kazlogisticskffanek.kz/f/otchet_anek_okon_kaz_110121-1_zerk.pdf · 2021. 1. 22. ·...
TRANSCRIPT
«ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АВТОМОБИЛЬ КӨЛІГІНДЕГІ
ЭКСПЕДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ
ЖОЛДАРЫН ТАЛДАУ»
тақырыбы бойынша
ҚОРЫТЫНДЫ ЕСЕП
Жоба «KAZLOGISTICS» корпоративтік қорының
мақсатты қаржыландыруымен орындалды
Зерттеу материалдарына барлық құқықтар "KAZLOGISTICS"
корпоративтік қорына тиесілі
Алматы, 2020 ж.
2
«Қазақстандағы автомобиль көлігіндегі экспедиторлық қызмет мәселелері
мен даму жолдарын талдау» жобасын
ӘЗІРЛЕУШІЛЕР ТОБЫ:
Сегал Илья Павлович Қазақстан Републикасының Ұлттық
Экспедиторлар Қауымдастығының (ҚРҰЭҚ)
Бақылау Кеңесінің төрағасы
Сабетов Мухамбет Ануарбекович ҚРҰЭҚ бас директоры
Василевская Елена Владимировна ҚРҰЭҚ жобалар жетекшісі
Заславский Рафаил Наумович ҚРҰЭҚ сарапшы-кеңесшісі
3
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ........................................................................................................................................ 5
I. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖҮК АВТОМОБИЛЬ ТАСЫМАЛДАРЫН
ҰЙЫМДАСТЫРУ БОЙЫНША ЭКСПЕДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫНЫҢ
ДАМУЫН ШЕКТЕЙТІН АВТОМОБИЛЬДІ ТАСЫМАЛДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЖӘНЕ
МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТАЛДАУЫ ................................................................................................ 6
АВТОМОБИЛЬ КӨЛІГІНДЕГІ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ ............................................................ 6
Көлік тиімділігін жалпы бағалау ........................................................................................ 6
Автомобиль көлігінің жүктерді тасымалдауды қамтамасыз етудегі рөлі .................. 9
Жүктерді автомобильді тасымалдау нарығының ерекшеліктері ................................ 14
Жүктерді автомобильді тасымалдау нарығының сегменттелуі ................................. 16
НОРМАТИВТІК РЕТТЕУ ............................................................................................................... 24
Жүктерді автокөлікпен тасмалдауды реттеу ............................................................... 24
Экспедиторлық қызметті реттеу ................................................................................... 26
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ ЖӘНЕ БАСҚА САЛАЛАРДЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ ........................................ 26
Еуроодақ елдері .................................................................................................................... 27
Еуроазиялық экономикалық одақ елдері............................................................................ 29
Қызметтің басқа салаларындағы тәжірибе ................................................................... 32
«ӨРІСТІК» ЗЕРТТЕУЛЕР НӘТИЖЕЛЕРІ ......................................................................................... 33
Зерттеулер мақсаты және әдістемесі ............................................................................ 33
Сұхбат (сауалнама) нәтижелері ....................................................................................... 35
Дөңгелек үстелдегі талқылаулар нәтижелері ................................................................. 38
НЕГІЗГІ ТҰЖЫРЫМДАР ............................................................................................................... 40
Автотасымалдаушылардың қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар ........................ 40
Экспедиторлық қызметті жетілдіру жөніндегі шаралар ............................................ 41
Нарыққа қатысушылардың қызметін жетілдіру жөніндегі «жұмсақ» шаралар ...... 43
II. СЕНІМДІ ЭКСПЕДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҚҰРАЛЫ
РЕТІНДЕ СӘЙКЕСТІКТІ ЕРІКТІ РАСТАУ ....................................................................... 45
ЖАЛПЫ АҚПАРАТ ...................................................................................................................... 45
НОРМАТИВТІК НЕГІЗ .................................................................................................................. 46
ЭКСПЕДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ СӘЙКЕСТІГІН РАСТАУДЫ ЖҮРГІЗУДІҢ РЕТІ ................................ 48
НЕГІЗГІ ТҰЖЫРЫМДАР ............................................................................................................... 51
III. СЕНІМДІ ЭКСПЕДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҚҰРАЛЫ
РЕТІНДЕ КЕПІЛДІ САҚТАНДЫРУ ҚОРЫ ....................................................................... 53
ЖАЛПЫ ТҮСІНІКТЕР ................................................................................................................... 53
ХЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ ........................................................................................................... 56
ҚАЗАҚСТАНДА,Ы ӨЗАРА САҚТАНДЫРУ ...................................................................................... 59
ӨЗАРА САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМДАРЫ НЕГІЗІНДЕГІ КЕПІЛДІК ҚОРЫ................................................. 62
ӨЗАРА САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМДАРЫ НЕГІЗІНДЕГІ КЕПІЛДІК ҚОРЫ................................................. 62
НЕГІЗГІ ТҰЖЫРЫМДАР ............................................................................................................... 64
ҚОРЫТЫНДЫ ЖӘНЕ ҰСЫНЫСТАР ................................................................................ 68
4
2 ҚОСЫМША. КЕЙБІР ЕУРОПА ЕЛДЕРІНДЕГІ ЭКСПЕДИТОР ҚЫЗМЕТІНЕ
ҚОЛ ЖЕТКІЗУ ШАРТТАРЫ ................................................................................................ 77
3 ҚОСЫМША. ЖҮКТЕРДІ АВТОТАСЫМАЛДАУ НАРЫҒЫ
ҚАТЫСУШЫЛАРЫНЫҢ СҰХБАТЫ МЕН САУАЛДАУЫНА АРНАЛҒАН
СҰРАҚТАР ................................................................................................................................ 83
3.1. ҚОСЫМША. СҰХБАТ КЕЗІНДЕ ҚОЙЫЛАТЫН НЕГІЗГІ СҰРАҚТАР .......................................... 83
3.2. ҚОСЫМША, «ЖҮКТЕРДІ АВТОКӨЛІКПЕН ЭКСПЕДИЦИЯЛАУ» ЖОБАСЫ БОЙЫНША
САУАЛНАМА ПАРАҒЫ ................................................................................................................ 84
4 ҚОСЫМША. «КӨЛІКТІК-ЭКСПЕДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРДІ
СЕРТИФИКАТТАУ ТӘРТІБІ. ЖАЛПЫ ТАЛАПТАР» МЕМЛЕКЕТТІК СТАНДАРТ
ЖОБАСЫ ................................................................................................................................... 87
5
Кіріспе
Қазақстан едәуір аумаққа ие және Еуразияның орталығында, өткізу нарықтарынан алыс
орналасқан. Қазақстанның көлік жүйесі жұмысының тиімділігі тауардың экспорттық
құнына жататын көлік шығындарына, сондай-ақ ел аумағы арқылы өтетін бағыттардың
тартымдылығына және елдің транзиттік әлеуетін іске асыруға әсер етеді.
Қазақстанның көлік жүйесі көліктің барлық түрлерімен ұсынылған, алайда жүктердің
80%-дан астамы (халықаралық және республикаішілік қатынастарда)1 автокөлікпен
тасымалданады. Халықаралық қатынаста жүктерді автомобильмен тасымалдаудың көп
бөлігі экспедиторлар арқылы ұйымдастырылады. Экспедиторлар тасымалдауды
ұйымдастырушылар болып табылады және көлік қызметтері кешенін көрсетеді, олардың
құны, өз уақтылығы мен сапасы көбінесе дайын тауарлардың құны, Қазақстан аумағы
бойынша транзиттің тартымдылығы байланысты болады.
Қазіргі уақытта автокөлік жүк тасымалдары нарығында экспедиторлық сияқты, сондай-ақ
тасымалдаушылар сияқты көп жосықсыз компаниялардың жұмыс істейді, шарт бойынша
міндеттемелерді орындамау жағдайлары жиі орын алады, бұл компаниялардың
шығындарына әкеліп соқтырады, тасымалдарды орындауда қиындықтар туғызады және
нәтижесінде әлеуетті шетелдік жүк жөнелтушілердің сенімін және халықаралық
бағыттарды пайдалану тартымдылығын төмендетеді, елдің беделін және LPI жаһандық
рейтингінің көрсеткіштерін нашарлатады.
Осы зерттеуде Қазақстанның автотасымалдау нарығының талдауы ұсынылған және басқа
елдердің тәжірибесін ескере отырып, оны дамыту бойынша ұсыныстар берілген,
автомобиль көлігіндегі экспедиторлық қызмет мәселелері қарастырылған. Сондай-ақ
экспедиторлық қызметтердің сенімділігі мен сапасын ерікті жоғарлату құралдары
ұсынылған, олар үшін мыналар әзірленді:
«Көліктік-экспедиторлық қызметтерді сертификаттау тәртібі. Жалпы талаптар»
мемлекеттік стандарт жобасы;
Кепілдік қор құрудың екі нобайы: Өзара сақтандыру Қоғамдары негізінде және
өзін-өзі реттеу ұйымдары шегінде.
Осы «Қазақстандағы автомобиль көлігіндегі экспедиторлық қызмет мәселелері мен даму
жолдарын талдау» зерттеу жұмысы (жобасы) «KAZLOGISTICS» Корпоративтік Қорының
мақсатты қаржыландыру есебінен Қазақстан Республикасының Ұлттық экспедиторлар
Қауымдастығымен орындалды»2.
1 ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің мәліметтері бойынша 2 http://kazlogistics.kz/kz/ru/corporate_fund/index.php?sphrase_id=4359
6
I. Халықаралық жүк автомобиль тасымалдарын
ұйымдастыру бойынша экспедиторлық қызметтер
нарығының дамуын шектейтін автомобильді тасымалдар
нарығының және мәселелерінің талдауы
Автомобиль көлігіндегі қазіргі жағдайды талдау
Берілген зерттеуде басты назар автомобиль көлігіндегі экспедиторлық қызметке
аударылады, бұл бөлімде жалпы жүк тасымалы нарығы туралы мәліметтер келтірілген.
Көлік тиімділігін жалпы бағалау
Қазақстан Республикасының экономикасы әлемдегі айтарлықтай жүк сыйымды
экономикалардың қатарына кіреді. Ұлан-ғайыр аумақтың және ашық теңіздерден қашық
шекаралардың болуына байланысты Қазақстан үшін көлік мәселесі ең өзекті мәселелердің
бірі болып табылады. Көлік саясатын дамытудағы негізгі басымдықтар Қазақстан
экономикасын шектес елдер мен Халықаралық экономикалық орталықтарға шығу үшін,
елдің экспорттық әлеуетін толық іске асыру үшін сенімді, үздіксіз, қысқа және арзан
қатынас жолдарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстанның Еуразия орталығында орналасуына байланысты республика экономикасын
дамыту үшін көлік дәліздерін қалыптастырудың маңызы зор. Еуропа, Парсы шығанағы
және Азия-Тынық мұхиты өңірі елдері арасындағы сауда-экономикалық өзара қарым-
қатынастардың қалыптасқан тенденциялары, сондай-ақ Қазақстанның географиялық
орналасу ерекшеліктері ҚР аумағы бойынша транзиттік тасымалдар көлемін ұлғайтудың
әлеуетті мүмкіндігін көрсетеді. Оның аумағы арқылы өтетін транзиттік дәліздердің басты
артықшылығы қашықтықты едәуір қысқартуда жатыр. Еуропа мен Қытай арасындағы
Қазақстан арқылы қатынасты жүзеге асыру кезінде тасымалдау қашықтығы теңіз
жолымен салыстырғанда екі есе және Ресей аумағы бойынша транзитпен салыстырғанда
бірнеше мың шақырымға азаяды.
Дүниежүзілік банк1 мемлекеттерге сауда логистикасындағы мәселелер мен
мүмкіндіктерді, сондай – ақ оның тиімділігін арттыру шараларын анықтауға көмектесу
үшін интерактивті бенчмаркинг2 құралын - «Logistic Performance Index» (LPI)3 әзірледі.
LPI әлемнің 160 еліндегі көрсеткіштерді салыстыруды қамтиды.
LPI сауданың алты өлшемі елдерді бойынша бағалайды:
«Кеден» (Customs) – кедендік және шекаралық бақылаудың тиімділігі («Кеден»);
«Инфрақұрылым» (Infrastructure) – сауда және көлік инфрақұрылымының сапасы;
«Халықаралық жеткізілімдер» (International shipments) – бәсекеге қабілетті бағамен
жеткізуді ұйымдастырудың қарапайымдылығы (жеткізуді ұйымдастырудың
қарапайымдылығы));
«Логистикалық құзыреттілік» (Logistics competence) – логистикалық қызметтердің
құзыреті мен сапасы: жүк тасымалдар, экспедициялау және кедендік брокер;
1 Дүниежүзілік банк немесе Әлемдік банк (World Bank) – дамушы елдерге қаржылық және техникалық көмек көрсетуді
ұйымдастыру мақсатында құрылған халықаралық қаржы ұйымы. 2 Benchmarking ағылшын тілінен аударғанда – эталонды тестілеу 3 https://lpi.worldbank.org
7
«Қадағалау және бақылау» (Tracking & tracing) – тауардың, жүктің және көліктің
ағымдағы және өткен орнын қадағалау мүмкіндігі;
«Уақтылығы» (Timeliness) – жеткізу жоспарланған немесе күтілетін мерзімде
алушыларға жеткізілетін жиілік.
1-кестеде Қазақстан, көрші елдер, оның ішінде Қытай, ЕАЭО елдері (Беларусь, Ресей және
Қырғызстан), сондай-ақ ең үздік немесе ең нашар рейтингі бар елдер бойынша 2007-2018
жылдардағы LPI көрсеткіштерінің іріктемесі ұсынылған. Ұсынылған мәліметтерден
келесілерді атап өтуге болады:
Қазақстанның LPI жалпы рейтингі жақсарды, 2007 жылы Қазақстан 133-ші орында
болды (рейтингте соңғы 150-ші орынды Ауғанстан иеленді), ал 2018 жылы – 71
орында;
Қазақстанның LPI жалпы рейтингінің жақсаруы негізінен «Кеден» және «Уақтылық»
құраушылары бойынша жақсы көрсеткіштері есебінен болды.
«Халықаралық тасымалдау» және «Логистиканың сапасы мен құзыреттілігі»
құраушылары бойынша соңғы 4 жылдағы көрсеткіштер бұрынғы деңгейде қалды
немесе төмендеді. Дәл осы көрсеткіштерді есептеу кезінде тасымалдау, оның ішінде
автокөлік сапасы қарастырылады.
Қазақстанның LPI рейтингі қарастырылып отырған жылдары басқа қарастырылып
отырған ЕАЭО елдеріне қарағанда жақсы, бұл кезде 2018 жылы Ресейден «қалу»
қысқарды, өйткені Ресей 99-шы позициядан 75–ге ауысты, бір уақытта рейтингте
салыстырмалы түрде тұрақты орын -26-30 орын алатын Қытайға қарағанда едәуір
нашар.
1-суретте қарастыруға таңдалған елдер бойынша 2018 жылғы LPI деректерінің
диаграммасы (радар) келтірілген.
1-сурет. 2018 жылға LPI деректерінің диаграммасы (радары).1
1 https://lpi.worldbank.org
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0Кеден
Инфрақұрылым
Халықаралық
тасымалдар
Логистика сапасы және
құзыреттілігі
Қадағалау және бақылау
Уақтылығы
Германия Қытай Қазақстан Ресей Беларусь Қырғызстан Ауғанстан
8
1-кесте. 2007-2018 жылдардағы LPI рейтингінің көрсеткіштері.1
Кеден Инфрақұрылым Халықаралық тасымалдар
2
01
8
20
16
20
14
20
12
20
10
20
07
20
18
20
16
20
14
20
12
20
10
20
07
20
18
20
16
20
14
20
12
20
10
20
07
Германия 1 2 2 6 3 4 1 1 1 1 1 3 4 8 4 11 9 4
Қытай 31 31 38 30 32 35 20 23 23 26 27 30 18 12 22 23 27 28
Қазақстан 65 86 121 73 79 139 81 65 106 79 57 137 84 82 100 92 29 129
Ресей 97 141 133 138 115 137 61 94 77 97 83 93 96 115 102 106 96 94
Беларусь 112 136 87 121 Х 50 92 135 86 65 Х 54 134 92 91 107 Х 127
Қырғыстан 55 156 145 84 71 102 103 150 147 90 118 112 138 152 127 147 39 106
Ауғанстан 158 138 137 99 104 150 158 154 158 141 139 150 152 125 156 134 141 150
Логитиканың сапасы және
құзіреттілігі Қадағалау және бақылау Уақтылығы LPI жалпы рейтингі
20
18
20
16
20
14
20
12
20
10
20
07
20
18
20
16
20
14
20
12
20
10
20
07
20
18
20
16
20
14
20
12
20
10
20
07
20
18
20
16
20
14
20
12
20
10
20
07
Германия 1 1 3 4 4 3 2 3 1 7 4 5 3 2 4 2 3 8 1 1 1 4 3 3
Қытай 27 27 35 28 29 27 27 28 29 31 30 31 27 31 36 30 36 36 26 27 28 26 32 30
Қазақстан 90 92 83 74 73 126 83 71 81 70 85 116 50 92 69 132 86 120 71 77 88 86 79 133
Ресей 71 72 80 92 88 83 97 90 79 79 97 119 66 87 84 94 88 86 75 99 90 95 115 99
Беларусь 85 125 116 89 Х 120 109 134 113 98 Х 66 78 96 93 114 Х 78 103 120 99 91 Х 74
Қырғыстан 114 151 151 129 107 100 99 115 145 132 132 95 106 126 155 135 106 109 108 146 149 130 71 103
Ауғанстан 158 139 152 139 141 150 159 155 159 146 128 150 153 137 149 119 146 150 160 150 158 135 104 150
1 https://lpi.worldbank.org
9
Автомобиль көлігінің жүктерді тасымалдауды қамтамасыз етудегі рөлі
Автомобиль көлігі жолаушылар мен жүктерді жеткізудің ең кең таралған және мобильді
құралы бола отырып, елдің көлік-коммуникация кешенінде маңызды рөл атқарады. Оның
үлесіне жүк тасымалдарының жалпы көлемінің 80-85%-ы тиесілі (2-суретті, 2-кестені
қараңыз), бұл ретте автокөлікпен жүк айналымының үлесіне тек 20-30%-ы ғана келеді (3-
суретті, 2-кестені қараңыз), яғни автокөлік әлі де қысқа қашықтыққа жүктерді тасымалдау
үшін (теміржол көлігімен салыстырғанда) қолданылады.
Мемлекеттік статистика органдары ұсынатын деректер бойынша көліктің барлық
түрлерімен жүктерді халықаралық тасымалдаудың жалпы көлеміндегі автокөлікпен
тасымалдау үлесіне 2%-дан артық емес келеді (2-кестені қараңыз). Кейбір сарапшылардың
пікірінше, бұл үлес 20% дейін болуы мүмкін. Сенімді ресми статистиканың болмауы, ең
алдымен, нарықта орындалған жұмыстардың көлемі туралы есептік деректерді
ұсынбайтын жеке кәсіпкерлердің көп болуымен (бұл туралы төменде толығырақ ақпарат
берілген) байланысты.
Мемлекеттік статистика органдары ұсынған мәліметтер толық болмауына қарамастан,
қолда бар мәліметтер негізінде кейбір тұжырымдар жасауға болады:
Көп жағдайда автокөлік республикаішілік жүк тасымалдарын орындау үшін
пайдаланылады;
Жүктерді автокөлікпен халықаралық тасымалдарының ең көп көлемі импорттық
тауарларды жеткізуге келеді, бұл ретте жүк тасымалдарының құрылымы 2019
жылы біршама өзгерді: егер бұрынғы екі жылда автокөлікпен ЕАЭО-ға кірмейтін
елдерден үлкен көлемдегі тауарлар әкелінсе, 2019 жылы ЕАЭО-дан тауарлар
импортына импорттық тауарлардың ең көп көлемі келді.
Қазақстандық көлік компанияларының халықаралық автомобиль тасымалдарының
географиясы өте ауқымды. Көлік жұмысының негізгі көлемі (90% экспорттық және
62,5% импорттық тасымалдар) ТМД елдерімен, негізінен Ресеймен жүзеге
асырылады. Еуропа елдері арасында Германия, Италия және Польшамен
айтарлықтай тасымалдау көлемі жүзеге асырылады. Азия елдерімен қарым-
қатынаста сөзсіз көшбасшы Қытай, одан кейін Түркия және Жапония болып
табылады.
10
2-сурет. Әртүрлі көлік түрлерімен жүктерді тасымалдау көлемі, млн. тонна1
1 www.stat.gov.kz
345 328 289 221 175 161 140 191 170 134 172 184 179 203 216 223 247 261 269 248 268 280 295 294 391 341 339 387 398 397
2 2362 1542 011
1 382
9801 197
1 104 961831 826
982 10771219
131814451511
1583166717211688
1972
24762718
2983
3129317431813322
34503550
3132
26
46
34
4042
81
77 106
139144
133167
180193
194196
199167
200
220
219
231
230 218 210
237
283275
0
500
1 000
1 500
2 000
2 500
3 000
3 500
4 000
4 500
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
20
15
20
16
20
17
20
18
20
19
теміржол автомобильді басқа түрлері
11
3-сурет. Көліктің барлық түрлерінің жүк айналымы, млрд. тшақ
407374
286
192147
125 113 106 103 92125 136 133 148 164 172 191 201 215 197 213 224 236 231
281 267239
267 283 287
45
44
40
29
1620
22 19 19 23
3133 38
4044
4754
6263
6680
121132 145
156162
163
166
185 173
20
19
22
48
3325
23 31 27 35
5157 62
7176
77
8388
9072
89
101
107116
116 115
115
130
128 137
0
100
200
300
400
500
600
70019
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
20
15
20
16
20
17
20
18
20
19
теміржол автомобильді басқа түрлері
12
2-кесте. 2017-2019 жж. жүктерді тасымалдаудағы автомобиль көлігінің негізгі көрсеткіштері.1
Кірістер , млн. теңге Жүктер тасымалданды, мың тонна* Жүкайналым, млн. тшақ*
Барлық
түрлері-
мен
теміржол авто авто
үлесі, %
Барлық
түрлері-
мен
теміржол авто авто
үлесі, %
Барлық
түрлері-
мен
теміржол авто авто
үлесі, %
2019
Барлығы 2516319 842824 220051 9% 4222702 397026 3550471 84% 597614 286652 173468 29%
оның ішінде:
Халықаралық – барлығы 1900754 x 57851 3% 374371 x 3910 1% 278863 x 4924 2%
оның ішінде:
экспорт 649694 x 15941 2% 204631 x 399 0% 130015 x 1256 1%
ЕАЭО елдері 430096 x 9733 2% 159857 x 294 0% 78207 x 676 1%
ЕАЭО тыс елдері 219598 x 6208 3% 44774 x 104 0% 51808 x 580 1%
импорт 147240 x 35631 24% 54876 x 3225 6% 49740 x 3256 7%
ЕАЭО елдері 58641 x 22854 39% 15900 x 3066 19% 17989 x 2685 15%
ЕАЭО тыс елдері 88599 x 12777 14% 38976 x 159 0% 31751 x 570 2%
транзит 1103819 x 6279 1% 114864 x 286 0% 99109 x 413 0%
Республикаішілік 564755 313212 111657 20% 322871 241737 21711 7% 156536 126862 6332 4%
Қала маңы 33991 33724 99% 95664 95054 99% 1581 1578 100%
Қалалық 16820 16820 100% 45658 45658 100% 1378 1378 100%
2018
Барлығы 2268913 772178 x 4103759 397885 x 609533 283345 185197 30%
оның ішінде:
Халықаралық – барлығы 1616601 x x x 1340 x 154416 5090
оның ішінде: x
экспорт 481788 x 15747 3% 164630 345 0% 114937 2351 2%
ЕАЭО елдері 372627 x 8361 2% 153940 229 0% 106889 1692 2%
ЕАЭО тыс елдері 109161 x 7386 7% 10690 116 1% 8048 659 8%
импорт 128608 x 30912 24% 47306 46449 848 2% 43419 2034 5%
ЕАЭО елдері 111564 x 17478 16% 47094 46449 643 1% 42768 1407 3%
ЕАЭО тыс елдері 17044 13434 79% 212 206 97% 651 627 96%
транзит 1006205 x x 147 x 32726 705
Республикаішілік 612674 52597 9% 391895 22193 6% 190164 128929 13321 7%
Қала маңы 25672 25403 99% 65505 x 849 823 97%
Қалалық 13966 x x 43363 x 3674
1 https://stat.gov.kz/
13
Кірістер , млн. теңге Жүктер тасымалданды, мың тонна* Жүкайналым, млн. тшақ*
Барлық
түрлері-
мен
теміржол авто авто
үлесі, %
Барлық
түрлері-
мен
теміржол авто авто
үлесі, %
Барлық
түрлері-
мен
теміржол авто авто
үлесі, %
2017
Барлығы 1953116 696226 119630 6% 3946085 387237 3322267 84% 563959 266612 166146 29%
оның ішінде:
Халықаралық – барлығы 1359616 423299 40173 3% 296841 146667 3323 1% 232223 143791 5118 2%
оның ішінде:
экспорт 392813 137661 12252 3% 153009 83456 441 0% 105265 75542 1412 1%
ЕАЭО елдері 354829 137270 8185 2% 146796 83032 274 0% 99541 74923 1081 1%
ЕАЭО тыс елдері 37984 391 4066 11% 6213 423 168 3% 5724 619 331 6%
импорт 114844 85424 x 48586 45755 2820 6% 43806 40211 3564 8%
ЕАЭО елдері 102340 x 16178 16% 48275 45625 2648 5% 43148 40066 3077 7%
ЕАЭО тыс елдері 12504 x x 311 130 172 55% 658 146 486 74%
транзит 851959 200215 x 95246 17457 61 0% 83151 28038 142 0%
Республикаішілік 558309 272927 x 346987 240569 18234 5% x 122821 x
Қала маңы 18220 17827 98% x x 972 964 99%
Қалалық 16970 x x x x x
*) Коммерциялық тасымалдаумен айналысатын жеке кәсіпкерлер орындаған жұмыс көлемін бағалауды ескерумен
14
Жүктерді автомобильді тасымалдау нарығының ерекшеліктері
Республикада 1993 жылға дейін жүк автомобильдерінің тізімдік саны 376 мың деңгейінде
қалды (4-суретті қараңыз). Содан кейін бұл автомобильдер паркін жыл сайын шамамен
8% қысқарту кезеңі келді. Олардың ең аз саны 2001 жылы (197 мың) тіркелді, кейіннен
жүк автомобильдерінің саны жыл сайын артты, 2019 жылы жүк автомобильдерінің паркі
460 мыңнан астам бірлікті құрады.
4-сурет. Жүк автомобильдерінің болуы, мың бірлік1
4-суретте көрсетілген диаграммадан 2000 жылдан бастап жүк автокөлігінің көп бөлігі
жеке меншік иелеріне тиесілі екенін көруге болады. 2019 жылы бұл үлес 63%-ды құрады.
Осылайша, жүк тасымалы нарығында патент бойынша жұмыс істейтін көптеген жеке
кәсіпкерлер жұмыс істейді (яғни олар жұмыс түрлері мен көлемдері туралы, сондай-ақ
кірістер туралы есеп бермейді)2.
Бұл факт нақты статистиканы жинау және жүктерді тасымалдау нарығын толыққанды
талдау, ондағы өзгерістерді бақылау мүмкіндігін едәуір қиындатады, бұл нарықты
бақылау және реттеу бойынша уақтылы шаралар қабылдау мүмкіндігін қиындатады. Тіпті
Статистика жөніндегі мемлекеттік органдар жеке кәсіпкерлер орындаған тасымалдар
көлемі туралы бағалау (есептеу) деректерін ғана ұсынады. Сондықтан мемлекеттік
статистика органдары бұл деректерді тек есеп айырысу жолымен алуға мәжбүр.
Осылайша алынған деректер бағыттар бойынша автотасымалдау құрылымына
толыққанды талдау жүргізуге, болып жатқан өзгерістерді бақылауға, нарықты бақылау
және реттеу бойынша уақтылы шаралар қабылдауға мүмкіндік бермейді. Сенімді
статистиканың болмауы фискалдық органдар үшін де айтарлықтай шектеу болып
табылады, өйткені патент бойынша жұмыс істей отырып, жеке тасымалдаушылар кірістер
туралы толық деректерді ұсынбайды.
Жеке жүргізушілердің (жеке кәсіпкерлердің) жүк автотасымалдары нарығында басым
болуы осы нарықты реттеу үрдісін едәуір қиындатады.
Сенімді статистиканың болмауына байланысты мәселенің ауқымын келесідей көрсетуге
болады. 2019 жылдың ортасында халықаралық тасымалдарды жүзеге асыруға рұқсат
1 www.stat.gov.kz 2 2020 жылы автомобиль көлігімен жүк тасымалдары патент негізінде арнаулы салық режимін қолдануға болатын
қызмет түрлерінің тізбесіне де енгізілді
371358346298261
211165128106 94 88 89 90 91
138146155168175177173179194175177164172121
171
1 18 3155
5885
9295 100103116126133134
143166204
247236221241250257260267276269284
290
0,0
100,0
200,0
300,0
400,0
500,0
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
20
15
20
16
20
17
20
18
20
19
кәсіпорындардың жүк автомобильдері жеке меншік иелерінің жүк автомобильдері
15
карталарын шамамен 16 мың автокөлік құралында1 болғанын ескере отырып (өйткені
рұқсаттама мерзімсіз беріледі, өткен кезеңдегі рұқсаттамалар саны азайған жоқ) және егер
бір АКҚ жылына кемінде 10 айналымрейстерін (тура және кері қатынастағы рейс), яғни
әрқайсысынан табысы шамамен 10 мың US$ құрауы мүмкін айына кемінде бір
айналымрейс жүзеге асырады, онда қазақстандық АКҚ жүктердің халықаралық
автотасымалдарынан түсетін орташа табыс жылына 1,5 млрд. US$ астам құрауы мүмкін.
Жоғарыда келтірілген есептеулер шартты болғанына қарамастан, олар халықаралық жүк
тасымалдарын жүзеге асырудан түскен табыс салмақты болуы және Қазақстан ЖІӨ-нің
жылына 1%-ға дейін құрайтынын көрсетеді2. Сондықтан қызметтің осы түрі бойынша
кірістердің қатаң есебін жүргізу және бюджетке тиісті түсімдерді қамтамасыз ету қажет.
Сенімді статистиканы жинау мәселелерінде Беларусьтің тәжірибесі пайдалы болуы
мүмкін, мұнда орындалған жұмыс көлемі мен кірістер туралы мәліметтерді ұсыну тек
автотасымалдаушылар үшін ғана емес, экспедиторлар үшін де қажет. Ресми
статистикалық мәліметтер негізінде Беларусьтің халықаралық экспедиторлар және
логистика қауымдастығы (БХЭҚ) экспедиторлық компаниялардың 2019 жылғы жұмысы
туралы аналитикалық деректерді дайындады ( http://www.baifby.com/page/70 қараңыз).
Беларусь Республикасы Ұлттық статистика комитетінің сайтында статистикалық есептің
нысандары (автотасымалдар үшін 1-қосымшаны қараңыз), толтыру жөніндегі нұсқаулар,
сондай-ақ тиісті қаулылар орналастырылған3.
Автокөлік кәсіпорындарының статистикасын ұсыну үшін келесі қағидаттар
қарастырылған:
Есепте коммерциялық халықаралық автомобиль тасымалдары туралы деректер
есепті кезеңдегі өсу қорытындысымен (ай сайын) көрсетіледі.
Есеп бухгалтерлік есептің, тауар жүкқұжаттарының, «CMR» халықаралық тауар
жүкқұжаттарының, сапар формулярларының, халықаралық автомобиль
тасымалдарын жүзеге асыратын көлік құралдарының жұмысы туралы ақпаратты
қамтитын басқа да бастапқы есепке алу және өзге де құжаттардың деректері
негізінде толтырылады;
Есепте мынадай қаржылық көрсеткіштер ескеріледі: түсім (оның ішінде
резиденттер мен бейрезиденттерден алынған), шығындар (оның ішінде жалақыға,
отынға, көлік құралдарының амортизациясына және т.б.), салықтар (салық салудың
оңайлатылған жүйесін қолданатын ұйымдар үшін салықсыз, қосымша құн салығын
төлейтін ұйым үшін ҚҚС-сыз);
Есепте жүк тасымалдарының көлемі және жүк айналымы туралы деректер
көрсетіледі, бұл ретте жеке баппен транзит белгіленген, сондай-ақ ЕАЭО елдері
арасында тасымалдау бөлінген, бұл ретте Қырғызстан, Ресей және Армения
бойынша кейбір облыстар бойынша егжей-тегжейлі нақтылау сұратылады
(Қазақстан бойынша облыстар бойынша деректерді нақтылау талап етілмейді);
1 Берілген рұқсаттардың саны туралы ресми деректерді және рұқсат карточкаларын ақпараттың қолжетімді көздерінде
анықтау мүмкін болмады. ҚазАТО ұсынған рұқсат беру карточкаларының саны туралы деректер 2 Қазақстанның ЖІӨ 2019 жылы 181,67 млрд. US$, https://knoema.ru/atlas қараңыз 3 https://www.belstat.gov.by/informatsiya-dlya-respondenta/gosudarstvennye-statisticheskie-nablyudeniya/formy-
gosudarstvennyh-statisticheskih-nablyuden_2/albom_form-netsentralizovannyh-gosstatnabludenii/ministerstvo-transporta-i-kommunikatsii/
16
Есеп берудің статистикалық нысанында кестенің барлық көрсеткіштері бойынша
арнайы баған бар, онда халықаралық жол тасымалдары (ХЖТ) рәсімі бойынша
жүктерді тасымалдау туралы деректер көрсетіледі.
Кейбір мәліметтер бойынша Ресей Федерациясында да жүктердің (тауарлардың)
халықаралық тасымалдары туралы статистиканы жинау жеткілікті түрде жақсы жүзеге
асырылады. Кедендік статистиканы жинауға жауапты орган болып РФ Федералдық кеден
қызметі (РФ ФКҚ) табылады. Жүктің автомобильдік транзиттік тасымалдарын қадағалау
«ГЛОНАСС» жүйесін пайдалана отырып жүзеге асырылады.
Осылайша, ЕАЭО кейбір елдерінде, сондай-ақ Қазақстанда жүктердің халықаралық
автотасымалдары нарығында ЖК-дің едәуір саны қатысатын, статистикалық
деректерді жинау үрдісін жеткілікті түрде жақсы ұйымдастыруға қол жеткізілді.
Басқа елдердің тәжірибесін неғұрлым егжей-тегжейлі зерделеу, қолда бар
техникалық және нормативтік-құқықтық мүмкіндіктерді бағалауға сүйене отырып,
оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігін бағалау орынды болады.
Жүктерді автомобильді тасымалдау нарығының сегменттелуі
Жүктердің халықаралық автотасымалдарының қазақстандық нарығының құрылымын
түсіну үшін мыналарды атап өту қажет:
Қазіргі уақытта 4.07.2003 ж. №476 «Автомобиль көлігі туралы» ҚР Заңының 45-бабының
3-тармағына сәйкес (өзекті өзгерістерімен)1 жүктерді халықаралық автомобильмен
тасымалдау уәкілетті орган беретін халықаралық автомобиль тасымалдарын жүзеге
асыруға рұқсат беру туралы куәлік және автокөлік құралдарына рұқсат картасы
негізінде жүзеге асырылады. Тасымалдаушыға қойылатын талаптар және осы құжаттарды
беру тәртібі «Халықаралық автомобильмен жүк тасымалдауды жүзеге асыруға
автомобильмен тасымалдаушыларға рұқсат беру қағидаларында» (ҚР Көлік және
коммуникация министрінің 24.08.2011 ж. №523 бұйрығымен бекітілген)2 белгіленген.
Рұқсат беру куәлігі және қағаз жеткізгіштегі немесе электрондық форматтағы рұқсат беру
құжаттары– картасы ҚР Инвестициялар және даму министрлігі Көлік комитетінің
аумақтық органдарымен беріледі. Бұл құжаттарды алуға өтініш беру www.egov.kz,
www.elincense.kz сайты арқылы автоматтандырылған.
Бұл рұқсат құжаттарын алу үшін өтініш беруші (отандық автомобиль тасымалдаушысы:
кәсіпорын немесе ЖК) мыналарды ұсынуы тиіс:
өтініш (ЖСН/БСН ақпараты, ЖК немесе заңды тұлғаны тіркеу туралы анықтама,
мекенжайы, телефоны, автокөлік құралдары туралы мәліметтер қамтылатын);
автокөлік құралдарын (бұдан әрі – АКҚ) жалға алу шарттарының көшірмелері
болған кезде, яғни өтініш беруші көлік құралының меншік иесі болып табылуы
міндетті емес;
тахографты мерзімді тексеру туралы куәліктің көшірмелері;
Рұқсат беру/Рұқсат картасын бергені үшін мемлекеттік баж төленгені туралы
құжат.
1 http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z030000476_#z159 2 http://adilet.zan.kz/rus/docs/V1100007204
17
Рұқсат беру және рұқсат карталары мерзімсіз болып табылады. Жалға алынған автокөлік
құралдарына рұқсат картасының қолданылу мерзімі жалдау шартының мерзімі негізге
алына отырып айқындалады.
Егер сенімсіз немесе сәйкес келмейтін құжаттар берілген, сондай-ақ тасымалдаушыға
қатысты жүктерді тасымалдау жөніндегі қызметке тыйым салу туралы соттың заңды
күшіне енген шешімі болған жағдайларда рұқсат беруден және (немесе) рұқсат картасын
беруден бас тартылады. Рұқсат беру және рұқсат карталары мерзімсіз қолданылады және
ЖК қызметі тоқтатылған, заңды тұлға таратылған немесе қызметі тоқтатылған, АКҚ
жалдау мерзімі аяқталған жағдайларда өз қолданысын тоқтатады. Қағидалардың берілген
редакциясында рұқсат ету және рұқсат картасын кері қайтарып алу бойынша қандай да бір
критерийлері жоқ.
Осылайша, рұқсат беру және (немесе) рұқсат картасын беру көбінесе қозғалыс
қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған, ЖК немесе
кәсіпорынның заңды тіркелгенін, АКҚ (меншік немесе жалға алу құқығында) және
тахографтың болуын растайды. Сонымен бірге, бұл құжаттардың болуы
автотасымалдаушының тұтынушылар мүдделерін қорғауға, қызметтердің сапасын
қамтамасыз етуге бағытталған міндеттемелерді және басқа талаптарды орындауын
тексеруді білдірмейді. Бұдан басқа, бұл процедура осы құжаттардың қанша иесі жүктердің
халықаралық автотасымалын нақты жүзеге асыратынын ескеруге мүмкіндік бермейді.
Бүгінгі таңда қолданыстағы рұқсаттардың саны туралы ақпаратты ашық көздерден табу
мүмкін болмады.
2005 жылға дейін Халықаралық жүк тасымалы лицензияланатын қызмет түрлерінің
тізбесіне енгізілген (17.04.1995 ж. № 2200 «Лицензиялау туралы»1 ҚР Заңы, күші
жойылды – 11.01.2007 ж. № 214 ҚР Заңымен). Осы уақытта «Қазақстан Республикасында
автомобиль көлiгiмен қауiптi жүктердi тасымалдауды, жолаушылар мен жүктердi
халықаралық тасымалдауды лицензиялаудың тәртiбi мен шарттары және бiлiктiлiк
талаптары туралы ереже»2 (1996 жылғы 25.12. № 1621 ҚР ҮҚ3 бекітілген, күші жойылды –
2005 жылғы 19.01. №29 ҚР Үкіметінің қаулысымен) қолданыста болды, онда лицензия алу
үшін өтініш беруші мыналарды ұсынады деп айтылған (9-т.). «және») «.. жүргiзушiнің
қауiптi жүктердi тасымалдау ережелерi және жолаушылар мен жүктердi халықаралық
тасымалдауды жүзеге асыру жөніндегi арнайы оқу орталықтарында оқу оқығанын
растайтын құжаттар». Алайда, қазіргі уақытта жүргізушілерді (және жүк жөнелтушілерді)
арнайы оқыту жөніндегі талап тек қауіпті жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру
мәселелері бойынша (ҚЖХЖТ4 мен автомобиль көлігімен қауіпті жүктерді тасымалдау
қағидаларына және ҚР аумағында автокөлік құралдарымен тасымалдауға рұқсат етілетін
қауіпті жүктер тізбесіне сәйкес5) жүзеге асырылады. Жүктерді халықаралық
автотасымалдау саласында кәсіби құзыреттілікті оқыту және растау бойынша талаптар
қолданыстағы нормативтік құжаттардың бірінде белгіленбеген.
«Атамекен» ҚР ҰКП кәсіпорындар тізілімінің деректеріне сәйкес жолаушылар мен
жүктерді тасымалдауды, қоймалауды және көлік саласындағы басқа да қызметтерді
1 http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z950002200_#z0 2 http://adilet.zan.kz/rus/docs/P960001621_ 3 ҚР ҮҚ – Қазақстан Республикасының Үкімет Қаулысы 4 Қауіпті жүктердің халықаралық жол тасымалы туралы еуропалық келісім, ҚЖХЖТ 5 ҚР Инвестициялар және даму министрінің м. а. 17.04.2015 ж. № 460 бұйрығымен бекітілген,
http://adilet.zan.kz/rus/docs/V1500011779 қараңыз
18
жүзеге асыратын көліктің барлық түрлерінің кәсіпорындарын біріктіретін «Көлік және
қоймалау» саласында шамамен 16,5 мың кәсіпорын санауға болады. Жүктердің
автотасымалын жүзеге асыратын 3,5 мың тіркелген компанияларынан1 тек 2 мыңға жуығы
белсенді (жұмыс істеп тұрған) болып табылады, бұл ретте қызметкерлерінің саны 250
адамнан асатын ірі компаниялар – барлығы 20-25, орта компаниялар (100-250 қызметкер)
– 35-40, қалғаны шағын кәсіпорындар және микробизнес. Автокөлік компанияларының ең
көп саны Нұр-Сұлтанда, Қарағандыда және Алматыда орналасқан.
Жүктерді автомобильмен тасымалдау нарығын халықаралық (оның ішінде импорттық,
экспорттық және транзиттік) және республикаішілік (оның ішінде қала маңындағы және
қалалық) тасымалдарға бөлуге болады.
Республикаішілік тасымалдар
Жүктерді республикаішілік тасымалдауды негізінен жүк көліктерінің жеке меншік иелері
көбінесе құжаттарды рәсімдемей, соның ішінде қолма-қол есеп айырысу арқылы
орындайды, осыған байланысты жүк жөнелтушілер республикаішілік тасымалдарға
тапсырыс беру кезінде, тіпті тасымалдаушының алдын-ала төлем алуы, АКҚ уақтылы
бермеуі немесе тасымалды орындау, жүкті бүлдіру және т.б. сияқты қиыншылықтарға жиі
тап болады. Сондықтан, тасымалдаудың осы түрі үшін жүк жөнелтуші тасымалдаушыны
өз бетінше таба алатынына қарамастан, тәуекелдерді азайту мақсатында көбінесе
экспедиторға жүгінуге мәжбүр болады. Бұдан басқа, республикаішілік тасымалдауды
ұйымдастыруға алдын-ала төлемсіз жүк жөнелтушіге тасымалдауды ол орындалғаннан
кейін төлеуге мүмкіндік береді.
Импорттық қатынаста жүктерді тасымалдау
Бүгінгі таңда импорттық қатынаста жүктерді автокөлікпен тасымалдау халықаралық
жүктерді автокөлікпен тасымалдаудың жалпы көлеміндегі ең үлкен үлесті құрайды
(шамамен 80%), бұл Қазақстан импортының тауарлық құрылымымен түсінікті –
автокөлікпен жеткізуге ыңғайлы Еуропа, Түркия, Қытай, Ресей және т.б. елдерден
жабдықтардың, тамақ өнімдерінің, халық тұтынатын тауарлардың және т.б. үлкен саны
әкелінеді. Бұл ретте мұндай тасымалдардың едәуір санын басқа елдердің
тасымалдаушылары (тауардың шығарылған еліне байланысты) жүзеге асыратынын атап
өту маңызды. Шетелдік тасымалдаушылар кері бағыттағы бос жүрісті қысқартуға ұмтыла
отырып, жүк тасымалдау құнын жиі «демпингке ұшыратады». Сонымен қатар, шетелдік
тасымалдаушыларды тарта отырып, экспорттық жүкті тасымалдауды жүзеге асыра
отырып, қазақстандық жүк жөнелтушілер (экспорттаушылар) мен экспедиторлар үлкен
тәуекелдерге тап болуы мүмкін, өйткені жүк жоғалған немесе бүлінген жағдайда елдің
бейрезидентімен сот және сақтандыру талқылаулары айтарлықтай күрделі, сондықтан
экспорттық жеткізу үшін отандық тасымалдаушыларға артықшылық беріледі.
Жүктерді импорттық тасымалдауды ұйымдастыруға көбінесе отандық экспедиторлар
қатысады, олар тасымалдау құнын оңтайландыру мақсатында жүкті жөнелтетін елде
тасымалдаушыны іздеуді жүзеге асырады.
Импорттық қатынаста жүктерді тасымалдау нарығының сегменті өз кезегінде
тасымалдау бағытына (тауарларды әкету елдеріне) байланысты бірнеше кіші
сегменттерге (нарық тауашаларына) бөлінеді: Еуропа мен Түркия елдерінен; ЕАЭО
1 Қазақстан маркетингтік бизнес-анықтамалық деректерінің бірі бойынша (https://kazdata.kz)
19
елдерінен (негізінен Ресей мен Беларусьтан), Қытайдан, сондай-ақ басқа елдерден
тасымалдаулар.
Экспедиторлар импорттық өнімдерді жеткізу үшін шетелдік тасымалдаушыларды іздеуді
негізінен басқа елдердегі серіктес экспедиторлық компаниялар арқылы жүзеге асырады.
Бірқатар жағдайларда жүк жөнелтушілер (жүк алушылар немесе шетелдік экспедиторлық
компаниялар) тасымалдауды тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
(АҚЖ)1 сақтандырған тасымалдаушы жүзеге асыруды талап етеді . Мұндай тасымалдау
шарттарына экспедитордың АҚЖ сақтандыру туралы талабы да енгізілуі мүмкін.
Егер тасымалдау Carnet TIR2 пайдаланбай жүзеге асырылса, жүк жөнелтуші немесе
тасымалдауды жүзеге асыратын тасымалдаушы (кедендік) кедендік төлемдер мен
салықтардың төленуін қамтамасыз етуге тиіс. «ҚР-дағы кедендік реттеу туралы»3 ҚР
Кодексінің 97-бабына сәйкес кедендік баждарды төлеу: ақшамен банк кепілдігімен;
кепілгерлікпен; мүлік кепілімен немесе сақтандыру шартымен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Кейбір жағдайларда экспедиторлар кедендік төлемдерді төлеуді қамтамасыз ету жөніндегі
талаптардың орындалуын ұйымдастыру бойынша қызмет көрсете алады. 2020 жылы
кедендік баждарды, салықтарды төлеу бойынша міндеттің орындалуын тіркеу қызметі
www.egov.kz4 сайты арқылы автоматтандырылды.
Нарықтың жеке тауашасы ретінде Қытайдан/Қытайға тасымалдауды бөліп көрсетуге болады.
Мұндай тасымалдауға мамандандырылған жеке тасымалдаушылардың едәуір саны бар.
Кейбір мәліметтер бойынша, тек Жаркент қаласында 2 мыңға жуық жүк автокөлігі тіркелген.
Мұндай тасымалдар көбінесе қолма-қол ақшамен жүзеге асырылады. Нарықтың осы
тауашасында жұмыс істейтін тасымалдаушылар қауымдастықтардың ешқайсысына кірмейді.
Экспедиторлар мұндай тасымалдарды ұйымдастыруға, әдетте, қатыспайды. Жүк
алушылар қызметтің осы түрін пайдалана отырып, үлкен тәуекелдерге тап болады.
Экспорттық қатынаста жүктерді тасымалдау
Қазақстан экспортының тауарлық құрылымын (негізінен бұл минералдық және астық
өнімдері) ескере отырып, экспорттық жүктің үлкен бөлігі темір жол арқылы жеткізіледі.
Автокөлікпен тасымалдауға бағдарланған экспорт көлемі салыстырмалы түрде шағын
болғанына қарамастан, экспорттық тасымалдар халықаралық автотасымалдардың негізгі
(«қазақстандық») нарығы болып саналады.
Қазақстан Республикасы халықаралық қатынастағы автомобильмен тасымалдауларында
рұқсат беру жүйесін қолдану қағидаларына (ҚР Инвестициялар және даму министрінің
м.а. 27.03.2015 ж. № 353 бұйрығымен бекітілген5) сәйкес бірқатар елдердің аумағын кесіп
өту үшін экспорттық қатынаста жүк тасымалдауды орындау кезінде қазақстандық
тасымалдаушыларға шетелдік рұқсат бланкын («рұқсат» деп аталатын) алуды талап
етіледі. Мұндай рұқсаттарды алу қажеттілігі елдер арасындағы екіжақты (көпжақты)
шарттарға қол қою арқылы айқындалады. Егер Қазақстанда бар халықаралық
уағдаластықтарға сәйкес рұқсат алу талап етілсе, келісімге қатысушы-елдер олардың
санын бір жылға, әдетте тепе-тең негізде айқындайды. Мұндай рұқсаттарды беру
1 Тасымалдаушының АҚЖ – сақтандырудың дербес түрі 2 Carnet TIR – 1975 ж. ХЖТ (халықаралық жол тасымалдары) кітапшасын қолдана отырып, жүктерді халықаралық
тасымалдау туралы Кеден Конвенциясы бойынша ХЖТ кітапшасы 3 http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1700000123/k170123.htm 4 https://egov.kz/cms/ru/services/customs/2f571_mf 5 http://adilet.zan.kz/rus/docs/V1500011704
20
белгіленген регламентке1 сәйкес жүзеге асырылады, 2020 жылы бұл қызмет www.egov.kz2
және www.elicense.kz сайты арқылы автоматтандырылды.
«Экспорттық қатынаста жүктерді тасымалдау» нарығының сегменті де бірнеше кіші
сегменттерге бөлінуі мүмкін:
ЕАЭО елдеріне және ТМД елдеріне экспорттық тасымалдар.
Нарықтың осы кіші сегментінің көптеген елдері үшін рұқсатсыз кіру жүйесі (Ресей,
Беларусь, Тәжікстан, Өзбекстан)3 жұмыс істейді, ал осы елдердің шекарасынан өткен
кезде жүргізушілерге тіркеу талоны беріледі.
Тасымалдау құнын төмендету мақсатында жүк жөнелтушілер көбінесе экспедитордың
қатысуынсыз ТМД және ЕАЭО елдеріне экспорттық тасымалдарды өз бетінше
ұйымдастырады. Жоғарыда санамаланған елдерге тасымалдау рұқсатсыз жүйе бойынша
жүзеге асырылатындығын ескере отырып, жүк жөнелтушілер елеулі тәуекелдерге тап
болады, өйткені тасымалдауды ұйымдастыру үшін құжаттардың аз саны (әсіресе ЕАЭО
елдеріне) рәсімделеді. Экспедитордың осындай тасымалдарды ұйымдастыруға қатысуы
адал тасымалдаушылармен жұмыс тәжірибесі есебінен тәуекелдерді төмендетуге
мүмкіндік береді (әдетте, экспедиторларда тексерілген тасымалдаушылардың деректер
базасы бар). Сондай-ақ, көптеген экспедиторлық (әсіресе халықаралық немесе шетелдік
құрылтайшылардың қатысуымен) компаниялар тасымалдаушыны таңдау кезінде
«мердігердің біліктілігін бағалау»деп аталатын процедураларды қолданады.
Үшінші елдерге экспорттық тасымалдар.
Үшінші елдерге экспорттық тасымалдардың едәуір бөлігі жеңілдетілген кедендік
рәсімдерді қолдана отырып, кеден пломбаланған автомобиль шанақтарында немесе
контейнерлерде мемлекеттердің шекаралары арқылы жүктерді тасымалдау құқығын
беретін кедендік транзит құжаты – Carnet TIR4 (ХЖТ кітапшасы) пайдаланыла отырып
жүзеге асырылады.
Қазақстан 1995 жылы5 қосылған 1975 жылғы ХЖТ Конвенциясы бойынша кедендік
баждар мен алымдарды төлеуді қамтамасыз ету жөніндегі ұлттық кепілдік бірлестігі
Қазақстан Республикасының халықаралық автомобиль тасымалдаушылары Одағы
(ҚазАТО) болып табылады. Әр түрлі елдердің ұлттық кепілдік бірлестіктері кепілдік
жүйесін құрайды, оны басқару мен қаржыландыруды Женевада (Швейцария)
халықаралық автомобиль көлігі одағы (ХАКО) жүзеге асырады.
Бүгінде ҚазАТО мүшелері болып 374 автотасымалдаушы табылады, оның ішінде:
көпшілігі (276) ЖШС нысанында, 4 компания АҚ нысанында, 93 – ЖК6 нысанында.
Сарапшылардың пікірінше, ҚазАТО мүшелері 7,5 мың АКҚ бірлігін пайдаланады, бұл
Қазақстанның жүк автокөліктерінің жалпы санының 2,6%-ын ғана құрайды. 4-суретте
Қазақстанда шығарылған Carnet TIR саны туралы деректер көрсетілген, онда 2011 жылдан
бастап Кеден одағы шеңберінде Бірыңғай кедендік аумақ құрылғаннан кейін (2015 жылы
ЕАЭО-ға трансформацияланған), шығарылған Carnet TIR саны айтарлықтай төмендегенін
көруге болады. Мұның себептерінің бірі қазақстандық жүктердің едәуір көлемі кедендік
1 http://adilet.zan.kz/rus/docs/V1500011760#z71 2 https://egov.kz/cms/ru/services/pass128_mtk 3 Мәлімет үшін, жақын уақыттан бері Қырғызстанға кірген кезде ҚР жүргізушілеріне «рұқсат алу» талап етіледі 4 Carnet TIR – ХЖТ (халықаралық жол тасымалдары) кітапшасы 5 12.05.1995 ж. № 2275 ҚР Президентінің Жарлығы - http://adilet.zan.kz/rus/docs/U950002275_ 6 https://www.kazato.kz/pages/cpisok-perevozchikov
21
төлемдердің кепілдіктерін қамтамасыз ету талап етілмейтін ЕАЭО елдеріне
экспортталады.
Carnet TIR қолданудың төмендеуінің басқа себептері бар. Мәселен, Ресей
Федерациясының TIR Конвенциясына қол қою арқылы алған халықаралық
міндеттемелерін бұза отырып, 2013 жылдың желтоқсанында Ресей Федерациясының
Федералды кеден қызметі Ресей аумағында TIR1 жүйесінің күшін жойды. Ресей
Федерациясының кеден қызметінің бұл шешімнің негізгі себебі TIR Ұлттық
қауымдастығының (АСМАП) тасымалдаушылар төлемеген кедендік төлемдерді өтеу
бойынша міндеттемелерін орындау бойынша айтарлықтай қарызын жариялады. ХЖТ
процедцрасының орнына ФКҚ-мен үлестес құрылымдардың ақылы қызметтерін
пайдалана отырып, жаңа, күрделі және шығынды рәсімді пайдалану немесе ішкі кедендік
транзит процедрасын әсімдеудің орнына тауарларды шекарада дереу кедендік тазарту
ұсынылды.
Аталған шаралардың қабылдануы қазақстандық автотасымалдау нарығына кері әсерін
тигізді. Еуропадан Қазақстанға келетін жүктердің транзитін екі рет рәсімдеуге және
төлеуге тура келді: ЕО мен Ресей шекарасына дейін – ХЖТ көмегімен, РФ аумағы
бойынша – компаниялардың ішкі кепілгерліктері арқылы. Мамандардың пікірінше,
шекарадағы уақытты жоғалтудан басқа, қазақстандық тасымалдаушылардың қосымша
шығындары Еуропадан әрбір рейске шамамен $500-600, жалпы шығындар – жылына $100
млн. дейін құрады.
Бұл мәселені реттеу бір жарым жылға дерлік созылды, IRU және БҰҰ оны шешуге
қосылды. 2015 жылғы маусымда ғана Еуразиялық үкіметаралық кеңестің 2015 жылғы 29
мамырдағы ЕАЭО аумағында ХЖТ Конвенциясы қолданылуының үздіксіздігін
қамтамасыз ету туралы өкімі күшіне енді.
5-сурет. Қазақстанда 2001-2019 жылдары шығарылған Carnet TIR саны2
1975 ж. ХЖТ Конвенциясы талаптарының орындалуын қамтамасыз ету мақсатында
ҚазАТО-ға кіру үшін автотасымалдаушылар қауымдастыққа құжаттардың үлкен тізбесін
ұсынады, оның ішінде: құрылтай құжаттары, мемлекеттік тіркеу туралы куәлік, салық
1 https://autoreview.ru/articles/gruzoviki-i-avtobusy/tir-vystrel-v-spinu 2 https://www.unece.org/fileadmin/DAM/tir/figures/TIRCarnets2001-2019.pdf
91006400
1740017000
19600
32650
39050
32150 3100030050
24500
19000
25000 24200
18500
2350021300
1470015000
0
5 000
10 000
15 000
20 000
25 000
30 000
35 000
40 000
45 000
200
1
200
2
200
3
200
4
200
5
200
6
200
7
200
8
200
9
201
0
201
1
201
2
201
3
201
4
201
5
201
6
201
7
201
8
201
9
22
органдарынан салық бойынша берешегінің жоқтығы туралы анықтама және т. б. Бұдан
басқа, мүшелер ҚазАТО депозиттік шотына 3000 АҚШ долларына баламалы қаржылық
кепілдік соманы төлеуі тиіс. Қандай да бір бұзушылық болған жағдайда кеден органдары
кепілдік бірлестікке талап қоймас бұрын мүмкіндігіне қарай тікелей жауапты тұлғадан
төлем талап етуге тиіс. Егер кепілдікті қолдану қажеттілігі туындаса (мысалы, тікелей
жауапты тұлғаның банкроттығы салдарынан), кеден органдары оның мүшелерінің
депозитарлық ақшалай қаражатын пайдалана алатын бұзушылық анықталған елдің
кепілдік бірлестігіне талап қояды. Кейбір жағдайларда бұл кепілдік бірлестігі ХАКО
арқылы халықаралық сақтандыру қорынан шығындарды өтеуді талап ете алады, ол да
ХЖТ жүйесінің құрамдас тетіктерінің бірі болып табылады.
Осылайша, ХЖТ (ҚазАТО) жүйесінің ұлттық кепілдік ұйымы жүйеге қатысушылардың
(тасымалдаушылардың) құжаттарын жеткілікті түрде елеулі тексеруді жүзеге асырғанына
қарамастан, бұл олардың адалдығын болжайды, осы жүйе қызметінің негізгі мақсаты тек
кедендік төлемдер мен салықтарды төлеу бойынша міндеттемелердің орындалуын
қамтамасыз ету болып табылады. Тасымалдаушының жүк жөнелтуші немесе экспедитор
алдындағы, сондай-ақ экспедитордың тасымалдаушы алдындағы міндеттемелерін
орындауға осы жүйенің қатысы жоқ.
Экспорттық тасымалдар сегментіне сондай-ақ импорттық автотасымалдар туралы
абзацтарда бұрын айтылған «Қытайға тасымалдар» нарығының тауашасы жатады.
Транзиттік тасмалдар
Көптеген жағдайларда жүктерді транзиттік тасымалдауды шетелдік
автотасымалдаушылар жүзеге асырады, өйткені жөнелтушіге (немесе алушыға, сауда
келісім-шартының талаптарына байланысты) жергілікті тасымалдаушыларды қолдана
отырып тасымалдауды ұйымдастыру оңайырақ. Әдетте, транзиттік тасымалдарды
ұйымдастыруға қазақстандық экспедиторлар қатыспайды.
Статистика органдары ұсынған мәліметтерде көрсетілгендей айтарлықтай кемшіліктер
бар. Бұл әсіресе транзиттік тасымалдар көлемі туралы деректерге қатысты. Мәселен,
ресми статистика деректері бойынша транзитті қатынаста автокөлікпен 2018 жылы тек
146,8 мың тонна жүк тасымалданды. Сонымен қатар, ҚР Индустрия және
инфрақұрылымдық даму министрлігінің деректері бойынша, бұл көрсеткіш 2018 жылы 1,5
млн. тоннадан асты1. Бір жағынан, Қазақстан аумағы бойынша жүкті транзитпен
тасымалдау үшін төлем алынбайды (ақылы автожолдарды пайдалануды қоспағанда),
транзитпен тасымалданған жүктің мөлшері табыс алуға және тиісінше бюджетке түсетін
түсімдердің мөлшеріне әсер етпейді, екінші жағынан – транзиттік тасымалдауды жүзеге
асыратын шетелдік тасымалдаушылар мен экспедиторлар ешқандай салық аударымдарын
жүзеге асырмай, еліміздің аумағында кіріс алады. Бұдан басқа, толыққанды статистикалық
деректердің болмауы автокөлік саласын дамыту бойынша уақтылы мемлекеттік және
басқарушылық шешімдер қабылдау мүмкіндігін айтарлықтай шектейді.
Бұдан басқа, толыққанды статистикалық деректердің болмауы автокөлік саласын дамыту
бойынша уақтылы мемлекеттік және басқарушылық шешімдер қабылдау мүмкіндігін
айтарлықтай шектейді.
Бұл мәселені шешу үшін жүктердің автокөліктік транзиттік жүк тасымалдарын
ұйымдастыруға ұлттық экспедитордың міндетті қатысуы туралы темір жол көлігіне ұқсас
1 https://turantimes.kz/ekonomika/854-obem-tranzita-cherez-kazahstan-vyros-na-17-mln-tonn.html
23
нормативтік талапты енгізуді қарау орынды болуы мүмкін. Екінші жағынан, отандық
экспедиторлардың қатысуы туралы талапты енгізу тасымалдардың күрделенуіне және
қымбаттауына алып келуі мүмкін, бұл Қазақстанның транзиттік әлеуетін дамыту
тұрғысынан орынсыз.
Қазіргі уақытта транзиттік тасымалдарды жүзеге асыру кезінде отандық экспедиторлар
жұмылдырылатын жалғыз нәрсе – тасымалдау Carnet TIR1 пайдаланбай жүзеге
асырылатын жағдайларда кедендік баждар мен салықтарды төлеуді қамтамасыз етуді
ұйымдастыру. Қазіргі уақытта https://egov.kz/ порталында кедендік баждарды, салықтарды
төлеу бойынша міндеттің орындалуын қамтамасыз етуді тіркеу бойынша мемлекеттік
қызмет автоматтандырылды.
Каботаждық тасымалдар
Аталған қызмет түрлерінен басқа, отандық автотасымалдаушылар басқа елдердің
аумағында тасымалды– каботаждық тасымалдарды орындай алады.
2015 жылы Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңестің (8.05.2015 ж. №3) Шешімімен
«Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің бірінің аумағында тіркелген
тасымалдаушылардың ЕАЭО–қа мүше басқа мемлекеттің аумағында орналасқан пункттер
арасындағы жүктерді автомобильмен тасымалдауды орындауын 2016 – 2025 жылдар
кезеңіне кезең-кезеңімен ырықтандыру бағдарламасы» қабылданды»2.
Бағдарлама бірыңғай көлік кеңістігін және Одақтың ортақ нарығын қалыптастыру
мақсатында ЕАЭО Шартына сәйкес әзірленді. Бағдарламаның негізгі тапсырмалары бос
жүрісті қысқарту және жүк автомобиль көлігі қызметтерін тұтынушылардың көлік
шығындарын азайту болып табылады. Осы бағдарламаны іске асыру қазақстандық
автотасымалдаушылар үшін жаңа нарықтар ашуға тиіс. Мысалы, Балтық жағалауы
елдерінің ЕО-қа мүшелігін және Беларусьтің ЕО-пен көршілігін ескере отырып, бұл
елдерде қазақстандық тасымалдаушылар жүзеге асыра алатын ТМД елдері бағытында
айтарлықтай жүк ағындары қалыптасуда.
Алайда, ЕЭК3 деректері бойынша, осы бағдарламаны іске асыруға қажетті барлық іс-
шараларды қатысушы елдер мерзімінде орындай бермейді. Атап айтқанда, Ресей әлі күнге
дейін өз заңнамасына Одақтың басқа елдерінің жүк тасымалдаушыларына оның аумағы
бойынша каботаждық тасымалдар жасауға мүмкіндік беретін өзгерістер енгізген жоқ.
Қазақстан бұл бағдарламаны 2025 жылдан бастап іске асыруға кіріседі.
Бағдарлама міндеттерінің бірі бос жүрісті қысқарту болып табылатынын ескере отырып,
бұл басқа елдерде жүк жөнелтушілерді іздеуді көздейді, оны шешуде жұмысы әртүрлі
елдердің экспедиторларының әріптестік ынтымақтастығына негізделген экспедиторлар
маңызды рөл атқара алады.
Осылайша, қазіргі уақытта экспедитор жүктердің халықаралық автотасымалдарын, әсіресе
экспорттық және импорттық тасымалдарды ұйымдастыруға айтарлықай дәрежеде
қатысатындықтан, осы жұмыста дәл халықаралық тасымалдарға назар аударылған.
Сонымен қатар, экспедиторлардың қызметін жандандыру және олардың тасымалдаудың
барлық қатынастарына қатысуын кеңейту жалпы алғанда жүктерді автотасымалдау
нарығының дамуды ынталандыруы мүмкін.
1 Carnet TIR – ХЖТ (халықаралық жол тасымалдары) кітапшасы 2 http://adilet.zan.kz/rus/docs/H15B0000013 3 http://www.eurasiancommission.org/ru/nae/news/Pages/04-03-2020-3.aspx
24
Нормативтік реттеу
Жүктерді автокөлікпен тасмалдауды реттеу
Халықаралық конвенциялар мен келісімдер
Көлік саласындағы ынтымақтастық пен қауіпсіздік жөніндегі негіз қалаушы ұйымдардың
бірі болып табылатын БҰҰ ЕЭК1 жер үсті тасымалдарының халықаралық заңды негізін
қамтамасыз ету үшін ұсынылған елдерге көлік саласындағы (оның ішінде автомобиль
үшін)2 57 конвенциялар мен келісімдердің тізімін әзірледі. Автомобиль көлігімен
халықаралық сауда жүктерін тасымалдау үрдісінде туындайтын қатынастарды реттеу
саласында, бұл:
Жүктердің халықаралық жол тасымалы шарты туралы Конвенция (ЖТШК немесе
CMR), 1956 ж. және электрондық жүкқұжатқа (e-CMR) қатысты жүктердің
халықаралық жол тасымалы шарты туралы Конвенцияға (ЖТШК) Қосымша
хаттама (Женева, 2008 жылғы 20 ақпандағы);
ХЖТ кітапшасын қолдана отырып жүктерді халықаралық тасымалдау туралы
Кедендік конвенция (TIR Конвенциясы), 1975 ж.
Сондай-ақ, халықаралық жүк тасымалын жүзеге асыратын тасымалдаушылар 1970 жылғы
Халықаралық автомобиль тасымалдарын жүзеге асыратын көлік құралдары
экипаждарының жұмысына қатысты Еуропалық Келісімнің (ЕКК) талаптарын орындауға
тиіс.
Қазақстан Электрондық жүкқұжатқа (e-CMR) қатысты CMR Конвенциясына Қосымша
хаттаманы қоспағанда, осы конвенциялар мен келісімдерге қосылды.
CMR конвенциялары – жүктердің халықаралық автотасымалын реттеудің негізгі
көздерінің бірі, оған Еуропаның көптеген елдері – әлемнің 48 елі3 қосылды. CMR
конвенциясы тасымалдау шарты тасымалдауға қатысушылардың Шарттың белгіленген
өзгермейтін талаптарына келісуінің дәлелі және тасымалдаушының жүкті қабылдағанын
куәландыру ретінде қызмет ететін CMR жүкқұжатымен рәсімделуін орнатады. CMR
конвенциясында жүкқұжатта көрсетілуге тиіс мәліметтердің тізбесі (тасымалданатын
тауарлар, көлік компаниялары және алушы-тараптар туралы ақпарат – барлығы 26 жол),
жүктің әрбір партиясына толтырылатын жүкқұжат даналарының ең аз саны, сондай – ақ
жөнелтуші мен тасымалдаушының жауапкершілігі анықталған.
Сонымен қатар, CMR Конвенциясы тасымалдаушының жүктің бүлінуі мен жоғалуы
немесе оны жеткізу мерзімін кешіктіргені үшін жауапкершілік мөлшерінің шегін, сондай-
ақ жүктерді автомобильмен халықаралық тасымалдау кезінде туындайтын шағымдар мен
талаптарды қарау тәртібі мен мерзімдерін белгілейді.
CMR Конвенциясына сәйкес жүктерді сақтандыру міндетті емес, бірақ жүктің құны
тасымалдаушының жауапкершілік шегінен едәуір жоғары болуы мүмкін, сондықтан жүк
құжаттарын CMR рәсімдеуімен тасымалдау кезінде оларды сақтандыру (CMR
сақтандыруы) қабылданады.
1 БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссия (UNECE) - БҰҰ Экономикалық және әлеуметтік кеңесінің аймақтық ұйымы
(ЭКОӘК). 2 http://www.unece.org/fileadmin/DAM/trans/conventn/agree_e.pdf 3 http://www.unece.org/trans/maps/un-transport-agreements-and-conventions-26.html
25
Соңғы уақытқа дейін CMR жүкқұжаттары тек қағаз түрінде болды, бірақ 2008 жылы CMR
Конвенциясы электронды түрде (e-CMR) қолдануға мүмкіндік беретін хаттамамен
толықтырылды. Осы Хаттама 2011 жылы күшіне енді, 2017 жылы ресми түрде басталды,
бүгінгі күні оған 24 ел қосылды, оның ішінде Беларусь, Ресей, Молдова, Тәжікстан,
Украина1.
IRU2 бағалауы бойынша e-CMR қолдану мыналарды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді3:
Өңдеу шығындарын 3-4 есе азайтуға;
Әкімшілік жұмысты жеделдетуге (енгізілетін ақпараттың аз көлемі, қағаз және
мұрағат жұмысының болмауы, факстерге/көшірмелерге/хаттарға қажеттілікті жою
және т. б.);
Шоттарды жедел ұсынуға;
Жөнелту және алу кезіндегі сәйкессіздіктер жағдайларының санын азайтуға;
Айқындықты арттыруға;
Басқа қызметтермен бірігу мүмкіндігіне, мысалы, кедендік декларациялауға және
т.б.
Қазақстанның соңғы жылдары сандық жүйеге көшу жөніндегі жобаларды белсенді жүзеге
асыруын ескере отырып (кедендік декларациялау жүйесі, «Бірыңғай терезе» енгізілді және
дамуын жалғастыруда), Қазақстанға CMR (e-CMR) Конвенциясының Қосымша
хаттамасына қосылу мүмкіндігін қарауды жеделдету қажет, бұл айтарлықтай дәрежеде
жүктердің халықаралық автотасымалдарының сапасы мен сенімділігін арттыруға
мүмкіндік береді.
Ұлттық құқықтық реттеу
Автомобиль көлігімен жүктерді халықаралық тасымалдауды реттеуге қатысы бар негізгі
құқықтық құжаттар болып мыналар табылады
«Қазақстан Республикасындағы көлік туралы» ҚР Заңы (21.09.1994 ж. №156);
«Қазақстан Республикасындағы автомобиль көлігі туралы» ҚР Заңы (4.07.2003 ж.
№ 476)
«Техникалық реттеу туралы» ҚР Заңы (9.11.2004 ж. № 603);
Халықаралық конвенциялар мен келісімдерге қосылу туралы нормативтік
құжаттар;
Автомобиль көлігімен жүктерді тасымалдау ережелері (ҚР Инвестициялар және
даму министрінің 30.04.2015 ж. № 546 бұйрығымен бекітілген);
Қазақстан Республикасының халықаралық қатынастағы автомобильмен
тасымалдауларында рұқсат беру жүйесін қолдану қағидалары (ҚР Инвестициялар
және даму министрінің м. а. 27.03.2015 ж. № 353 бұйрығымен бекітілген);
Халықаралық автомобильмен жүк тасымалдауды жүзеге асыруға автомобильмен
тасымалдаушыларға рұқсат беру қағидалары (ҚР Көлік және коммуникация
министрінің 24.08.2011 ж. № 523 бұйрығымен бекітілген);
және басқа құжаттар.
1 http://www.unece.org/fileadmin/DAM/trans/conventn/agree_e.pdf 2 IRU – The International Road Transport Union (Халықаралық автомобиль көлігі одағы-ХАКО) 3 https://www.iru.org/ru/innovation/e-cmr
26
Экспедиторлық қызметті реттеу
Экспедиторлық қызметті реттеу жөніндегі нормаларды қамтитын Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлім)1 негізгі тарау 35-тарау.»Көлік экспедициясы»
болып табылады. Осы тарауда экспедитор мен клиент (жүк жөнелтуші, жүк алушы немесе
экспедитордың қызметіне мүдделі өзге де тұлға) арасында жүк тасымалдауға байланысты
экспедиция шартында айқындалған қызметтерді орындауға, оның ішінде клиенттің
атынан немесе өз атынан жүк тасымалдау шартын (шарттарын) жасасуға жасалатын
«көлік экспедициясы Шарты» ұғымы ашылады.
Экспедиторлық компаниялардың көптеген беделді өкілдері Азаматтық кодекске қандай да
бір өзгерістер енгізуді қажет деп санамайтынына қарамастан, осы тарауда экспедитор
жауапкершілігінің шегі көзделмеген.
Сонымен қатар, Азаматтық кодекстің бірде-бір тарауы экспедитор мен тасымалдаушының
қарым-қатынасын реттемейді.
«Қазақстан Республикасындағы көлік туралы» ҚР Заңында, «Қазақстан
Республикасындағы автомобиль көлігі туралы» ҚР Заңында, сондай-ақ «автомобиль
көлігімен жүктерді тасымалдау қағидаларында» экспедитор мен тасымалдаушының өзара
қарым-қатынасын реттеу аспектілері сондай-ақ жоқ.
Халықаралық жүк тасымалдарына экспедитор ұлттық тасымалдаушы алдында төлеуші
ретінде қатыса алатынын ескере отырып, экспедиторлық қызметті реттеу жөніндегі
нормативтік база анағұрлым дамыған: «теміржол көлігі туралы» ҚР Заңында
«Экспедитор» анықтамасы бар, экспедитор қызметтерін (теміржол көлігінде) ұсыну
қағидалары2 қолданылады. Алайда, бұл құжаттардың ережелері тіпті теміржол көлігіндегі
экспедиторлық қызметтер үшін де нормативтік реттеу қажеттіліктерін өтемейді.
2018 жылы ҚРҰЭҚ жүргізген зерттеу негізінде Қазақстанда экспедиторлық қызметті
реттеу туралы мамандандырылған заңды қабылдаудың орындылығы туралы қорытынды
жасалды. Қазіргі уақытта Қазақстандағы нормативтік реттеу әртүрлі көлік түрлерімен
кешенді қызметтер көрсетуге бағытталған экспедиторлық қызметтің барлық аспектілерін
ескермейді. Нормативтік-құқықтық құжаттардың ешқайсысымен экспедитор
жауапкершілігінің шегі анықталмаған. Экспедиторлардың қызметін реттеу жөніндегі
заңның болмауы да: қабылданған нормативтік актілердің әртүрлі оқылуына және
экспедиторларға қатысты жаңа негізсіз талаптарды қабылдауға, экспедиторларға негізсіз
міндеттер мен жауапкершілікті жүктеуге, туындайтын даулар мен қайшылықтарды
шешудегі қиындықтарға әкеледі. Экспедиторлық ұйымдардың қызметінде салықтарды
есептеу кезінде жиі қиындықтар туындайды. Мұның бәрі экспедиторлық қызметтердің
дамуын тежейді, олардың қымбаттауына әкеледі.
Экспедициялау туралы Заңның қабылдануы көліктің барлық түрлерінде экспедиторлық
қызметті реттеу мәселелерін жақсартуға мүмкіндік береді.
Халықаралық тәжірибе және басқа салалардың тәжірибесі
Экспедитор мамандығының тарихы 400 жылдан асады, экономикасы дамыған және
экспедицияны дамытудың ұзақ тарихы бар елдерде экспедиторлық қызметті реттеу
1 Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 шілдедегі № 409 кодексі (өзекті өзгерістермен) 2 Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрінің 2004 жылғы 28 шілдедегі № 296-I бұйрығымен
бекітілген
27
мәселесіне көп көңіл бөлінеді: кейбір елдерде экспедиторлық қызмет туралы заңдар
қолданылады, Еуропаның бірқатар елдерінде экспедиторлық қызмет лицензияланады,
рұқсат беру жүйесі жұмыс істейді.
Еуроодақ елдері
1-қосымшада Еуропалық экспедиторлар, көлік, логистика және кеден қызметтері
қауымдастығы1 дайындаған Еуропаның кейбір елдеріндегі экспедитор қызметіне қол
жеткізу шарттары туралы ақпарат берілген. Берілген мәліметтерден Еуропаның бірқатар
елдерінде экспедиторлық қызмет лицензияланғанын көруге болады (Бельгия, Польша,
Португалия және Словакия), Түркияда арнайы рұқсаттар қажет. Испания мен Францияда
экспедиторлар арнайы тізілімге енгізілуі керек. Лицензия немесе рұқсат талап етілетін
елдерде кәсіби құзыреттілігін, оң беделін (соттылығының болмауы) және қаржылық
кепілдігін растау қажет (жарғылық капиталдың мөлшері белгіленген, азаматтық
жауапкершілікті сақтандырудың мөлшері ескертілген). Егер тіркелу қажет болса,
экспедитордың кәсіби құзыреттілігін растау қажет.
Автомобиль көлігі (сыйымдылығы 3,5 тоннадан асадтын) операторының қызметтерін
орындайтын кәсіпорындарға қатаң талаптар қойылады. Мұндай кәсіпорындарға жеке
автокөлікпен жұмыс істейтін экспедиторлар және автокөлік компаниялары жатады. Бұл
жағдайда (ЕО) № 1071/20092 регламентіне сәйкес компаниялар ЕО деп аталатын көлік
лицензиясын алуы керек, бұл компанияға ЕО-тың барлық елдерінде он жылға
трансшекаралық және ішкі коммерциялық автотасымалдауға құқық береді. Қолданылу
мерзімі өткеннен кейін лицензия ұзартылуы мүмкін.
Әр компания тек бір лицензия алады. Ол кәсіпорында қалатын түпнұсқада ұсынылады,
бірақ әр жүк көлігі расталған көшірмемен бірге жүруі керек. Егер жүк көлігі көшірмемен
бірге жүрмесе, компанияға айыппұл салынады. Лицензия алу үшін:
Компанияны оның қызмет түрлерінде тіркеу кезінде «көлік қызметі»көрсетілуі
тиіс.
Компания директоры мен тасымалдау жөніндегі менеджердің бейінді білімі және
тиісті жұмыс тәжірибесі болуы және кәсіби құзыреттілік сертификатын (арнайы
білім, емтихан) алуы тиіс.
Компания қаржылық тұрғыдан тұрақты болуы керек: кәсіпорын кез-келген уақытта
есептік жыл ішінде өзінің қаржылық міндеттемелерін орындай алуы керек, ол үшін
компания аудитор куәландырған жылдық есеп негізінде жыл сайын оның иелігінде
тек бір көлік құралын пайдалану кезінде кемінде 9000 евро және әр қосымша
автомобиль үшін 5000 евро болатын капиталы мен резервтері бар екенін көрсетуі
керек.
Бұзушылықтар анықталған жағдайда компания лицензиядан айырылуы мүмкін.
№ 1071/2009К Регламенттің (ЕО) IV Қосымшасына сәйкес мұндай бұзушылықтарға
мыналар жатады: Халықаралық автомобиль тасымалдарын жүргізетін көлік құралдары
экипаждарының жұмысына қатысты Еуропалық Келісімде (ЕКК) белгіленген
жүргізушілердің еңбек және демалыс режимінің бұзылуы, тахографтың және/немесе
жылдамдықты шектегіштің болмауы немесе алаяқтық құрылғыны пайдалану, пайдалануға
1 CLECAT - European Association for Forwarding, Transport, Logistics and Customs Services
2 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A32009R1071
28
жарамдылығының қолданыстағы сертификатынсыз жүргізу, бұзушылықтары бар қауіпті
жүктерді тасымалдау, қолданыстағы жүргізуші куәлігінсіз жолаушыларды немесе
тауарларды тасымалдау, шекті нормадан асатын жүктерді тасымалдау. Егер бір немесе
бірнеше мүше мемлекеттердегі көлік менеджері немесе көлік кәсіпорны ауыр қылмыс
жасағаны үшін сотталған болса, компания лицензиядан айырылуы мүмкін.
Лицензиясы бар көлік кәсіпорындары арнайы тізілімге енгізіледі.
Осылайша, Еуропа елдерінде автокөлік кәсіпорындары мен экспедиторлық
компаниялардың қызметіне айтарлықтай қатаң шаралар қолданылады.
ЕО елдерінің жүктерді автотасымалдаудың әділ нарығын қалыптастыру жөніндегі
тәжірибесін қарастыра отырып, мысал ретінде жүк тасымалы үшін электрондық
биржаның қызметін орындайтын және жүк жөнелтушілерді, логистикалық
операторларды, экспедиторлар мен тасымалдаушыларды біріктіретін Trans.eu интернет-
платформасын келтіруге болады. Бұл порталдың ерекшелігі қатысушылардың жүйеге
кіруі олардың беделін тексергеннен кейін жүзеге асырылады.
Осындай ұқсас тәжірибе тек бір компания шеңберінде ғана емес және портал ғана арқылы
емес, өзін-өзі реттеуші ұйымдар арқылы да іске асырылуы мүмкін. Еуропа елдеріндегі
өзін-өзі реттеудің ежелгі тарихы бар. Б.э. дейінгі V ғасырда қолөнершілердің кәсіби
бірлестіктері болған. Орта ғасырларда көпестер мен қолөнершілер гильдиялар мен
шеберханаларға біріктірілді.
Өзін-өзі реттеуші ұйымдардың (ӨРҰ) қағидаттары ретінде мыналарды атауға болады:
ӨРҰ бір бейіндегі ұйымдарды біріктіреді;
өзін-өзі реттейтін ұйымдар өздерінің ережелерін, стандарттарын және этикалық
нормаларын жасайды, әдетте олар белгілі бір мемлекеттің заңнамасына
қарағандағы талаптан гөрі қатал (сертификаттау, аттестаттау, тасымалдау немесе
экспедиция шарты бойынша кәсіби жауапкершілікті немесе азаматтық-
құқықтық жауапкершілікті жүктелген сақтандыру шартының болуы,
қызметкерлерді кәсіби оқытуынан өткен компаниядағы қызметкерлердің саны,
қызметтің қаржылық нәтижелері туралы мәліметтерді ұсыну, қызметтерді орындау
үшін қажетті негізгі және айналым қаражатының болуы туралы талаптарды; жүк
автомобильдері паркіне қойылатын талаптар және т. б. қолданады);
ӨРҰ қызмет көрсету сапасына қатысты тұтынушыларды жаңылыстыратын іс-
қимылдардың алдын алу, сондай-ақ көрсетілетін қызметтердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру жөніндегі шараларды іске асырады;
ӨРҰ шеңберінде оның мүшелерінің мүліктік жауапкершілігін қамтамасыз ету
тәсілдері қолданылуы мүмкін – өтемақы қоры мен сақтандыру жүйесі құрылады;
ӨРҰ оның мүшелерінің мүдделерін қорғауды жүзеге асырады, субъектілер
арасындағы дауларды сотқа дейін реттеудің жеке тетіктерін жасайды.
ӨРҰ құру мүмкіндігі қазақстандық заңнамада да қрастырылған – «Өзін-өзі реттеу туралы»
ҚР Заңы (2015 жылғы 12 қарашадағы № 390-V ҚРЗ)1 қолданылады, оған сәйкес өзін-өзі
реттеу – ӨРҰ қағидалары мен стандарттарын бекітуге, олардың сақталуын бақылауды
жүзеге асыруға, сондай-ақ өзін-өзі реттеу субъектілерінің мүліктік жауапкершілігін
1 http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1500000390
29
қамтамасыз етуге негізделген, жеке және заңды тұлғалардың өздері жүзеге асыратын
қызметін дербес реттеуге бағытталған шаралар кешені. ӨРҰ – өз мүшелерінің ортақ
қызметі қағидаты бойынша ерікті немесе міндетті мүшелікке негізделген коммерциялық
емес ұйым.
ӨРҰ мемлекеттік органдармен және өзге де ұйымдармен өзара әрекеттесу кезінде өз
мүшелерінің мүдделерін білдіріп қана қоймай, өз мүшелерінің сапалы қызметтер
(өнімдер) ұсынуының кепілі ретінде де әрекет етеді, сондай-ақ қызметтердің (өнімдердің)
бәсекеге қабілетті нарығын дамытудың бастамашысы және негізгі қатысушылары болып
табылады.
ӨРҰ артықшылықтары:
біріншіден – ӨРҰ мемлекетті меншік иесінен бөлуге мүмкіндік береді, ол бұдан
былай өзінің шарттарын белгілей алады, ал нарық өзі үшін оларға келісу-келіспеу
керектігін анықтайды;
екіншіден – нарыққа жосықсыз және кәсіби емес қатысушылардың қатысуын
болдырмау, өйткені ӨРҰ қатысушыларына нақты, ал кейде айтарлықтай қатаң
талаптар қойылады;
үшіншіден – ӨРҰ мүшелерінің әрқайсысы саланы басқаруға қатысуға мүмкіндік
алады;
төртіншіден – әрбір мүшесі жауапкершілігінің жоғары деңгейі, өйткені заңнама,
белгіленген ережелер, регламенттер немесе стандарттар бұзылған жағдайда, оның
ӨРҰ-ға мүшелігі тоқтатылуы мүмкін, соның нәтижесінде ол өз қызметін жүзеге
асыра алмайды.
Халықаралық тәжірибеде экспедитор тарапынан міндеттемелердің орындалуын
қамтамасыз етуге бағытталған тағы бір құрал Өзара сақтандыру ұйымдары (ӨСҰ) болып
табылады. Жүктерді тасымалдауды сақтандыру саласында әлемдегі ең ірі ӨСҰ (өзара
сақтандыру клубтары) Through Transport Mutual Insurance Association Ltd (TT Club), Tokio
Marine Kiln, Lloyd болып табылады. Оның ішінде дәл осы TT Club интермодальдық
тасымалдардың теңіз емес бөлігін сақтандыруға маманданған әлемдегі ең ірі ӨСҰ болып
табылады. Алайда, бұл бағыт Қазақстанда тиісті дамуды алған жоқ.
Еуроазиялық экономикалық одақ елдері
Халықаралық автотасымалдауларға рұқсат беру
ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің Үкіметтері халықаралық автомобиль тасымалдары,
адал бәсекелестікті қамтамасыз ету және халықаралық автомобиль қатынасындағы
кедергілерді жою саласындағы келісілген іс-қимылдар қажеттілігін негізге ала отырып,
2003 жылы «ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің халықаралық автомобиль жүк
тасымалдары саласындағы өзара іс-қимылы туралы Келісімге»1 қол қойды, оны іске асыру
мақсатында 2007 жылы «ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің халықаралық автомобиль
тасымалдаушыларын қосымша оқытуға және кәсіби құзыреттілігіне қойылатын
талаптарды үйлестіру туралы Келісім»2 қабылданды.
1 ҚР Үкіметінің 11.08.2004 ж. № 833 қаулысымен бекітілген, http://adilet.zan.kz/rus/docs/P040000833_ қараңыз 2 ҚР Үкіметінің 26.11.2007 ж. № 1134 қаулысымен бекітілген http://adilet.zan.kz/rus/docs/P070001134_ қараңыз
30
Келісімде жүктердің халықаралық автомобиль тасымалдаушыларын оқытуға қойылатын
бірыңғай талаптардың тізбесі, осындай оқытуды жүзеге асыратын оқу ұйымдарын
айқындау тәртібі айқындалды. Алайда сол уақыт кезеңінде қол қоюшы-елдер оны іске
асыру бойынша тиісті шаралар қабылдаған жоқ. 2017 жылы елдер осы бағыттағы
жұмысты қайта бастады және осы Келісімге1 өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
хаттамаға қол қойылды, онда жүктердің халықаралық автомобиль тасымалдаушысының
кәсіби құзыреттілігінің куәлігі нысаны белгіленді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Келісімді және оған Хаттаманы тек Үкіметтің тиісті
Қаулыларымен бекітумен ғана шектелді, ал Ресей мен Беларусьте жүктерді халықаралық
автомобиль тасымалдарында жүргізушілердің кәсіби құзыреттілігін даярлау және растау
жүйесі енгізілді. Бұл елдерде тиісті нормативтік құжаттар шығарылды. Ресей
Федерациясында бұл:
Ресей тасымалдаушыларына халықаралық автомобиль тасымалдарын жүзеге
асыруға рұқсат беру туралы Ереже (РФ 16.10.2001 ж. № 7302 ҮҚ бекітілген);
Халықаралық автомобиль тасымалдаушысының кәсіби құзыреттілігінің куәлігін
алу құқығына біліктілік емтиханын өткізу Тәртібі (РФ Көлік министрлігінің
31.08.2016 ж. № 87 бұйрығымен3 бекітілген) және т. б.
Ресей Федерациясының нормативтік талаптарына4 сәйкес халықаралық автомобиль
тасымалдарын жүзеге асыруға рұқсат алу үшін халықаралық техникалық стандарттарға
сәйкес келетін көлік құралының болуын растайтын құжаттардан басқа тасымалдаушы
(кез-келген ұйымдық-құқықтық нысандағы заңды тұлға немесе жеке кәсіпкер) растауы
керек:
біліктілік талаптарымен белгіленген халықаралық автомобиль тасымалдарын
жүзеге асыруға жауапты тұлғалардың сәйкестігін;
ресейлік тасымалдаушының тұрақты қаржылық жағдайы (бір көлік құралын
пайдалану кезінде кемінде 300 мың рубль және әр қосымша үшін кемінде 170 мың
рубль болатын мүліктің болуы).
Тасымалдаушы мен жүргізушінің кәсіби құзыреттілігінің куәлігін алу үшін халықаралық
автомобиль тасымалдарын жүзеге асыруға жауапты адамдар аккредиттелген оқу
орталықтарында тиісті оқудан өтіп, емтиханды сәтті тапсыруы тиіс. Куәлік 5 жыл
мерзімге беріледі.
Халықаралық автомобиль тасымалдарын жүзеге асыруға рұқсат: 1 жылға – алғаш өтініш
берген тасымалдаушыларға; 5 жылға – бұрын берілген куәліктің қолданылу мерзімі
аяқталғаннан кейін тасымалдаушыларға беріледі.
Беларусьте сондай-ақ халықаралық жүк тасымалдарын жүзеге асыруға өздерінің кәсіби
құзыреттілігін растаған тасымалдаушылар ғана жіберілетін талаптар қолданылады5. БР
заңнамасына сәйкес жүктердің халықаралық автомобиль тасымалдары жөніндегі қызмет
лицензияланады.
1 ҚР 1.11.2017 ж. № 703 қаулысымен бекітілген, http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1700000703 қараңыз 2 https://base.garant.ru/12124566/#block_33 3 https://base.garant.ru/71404310/ 4 https://rostransnadzor.gov.ru/deyatel-nost/gosudarstvenny-e-uslugi/t-wagon/dopusk-rossijskih-perevozchikov-k-osu 5 https://pravo.by/upload/docs/op/C21800512_1531256400.pdf
31
Ұсынылған мәліметтерден жоғарыда аталған Келісімге қол қойған Ресей мен Беларусь
тасымалдаушылардың халықаралық автотасымалдарға рұқсат беру талаптарын
үйлестіруде үлкен нәтижелерге қол жеткізгенін көруге болады, ал қазақстандық
нормативтік реттеу жетілдіруді қажет етеді.
Экспедиторлық қызметті реттеу
Қазақстанға қарағанда, мысалы, Ресей мен Беларусьте көліктік-экспедиторлық қызметті
реттеу мәселелері едәуір дамыған.
Ресей Федерациясындағы экспедиторлық қызметті реттейді:
Ресей Федерациясының Азаматтық Кодексі (41-тарау, 801-806-баптар);
«Көлік-экспедиция қызметі туралы»1 Федералдық заңы, онда Ресей
Федерациясының Үкіметі бекітетін көлік-экспедиция қызметінің Ережелері туралы
бап бар;
Көліктік-экспедициялық қызмет Ережелері2;
Ресей Федерациясы экспедиторлары қызметінің жалпы (басты) шарттары3.
«Көліктік-экспедициялық қызмет туралы» РФ заңы4 (3-т. 6-бап 3-Тарау) экспедитор
жауапкершілігінің шегін белгілейді, атап айтқанда: «Халықаралық қатынаста жүк
тасымалдаумен байланысты экспедициялық қызметтер көрсету және бұл ретте тиісті
экспедиторлық құжаттарды пайдалану кезінде экспедитордың көлік экспедициясы
шартында көзделген міндеттерді орындамағаны немесе тиісінше орындамағаны
үшін жауапкершілігінің шегі 666,67 есептік бірліктен (ҚАҚ5) аспауға тиіс».
Заңның 2-бабында Ресей Федерациясы Үкіметінің экспедиторлық қызмет ережелерін
бекіту қарастырылған және осы құжаттың мазмұны анықталған:
экспедиторлық құжаттардың тізбесі (көлік экспедициясы шартының жасалғанын
растайтын құжаттар);
экспедициялық қызметтердің сапасына қойылатын талаптар;
экспедициялық қызмет көрсету тәртібі.
Беларусь Республикасының көлік-экспедиция қызметі саласындағы заңнамасы мына
ережелерге негізделеді:
Беларусь Республикасының Конституциясына және Беларусь Республикасы
Президентінің актілерінен тұрады,
БР Азаматтық кодексіне,
БР «Көлік қызметінің негіздері туралы» Заңына6;
БР «Көліктік-экспедициялық қызмет туралы» Заңына7;
Көліктік-экспедициялық қызмет ережелеріне1,
1 30.06.2003 ж. № 87-ФЗ (11.06. 2003 ж. Мемлекеттік Думамен қабылданған), http://www.far-
aerf.ru/for_MP/russkie/teo/federal_zakon_o_ted.htm 2 РФ Үкіметінің 2006 жылғы 8 қыркүйектегі№ 554 қаулысымен бекітілген, http://www.far-
aerf.ru/for_MP/russkie/teo/post_prav_554/pravila.htm 317 жылғы 2007 сәуірде Ресей экспедиторлары Қауымдастығының Жалпы жиналысында бекітілген, http://www.far-
aerf.ru/for_MP/russkie/teo/main.htm 4 http://www.far-aerf.ru/for_MP/russkie/teo/federal_zakon_o_ted.htm 5 Өзара қарыз алу арнайы құқығы (ағылшын тілінен ҚАҚ Special Drawing Rights, SDR, SDRs) – жасанды резервтік және
халықаралық валюта қоры шығарған төлем құралы, тек банктік шоттардағы жазбалар түрінде қолма-қол ақшасыз нысаны бар.
6 1998 жылғы 5 мамырдағы № 140-З БР Заңы 7 2006 жылғы 13 маусымдағы № 124-З БР Заңы, http://www.pravo.by/document/?guid=3871&p0=h10600124
32
Беларусь Республикасының басқа да заңнамалық актілері мен халықаралық
шарттарына.
Заң экспедитор мен клиенттің міндеттері мен жауапкершілігін, экспедиторлық қызмет
көрсету тәртібін, сондай-ақ көлік экспедициясы шартының кейбір талаптарын белгілейді.
«Көлік-экспедиция қызметі туралы» БР Заңына сәйкес, көлік-экспедиция қызметі
саласындағы мемлекеттік реттеудің басқа да міндеттеріне: көлік-экспедициялық
қызметтердің техникалық нормалау және стандарттау саласындағы техникалық
нормативтік құқықтық актілердің талаптарына сәйкестігін растау кіреді.
Қазақстанда «Теміржол көлігіндегі экспедиторлық қызметтер» мемлекеттік стандартына
сәйкестікті ерікті растау жүйесі қолданылады. Жалпы талаптар» (ҚР СТ 1294-2004) 2004
жылы ҚР Ұлттық экспедиторлар Қауымдастығының бастамасымен әзірленген. 2010 жылы
«Көліктік-экспедиторлық қызметтер. Жалпы талаптар» (ҚР СТ 2024-2010) әзірленді, ол
көліктің барлық түрлеріндегі экспедиторлық қызметті қамтиды. Қазіргі уақытта
автомобиль көлігінде экспедиторлық қызметтер үшін мамандандырылған стандарт жоқ.
Осылайша, Ресей мен Беларусьте экспедиторлық қызметті реттеу мәселелері
Қазақстанмен салыстырғанда анағұрлым дамыды. Көліктің барлық түрлері үшін
экспедиторлық қызметтердің тізбесін және экспедитор жауапкершілігінің шегін айқындау
бұл елдерде экспедиторлардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін толыққанды
сақтандыруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қызметтің басқа салаларындағы тәжірибе
Бұған дейін қызмет түрлері бойынша құрылған ӨРҰ-да компаниялар мен жеке
кәсіпкерлерді біріктірудің артықшылықтары туралы айтылған, бұл тәжірибе бірқатар
елдерде кеңінен қолданылады.
Қызметтің кейбір түрлері бойынша Қазақстанда ӨРҰ-ға мүшелік міндетті екенін атап өту
қажет. Мысалы, "Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы" ҚР 5.07.2018 ж. № 176-VІ
ҚРЗ Заңының 75-бабының 5-тармағына сәйкес2 жоғары заң білімі, заң мамандығы
бойынша кемінде екі жыл жұмыс өтілі бар, аттестаттаудан өткен, сондай-ақ заң
консультанттары палатасының (ӨРҰ) мүшесі болып табылатын жеке тұлға заң
консультанты бола алады. Бұл ретте заң консультанттары палаталарының қызметін
бақылауды уәкілетті орган жүзеге асырады. Осылайша, заң консультанттарының қызмет
көрсету нарығын реттеу оларды палаталарға (ӨРҰ) біріктіру жолымен жүзеге асырылады.
Осы тетікті тиісті заңнамалық актілерге (оның ішінде әзірленуі тиіс экспедициялау туралы
Заңға) олардың ӨРҰ-ға (қауымдастыққа) міндетті мүшелігі туралы талаптарды қоса
отырып, автомобильмен халықаралық жүк тасымалдау қызметтерін көрсететін көптеген
ЖК мен экспедиторлар үшін де қолдануға болар еді.
Автотасымалдаушылар мен экспедиторлардың қызметі саласындағы ӨРҰ нарықта «бір
күндік компаниялардың» болуын болдырмауға, көлік қызметтері нарығына
қатысушылардың кәсіби деңгейін арттыруға, клиенттер мен сақтандыру
компанияларының сенімін арттыруға мүмкіндік береді.
1 БР Министрлер Кеңесінің 30.12.2006 ж. №1766 Қаулысы 2 http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1800000176
33
Автотасымалдаушылар мен экспедиторлардың міндеттемелерді орындауын қамтамасыз
ету бойынша жоғарыда аталған тетіктерден басқа, «жүктелген сақтандыруды» да
қарастыруға болады. ҚР АК 806-бабына сәйкес жүктелген сақтандыру сақтандырудың
міндетті нысанына жатады, алайда жүктелген сақтандыру кезінде сақтандырушымен шарт
заңнамалық актілерде көзделген ең төменгі шарттарды (оның ішінде сақтандыру
объектісі, сақтандыру тәуекелдері және сақтандыру сомаларының ең төменгі мөлшері)
сақтай отырып, тараптардың келісімімен айқындалған шарттарда жасалады. Көптеген
елдердің тәжірибесі дәстүрлі міндетті сақтандырудан оның түрлендірілген түрі-жүктелген
сақтандыруға көшу үрдісін көрсетеді. Мысалы, Франция заңнамасында міндетті
сақтандырудың 100 – ден астам түрі бар, олардың тек 4-уі дәстүрлі міндетті сақтандыруға
жатады (сақтандыру тәртібі мен шарттары жеке заңмен қатаң регламенттелген),
қалғандары-жүктелген сақтандыруға жатады. Болгарияда заңнамалық деңгейде міндетті
сақтандырудың 66 түрі регламенттелген, оның 2–і жеке арнайы заңдармен
регламенттелген міндетті сақтандыруға жатады, қалған 64-і жүктелген сақтандыруға
жатады1.
ҚР заңнамасына (Автомобиль көлігі туралы Заңға, Экспедиторлық қызмет туралы
Заңға) жүктердің халықаралық тасымалдарын жүзеге асыратын автотасымалдаушылар
мен экспедиторлардың жауапкершілігін жүктелген сақтандыру туралы талапты енгізу
олардың қызметтерін тұтынушылардың мүдделерін қорғауға ғана емес, сонымен қатар
нарықты жосықсыз (кәсіби емес) қатысушылардан босатудың тағы бір құралы болады,
өйткені сақтандыру шартын жасасу туралы шешім қабылданғанға дейін сақтандыру
ұйымы міндетті түрде тәуекелді бағалауды (андеррайтинг) жүргізеді және ешқашан
жоғары тәуекел деңгейіндегі клиентпен жүктелген сақтандыру шартын жасамайды.
Бүгінгі таңда Қазақстанда аудиторлардың (20.11.1998 ж. № 304-I «Аудиторлық қызмет
туралы» ҚР Заңын2 қараңыз), адвокаттар мен заң консультанттардың (5.07.2018 ж. № 176-
VІ ҚРЗ «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» Заңын3) және т.б. қараңыз) қызметін
жүзеге асыру кезінде міндетті (жүктелген) сақтандыру туралы талаптар бар.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, халықаралық тәжірибеде де,
Қазақстанның басқа да қызмет салаларында да тәжірибе бар екенін атап өтуге
болады, оны халықаралық жүк тасымалдауды жүзеге асыратын
автотасымалдаушылар мен экспедиторлардың қызметін реттеу тетіктері ретінде
қарастырған жөн.
«Өрістік» зерттеулер нәтижелері
Зерттеулер мақсаты және әдістемесі
Жүктердің автотасымалдары нарығын талдау, халықаралық жүк автотасымалдарын
ұйымдастыру бойынша экспедиторлық қызметтер нарығының дамуын тежейтін
мәселелерді анықтау мақсатында ресми статистикалық деректер, Қазақстанның және
басқа елдердің нормативтік құқықтық базасы, сондай-ақ БАҚ-тағы ақпарат сияқты
қолжетімді ақпарат көздерін зерттеуге негізделген «кабинеттік» зерттеуден басқа
«өрістік» зерттеу жүргізілді.
1 https://yandex.kz/turbo/zakon.kz/s/4901769-v-kazahstane-planiruyut-vvesti.html 2 http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z980000304_ 3 http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1800000176
34
Зерттеудің «өрістік» бөлігін жүргізудің мақсаты: экспедитордың қатысуымен жүзеге
асырылатын жүктерді автотасымалдау нарығындағы мәселелер туралы нарыққа
қатысушылардың пікірін, сондай-ақ осы мәселелерді шешудің ықтимал жолдары туралы
пікірлерін жинау болып табылады. Бұл ретте экспедиторлармен өзара іс-қимыл
сұрақтарына ерекше назар аударылды.
«Өрістік» зерттеу жүргізу үшін деректерді жинау әдістерінің екі санаты қолданылады:
сандық зерттеулер және сапалық зерттеулер. Деректерді жинау әдісі жүргізілетін зерттеу
мақсаттарына байланысты таңдалады.
Сандық зерттеулер кейбір сандық сипаттамаларды тағайындауға болатын нақты
құрылымдалған деректерді алуды қамтиды. Әдетте сандық зерттеулер жабық түрдегі
құрылымдалған сұрақтарды («иә» немесе «жоқ» жауаптары, ұсынылған нұсқалардың
жауабын таңдау, ұсынылған пікірдің рейтингін таңдау және т.б.) пайдалануға негізделген
әртүрлі сауалнамалар (сауалнамалау) түрінде жүргізіледі. Сандық зерттеулердің
ерекшеліктері жинақталған деректердің нақты анықталған форматын және оларды алу
көздерін қамтиды. Мұндай деректерді талдауда негізінен математикалық статистика
әдістері қолданылады.
Сапалы зерттеулерге бақылау, сұхбат, фокус-топтар, ми шабуылы, дөңгелек үстел және
т.б. кезінде алынған мәліметтерді жинау, талдау және түсіндіру кіреді. Зерттеудің сапалы
әдістері зерттелетін мәселемен танысу ретінде пайдаланылуы мүмкін, қатысушылардың
қандай да бір сұрақ, олар кездесетін жағдайлар мен мәселелер, оларды шешудің себептері
туралы пікірлерін түсінуіне мүмкіндік береді, сонымен қатар зерттелетін мәселені
(объектіні) жақсарту немесе шешу ойларының көзі бола алады.
«Өрістік» зерттеудің мақсатын ескере отырып, зерттеудің сапалы әдістері таңдалды, атап
айтқанда:
Автокөлікпен жүк тасымалдауды ұйымдастыру бойынша қызмет көрсететін
автотасымалдаушы компаниялар басшыларының және жеке тасымалдаушылардың
(4 компания), экспедиторлық компаниялар сарапшыларының (3 компания) және
сақтандыру компанияларының сұхбаты нысанында сауалнама жүргізу (2). Сұхбат,
осы әдіс болжағандай, әңгіме түрінде жүргізілді, бұл ретте 3.1-қосымшада
ұсынылған сұрақтар негізге алынды, бұл ретте экспедиторлардың қатысуымен
жүктерді автотасымалдауды ұйымдастыру кезіндегі мәселелер туралы ақпарат
жинауға назар аударылды.
Экспедиторлық және сақтандыру компаниялары, сондай-ақ көлік
қауымдастықтары өкілдерінің қатысуымен дөңгелек үстел. Осы зерттеу туралы
алдын-ала есепті талқылаумен қатар, дөңгелек үстелге қатысушылар жүктерді
автотасымалдау нарығындағы мәселелер туралы, есепте ұсынылған оларды шешу
жолдары, сондай-ақ автотасымалдау нарығын жалпы дамыту жолдары туралы пікір
білдірді.
Жоғарыда аталған деректерді жинау әдістерінен басқа, алдын-ала есепті талқылау
барысында алынған ұсынымдарды ескере отырып, нарық қатысушыларына онлайн
сауалнама жүргізілді, ол үшін құрылымдалған сұрақтар мен жауаптары бар сауалнама
нысаны әзірленді (3.2-қосымшаны қараңыз) және ҚРҰЭҚ сайтында1 оны толтыру үшін
1 http://kffanek.kz/opros-po-proektu-ekspedirovanie-na-avto и http://kffanek.kz/meropriyatiya (сілтемелер 2020 ж. 31
желтоқсанына дейін жарамды)
35
онлайн ресурс құрылды . Шын мәнінде, сапалы әдістерді қолдануды көздейтін «өрістік»
зерттеу мақсатына қарамастан, сандық әдісті қолдануға әрекет жасалды. Осы зерттеуді
әзірлеушілер болжағандай, сауалнама айтарлықтай нәтиже бермеді, өйткені:
үгіт-насихатқа қарамастан, сауалнама респонденттердің аз санымен толтырылды;
сауалнамаларда респонденттер тек құрылымда ұсынылған жауаптарды атап өтті,
бар мәселелер мен оларды шешу туралы жаңа мәліметтер респонденттер
сауалнаманың мәтіндік өрістеріне енгізбеді. Алынған мәліметтер сұхбат
барысында алынған ақпаратты растады.
Сұхбат (сауалнама) нәтижелері
Сұхбат барысында алынған мәліметтер негізінде мыналарды атап өтуге болады:
Жүктерді автокөлікпен тасымалдауды ұйымдастыру кезінде орындалатын қызметтердің
сапасы мен адалдығына тасымалдаушылар тарапынан экспедиторларға да, экспедиторлар
тарапынан тасымалдаушыларға да шағымдар бар.
Мысалы, экспедитор клиентті табады және оған тасымалдаушы келіспейтін немесе
орындай алмайтын шарттарды уәде етеді, мысалы, АКҚ шанағына бекіткіштерді орнату,
техникалық сипаттамаларына сәйкес АКҚ-на орналастыруға болмайтын жүктің мөлшерін
орналастыру, тасымалдаушымен келісілмеген мерзімде тасымалдауды орындау және т. б.
Тасымалдаушы орындаған тасымалдауды төлеуге байланысты мәселелер бар. Әдетте,
тасымалдау ішінара алдын-ала төлем негізінде жүзеге асырылады, ал тасымалдау
аяқталғаннан кейін экспедиторлар төлемнің қалған бөлігін белгісіз мерзімге кешіктіруі
мүмкін. Егер тасымалды орындау барысында қандай да бір мәселелер (жүктің ішінара
бүлінуі, жүкті жеткізудегі кідіріс және т.б.) орын алса, төлеммен байланысты ерекше
мәселелер туындайды.
Бұдан басқа, нарықта жосықсыз экспедиторлық компаниялар бар, олар әрбір
тасымалдауды орындау үшін алдыңғы тасымалдаушыға төлем жасамай (немесе толық
төлемей) жаңа тасымалдаушыны жалдайды. Айта кету керек, бұл жағдай келесі
себептерден құралады:
Қазіргі уақытта жаңа экспедиторлық компанияны ашу 1-2 күнді алады, бұл ретте
офис немесе қандай да бір мүлік, сайт және т.б. болуы міндетті емес.
Экспедиторлық компанияны кәсіби құзыреттілік пен кәсіби тәжірибені растаусыз
ашуға болады.
Өз штатында экспедитормен өзара іс-қимылды сауатты жүзеге асыра алатын,
тасымалдаушы компаниясының мүдделерін қорғай алатын заңгерлері,
маркетологтары бар ірі автокәсіпорындардың саны бұрынғыдай көп емес,
Қазақстанның жүктерді автотасымалдау нарығында жеке кәсіпкерлер басым.
Жоғарыда аталған мәселелер көбінесе жеке жүк көліктерінің немесе арсеналында
2-3 жүк көлігі және шағын қызметкерлері (негізінен жүргізушілер) бар микро
кәсіпорындардың иелері кездеседі.
Сонымен, мысалы, тәжірибеден бір жағдай: жүк жөнелтуші экспедитордың беделі мен
төлем қабілеттілігін тексермей, тасымалдаудың ең төменгі құнын ұсынған экспедитормен
жалпы шарт жасасты (бұл көбінесе мүмкін емес). Жолда қиындықтар туындады, атап
айтқанда: жүргізушіде тағайындалған елге (Түркіменстан) виза болған жоқ. Жүргізуші
мәселені шеше алмады, күзетілетін тұрақта қымбат жүк тиелген жүк көлігін тастап, виза
36
алу үшін Қазақстанға оралуға мәжбүр болды. Визаны алғаннан кейін жүк тағайындалған
жерге жеткізілді, бірақ жүк ұрланды. Жүк алушы тексеруге қатысудан, пломбаларға
сараптама жүргізуден және т.б. бас тартты, ал экспедитор қашып кетті. Жүк
сақтандырылғанына қарамастан, сақтандыру компаниясы бұл жағдайда жүк жөнелтушіге
келтірілген залалды өтемеді. Нәтижесінде жүк жөнелтуші айтарлықтай шығынға
ұшырады (шамамен 450 мың евро).
Жүктерді темір жол көлігімен тасымалдау кезінде жосықсыз экспедиторлармен мәселе
салыстырмалы түрде сирек туындайды, өйткені тасымалдау «ҚТЖ «ҰК»АҚ алдын-ала
төлем шартымен жүзеге асырылады.
Өкінішке орай, мұндай жағдайлардың саны туралы статистиканы ұсыну мүмкін емес.
Осындай мәселелер тек Қазақстанда ғана емес, экспедиторлық қызметті нормативтік
реттеу жеткілікті дамымаған, экспедиторлардың теріс пиғылын болдырмау жөнінде
қандай да бір басқа шаралар қолданылмайтын бірқатар басқа елдерде де орын алып отыр.
Бұл мәселе халықаралық көлік дәліздерін дамыту сұрақтары бойынша түрлі халықаралық
іс-шараларда жиі талқыланады. Жосықсыз экспедиторлармен күрес әдістерінің бірі көлік
қоғамдастығы бірнеше рет жосықсыз экспедиторлық компаниялар туралы ақпаратты
орналастыруға болатын ақпараттық интернет-ресурс құруды ұсынды. Алайда, бұл әдіс
заңсыз болып табылады.
Тасымалдаушының қызметтерін төлеуді кешіктіру мәселелері басқа себептен де
туындайды. Экспедитор жүк тасымалдауды ұйымдастыруды қолына алады және жүк
жөнелтушімен шарт бойынша ол үшін төлем ұзақ мерзімді кейінге қалдырумен жүзеге
асырылуы тиіс. Әдетте, ірі жүк жөнелтушілер орындалған тасымалдау үшін ұзақ мерзімді
төлем шарттарымен келісім жасасуға тырысады. Негізінен, бұл жағдайда экспедиторлар
тасымалдауды өз қаражаты есебінен «несиелендіруі» керек, ал тасымалдаушымен
түпкілікті есеп айырысу кезінде олар жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұдан басқа, заңнамаға
сәйкес экспедитор қазақстандық жүк жөнелтушілермен есеп айырысуды теңгемен жүзеге
асырады, ал халықаралық қызметті (тасымалдауды) жүзеге асыру кезінде экспедитор
шетелдік валютада өзара есеп айырысуды жүзеге асырады. Теңге бағамының жеткілікті
түрде тұрақты еместігін ескере отырып, экспедиторда төлем қабілетсіздігі жағдайы
туындауы мүмкін.
Автотасымалдаушылар тарапынан да бұзушылықтарға жол беріледі. Әсіресе
экспедиторлардың жеке меншік жүргізушілерге қатысты шағымдары көп. Мысалы,
алдын-ала төлем алған жеке жүргізуші онымен жоғалып кетуі мүмкін. Жеке
тасымалдаушылар көлік құралын уақытында немесе тазаланбаған жағдайда және т. б. жиі
кездесетін жағдайлар бар. Әсіресе мұндай жағдайлар жүргізушілерді адалдығын
тексермей барлық ниет білдірушілер хабарламаларын орналастыра алатын www.della.kz
сайты арқылы жалдаған кезде туындайды.
Мұндай жағдайларды болдырмау үшін экспедиторлар «тексерілген» жүргізушілердің
жеке мәліметтер базасын қалыптастырады. Жаңа жүргізушілерді жалдау кезінде көптеген
экспедиторлар «біліктілікті растау рәсімдері» деп аталатын – экспедиторлық
компанияның автотасымалдаушыны таңдау бойынша ішкі ережелерін қолданады, ал
тасымалдаушының құрылтай құжаттары, сондай-ақ мүмкіндігінше оның беделі
тексеріледі. Алайда бұл шаралар тасымалдаушылардың жосықсыз әрекет ету
жағдайларын да жоққа шығармайды.
37
Автотасымалдаушы жүк жөнелтушімен жеке байланыста болған кезде экспедитор
ұсынғаннан гөрі оған тасымалдау құнын аз ұсынатын – тапсырысты ұстап алатын
жағдайлар жиі туындайды. Бұл жағдайда экспедитордың мүдделері қорғалмайды.
Жүру жолында жүргізушінің кінәсінен жүк бүлінген, ал тасымалдаушының залалды өтеу
үшін жеткілікті құралдары болмаған жағдайлар орын алады. Сондықтан жүктерді
Еуропаға немесе Ресейге тасымалдау кезінде жүк жөнелтушілер тасымалдаушылардан
тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін (АҚЖ) сақтандыруды сұрайды.
Алайда сақтандыру компаниялары көбінесе сақтандыру қызметінің бұл түрін көрсетуге
мүдделі емес, өйткені жүктің құны пайдаланылған автокөлік құралының құнынан едәуір
асып кетуі мүмкін, ол залалды өтеу үшін тасымалдаушының жалғыз меншігі болуы
мүмкін.
Сондай-ақ, тасымалдауда, мысалы, жүргізуші барлық қажетті рұқсат құжаттарын
уақытында алмағандықтан айтарлықтай кідіріс болуы мүмкін. Бұл жағдайда
экспедиторлар бұл тасымалдаушының жауапкершілігі деп санайды, өйткені олар әдетте
рұқсат беру құжаттарының болуы мен өзектілігін тексермейді. Экспедиторлардың
пікірінше, жүктерді тасымалдау кезінде туындайтын мәселелердің көпшілігі
тасымалдаушылардың кәсіби дайындығының жеткіліксіздігімен байланысты. Сонымен
бірге, экспедитордың тасымалдауды ұйымдастырушы ретіндегі рөлін ескере отырып, ол
тасымалдаушыда барлық қажетті құжаттардың болуын тексеру үшін жауап беруі керек.
Көбінесе, көліктік компаниялар жылжымалы құрамның мүмкіндіктерінен асып кететін
тасымалдауға тапсырыс бере отырып, оны орындау үшін үшінші тарап
тасымалдаушыларын жалдайды. Бұл жағдайда автотасымалдаушы халықаралық
экспедитор болады.
Сондай-ақ экспедиторлар сақтандырумен байланысты мәселелерді де атап өтті. Автокөлік
тасымалдарын жүзеге асыру кезінде экспедитордың функциялары мен қызмет түрлері
ұлттық заңнамада бекітілмегендіктен, экспедиторлар жауапкершілігінің шекарасы
белгіленбегендіктен, сақтандыру компаниялары экспедитордың АҚЖ сақтандыру
бойынша қызмет көрсетуге дайын емес. Іс жүзінде экспедитордың АҚЖ сақтандыру
жөніндегі қызметтер, тасымалдаушының АҚЖ сақтандыру жағдайындағыдай,
тасымалданатын жүкті сақтандыруға жинақталады. Ресейлік компаниялардың
бөлімшелері болып табылатын (филиалдары болып табылатын немесе ресейлік
құрылтайшылары бар) экспедиторлық компаниялар Ресейде сақтандырудың бұл түрі
шетелдік сақтандыру компаниялары арқылы жүзеге асырылатынын атап өтті.
Бұдан басқа, экспедиторлар да, жүк жөнелтушілер де мүдделі жүктерді сақтандыру
жөніндегі қызметтерді сақтандыру компаниялары клиенттер үшін өте тиімсіз шарттарда
ұсынады. Әдетте, жүктерді сақтандыру айтарлықтай франшиза (сақтандырушыны
сақтанушының шығындарының бір бөлігін өтеуден босату) шарттарында жүзеге
асырылады. Экспедиторлар баламасыз, сақтандыру компаниясы ұсынған шарттарға
келісуге мәжбүр болады және көбінесе экспедитор жүк жөнелтушінің залалын өз есебінен
ішінара төлейді.
3-кестеде жүктерді сақтандыру бойынша қызметтер үшін сақтандыру компанияларының
кірістері мен төлемдері туралы деректер ұсынылған, мұнда сақтандырудың берілген түрі
бойынша сақтандыру компанияларының төлемдері тек 3,3%-ды ғана құрағанын көруге
болады. Бір жағынан, бұл сақтандыру компанияларының өз қызметтерін көрсету кезінде
коммерциялық мүддені көздейтіндігімен, ал екінші жағынан, нарық реттелмеген жағдайда
38
регрестік төлемдерді алмаудың жоғары тәуекелдері болуымен түсіндіріледі. Сондықтан
жүктерді сақтандыруды жүзеге асыратын 18 сақтандыру компанияларының ішінде іс
жүзінде мұндай қызметтерді тек 7 компания көрсетеді. Осылайша, қазіргі уақытта
жүктерді автотасымалдау нарығына қатысушылардың толыққанды және тиімді
сақтандыру қорғанысы жоқ.
3-кесте. 01.08.2020 жылғы жағдай бойынша жүктерді сақтандыру бойынша
сақтандыру сыйлық ақылары және төлемдері.1
Сақтандыру ұйымының
атауы
Сақтандыру сыйлық
ақылары Сақтандыру төлемдері
Шығындылығы Брутто,
мың теңге
Нарық
үлесі
Брутто,
мың теңге
Нарық
үлесі
«Халық» сақтандыру
компаниясы «Қазақстан
Халық банкінің еншілес
ұйымы» АҚ
937 688 18,60% 10 023 6,04% 1,1%
«СК «Cентрас Иншуранс»
АҚ 150 844 2,99% 129 0,08% 0,1%
«СК «Jysan Garant» АҚ 267 286 5,30% 38 715 23,35% 14,5%
«СК «Виктория» АҚ 4 615 0,09% 322 0,19% 7,0%
«СК «Евразия» АҚ 173 878 3,45% 9 405 5,67% 5,4%
«СК «Казахмыс» АҚ 2 453 528 48,66% 0 0,00% 0,0%
«СК «Коммеск - Өмiр» АҚ 282 995 5,61% 7 795 4,70% 2,8%
Нарық бойынша барлығы 5 042 519 100,00% 165 807 100,00% 3,3%
Сұхбатқа қатысқан респонденттердің пікірінше, жүктерді автотасымалдау нарығында, ең
алдымен, тасымалдаушылардың халықаралық жүк тасымалдарын жүзеге асыруға
рұқсатын нормативтік реттеудің, сондай-ақ экспедиторлық қызметтің кемшіліктерімен
байланысты мәселелердің едәуір саны бар. Тұтастай алғанда, респонденттер адал
тасымалдаушылар мен экспедиторларды тасымалдауға қатысуды қамтамасыз ететін, оның
ішінде белгіленген мемлекеттік стандарттарға сәйкес қызметтерді ерікті растау жүйесін
кеңейту, өзара сақтандыру қоғамдарын құру және басқа да мүмкін шаралар есебінен
шаралар қабылдау қажет деген пікір білдірді.
Сақтандыру компаниялары көлік немесе экспедиторлық компаниялар тобы құрған
кепілдік беру қорының қатысуымен сақтандырудың жаңа қызметтерін қалыптастыруға
қызығушылық танытты.
Дөңгелек үстелдегі талқылаулар нәтижелері
«Сапалы» зерттеу жүргізу әдістерінің бірі ретінде дөңгелек үстел өткізу барысында
алынған деректер пайдаланылды, онда алдын ала есепті қараумен қатар автокөлікпен
халықаралық жүк тасымалдау және экспедиторлық қызметтер нарығын дамыту жөніндегі
шаралар талқыланды. Қатысушылардың ақпараты мен ұсыныстары нарықты талдау және
осы зерттеудің нәтижелері тұрғысынан пайдалы болып табылады. Атап айтқанда,
талқылаулардан келесі тұжырымдар жасалды:
Бүгінгі таңда Қазақстанда тасымалдаушыларды халықаралық жүк тасымалдарына жіберу
барынша жеңілдетілген: құжаттардың аз санын ұсыну талап етіледі, рұқсат беру мерзімі
шектелмеген, қолданыстағы заңнамада рұқсат беруді кері қайтарып алу критерийлері жоқ.
Сонымен қатар, ЕАЭО-тың басқа елдерінде (Ресей мен Беларусь) мұндай рұқсат алу үшін
кәсіби құзыреттілікті (халықаралық тасымалдаушылар аккредиттелген оқу
1 ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі https://finreg.kz/
39
орталықтарында тиісті оқудан өтуі және қолданылу мерзімі 5 жыл кәсіптік компания
туралы тиісті куәлікті ұсынуы тиіс) және өзінің төлем қабілеттілігін растау талап етіледі.
Бұл елдерде рұқсат мерзімі шектеулі. ЕАЭО елдері келісілген көлік саясатына ұмтылып
отырғанына қарамастан, Қазақстанда және ЕАЭО-тың басқа елдерінде халықаралық
тасымалдарға рұқсат беруді реттеу бойынша елеулі айырмашылықтар бар.
Қазақстандық автотасымалдау нарығында патент бойынша жұмыс істейтін және
орындалған жұмыстардың көлемі мен кірістер туралы есептілікті ұсынбайтын жеке
кәсіпкерлердің едәуір саны жұмыс істейтінін ескере отырып, дұрыс статистикалық
деректерді жинауда, бюджетке түсетін түсімдерді есепке алуда елеулі қиындықтар бар.
Бұл автокөлік саласын дамыту үшін айтарлықтай шектеу болып табылады. Беларусьте
статистикалық деректерді жинау бойынша қиындықтарды шешу мүмкін болды, осы
тәжірибені барынша егжей-тегжейлі зерделеу және, мүмкін, Қазақстанда пайдалану
қажет.
Автокөлікпен экспедициялау мәселесі өте күрделі және ұзақ уақытқа созылған, оны қарау
үшін жалпы нарықты талдау қажет, ал қиындықтарды автомобиль көлігі нарығын
талдаудан бастап жан-жақты қарау керек. Ұсынылған тетіктерді іске асыру мүмкіндігін
ескеретін автотасымалдау нарығын дамыту бойынша одан арғы іс-қимылдар (іс-қимылдар
жоспары) туралы ұсыныстар әзірлеу, бұл ретте қандай кезеңдерді орындау қажет екенін,
жауапты орындаушыларды, қаржыландыру көздерін және т. б. анықтау орынды.
Автомобиль көлігіндегі экспедиторлық қызметтің дамуын тежейтін негізгі мәселелердің
бірі нормативтік реттеудің кемшіліктері болып табылады, олар мыналарды анықтайды:
экспедитордың автотасымалдарды ұйымдастырудағы рөлі, қызметтер тізбесі,
экспедитордың тасымалдаушымен шартқа қойылатын талаптар, оның жауапкершілік шегі,
экспедитордың осы қызметтерді көрсетуге рұқсат беру шарттары. Шын мәнінде,
автокөлікте экспедиторлық қызметті реттеу іс жүзінде жоқ, бұл нарықта жосықсыз
экспедиторлардың пайда болуының, сақтандырудағы қиындықтардың себебі болып
табылады. Мүмкін, Еуропаның тәжірибесіне сүйене отырып, кейбір уақытша шараларды
ұсынған жөн. Экспедиторлық қызметтерді ерікті сертификаттау және кепілдік қорларын
құру жөніндегі ұсыныстар реттеуге емес, адал қызметті жетілдіруге бағытталған.
Бизнес өкілдері автокөліктерде экспедиторлық қызметтер нарығын жетілдіру бойынша
қарау үшін ұсынылған құралдарды мақұлдады, олар туралы ақпарат есептің мынадай
бөлімдерінде ұсынылған: ерікті сертификаттау, өзара сақтандыру қоғамдарын құру,
кепілдік беру қоры. Алайда, бұл тетіктерді тек экспедиторлық қызметте қолдану
айтарлықтай нәтиже бермейді. Жеткізу тізбегінің барлық қатысушылары үшін, соның
ішінде тасымалдаушылар, қойма иелері және т.б. үшін ұсынылған құралдарды қолдану
қажет.
Бүгінде автотасымалдау нарығына кіру ештеңемен шектелмейді, кез-келген адам
қазақстандық автотасымалдау нарығының қатысушысы, тасымалдаушы да, экспедиторы
да бола алады. Қызмет сапасы мен мұндай қатысушылардың адалдығына кепілдік
берілмейді. Кепілдік қорына мүшелік ету үшін, сондай-ақ сертификаттау кезінде нарықта
кемінде 10 жыл жұмыс істеу ұзақтығы, контрагенттер тарапынан наразылықтардың
болмауы және т.б. сияқты іріктеудің нақты критерийлері айқындалуы маңызды, бұл
жосықсыз бір күндік-компаниялардың қатысуын шектеуге мүмкіндік береді.
Кепілдік қорларын құру идеясын қарастыра отырып, мұндай қорларды сақтандыру
саласында ғана емес, сонымен қатар оның қатысушылары үшін төлемдерді кейінге
40
қалдыру тетігі ретінде де пайдалануға болатындығын атап өткен жөн, бұл тәжірибе
көрсеткендей, бизнес үшін өте тиімді. Мысалы, Литвада экспедиторларды ғана емес, темір
жолды, қоймаларды, оның қатысушыларын да біріктіретін кепілдік қорға қатысу есебінен
күтпеген жағдайлар туындаған жағдайда төлемдерді 30 күнге дейін кейінге қалдыру
мүмкіндігі бар. Осы жүйенің мүшесі болу үшін компаниялар тиісті процедуралардан өтіп,
өзінің адалдықтарын растауы керек.
Дөңгелек үстелге қатысушылар мемлекеттік реттеуді күшейту, сондай-ақ нарықты
жетілдіру бойынша ерікті тетіктерді енгізу бойынша барлық бағыттар бойынша
шараларды іске асыру қажеттігін атап өтті.
Алдын-ала есептің бөлімдері айтылған ұсыныстар мен пікірлер ескеріле отырып
пысықталды және толықтырылды, сондай-ақ осы бөлімнің қорытындыларында және
қорытынды ұсынымдарда ескерілді.
Негізгі тұжырымдар
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, келесілерді атап өту керек:
Қазақстандық жүктерді автомобильмен тасымалдау нарығы айтарлықтай күрделі. Барлық
тасымалдау экспедитордың қатысуымен жүзеге асырылмайды. Қолданыстағы нормативтік
реттеу тасымалдаушылар тарапынан да, экспедитор тарапынан да алынған
міндеттемелердің адал орындалуын қамтамасыз етпейді.
Орындалған жұмыстардың көлемі мен тасымалдаушылар мен экспедиторлардың кірістері
туралы толыққанды статистикалық деректердің болмауы бюджетке түсетін түсімдерді
есепке алу, автокөлік саласын дамыту бойынша уақтылы мемлекеттік және басқарушылық
шешімдер қабылдау мүмкіндігін айтарлықтай шектейді. ЕАЭО басқа елдерінің
статистикалық деректерді жинау жөніндегі тәжірибесін неғұрлым егжей-тегжейлі
зерделеу және қолда бар техникалық және нормативтік-құқықтық мүмкіндіктерді
бағалауға сүйене отырып, оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігін бағалау орынды.
Қолданыстағы заңнамалық база автотасымалдауға қатысушыларды көрсетілетін
қызметтердің сапасына ынталандырмайды, тасымалдарға қатысушылардың
жауапкершілік шегі анықталмаған.
Автотасымалдаушылардың қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар
Халықаралық тәжірибеде әртүрлі құралдар қолданылады, мысалы:
Халықаралық жүк тасымалдарын лицензиялау – ЕО елдерінде (көлік лицензиясы),
Беларусьте және кейбір басқа елдерде қолданылады.
Бұрын есепте айтылғандай, 2005 жылға дейін халықаралық жүк тасымалы
лицензияланатын қызмет түрлерінің тізіміне енгізілді, алайда нарықты ырықтандыру
мақсатында бұл талап алынып тасталды. Автотасымалдау нарығында жүктерді
тасымалдау бойынша қызметтерді негізінен жеке кәсіпкерлер, шағын және микро-
кәсіпорындар көрсететінін ескере отырып, лицензиялау туралы талаптарды енгізу
олардың қызметінде айтарлықтай шектеу болады. Қызметтің осы түрін лицензиялауды
енгізу туралы шешім салмақты және салдарларын талдауға негізделген болуға тиіс.
Кәсіби құзыреттілігі мен төлем қабілеттілігін ескере отырып және қолданылу
мерзімін шектей отырып, халықаралық тасымалдарға рұқсат беру – Ресей мен
Беларусьте қолданылады.
41
Бұрын айтылғандай, Қазақстанда тасымалдаушыларды халықаралық жүк тасымалына
жіберу іс жүзінде формалды сипатқа ие. Зерттеуді әзірлеушілердің пікірінше, автомобиль
тасымалдаушыларын жүктердің халықаралық автомобильмен жүк тасымалдауды жүзеге
асыруға автомобильмен тасымалдаушыларға рұқсат беру Қағидаларына1 өзгерістер мен
толықтырулар енгізу мүмкіндігін қарастыру және оларға енгізу орынды:
Халықаралық автомобиль тасымалдарын жүзеге асыруға жауапты тұлғалардың
белгіленген біліктілік талаптарына сәйкестігі туралы талаптар;
Тұрақты қаржылық жағдайды растау, бұл ретте статистикалық есептілікті ұсыну
туралы талапты қарастыруға болады;
Рұқсат әрекетінің мерзімі жаңа бастаған тасымалдаушылар үшін ерекше
талаптарды ескере отырып мүмкін;
Рұқсатты кері қайтарып алуға әкелетін бұзушылықтардың тізбесі, рұқсатты кері
қайтарып алу қағидалары мен рәсімі.
Қазақстанда кейбір басқа қызмет салалары үшін қабылданғандай, жүктердің халықаралық
автотасымалдаушыларының өзін-өзі реттейтін ұйымдарға (ӨРҰ, оның ішінде
қауымдастықтарға) міндетті мүшелігі туралы талап. Бұл ретте ӨРҰ қызметін
бақылауды мемлекеттік уәкілетті орган жүзеге асыруға тиіс. Жүктерді автотасымалдау
нарығында ЖК едәуір саны жұмыс істейтінін ескере отырып, оларды ӨРҰ-ға біріктіру
жүктердің ӨРҰ арқылы олардың қызметін тиімді реттеуді, оның ішінде тиісті кәсіптік
даярлық, сертификаттау және сақтандыру жөніндегі талаптарды орындауды қамтамасыз
етуге, нарыққа жосықсыз тасымалдаушылардың қатысуын болдырмауға мүмкіндік береді.
Бұл талапты енгізу үшін қолданыстағы заңнамаға (оның ішінде автомобиль көлігі туралы
Заңға) тиісті өзгерістер енгізу қажет.
Экспедиторлық қызметті жетілдіру жөніндегі шаралар
Халықаралық тәжірибеде әртүрлі құралдар қолданылады, мысалы:
Көлік және экспедиторлық қызмет туралы Заң мен ережелер – Ресей мен Беларусьте,
сондай-ақ бірқатар басқа елдерде әзірленген.
Қазақстанда экспедициялау туралы заңды қабылдау қажеттілігі туралы мәселе бірнеше
рет талқыланды. 2018 жылы ҚРҰЭҚ теміржол көлігіндегі экспедиторлық қызметтің
мәселелері туралы зерттеу жүргізді, соның негізінде осы заңды қабылдау қажеттілігі
туралы қорытынды жасалды. Алайда, осы заңнамалық актіні әзірлеу бойынша жұмыс
басталған жоқ. Көлік-экспедиторлық қызмет туралы заңда мыналарды қарастыру қажет:
көлік экспедициясы шартына қойылатын талаптар;
халықаралық тәжірибеде қолданылатын «экспедиторлық құжаттар» ұғымын енгізу
(көлік экспедициясы шартының жасалғанын растайтын құжаттар) және олардың
тізбесін анықтау;
автомобиль көлігіндегі көліктік-экспедициялық қызмет ережесін әзірлеу
қажеттілігін белгілеу, онда экспедиторлық қызметтердің тізбесін, сапасына
қойылатын талаптарды және оларды көрсету тәртібін көздеу;
экспедитор мен клиенттің құқықтарын, міндеттері мен жауапкершілігін, сондай-ақ
экспедитордың клиент алдындағы жүктің жоғалғаны, жетіспегені немесе
зақымданғаны (бүлінгені) үшін, сондай-ақ жалпы қабылданған халықаралық
1 ҚР Көлік және коммуникация министрінің 24.08.2011 ж. № 523 бұйрығымен бекітілген
42
нормаларға сәйкес көлік экспедициясы шарты бойынша міндеттемелердің
орындалу мерзімін бұзғаны үшін жауапкершілігінің негізі мен мөлшерін
айқындауға міндетті.
Экспедиторлық қызметті лицензиялау – Бельгияда, Польшада, Португалияда және
Словакияда қолданылады.
Қазақстанның экспедиторлық бизнесі әлемдік теңіз державаларымен салыстырғанда
таяуда пайда болғанын және дамуын жалғастырып келе жатқанын ескере отырып,
экспедиторлық қызметті лицензиялау осы бизнестің дамуы үшін айтарлықтай кедергі
болуы мүмкін. Сондай-ақ нарықты ырықтандыру және шағын және орта кәсіпкерлікті
қолдауға арналған мемлекеттік бағытты назарға ала отырып, осы кезеңде лицензиялауды
енгізу орынсыз.
Түркияда қабылданғандай экспедиторлық қызметті жүзеге асыруға арнайы
рұқсаттар алу немесе Испания мен Францияда қабылданғандай, экспедиторлық
компанияларды уәкілетті органдарда тіркеу.
90-жылдардың басында, теміржол көлігіндегі экспедиторлық бизнес жаңа ғана пайда
болған кезде, экспедиторлық компаниялар Көлік және коммуникация Министрлігінде
тіркеуден өтуге міндетті болды. Ол үшін министр тиісті бұйрыққа қол қойды, оған сәйкес
теміржол көлігі департаменті экспедиторлық компанияның жағдайын ресми белгілері
бойынша тексеріп, теміржолмен келісім жасасу үшін тіркеді. Қабылданған шаралар сол
кезде нарықта басым болған шетелдік экспедиторлар елдің резиденті болуға және
сәйкесінше салық төлеуге мәжбүр болған «бір күндік» компаниялардың пайда болуынан
туындаған темір жолдардағы дебиторлық берешекті азайтуға мүмкіндік берді.
Қазіргі кезеңде экспедиторларды тіркеу автомобиль көлігіндегі экспедиторлық қызметті
реттеу жөніндегі уақытша шара ретінде қарастырылуы мүмкін, оны іске асыру үшін
экспедиторлық компания тіркеуге сәйкес келуі тиіс критерийлерді, мысалы, бейінді оқыту
туралы сертификаттың болуы, жұмыс өтілі, оң беделі және т.б. анықтау қажет. Бұдан
басқа, тіркеуден өту рәсімі және атқарушы орган нормативтік бекітілуі тиіс. Бұл шара
шын мәнінде жосықсыз экспедиторларды алып тастауды қамтамасыз етуі және бизнесті
жүргізуді қиындатуға алып келетін формальды сипатқа ғана ие болмауы маңызды.
Жүктерді автокөлікпен экспедициялау жөніндегі қызметтерді міндетті
сертификаттау (немесе сәйкестігін растау) – Беларусьте қолданылады.
Жүктерді автокөлікпен жөнелту жөніндегі қызметтерді міндетті сертификаттау
мемлекеттік бақылаудың дербес құралы ретінде қолданылуы немесе тіркеу немесе
лицензия алу үшін шарттардың бірі болуы мүмкін. Бұл талапты жоғарыда көрсетілген
жағдайлардағыдай енгізу үшін қолданыстағы нормативтік құжаттарға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу талап етіледі, алайда автокөлікте экспедиторлық қызметтерді
міндетті сертификаттауды енгізу үшін қазірдің өзінде жақсы нормативтік негіз бар:
Техникалық реттеу туралы заң (9.11.2004 ж. №603, өзекті өзгерістермен)1;
Сәйкестікті растау ережелері (ҚР Инвестициялар және даму министрінің 12.10
2018 ж. № 710 бұйрығымен бекітілген2) және басқа да нормативтік құжаттар.
1 http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z040000603_#z454 2 http://adilet.zan.kz/rus/docs/V1800017758
43
Теміржол көлігінде экспедиторлық қызметтер көрсету кезінде шарт жасасу кезінде ұлттық
теміржол компаниясы компаниялардың адалдығын, сондай-ақ тасымалдау алдын ала
төлем шарттарында жүзеге асырылатындығын дербес тексеретінін ескере отырып,
міндетті сертификаттауды тек жүктерді автокөлікпен экспедициялау жөніндегі қызметтер
үшін қараған жөн.
Автотасымалдаушылар мен экспедиторлардың қызметін жетілдіру жөніндегі жоғарыда
аталған шараларды іске асыру үшін көлемді заң шығарушылық жұмыс және тиісінше ұзақ
уақыт, сондай-ақ оларды іске асыруға әкімшілік ресурстар талап етіледі.
Жүктердің халықаралық автотасымалын ұйымдастыратын экспедиторлардың қызметін
бақылауды, өзін-өзі реттейтін ұйымдарға (ӨРҰ) міндетті мүшелігі туралы талапты
мемлекеттік уәкілетті орган жүзеге асыруға тиіс. Экспедиторлардың ӨРҰ-ға міндетті
мүшелігі туралы талапты міндетті сертификаттау туралы талаптың баламасы ретінде
қарастыруға болады, өйткені ӨРҰ-ға мүшелік басқа сертификаттау шараларының
қатарына жатады. Жүктерді халықаралық автотасымалдауды ұйымдастыратын
экспедиторлардың ӨРҰ-ға міндетті мүшелігі талаптарын енгізу туралы шешім
мақұлданған жағдайда, бұл талап қабылдануы тиіс экспедициялау туралы Заңға енгізілуге
тиіс.
Нарыққа қатысушылардың қызметін жетілдіру жөніндегі «жұмсақ»
шаралар
Халықаралық тәжірибеде қолданыстағы заңнаманы елеулі түрде қайта қарамай,
салыстырмалы түрде қысқа мерзімде және мемлекеттік әкімшілік ресурсты тартпай іске
асырылуы мүмкін нарықты жетілдірудің «жұмсақ» (ерікті) деп аталатын тетіктері
қолданылады.
Нарықты жетілдірудің «жұмсақ» шараларына мыналарды жатқызуға болады: көрсетілетін
қызметтердің (тасымалдаушының, экспедитордың және жеткізу тізбегінің басқа да
қатысушыларының) белгіленген мемлекеттік стандарттарға сәйкестігін ерікті растау, өзін-
өзі реттейтін ұйымдарды, өзара сақтандыру қоғамдарын және кепілдік қорларын құру.
Экспедиторлық (тасымалдау және автотасымалдау саласындағы басқа да)
қызметтердің мемлекеттік стандарттарға сәйкестігін ерікті растау қызметтер
сапасын арттыруға бағытталған дербес құрал ретінде де, компанияның өзін-өзі реттейтін
ұйымға, өзара сақтандыру қоғамына кіруі немесе кепілдік қорына қатысуы үшін де шарт
бола алады.
Өзара сақтандыру қоғамдары және кепілдік қорлары. Зерттеу барысында жүк
жөнелтушінің, тасымалдаушының және экспедитордың мүдделерін сақтандыру арқылы
қорғауды қамтамасыз ету бойынша тиімді шешімдерді іздеу қажеттігі анықталды.
Халықаралық жүк тасымалы саласындағы сақтандыруды дамыту үшін өзара сақтандыру
қоғамын құру идеясы (TTclub-қа ұқсас) немесе өзін-өзі реттейтін ұйымның қағидаларын
іске асыру және кепілдік қорларын құру қарастырылуы мүмкін.
Бұл тетіктер мүдделі көлік қауымдастықтарының бастамасы бойынша қолданыстағы
заңнамаға өзгерістер енгізусіз (немесе маңызды емес) іске асырылуы мүмкін. Оларды
енгізу салыстырмалы түрде қысқа мерзімде мүмкін, сондықтан келесі бөлімдерде осы
«жұмсақ» шараларды жүзеге асыру мүмкіндігіне егжей-тегжейлі талдау берілген.
44
Жоғарыда айтылғандардың негізінде мемлекеттік реттеуді күшейту бойынша да,
сондай-ақ нарықты жетілдіру бойынша ерікті тетіктерді енгізу бойынша да барлық
бағыттар бойынша шараларды іске асыру қажет деген қорытынды жасауға болады.
45
II. Сенімді экспедиторлық қызметті қалыптастырудың құралы
ретінде сәйкестікті ерікті растау
Жалпы ақпарат
Жоғарыда айтылғандай, бүгінгі таңда клиенттердің мүдделерін қорғаудың тиімді
құралдарының бірі экспедиторлық қызметтердің белгіленген стандарттарға сәйкестігін
ерікті түрде растау және мемлекеттік үлгідегі сертификат беру (ерікті сертификаттау)
болып табылады.
Өз мәні бойынша экспедиторлардың қызметтерін ерікті сертификаттау экспедиторлық
компания жұмысының (қызметтерінің) жеткізушілерден және өндірушілерден тәуелсіз
тараптың (үшінші тараптың) – аккредиттелген сәйкестікті растау органының (СРО)
белгіленген стандарттарға сәйкестігін тексеру үрдісі болып табылады. СРО заңнаманың
барлық талаптарын орындай отырып, ұлттық аккредиттеу орталығында1 (ҰАО)
сәйкестікті тексеруді (аккредиттеуді) жүзеге асыру құқығын алады, бұл ретте СРО
штатында тиісті саладағы сарапшы-аудиторлар болуы тиіс, олар да сертификаттаудан
өтеді (олар туралы ақпарат ресми орналастырылған2). СРО аккредиттеуін алу үшін ҰАО-
на барлық талап етілетін құжаттарды ұсынады, сәйкестікті растауды жүргізу рәсімін
әзірлейді (мысалы, экспедиторлық қызметтер) және т.б. Қолданыстағы СРО туралы
ақпарат аккредиттеу субъектілерінің тізілімінде ҰАО3 сайтында орналастырылады. СРО
жұмысын Ұлттық аккредиттеу орталығы мерзімді түрде тексереді (инспекциялық
тексерулер жүргізіледі).
Экспедиторлық қызметтерді ерікті сертификаттау не береді?
Біріншіден, компания сәйкестікті тексеруден ерікті түрде өтеді, бұл компанияның кез-
келген тексеруден өтуге дайын екендігін, компанияның өзінің имиджіне қамқорлық
жасайтындығын және осы мақсаттарға қаражат бар екенін білдіреді;
Екіншіден, компания жұмысына әділ және құзыретті бағалауды сәйкестікті тексеруді
орындауға аккредиттелген тәуелсіз компания (СРО) жүргізеді, оның жұмысы да уәкілетті
органмен тексеріледі, бұл сөз байласу мен профанация мүмкіндігін іс жүзінде жоққа
шығарады.
Осылайша, экспедиторлық компанияда сәйкестік сертификатының болуы олардың
қызметтерін тұтынушыларға (жүк жөнелтушілерге, серіктестерге) мүмкіндік береді:
сапасыз қызмет көрсету қаупін азайтуға;
белгілі бір дәрежеде экспедиторлық компанияның адалдығы мен сенімділігіне
сенімді болуға.
Бүгінгі таңда экспедиторлық қызметтердің сәйкестігін растау заңды түрде еш жерде талап
етілмегеніне қарамастан, экспедиторлар үшін сәйкестік сертификаты келесідей белгілі бір
артықшылықтар мен пайда береді:
1 ҰАО – сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу жөніндегі жалғыз ұлттық орган (http://www.nca.kz/) 2 «Техникалық реттеу және метрология бірыңғай ақпараттық жүйесі» (ТРМБАЖ) сайтында сарапшы-аудиторлар
Тізіліміне (https://kazmemst.kz/systems/rea/) 3 http://www.nca.kz/new/reestr/index.php
46
Экспедиторлық бизнестің ерекшелігін ескере отырып, ерекше маңызы бар әлеуетті
тұтынушылар мен серіктестер үшін компанияның оң имиджін қалыптастыру;
Тиімді жарнама үшін сертификаттар мен сертификаттау белгілерін пайдалану
мүмкіндігі (сертификаттар туралы ақпарат ҰАО сайтында орналастырылған1);
Тәжірибелі сарапшылардың тексеру нәтижелері компанияға көрсетілетін
қызметтердің сапасы мен кемшіліктері туралы сенімді ақпарат алуға және тиісінше
оларды жақсарту бойынша уақтылы шаралар қабылдауға мүмкіндік береді.
Нормативтік негіз
ҚР «Техникалық реттеу туралы» 9.11.2004 ж. № 603 Заңына (өзекті өзгерістермен) сәйкес
Қазақстан Республикасының аумағында өнімнің (көрсетілетін қызметтердің немесе
процестердің) сәйкестігін растау міндетті немесе ерікті сипаты бар.
Сәйкестікті растау – нәтижесі объектінің техникалық регламенттерде, стандарттарда
немесе шарттардың талаптарында белгіленген талаптарға сәйкестігін құжаттамалық
куәландыру (сәйкестік туралы декларация немесе сәйкестік сертификаты түрінде) болып
табылатын процедура;
Сәйкестікті міндетті растау – өнімнің техникалық регламенттерде белгіленген
талаптарға сәйкестігін растау арқылы жүзеге асырылатын процедура;
Сәйкестікті ерікті растау – дайындаушының (орындаушының) немесе сатушының
бастамасы бойынша өнімнің, көрсетілетін қызметтің, үрдістердің стандартқа, өзге де
құжатқа немесе өтініш берушінің арнайы талаптарына сәйкестігін растау жүзеге
асырылатын процедура.
Сәйкестікті міндетті растау кезінде өнімнің адам өмірі мен денсаулығын, қоршаған
ортаны қорғау үшін қауіпсіздігін қамтамасыз ететін регламенттердің, нақты
стандарттардың талаптарына сәйкестігі, объектінің сапасы мен қауіпсіздігіне қатысты
тұтынушыларды жаңылыстыруға әкеп соғатын іс-қимылдардың алдын алу расталады.
Сәйкестікті ерікті растау кезінде өнімнің немесе көрсетілетін қызметтердің өтінім
берушінің таңдауы бойынша стандарттардың немесе өзге де нормативтік құжаттардың
талаптарына, сондай-ақ өтінім берушінің арнайы талаптарына сәйкестігі расталады.
Сәйкестікті растау рәсімдерін сәйкестікті растау жөніндегі органдар (бұдан әрі – СРО)
және осындай жұмыстарды жүргізу құқығына сәйкестікті бағалау саласындағы
аккредиттеу туралы Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен
бекітілген қызмет бағыттары бойынша аккредиттелген сынақ зертханалары жүргізеді.
Өнімдер мен көрсетілетін қызметтерді регламенттерде немесе стандарттарда белгіленген
талаптарға міндетті және ерікті түрде растау кезінде сәйкестікті растау 4.02.2008 ж.2 № 90
ҚР ҮҚ3 бекіткен «Сәйкестікті растау процедуралары» Техникалық регламентіне сәйкес
жүзеге асырылады.
ҚР заңнамасына сәйкес экспедиторлық қызметтердің сәйкестігін міндетті растау талап
етілмейді. Сонымен қатар, теміржол көлігіндегі экспедиторлық қызметтерді келесі
стандарттар бойынша ерікті растау үшін нормативтік негіз бар:
1 http://rep.nca.kz/ 2 http://adilet.zan.kz/rus/docs/P080000090_ 3 Қазақстан Республикасның Үкімет Қаулысы
47
ҚР СТ 1294-2004– « Теміржол көлігіндегі экспедиторлық қызметтер. Жалпы
талаптар» Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің
Стандарттау, метрология және сертификаттау Комитетінің 14.12.2004 жылғы №
433 бұйрығымен бекітілген1 (2006 ж. бастап енгізілген.);
ҚР СТ 2024-2010 - «Көліктік-экспедиторлық қызметтер. Жалпы талаптар» ҚР
Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің Техникалық реттеу және
метрология Комитеті төрағасының 22.11.2010 ж. № 521-НҚ бұйрығымен
бекітілген2 (2012 ж. бастап енгізілген).
Бірінші стандарт олардың ұйымдық-құқықтық нысаны мен меншік нысанына қарамастан
экспедиторлық қызметтер көрсететін ұйымдарға, оның ішінде тікелей теміржол және
тікелей аралас қатынастарда жүктерді тасымалдауды орындау кезінде теміржол көлігі
саласында жұмыс істейтін тасымалдаушыларға қолданылады.
Жоғарыда аталған стандарттардың екіншісі іс жүзінде темір жол көлігіндегі
экспедиторлық қызметтер стандартымен бірдей бөлімдерден тұрады және көліктің барлық
түрлері, соның ішінде автомобиль көлігі үшін әмбебап болып табылады. Осы стандарт
жүктерді тікелей және аралас қатынастарда тасымалдауды ұйымдастыру кезінде көліктік-
экспедиторлық кәсіпорындар көрсететін көліктік-экспедиторлық қызметтерге
қолданылады. Алайда, бірінші стандарттан айырмашылығы, оның қолданылу аясы
тасымалдаушыларға қолданылмайды.
Экспедиторлық қызметке тікелей қойылатын талаптарды белгілейтін жоғарыда аталған
екі стандарттан басқа, сондай-ақ «Теміржол көлігінде жүктерді тасымалдау бойынша
экспедиторлық қызметтерді сертификаттау тәртібі» ҚР Мемлекеттік стандарты
(ҚР СТ 3.43-2003)3 бар, оларда қолданылатын сертификаттау сұлбалары және теміржол
көлігінде жүктерді тасымалдау бойынша экспедиторлық қызметтерді сертификаттауды
жүргізу тәртібі белгіленеді және экспедиторлық қызметтерді көрсететін ұйымдарға, оның
ішінде тасымалдаушыларға қолданылады.
ҚР СТ 1294-2004 және ҚР СТ 3.43-2003 сәйкес теміржол көлігінде жүктерді тасымалдау
бойынша экспедиторлық қызметтердің (бұдан әрі ТЖ ЖТ) сәйкестігін растау үшін
сертификаттау қолданылады. Ол көрсететін қызметтердің сәйкестігін растаған компанияға
СРО сәйкестік сертификатын береді, ол мемлекеттік техникалық реттеу жүйесінің
тізілімінде тіркеледі (http://rep.nca.kz/).
Көліктің барлық басқа түрлерімен, оның ішінде автомобиль көлігімен тасымалдау
бойынша экспедиторлық қызметтерді сертификаттау тәртібі мен қолданылатын
сертификаттау сұлбаларын анықтайтын ұқсас стандарт әлі қабылданған жоқ.
Сарапшылардың пікірінше, экспедиторлық қызметтердің сәйкестігін растау саласында
қолданыстағы стандарттар автомобиль көлігіндегі экспедиторлық қызметтердің
сәйкестігін ерікті растау жүйесін ұйымдастыру үшін жеткілікті.
Алайда, осы зерттеу жобасын әзірлеушілердің пікірінше, көліктің барлық түрлері, соның
ішінде автомобиль көлігі үшін экспедиторлық қызметтерді сертификаттау тәртібін
анықтайтын кем дегенде тағы бір стандартты әзірлеген жөн. Сондықтан осы зерттеуде
1https://www.egfntd.kz/rus/tv/80677.html?sw_gr=-1&sw_str=%D0%A1%D0%A2%20%D0%A0%D0%9A%201294-
2004&sw_sec=-1
2 https://www.egfntd.kz/rus/tv/347484.html?sw_gr=-1&sw_str=%D0%A1%D0%A2%20%D0%A0%D0%9A%202024-2010&sw_sec=-1
3 https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30019945#pos=45;-33
48
«Жүктерді тасымалдау бойынша экспедиторлық қызметтерді сертификаттау
тәртібі» мемлекеттік стандартының жобасы ұсынылған (4-қосымшаны қараңыз).
Сондай-ақ, ҚР СТ 2024-2010 тиісті өзгерістер енгізу және ҚР СТ 1294-2004 жасалған
сияқты экспедиторлардан басқа сондай-ақ тасымалдаушыларды да оның іс-қимылдарын
қамту мағынасы бар.
Экспедиторлық қызметтің сәйкестігін растауды жүргізудің реті
СРО аккредиттеу ГОСТ ISO/IEC 17065-2013 (ISO/IEC 17065:2012, IDT) «Сәйкестікті
бағалау. Өнімдерді, үрдістерді және қызметтерді сертификаттау жөніндегі органдарға
қойылатын талаптар»1 сәйкес жүргізіледі. Бұл стандарт2 мемлекетаралық болып
табылады және үшінші тарап жүргізетін сәйкестікті бағалау қызметі болып табылатын
өнімді, үрдістерді және қызметтерді сертификаттау жөніндегі органдардың
құзыреттілігіне, іс-қимылдарының дәйектілігі мен бейтараптылығына қойылатын
талаптарды қамтиды.
Бүгінде темір жол көлігінде экспедиторлық қызметтердің сәйкестігін растайтын кемінде
екі орган жұмыс істейді, олардың бірі ҚРҰЭҚ оқу орталығы базасында ұйымдастырылған.
ҚР СТ 2024-2010 басылымына байланысты экспедиторлық қызметтердің СРО өзінің
қызмет аясын кеңейтті және көліктің барлық түрлерімен қызмет көрсететін
экспедиторларды сертификаттауға дайын.
Алайда экспедиторлық компанияларды өз қызметтерінің белгіленген стандарттарға
сәйкестігін ерікті түрде растауға тартудың тиімді тетіктері жоқ. Бүгінгі таңда
теміржол арқылы тасымалдауды ұйымдастыратын экспедиторлық компаниялардың аз
ғана бөлігі өз қызметтерінің сәйкестігін растайды. Автотасымалдарды
ұйымдастыратын экспедиторлар қызметтердің сәйкестігін мүлдем растамайды.
Жалпы қызметтерді сертификаттау үрдісі (соның ішінде экспедиторлық) ҚР СТ 3.5-96
«Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сертификаттау жүйесі. Қызметтерді
сертификаттау. Негізгі ережелер»3 реттеледі, оған сәйкес қызметтерді сертификаттау 5
схема бойынша жүзеге асырылуы мүмкін. Теміржол көлігіндегі экспедиторлық
қызметтердің (ҚР СТ 3.43-2003) келесі сұлбаларға сәйкестігін растау үшін:
№ 1 сұлба. «Орындау шеберлігін бағалау». Көрсетілетін қызметтерді
орындаушының шеберлігін тексеру арқылы сәйкестікті растау (ішінара тексеру). 12
айға жарамды.
№ 2 сұлба. «Қызмет көрсету үрдісін бағалау». Технологиялық үрдісті,
орындаушының шеберлігін, қызмет көрсету шарттарын (іріктемелі) тексеру. 18
айға жарамды.
№ 5 сұлба. Сапа жүйесін сертификаттау. Сертификаттаудың бұл түрін тек сапа
жүйелерін сертификаттау органдары жүзеге асырады. 36 айға жарамды.
№2 сұлба неғұрлым толық және № 1 сұлба бойынша тексеру түрлерін қамтиды,
сондықтан, әдетте, сертификаттау кезінде СРО №2 сұлба қолданады.
1 https://online.zakon.kz/document/?doc_id=36009011 2 Мемлекетаралық стандарт (ГОСТ) – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Стандарттау, метрология және
сертификаттау жөніндегі Мемлекетаралық Кеңесі қабылдаған өңірлік стандарт. 3 https://online.zakon.kz/document/?doc_id=30014825
49
«Экспедиторлық қызметтерді сертификаттау тәртібі. Жалпы талаптар» көліктің барлық
түрлеріне бірдей тексеру сұлбаларын стандартты әзірлеу кезінде ұсынған жөн.
Аккредиттеу үшін СРО ұсынуы тиіс құжаттардың бірі «Экспедиторлық қызметтердің
сәйкестігін растауды жүргізу процедурасы» (бұдан әрі осы СР - Процедурасы бөлімінде)
болып табылады, онда экспедиторлық қызметтердің стандарттарда белгіленген талаптарға
сәйкестігін растау бойынша нақты СРО іс-қимылдарының қадамдық тәртібі сипатталған.
Сәйкестікті растау процедурасы экспедиторлық компания СРО беретін өтінім негізінде
жүзеге асырылады. Өтінім (сәйкестікті растаудың таңдалған сұлбасын көрсете отырып)
СР - Процедурасы белгіленген нысанда беріледі, оған тізімі СР - Процедурасында
айқындалған құжаттар қоса беріледі. Өтінімді және қоса берілген құжаттарды қарағаннан
кейін СРО қызметтерді сертификаттауды жүргізу туралы шешім қабылдайды, ол да тиісті
түрде рәсімделеді.
СРО және экспедиторлық компания Өтінімі мен Шешімнің негізінде шартты рәсімдейді
(СРО өзара келісім бойынша тараптар кейбір өзгерістер енгізе алатын шарттың үлгілік
нысанын әзірлеуі тиіс). СРО қызметінің құны СРО бекітілген Тарифіне сәйкес
анықталады.
№2 сұлба қызмет көрсету үрдісін бағалауды көздейді, ол екі тәсілмен жүзеге асырылуы
мүмкін: технологиялық үрдісті, қызмет көрсету шарттарын тексерумен; менеджмент
жүйесін бағалаумен.
Технологиялық үрдісті тексеру кезінде мыналар бақыланады:
технологиялық құжаттаманың толықтығы;
орындаушылардың біліктілігінің орындалатын технологиялық үрдістің
талаптарына сәйкестігін;
технологиялық тәртіпті сақтау.
Менеджмент жүйесін бағалау кезінде тексеріледі:
сапа саласындағы саясат;
сапа бойынша басшылық;
менеджмент жүйесі элементтерінің белгіленген талаптарға сәйкестігі.
Қызметтердің сәйкестігін бағалау келесі әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады:
көзбен шолып қарау (жүкті жылжымалы құрамға тиеу аймақтарын қарау және
тиеу-түсіру операцияларының орындалуын бақылау арқылы);
социологиялық зерттеу жүргізу (жүк жөнелтушілер мен жүк алушылар –
қызметтерді пайдаланушылардан сұрау жолымен, олардың шағымдарын,
наразылықтарын зерттеу және т. б. жолмен);
талдамалы зерттеу жұмысын жүргізу (құжаттама мазмұнына талдау жүргізу:
жүктерді орналастыру және бекіту есептерінің дұрыстығын бағалау, тасымалдау
және басқа да құжаттарды рәсімдеу және т.б., барлық басқа зерттеулердің
нәтижелерін қорытындылау);
сараптамалық бағалауды жүргізу (технологиялық үрдісті, жұмыс жағдайларын,
құқық белгілейтін, міндетті, технологиялық және нормативтік құжаттарды, жұмыс
тәжірибесін, қызметкерлердің біліктілігін, сапа жүйесінің болуын және т.б.
тексеру).
50
Қызметтерді тексеру келесі кезеңдерден тұрады:
1. Ұйымдастыру сұрақтары: Тексеру мақсаттары туралы компания әкімшілігімен кеңес
өткізу, кәсіпорын әкімшілігінен сарапшылардың жұмысын қамтамасыз ету үшін
жауапты адамды тағайындау. Сарапшылардың жұмысын техникалық қамтамасыз ету
мәселелерін шешу (үй-жай, компьютер, телефон). Нәтижесі болып кіріс жиналысының
хаттамасы табылады.
2. Кәсіпорынның заңды мәртебесін бағалау. Құрылтай құжаттарын және кәсіпорын
қызметін қамтамасыз ететін құжаттарды (жарғы, тіркеу/қайта тіркеу туралы куәлік)
тексеру. Кәсіпорынды орналастырудың негізділігін тексеру (жалдау шарты, меншік
құқығына куәлік).
3. Кәсіпорын қызметін ұйымдастыруды талдау. Келесі қадамдардан тұрады:
кәсіпорын қызметінің техникалық қамтамасыз етілуін тексеру (бөлме, байланыс
құралдары, ұйымдастыру техникасы);
ұйымдастыру құрылымын тексеру, бөлімдер туралы ережелердің, лауазымдық
нұсқаулықтардың, штаттық кестенің, жеке құрам бойынша бұйрықтардың,
кәсіпорындағы қызметкерлердің еңбек кітапшаларының, еңбек шарттарының,
кәсіпорын басшылары мен қызметкерлерінің біліктілігін растайтын құжаттардың
(дипломдардың, куәліктердің) болуы;
кәсіпорынның қызметін реттейтін нормативтік құжаттармен (заңдар, халықаралық
көлік конвенциялары, нұсқаулықтар мен ережелер) және оларды өзектендіру
жүйесімен қамтамасыз етілуін тексеру. Нормативтік құжаттардың ағымдағы
өзгерістерін жедел қызметкерлердің назарына жеткізу;
құжаттардың типтік нысандарының (шарттардың, өтінімдердің, тапсырмалардың
және т.б. құжаттардың) бар болуын тексеру;
қызметті қамтамасыз ету үшін клиенттермен, тасымалдаушылармен, порттармен,
агенттермен, брокерлермен және басқа да кәсіпорындармен қолданыстағы
шарттардың болуын тексеру.
4. Клиенттерден шағымдардың болуын және оларды қарау тәртібін тексеру.
5. Клиенттермен көліктік-экспедиторлық қызмет көрсетуге олардың өтінімдері бойынша
шарттардың орындалуын іріктеп тексеру. Ішінара тексеру нәтижелері қызметтер
көрсету нәтижелерін ішінара тексеру актісі (СР - Процедурасымен бекітілген нысан
бойынша) болып табылады.
6. Тексеру нәтижелері бойынша кәсіпорын әкімшілігімен қорытынды кеңес өткізу.
Нәтиже болып қорытынды жиналыстың хаттамасы табылады.
Тексеру аяқталғаннан кейін сарапшы-аудитор (топ басшысы) құжаттарды (СР -
Процедурасымен бекітілген нысан бойынша) жасайды:
Тексеру актісі;
Қызмет көрсету нәтижелерін іріктеп тексеру актісі;
Түзету әрекеттерін орындау үшін сәйкессіздік туралы есеп (егер болса).
Құжаттар екі данада жасалады, бір данасы өтініш берушіге беріледі, екінші данасы СРО-
да қалады.
51
Сәйкессіздіктер болған кезде: өтініш беруші СР – Процедурасында белгіленген уақытта
түзету шараларын қабылдайды және растайтын құжаттарды қоса бере отырып,
сәйкессіздіктерді жою жөніндегі есепті (белгіленген нысан бойынша) ұсынады.
Осыдан кейін құжаттардың барлық пакеті бағалауға қатыспаған сараптамалық талдау
үшін тағайындалған сарапшы-аудиторға жіберіледі. Осылайша, СРО-да кем дегенде екі
сарапшы аудитор болуы керек.
Сәйкестікті бағалау нәтижесі оң болған жағдайда ҚР СТ 3.11 «ҚР Мемлекеттік
сертификаттау жүйесі. Мемлекеттік тізілімді жүргізу қағидалары» орнатылған тәртіпте ол
«Қызметтерге сәйкестік сертификаттарының тізілімі» журналында тіркелетін Сәйкестік
сертификаттарын беру туралы шешім қабылданып, сәйкестік сертификаты
рәсімделеді (ҰАО сайтындағы онлайн опциялар көмегімен).
Сәйкестікті бағалау нәтижесі теріс болған кезде сәйкестік сертификатын беруден бас
тарту туралы шешім рәсімделеді.
Сәйкестік сертификаты келесі ақпаратты қамтиды:
1. СРО атауы және мекен-жайы;
2. өтініш берушінің атауы және мекен-жайы;
3. сертификаттау саласы, оның ішінде: бағаланған экспедиторлық қызметтің түрі,
қызметтің сәйкестігі бағаланатын нормативтік құжаттар;
4. қолданылатын сәйкестікті растау сұлбасы;
5. сертификаттың қолданысқа енгізілу күні және оның қолданылуының аяқталу күні;
6. сертификаттау сұлбасымен талап етілетін кез-келген басқа ақпарат.
Сертификатпен бірге Өтініш берушіге, егер Ол өтініш берген кезде оны алуға ниет
білдірсе, сәйкестік Белгісін пайдалану құқығы берілуі мүмкін.
Бағаланған экспедиторлық компанияның расталған сәйкестіктің барлық критерийлеріне
сәйкес келуін жалғастыратындығына кепілдік беру үшін негізгі тексеруден басқа, СРО
жоспар-кестеге сәйкес сәйкестік сертификатының бүкіл қолданылу мерзімі ішінде жылына
кемінде бір рет инспекциялық бақылау жүргізеді. Инспекциялық бақылау жүргізу тәртібі
де СР-Процедурасына енгізілуі тиіс.
Негізгі тұжырымдар
Жоғарыда айтылғандай, қазіргі уақытта экспедиторлық қызметтердің мемлекеттік
стандарттарға сәйкестігін ерікті растау үшін жеткілікті нормативтік база бар.
Бүгінгі күні үрдісті толық жүйелеу үшін қолданылатын сертификаттау сұлбаларын және
көліктің барлық басқа түрлерімен, оның ішінде автомобиль көлігімен тасымалдау
бойынша экспедиторлық қызметтерді сертификаттау тәртібін анықтайтын бір ғана
стандарт жеткіліксіз. Осы зерттеу шеңберінде «Көлік-экспедиторлық қызметтерді
сертификаттау тәртібі. Жалпы талаптар» мемлекеттік стандарт Жобасы (4-қосымшада
келтірілген) «Стандарттау бойынша ұсыныстарды және техникалық-экономикалық
ақпараттың ұлттық жіктеуіштерін және стандарттау жөніндегі ұсынымдарды, ұлттық
стандарттарды іске асыру (әскери ұлттық стандарттарды қоспағанда) әзірлеу, келісу,
сараптау, бекіту, тіркеу, есепке алу, өзгерту, қайта қарау, күшін жою және қолданысқа
52
енгізу Қағидаларының1"(ҚР Инвестициялар және даму министрінің 26.12.2018 ж.№ 918
бұйрығымен бекітілген) рәсімдеріне сәйкес қаралуға және бекітілуге тиіс.
Стандартты, ұлттық жіктеуішті және стандарттау жөніндегі ұсынымдарды келісу мынадай
кезеңдерді қамтиды:
қоғамдық талқылау;
ұлттық стандарттау жүйесінің мүдделі субъектілерімен келісу;
стандарттау жөніндегі техникалық комитетте немесе стандарттау жөніндегі ұлттық
органда техникалық талқылау.
Теміржол көлігінде экспедиторлық қызметтердің сәйкестігін растау бойынша қызмет
көрсететін және автомобиль және басқа да көлік түрлеріне ұқсас қызметтер көрсетуге
дайын СРҰ болуына қарамастан, ұсынылған стандартты келісу экспедиторлардың
көпшілігі тексеруден өтуге мүдделі болатынына сенімділік бермейді. Мысалы, теміржол
көлігіндегі экспедиторлық қызметтердің сәйкестігі туралы сертификат қазіргі уақытта
шамамен 10-13 компанияда бар. Бұрын, мемлекеттік сатып алу кезінде заңнамаға сәйкес
сертификатталған экспедиторлардың кейбір артықшылықтары болған кезде,
экспедиторлардың қызметтердің сәйкестігін ерікті түрде растауға мүдделілігі едәуір
жоғары болды.
Сондықтан экспедиторларды ерікті сертификаттау үрдісіне тарту үшін мыналар
ұсынылуы мүмкін:
Мақсатты көлік қауымдастықтарының қатысуымен үгіт-насихат жұмыстарын
жүргізу және компанияның сенімділігі мен адалдығының кепілі ретінде ерікті
сәйкестік сертификатын насихаттау, тиісті маркетингтік жұмыстарды жүргізу
(автомобиль туризмін дамыту үшін автомобиль шиналарын өндіруші ойлап тапқан
мейрамхана бизнесінің ең жоғары марапаты болып табылатын «Мишлин
жұлдыздары» туралы әңгіме бәріне белгілі);
Өзара сақтандыру қоғамына және кепілдік беру қорына кіру критерийлеріне (келесі
бөлімдегі ақпарат) ерікті сертификаттау туралы талапты енгізу;
Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі Еуразиялық (немесе
Мемлекетаралық) кеңеске экспедиторлық қызметтер көрсету үшін мемлекетаралық
стандартты қабылдау мүмкіндігін қарастыруды ұсынуға міндетті. Теміржол көлігі
үшін мемлекетаралық стандартты әзірлеу әрекеттері жасалғанын айта кету керек,
өйткені интернетте осы құжаттың жобасы табылды2. Алайда, бұл мәселенің
болашақ тарихы туралы ақпарат қол жетімді көздерде анықталған жоқ.
1 http://adilet.zan.kz/rus/docs/V1800018075 2 https://www.railways.kz/sites/default/files/novyy_gost_ekspeditor_.docx
53
III. Сенімді экспедиторлық қызметті қалыптастырудың
құралы ретінде кепілді сақтандыру қоры
Жалпы түсініктер
Кепілдік сақтандыру (өтемақы) қоры – әдетте тұтыну кооперативі нысанында құрылатын
өзара сақтандыру қоғамдарында (ӨСҚ) бұл үшін қажетті қаражатты шоғырландыру
арқылы коммерциялық емес өзара негізде жеке және заңды тұлғалардың мүліктік
мүдделерін сақтандыру арқылы қорғауды қамтамасыз етуді көздейтін өзара сақтандыру
түрі.
Өзара сақтандырудың экономикалық-ұйымдастырушылық механизмі коммерциялық
сақтандыру (тәуекелді сақтандырушыға беру, сақтандыру қорын жинақтау, залалды
сақтандыруға қатысушылар арасында бөлу және т.б.) сияқты қағидаттарға негізделген,
бірақ коммерциялық сақтандырудан өзіндік ерекшеліктері бар:
сақтандырушылардың өз арасында залалды бөлу арқылы өздерінің мүліктік
мүдделерін сақтандыру үшін арнайы құрылатын сақтандырушы-ұйымда қаржы
ресурстарын біріктіру;
ӨСҚ қызметінің мақсаты тек өз мүшелерінің сақтандыру қорғауындағы
қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандыру болып табылады;
барлық мүшелердің бірлескен меншігіндегі сақтандыру қорын олардың жарналары
есебінен қалыптастыру;
әрбір сақтанушыда өз алдына осы қорды басқаруға және оны пайдалануға жеке-
дара құқығының болмауы;
сақтанушыларда осы қорды басқаруға, оған билік етуге және қор қаражатын
пайдалануға қатысу бойынша құқықтар мен міндеттердің болуы;
әрбір сақтанушыда осы қордың қаражаты есебінен сақтандыру өнімдерін жасауға
байланысты міндеттемелер бойынша материалдық жауапкершіліктің болуы;
сақтандыру өнімдерін жасауға байланысты міндеттемелер бойынша материалдық
жауапкершілікті сақтандырушы мен оның сақтанушылары арасында бөлу;
төмендегілер есебінен өзара сақтандыру құны коммерциялық сақтандыру құнынан
едәуір төмен: пайда алу элементтерін алып тастауға және сақтандыру
делдалдарының болмауына байланысты сақтандыру тарифіне түсетін жүктемені
азайту; маңызы аз тәуекелдерді елемеу жағдайында неғұрлым өзекті сақтандыру
тәуекелін таңдау; сақтанушылар мен сақтандырушылардың өзара сенімі және т.б.;
сақтандыру өтемақылары бойынша агрегаттық лимиттің болмауы.
Өзара сақтандыруды ұйымдастыру сақтандыру объектілері мен сақтандыру тәуекелдері
жағынан сақтандыру мүдделерінің бірлігін айқындайтын қатысушылар құрамының кәсіби
біртектілігіне (көбінесе аумақтық тиістілігін ескере отырып) негізделеді.
Өзара сақтандыру кезінде коммерциялық сақтандырумен салыстырғанда тәуекелді сапалы
жоғары деңгейде басқару үшін алғышарттар жасалады. Тәуекелдерді кәсіби іріктеу, алдын
алу шараларын неғұрлым кең және мақсатты қаржыландыру, тиісті ғылыми-техникалық
54
қаржыландыру, кәсіби мүдделерді инвестициялау және т.б. – мұның бәрі тәуекелдер мен
шығындардың пайда болу ықтималдығын азайту және сақтандыру бағасын төмендету
үшін материалдық мүмкіндіктер туғызады.
Өзара сақтандырудың коммерциялық сақтандырудан маңызды артықшылығы болып
сақтандырушы өз мүдделерін көздейтін коммерциялық ұйым ретінде емес, өз
қатысушылары арасында залалды бөлуді қамтамасыз ететін өзара көмек ұйымы ретінде
құрылатындығы табылады. Олардың есебінен сақтандыру қоры қалыптастырылатын
қаражат бөгде ұйымнан кетпей, қоғам мүшелерінің меншігінде қалады. Қордың бос
қаражаты инвестициялық пайда алу үшін түрлі құралдарды пайдалана отырып, қаржы
нарықтарына орналастырылуы мүмкін немесе оларда сақтанушылардың тәуекелдерін
төмендету жөніндегі іс-шаралар қаржыландырылуы мүмкін.
ӨСҚ ақшалай қаражаты нақты мүшелердің кіру жарналары, сақтандыру төлемдері
(жарналары), сақтандыру қорларының қаражатын инвестициялаудан түскен кірістер және
басқа да түсімдер есебінен құрылады.
ӨСҚ-ға кірген кезде сақтандыру қорының әрбір қатысушысы (сақтанушы) мөлшері ӨСҚ-
ның жалпы жиналысында айқындалатын кіру жарнасын төлейді. Кіру жарналары кепілдік
беру қорын (резервін) құру үшін пайдаланылады. Кіру жарнасының сомасы сақтанушыға
ол ӨСҚ-ынан шыққан кезде немесе ол таратылған кезде қайтарылады. ӨСҚ-да мүшеліктің
тоқтатылуы сақтандыру шартының тоқтатылуына әкеп соғады.
Сақтандыру тәуекелдерін таңдау, олардың саны, сондай-ақ франшиза мөлшері сақтандыру
төлемдерінің (жарналарының) мөлшеріне айтарлықтай әсер етеді.
Әдетте ӨСҚ мүшелері сақтандыру жарналарын аванс (жылдық есептік жарнаның 60-80%)
және қосымша жарна түрінде төлейді. Аванстық жарна полис жылының басында немесе
осы жылдың ішінде бөліктермен төленеді. Қосымша жарна жыл аяқтлғанда төленеді. Ол
сақтандырудың қаржылық нәтижесіне байланысты есептік қалдықтан көп немесе аз болуы
мүмкін. Қажет болған жағдайда шығындарды жабу және кірістер мен шығыстар
арасындағы тепе-теңдікті қалпына келтіру үшін ӨСҚ екінші және үшінші қосымша
жарналар алынуы мүмкін.
Сақтандыру жарналарының мөлшері мыналарды ескеріп анықталады:
сақтандыруға жататын тәуекелдер бойынша жалпы шығындылықты;
қайта сақтандыру құнын;
ӨСҚ басқаруға шығындарын және әкімшілік шығындарын;
инфляцияны;
ӨСҚ өсімінің жалпы тенденциясын немесе шығымдылығының төмендеуін;
құрылған резервтік қорлардың мөлшерін;
ӨСҚ резервтік қаражатын инвестициялау нәтижелерін.
Әрбір жеке мүшенің жарналарының мөлшерінің айтарлықтай айырмашылығы болуы
мүмкін, бірақ сақтандыру жағдайлары болмаса да, ол ӨСҚ басқару және әкімшілік
шығындарын, резервтік қорларға аударымдарды, қайта сақтандыруды және т.б. жабу үшін
қажетті белгілі бір деңгейден төмен болмауы керек.
ӨСҚ мүшелерінің сақтандыру жарналары шығындарды өтеу және оның өмір сүруінің
негізгі құралдарын құрайды. Олар мыналарға жұмсалады:
сақтандырылған тәуекелдер бойынша ӨСҚ мүшелерінің залалдарын өтеу;
55
сақтандыру жағдайларының туындауын болдырмас үшін алдын алу шараларын
жүргізу;
қайта сақтандыруға;
резервтік қорларды құруға;
әкімшілік-басқару шығындары (Директорлар кеңесінің шығындары және
басқарушыларды ұстау).
Мүше ӨСҚ-нан шыққан кезде ол ӨСҚ жауапкершілігіне жатқызылуы мүмкін ықтимал
шығындарды жабу үшін «шығу жарнасын» (релиз) төлеуге тиіс.
ӨСҚ өз мүшелеріне шексіз қамтуды қамтамасыз етеді, яғни оның мүшелерінің
шығындарын өтеу үшін ӨСҚ жауапкершілігі шектелмейді.
Теориялық тұрғыдан алғанда, барлық сақтанушылардан алынған сақтандыру
сыйақыларының жалпы сомасы сақтандыру кезеңінде барлық сақтанушыларға төленген
шығындар мен үстеме шығындарға тең болуы керек. Бір жылдағы сақтандыру
операцияларының нәтижелері бойынша жиынтық жиналған сыйақының төленген
шығындар сомасынан асып кетуі болған жағдайларда, бұл айырма ӨСҚ мүшелеріне
қайтарылуға жатады немесе оның мүшелерінің шешімі бойынша ӨСҚ кепілдік қорына
(резервіне) ауыстырылады.
ӨСҚ қатысу тек сақтандыру мәселелеріне ғана қатысты емес, өзара түсіністік ақпараттық
және кеңестік қызметтер (ақпараттық материалдар ұсыну, семинарлар, тағылымдамалар
өткізу, заң мәселелері бойынша кеңестер беру, шарттарды сараптамалық талдау және т.б.)
бойынша міндеттемелер жүктеуді көздейді.
Основные функции ОВС:
ӨСҚ негізгі функциялары:
шағымдарды реттеу;
сақтандыру және қайта сақтандыру;
инвестициялар;
статистика және бухгалтерлік есеп;
корреспондент-өкілдермен жұмыс істеу.
ӨСҚ-ның басқарудың ең жоғары органы оның мүшелерінің жалпы жиналысы болып
табылады. Әдетте әрбір мүшенің сақтандыру көлеміне байланысты дауыс саны болады.
Директорлар кеңесі немесе құзыретіне мынадай мәселелерді шешу кіретін комитет ӨСҚ-
ның басқарушы органы болып табылады:
қаржы саясатын айқындау және қорларға билік ету;
ең ірі шығындарды өтеу туралы ӨСҚ мүшелерінің талаптарын, сондай-ақ төлеу
туралы шешім ӨСҚ ережелері бойынша кеңес құзыретіне жатқызылған шығындар
сомасын төлеуді мақұлдау;
ӨСҚ мүшелері арасындағы дауларды сотқа дейін қарау;
қайта сақтандыру келісімшарттарына қол қою;
сақтандыру жарналарының (сыйақылардың) мөлшерін және төлеу тәртібін
белгілеу;
56
қосымша жарналардың (сыйақылардың) мөлшерін белгілеу;
ӨСҚ менеджерлерінің сыйақысы;
ӨСҚ ақшалай қорларын пайдалану.
ӨСҚ басшысы, әдетте, кәсіби сақтандырушыны шақырады немесе арнайы менеджерді
тағайындайды.
Өзара сақтандыру сақтандыру қорғауының коммерциялық нысанымен салыстырғанда
бірқатар артықшылықтарға ие, себебі:
Сақтандыру ережелері мен шарттарын сыртқы тарап емес (өзінің коммерциялық
мүддесін көздейтін сақтандыру компаниясы) ӨСҚ дербес белгілейді, бұл
сақтанушылар қызметінің мүдделері мен ерекшеліктерін және сақтандырылатын
тәуекелдердің ерекшелігін неғұрлым толық ескеруге мүмкіндік береді.
Өзара сақтандыру коммерциялық сақтандырудан арзан, өйткені ӨСҚ пайда табу
мақсатын көздемейді, сонымен қатар сақтандыру тарифіне тәуекелдерді басқару
және бағалау, шығындарды реттеу шығындары және, әдетте сақтандыру
компаниясы көтеретін шығындар мен басқа кететін шығындар кірмейді.
ӨСҚ құралатын резервтер тек мүшелерінің мүддесінде ана қолданылады,
сақтандырушылардың шоттарына алынбайды, бірақ ӨСҚ тікелей иелігінде қалады,
бұл жинақталған қаражаттың артығын тиімді инвестициялауға мүмкіндік береді.
Жинақталған қаражаттың артығы сақтандыру резервтерін толықтыруға және
кезекті жылға сақтандыру жарналарының мөлшерін азайтуға пайдаланылуы
мүмкін.
Сонымен қатар, ӨСҚ қызметінде жағымсыз жақтары да бар. Мысалы:
ӨСҚ құру үшін бірінші кезектегі міндеттердің бірі қысқа мерзімде оның
қатысушыларының тәуекелдерін жабуға қабілетті айтарлықтай ақша қорын
қалыптастыру қажеттілігі болып табылады. ӨСҚ сақтандыру портфелінің көлемін
біртіндеп ұлғайтуды тәуекелдердің бір бөлігін коммерциялық компанияларға ортақ
сақтандыруда беру есебінен немесе ӨСҚ портфелінен тәуекелдерді қайта
сақтандыруды жүзеге асыру жолымен қамтамасыз етуге болады. Алайда, бұл тәсіл
ӨСҚ қорының қалыптасуын айтарлықтай баяулатады. Қорды қалыптастырудың
тағы бір нұсқасы болып несие қаражатын тарту табылады, бірақ бұл әдіс шығынға
ұшырататын немесе тиімсіз болуы мүмкін.
Әдетте, ӨСҚ мүшелері өзінің сақтандыру жарнасының мөлшерін алдын ала
білмейді, бұл ӨСҚ мүшелерінің әрқайсысының шығындарын жоспарлауды
қиындатады.
ӨСҚ-да сақтандырудың жоғары мамандандырылған сипаты тәуекелдің
жинақталуына және сақтандыру портфелін әртараптандыру мүмкіндігінің
болмауына әкеледі.
Хлықаралық тәжірибе
Қазіргі уақытта ӨСҚ көптеген шет елдердің сақтандыру қатынастары жүйесінде маңызды
орын алады. Көптеген дамыған елдерде өзара сақтандыру толыққанды бәсекелестік
ортаны қалыптастырудың маңызды шарты болып табылады, сақтандыру саласында елеулі
57
шоғырлануға, сақтандыру қызметтеріне бағалардың негізсіз өсуіне елеулі қарсы іс-қимыл
жасайды.
Халықаралық өзара және кооперативтік сақтандыру Федерациясы жариялаған деректерге
сәйкес, 2017 жылы әлемдік ӨСҚ нарығының үлесі 26,7% - ға дейін өсті. Бүкіл әлемде
5 100-ден астам ӨСҚ бар, олар 2017 жылы бірлесіп 1,3 триллион АҚШ долларынан астам
сақтандыру сыйақыларын алды. Өзара сақтандырудың әлемдік нарығында неғұрлым
күшті позицияларды АҚШ (34 %), Жапония (22 %), Германия (9%), Франция (9%) алады.
ӨСҚ жүйесін кеңінен қолдану бағыты салалық сақтандыру клубтары болып табылады.
Олардың қызметінің ерекшелігі, демек, сақтандыруды қорғауды ұйымдастырудың дәл осы
түріне сұраныс келесі негізгі факторлармен анықталады:
тәуекелдердің ықтималдығы аз, бірақ жойқын (апатты) салдары бар, сондықтан
«шексіз қамту» мүмкіндігі қажет»;
тәуекелдердің өзіндік ерекшелігі және біркелкі емес таралуы бар, сондай-ақ дұрыс
андеррайтинг үшін статистикалық деректердің жеткілікті саны жоқ, сондықтан
тараптардың «корпоративтік» өзара қарым-қатынасы шеңберінде ғана жеткілікті
қамтуды ұсынуға болады, олар үшін база ӨСҚ жүйесі болып табылады.
Жүктерді тасымалдауды сақтандыру саласында әлемдегі ең ірі ӨСҚ (өзара сақтандыру
клубтары) Through Transport Mutual Insurance Association Ltd (TT Club), Tokio Marine Kiln
және Lloyd болып табылады.
Оның ішінде дәл осы TT Club интермодальдық тасымалдардың теңіз емес бөлігін
сақтандыруға маманданған әлемдегі ең ірі ӨСҚ болып табылады. 1968 жылы негізі
қаланған ТТ Club көлік саласының талаптарына жауап беретін кешенді сақтандыру
жабынын ұсынады. ТТ Club сақтандыруды келесі секторларда ұсынады: порттар және
порттық билік, стивидорлар, экспедиторлар, автотасымалдаушылар, кеме иелері, теміржол
операторлары, лизингтік компаниялар, қойма операторлары және логистикалық
компаниялар.
ТТ Club ӨСҚ болып табылатындықтан, сақтандыру өз мүшелерінің сақтандыруынан
пайда алмай өзіндік құн бойынша жүзеге асырылады, оның акционерлері жоқ және
олардың қаржылық мүдделерін қанағаттандыру қажеттілігі бар: барлық шешімдерді
клубтың Жарғысы мен Ережелері негізінде клубтың басқарушылары, сондай-ақ клуб
мүшелерінің өзінен сайланатын Директорлар кеңесінің жалпы жиналысында қабылдайды.
ТТ Club ерекшелігі оның өзі көлік ұйымдарының сақтандыру Қауымдастығы болып
табылатындығында және өзара сақтандыру қағидаттарында әрекет ететіндігінде жатыр.
ТТ Club әлемнің 90-нан астам елінде өзінің өкілдіктері бар, Еуропа, Азия, Африка және
Американың 100-ден астам қалаларында корреспонденттер желісіне ие.
Әлемнің 150 еліндегі 10000-нан астам компания, оның ішінде әлемдегі ең ірі 30 кеме
иесінің 25-і, 6 порт холдингтерінің 5-і, әлемнің жетекші 3 лизингтік компаниясының 2-і
TT Club мүшелері болып табылады. Айта кету керек, 3500 – ге жуық экспедитор TT Club
мүшелері болып табылады, олардың 22-сі - әлемдегі ең ірілері. ТТ Club әлемдік
контейнерлер паркінің 75% сақтандырады. Әлемдегі контейнерлік айналымның шамамен
40%-ы TT Club компаниялар-мүшелерімен өңделеді.
TT Club келесі мүшелер немесе сақтанушылар топтары үшін сараланған сақтандыруды
ұсынады:
58
көліктік-экспедициялық компаниялар тобына (көліктің барлық түрлерімен
экспедициялау);
тасымалдаушыларға-кеме иелеріне емес (NVOC);
желілік және кемелік агенттергеі;
теміржол операторларына;
LCL консолидаторларына;
курьерлік компанияларға;
кеден брокерлеріне;
кеден қоймалары мен уақытша сақтау қоймаларына;
жүкшілерге (slot/space);
халықаралық және кедендік автотасымалдаушыларға;
логистикалық және қойма операторларына;
стивидорларға, терминалдар операторларына (теңіз және ішкі), контейнерлік
деполарға;
порттардың теңіз әкімшіліктеріне;
лизингтік компанияларға;
кеме және crew-менеджерлеріне;
жүк иелеріне.
TT Club Ережелеріндегі әр топ үшін тәуекелдердің стандартты және қосымша тізімі
бойынша ұсыныстар бар. TT Club әзірлеген стандартты шарттар (ережелер) барлық
мүшелер үшін бірдей, бұл клуб мүшелері бір-бірімен ынтымақтасқан кезде жасалған
сақтандыру келісім-шарттарының шарттарын зерттеу мен бағалау қажеттілігінен
босатады.
Сақтандырылатын тәуекелдер жиынтығы өте кең, ТТ Club сақтандыруды жүзеге асырады:
(1) өз мүшесінің (сақтанушының) азаматтық-құқықтық жауапкершілігін:
клиенттің жүгі және мүлігі үшін (кемелер және ұшақтарды қоса алғанда);
қызметкерлердің қателіктері мен олқылықтары үшін (кәсіби жауапкершілік);
үшінші тұлғалар алдындағы (кездейсоқ ластануды, сондай-ақ серіктестер мен
қосалқы мердігерлердің мүлкін қоса алғанда);
айыппұлдар мен баждар үшін;
жалға берушінің алдында (қойма/терминал);
(2) шығындардың (оның ішінде заңды, сюрвейерлік, апаттың, карантиннің салдарын
жою кезінде, жүктің дұрыс жіберілмеуі салдарынан, жалпы апат, жүкті ұстау
кезінде және т. б.);
(3) мүліктің (ғимараттардың, құрылыстардың, айлақтардың, құрғақ доктардың, ро-ро
рампалардың және т. б.);
(4) тиеу-түсіру жабдықтарының (порталды крандар, ричтакерлер, контейнер
тасығыштар, тиегіштер және т.б.);
(5) контейнерлердің, шассилердің, темір жол жылжымалы құрамының, портофлоттың,
автокөлік (авто-каско);
(6) өндірістегі үзілістерді (айлақты оқшаулауды қоса алғанда);
(7) әскери, саяси және террористік қауіптерді;
59
(8) жүктердің.
Шарт бойынша Club ТТ стандартты сақтандыру өтемі сақтандыру жағдайларының саны
мен агрегаттық сақтандыру сомасы бойынша шектелмеген. Егер сақтанушыда бір жылда
бірнеше жағдай орын алса, онда «агрегаттық лимиттің таусылуына» байланысты
сақтандыру кезеңнің ортасында тоқтатылмайды. Мысалы, автотасымалдаушының АҚЖ
сақтандыру бойынша ТТ Club стандартты жалпы лимиті (CRM-сақтандыру) – әр жағдай
бойынша 250 мыңнан 750 мың АҚШ долларына дейін (бір жылдағы жағдайлардың саны
шектелмейді).
Әрине, жоғары лимиттер сақтандырушының қаржылық тұрақтылығымен бекітілуі тиіс.
А.М.Best агенттігі берген TT Club қаржылық сенімділік рейтингі - «А» («өте жақсы»).
ТТ Club тек тасымалдау саласында сақтандыру қорғанысын ұсынатын аспектіні ескере
отырып, клуб әлемнің 120 елінде өкілдіктер желісіне ие, олар тасымалдау саласында
маман бола отырып, клуб мүшелеріне туындаған мәселелер мен жанжалдарды шешуде
сол жерде көмек көрсетеді. Олар арқылы немесе тікелей Club мүшесі Club-тан сақтандыру
жағдайлары басталған кезде кеңес ала алады, мүшеге шағымдарды реттеуде көмек ала
алады және т.б.
Жағдайға (мәселеге) байланысты TT club тілшісі өз елінде тиісті сараптама ұйымын
немесе заң фирмасын тартуға мүмкіншілігі бар.
Өзара сақтандыру қауымдастығы ретіндегі ТТ Club жарғысы бойынша орташа рұқсат
берілетін шығындылық шамамен 75%-ға тең (жылдар бойынша түрленеді). Бұл TT Club
алған барлық сыйақылардың 3/4 бөлігін сақтандыру төлемі ретінде төлейтінін білдіреді.
ТТ Club көлік индустриясын кешенді және «технологиялық» сақтандыруға қызмет
көрсетуге жұмсайтын шығыстары туралы айтпағанда. Мұндай шығын коммерциялық
сақтандырушылар үшін қолайсыз.
Ресей Федерациясында 2007 жылғы 29 қарашадағы № 286-ФЗ «Өзара сақтандыру туралы»
Федералдық заң қолданылады. Алайда Ресейде өзара сақтандыру әзірше кеңінен
қолданылмайды. 17.08.2020 сақтандыру ісі субъектілерінің бірыңғай мемлекеттік
тізілімінде 236 ұйым тіркелген, оның ішінде тек 10 өзара сақтандыру қоғамы (қызметтің
барлық түрлері үшін), мұның өзінде олардың 8 көлікпен байланысты: 7 – жер үсті көлігі
құралдарын сақтандыруды (теміржол көлігі құралдарын қоспағанда) жүзеге асырады және
біреуі – жүктерді сақтандыруды.
Кейбір сарапшылардың пікірінше, Ресейдегі өзара сақтандыру қоғамдарының аз саны
бірқатар факторлармен байланысты, олардың бірі – кәсіпкерлік ортаның өзара
сақтандырудың артықшылықтары туралы жеткіліксіз хабардар болуы.
Қазақстанда,ы өзара сақтандыру
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 845-бабына сәйкес азаматтар мен заңды
тұлғалар өзара сақтандыру қоғамдарында бұл үшін қажетті қаражатты біріктіру жолымен
өздерінің мүліктік мүдделерін өзара негізде сақтандыра алады.
Қазақстандағы өзара сақтандыру 2006 жылғы 5 шілдедегі № 163-III ЗРК «Өзара
сақтандыру туралы» ҚР Заңымен (бұдан әрі – ӨС Заңы) реттеледі.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының қаржы нарығын реттеу және дамыту
жөніндегі Агенттігі ӨСҚ қызметіне қатысты уәкілетті орган болып табылады.
60
Заңға сәйкес:
өзара сақтандыру – әрбір сақтанушы өзара сақтандыру қоғамының мүшесі болып
табылатын сақтандыру нысандарының бірі;
өзара сақтандыру қоғамы (ӨСҚ) – өз мүшелерінің мүліктік мүдделерін өзара
сақтандыруды жүзеге асыру мақсатында тұтыну кооперативінің1 ұйымдық-
құқықтық нысанында құрылған заңды тұлға.
ӨСҚ құрылтай құжаттары болып құрылтай шарты және жарғы табылады.
Қоғамның құрылтай шартында мыналар болуға тиіс:
1) құрылтайшылардың сақтандыру шартына қол қою және сақтандыру сыйақыларын
енгізу жөніндегі міндеті;
2) құрылтайшылар қоғам құруға және оның қызметін ұйымдастыруға байланысты
әкімшілік шығындарға енгізетін ақшалай жарналардың мөлшері.
Жарғыда Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген мәліметтерден
басқа қамтылуы керек:
1) өзара сақтандыруға жататын мүліктік мүдделердің ортақтығын, қоғам мүшелерінің
кәсіптік тиесілігін, қызмет салалары мен мүдделерінің ортақтығын көрсетуді қоса
алғанда, қоғам мүшелерін біріктірудің негіздері;
2) қоғам мүшелерінің жауапкершілігі, оның ішінде сақтандыру міндеттемелері
бойынша, сондай-ақ қосымша жарналар енгізу бойынша;
3) сақтандыру топтары;
4) сақтандыру сыйақыларын және өзге де жарналарды төлеу тәртібі;
5) қоғаммен құрылатын сақтандыру және өзге де резервтерді қалыптастыру және
пайдалану тәртібі;
6) қоғам мүшелеріне қоғамның қызметі туралы ақпарат беру тәртібі;
7) қоғам мүшелігіне кіру тәртібі, сондай-ақ қоғамдағы мүшелікті тоқтатудың негіздері
мен тәртібі.
Жарғыға ӨСҚ мүшелерінің тізімі қоса беріледі.
ӨС Заңының 9-бабына сәйкес ӨСҚ мүшелерінің саны кемінде екі жүз елу болуға
тиіс, бұл коммерциялық сақтандырудың баламасы ретінде ӨСҚ неғұрлым кеңінен
қолдану үшін елеулі шектеу болып табылады.
Қазақстандық заңнамаға қарағанда ресейлік заңнамасында («Өзара сақтандыру туралы»
29.11.2007 жылғы № 286-ФЗ Федералдық заң) кемінде бес жеке тұлғаның бастамасы
бойынша, бірақ екі мыңнан аспайтын жеке тұлғаның және (немесе) кемінде үш заңды
тұлғаның бастамасы бойынша, бірақ бес жүзден аспайтын заңды тұлғалардың бастамасы
бойынша ӨСҚ құру мүмкіндігі қарастырылған.
ӨСҚ-ға мүшелік жасалған сақтандыру шартына сәйкес бірінші сақтандыру сыйақысын
төлегеннен кейін туындайды. Құрылтай шартында белгіленген мерзімде сақтандыру
сыйақысын енгізбеген және сақтандыру шартына қол қоймаған құрылтайшы
құрылтайшылар құрамынан шығарылады.
1 Қатысушылардың материалдық және өзге де қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өз мүшелерінің мүліктік (пайлық)
жарналарын біріктіру арқылы жүзеге асырылатын азаматтардың ерікті бірлестігі тұтыну кооперативі деп танылады. ҚР заң актілерінде қарастырылған жағдайларда, тұтыну кооперативіне заңды тұлғалар кіре алады.
61
Өзара сақтандыру объектісі олардың қызметіне байланысты белгілі бір тәуекелдермен
біріктірілген ӨСҚ мүшелерінің заңды мүліктік мүдделері болуы мүмкін.
ӨСҚ Қазақстан Республикасының сақтандыру және сақтандыру қызметі туралы
заңнамасында белгіленетін сақтандыру топтарын қоса атқару жөніндегі шектеулерді
ескере отырып, қоғамның жарғысында көзделген сақтандырудың екі және одан да көп
топтарының белгілері мен мазмұнын үйлестіретін сақтандыру түрін әзірлеуге құқылы.
Өзара сақтандыру жөніндегі қызмет лицензиялауға жатпайды.
ӨСҚ қызметті жүзеге асыруға құқығы жоқ: міндетті сақтандыру түрлері бойынша,
сондай-ақ азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру бойынша, бұл да
экспедиторлық қызметте осы тетікті қолдануды шектеу болып табылады.
Өзара сақтандыру жөніндегі қызметтен басқа, ӨСҚ мынадай қызмет түрлерін жүзеге
асыруға құқылы:
уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісінде қарастырылған тәртіппен
инвестициялық қызметті;
тиісті жинақтаушы сақтандыру шартында қарастырылған сатып алу сомасы
шегінде өз мүшелеріне қарыздар беруді;
өз мүшелеріне сақтандыру сыйақыларын төлеуге қарыздар беруді;
қоғам қызметін автоматтандыру үшін пайдаланылатын мамандандырылған
бағдарламалық қамтамасыз етуді сатуды;
сақтандыру және сақтандыру қызметі жөніндегі арнайы әдебиетті ақпарат
тасығыштардың кез-келген түрінде сатуды;
бұрын қоғам мұқтажы үшін сатып алынған мүлікті сатуға немесе жалға беруге;
сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер бойынша кеңес беру қызметтерін
ұсынуды;
өзара сақтандыру саласындағы мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында
оқытуды ұйымдастыру және жүргізуді.
ӨСҚ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес филиалдар мен өкілдіктер құруға
құқылы.
ӨСҚ басқару органдары болып табылады:
жоғарғы орган – қоғам мүшелерінің жалпы жиналысы;
атқарушы орган – алқалы орган (басқарма) немесе атқарушы органның
функцияларын жеке – дара жүзеге асыратын адам (төраға);
бақылау органы – ішкі аудит қызметі.
Қазақстан Республикасы қаржы нарығын реттеу және дамыту Агенттігінің сайтында1
орналастырылған ақпаратқа сәйкес, қазіргі уақытта Қазақстанда ауыл шаруашылығы
тәуекелдерін сақтандыру саласында өз қызметін жүзеге асыратын 15 ӨСҚ тіркелген.
1 http://finreg.kz
62
Өзара сақтандыру ұйымдары негізіндегі кепілдік қоры
ӨСҚ-ның азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру жөніндегі қызметті жүзеге
асыруға заңнамалық тыйым салуын ескере отырып, көліктік-экспедициялық компаниялар
мен автотасымалдаушылар көлік құралдарын; қоймаларды (терминалдарды),
жабдықтарды немесе өзге де мүлікті; сот шығындарын; титулды; жүк тасымалдау
бойынша көрсетілген қызметтер үшін төлем алынбаған кезде басқа қаржылық
шығындардан (кәсіпкерлік тәуекел) сақтандыру үшін ӨСҚ (немесе оларды кепілдік
сақтандыру қорлары деп атауға болады) ұйымдастыруға құқылы.
Салалық Қауымдастық (СҚ)
Қызмет стандарттары Сенімділікті бақылау
Өзара сақтандыру қоғамы (ӨСҚ)
Құрылтай шарты Жарғы
Сақтандыру ережелері
Кепілдік (сақтандыру)
қоры
Әкімшілік штатты ұстау Мүшелерді оқыту
Заңды қолдау Басқа функциялар
Экспедиторлар (автотасымалдаушылар
да болуы мүмкін) – АҚ және ӨСҚ мүшелері
(сақтанушылар=сақтандырушылар=пайда
алушылар)
Кіру жарнасы Сақтандыру сыйақылары
Қосымша жарналар
Сақтандыру төлемдері Алдын алу
іс-шаралары
Әкімшілік шығындар
ИНВЕСТИЦИЯЛАР
Са
лы
мд
ар
Кір
істе
р
1-сурет. ӨСҚ базасындағы кепілдік сақтандыру қорының жұмыс сұлбасы
Өзара сақтандыру ұйымдары негізіндегі кепілдік қоры
ӨСҚ құру қиын болып табылатындығына байланысты, оның ішінде сақтандырудың
кейбір түрлері бойынша қызметтің заңнамалық шектеулеріне (ҚР-да азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті сақтандыруға тыйым салу) немесе экономикалық тұрғыдан тиімсіз, бірақ
әртүрлі себептерге байланысты кепілдік беру қорын құру қоғамдық салалық мүдделерде
қажет (экспедиторлар мен автотасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық жауапкершілік
тәуекелдерін сақтандыруға жоғары сұраныс), салалық қауымдастықтың кепілдік қорынан
және өзін-өзі реттейтін ұйым қағидаты бойынша коммерциялық сақтандырудан тұратын
кепілдіктердің құрамдастырылған жүйесін құру мүмкін болады. ӨРҰ құру мүмкіндігі
қазақстандық заңнамада да қарастырылған-»Өзін-өзі реттеу туралы» ҚР Заңы (2015
жылғы 12 қарашадағы№ 390-V ҚРЗ)1 қолданылады ,оған сәйкес өзін-өзі реттеу – жеке
және заңды тұлғалардың өздері жүзеге асыратын, ӨРҰ қағидалары мен стандарттарын
бекітуге, олардың сақталуына бақылауды жүзеге асыруға, сондай-ақ өзін-өзі реттеу
субъектілерінің мүліктік жауаптылығын қамтамасыз етуге негізделген кәсіпкерлік немесе
кәсіптік қызметті өз бетінше реттеуге бағытталған шаралар кешені. ӨРҰ – өз мүшелерінің
ортақтығы қызметі қағидаты бойынша ерікті немесе міндетті мүшелікке негізделген
коммерциялық емес ұйым.
1 http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1500000390
63
Біріктірілген кепілдік жүйесінің механизмі:
1. Кепілдік қоры (КҚ) – салалық қауымдастықта оның мүшелерінің қаражаты есебінен,
мысалы, келесі шарттардың орындалуын қамтамасыз ету мақсатында
қалыптастырылатын ақша қоры:
тасымалдауды ұйымдастырудың;
тасымалдаудың;
көлік экспедициясының.
КҚ ақшалай түрде қалыптастырылады және салалық қауымдастықтың жеке банктік
шотында төмендетілмейтін қалдық түрінде ескеріледі.
КҚ -нан төлемдер келесі тәуекелдер туындаған кезде жүзеге асырылуы мүмкін, мысалы:
КҚ қатысушысына қызметтерге тапсырыс берушінің жойылуына, банкротқа
ұшырауына байланысты немесе форс-мажорлық жағдайлар туындаған кезде
көрсетілген қызметтерді төлемеген жағдайда талап етуге құқылы;
авария (апат) салдарын жоюға күтпеген шығындар пайда болған кезде;
жүкке 10 000 000 теңгеден асатын мөлшердегі залалды өтеу бойынша немесе
температуралық режимді сақтамау нәтижесінде КҚ қатысушысының азаматтық-
құқықтық жауапкершілігі басталған кезде;
сақтандыру компаниясында сақтандыру қиын болатын басқа да тәуекелдер
туындаған кезде.
КҚ мен оның қатысушысы арасындағы өзара қарым-қатынастар кепілдік беру шартымен
рәсімделеді.
2. КҚ қатысушыларына қажетті сақтандыру қорғанысын ұсынатын сақтандыру
компаниясы (сақтандыру пулы).
Стр
аховы
е прем
ии
Салалық Қауымдастық (СҚ) – сақтанушы
Қызмет стандарттары Сенімділікті бақылау
Басқару
КЕПІЛДІК (ӨТЕМАҚЫ)
ҚОРЫ
Кіру жарнасы Ай сайынғы жарналар
Страховы
е вы
платы
ИНВЕСТИЦИЯЛАР
Са
лы
мд
ар
Кір
істе
р
Сақтандыру компаниясы
(сақтандыру пулы) – сақтандырушы
Сақтандыру ережелері
Экспедиторлар (автотасымалдаушылар
да болуы мүмкін) – СҚ мүшелері (пайда
алушылар)
2-сурет. Өзін-өзі реттейтін ұйымның қағидаттары бойынша кепілдік беру қоры
жұмысының сұлбасы
64
Кепілдік қорының тағайындалуы:
1. Тәуекелдер туындаған кезде салалық қауымдастық мүшелерінің залалдарын өтеу
кепілдіктерін қамтамасыз ету:
сақтандыруға сақтандыру қабылдамайтын компаниялар;
олардың басталуы екіталай, сондықтан оларды коммерциялық сақтандырудың
қажеті жоқ, бірақ олардың салдары өндірістік қызметке айтарлықтай әсер етуі
мүмкін;
болуы ықтимал басқа тәуекелдер, бірақ Кепілдік қорының қатысушы мүшелерінің
пікірі бойынша сақтандыруға жылдық сақтандыру сыйақысын төлеудің қажеті жоқ.
2. Кепілдік қоры туралы Келісімде көзделген кепілдік төлемдерді жүзеге асыру.
3. Сақтандыру компаниясының өтемақылары Кепілдік қорынан өзінің шегініс
құқықтарын іске асыру мүмкін болмаған кезде, мысалы, Кепілдік қорына қатысушы
контрагенттің банкроттығына байланысты жүзеге асырылуы мүмкін.
4. Кепілдік Қорының болуы сақтандыру сыйақысының мөлшерін төмендетуге мүмкіндік
береді.
Аралас кепілдіктің артықшылықтары:
коммерциялық сақтандыру компаниялары жүк үшін жауапкершілікті
сақтандырудан жиі бас тартатын нарықта қалыптасқан жағдайды ескере отырып,
экспедиторлар мен автотасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін «клубтық» сақтандыру мүмкіндігі пайда болады, бірінші кезекте
экспедицияланатын немесе тасымалданатын жүктің сақталуы үшін, өйткені
салалық қауымдастық өзін-өзі реттейтін ұйым ретінде сақтандыру компаниясы
үшін өз мүшелерінің кәсіпқойлығының «кепілгері» болып табылады;
сақтандыру компаниясының кепілдік жүйесінде болуы салалық қауымдастық
мүшелерінің кіру және мерзімді жарналарына түсетін жүктемені айтарлықтай
төмендетеді.
Негізгі тұжырымдар
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, ұсынылған нобайлардың әрқайсысының
өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар екенін атап өтуге болады. Төмендегі 4-
кестеде ұсынылған нобайлардың әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері
туралы ақпарат берілген.
Өзара Сақтандыру Қоғамы негізіндегі кепілдік беру қорының негізгі артықшылығы
сақтандыру бойынша қызметтер пакетіне тек өзекті тәуекелдер, делдалдарсыз, пайда
табусыз, сондай-ақ франшизаны қоспай-ақ енгізіледі, бұл нәтижесінде сақтандыру
бойынша қызметтер құнының төмендігін болжайды.
Алайда, ӨСҚ негізіндегі нобайды жүзеге асыру үшін қолданыстағы заңнамаға – ӨС
Заңына өзгерістер енгізу қажет (Ресей Федерациясының заңнамасына ұқсас):
ӨС Заңының 9-бабында кемінде бес жеке тұлғаның бастамасы бойынша және
(немесе) кемінде үш заңды тұлғаның бастамасы бойынша ӨСҚ құру мүмкіндігін
қарастыру;
13-баптың 2-тармағындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыруды
жүзеге асыру мүмкіндігін шектейтін 1) тармақша алып тасталсын.
65
4-кесте. Кепілдік берілген сақтандыру қорын құрудың екі моделін салыстыру (ӨСҚ және өзін-өзі реттейтін ұйымдар арқылы)
ӨСҚ СК + КҚ
« - » « + » « - » « + »
Қолданыстағы заңнамаға
өзгерістер енгізу қажет
(мүшелердің қажетті санын
азайту және Ресей заңнамасына
ұқсас АҚЖ сақтандырылатын
тәуекелдер тізіміне қосу)
Қолданыстағы заңнама
өзгеріссіз қолданылуы мүмкін.
Әкімшілік шығындардың
маңызды құрамдас бөлігі
Әкімшілік шығындардың негізгі
бөлігі Сақтандыру
компаниясына тиесілі
ӨСҚ мүшелерінің мүдделерін
толық ескерумен сақтандыру
Ережелері
СК мүдделерін ескере отырып
сақтандыру Ережелері
Барлық ӨСҚ мүшелерінің
тәуекел дәрежесін төмендетуге
үлкен мүдделілігі шығындылық
құнға әсер етеді және төлемдер
олар құратын сақтандыру
Қорынан жүзеге асырылады
Сақтандыру шартында
белгіленген міндеттемелерді
орындау
ӨСҚ мүшелерінің сақтандыру
қорын басқару және оған билік
ету
Сақтандыру қорларын СК
басқарады
Сақтандыру франшизасының
болмауы
Стандартты сақтандыру
франшизалары
Жарналардың Елеулі мөлшері
(кіру, мерзімді, төтенше)
ӨСҚ шыққан кезде
жарналардың бір бөлігін
қайтару
Тек сақтандыру сыйақысы
сақтандыру сомасынан %
төленеді
Сақтандырудың төмен құны,
өйткені тек өзекті тәуекелдер
пакеті, делдалдарсыз, пайда
Сақтандырудың үлкен құны,
өйткені тәуекелдердің үлкен
жиынтығы, делдалдардың
66
ӨСҚ СК + КҚ
« - » « + » « - » « + »
таппай қатысуы, пайдалы және
әкімшілік жүктеме
Қажетті тәуекелдердің шектеулі
пакеті
Тәуекелдердің стандартты
жиынтығы
Тәуекелді шоғырландыру
есебінен жоғары тәуекелді
біртекті сақтандыру портфелі
Әртараптандырылған
сақтандыру портфелі
Қайта сақтандырудың жоғары
құны
Қайта сақтандыруға арналған
стандартты мөлшерлемелер
Сақтандыру жарналары- ӨСҚ
мүшелерінің меншігі
Сақтандыру сыйақылары-СК
меншігі
ӨСҚ мүшелері арасында
шығындарды бөлу
Сақтандыру төлемдері-СК
шығындары
Шығындарды толық жабу СК жауапкершілігінің шектерін
белгілеу
Қордың бос қаражаты ӨСҚ -
нтың инвестициялық пайдасын
алу үшін қаржы нарықтарына
орналастырылады немесе ӨСҚ
мүшелерінің тәуекелдерін
төмендету жөніндегі іс-
шараларды қаржыландыру үшін
пайдаланылады
Ақша қаражатын орналастыру-
СК инвестициялық кірісі
67
Осы зерттеудің нәтижелері негізінде сақтандырудың барлық түрлерін дамыту қажет
деген қорытынды жасауға болады, атап айтқанда:
коммерциялық сақтандыру компаниясының қатысуымен «классикалық», бұл
ретте сақтандырудың тартымды қызметтерін қамтамасыз ету үшін автокөліктегі
экспедиторлық қызметтердің тізбесін және экспедитор жауапкершілігінің шегін
айқындау бөлігінде қолданыстағы заңнаманы жетілдіру бойынша шаралар
қажет;
ӨСҚ негізінде кепілдік беру қорын құру арқылы (TT Club-қа ұқсас), бұл ретте
ӨСҚ-на қатысушылардың ең аз санын азайту бөлігінде заңнамаға өзгерістер
енгізу және азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыруды жүзеге асыру
мүмкіндігін енгізу қажет;
сақтандыру компаниясының (немесе сақтандыру компанияларының пулының)
қатысуымен өзін-өзі реттеу ұйымы (көлік қауымдастығы) шеңберінде кепілдік
беру қорын құру арқылы, бұл ретте оның қызмет саласына сақтандыру арқылы
қорғауды қамтамасыз етуді ғана емес, сонымен қатар ол Литвада жұмыс
істейтіндей, төлемдерді кейінге қалдыру мүмкіндігін де қосуға болады.
Сондықтан кепілдік қоры қолданыстағы заңнамаға өзгерістер енгізуді күтпей, мүдделі
көлік қауымдастығы шеңберінде құрылуы мүмкін.
68
Қорытынды және ұсыныстар
Қазіргі уақытта жүктердің халықаралық автотасымалдау нарығында, оның ішінде
экспедитордың қатысуымен жүзеге асырылатын, көлеңкелі кірістерге әкелетін
мәселелердің едәуір саны бар, автотасымалдаушылар тарапынан да, экспедиторлар
тарапынан да жосықсыз әрекет ету фактілері орын алуда, қолданыстағы нормативтік
реттеу қызмет көрсету сапасын қамтамасыз етуге бағытталмаған.
Негізгі теріс факторлар болып мыналар табылады:
Қазіргі уақытта жүктерді автокөлікпен тасымалдау туралы сенімді
статистикалық деректерді жинауда, осы қызметтен бюджетке түсетін түсімдерді
есепке алуда елеулі қиындықтар бар. Бұл, ең алдымен, қазақстандық
автотасымалдау нарығында патент бойынша жұмыс істейтін және орындалған
жұмыстар көлемі мен кірістер туралы есептілікті ұсынбайтын жеке
кәсіпкерлердің едәуір санының жұмыс істеуіне байланысты. Нақты
статистиканың болмауы автокөлік саласын дамыту жөніндегі уақтылы
мемлекеттік және басқарушылық шешімдер үшін елеулі шектеу болып
табылады.
Тасымалдаушыларды халықаралық жүк тасымалдарына жіберу іс жүзінде
формальды сипатқа ие, қолданыстағы заңнамалық база көрсетілетін
қызметтердің сенімділігі мен сапасын қамтамасыз етуге ынталандырмайды.
Автотасымалдарды ұйымдастырудағы экспедитордың рөлі, қызметтер тізбесі,
экспедитордың тасымалдаушымен шартқа қойылатын талаптар, оның
жауапкершілік шегі, экспедитордың осы қызметтерді көрсетуге рұқсат беру
шарттары деп айқындалатын экспедиторлық қызметті нормативтік реттеу іс
жүзінде жоқ.
Заңнамада олқылықтардың болуы сақтандыру компанияларының экспедитордың
(және тасымалдаушының) АҚЖ сақтандыру бойынша толыққанды қызметтер
көрсетуге дайын еместігінің себептерінің бірі болып табылады. Бұдан басқа,
тасымалдаудың барлық қатысушылары мүдделі жүктерді сақтандыру бойынша
қызметтер клиенттер үшін өте тиімсіз шарттарда ұсынылады.
Осы зерттеу нәтижелерінің негізінде, сондай-ақ жүктердің халықаралық
автотасымалдары нарығына қатысушылардың пікірін ескере отырып, мемлекеттік
реттеуді күшейту бойынша да, нарықты жетілдіру бойынша ерікті тетіктерді енгізу
бойынша да шаралар кешенін іске асыру қажет деген қорытынды жасауға болады.
Мемлекеттік реттеу саласындағы бірінші кезектегі міндеттер болып келесілер
табылады:
Басқа елдердің тәжірибесін ескере отырып, жүктердің халықаралық
автотасымалдары туралы сенімді статистикалық деректерді жинау тетігін
әзірлеу және тиісті нормативтік талаптарды енгізу,
Жүктерді халықаралық автомобильмен тасымалдауға рұқсат алуға және
пайдалануға қойылатын талаптарды қатаңдату, автотасымалдаушылардың
кәсіби құзыреттілігін, беделі мен төлем қабілеттілігін ескере отырып, бұл ретте
осы рұқсат беру құжаттарының қолданылу мерзімін, оны кері қайтарып алу үшін
69
бұзушылықтар тізбесін және рұқсатты кері қайтарып алу рәсімін айқындау және
Халықаралық автомобильмен жүк тасымалдауды жүзеге асыруға автомобильмен
тасымалдаушыларға рұқсат беру қағидаларына (ҚР Көлік және коммуникация
министрінің 24.08.2011 ж. № 523 бұйрығымен бекітілген) тиісті өзгерістер енгізу
қажет. Сондай-ақ халықаралық автомобиль тасымалдаушысының кәсіби
құзыреттілігінің куәлігін алу тәртібі туралы нормативтік құжат әзірлеу орынды.
Көліктік-экспедиторлық қызмет туралы заңды әзірлеу және қабылдау, онда
мынадай негізгі сәттерді айқындау:
көлік экспедициясы шартына қойылатын талаптар;
экспедитор мен клиенттің құқықтары, міндеттері және жауапкершілігі;
«экспедиторлық құжаттар» түсінігі;
автомобиль көлігіндегі көліктік-экспедициялық қызмет ережелерін
әзірлеу қажеттілігі, онда экспедиторлық қызметтер тізбесін, сапасына
қойылатын талаптарды және оларды көрсету тәртібін қарастыру;
жүктің жоғалғаны, жетіспегені немесе зақымданғаны (бүлінгені) үшін,
сондай-ақ міндеттемелердің орындалу мерзімін бұзғаны үшін
экспедитордың клиент алдындағы жауапкершілігінің негізі мен мөлшері.
Халықаралық жүк тасымалдаушылардың өзін-өзі реттейтін ұйымдарға (ӨРҰ)
міндетті мүшелігі туралы талаптарды енгізу олардың қызметін бақылауды
мемлекеттік уәкілетті орган жүзеге асыруға тиіс. Жүктерді автотасымалдау
нарығында ЖК едәуір саны жұмыс істейтінін ескере отырып, оларды ӨРҰ-ға
біріктіру жүктердің ӨРҰ арқылы олардың қызметін тиімді реттеуді, оның ішінде
тиісті кәсіптік даярлық, сертификаттау және сақтандыру жөніндегі талаптарды
орындауды қамтамасыз етуге, нарыққа жосықсыз тасымалдаушылардың
қатысуын болдырмауға мүмкіндік береді.
Халықаралық қатынаста жүктерді автокөлікпен жөнелту жөніндегі
қызметтерді міндетті сертификаттау туралы талаптарды (қазіргі уақытта
теміржол көлігі үшін талап етілмейді) не ӨРҰ-ға халықаралық
автотасымалдарды ұйымдастыратын экспедиторлардың міндетті мүшелігі
туралы талаптарды енгізу, ол үшін қолданыстағы заңнамаға тиісті өзгерістер
мен толықтырулар енгізу.
Мүдделі көлік қауымдастықтары салыстырмалы түрде қысқа мерзімде қолданыстағы
заңнаманы елеулі түрде қайта қараусыз іске асырылуы мүмкін нарықты жетілдірудің
ерікті тетіктерін енгізу жөнінде шаралар қабылдау керек:
Экспедиторлық (тасымалдау және автотасымалдау саласындағы басқа да)
қызметтердің мемлекеттік стандарттарға сәйкестігін ерікті растау;
ӨСҚ негізіндегі (TT Club-қа ұқсас) және сақтандыру компанияларының
қатысуымен өзін-өзі реттейтін ұйым (көлік қауымдастығы) шеңберіндегі
кепілдік қорлар.
Көлік бизнесіне ұсынылады: бар мәселелерді талқылауға және шешімдерді іздеуге
белсенді қатысу; кепілдік қорларын құру туралы қауымдастықтардың бастамасын
қолдау және оларға қатысу мүмкіндігін қарастыру, өз мамандарының кәсіптік даярлау
мәселелеріне назар аудару.
70
Көлік компаниялары мен жүк иелеріне шарт жасасу кезінде нарықтың жосықсыз
қатысушыларымен мәселелердің туындауын болдырмау үшін бухгалтерлік құжаттарды
("бухгалтерлік баланс" 1 нысаны, "Қаржылық қызмет нәтижелері туралы есеп" 2
нысаны) сұрату, салық органдарының http://kgd.gov.kz/ru/services/ сайтында берешектің
жоқ екені туралы мәліметтерді, https://office.sud.kz/lawsuit/ сайтында қолданыстағы сот
талқылаулары мен шешімдерінің болмауы тексеру, сенімді серіктестердің жеке
мәліметтер базасын жүргізу керек және т. б.
Экспедитордың қатысуымен халықаралық автомобиль тасымалдарын дамыту үшін
талап етілетін шаралар туралы түпкілікті шешімдер қабылдау үшін осы зерттеудің
нәтижелері мен ұсынымдарды көлік қауымдастықтары мен бизнес өкілдерінің
қатысуымен ҚР ИИДМ Көлік комитетінің, «Атамекен» ҰКП отырыстарында қарау
қажет. Кейбір мәселелер ЕЭК көлік және инфрақұрылым жөніндегі Консультативтік
комитетіне талқылауға шығарылуы мүмкін.
Көлік қоғамдастығы қабылданған шешімдерді іске асыру жөніндегі бірлескен іс-қимыл
жоспарын әзірлеуге тиіс, онда оны іске асырудың кезеңдері мен мерзімдерін, жауапты
орындаушыларды және қаржыландыру көздерін айқындау қажет.
71
1 қосымша. Беларусь Республикасының халықаралық автомобиль тасымалдарының
статистикалық есебінің нысаны БЕКІТІЛДІ Беларусь Республикасы
Ұлттық статистика
комитетінің қаулысы 28.10.2016 № 156
МЕМЛЕКЕТТІК СТАТИСТИКАЛЫҚ ЕСЕП
ҚҰПИЯЛЫЛЫҚҚА АҚПАРАТ АЛУШЫ КЕПІЛДІК БЕРЕДІ
Мемлекеттік статистикалық есептіліктің бұрмаланған деректерін ұсыну, мұндай есептілікті уақтылы ұсынбау немесе ұсынбау заңнамалық актілерге сәйкес әкімшілік немесе қылмыстық жауаптылық шараларын
қолдануға әкеп соғады
20__ ж. ___________ қаңтардағы (айы)
халықаралық тасымалдауы туралы
ЕСЕП
Ұсынады Тапсыру мерзім 4-тр нысаны (халықаралық) (көлік және
коммуникация министрлігі)
халықаралық автомобиль тасымалдарын жүзеге асыратын заңды тұлғалар, «Беларусь Республикасы Көлік және коммуникация министрлігінің Көлік инспекциясы» мемлекеттік
мекемесіне»;
"Беларусь Республикасы Көлік және коммуникация министрлігінің Көлік инспекциясы" мемлекеттік мекемесі –
біріктірілген бастапқы статистикалық деректер
Беларусь Республикасының Көлік және коммуникациялар министрлігіне;
Беларусь Республикасының Көлік және коммуникациялар министрлігі – Ресми статистикалық ақпаратты Беларусь Республикасының Ұлттық статистика комитетіне
есепті кезеңнен кейінгі 25-ші күні
есепті кезеңнен кейінгі 60-шы күні
есепті кезеңнен кейінгі 61-ші күні
ҚҚБЖ бойынша нысан
коды
0629512
Тоқсандық
Заңды тұлғаның толық атауы_______________________________________________________________________________________________________________________________________
Пошталық мекенжайы (нақты) _____________________________________________________________________________________________________________________________________
Электрондық мекен-жайы (www, e-mail) _____________________________________________________________________________________________________________________________
Респонденттің статистикалық тіркелімдегі (КҰЖЖ) тіркеу нөмірі Төлеушінің есептік нөмірі (ТЕН)
1 2
72
I БӨЛІМ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ АВТОМОБИЛЬ ТАСЫМАЛДАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН АВТОМОБИЛЬ ТАСЫМАЛДАУШЫЛАРЫ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ, ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
АВТОМОБИЛЬ ТАСЫМАЛДАРЫМЕН АЙНАЛЫСАТЫН ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ ЖАЛАҚЫ ҚОРЫ ЖӘНЕ ОРТАША ТІЗІМДІК САНЫ
1-кесте Халықаралық автомобиль тасымалдарын жүзеге асыратын автомобиль тасымалдаушылары жұмысының қаржылық көрсеткіштері
мың рубль
Көрсеткіштің атауы Жол
коды
Барлығы (2 және 4-
бағандардың сомасы)
Оның ішінде
жүк көлік құралдарының
автобустардың барлығы
оның ішінде халықаралық жол тасымалдары рәсімі бойынша жұмыс
істейтіндер
А Б 1 2 3 4
Жүктер мен жолаушыларды халықаралық автомобильмен тасымалдауды жүзеге асыратын көлік құралдарын пайдаланудан түскен түсім-барлығы (02 және 03-жолдардың сомасы)
оның ішінде:
01
Беларусь Республикасының резиденттерімен жасалған шарттар бойынша 02
Беларусь Республикасының бейрезиденттерімен жасалған шарттар бойынша 03
одан қолма-қол валютада аванс түрінде алынған 04
01 жолдан:
жүктер мен жолаушылардың транзиттік тасымалдарын жүзеге асыратын көлік құралдарын
пайдаланудан түскен түсім
05
жүк көтергіштігі 20 тоннаға дейінгі жүк көлік құралдарын пайдаланудан түскен түсім 06
х
Салық салудың оңайлатылған жүйесі кезіндегі салықты қоса алғанда, есептелген салықтар мен түсімнен
алынатын алымдар 07
Жүктер мен жолаушыларды халықаралық автомобильмен тасымалдауды жүзеге асыратын көлік құралдарын пайдалануға байланысты шығындар-барлығы (09, 11-ден 14, 16, 17, 19-дан 21-ге дейінгі
жолдардың сомасы)
08
оның ішінде:
еңбекке ақы төлеу шығындары 09
оның ішінде жүргізушілердің 10
салықтар және еңбекке ақы төлеу қаражатынан аударымдар, шығындар 11
Отынға 12
73
Көрсеткіштің атауы Жол
коды
Барлығы (2 және 4-
бағандардың сомасы)
Оның ішінде
жүк көлік құралдарының
автобустардың барлығы
оның ішінде халықаралық жол тасымалдары рәсімі бойынша жұмыс
істейтіндер
А Б 1 2 3 4
көлік құралдарын жөндеуге және оларға техникалық қызмет көрсетуге арналған шығындар 13
негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің амортизациясы 14
оның ішінде көлік құралдары 15
жалдау төлемдері 16
қызметкерлерге шетелге қызметтік іссапарлар кезіндегі шығындарды өтеу 17
оның ішінде жүргізушілерге 18
жер салығы 19
жол алымдары 20
басқа шығындар 21
Пайда, шығын (-) (01-жол минус 07, 08-жолдар) 22
Пайдадан (кірістен) есептелген салықтар мен алымдар 23
Көлік құралдары бойынша лизингтік төлемдер 24
2-кесте
Халықаралық автомобиль тасымалдарымен айналысатын қызметкерлердің жалақы қоры және орташа тізімдік саны*
Көрсеткіштің атауы Жол
коды
Өлшем
бірлігі
Барлығы
персоналдың
Одан жүргізушілердің
жүк көлік құралдарының
автобустардың барлығы
оның ішінде рәсім бойынша жұмыс істейтіндердің
А Б В 1 2 3 4
Халықаралық автомобиль тасымалдарымен айналысатын тізімдік құрамдағы
қызметкерлердің жалақы қоры 30
мың руб.
адам
Халықаралық автомобиль тасымалдарымен айналысатын қызметкерлердің орташа тізімдік
саны 31
__________________
* Қаңтар-желтоқсан үшін есепте толтырылады.
74
II БӨЛІМ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ АВТОМОБИЛЬ ТАСЫМАЛДАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ҮШІН ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ БОЛУЫ ЖӘНЕ ЖҰМЫСЫ
3-кесте
Халықаралық автомобиль тасымалдарын жүзеге асыру үшін пайдаланылатын көлік құралдарының жұмысы
Көрсеткіштің атауы Жолдың коды өлшем бірлігі барлығы
(2 және 4 бағандардың сомасы)
Өлшем
бірлігі
Барлығы (2 және 4
бағандардың сомасы)
Оның ішінде
жүк көлік құралдарының
автобустардың
барлығы
оның ішінде халықаралық жол
тасымалдары рәсімі бойынша жұмыс
істейтіндер
А Б В 1 2 3 4
Жүктердің (жолаушылардың) халықаралық автомобиль тасымалдарын жүзеге
асыру үшін пайдаланылатын көлік құралдарының саны:
есепті кезеңнің басына 40 дана
есепті кезеңнің соңына 41 дана
Халықаралық жүк тасымалдарын жүзеге асыру үшін пайдаланылатын жүк
көтергіштігі 20 тоннаға дейінгі жүк көлік құралдарының саны:
есепті кезеңнің басына (40-жолдан) 42
дана
х
есепті кезеңнің соңына (41-жолдан) 43
дана
х
Жүкпен (жолаушылармен) жүрулер (кірулер) саны) 44 бірл.
х
Жүк (жолаушылар) тасымалданды 45 т (адам) х
оның ішінде транзитпен 46 т (адам) х
45-жолдан:
47
т (адам)
х
Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттер арасында 48 т х
оның ішінде Армения Республикасы аумағы бойынша (50, 51 және 52-жолдардың
сомасы) 49
т х
оның ішінде облыстар бойынша:
Арагацотн
50
т х
Лори 51 т
х
Тавуш 52 т
х
Қырғыз Республикасы (54, 55 және 56-жолдардың сомасы) 53 т
х
_________________________________________________________________________
* 47 және 48–жолдар бойынша деректер қаңтар-желтоқсан үшін есепте толтырылады.
75
Көрсеткіштің атауы Жолдың коды өлшем бірлігі барлығы (2
және 4 бағандардың сомасы)
Өлшем
бірлігі
Барлығы (2 және 4
бағандардың сомасы)
Оның ішінде
жүк көлік құралдарының автобустардың
барлығы
оның ішінде халықаралық жол
тасымалдары рәсімі бойынша жұмыс
істейтіндер
А Б В 1 2 3 4
оның ішінде облыстар бойынша:
Талас
54
т
х
Шу 55 т
х
Ыстық көл 56 т
х
Ресей Федерациясы (58, 59 және 60-жолдардың сомасы) 57 т
х
оның ішінде облыстар бойынша:
Брянск
58
т
х
Псков 59 т
х
Смоленск 60 т
х
Жүк айналымы (жолаушылар айналымы)
61
мың т. шақ.
(мың
жол.шақ.)
х
одан транзит
62
мың т. шақ.
(мың
жол.шақ.)
х
61-жолдан:
Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттер арасында
63
мың т. шақ.
(мың
жол.шақ.)
х
Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттің аумағы бойынша каботаждық
автомобиль тасымалдарының жүк айналымы (65, 69 және 73-жолдардың сомасы) 64
мың т. шақ.
х
оның ішінде аумақ бойынша:
Армения Республикасы (66, 67 және 68-жолдардың сомасы)
65
мың т. шақ.
х
оның ішінде облыстар бойынша:
Арагацотн
66
мың т. шақ.
х
Лори 67 мың т. шақ.
х
Тавуш 68 мың т. шақ.
х
Қырғыз Республикасы (70, 71 және 72-жолдардың сомасы) 69 мың т. шақ.
х
оның ішінде облыстар бойынша:
Талас
70
мың т. шақ.
х
** 63 және 64–жолдар бойынша деректер қаңтар-желтоқсан үшін есепте толтырылады.
76
Көрсеткіштің атауы Жолдың коды өлшем бірлігі барлығы (2
және 4 бағандардың сомасы)
Өлшем
бірлігі
Барлығы (2 және 4
бағандардың сомасы)
Оның ішінде
жүк көлік құралдарының автобустардың
барлығы
оның ішінде халықаралық жол
тасымалдары рәсімі бойынша жұмыс
істейтіндер
А Б В 1 2 3 4
Шу 71 мың т. шақ.
х
Ыстық көл 72 мың т. шақ.
х
Ресей Федерациясы (74, 75 және 76-жолдардың сомасы) 73 мың т. шақ.
х
оның ішінде облыстар бойынша:
Брянск
74
мың т. шақ.
х
Псков 75 мың т. шақ.
х
Смоленск 76 мың т. шақ.
х
Жалпы жүрісі 77 мың шақ. х
Жүгі бар (жолаушылары бар) жүріс 78 мың шақ. х
Ескерту. Есеп деректері мың рубльмен, мың тонна-шақырыммен, мың жолаушы - шақырыммен, мың шақырыммен үтірден кейін бір белгімен толтырылады; данамен, тоннамен, адаммен, бірлікпен – бүтін
сандармен.
Респонденттің басшысы немесе алғашқы статистикалық деректерді
жасауға және ұсынуға уәкілетті респонденттің қызметкері
____________________ (қызметі)
____________________ (қолы)
____________________ (инициалдары, тегі)
(байланыс жасаушы тұлғаның тегі, аты, әкесінің аты, телефон
нөмірі, электрондық поштасының мекенжайы)
«________»_______________________________ 20___г. (мемлекеттік статистикалық есептілікті жасау күні)
77
2 қосымша. Кейбір Еуропа елдеріндегі экспедитор қызметіне қол жеткізу шарттары
Еуропалық экспедиторлық, көліктік және логистикалық қызметтер қауымдастығымен дайындалды (European Association for
Forwarding, Transport, logistics and Customs Services1) (CLECAT)2 (бейресми аударма)
Мемлекет Міндетті шарт Тіркеуге қойылатын талаптар
Лицензиялық талаптар Қосымша шарттар Құқықтық негіз
Бельгия 1- Тәжірибе Кем дегенде соңғы 6 жылда: лицензиясы бар компанияда
үзіліссіз 5 жыл немесе 2 жылдық оқу жағдайында 3 жыл, немесе 2 жыл, егер 3 жылдық оқу болса
немесе университет дипломы болса, немесе
6 ай, егер FF-те кәсіби емтихан тапсырылса немесе көлік саласындағы кәсіби қабілеттер туралы сертификат + FF қызметінің нақты түрлері бойынша қосымша емтихан болса
2-Қаржылық кепілдік (тұрақтылық) лицензия үшін 12 394,68 евро
(максимум 123 946,8 евро) 3-Орнықтылық (адалдық) Мемлекеттік билік органдары
тарапынан адал жүрістің дәлелі Соттылығы жоқ 4-Басқа
Компанияға берілген «көлік делдалының» немесе «экспедитордың» лицензиясы.
- 6.06.1967 ж. Заңы.
Корольдік жарлықтар 18/07/1975, 16/11/1990, 10/07/1992
Болгария
Кез-келген болгарлық компания үшін қажет болгар сауда тізіліміне тіркелу.
Кез-келген болгарлық компания үшін қажет болгар сауда тізіліміне тіркелу.
Талап етілмейді
Дания Тасымалдаушылар Данияда заңды тұлға ретінде тіркелуі тиіс, ал ұлттық немесе халықаралық автомобиль тасымалдарына рұқсаттар еңбек нарығына қатысушылар арасындағы шарт бойынша жалақыны қоса алғанда Бас келісімдерді сақтау негізінде ғана беріледі.
Франция Францияда экспедитордың қызметі реттеледі және бірнеше шарттарға бағынады:
Кәсіби біліктілік «аймақ префектісімен»
Кәсіби біліктілікті жазбаша емтихан
1990 жылғы 5 наурыздағы 90-200
1 clecat.org 2 http://www.unece.org/fileadmin/DAM/trans/doc/2014/wp24/van_der_Jagt__CLECAT__-_1st_session.pdf
78
Сауда тізіліміне енгізу. Экспедиторлар тізіліміне енгізу.
Шарттарды орындау кезінде тіркеу: мамандық пен тұрақтылықты (адалдықты) талап етеді.
куәландырылады. Талаптар: «Diplôme de niveau III (bac
+2)» III деңгейдегі дипломның, яғни көлікте мамандандырылудың және кемінде 200 сағат басқару тәжірибесінің болуы.
Арнайы жазбаша емтихан тапсыру;
Көлік компаниясын басқаруда 5 жыл қатарынан жұмыс істеді, бірақ сертификатқа өтінім бергенге дейін 3 жылдан аспайды.
Орнықтылық соттылықтың № 2 бюллетеніне сәйкес сотталмағаны ретінде анықталады.
Өзінің қаржылық мүмкіндіктерін дәлелдеу талабы 2010 жылғы 27 мамырдағы № 2010-561 жарлықпен жойылды.
тапсырған немесе тиісті кәсіби тәжірибесі бар немесе тиісті дипломдар бере алатын адамдар растайды.
Декрет, 1982 жылғы 29 шілдедегі CEE 82/470 директивасы,
LOI du 30 желтоқсан 1982, ж.
Көлік кодексінің L1411-1 бабы,
Décret du 27 мамыр 2010-2006/123 / EC директивасының орнына,
ЦЕРФА № 114 * 04.
Германия Экспедитор ретінде арнайы тіркеу жоқ.
Жаңадан құрылған компания үшін компанияны құру туралы хабарландыру жергілікті билік органдарында жасалуы керек.
Егер экспедиторлар автомобиль тасымалдаушылары немесе теміржол операторлары ретінде әрекет етсе, ерекше жағдайлар болады.
Польша Экспедиторлық қызметтерді тек кәсіпкерлер ғана көрсете алады.
Ұлттық сот тізілімінде (жеке және мемлекеттік компаниялар) немесе кәсіпкерлердің (жеке тұлғалардың) Орталық тізілімінде және ақпаратында кәсіпкер ретінде тіркелу қажет. Соңғысында тіркелу тегін.
Тауарларды автомобильмен тасымалдау кезінде делдалдық деп аталаын қызметтерге лицензия алу міндетті. Ол үшін экспедитор өзінде кем дегенде 50 000 евро бар екенін дәлелдеуі керек. Көлік-экспедициялық қызметтер көрсетуді қалайтын кәсіпкер жергілікті билік органдарына өтініш бергеннен кейін 2 жылдан 50 жылға дейінгі мерзімге лицензия бере алады.
Экспедиторларға қойылатын қалған міндетті талаптар автотасымалдаушылармен бірдей (құзыреттілік сертификаты және т.б. жағынан).
Процедура мен талаптар ЕО 1071 Регламентіне негізделген, бірақ ол бір уақытта нақты тасымалдаушылар болып табылмайтын экспедиторларға қолданылмайды.
79
Нидерланды Экспедитор ретінде арнайы тіркеу қажет емес.
Сауда-өнеркәсіп палатасының тізілімінде компания немесе тәуелсіз компания ретінде тіркелу.
Арнайы экспедитор лицензиясы жоқ. Егер компания иесі соңғы 3 жыл ішінде салықтық алаяқтық жасағаны үшін сотталмаған болса, өкілдік арқылы кеден агенттері ретінде жұмыс істейтін компанияларға лицензия қажет.
Португалия 1-Кәсіби қабілеттер DGTT юрисдикциясы аясында
арнайы тексеру нәтижесінде алынды (ұлттық көлік кеңесі - экспедиторларға арналған орган)
«Алғашқы тексеру APAT (Португалдық экспедиторлар қауымдастығы) арқылы жүзеге асырылады.
2-Қаржылық кепілдік Капиталға 50.000 евродан 100 000 евро сомасына азаматтық
жауапкершілікті сақтандыру
3- Орнықтылық Менеджерлердің, Директорлар
кеңесі мүшелерінің және техникалық директорлардың соттылығының болмауы
Компанияға және техникалық директорларға Көлік министрлігінің тапсырмасы бойынша жоғарыда аталған DGTT берген Лицензия (егер жоғарыда аталған шарттар болса)
Словакия 1-үш жолмен расталған қабілет: Жоғары білім + жүктерді
экспедициялау саласында кемінде 2 жыл жұмыс тәжірибесі бар, немесе
Жоғары білім + көліктік-экспедиторлық секторда кемінде 1 жыл жұмыс тәжірибесі бар, немесе
Кем дегенде 5 жыл көліктік-экспедиторлық компанияның менеджері болып жұмыс істеді
2- Орнықтылық Соттылығы жоқ
Шағын бизнесті (жеке және компания ретінде) шағын бизнес кеңсесінде шағын бизнес тізіліміне тіркеу
немесе
Әкімшілік сотта компаниялардың тізіліміне тіркелу (жеке және компания ретінде)
Аудан кеңсесі / шағын бизнес бөлімі қойма қызметтері мен көлік делдалдығына берген Лицензия (жеке және корпоративтік) (сонымен қатар тәуелсіз тіркелуі мүмкін)
Арнайы режимдер қолданылады: Кедендік борыштың
сақтандыру кепілдігіне Кедендік рәсімдеу бойынша
қызметтерге Кейбір көліктік-экспедициялық
қызметіне (Пошта қызметтері туралы Заң) Қауіпті жүктер (ұлттық
тасымалдар) Габаритсіз жүктерді
тасымалдау (Жол көлігі туралы Заң) Азық-түлік өнімдерін
тасымалдау (Азық-түлік туралы Заң және азық-түлік кодексі) Тірі жануарларды тасымалдау
(Ветеринарлық дәлдік актісі)
Сауда кодексі Шағын бизнес
туралы заң Словак
экспедиторлар қауымдастығының экспедициясының жалпы шарттары
80
Испания 1- Кәсіби қабілеттер Аймақтық органда емтихан
2- Орнықтылық Орнықтылық декларациясы
3- Басқа Компания должна
соответствовать социальным и налоговым налогам.
Компания должна предъявить местную лицензию на помещение
Компания әлеуметтік және салықтық салықтарға сәйкес келуі керек.
Компания бөлмеге жергілікті лицензияны ұсынуы керек
Өңірлік биліктің Көлік басқармасы жүргізетін кәсіпорындар Тізілімінде компания ретінде тіркеу.
Жер үсті көлігін
ұйымдастыру туралы 16/1987 Заңы, 126-бап
Патша жарлығы 1211/1990, Б. 167-170
Швеция
Экспедитор ретінде арнайы тіркеу жоқ
Швецияда бизнесті ашу үшін қоршаған орта мен жағдайлар туралы ақпаратты мына жерден табуға болады: http://www.isa.se Коммерциялық қызметпен
айналысатын кез-келген адам әдетте есеп жүргізуге міндетті.
Егер коммерциялық қызмет атымен жүзеге асырылса, онда бұл атау тіркелуі мүмкін және осылайша қорғалады (тиісті нарықта).
Компаниялардың кейбір нысандары, әсіресе жауапкершілігі шектеулілер, шешім қабылдау, жауапкершілік және бақылаудың ерекше ережелеріне бағынады. Олар Шведтік патенттік және тіркеу кеңсесінде тіркелуі керек.
Швейцария Қауіпті жүктерді тасымалдаудың бірыңғай қағидаларын қолдану
Швейцария міндеттемелер кодексінің 439-бабы экспедитор мен тапсырыс беруші арасындағы шартты реттейді.
Түркия 1-Кәсіби қабілеттер Сауда палатасы (барлық
компаниялар) NB: орындалатын
81
Кәсіптік біліктілік даярлығынан өтуі тиіс;
Кәсіби біліктілігі туралы куәлігі болуы тиіс (емтиханнан кейін)
2- Орнықтылық Соттылығы жоқ
Кеме қатынасы палатасы (теңіз тасымалдары)
Көлік министрлігі (Автомобиль көлігі)
Азаматтық авиация (авиатасымалдалдар) басқармасы
қызметке байланысты бірнеше рұқсат қажет. Олардың барлығы Көлік министрлігімен қамтамасыз етілген.
1-Тасымалдаушылар ретінде әрекет ететін экспедиторлар үшін «тасымалдауды ұйымдастырушының» рұқсаты Минималды капитал-
170 000 евро 115 000 евро төлеген
кезде жарамдылық мерзімі 5 жыл.
2 - «Агенттерге» рұқсат» Ең төменгі капитал-20
000 евро Жарамдылық мерзімі 5
жыл / төлем 3350 евро
3 - «Комиссарлар» үшін рұқсат» Минималды капитал-
23000 евро Жарамдылық мерзімі 5
жыл / төлем 3350 евро
4 - «Логистикалық операторларға» арналған рұқсат (қойма және дистрибьюторлық қызметтер) 150 тонна автопарк / қойма 2500 м2, кеңселер 200 м2 Минималды капитал-
170 000 евро Мерзімі 5 жыл / төлем
115 000 евро
Ұлыбритания Ұлыбританиядағы кез-келген бизнес үшін қажеттен басқа, Ұлыбританияда жұмыс істейтін экспедитор ретінде тіркелудің міндетті шарттары жоқ.
Экспедитор ретінде арнайы тіркеу талап етілмейді. Өз компаниясын құрған кәсіпорындар акционерлер, қызмет және т. б. туралы мәліметтерді көрсете отырып, Тіркеу палатасында тіркелуі керек.
Экспедиторлар үшін лицензиялаудың ерекше талаптары жоқ (жүк операторлары тасымалдаушы ретінде жұмыс істеуге және CPC-ті қолдауға тиісті рұқсат алу үшін өтініш беруі керек)
Кедендік қызметті жүзеге асыру мүмкіндігі, әдетте, коммерциялық жағдай мен директордың жақсы беделін растайтын кепілдіктің немесе міндеттеменің қандай да бір түрімен байланысты. Келесімен байланысты ерекше жағдайлар бар:
82
Қауіпті жүктермен жұмыс істеумен
Көліктегі қауіпсіздікпен
83
3 қосымша. Жүктерді автотасымалдау нарығы
қатысушыларының сұхбаты мен сауалдауына арналған
сұрақтар
3.1. қосымша. Сұхбат кезінде қойылатын негізгі сұрақтар
Автотасымалдаушылармен
Сіздің компанияңыз республикаішілік немесе халықаралық тасымалдарды жүзеге асырады ма?
Тапсырыстарды қалай табасыз?
Сіз ЖК немесе ЖШС ме?
Жүктерді тасымалдау үшін Сіз жеке немесе жалға алынған көлікті пайдаланасыз ба?
Тасымалдауды орындау кезінде сіз қаншалықты жиі және қандай қиындықтарға тап боласыз?
Сіз экспедитор ретінде әрекет ете отырып, басқа тасымалдаушыларға тапсырыс бересіз бе?
Сіз тасымалдаушыларды қалай табасыз?
Егер сіз басқа тасымалдаушыларға тапсырыс берсеңіз, сіз қаншалықты жиі және қандай
қиындықтарға тап боласыз?
Сіз экспедиторлық компаниялармен жұмыс жасайсыз ба?
Экспедиторлармен өзара әрекеттесу кезінде қаншалықты жиі және қандай мәселелер туындайды?
Орындалған жұмыстарды төлемеу немесе уақтылы төлемеу қиындықтары бар ма?
Сіз оларды қалай шешесіз?
Сақтандырумен қиындықтар бар ма? Қандай?
Бар мәселелерді шешу үшін не ұсына аласыз?
Сіздің бизнесіңізді дамыту үшін не ұсынуға болады?
Экспедиторлық компаниялармен
Сіздің компанияңыз республикаішілік немесе халықаралық тасымалдарды экспедициялайды ма?
Сіз қандай халықаралық қатынас түрлерін экспедициялайсыз?
Сіз тасымалдаушыларды қалай табасыз?
Сіз жүктерді автокөлікпен экспедициялауда қаншалықты жиі және қандай қиындықтарға тап
боласыз?
Сіз оларды қалай шешесіз?
Сақтандырумен қиыншылықтар бар ма? Қандай?
Қысқа және ұзақ мерзімді перспективада бар қиындықтарды шешу үшін не ұсына аласыз?
Автокөлік тасымалы саласында сіздің бизнесіңізді дамыту үшін не ұсынуға болады?
Сіз автокөліктегі экспедиторлық қызметтердің сәйкестігін ерікті түрде растауға қызығушылық
танытасыз ба? Неліктен?
Сізге өзара сақтандыру туралы не белгілі? Сіз бұл механизмді Қазақстан экспедиторлары үшін
қолдануға болады деп есептейсіз бе? Неліктен?
Сақтандыру компанияларымен
Жүктерді автотасымалдауға қатысушылар үшін сіз қандай сақтандыру қызметтерін көрсетесіз?
Автотасымалдаушылар үшін? Автотасымалдауды жүзеге асыратын экспедиторлар үшін?
Автотасымалдаушылар мен автотасымалдауды жүзеге асыратын экспедиторларды сақтандыру
кезінде қандай қиындықтар кездеседі?
Бар мәселелерді шешу үшін не ұсына аласыз?
Сіз қауымдастықтың кепілдік қоры арқылы сақтандыруға қызығушылық танытасыз ба?
84
3.2. қосымша, «Жүктерді автокөлікпен экспедициялау» жобасы
бойынша сауалнама парағы
Автокөлікте экспедиторлық қызметтер нарығын дамыту бойынша сұрақтарға жауап
беруіңізді сұраймыз (қажеттісін белгілеңіз немесе мәтінді толтырыңыз)
1. Сіз компанияның өкілісіз бе немесе жеке кәсіпкерсіз бе? *
Көлік компаниясының өкілі
жеке кәсіпкер
2. Сіз көрсетілген қызметтердің қайсысын көрсетесіз? *
Жеке/жалға алынған автокөлікпен жүк тасымалдауды жүзеге асырамын (тасымалдаушы ретінде)
Тасымалдаушылар қызметін тарта отырып, жүк тасымалын ұйымдастырамын (экспедитор ретінде)
Тасымалдауды жүзеге асырамын (тасымалдаушы ретінде) және жүкті тасымалдауды
ұйымдастырамын (экспедитор ретінде)
3. Егер сіз тасымалдаушы болсаңыз және басқа тасымалдаушыларды тарта отырып
тасымалдауды ұйымдастырсаңыз (яғни экспедитор рөлін атқара отырып), оларды қалай
табасыз? *
Жүргізушілерді іздеу үшін сайтта хабарландыру орналастырамыз
Тексерілген тасымалдаушылармен өз деректер базасы қалыптастырылды
Біз «Пятактарға» - жүргізушілердің стихиялық тұрағына жүгінеміз
4. Егер сіз тасымалдаушы қызметтерді орындасаңыз және экспедиторлар арқылы
клиенттерді тапсаңыз, қиыншылықтар қаншалықты жиі кездеседі? *
Әрдайым дерлік
Өте жиі
Сирек, бірақ болады
Қиыншылықтар болған жоқ
Экспедиторлардың қызметтерін пайдаланбаймыз
5. Егер сіз тасымалдаушының қызметтерін жүзеге асырсаңыз, қандай қиыншылықтарға
тап боласыз? *
Экспедиторлар төлемді уақытында жүзеге асырмайды
Экспедиторлар тасымалдауды толық төлемейді
Экспедиторлар тасымалдау ақысын мүлдем төлемейді
Экспедиторлар клиентке орындалмайтын шарттарды (мүмкін болатын жүктемеден асып кету,
бекіткіштерді орнату, орындалмайтын мерзімдер және т. б.) уәде етеді
Қиындықтарға тап болған жоқпыз
6. Экспедиторлармен өзара әрекеттесу кезінде сізде тасымалдаушы ретінде тағы қандай
қиындықтар туындайды?
85
7. Егер сіз экспедитор болсаңыз, сіз қандай жүктерді автотранспортпен тасымалдайсыз? *
Республикаішілік
Экспорт
Импорт
Транзит
Тасымалдаудың барлық түрлері
8. Егер сіз экспедитор қызметін орындасаңыз, тасымалдаушыларды қалай табасыз? *
Тексерілген тасымалдаушылардың жеке мәліметтер базасы бар
Бос жұмыс орны туралы хабарландыруды орналастырамыз, беделін тексергеннен кейін шарт
жасасамыз
Жарнаманы жалпы сайттарда орналастырамыз (мысалы Della.kz)
Басқа тәсілдер
9. Егер сіз экспедитор болсаңыз, тасымалдаушыларды таңдағанда *
Жеке жүргізушілерге артықшылық бересіз, өйткені олардың қызметтері арзан
Тасымалдаушы компанияларға артықшылық бересіз, өйткені олардың қызметтері сенімдірек
Тек құнына байланысты тасымалдаушыны таңдайсыз
Сіздің компанияңызда қабылданған сенімділік критерийлеріне сәйкес келетін
тасымалдаушыларды таңдайсыз
Басқасы
10. Егер сіз автотасымалдау үшін экспедитор қызметін атқаратын болсаңыз,
тасымалдаушылармен қиыншылықтар қаншалықты жиі кездеседі? *
Әрдайым дерлік
Өте жиі
Сирек, бірақ болады
Қиыншылықтар болған жоқ
11. гер сіз автокөлікпен экспедитор қызметін жүзеге асырсаңыз, қандай қиыншылықтарға
тап боласыз? *
Тасымалдаушы тапсырысты орындауға келмейді
Тасымалдаушы тиеуге мерзімінде келмейді
Тасымалдаушы тасымалдауды мерзімінде орындамайды
Тасымалдаушы тапсырысты ұстап алады (клиентпен тікелей арзан бағамен келіседі)
Басқа мәселелер
12. Тасымалдаушылармен тағы қандай қиыншылықтар туындайды?
86
13. Автотасымалдарды ұйымдастыратын экспедиторларда жалпы қандай қиыншылықтар
бар?
14. Халықаралық автотасымалдар нарығын реттеуді күшейту қажет пе *
Иә, тасымалдаушыларға рұқсат беру (құзыретін тексеру, беделін растау және т. б.) бойынша
шаралар енгізу қажет: лицензиялау, сертификаттау, уәкілетті органда тіркеу және т. б.
Иә, экспедиторларға рұқсат беру (құзыретін тексеру, беделін растау және т. б.) жөніндегі
шараларды енгізу қажет: лицензиялау, сертификаттау, уәкілетті органда тіркеу және т. б.
Иә, нарықтың барлық қатысушыларына, оның ішінде қоймаларға және т.б.: лицензиялау,
сертификаттау, уәкілетті органда тіркеу және т б. рұқсат беру (құзыретін тексеру, беделін растау
және т.б.) бойынша шаралар енгізу қажет
Адал компанияларды нарыққа шығаруға мүмкіндік беретін кейбір шаралар қажет болуы мүмкін
Ешқандай шара қажет емес
15. Презентация материалдарын зерттей отырып, сіз қандай даму шараларын ұсына аласыз?
*
Экспедитордың қызметтер тізбесі мен жауапкершілік шегін көрсететін экспедициялау туралы заң
қабылдау
Нарықтың барлық қатысушылары үшін ерікті сертификаттауды дамыту
Экспедиторлар мен тасымалдаушылар үшін жүктелген сақтандыру туралы талап енгізу, ол үшін
заңнамаға өзгерістер енгізу
Өзара сақтандыру Қоғамдарын құру, ол үшін заңнамаға өзгерістер енгізу
Коммерциялық сақтандыру компаниясының (немесе пулдың) қатысуымен мүдделі
қауымдастықтар базасында Кепілдік қорларын құру
Барлық аталған шараларды енгізу
16. Автотасымалдар нарығын дамыту және экспедиторлық қызметтерді жетілдіру бойынша
тағы қандай шараларды ұсына аласыз?
87
4 қосымша. «Көліктік-экспедиторлық қызметтерді
сертификаттау тәртібі. Жалпы талаптар» мемлекеттік стандарт
жобасы
88
ЖОБА
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК СТАНДАРТЫ
КӨЛІКТІК-ЭКСПЕДИТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРДІ СЕРТИФИКАТТАУ ТӘРТІБІ.
ЖАЛПЫ ТАЛАПТАР
Енгізілген күні ______
Мазмұны
1. Қолдану саласы
2. Нормативтік сілтемелер
3. Анықтамалар
4. Жалпы ережелер
5. Жүктерді тасымалдау кезінде ұсынылатын көліктік-экспедиторлық қызметтер
6. Сертификаттауды жүргізу тәртібі
7. Көліктік-экспедиторлық қызметтердің сәйкестігін бағалау
8. Инспекциялық бақылау
9. Апелляциялар
А қосымшасы. Сертификаттауға жататын көліктік-экспедиторлық қызметтердің
және сәйкестік сертификаттау жүргізілетін нормативтік
құжаттаманың тізбесі
Б қосымшасы. Көліктік-экспедиторлық қызметтер көрсету нәтижелерін іріктеп
тексеру актісі
В қосымшасы. Библиография
1. Қолдану саласы
Осы стандарт жүктерді көліктің барлық түрлерімен тасымалдау кезінде жүк
жөнелтушілерге және/немесе жүк алушыларға көрсетілетін көліктік-экспедиторлық
қызметтерді сертификаттауды жүргізу тәртібін белгілейді, және олардың ұйымдық-
құқықтық меншігіне қарамастан, көліктік-экспедиторлық қызметтерді ұсынатын
ұйымдарға, оның ішінде Қазақстан Республикасының көлік саласында жұмыс істейтін
тасымалдаушыларға таралады.
Осы стандарттың талаптары Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сертификаттау
жүйесінің (бұдан әрі-Қазақстан Республикасының МСЖ) қызметіне қатысатын барлық
заңды және жеке тұлғалар үшін міндетті.
2. Нормативтік сілтемелер
Осы стандартта келесі стандарттарға сілтемелер қолданылады:
ҚР СТ 3.0-2001 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сертификаттау жүйесі.
Негізгі ережелер.
ҚР СТ 3.1-2001 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сертификаттау жүйесі.
Сәйкестік белгісі. Техникалық талаптар.
ҚР СТ 3.5-96 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сертификаттау жүйесі.
Қызметтерді сертификаттау. Негізгі ережелер.
89
ҚР СТ 3.10-97 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сертификаттау жүйесі.
Апелляцияларды қарау тәртібі.
ҚР СТ 3.11-97 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сертификаттау жүйесі.
Жүйенің Мемлекеттік тізілімін жүргізудің құрылымы мен тәртібі.
ҚР СТ 3.25-2001 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сертификаттау жүйесі.
Өнімдер мен қызметтерді сәйкестік белгісімен таңбалау тәртібі.
ҚР СТ 1.9-2007 Қазақстан Республикасының мемлекеттік техникалық реттеу
жүйесі. Қазақстан Республикасында шет мемлекеттердің
халықаралық, өңірлік және ұлттық стандарттарын, стандарттау
бойынша басқа нормативтік құжаттарды қолдану тәртібі.
ГОСТ Р 51709-
2004
Автокөлік құралдары. Қозғалыс қауіпсіздігі шарттары бойынша
техникалық жай-күйіне қойылатын талаптар. Тексеру әдістері.
ҚР СТ 1294-2004 Теміржол көлігіндегі экспедиторлық қызметтер. Жалпы талаптар.
ГОСТ Р 51133-
981
Теміржол көлігіндегі экспедиторлық қызметтер. Жалпы талаптар.
ҚР СТ 2024-2010
(ГОСТ Р 52298-
2004, MOD)
Көліктік-экспедиторлық қызметтер. Жалпы талаптар
ҚР СТ 3. 43 -2003 Теміржол көлігінде жүктерді тасымалдау бойынша
экспедиторлық қызметтерді сертификаттау тәртібі.
ГОСТ 12.1.003-83 Еңбек қауіпсіздігі стандарттары жүйесі. Шу. Жалпы қауіпсіздік
талаптары.
ГОСТ 12.1.004-91 Еңбек қауіпсіздігі стандарттары жүйесі. Өрт қауіпсіздігі. Жалпы
талаптар.
ГОСТ 12.1.005-88 Еңбек қауіпсіздігі стандарттары жүйесі. Жұмыс аймағының
ауасына қойылатын жалпы санитарлық-гигиеналық талаптар.
ГОСТ 12.1.008-76 Еңбек қауіпсіздігі стандарттары жүйесі. Биологиялық қауіпсіздік.
Жалпы талаптар.
ГОСТ 12.1.012-90 Еңбек қауіпсіздігі стандарттары жүйесі. Діріл қауіпсіздігі. Жалпы
талаптар.
ГОСТ 12.1.038-82 Еңбек қауіпсіздігі стандарттары жүйесі. Электр қауіпсіздігі.
Жанасу кернеулерінің және токтардың шекті рұқсат етілген
мәндері.
ГОСТ 12.3.002-75 Еңбек қауіпсіздігі стандарттары жүйесі. Өндірістік үрдістер.
Жалпы қауіпсіздік талаптары.
ГОСТ 12.3.009-76 Еңбек қауіпсіздігі стандарттары жүйесі. Тиеу-түсіру жұмыстары.
Жалпы қауіпсіздік талаптары.
ГОСТ 12.3.020-80 Еңбек қауіпсіздігі стандарттары жүйесі. Кәсіпорындарда
жүктердің жылжу үрдістері. Жалпы қауіпсіздік талаптары.
ГОСТ 12.1.003-83 Еңбек қауіпсіздігі стандарттары жүйесі. Жалпы қауіпсіздік
талаптары.
ГОСТ 12.2.003-91 Еңбек қауіпсіздігі стандарттары жүйесі. Өндірістік жабдықтар.
Жалпы қауіпсіздік талаптары.
ГОСТ 12.4.011-89 Еңбек қауіпсіздігі стандарттары жүйесі. Жұмысшыларды қорғау
құралдары. Жалпы талаптар және жіктеу.
ГОСТ 14192-96 Жүктерді таңбалау.
ГОСТ 15102-75 Брутто салмағы 5,0 т әмбебап металл контейнер. Техникалық
шарттар.
ГОСТ 16299-78 Орау. Терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 17527-86 Орау. Терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 19433-88 Қауіпті жүктер. Жіктеу және таңбалау.
ГОСТ 26319-84 Қауіпті жүктер. Буып-түю.
90
ГОСТ 19848-74 Жәшік мен тіреулі тұғырықтағы жүктерді тасымалдау. Жалпы
талаптар.
ГОСТ 21398-89 Жүк автомобильдері. Жалпы техникалық талаптар.
ГОСТ 19747-74 Жарылғыш заттарды контейнерлерде тасымалдау. Жалпы
талаптар.
ГОСТ 20231-83 Жүк контейнерлері. Терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 21390-83 Контейнерлік көлік жүйесі. Терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 21391-84 Пакеттеу құралдары. Терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 22235-76 Жолтабаны 1520 мм магистральдық темір жол жүк вагондары.
Тиеу-түсіру және маневрлік жұмыстарды жүргізу кезінде
сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі жалпы талаптар.
ГОСТ 21398-89 Жүк автомобильдері. Жалпы техникалық талаптар.
ГОСТ 26653-90 Басты жүктерді тасымалдауға дайындау. Жалпы талаптар.
ГОСТ 30595-97 Көлік қызметтері. Жүк тасымалдары. Сапа көрсеткіштерінің
номенклатурасы.
ГОСТ 30596-97 Көлік қызметтері. Терминдер мен анықтамалар.
ЕСКЕРТУ. При пользовании настоящим стандартом целесообразно проверить действие
ссылочных стандартов по ежегодно издаваемому информационному указателю
Осы стандартты пайдалану кезінде жыл сайын шығарылатын ақпараттық көрсеткіш
бойынша сілтемелік стандарттардың қолданылуын тексерген жөн
«Стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттардың көрсеткіші» ағымдағы жылғы
жағдай бойынша және ағымдағы жылы ай сайын шығарылатын тиісті ақпараттық
көрсеткіштерге сәйкес келуі тиіс. Егер сілтемелік құжат ауыстырылса (өзгерсе) онда
осы стандартты пайдаланған кезде ауыстырылған (өзгерген) құжатты басшылыққа
алу қажет. Егер сілтемелік құжат ауыстырылмай жойылса, онда оған сілтеме
берілген ереже осы сілтемені қозғамайтын бөлікте қолданылады.
3. Анықтамалар
Осы Стандартта [1] - [4] және ҚР СТ 3.0 сәйкес терминдер мен анықтамалар
қолданылады.
Оларға қосымша, осы стандартта келесі терминдер мен олардың анықтамалары
белгіленген:
Жүк тасымалдары: материалдық құндылықтарды тасымалдау бойынша оларды
сақтау және уақтылы жеткізумен байланысты көліктік қызметтер;
Жүктерді уақтылы жеткізу: Шартта белгіленген мерзімдерге немесе жарияланған
кестеге сәйкес жүктердің соңғы пунктке келуін негіздейтін көлік қызметінің
сипаттамасы;
Жүк тасымалының сақталуын қамтамасыз ету: Жүктерді шығынсыз, бүлінусіз,
жоғалусыз және ластанусыз тасымалдауға негіз болатын көлік қызметінің
сипаттамасы;
Экспедитор: Жүк тасымалдары кезінде көлік қызметтерін ұйымдастыратын және
ұсынатын көлік экспедициясы шартының тарапы; Көлік қызметінің сапа
көрсеткіші;
Көлік қызметінің сапа көрсеткіші: Оның сапасын құрайтын қызметтің бір немесе
бірнеше тұтынушылық қасиеттерінің сандық сипаттамасы;
91
Әлеуметтанулық бағалау: Қызмет сапасының қолданыстағы нормативтік
құжаттамасына сәйкес оның нақты немесе ықтимал тұтынушыларының пікірлерін
жинау және талдау негізінде алынған бағалау.
4. Жалпы ережелер
4.1 Қызметтерді сертификаттау қозғалыс қауіпсіздігін, мүлікті қорғауды, қоршаған
ортаны қорғауды қамтамасыз етуге, тасымалданатын жүктердің сақталмау тәуекелін
төмендетуге, осы қызметтерге барлық регламенттейтін нормативтік құжаттарда
белгіленген көрсетілетін қызметтердің сапасы мәселелерінде тұтынушылардың
мүдделерін қорғауға бағытталған талаптарға сәйкестікті толық және дұрыс растау
мақсатында жүргізіледі.
4.2 Көліктік-экспедиторлық қызметтерді сертификаттау жүзеге асырылатын
қызметтердің заңнамалық актілерде, стандарттарда, техникалық регламенттерде,
техникалық және технологиялық құжаттамада, сондай-ақ осы стандартта белгіленген
талаптарға сәйкестігін тексеру арқылы жүзеге асырылады.
4.3 Жұмыстарға ақы төлеу, қызметтерді орындаушының коммерциялық құпиясын
құрайтын ақпараттың құпиялылығын қамтамасыз ету мәселелері Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес сертификаттау жұмыстарын
орындауға арналған шарттарда (келісім-шарттарда) айтылады.
4.4 Сертификатталған қызметтерге инспекциялық бақылауды, түзету іс-шараларын
жүзеге асыруды қоса алғанда, қызметтерді сертификаттаудың жалпы тәртібі мен
ережелері, сарапшы-аудиторларға қойылатын талаптар Қазақстан Республикасының
МСЖ негізін қалаушы құжаттарында айқындалған.
4.5 Көліктік-экспедиторлық қызметтерді сертификаттауды Қазақстан Республикасының
МСЖ аккредиттелген және аккредиттеу саласында қызметтің осы түрі бар қызметтерді
сертификаттау жөніндегі органдар (бұдан әрі-СЖО) жүзеге асырады.
4.6 Көліктік-экспедиторлық қызметтерді сертификаттау бойынша жұмыстар өтініш
берушімен келісім-шарт негізінде төленеді [10].
5. Көліктік-экспедиторлық қызметтердің жіктелуі
5.1 Жүк жөнелтушіге және жүк алушыға экспедитор көрсететін қызметтер былайша
бөлінеді:
тауарларды сатып алу-сату келісімшарттарын жасасу жөніндегі келіссөздерге
қатысу;
құжаттарды рәсімдеу, жүктерді қабылдау және беру;
жүктерді әкелу-әкету;
тиеу-түсіру және қоймалық қызметтері;
ақпараттық қызметтер;
көлік құралдарын дайындау және қосымша жабдықтау;
жүктерді сақтандыру;
төлем-қаржылық қызметтері;
жүктерді және көлік құралдарын кедендік рәсімдеу;
өзге де көліктік-экспедиторлық қызметтер.
92
5.1.1 Тауарларды сатып алу-сату келісімшарттарын жасасу жөніндегі келіссөздерге
қатысу жөніндегі қызметтер жүк иесінің тауарлардың сақталуын, уақтылы және үнемді
жеткізілуін қамтамасыз ету кезінде көлік жағдайларын, көлік құралдарын, тауарларды
жеткізу шарттарын таңдау бойынша дұрыс шешім әзірлеу мақсатында экспедитордың
келіссөздерге қатысуын білдіреді.
5.1.2 Құжаттарды ресімдеу, жүктерді қабылдау және беру жөніндегі қызметтерге
мыналар жатады:
тауардың ілеспе, тауар-көліктік, фитосанитарлық, карантиндік, консулдық және
т.б. құжаттарды және тасымалдау құжаттарының жиынтығын рәсімдеу;
жүкті басқа мекен-жайға жіберуді рәсімдеуді;
жүктің және шанақтың кем шығуы, артық шығуы, бүлінуі, бұзылуы және жоғалуы
туралы коммерциялық актілерді рәсімдеу;
коммерциялық актілер және басқа құжаттар негізінде шағымдарды рәсімдеу;
жөнелту станцияларында (порттарында) жалпы пайдалантылатын және
пайдаланылмайтын орындарда жүктерді тасымалдауға ұсыну;
тағайындалған станцияларда (порттарда) жүктерді беру.
5.1.3 Жүктерді әкелу-әкету жөніндегі қызметтер жүк жөнелтушінің қоймасынан
станцияға (портқа) дейін және станциядан (порттан) жүк алушының қоймасына дейін
экспедитордың немесе шарт негізінде көрсетілген қызметтерді орындайтын басқа да
ұйымдардың автомобиль көлігімен жүктерді жеткізу жөніндегі қызметтерді білдіреді.
5.1.4 Тиеу-түсіру және қойма қызметтеріне мыналар жатады:
тиісінше жөнелту және межелі станцияларда (порттарда), жүк жөнелтушілер мен
жүк алушылардың қоймаларында көлік құралдарын, оның ішінде автомобиль
көлігін тиеу және түсіру мәселелері;
жүктерді сұрыптау;
жүкті сақтау, өңдеу және ауыстырып тиеу;
поездық жөнелтімдерге тауарлардың ұсақ партияларын жинақтау және жүк
бірліктерін ірілендіру;
пакеттерді қалыптастыру және тарату;
тауарларды қабылдау және беру, орын санын, салмағын, жүктің сыртқы түрін,
шанақ пен орамның жағдайын тексеру;
жүктерді контейнерлерге тиеу және олардан түсіру;
ірі тоннажды контейнерді мамандандырылған жылжымалы құрамға бекіту;
жүктерді таңбалау;
жүкті орау, байлау, қаптау;
қажет болған жағдайда, клиенттер мен тасымалдаушыға бекіту - пломбалау
құрылғыларын және бекіту - пломбалау құрылғыларын шешуға арналған
жабдықты ұсыну;
көлік шанағы мен қаптамасын жөндеу.
5.1.5 Ақпараттық қызметтерге мыналар жатады:
жүкті оның мекен-жайы бойынша жөнелту туралы жүк алушыны хабардар ету;
жүкті жылжыту және тағайындалған станцияға (портқа) жақындау туралы жүк
алушыны хабардар ету;
жүктің жөнелту станциясынан (портынан) тағайындалған станцияға (портқа)
93
жылжуын бақылау;
жүк алушыға немесе жүк жөнелтушіге жүк тиелген немесе бос автокөліктің
жақындағаны туралы хабарлау;
жүкті алушыға беру туралы жүк жөнелтушіні хабардар ету;
жүктің Мемлекеттік шекарадан өтуі туралы хабарлама;
жүктің тағайындалған станцияға (портқа) келгені туралы жүк алушыны немесе
жүк жөнелтушіні хабардар ету;
жылжымалы құрамға (кеме бортына) жүк тиеу және тағайындалған жерге келу
туралы хабарлама;
5.1.6 Көлік құралдарын дайындау және қосымша жабдықтау қызметтеріне мыналар
жатады:
вагондарды, кеме трюмдерін, автомобиль шанақтарын және контейнерлерді жүк
қалдықтарынан тазалау және оларды жуу;
жүк жөнелтушілерді пакеттеу құралдарымен қамтамасыз ету;
вагондарды, кемелерді, автомобильдерді жүктерді тиеу мен тасымалдауға қажетті
құрылғылармен және материалдармен жабдықтау;
бекіту-пломбалау құрылғыларын ұсыну.
5.1.7 Жүктерді сақтандыру қызметтеріне мыналар жатады:
сақтандыру шартын дайындау және жасасу;
сақтандыру жарналарын төлеу;
сақтандыру жағдайы басталған кезде құжаттарды рәсімдеу және сақтандыру
өтемін алу.
5.1.8 Төлем-қаржылық қызметтеріне мыналар жатады:
тасымалдау төлемдерін, алымдар мен айыппұлдарды рәсімдеу және төлеу;
жекелеген станциялармен, порттармен және кемежайлармен жүктерді тасымалдау
және ауыстырып тиеу үшін, бастапқы, ауыстырып тиеу және соңғы пункттерде
орындалатын тиеу-түсіру, қоймалық және өзге де жұмыстарды жүргізу үшін есеп
айырысу операцияларын жүргізу;
коммерциялық актілер және өзге де құжаттар негізінде шағымдарды рәсімдеу.
5.1.9 Жүктер мен көлік құралдарын кедендік рәсімдеу жөніндегі қызметтерге мыналар
жатады:
кеден органдарында жүктерді декларациялау;
жүк және өзге де мүлікті декларациялауға байланысты мәселелер бойынша жүк
жөнелтуші мен жүк алушының консультациялары;
кедендік жүк декларациясын (ЖКД) және жөнелтілетін (келген) жүкке ілеспе
құжаттарды рәсімдеу;
кедендік алымдар бойынша төлемдерді орындау.
5.2.10 Басқа көліктік-экспедиторлық қызметтерге мыналар жатады:
жүктерді тиеу мен бекітудің техникалық шарттарын әзірлеу және келісу;
жеткізу мерзімі аяқталғаннан кейін жүкті іздеу;
жабдықты толық тиеудің сақталуын бақылау;
жүктерді қайта таңбалау;
94
жүк жөнелтушілердің әмбебап контейнерлеріне қызмет көрсету және жөндеу;
рефрижераторлық контейнерлерге қызмет көрсету;
автокөлік құралдарын, вагондарды, контейнерлерді, қоймаларды, тиеу-түсіру
алаңдарын, көліктік-экспедиторлық қызметтерді көрсетуге арналған алаңдарды
жалға беру;
жүкті тасымалдауға қажетті алынбалы жабдықты ұсыну;
экспедитордың қоймалық жайларында жүктерді сақтау;
тапсырыс берушінің талабы бойынша басқа да қызметтер.
6. Сертификаттауды жүргізу тәртібі
6.1 Көліктік-экспедиторлық қызметтерді сертификаттауды жүргізу үшін өтініш беруші
өтінімді аккредиттелген СЖО-ға жібереді. СЖО-ға өтінім берген сәтте өтінім болмаған
жағдайда, өтінім стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік органға жіберіледі. Өтінім нысаны ҚР СТ 3.5 келтірілген.
Өтінімде сертификаттауға ұсынылатын қызметтердің тізбесі келтіріледі, оларға сәйкестік
сертификаттау жүргізілетін нормативтік құжаттар көрсетіледі.
Қажет болған жағдайда, сертификаттау жөніндегі органның талабы бойынша өтінімге
қосымша жабдықтар, өлшеу құралдары, қызметкерлердің біліктілігі туралы, өтініш
берушіде аттестатталған әдістемелердің, сапа жөніндегі нұсқаулықтың, технологиялық
құжаттаманың және т.б. болуы туралы ақпарат ұсынылуы мүмкін.
6.2 СЖО құжаттарды қарау нәтижелері бойынша өтінім бойынша шешім қабылдайды
және оны өтінім берушіге жұмыстарды жүргізуге арналған шарт жобасымен бірлесіп
жібереді. Өтінім бойынша шешім нысаны ҚР СТ 3.5 келтірілген.
6.3 Көліктік-экспедиторлық қызметтерді сертификаттау кезінде ҚР СТ 3.5 сәйкес 1, 2, 5
қызметтерді сертификаттау сұлбалары қолданылады.
Көліктік-экспедиторлық қызметтерді сертификаттау жөніндегі жұмыстарды жүргізу
кезінде сертификаттау сұлбалары және олар нені көздейтіні 1-кестеде келтірілген.
1-кесте. Қызметтерді сертификаттау сұлбалары
Сұлба № Сәйкестікті
растау
Қызмет
көрсету
нәтижелері
н іріктеп
тексеру
Инспекция-
лық бақылау
Сертифи-
каттың
қолданылу
мерзімі
Ескертпе
1. Қызметтерді
орындаушыны
ң шеберлігін
бағалау
Қызметтерді
орындаушыны
ң шеберлігін
тексеру
+* + 12 ай
2. Қызмет
көрсету үрдісін
бағалау
Технологиялы
қ процесті,
орындаушыны
ң шеберлігін,
қызмет
+ + 18 ай
95
көрсету
шарттарын
тексеру.
5. Сапа
жүйесін
сертификаттау
Сапа жүйесін
сертификаттау
+ 36 ай сапа
жүйелерін
сертифика
ттау
жөніндегі
органдар
жүзеге
асырады.
*) - жұмыстың бұл түрі көрсетілген сұлбада орындалады
6.4 Қызметтерді сертификаттау сұлбаларының сипаттамасы ҚР СТ 3.5 келтіріледі.
6.5 Көрсетілетін көліктік-экспедиторлық қызметтердің нәтижелерін іріктеп тексеру
белгіленген тәртіппен тіркелген қызметтер бойынша сарапшы-аудиторлардың
әлеуметтанушылық бағалау жолымен орындалады.
6.6 Іріктеп тексеру қызметтерді өндіру орнында, яғни қызметтерді орындаушыда
жүргізіледі.
Ішінара тексеру жүргізу кезінде жүзеге асырылады:
жүктерді уақтылы жеткізуді, жүктерді тасымалдаудың сақталуын тексеру;
көрсетілетін қызмет нәтижелерін іріктеп тексеру актісін рәсімдеу. Ішінара тексеру
актісінің нысаны Б қосымшасында келтірілген.
6.7 СЖО барлық ұсынылған материалдарға сараптама жүргізеді және оның нәтижелері оң
болған жағдайда сәйкестік сертификатын және оған қосымшаны рәсімдейді, ол
белгіленген тәртіппен сәйкестік сертификаттарының Тізілімінде тіркеледі.
6.8 Сертификатты алған көліктік-экспедиторлық қызметтерді орындаушылардың
тұтынушыларға берілетін түбіртектерді, кепілдік талондарды «Сәйкестік белгісімен»
таңбалауға, сондай-ақ жарнамалық даңғылдарында «Сәйкестік белгісін» қолдануға
құқығы бар. Таңбалаудың нысаны мен өлшемдері мен тәртібі ҚР СТ 3.1 және ҚР СТ 3.25-
те белгіленген.
7. Көліктік-экспедиторлық қызметтердің сәйкестігін бағалау
7.1 Таңдалған сертификаттау сұлбасына байланысты қызметтер көрсету нәтижелерін
іріктеп тексерумен қатар, келесі әдістерді пайдалану арқылы қызметтер көрсету
ерекшеліктерін ескере отырып, СЖО әзірлеген және бекіткен бағдарлама бойынша
көліктік-экспедиторлық қызметтердің сәйкестігін бағалау жүргізіледі:
көзбен шолып қарау (жүкті жылжымалы құрамға тиеу аймақтарын қарау және
тиеу - түсіру операцияларының орындалуын бақылау арқылы);
өлшеу құралдарын (қоршаған табиғи ортаның жағдайын, вагондарды, салмақ
аспаптарын, басқа да техникалық құралдарды тиеу кезінде жүкті бекіту
бөлшектерінің жай-күйін өлшеу) қолдана отырып, аспаптық;
социологиялық зерттеу (жүк жөнелтушілер мен жүк алушылар – қызметтерді
пайдаланушылардан сұрау, олардың шағымдарын, наразылықтарын зерттеу және
т.б. жолымен);
96
талдамалы зерттеу (құжаттама мазмұнына талдау жүргізу: жүктерді орналастыру
және бекіту есептерінің дұрыстығын бағалау, тасымалдау және басқа да
құжаттарды рәсімдеу және т.б., барлық басқа зерттеулердің нәтижелерін
қорытындылау);
сараптамалық бағалау (технологиялық үрдісті, жұмыс жағдайларын, құқық
белгілейтін, міндетті, технологиялық және нормативтік құжаттарды, жұмыс
тәжірибесін, қызметкерлердің біліктілігін, сапа жүйесінің болуын және т.б.
тексеру).
7.2 Қызметтердің сәйкестігін бағалау бекітілген бағдарламаға және тексеру әдісін
(әдістерін) пайдалануға сәйкес актімен рәсімделеді.
8. Сертификатталған қызметті инспекциялық бақылау
8.1 Сертификатталған қызметке инспекциялық бақылауды (бұдан әрі-ИБ) сәйкестік
сертификатын берген СЖО жүзеге асырады.
8.2 ИБ сертификатталған қызметтің тиісті нормативтік құжаттама талаптарына
сәйкестігін растау мақсатында қызметтерге сәйкестік сертификатының қолданылу
кезеңінде жүзеге асырылады.
8.3 ИБ жылына кемінде бір рет мерзімді және жоспардан тыс тексерулер нысанында
жүзеге асырылады. Қызметтердің сертификаттау кезінде белгіленген талаптарға
сәйкестігіне ИБ кезеңділігі мен көлемін сертификатталған қызмет сапасының жай-күйі
мен тұрақтылығына байланысты сертификаттау жөніндегі орган айқындайды.
8.4 Жоспардан тыс тексерулер тұтынушылардан, сондай-ақ заңнамалық актілерге сәйкес
қызметтерге қоғамдық немесе мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын органдардан
сертификатталған қызметке шағымдар (шағымдар, наразылықтар) туралы ақпарат түскен
жағдайларда жүргізілуі мүмкін. Жоспардан тыс тексерулер өтініш берушілерден
технологияның, қызмет көрсету сипаттамаларының, қызмет көрсету шарттарының
өзгерістері туралы ақпарат түскен кезде де жүзеге асырылуы мүмкін.
9. Апелляциялар
9.1 Өтініш беруші сертификаттау нәтижелерімен немесе ИБ келіспеген жағдайда, ол
СЖО апелляциялық комиссиясына шағымдануға құқылы.
9.2 Егер өтініш беруші СЖО аппеляциялық комиссиясының шешімімен келіспесе, ол
Мемстандарттың апелляция жөніндегі комиссиясына жүгінуге құқылы. Апелляция
жөніндегі комиссия қабылдаған шешімге Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес сотқа шағым жасалуы мүмкін.
9.3 Апелляция беру ҚР 3.10 талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
97
А қосымшасы (міндетті)
Сертификаттауға жататын жүктерді тасымалдау жөніндегі қызметтердің және
сәйкестік сертификаттау жүргізілетін нормативтік құжаттаманың (НҚ) тізбесі
Қызметтердің
атауы
СЭҚ ӨК
коды
Сертификаттау кезінде расталатын қызметтердің
сипаттамаларын регламенттейтін НҚ белгіленуі
1 2 3
Өтінімді және басқа
құжаттарды
рәсімдеу, жүкті
тапсыру және алу
[1] 12.1 – 12.3 баптар,
[2] 8, 11, 36, 37, 38, 40, 42, 43, 44, 45, 77, 90 баптар
[3] 19-6; 19-8 – 9-11; 30 баптар;
[8] 4.1.1 тармақ;
[11] 2 Тарау. Тасымалдауды жоспарлау тәртібі
[11] 3 Тарау. Тасымалдау жоспарын орындаудың есепке
алу картасын жасау тәртібі
[11] 4 Тарау. Жүктерді тасымалдауға қабылдау тәртібі
[11] 5 Тарау. Жүктерді беру тәртібі
[11] 7 Тарау. Жүкқұжатты және тасымалдау құжаттарын
рәсімдеу тәртібі
[11] 13 Тарау. Вагондарды беруге-алып кетуге шарттар
жасасу тәртібі және осындай шарттардың міндетті
талаптары
[11] 18 Тарау. Басқа мекенжайға жіберу, жүк жөнелтушіге
қайтару тәртібі
[11] 29 Тарау. Актілерді жасау тәртібі
[15] 4 Тарау.
Жүктерді әкелу-
әкету
[8] 4.1.2 тармақ
Тиеу-түсіру және
қоймалық
[2] 41; 45; 46; 50 баптар;
[8] 4.1.3 тармақ; ГОСТ 22235-76;
ГОСТ 26653-90; ГОСТ 14192-96;
[[11] 4 Тарау. Жүктерді тасымалдауға қабылдау тәртібі
[11] 5 Тарау. Жүктерді беру тәртібі
[11] 8 тарау. Жаппай жүктерді маршруттармен және
вагондар топтарымен бір жүкқұжат бойынша тасымалдау
тәртібі
[11] 14 тарау. Тиеу және түсіру (түсіру) мерзімдері)
[11] 19 тарау. Құйып және үйіп тасымалдау тәртібі
[11] 20 тарау. Ашық жылжымалы құрамда тасымалдау
тәртібі
[11] 23 тарау. Шағын және аз тонналы жөнелтілімдермен
тасымалдау тәртібі
[11] 24 тарау. Контейнерлермен және көлік пакеттерімен
тасымалдау тәртібі
[11] 25 тарау. Қатып қалатын жүктерді тасымалдау тәртібі
[11] 26 тарау. Тез бұзылатын жүктерді тасымалдау тәртібі
[11] 28 тарау. Ветеринариялық, фитосанитариялық
бақылауға жататын жүктерді тасымалдау тәртібі
[11] 31 тарау. Қауіпті жүктерді тасымалдау тәртібі
[15] 5 тарау.
[15] 6 тарау.
Ақпараттық [8] 4.1.4 тармақ; [2] 54; 55.1 баптары;
Жылжымалы
құрамды дайындау
және қосымша
жабдықтау
[2] 45, 46 баптары
ГОСТ 22235-76; ГОСТ 26653-90;
[8] 4.1.5 тармақ;
[11] 6 тарау. Вагондар мен контейнерлерді пломбалауға
арналған бекіту-пломбалау құрылғыларын қолдану тәртібі
[11] 19 тарау. Құйып және үйіп тасымалдау тәртібі
98
[11] 20 тарау. Ашық жылжымалы құрамда тасымалдау
тәртібі
[11] 24 тарау. Контейнерлермен және көлік пакеттерімен
тасымалдау тәртібі
[11] 25 тарау. Қатып қалатын жүктерді тасымалдау тәртібі
[11] 26 тарау. Тез бұзылатын жүктерді тасымалдау тәртібі
[11] 31 тарау. Қауіпті жүктерді тасымалдау тәртібі
[11] 34 тарау. Жүктерді түсіргеннен кейін вагондар мен
контейнерлерді тазалау және жуу тәртібі
Жүктерді
сақтандыру
63.21.10 [3] 18 бап
[8] 4.1.6 тармақ
Төлем-қаржылық 63.21.10 [2] 12, 47, 49, 51, 52, 53 п.2, 55 п.3, 77-79, 81 п.1, 82-84
баптары;
[3] 19 бап
[8] 4.1.7 тармақ
Жүктерді кедендік
рәсімдеу
63.21.10 [13]
[8] 4.1.8 тармақ
Жүктерді тиеу мен
бекітудің
техникалық
шарттарын әзірлеу
және келісу
63.21.10 [8].4.1.9 тармақ; [12]
Жеткізу мерзімі
өткеннен кейін
жүкті іздестіру
63.21.10 [8] 4.1.9 тармақ;
Жабдықты
жиынтықты тиеп-
жөнелтудің
сақталуын бақылау
63.21.10 [8] 4.1.9 тармақ;
Жүктерді қайта
таңбалау
63.21.10 [8] 4.1.9 тармақ
Жүк
жөнелтушілердің
әмбебап
контейнерлеріне
қызмет көрсету
және жөндеу
63.21.10 [8] 4.1.9 тармақ;
Рефрижераторлық
контейнерлерге
қызмет көрсету
63.21.10 [8] 4.1.9 тармақ;
Вагондарды,
контейнерлерді,
қоймаларды, жер
телімдерін, тиеу -
түсіру алаңдарын
жалға беру.
63.21.10 [8] 4.1.9 тармақ
Жүктерді қойма
жайларда сақтау
63.21.10 [8] 4.1.9 тармақ;
[11]: 16 тарау. Жүктерді сақтау
99
Б қосымшасы. (ұсынылатын)
Жүктерді тасымалдау бойынша қызметтер көрсету нәтижелерін іріктеп тексеру
АКТІ
_________________________________________________________________________
(өтініш берушінің атауы)
1. Қызметкерлер ______________________________________________________________
(сертификаттау жөніндегі органның немесе
_____________________________________________________________________________________
_____
Мемстандарттың аумақтық органының)
1.1. ________________________________________________________________________
(лауазымы, тегі, аты-жөні)
1.2. ________________________________________________________________________
(лауазымы, тегі, аты-жөні)
қызмет көрсету нәтижелеріне ішінара тексеру жүргізді (және) ___________________
___________________________________________________________________________
(қызметтердің атауы (және))
___________________________________________________________________________
2. Тасымалданатын жүктердің уақтылы жеткізілуін және сақталуын тексеру жүктерді
тасымалдауға арналған өтінім бойынша нормативтік құжаттама талаптарына сәйкестікке
жүргізілді
___________________________________________________________________________
(өтінімді тіркеу күні, өтінімді бекіту күні, атауы,
___________________________________________________________________________
жүк жөнелтушінің мекен-жайы)
3. Тексеру негізінде анықталды: ________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
4. Қорытындылар: ____________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
Қосымша:
____________________________________________________________________________________
(өтінімнің, жүктерді тасымалдауға арналған шарттың көшірмесі, жол ведомосты
____________________________________________________________________________________
коммерциялық акт, басқа да құжаттар (рекламациялар, шағымдар және басқалары))
Тапсырыс
беруші
Орындаушы
Т.А.Ә Қолы Т.А.Ә Қолы
Т.А.Ә Қолы Т.А.Ә Қолы
100
В қосымшасы (анықтамалық)
Библиография
[1] «Қазақстан Республикасындағы көлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
[2] «Теміржол көлігі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
[3] «Автомобиль көлігі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
[4] «Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
[5] «Техникалық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
[6] «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
[7] «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
[8] ГОСТ Р 51133-98 Теміржол көлігіндегі экспедиторлық қызметтер. Жалпы талаптар
[9] ГОСТ 22235-76. Мемлекетаралық стандарт. Жолтабаны 1520 мм магистральдық темір
жол жүк вагондары, тиеу-түсіру және маневрлік жұмыстарды жүргізу кезінде сақталуын
қамтамасыз ету жөніндегі жалпы талаптар
[10] Р РК 50.3.01-2000 «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сертификаттау жүйесі.
Техникалық талаптар»
[11] Теміржол көлігімен жүктерді тасымалдау қағидалары (ҚР Индустрия және
инфрақұрылымдық даму министрінің 2019 жылғы 2 тамыздағы № 612 бұйрығымен
бекітілген)
[12] Жүктерді тиеу мен бекітудің техникалық шарттары.
[13] «Қазақстан Республикасындағы кедендік реттеу туралы» Қазақстан Республикасының
Кодексі
[14] Халықаралық теміржол жүк қатынасы туралы келісім (ХЖҚК)
[15] Автомобиль көлігімен жүк тасымалдау қағидалары (ҚР Инвестициялар және даму
министрінің 2015 жылғы 30 сәуірдегі № 546 бұйрығымен бекітілген)
[16] Қазақстан Республикасының теңіз көлігімен жүк тасымалдау қағидалары (ҚР
Инвестициялар және даму министрінің 2015 жылғы 30 сәуірдегі № 542 бұйрығымен
бекітілген)
[17] Теміржол көлігіндегі экспедиторлар қызметінің ережесі (ҚР Көлік және
коммуникация министрінің 2011 жылғы 20 маусымдағы 379 бұйрығымен бекітілген)
[18] Теңіз көлігінде экспедиторлық қызметті жүзеге асыру ережесі (ҚР Инвестициялар
және даму министрінің 2015 жылғы 24 сәуірдегі № 486 бұйрығымен бекітілген.)
[19] Р РК 50.3.01-2000 «Сертификаттау бойынша ұсыныстар. Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік сертификаттау жүйесі. Өнімдер мен қызметтерді сертификаттау жөніндегі
жұмыстарға ақы төлеу»