышуучу, жайкы, кїзгї, кышкы бар-дык сорттору, єрїктєрдїн тїрлєрї, алча, кайналы, алмурут, шабдалы, карагаттан бери. А тїгїл коон, жїзїм єстїрєм деп кан-

ча аракет жасабады. Булардын бардыгын таштак жердин ташын корум-корум кылып терип жїрїп, єз колу менен эгип-єстїргєн. Кыйыштырып, жаўы сортторду жараткан-га да уста эле. Атам кєзї тирїїсїндє бул мємєлєрдї эч качан саткан эмес. Айыл-дын бардыгына ооз тийгизип, таркатып жиберчї. Мурдашта ким сыркоолоп калса мємє-жемиш салынган баштыгын кєтєрїп, абалын сураганы ашыгып жєнєйт эле.

Табигат менен жаны бирге, кооздукту туюп-сезе алган жан-дїйнєсї дайыма жа-ратмандыкка, чыгармачылыкка умтулуп турчу экен. 60-70-жылдары їйїбїздїн эшик алдына атайы гїл эгїїчї клумба жасап, айылда жок гїлдєрдї єстїргєн. Алардын уруктарын кайда барбасын, кимдин їйїнєн кооз гїл кєрбєсїн сурап ала келип эккен.

Їйдїн айлана-тегерегинде гана эмес тоолордун кокту-колотторунда, ийип тур-ган булак кєздєрїнє, суу жээктерине бак-дарак олтургузуп, аны мал жебесин деп тикенектер менен курчап убараланганына ошол мезгилде айылдаштары тїшїнгєн эмес. Кудайдын курук жерин да ээлеп алды деп жаман кєрїшкєн. Бош жаткан жерди кєрктєндїрїп, жаратылышка да, адамга да кам кєргєн аракети эми гана бааланып жа-тат. Атам єстїрїп койгон тал-теректердин бутактары отунга жарап, бизге кышкыга арча-карагай жана башка жапайы дарак-тарды кыюуга туура келген жок. «Атаў єлїп калгандан кийин да бизди багып жатат» деп апам ємїр бою ыраазы болуу менен айтып жїрдї.

Мен мектепти бїтїрєр жылы атам экєєбїз їйдїн жанындагы Караташ деген дєўсєєгє чыгып барып, алаканга салган-дай болуп кєрїнгєн айылдын бак-шакка чємїлгєн їйлєрї, картошка эгилген та-лаалар, ак кєбїк болуп ийрелеўдеп ак-кан дарыя, алп тоолор кєзїбїзгє чєгїп, суктана карап олтурганыбызда айткан сєзї жїрєгїмє орноп калыптыр: «Кызым, кєўїлїў чєккєндє тоого чык. Тоонун ка-сиети укмуш. Жїрєктї тазалап, духуўду кєтєрєт». Анан дєўсєєнїн алдындагы курук сайды кєрсєтїп: «Сен институтту бїтїрїп келгенче ушул сайды бакка айландырып, дипломуўду ошол бактын ичинде жууп берем» деп кыялданган. Бирок бул кїнгє їлгїргєн жок. Мен 2-курста окуп жатканда бизди кайгыга салып, армандуу кете берди.

Єз ата-энеси менен сыймыктануу адам їчїн чоў бакыт экен. Ошон їчїн кыргызда «Жети атаўды бил» деген накыл сєз бе-керинен чыкпаганына улам жаш єрїлєгєн сайын ынанасыў.

Ылайым, єз атасы їчїн сыймыктануу ар бир адамга буюрсун! Биздин балдарыбыз да биз їчїн сыймыктана алсын!

Зинакан ПАСАЎОВА,Кыргызстан жазуучулар жана

журналисттер союздарынын мїчєсї, АКИpress-Ош маалымат агенттигинин

жетекчиси, акын-жазуучу

Эстутум

МЕНИН БИРИНЧИ МУГАЛИМИМ АТАМ БОЛГОН

Мен турмуштун кайтпайын кай жолунан,Мєєрєй утуп, же томсоруп куру кол.Кєўїлїмдє атама арнап тургузганЭстеликке алып келет бардык жол!

Доорлор алмашып, атам жашаган кайталангыс мезгил тарыхтын бир бїктємїндє эскирип, кийинки муундар їчїн анын жашоо маўызы, бїт ємїрїн арнаган улуу иштердин мааниси жоголду деген кыска оюм да буга себеп болгондур. Бирок эс-акылыў жетилип, турмуштук тажрыйбаў арткан сайын аталардын акылына кайра-кайра кайрылып, тамырыў кайдан єнїп чыкканын билгиў келет экен.

12 7-ноябрь, 2012-ж.

Їстїбїздєгї жылы єзїмдїн сїйгєн окуу жайым, учкан уям Ж.Баласагын атында-

гы Кыргыз улуттук университетинин 80 жылдык юбилейи мамлекеттик деўгээлде белгилене тургандыгын угуп, аз да болсо жылуу сєзїмдї арна-гым келди. Биз университетке келген-де университеттин ректору академик Б.Жамгырчинов эле, ал эми бїтїргєн жылы академик Б.Юнусалиев иштеп турду. Физика-математика факуль-тетинин деканы болуп профессор Р.А.Сухомлинов, андан кийин до-цент Ж.Юсупов иштеди. Кафедра башчылары физика-математика илимдеринин доктору, профессор Л.В.Тузов, профессор Л.А.Спектров, физика-математика жана техника илимдеринин доктору, профессор Ф.И.Франкль. Физика жана математи-ка боюнча окуткан мугалимдерим до-центтер Н.И.Филатов, И.И.Еникеев, Т.Айтмурзаев, Т.Карашев, М.Абдылдаев, Д.Мамбетов, А.Иманкулов, А.Р.Яхонтов, Т.П.Яхонтова, В.С. Энгельшт, про-фессор Я.Быков, окутуучулар Жи-воглядов, А.Тагиров ж.б. Коомдук илимдер боюнча окуткан агайла-рым К.Сулайманов, Т.Абдылдаев, К.Молдобаев, Б.Мураталиев. Чет тил-ден окуткан агайларым З.Турдукулов, Н.Саткыналиев.

Студенттик мезгилде Кыргыз Республикасынын кєрїнїктїї оку-муштууларын кєрїп, кеп-кеўештерин уктум. Алар академик К.К.Юдахин, Х.Карасаев, А.Батманов, профес-сор К.Сартбаев, доцент Альпиев ж.б. Мамлекеттик экзаменди тапшырууда комиссиянын тєрагасы, кыргыздын туўгуч окумуштуу физиги, доцент Мукан Турусбеков болгон.

Университетте жаўы окуган жыл-дары башкы окуу корпусунун 3-каба-ты курула элек экен жана башкы кире беришинде колонналар да тургузула элек эле. Ошол курулуш иштерине биздин физика-математика факуль-тетинин студенттери да активдїї ка-тышканбыз. Мисал катары кїн чыгыш жактан карап эсептегенде экинчи колоннанын пайдубалын казып биз тургузганбыз. Ага курсташтарым, кийинки элибизге эмгектери сиўген окумуштуу-кызматкерлер Урманбе-

тов Карыбай, Кожомкулов Орозбек, Аркабаев Насранбек, Тєлєнгїтов Молдош, Ємїралиев Жапар, Бакчиев Жумаш, Айнабеков Авкан, Козачков Семен, Байбосунов Алиаскарлар катышкан. Университетте окуган беш жыл ичинде їчїнчї жатаканада жашап, мыкты таалим-тарбия алып чыктык.

Беш жылдык, студенттик алтын курагымды бекерге коротпой универ-ситеттин ар кандай коомдук иштери-не, студенттик илимий семинарларга, конференцияларга ар тїрдїї масе-лелерди козгоп, илимий докладдар менен чыгып, єзїмдї сынап жїрдїм. Ошону менен бирге дипломдук ишим-ди “эў жакшы” баада коргодум. Биз бїткєн соў катуу нерселердин физи-касы кафедрасынын бїтїрїїчїлєрї 1,5 ай мєєнєт менен єндїрїштїк практикага Украина ССРнин Жданов шаарындагы Серго Орджоникидзе атындагы металлургиялык заводго барып практика єткєрдїк. Практика-ны доцент А.Г.Яхонтов жетектеп, аны ийгиликтїї “эў жакшы” баалар менен бїтїрдїк. Ошентип, менде илим иши-не чалгындоонун алгачкы кадамдары башталган болчу, 1956-1957-жыл-дарда. Бул жылдар менин эсимден эч унутулбай, баягысындай жадымда турат.

Университетти бїткєндєн кийин алыскы Кара-Кул-жа районунун Кара-Кочкор

айылындагы М.В.Фрунзе атындагы орто мектепте (азыр ал Ш.Исмаилов атындагы) окуу бєлїмїнїн башчы-сы жана физика мугалими, ал эми 1959-62-жылдары комсомолдук кыз-маттарда эмгектендим. 1962-жылдын февраль айынан баштап 2007-жыл-дын октябрь айына чейин Ош мам-лекеттик университетинде окуу бєлїмїнїн башчысы, физика-ма-тематика факультетинде окутуучу, ага окутуучу, доцент, факультеттин деканы, кафедра башчысы, профес-сор болуп иштедим. Ушул жылдар ичинде (1966-69-жылдары) Кыргыз мамлекеттик университетинин аспи-рантурасында окуп, 1979-жылы Рига шаарында Латвиянын Илимдер ака-демиясынын Физика институтунда катуу телолордун радиациялык фи-зикасы адистиги боюнча кандидат-

тык диссертациямды коргодум, 1982-жылы доцент наамына ээ болдум.

Жогорку окуу жайындагы 50 жыл-дык їзїрлїї эмгегим эске алынып “Эл агартуунун мыктысы” тєш белгиси, “Кыргыз Республикасынын билим берїїсїнє эмгек сиўирген кызматкер” деген ардак наамы менен сыйлан-дым. Кыргыз Республикасынын ал-дында эмгек сиўиргени їчїн пенсия аламын. 6 бала, 22 неберем бар.

Мына ушунун баардыгынын баша-тында мага татыктуу таалим-тарбия берген сїйїктїї Улуттук университе-тим турат. Мен ага тереў ыраазычы-лык билдирем.

Университеттин физмат факуль-тетин бїтїргєндєрдїн арасынан ре-спубликалык масштабда жетекчилик кызматтарда эмгектенишкен агала-рыбызды айта кетїї зарыл.

Алар Кыргызстан Компартиясы-нын Борбордук Комитетинин секре-тары жана Республикалык радио-телевидение комитетинин тєрагасы болуп їзїрлїї эмгектенген Асанбек Токонбаев, Республикалык Улуттук Илимдер Академиясынын президен-ти болуп иштешкен Мырзабек Има-налиев, Жаныбек Жээнбаев, вице президенти болуп иштеген Аманбек Жайнаков, ошондой эле жогорку окуу жайларынын ректорлору болуп иш-тешкен Ташмурза Айтмурзаев, Токон Ажимудинов, Сулайман Жумагулов, Советбек Токтомушев, Райымкул Ку-лиев, Жолдош Саламатов ж.б. атоого болот.

Улуттук университеттин физмат факультетин ар тїрдїї жылдарда бїтїрїп,

Ош мамлекеттик университетинин физмат факультетинде ар кандай кызматтарда эмгектенишкен жана

Шамши ИСМАИЛОВ,университеттин 1957-жылдагы бїтїрїїчїсї,Кыргыз Республикасынын билим берїїнїн эмгек сиўирген кызматкери жана эў мыктысы, Эл аралык “Руханият” сыйлыгынын ээси, Республиканын алдында єзгєчє эмгек сиўиргендиги їчїн пенсионери, ОшМУнун профессору.

Улуттук университеттин 80 жылдыгына карата

Мен 1935-жылы 18-декабрда Ош областынын Кара-

Кулжа районундагы Кара-Кочкор айылында

туулгам. 1942-52-жылдары “Таш-Кыя”, “Эпкиндїї”,

Єзгєн шаарындагы №2 орто мектептерде окуп

тарбиялангам. 1952-57-окуу жылдарында Кыргыз мамлекеттик

университетинин физика-математика факультетинде

(физика бєлїмїндє) окуп, аны толук бїтїрїп, жогорку

билимге ээ болгом.

УЧКАН УЯМ, СЇЙГЄН ОКУУ ЖАЙЫМ

эмгектенип келе жатышкан кесип-тештерим тємєндєгїлєр: Абдыл-даев Мукаш, Кармушаков Эсенгул, Койчуманов Маамет, Заитов Фер-ран, Сулайманов Казак, Кутманов Зарлык, Беймурзаев Кеўешбек, Тазабеков Ырысбек, Сабирова На-дежда, Тагирова Раиса, Сатимкулов Сїйїнтбек, Раев Касымалы, Текенов Жапар, Айтмурзаев Ташмурза, Кулу-ев Раимкул, Турмашев Эркин, Усаров Абдыкайым, Жумагулов Сулайман, Ажимудинов Токон, Омуралиева Зум-рат. Бул ардактуу университеттин бїтїрїїчїлєрї жана кесиптештерим, республика, облус їчїн, ондогон, жїздєгєн педагог жана илимий кыз-маткерлерди окутуп, тарбиялап чыга-рышты жана їзїрлїї эмгектеништи. Демек, республикабыздын социал-дык-экономикалык жактан єсїшїнє зор салым кошушту жана ийгиликтїї эмгектенип келе жатышат.

Мына ошентип КУУнун 80 жылдык маарекесин бел-гилеп жатып єткєн мез-

гилдер, студенттик кїндєр, айрыкча жаштык романтикасы ойго тїшєт экен. Университеттин жалпы струк-турасы жана анын материалдык техникалык базасы, окуу тарбиялык процесси аябай чоў жетишкендиктер-ге ээ болду жана прогресс жолунда бара жатат. КУУ республикабыздын кадрларды тарбиялоонун алтын бе-шиги, устаканасы болгон жана боло берет. Жїздєгєн жана миўдеген бїтїрїїчїлєрдїн арасында кадрлар-дын бир молекуласы, атому катары мен єз милдетимди намыстуулук ме-нен єз вазийпамды канааттандыра-арлык аткардым деп айтууга укугум бар болсо керек. Албетте, эў жогорку звенодогу кадр болбосом дагы орто звенодогу кадр катары єзїмдї эсеп-теп жїрємїн. Мен ушул миссияны абийирдїїлїк менен аткаргандыгым їчїн сыймыктанам жана даўктанам. Бул їчїн аргументтер жана факты-лар жетиштїї деп ойлоймун. Адилет эмгек жана ак ниет менен иштєєнїн натыйжасында КУУ жакшы тарбия берип, їлгїлїї окуткандыгынын не-гизинде мен ушундай инсан жана ЖОЖдун билим берїї кызматкери болдум. Бул чындыгында їзїрлїї эмгектин, туура мамиледеги адам-герчиликтин, сабырдуулуктун жана жоопкерчиликтин жыйынтыгы болсо керек деп эсептеймин. Ошондуктан КУУ мен їчїн ардактуу жана сыймык-туу. Демек, КУУ – менин учкан уям, сїйгєн окуу жайым болгон жана болуп кала берет. Албетте, єткєн кїндєрдї жана тарыхты эстебей туруп адам баласынын келечектен їмїт этїїсї кыйын. Себеби єткєн мезгилдин тата-алдыгын, кыйынчылыгын, ийгилигин баалабай ийгиликке, жеўишке жете албайсыў. Бул турмуштун аксиома-сы. Ошондуктан КУУнун ийгилиги жана жеўиши биз їчїн сыймык, єрнєк жана їлгї болуп берет.

КУУнун жамаатына, жетекчили-гине атак, даўк жана тїбєлїк сый-урмат!

137-ноябрь, 2012-ж.

ТЇЗЄТЇЇ

«Кутбилим» газетасынын 26-октябрь, 2012-ж. №41(10499) санында жарыяланган Халим НЕЗИХОГЛУНУН диссертациясын коргоо боюнча кулактандыруусундагы Расмий оппоненттер: саясий илимдеринин доктору, профессор Омукеева Жумакан Алинуровна-нын ордуна философия илимдеринин жана саясий илимдердин доктору, профессор, Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын мїчє-корреспонденти Артыкбаев Мэлс Табалди-евич деп окулсун.

ЗАЩИТА ДИССЕРТАЦИЙ

Диссертационный совет К.14.12.007 при КГМА им. И.К.Ахунбаева (720020, г. Бишкек, ул. Ахунбаева, 92) объявляет о том, что ДЖОЛДУБАЕВ Сагынбек Джаркынбаевич представил диссертацию на соискание ученой степени кандидата медицинских наук на тему: «Морфофункциональные изменения головного мозга, печени и легких крыс при отравлении алкоголем на фоне гипоксии и возможности их коррекции», по специальности 14.03.02 – Патологическая анатомия.

Научный руководитель: доктор медицинских наук, профессор Белов Георгий Васильевич.

Официальные оппоненты: доктор медицинских наук Джанали-ев Болотбек Рахманович; кандидат медицинских наук Турганбаев Айбек Эркинович.

Ведущая организация: Государственное учреждение «Даль-невосточный научный центр физиологии и патологии дыхания СО РАМН».

Защита состоится 6 декабря 2012 г. в 14.00 по адресу: г. Бишкек, ул. Ахунбаева 92.

7 декабря 2012 года в 13:00 часов на заседании Диссертаци-онного совета 25.11.031 при Институте геологии им. М.Адышева Национальной академии наук Кыргызской Республики состоится защита диссертации КАМИЛОВОЙ Лолы Токтомуратовны на тему: «Оценка водных ресурсов и гидроэкологическое состояние горных территорий на примере северного склона Алайского хребта» по специальности 25.00.36 – Геоэкология (географические науки), на соискание ученой степени кандидата географических наук.

Научный руководитель работы: доктор географических наук Чодураев Темирбек Макешович.

Официальные оппоненты: доктор географических наук, про-фессор Подрезов Олег Андреевич; кандидат географических наук, доцент Молдошев Кайратбек Орозбекович.

Ведущая организация: Кафедра экологии и природопользо-вания Бишкекского гуманитарного университета им. К.Карасаева.

Защита состоится по адресу: 720481, г.Бишкек, бульвар Эркиндик, 30, в Института геологии Национальной академии наук Кыргызской Республики. Конференц-зал.

С диссертацией можно ознакомиться в библиотеке Института геологии НАН КР.

14 декабря 2012 года в 13.00 часов на заседании Диссерта-ционного совета Д 25.12.038 по защите докторских (кандидатских) при Институте водных проблем и гидроэнергетики Национальной академии наук Кыргызской Республики, состоится защита дис-сертации ИМАНКУЛОВА Белека на тему: «Гидроминеральные ресурсы Кыргызстана и их рациональное использование», представленной на соискание ученой степени доктора геолого-ми-нералогических наук по специальностям: 25.00.07- Гидрогеология и 25.00.27 - Водные ресурсы, гидрология суши и гидрохимия.

Защита состоится по адресу: 720033, г. Бишкек, ул. Фрунзе, 533. Тел.+996 312 323728, e-mail: tv_tuzova@mail.ru

Официальные оппоненты: доктор геолого-минералогических наук, профессор Усупаев Шейшеналы Эшмамбетович; доктор геоло-го-минералогических наук Сакиев Кадырбек Сатыбалдинович; доктор географических наук, профессор Достай Жакыпбай Достай улы.

Ведущая организация: Кыргызская комплексная гидрогеологи-ческая экспедиция Госагентства по геологии и природным ресурсам.

С диссертацией можно ознакомиться в Институте водных про-блем и гидроэнергетики Национальной академии наук Кыргызской Республики по адресу 720033, г.Бишкек, ул. Фрунзе, 533, комн. 3, и на сайте ВАК wwwnakkr.k

14 декабря 2012 года в 13.00 часов на заседании Диссертацион-ного совета Д.14.11.010 по защите диссертаций на соискание ученой степени доктора медицинских наук при Национальном центре охраны материнства и детства Министерства здравоохранения Кыргызской Республики по адресу: 720038, Кыргызская Республика, г.Бишкек, ул. Ахунбаева, 190, состоится защита диссертации ХУШВАХТОВОЙ Эргашой Хушвахтовны на соискание ученой степени доктора медицинских наук по специальности 14.01.01 - Акушерство и гинеко-логия, на тему: «Гиперпластические процессы репродуктивной системы женщин различных возрастных групп».

Научный консультант: доктор медицинских наук, профессор Мусуралиев Макенжан Субанович.

Официальные оппоненты: Заслуженный деятель науки КР, доктор медицинских наук, профессор Рыбалкина Людмила Дмитри-евна; доктор медицинских наук, профессор Мухамадиева Саодатхон Мансуровна; доктор медицинских наук, профессор Бейшенбиева Гульнара Джанузаковна.

Ведущая организация: Московский государственный медико-стоматологический университет Министерства здравоохранения и социального развития Российской Федерации (127473, Российская Федерация, г.Москва, ул.Делегатская, д.20, стр.1).

С диссертацией можно ознакомиться в библиотеке Националь-ного центра охраны материнства и детства Министерства здра-воохранения Кыргызской Республики (адрес: 720038, Кыргызская Республика, г.Бишкек, ул. Ахунбаева, 190).

Объявления

А.Молдокулов атындагы улут-тук компьютердик гимназиянын англис тили мугалими Кариева Гульнара Жолдошовнаны «Эл агартуунун отличниги» наамын алышы менен жана 2-ноябрь ту-улган кїнї менен куттуктап, иши-не кажыбас кайрат жана чыў ден соолук каалайбыз.

8га 1-классынын окуучулары жана ата-энелер коллективи.

Куттуктоо!

«МАНАС - БАЛДАРДЫН КЫЯЛЫНДА» аттуу балдар сїрєттєрїнїн сынагы

«Мээрим» эл аралык кайрымдуулук фонду «Галерея М» кєркєм сїрєт салону менен бирдикте «Манас – балдардын кыялында» аттуу сїрєт сынагын жарыялайт.

Сынакка 7 жаштан 17 жашка чейинки балдар катыша алат.Сынакка жиберилген сїрєттєр А3 барагында тїрдїї техника-

лардын (ыкмалардын) негизинде (акварель, графика, ж.б.) жана эни 3 см ак паспартуда аткарылышы зарыл.

Ар бир сїрєттє тємєнкїлєр сєзсїз кєрсєтїлїшї керек:- сїрєттїн аталышы, техникасы;- «Манас» эпосунан сюжет;- эпостун сюжетине байланышы (їзїндї, каармандардын аттары,

тааныш окуялар, ж.б.);- автордун аты, фамилиясы;- їй жана электрондук дареги, телефону. Сынак 2012-жылдын 5-ноябрынан 2013-жылдын 5-февралына

чейин єткєрїлєт.Сїрєттєр 2013-жылдын 5-февралына чейин тємєнкї дарекке

жиберилет:Бишкек шаары, Манас проспектиси 40, «Галерея М», 2-этаж

(Филармониянын тушунда).Сынактын эў жакшы сїрєттєрїнїн кєргєзмєсї 2013-жылдын

18-февралынан 1-мартына чейин «Галерея М» кєркєм сїрєт са-лонунда єтєт.

Жеўїїчїлєргє 2013-жылдын март айында дипломдор жана байгелер тапшырылат.

Сынакка жиберилген сїрєттєр ээлерине кайтарылып берилбейт.Суроо телефондору: 62 13 56, 61 44 29, 0554 855 866.

Конкурс детского рисунка «МАНАС – ГЛАЗАМИ ДЕТЕЙ»

Международный благотворительный фонд «Мээрим» совместно с художественной галереей «Галерея М» объявляет конкурс дет-ского рисунка «Манас - глазами детей».

Для участия в конкурсе приглашаются дети в возрасте от 7 до 17 лет.

Конкурсные работы должны соответствовать тематике «Манас – глазами детей» и быть сюжетно связаны с уникальным памятником устного народного творчества - эпосом «Манас».

Работы принимаются на листах А3, выполненные в любой технике (акварель, масло, графика и др.) и оформленные в па-спарту белого цвета шириной 3 см. На обороте каждого рисунка указываются:

- название работы, техника выполнения;- сюжет из эпоса «Манас»;- привязка к сюжету (цитата, имена изображенных персонажей,

узнаваемая ситуация);- имя, фамилия и возраст автора;- адрес, электронный адрес, контактный телефон.Конкурс проводится с 5 ноября 2012 года по 5 февраля 2013 года.Конкурсные работы принимаются до 5 февраля 2013 года по

адресу: «Галерея М», г. Бишкек, пр. Манаса 40, пересекает пр. Чуй (напротив Филармонии), 2 этаж.

Экспозиция лучших конкурсных работ состоится с 18 февраля по 1 марта 2013 года в «Галерее М».

Победителей ждут дипломы и призы, вручение которых состо-ится в начале марта 2013 года.

Работы, присланные на конкурс, не возвращаются авторам.Справки по телефонам: 62 13 56, 61 44 29, 0554 855 866.

Руководителям Бишкекского и Ошского городских управлений образования,

районных (городских) отделов образования,общеобразовательных организаций

всех типов и форм собственности На № 2048/1 от 02.10.2012 г.

Министерство образования и науки Кыргызской Республики, согласно запросу средней общеобразовательной школы № 86 имени Стригина Железнодорожного района в городе Красноярске Российской Федерации, просит подтвердить прибытие учащейся 2- или 3 - класса Искандер кызы Зебо, 12.10.2003 года рождения.

Ответ на запрос просим прислать в Управление дошкольного, школьного и внешкольного образования МОиН КР по факсу: 0-312-62-05-08, или сообщить на моб.тел.0-778-22-59-06.

Заместитель министра Д. КЕНДИРБАЕВА

Приказ №2912-615 03.10.12

Руководителям органов

исполнительной власти стран

Ближнего Зарубежья

Академия наук Республи-ки Башкортостан совместно с ГУП Научно-исследователь-ский институт безопасности жизнедеятельности Респу-блики Башкортостан, ФГБУ Уральский государственный научно-исследовательский институт региональных эколо-гических проблем (г. Пермь) и Информационным правовым центром «ПАРТНЁР» (ИП Лу-зин ИЛО.) проводят 05-06 де-кабря 2012 года в г.Уфа Меж-региональный практический семинар на тему: «Проблемы обращения с промышлен-ными отходами на пути их решения».

Семинар предназначен для специалистов по охране окружающей среды органов исполнительной власти субъ-ектов Российской Федерации и стран Ближнего Зарубежья; глав администраций, замести-телей глав администраций, специалистов по охране окру-жающей среды администра-ций муниципальных районов и городских округов субъек-тов Российской Федерации и стран Ближнего Зарубежья; руководителей, главных ин-женеров, руководителей экологических и технических служб, специалистов в об-ласти охраны окружающей среды промышленных пред-приятий, предприятий нефте-химической и газовой отрас-ли, сельскохозяйственных предприятий.

На семинаре планируется выступление ведущих специ-алистов Министерства при-родопользования и экологии Республики Башкортостан, Башкирской природоохранной межрайонной прокуратуры, Управления Росирироднад-зора по Республике Баш-кортостан, ФГБУ Уральский государственный научно-ис-следовательский институт региональных экологических проблем (г.Пермь), ГУП На-учно-исследовательский институт безопасности жиз-недеятельности Республики Башкортостан, ФГБОУ ВГ10 Башкирский аграрный госу-дарственный университет, НОУ ДПС) Башкирский ме-жотраслевой институт охраны труда, экологии и безопасно-сти на производстве и ряда предприятий, занимающих-ся вывозом, утилизацией и переработкой промышленных отходов.

Слушателям выдаётся Сертификат об участии в семинаре, компакт-диск с нормативными правовыми актами по теме семинара.

Всю дополнительную ин-формацию о семинаре можно получить в Организационном комитете по телефонам (347) 257-72-42, 8-904-736-72-42, 8-905-002-44-88.

Заявки на участие в семи-наре необходимо направлять на факс +(347) 255-81-36, 255-82-73 или на адрес электрон-ной почты E-mail: 2577246@mail.ru.

Вице-президент АН РБ,академик АН РБ, доктор

химических наук, профессор Р.В.КУНАКОВА

14 7-ноябрь, 2012-ж.

Олимпиада катышуучусунун анкетасы

Фамилиясы

Аты

Атасынын аты

Класс, мектеби

Їйдїн дареги

Индекси, областы, шаары

Району, айылы

Кєчєсї, їйї, квартирасы

Телефону, е-mail жана интернет

Мектеп дареги

Индекси, областы, шаары

Району, айылы

Кєчєсї, їйї

Телефон, директордун Ф.А.А.

Мугалимдин же математикаданСабак берген мугалимдин Ф.А.А.

Биз сиздерге ийгилик каалайбыз! Олимпиаданын уюштуруу комитети.

3-4-класстар їчїн 1-турдун маселелери№1. Їч бурчтук берилген. Биринчи жана экинчи жактарынын узундуктарынын

суммасы 50 см.ге, экинчи жана їчїнчї жактарыныкы – 52 см.ге, їчїнчї жана бирин-чисиники – 58 см.ге барабар. Ар жагынын узундугу єзїнчє канчага барабар?

№2. Столдо китептер жатат, аларды упаковка кылыш керек. Эгерде аларды экиден упаковкаласа, бир китеп ашып калат, эгерде їчтєн байласа, анда эки китеп ашып калат, эгерде тєрттєн байласа, їч китеп калат. Бул шарттарга туура келген эў кичине санды тапкыла.

№3. Эгерде Кубат Актанга 100 сом берсе, анда достордун акчасы бирдей болот, ал эми эгерде Актан Кубатка 100 сом берсе, анда Кубатта Актанга караганда 9 эсе кєп акча болот. Ар биринде канча акча бар?

№4. Саякатчы кїнїгє 8 саат жєє жїрїп 5 кїндє 160 км. жол басып єттї. 10 кїндє 200 км. аралыкты єтїї їчїн ал кїнїгє канча саат жєє жїрїшї керек?

№5. Жол жумушчулары 3 кїндє жолду оўдошту. Биринчи кїнї 13 жумушчу иш-тешти жана алардын ар бири 18 метр жолду оўдоду. Андан кийин, ар бир кїнї бир-ден жумушчу кошулуп турду жана алардын ар бири, ар бир кїндє мурунку кїндєгїгє караганда бир метрге кєп оўдоду. Алар канча метр жолду оўдошту?

№6. Бир сырдоочу 5 кїндїн ичинде 3 окшош бєлмєнї сырдайт. Ал эми 90 окшош бєлмєнї 10 кїндїн ичинде сырдоо їчїн канча сырдоочу керек?

№7. Петя 3 баштык жаўгак сатып алды, Вася – 2 баштык. Бардык жаўгакты їч бала: Петя, Вася жана Коля бєлїп алышты. Коля болсо досторуна 25 тыйын карыз болуп калды. Петя менен Вася кантип ал тыйынды бєлїп алышат?

№8. Вася менен Петя бир їйдє жашашат, бирок ар башка кабатта. Кире бериш эшиктен єзїнїн батирине чейин Петя Васяга караганда 2 эсе кєбїрєєк тепкичтен чыгат. Петя кайсы кабатта жашайт, эгерде Васянын батири экинчи кабатта болсо?

№9. Кийим дїкєнїндє 5 ар башка кєйнєк, жана 3 ар башка тїгєй шым бар. Кандай жол менен кєйнєк жана шымды тїгєйлєштїрїїгє болот?

№10. 4-класстын окуучулары 737 китеп сатып алышты. Ар кимиси бирдей сандагы китеп сатып алышты. 4-класстын окуучуларынын саны канча жана ар кимиси канча китеп сатып алган?

Задачи I тура. 3-4 классы №1 Дан треугольник. Сумма длин первой и второй сторон равна 50 см, второй и

третьей сторон – 52 см, третьей и первой – 58 см. Чему равна длина каждой стороны в отдельности?

№2. На столе лежат книги, которые нужно упаковать. Если их связать по 2, то останется одна лишняя книга, если по три, то две книги, если по четыре, то останется три книги. Найди наименьшее число, удовлетворяющее этим условиям.

№3. Если Кубат дает Актану 100 сомов, то у друзей будет денег поровну, а если Актан дает Кубату 100 сомов, то у Кубата будет денег в 9 раз больше, чем у Актана.

Сколько денег у каждого?№4. Турист, идя по 8 часов в день, прошел за 5 дней 160 км. Сколько часов в день

он должен идти, чтобы за 10 дней пройти 280 км?№5. Дорожные рабочие 3 дня ремонтировали дорогу. В первый день работали

13 рабочих, и каждый отремонтировал по 18 м дороги. Затем каждый день прибав-лялось по одному рабочему, и каждый день каждый из них чинил на метр больше, чем накануне. Сколько метров дороги они отремонтировали?

№6. Один маляр может покрасить за 5 дней 3 одинаковые комнаты. Сколько по-надобится маляров, чтобы покрасить 90 таких комнат за 10 дней?

№7. Петя купил 3 пакета орехов, а Вася – 2 пакета. Все орехи разделили поровну между тремя мальчиками: Петей, Васей и Колей. Оказалось, что Коля должен друзьям 25 коп. Как Петя и Вася должны разделить эти деньги между собой?

№8. Вася и Петя живут в одном подъезде, но на разных этажах. Поднимаясь от входной двери до своей квартиры, Петя проходит в 2 раза больше ступенек, чем Вася. На каком этаже живет Петя, если Васина квартира находится на втором?

№9. В магазине одежды есть 5 разных рубашек и 3 разных пары брюк. Сколькими способами можно составить комплект рубашки с брюками?

№10. Ученики четвертых классов купили 737 учебников. Каждый с каждым купил одинаковое количество книг. Сколько было четвероклассников и сколько учебников купил каждый из них?

3-4 синфлар учун 1 тур масалалари№1. Учбурчак берилган. Биринчи ва иккинчи томонлар узунликларининг йиғиндиси 50

см га баробар, иккинчи ва учинчи томонлариники -52 см, учинчи ва биринчиларники - 58 см. Ҳар бир томоннинг алоҳида узунлиги нимага баробар?

№2. Стол устида китоблар турибди, уларни боғлаш керак. Аларда уларни иккитадан боғласа, у ҳолда бир китоб ошиб қолади, агар уч китобдан жамласа, у ҳолда иккитаси, агар тўрттадан жамласа, у ҳолда уч китоб ошиб колади. Бу шартларга бўй сунган энг кичик сонни топинг.

№3. Агар Алимардон Рустамга 100 сўм берса, унда дўстларнинг пуллари баробар бўлади, агар Рустам Алимардонга 100 сўм берса, унда Алимардонда пул Рустамдагига нисбатан 9 маротаба кўп бўлади. Уларнинг ҳар бирида қанчадан пул бўлган?

№4. Турист бир кунда 8 соаттан юриб, 5 кунда 160 км ўтган. 10 кунда 280 км ўтиш учун у бир кунда неча соаттан юриши керак?

№5. Йўл ишчилари йўлни 3 кун ремонт қилишди. Биринчи кунда 13 ишчи ишлаб, уларнинг ҳар бири 18 м дан йўлни ремонт қилишди. Кейин ҳар куни биттадан ишчи қўшилди ва ҳар куни уларнинг ҳар бири олдинги кундагидан бир метр кўпроқ тузатишган. Улар неча метр йўлни ремонт қилишган?

№6. Бир уста 5 кунда 3та бир катталикдаги ҳоналарни оклаб чиқиши мумкин. 90 та шу катталикдаги ҳоналарни 10 кун ичида оқлаб чиқиши учун канча уста керак бўлади?

№7. Петя 3 упаковкада ёнғоқ олди, Вася эса 2 та. Ҳамма ёнғоқлар уч дўст орасида тенг бўлинди. Шундан кейин Коля 25 тийин дўстларига карз эканлиги маълум бўлди. Петя билан Вася бу пулни қандай қилиб бўлиб олишлари керак?

№8. Вася ва Петя бир подъездда, бироқ ҳар қандай каватда яшашади. Уйига кирадиган подъезд эшигидан ўзининг уйигача Васяга нисбатан Петя икки баробар кўп поҳона босиб ўтади. Агарда Васянинг квартираси иккинчи каватда бўлса, у ҳолда Петя кайси каватда экан?

№9. Дуконда 5 ҳар ҳилдаги кўйнак ва 3 ҳар ҳилдаги шим бор экан. Шу кўйнаклар ва шимлар билан канча сондаги комплект тузса бўлади?

№1. Тўртинчи синф ўқувчилари 737 китоб олишди. Ҳар ким ҳар қайси билан бир ҳил сондаги китоб олишди. Тўртинчи синфдаги ўқувчилар сонини ва ҳар қайси ўқувчи нечта китоб олганини топинг.

Урматтуу мектеп жетекчилери, башталгыч класстарда жана 5-8-класстарда иштеген математика мугалимдери!

Кымбаттуу балдар!

Балдардын республикалык инженердик-техникалык академиясы «Алтын тїйїн» 3-8-класс окуучуларынын арасында Ре-спубликалык окуудан тышкаркы матема-тикалык олимпиадасын (РОТМО) єткєрєт.

Билимдин кошумча булактарын єз ал-дынча пайдаланууда єз кїчтєрїн сыноого окуучуларга мїмкїндїк берїї олимпиада-нын негизги максаты болуп саналат. Жаш изилдєєчї єз интеллектин кайсы багытта колдонсо да, мындай машыгуулар ага єтє керек. Олимпиада эки этапта єткєрїлєт, 1-этап – окуудан тышкаркы олимпиада, ал биринчи жана экинчи турдан турат, экинчи этап – окуу учурундагы олимпиада.

О л и м п и а д а н ы н жеўїїчїсїнїн ардактуу дипломун алууга ар бир окуучунун мїмкїнчїлїгї бар, бул анын математи-каны тереўдетип окуу классына кирїїдє, ошондой эле орто жана жогорку звенонун окуучуларынын ортосундагы ушундай мел-дештерде эске алынат.

Олимпиадага 3-8-класс окуучулары ка-тыша алышат. 2012-жылдын ноябрынан баштап тапшырмаларды «Кутбилим» га-зетасында жана БРИТА «Алтын тїйїндїн» сайтында биринчи жана экинчи окуудан тышкаркы турларынын тапшырмалары бе-рилет. Тапшырмалардын бардыгы аткары-лышы, ошондой эле алар толук кєлємдє аткарылышы максатка ылайык. Тапшыр-малардын чыгарылышын тїшїндїргєн чиймелер даана аткарылышы керек. Ар бир туура аткарылган тапшырмалар 5 упай менен бааланат. Тапшырмалар 12 барактуу дептерде аткарылышы зарыл.

Чыгарылган тапшырманы тємєндєгї дарекке жиберїїгє тийиш: 720017, Бишкек шаары 17, Манас проспектиси №1, БРИ-ТА «Алтын тїйїн», РОТМО. Электрондук почта аркылуу rdita@kg.list.ru жиберсе да болот.

Бишкек шаары жана Чїй областынын окуучуларынын ата-энелери тапшырмалар чыгарылган дептерлерди (маркасыз кон-вертте) БРИТА «Алтын тїйїнгє» тїздєн-тїз алып келип, БРИТА «Алтын тїйїн» деген жазуусу бар атайын почта ящигине салып койсо болот.

Тапшырмалардын чыгарылышы би-ринчи жана экинчи турдун тапшырмала-ры жарыялангандан кийин, бирок 2013- жылдын 1-мартына чейин кабыл алынат (почта штемпелинде коюлган кїн менен аныкталынат).

Окуудан тышкаркы турда эў мыкты натыйжага жетишкен окуучулардын аты-жєнї БРИТА «Алтын тїйїн» сайтында жана «Кутбилим» газетасына жарыяланат жана окуу учурундагы олимпиадага чакырылат. (Бишкек ш., 2013-ж., апрель-май).

Олимпиаданын окуу учурундагы їчїнчї турун єткєрїї жєнїндє маалымат (єткєрїї убактысы, катышуучулардын саны) респу-бликалык басма беттеринде, «Кутбилим»

газетасында кабарланат жана катышуучу мектептердин жетекчилерине билдирилет.

Почта жана транспорт чыгымдары каалоолору боюнча окуучулардын ата-энелери, демєєрчїлєр жана билим берїї органдары каржылайт.

Тайпаларды каттоо маалында олимпи-аданын окуу учурундагы турунун катышуу-чулары БРИТА «Алтын тїйїн» тарабынан жайкы мезгилде єткєрїлє турган техно-дромго катышуу сунуш кылынат. Техно-дромго жазылуу убагы олимпиадага каттоо маалында болот. Технодром катышуучу-ларга эс алуу менен бирге техника багы-тында иштеп жаткан борбордогу белгилїї жана атактуу агай-эжейлер - профессорлор менен ар тїрдїї иш-чараларга катышууга мїмкїнчїлїк берет. Ар бир олимпиаданын катышуучусу жайкы технодромго жазылы-шы керек.

Окуу учурундагы турга 5 тапшырма сунушталат. Аларды чыгарууга 2 акаде-миялык саат (90 мїнєт) берилет. (2013- жылдын май айы).

Иштерди баалоонун критерийлери тап-шырмаларды чыгарууда ой жїгїртїїнїн єз алдынчалыгы, чыгаруудагы оригинал-дуулук, иштин жасалгалангандыгы эсепке алынат.

Олимпиаданын катышуучулары їчїн олимпиада аяктаганда тапшырмалардын чыгарылыштарын Бишкек шаарынын эў мыкты мугалимдери кєрсєтїшєт.

Ошол эле кїнї олимпиада жыйынтыгы чыгарылып жана жеўїїчїлєрдї БРИТА «Алтын тїйїндїн» дипломдору менен сый-ланат.

Экинчи, їчїнчї орунду ээлешкен ка-тышуучулар ордуна жараша экинчи жана їчїнчї даражадагы дипломдорду жана катышуучунун жашаган жериндеги мате-матиканы тереўдетип окутуучу класстардан (гимназиялардан, лицейлерден, жалпы билим берїїчї мектептердин профил-дик класстарынан) окууга сунуш алышат. Экинчи жана їчїнчї орундарды ээлеген командалар тиешелїї экинчи жана їчїнчї даражадагы дипломдорду алышат.

Экинчи этаптын (окуу учурундагы 3-тур-дун) бардык катышуучулары олимпиаданын катышуучусунун сертификатын алышат жана бєтєнчє шарттардагы 3-8-класстын окуучулары їчїн тыштан окуу олимпиада-сына катышуу укугуна ээ болушат.

Республикалык сырттан окуучу мате-матикалык олимпиаданын тапшырмалары чыгармачылык мамилелерди, турмуштук машыккандыкты, баштапкы экономика-лык билимди, абстрактуу жана логикалык ой жїгїртїїнї, зиректикти, ой чабытын єнїктїрїїнї талап кылат. Тапшырмалар чыгарылган дептер сыртындагы тємєндєгї анкета толтурулушу шарт. Анкета дептер-дин сыртына чапталат.

МАТЕМАТИКАЛЫК ОЛИМПИАДА

Конкурс

157-ноябрь, 2012-ж.

5-6-класстар їчїн 1-турдун маселелери№1. Бардык жактары боёлгон куб берилген. Берилген кубду узуну, туурасы жана

бийиктиги боюнча 5 бирдей бєлїккє кесилген. а) їч жактары боёлгон; б) эки жактары боёлгон; в) бир жагы боёлгон; г) боёлбогон

кубиктердин санын тапкыла.№2. Бир литр сїттїн баасы июнда 20 пайызга жогорулады, июлда баа дагы 30

пайызга кєтєрїлдї, ал эми августта дагы 50 пайызга кєтєрїлдї. Жай бою 1 литр сїттїн баасы канча пайызга кєтєрїлгєн?

№3. Балыкчы балык кармады. Андан кармалган балыктын салмагы канча деп сурашканда, ал “Анын куйругу 1 кг. болот, башы болсо – куйругу менен тулкусунун жарымындай, ал эми тулкусу – башы менен, куйругу менен куйрук бириккендегидей салмакка ээ деп ойлойм”, - деп жооп берди. Бул балыктын салмагы канча?

№4. Эгерде Иманбек Асанга 100 сом берсе, анда достордун акчасы бирдей болот, ал эми эгерде Асан Иманбекке 100 сом берсе, анда Иманбекте Асанга караганда 9 эсе кєп акча болот. Ар биринде канча акча бар?

№5. Бекташ 6х7 єлчємдєгї тик бурчтукту, жактарынын узундуктары бїтїн сан болгон квадраттарга кескени жатат. Ал квадраттардан эў аз канча санын ала алат?

№6. Кара саксаул абдан татаал чєлдєрдїн шартында єсїп, 20 жылда араў 6 м ге жетет. Саксаулдун єсїп-жетилїїсї бирдей болбойт. Шарттуу тїрдє тєрт мезгилди 1:2:3:4 катышуу боюнча белгилесе болот, ал эми єсїшї 6:8:9:7 катышуу боюнча белгиленет. Єсїї мезгилинин эў жакшы єскєн мезгилин жана эў аз болгон єсїї мезгилин тап.

№7. 6 класстын 3 окуучусу 1360 кг. алча теришти. 6-А класста 32 окуучу, б-Б класста – 28, 6-В класста – 30 окуучу. Ар бир класс канча кг алча терген, эгерде 6-А класс – 3 кїн иштесе, 6-В класс – 2 кїн иштесе, ал эми 6-В – 4 кїн иштеген болсо?

№8. Эки орундуу санга эки орундуу санды кошуп жазышты. Бул тїзїлгєн тєрт орун-дуу сан жєнєкєй сан болобу? Жообун тактагыла.

№9. Бир класстын окуучулары 7 айдын ичинде экскурсияга акча чогултушту. Бар-дыгы болуп 640 сом чогултушту. Ар бир окуучунун салымы бирдей болду. Канча адам экскурсияга барды жана ай сайын ар бир окуучу канчадан акча алып келип турган?

№10. Мотоцикл єткєн аралык 20 пайыз кєбїрєєк болгон, машине басып єткєн аралыкка караганда. Мотоциклдин ылдамдыгы 20 пайыз азыраак болгон машинеге салыштырганда. Канча пайыз кєбїрєєк убакытты короткон мотоциклист автомоби-листке караганда?

Задачи 1 тура. 5-6 классы №1. Дан куб, раскрашенный со всех сторон. Разрежьте данный куб по длине, ширине

и высоте на 5 одинаковых частей. Найдите сколько всего имеется кубиков:а) с тремя раскрашенными сторонами; б) с двумя раскрашенными сторонами;в) с одной раскрашенной стороной; г) без покраски.№2. В июне цена 1 литра молока повысилась на 20%, в июле цена повысилась

ещё на 30%, а в августе повысилась ещё на 50%. На сколько процентов повысилась цена 1 литра молока за лето?

№3. Рыбак поймал рыбу. Когда у него спросили, какова масса пойманной рыбы, он ответил: «Я думаю, что хвост её весит 1 кг, голова – столько, сколько хвост и половина туловища, а туловище – сколько голова и хвост вместе» Какова же масса этой рыбы?

№4. Бекташ хочет разрезать прямоугольник размерами 6×7 на квадраты, у которых длины сторон целые числа. Какое наименьшее количество квадратов он может получить?

№5. Номера комнат в гостинице состоят из трех цифр, первая из которых указывает номер этажа, две другие – номер комнаты на этаже. В гостинице 5 этажей (с номерами от 1 до 5), каждом этаже по 35 комнат(с номерами от 1 до 35). Сколько всего цифр 2 использовано для нумерации комнат в гостинице?

№6. Черный саксаул растет в самых тяжелых условиях пустыни, достигая к 20 годам высоты 6 м. Прирост саксаула по годам неравномерен. Условно можно выделить четыре периода в отношении 1:2:3:4, в которых прирост относится как 6:8:9:7. Найди, в какие периоды наблюдались самый большой и самый маленький годовой прирост саксаула.

№7. Три шестых класса собрали 1360 кг вишен. В 6-А классе 32 ученика, в 6-Б классе – 28, а в 6-В классе – 30. Сколько килограммов вишен собрал каждый класс, если 6-А работал 3дня, 6-Б – 2 дня, а 6-В – 4 дня?

№8. К двузначному числу приписали такое же число. Может ли образовавшееся четырехзначное число быть простым? Ответ объясните.

№9. Ученики одного класса в течение 7 месяцев собирали деньги на экскурсию. Всего было собрано 640 руб. 1 коп. Все взносы были одинаковы. Сколько человек по-ехало на экскурсию и сколько вносил денег в месяц каждый из участников?

№10. Расстояние, которое проехал мотоцикл, на 20% больше расстояния, которое проехал автомобиль. Скорость мотоцикла на 20% меньше скорости автомобиля. На сколько процентов больше времени затратил на дорогу мотоциклист, чем автомобилист?

5-6 синфлар учун масалалар. 1-тур№1.Ҳар томонлари бўялган куб берилган. Берилган кубни узунлиги, кенглиги ва баландлиги

бўйича бир ҳил 5 қисмга кесинг. Ҳаммаси бўлиб нечта кубчалар мавжуд бўлганлигини топинг:а) уч томони бўялган; б) икки томони бўялган; в) бир томони бўялган; г) бўёқсизи.№2. Июнда сутнинг 1 литрнинг баҳоси 20 фоизга кўтарилган, июлда баҳо яна 30 фоизга

кўтарилган. Ёз бўйи 1 литр сутнинг баҳоси неча фойизга кўтарилган?№3. Балиқчи балиқ ушлади. Качон ундан ушланган балиқнинг массаси қандай деб сўрашганда,

у жавоб берди: “Мен ўйлайманки, унинг думи 1 кг чиқади, боши ғ думи ва гавдасининг ярми қанча бўлса, ўшанча, гавдаси эса - боши ва думи биргаликдагидек” Бу балиқнинг массаси қанча?

№4. Мамасоли ўлчовлари 6×7 бўлган тўғрибурчакни томонларининг тузунликлари бтн сонлар бўлган квадратларга кесишни истайди. У энг оз нечта квадратни олиши мумкин?

№5. Агар Омонбай Ҳасанга 100 сўм берса, унда дўстларнинг пуллари баробар бўлади, агар Ҳасан Омонбайга 100 сўм берса, унда Омонбойда пул Ҳасандагига нисбатан 9 маротаба кўп бўлади. Уларнинг ҳар бирида қанчадан пул бўлган?

№6. Саҳрода жуда қийин шароитда қора соқсоул ўсади ва баландлиги 20 йил ичида 6 м гача боради. Ҳар ийли ўсиши бир ҳилда эмас. Шартли турда тўрт вақтлар оралигини 1:2:3:4 нисбатда белгилаш мумкин, ўсишни эса 6:8:9:7 нисбатда қараш мумкин. Қайси вақт оралигида бу соқсоулни қайси ийилларда ўсиши энг кўп ва энг кичик бўлганини аниқланг.

№7. Уч олтинчи синфлар 1360 кг гилос терган. 6-А синфда 32 ўқувчи, 6-Б синфда 28 ўқувчи, 6-В синфда - 30 ўқувчи бор. Агар 6-А синф 3 кун, 6-б синф – 2 кун, 6-В синф - 4 кун ишлагани маълум бўлса, ҳар қайси синф неча кг гилос терганини топинг.

№8. Икки ҳонали сонга шунда сон қўшилиб ёзилди. Ҳосил бўлган сон туб сон деб айтса бўладими? Жавобини тушунтиринг.

№9. 7 ой мобайнида бир синф ўқувчилари саёҳатга пул ийғишди. Ҳаммаси бўлиб 640 сўм ва 1 тийин йиғилди. Барчанинг қўшган солими бир ҳилда эди. Саёхатга қанча ўқувчи борган ва ҳар ойда қанча ҳар бир ўқувчи қанча сўмдан пул ийгилишига қатнашган?

№10. Мотоцикл босиб ўтган масофа автомобиль босиб ўтган масофага нисбатан 20 фоизга кўп. Автомобилнинг тезлигига нисбатан мотоциклнинг тезлиги 20 фоизга кам. Мотоцикл шу йўлни босиб ўтиши учун неча фоиз кўп вақт сарфлайди?

7-8-класстар їчїн 1-турдун маселелери№1. Асан 6х7 єлчємдєгї тик бурчтукту, жактарынын узундуктары бїтїн сан болгон

квадраттарга кескени жатат. Ал квадраттардан эў аз канча санын ала алат?№2. Тар жана кеў бурчтуу їч бурчтуктардын бурчтары ченелген. Алардын тєртєє

тємєндєгїчє: 1200, 800, 550, 100. Калган эки бурчун тапкыла.№3. Бала кєпїрєнїн 3

8 бєлїгїн басып єткєндєн кийин, кєпїрєгє жакындап келаткан машинанын їнїн укту. Эгерде бала артка чуркаса, анда ал машина менен кєпїрєнїн башында жолугат, ал эми алдыга чуркаса, машина аны кєпїрєнїн аягын-да кууп жетет. Машинанын ылдамдыгы турактуу жана ал 60 км/с барабар. Баланын ылдамдыгы турактуу деп эсептеп, аны тапкыла.

№4. Мейманканадагы бєлмєлєрдїн номерлери їч цифрадан турат, анын биринчи кабатын номерин, калган экєє – кабаттагы бєлмєнїн номери. Мейманканада 5 кабат бар (1ден 5 номерлери менен), ар бир кабатта 35 бєлмє (1ден 35ке чейинки номерлер) бар. Мейманкананын бєлмєлєрїнїн номерлегенге канча 2 цифрасы колдонулган?

№5. Балыкчы балык кармады. Андан кармалган балыктын салмагы канча деп сурашканда, ал “Анын куйругу 1 кг болот, башы болсо – куйругу менен тулкусунун жарымындай, ал эми тулкусу – башы менен куйругу бириккендегидей салмакка ээ деп ойлойм”, - деп жооп берди. Бул балыктын салмагы канча?

№6. Палубада туруп, юнга топту ыргытканда ал 3 метр бийиктикке кєтєрїлгєн, анан 15 метр суунун астына кеткен. Андан соў топ 4 метрге їстїнє калкып чыгып калган. Палубанын бийиктиги деўиз деўгээлинен канчага бийик?

№7. Эки орундуу санга 5 кошушту, суммасы 5ке бєлїнє турган сан болуп калды. Андан 3тї алганда айырмасы болсо 3кє бєлїнє турган сан болуп калды. Ал эми аны 2ге бєлгєндє анын натыйжасы да 2ге бєлїнє турган болду. Ошол санды тапкыла.

№8. Турист бир аз аралыкты 9 кїндє єткєн, ал жєє басуу ылдамдыгы 4,8 км/с болуп ар кїнї бир эле убакыт кетирди. Кайра кайтканда ал 8 кїндє эле єткєн. Жолду єтїїдє убакытты 1,2 эсе кєбєйтїп отурган. Турист кайра кайтканда кандай ылдам-дыкта жїргєн?

№9. √(7+4√3) - √3 сан рационал санбы же иррационал санбы?№10. 1, 11, 111, 1111, … удаалаштыктын n сандарынын суммасын тапкыла.

Задачи 1 тура. 7-8 классы№1. Асан хочет разрезать прямоугольник размерами 6х7 на квадраты, у которых

длины сторон целые числа. Какое наименьшее количество квадратов он может полу-чить? Ответ объясни.

№2. Измерены углы двух треугольников – остроугольного и тупоугольного. Четыре из полученных результатов – таковы: 1200, 800, 550, 100. Найдите других два угла.

№3. Мальчик после того, как он прошел 38

расстояния моста, он услышал при-ближающего гул машины. Если мальчик побежит назад, то он с машиной встретится в начале моста, а если он побежит вперед, то машина его нагонит в конце моста. Если считать, что скорость машины постоянная составляет 60 км/с, найдите скорость мальчика(считайте, что у него скорость тоже постоянная).

№4. Номера комнат в гостинице состоят из трех цифр, первая из которых указы-вает номер этажа, две другие – номер комнаты на этаже. В гостинице 5 этажей (с номерами от 1 до 5), на каждом этаже по 35 комнат (с номерами от 1 до 35). Сколько всего цифр 2 использовано для нумерации комнат в гостинице?

№5. Рыбак поймал рыбу. Когда у него спросили, какова масса пойманной рыбы, он ответил: «Я думаю, что хвост её весит 1 кг, голова – столько, сколько хвост и по-ловина туловища, а туловище – сколько голова и хвост вместе». Какова же масса этой рыбы?

№6. Стоя на палубе, юнга подбросил мяч, который пролетел вверх 3 метра, затем вниз 15 метров и оказался под водой. Потом мяч всплыл на 4 метра и оказался на поверхности воды. Какова высота палубы над уровнем моря?

№7. К двузначному числу прибавили 5, сумма оказалась кратной 5. Когда от него отняли 3, разность оказалась кратной 3. А когда его разделили на 2, оказалось, что и частное делится на 2. Найдите это число.

№8. Турист прошел некоторое расстояние за 9 дней, идя со скоростью 4,8 км/ч и находясь в пути одно и то же количество часов. Обратный путь он преодолел за 8 дней, так как время в пути каждый день он увеличивал в 1,2 раза. С какой скоростью шел турист обратно?

№9. Дано число √(7+4√3) - √3. Рациональное оно или иррациональное?№10. Найдите сумму n членов последовательности: 1, 11, 111, 1111, … .

7-8 синфлар учун 1-тур масалалари

№1. Ҳасан ўлчовлари 6×7 бўлган тўғрибурчакни томонларининг узунликлари бутун сонлар бўлган квадратларга кесишни истайди. У энг оз нечта квадратни олиши мумкин?

№2. Ўткир бурчакни ва ўтмас бурчакли икки учбурчакнинг бурчаклари ўлчанган. Олинган натижаларнинг тўртови бундай: 1200, 800, 550, 100. Қолган икки бурчакни топинг.

№3. Бола кўприкнинг 38 қисмини ўтиб, кўприкка яқинлашиб келаётган маши-

нанинг овозини эшитди. Агар бола орқага югурса, унда у машина билан кўприкнинг бошида учрашди, олға югурса у ҳолда машина уни кўприкнинг охирида қувиб етади. Машинанинг тезлиги ўзгармас ва у 60км/с га тенг. Боланинг тезлигини ўзгармас деб ҳисоблаб, уни топинг.

№4. Меҳмонҳонадаги ҳоналарнинг рақамлари уч рақамдан иборат, уларнинг биринчиси қаватнинг номерини, бошқа иккови ғ қаватдаги ҳонанинг номерини кўрсатади. Меҳмонҳонада 5 кақат (номерлери 1 дан 5 гача), ҳар бир қаватда 35 тадан ҳона (номерлари 1дан 35 гача). Меҳмонҳонадаги ҳоналарнинг номерациялари учун ҳаммаси бўлиб нечта 2 рақами фойдаланилган?

№5. Балиқчи балиқ ушлади. Качон ундан ушланган балиқнинг массаси қандай деб сўрашганда, у жавоб берди: “Мен ўйлайманки, унинг думи 1 кг чиқади, боши ғ думи ва гавдасининг ярми қанча бўлса, ўшанча, гавдаси эса - боши ва думи бирга-ликдагидек” Бу балиқнинг массаси қанча?

№6. Палубада туриб юнга коптокни иргитди, копток 3м баландликка чиқиб, ва 15м пастга тушиб сув остида қолди. Кейин копток сув остидан 4м га ирғиб чиқиб ва сув бетида бўлиб қолди. Палубанинг сувдан қанча баландликда эканлигини топинг.

№7. Икки хонали сонга 5 қўшилди ва иғиндиси 5 сонига каррали бўлиб қолди. У сондан 3 ни айриганда, айирма 3 сонига каррали бўлди. Ниҳоят у сонини 2 га бўлганда бўлинма ҳам 2 га бўлиниши маълум бўлди. Шу сонни топинг.

№8. Саёҳатчи 9 кунда қандадир масофани 4,8 км/с тезлиги билан босиб ўтди ва бир ҳилда вақт сарф қилди. Вақтни 1,2 баробарга кўпайтиб орқасига 8 кунда шу масофани босиб ўтди. Саёҳатчининг қайтиб келаётгандаги тезлигини топинг.

№9. √(7+4√3) - √3 сони берилган. Рационал ё иррационал сон эканлигини аниқланг.№10. Берилган 1, 11, 111, 1111, … . кетма - кетликнинг n сонлар йғиндисини топинг.

Конкурс

16 7-ноябрь, 2012-ж.

КУТБИЛИМКоомдук-педагогикалык жана илимий-популярдуу басылма

1953-жылы 7-апрелде негизделген

ГЕЗИТ ЭЭСИ: Редакциянын эмгек жамааты,Билим берїї жана илим министрлиги

Индекс 68411. Катталуу кїбєлїгї №27

Башкы

редактор

Кубат

ЧЕКИРОВ

Тел.: 62-04-86

Телефондор:

Башкы редактордун орун басары: 62-04-68

Кабарчылар: 62-04-93, 62-11-96

Реклама-маалымат борбору: 62-11-95

Бухгалтерия: 62-11-95

«Учкун» АКбасмакана-сындабасылдыЗаказ №659Нускасы: 8641

БИЗДИН ДАРЕК:

720040 Бишкек шаары,

Тыныстанов кєчєсї, 257.

E-mail: KutbilimS@mail.ru

1980-жылдары Кытайда-гы «Чет эл адабият басмасы» «Айтматов чыгармалары» ат-туу їч том чыгаруу менен бирге «20-кылым чет эл адабиятында-гы окумдуу чыгармалар» аттуу желелеш жыйнактардын бирин-чи томун «Айтматов чыгарма-ларынан тандалма» чыгарган болчу. 1998-жылы бул басма менен «Шаўхай котормо басма-сы» биргелешип тїзгєн «20-кы-лым чет эл адабиятындагы эў окумдуу чыгармалар» аттуу же-лелеш томдуктардын катарында Айтматовдун «Жамыйла» деген жыйнагын басмадан чыгарган. 1999-жылы «Кытай эл адабият басмасы» Айтматовдун жалпы 19 повестин катары менен тєрт жыйнак кылып чыгарган. Жал-пы нускасы 800 миўден ашкан. Ал эми романдары жана башка китептерин кошо санаганда, бир жарым миллионго таяп калат. 1980-1990-жылдар аралыгында уйгур тилинде «Айтматов чы-гармаларынан тандалма» деген эки том чыккан болчу. Урматтуу окурман, биз буйерде Айтматов-дун Кытайдагы китептеринин же чыгармаларынын басылымын эмес томдуктары жєнїндє гана сєз козгоп жатабыз, эгер жалпы китептери же чыгармаларынын басылымы тууралуу сєз ачсак, макала узунга кетет. Мына бїгїн биринчи жолу сегиз томдугу кытайда (арап тамгасы менен) уйгур тилинде чыгып олтурат.

Уйгур тили кытайда кытай тилинен кийин эле кєп колдону-луучу чоў тил эсептелет. Кытай Борбордук улуттар универси-тетинде арналуу уйгур тили факультети иштеп келгенине 40 жылга жуук убакыт болду. Айтматов – уйгурлар эў жакшы кєргєн, чыгармаларын эў сїйїп окуган чет элдик жазуучу. Кы-тайдагы кыргыздар уйгур тилин убайына жеткире билишет. Айт-матовдун чыгармаларын басым-дуу кєп бєлїгї уйгур тилине та-янып окуп калышкан. Айтмакчы, Айтматовдун уйгур тилиндеги

сегиз томдугу жалаў уйгурларга эле эмес, уйгур тилин колдонуу-чу аз сандуу улуттар жана казак, кыргыз, моўгул сыяктуу уйгур тилин бышык билген элдерге да жайылуусу їчїн кеўири чєйрє жаратылган.

Сегиз томдуктун уйгур ти-линде чыгуусуна «Шинжаў эл басмасы» менен окумуштуу Ма-келек Ємїрбай уулу кєп эмгек сиўирген. «Шинжаў эл басмасы» сегиз томдукту чыгаруу їчїн ка-мылга кєрїп жатканда Макелек ага Чыўгыз Айтматовдун уулу Элдар Айтматовдон уруксат алып келип берген, натыйжада 2011-жылдын этегинде басууга тапшырылып, 2012-жылдын ав-густ айында їч миў нуска менен басмадан чыгып базарга салын-ган. Бирок бул сегиз томдуктун мазмунунда 2008-жылы Кыр-гызстанда чыккан сегиз томдук менен айрымасы бар. Томдук-тардын жасалгаланышы абдан бийик деўгээлде. Мукабасы бирдей Таластын талаалары єўдїї боз тїс тандалган, мука-банын жээгине кыргыздын оюу-чийїїлєрї тїшїрїлїп, оў жак кырына Айтматовдун окшобогон баш сїрєттєрї жана томдуктар-дын ирет саны берилген, сегиз томдукка бирдей эле «Чыўгыз Айтматов чыгармалары» деген (араб тамгасы менен) чоў уйгур-ча кат тїшїрїлгєн, анын алдына ошол томдукка киргизилген чы-гармалар жазып коюлган.

Ар бир томдуктун ички 1-

жана 2-бети тїстїї долбор-лонуп, жээгине кыргыздын оюу-чийїїлєрї тїшїрїлїп, 1-бетине Айтматовдун сызма баш сїрєттєрї берилген да, алдына кирлиса тамгасы ме-нен «Чыўгыз Айтматов» деген кыргызча кат жазылган. 2-бе-тине которуучулардын ысымы жазылып, эў тємєнкї жээгине «Шинжаў эл басмасы» деген кат тїшїрїлгєн. Мукабаны Ма-мет Невбет долборлогон, сегиз томдуктун жооптуу редактору – Ахмат Имин; жооптуу коррек-тору – Ренагїл Аблымыт.

Ар бир томдуктун кыскача жагдайы тємєнкїдєй:

1-том, жалпы 488 бет; жал-

гыз гана «Кыямат» романы берилген. Романды кытайча нускасына негиз, орусча, кыр-гызчадан пайдаланып Хелим Салых уйгур тилине которгон. Ахмат Имин кириш сєз жазган. Мындан мурда 1990-жылы жана 2010-жылы аталган роман уйгур тилинде «Шинжаў эл басмасы» жагынан эки жолу айрым китеп болуп басылган; уйгур эли ара-сында кыямат романы бир кый-ла чуу козгогон, ондогон илимий макалалар жазылган…

6-том – залкардын эў акыркы романы «Тоолор кулаганда» ай-рым бир том болгон. Нурмамбет Дєєлєт кытайчага негизделип, кыргызча, орусчадан пайда-

Кєргєзмєнїн ачылыш азе-мине Казакстандын, Кыргыз-стандын, Тажикстандын жана Єзбекстандын сїрєтчїлєрї катышып, кєрїїчїлєрдїн на-зарына сунушталган чыгарма-лары тууралуу айтып бериш-ти. Бул ажайып антологияга 50 автордун 100дєй кєркєм долбоору кєркєм єнєрдєгї

кєп кырдуулугу боюнча иргеп алынды. Єткєн доордогу жана азыркы сїрєтчїлєрдїн жалпы-га бирдей тїшїнїктїї чыгарма жаратууга умтулуусунун жеми-ши болгон бул универсалий-лер тил жагынан їстємдїк са-ясатына жана бийлик єкїмїнє байланыштуу иликтенет.

Бул кєргєзмє менен катар

орус тилинин региондогу импе-риялык эмес, маданий ролун арттыруу жолдору тууралуу тал-куу уюштурулду. Ага маданият-таануучулар, сїрєтчїлєр жана саясий ишмерлер катышты.

- «Lingua franca/Франк тили» - Бишкекте жана бїтїндєй региондо уникал-дуу маданий окуя. Анткени дїйнєдєгї заманбап искус-ствонун эў ири жыйыны болуп саналган Венеция бианелин-деги Борбор Азия павильо-нунун кєргєзмєсї бизде кай-таланды. Ал кєргєзмєнї кїн сайын жїздєн кем эмес, жал-пысынан ондогон миў киши кєргєн эле. Экинчиден, ага тїркїн єнєр єкїлдєрї, коом-дук ишмерлер да жигердїї ка-тышып, тилге, тарыхка жана саясатка тиешелїї, биздин региондо єзгєчє мааниси бар маселелерди ачык талкуу-лаганга мїмкїнчїлїк алды, - деди Бишкектеги Теория жана

ланып которгон. 2011-жылдын башында эле «Бейжин улуттар басмасы» жагынан аталган роман айрым китеп болуп ба-сылып чыккан, мына эми сегиз томдуктун алтынчы томун тїзїп олтурат. Демек, бир жылда бир улуттун тилинде эки жолу он миў нускага жакын тарады. Уйгур ки-тепчилик тарыхында чет элдик бир жазуучунун чыгармасына мынчалык маани берїї сейрек кездешет. Нобель сыйлыгын алган Орхан Памокту тууганы-быз деп билген уйгурлар деле анын романдарын бир жылда эки турмай, эки жылда да кайра баскан жок. Нобель сыйлыгын алган кєп эле жазуучулардан Айтматовдун мартабасы алда качан бийик экенин ушул жер-ден да билип алууга болот.

…Айтматовдун уйгур тилин-деги сегиз томдугуна жалпы тєрт романы, 11 повести, бир фелесофиялык ой-толгоосу, 21 макаласы камтылган. Сегиз томдук жалпы 3951 бет, баасы 343 юан; салмагы 4.32 клогирам.

Айтматовдун уйгур тилин-деги сегиз томдугун Кыргы-зыстанга атайын сїйїнчїлєп олтурганыбыздын себеби, ку-банычты теў бєлїшїїдєн башка дагы эртеби-кечпи «Айтматов энсиклопедиясы» тїзїлєт, ошо-го тарых бетинде калтырууга, изилдєєгє алынууга керек болуп калабы деп ойлодук, ошондой эле биздин айтматовдун чыгар-маларын ушунча жакшы кєрїп окуган уйгур калкына, уйгур окурмандарына, «Шинжаў эл басмасына» ушул макала ар-кылуу чоў ыраазычылыгыбызды билдире кетмекпиз.

Mамбеттурган Курман, Шинжаў теле-радиё

ыстансыясынан, журналыст, редактор

(Кытайлык кыргыз-дардын тилиндеги айрым єзгєчєлїктєр сакталып, кыскартуулар менен жары-яланды. - «Кутбилим»)

•Айтматов дїбїртї

ЗАЛКАРДЫН СЕГИЗ ТОМУ УЙГУР ТИЛИНДЕ ДА ЖАРЫК КЄРДЇ

«Манас» жана Айтматов менен чексиз сыймыктанып жїргєн кытайдагы бир ууч кыргыз элинин маданий турмушунда жакында абдан кубанычтуу саамалык болду: залкар жазуучунун чыгармаларынын сегиз томдугу уйгур тилинде жарык кєрдї.

КАЯША ТИЛ ЖАНА САЯСАТЖакында Г.Айтиев атындагы Кєркєм сїрєт улуттук музейинде Борбор Азияда алгач

ирет кеўири кєрсєтїлє баштаган Венеция бианелиндеги «Lingua Franca/Франк тили» кєргєзмєсї ачылды. Аны Бишкектеги Теория жана активизм мектеби уюштурду.

активизм мектебинин кєркєм жетекчиси Георгий Мамедов.

Маалымат їчїн: Каяша тил – азыркы замандын искусствосунун тилдери-нин бири. Анын негизги милдети «унчукпагандар-га сєз берїї» гана эмес, єз пикирин ачык айтуу-дан тартынбагандардын тилектештиги да болуп саналат.

Єзїнїн каяша, солчул жана антифашисттик ырлары ме-нен белгилїї болгон «Аркадий Коц» музыкалык-кєркєм тобу

(Москва) бардык каалоочулар-га акысыз концерт кєрсєттї. Бул чыгармачыл топ жана кєргєзмєнїн уюштуруучулары азыркы замандын орчундуу су-роосуна жоопту чогуу издєєгє чакырат: глобалдуу каршылык кыймылы дїйнєнї єзгєртїїгє єбєлгє тїзє алабы же бїткїл дїйнєнї майыштырып жаткан экономикалык кризистин сырт-кы белгилеринин бири гана бойдон кала береби?

Кєргєзмє кїндєрї бишкек-тик «СтрекООза» арт-тобу кєргєзмє боюнча тематикалык экскурсия єткєрдї.

Рух

Кыш соўунан Жаз келбей койбойтАйтмакчы, 29-октябрда Венеция бианелиндеги кєргєзмєсїнїн

Борбор Азия павильонунун кураторлору Аятгали Тулеубеков жана Тиаго Бом пресс-конференция єткєрдї. Алар айтылуу Абай Кунанба-евдин «Кыш» ырынын тереў мазмунуна шайкеш кєркєм идеяларды чагылдырган сїрєтчїлєрдї колдоо максатында жїргїзїп жаткан иштери тууралуу айтып беришти.

- «Кыш» - бул жєн гана табияттагы мезгил эмес, коомдогу зор єзгєрїїлєрдїн да кєркєм ишаараты. Башкача айтканда, муздай тоўуп жаткан абалдан соў жадыраган жаз (єнїгїї) мезгили келет деген їмїт, тилек, ушундай ишенимди бекемдеген иш-аракеттер, - дешет бул демилгени баштаган сїрєтчїлєр.

Жолдош ТУРДУБАЕВ, "Кутбилим"