24-2-8-1-pb-kelam literatüründe peygamber zelleleri

7/31/2019 24-2-8-1-PB-Kelam Literatrnde Peygamber Zelleleri

1/33

Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: XIII, Say: 24 (2011/2), s. 1-33

KELM LTERATRNDE PEYGAMBER ZELLELER

Mustafa AKAY

zet

Kelam kaynaklarnda peygamber zelleleri, onlarn gnahszln ifade eden ismet konusu ere-

vesinde ele alnmtr. Peygamberlerin baz gnahlar iledii izlenimini uyandran ayet ve riva-

yetler peygamberlerin gnahlardan korunmu olup olmad meselesini gndeme getirmi; bu

durum ayn zamanda bu tr naslarn nasl anlalmas gerektii sorununu da ortaya karmtr.

Peygamberlerin kusurlu fiil ilemelerini ifade etmek iin ayak kaymas-zelle, kk gnah-

saire, srme-asert gibi kavramlar kullanlmtr. Ayak kaymas-zelle kavramn en ok Hane-

f-Mtrd evreler tercih etmitir. Mutezile ve Er ekolleri ise daha ok kk gnah-saire

kavramn kullanmay yelemilerdir. Bu ifadelerin hepsi peygamberlerin, kast olmayan kk

gnah ileyebileceklerini ifade etmektedir.Anah ta r Ke l im le r : Peygamber, Gnah, Masumiyet-smet, Ayak Kaymas-Zelle, Srme.

Prophe t i c Sl ips -ups (m ino r m is takes ) in Theo log ica l Wor ks

Abs t rac t

References to Prophetic slips or minor errors in sources of theology, have been handled withinthe topic of purity which express the Prophets quality as being sinless or immune from sin.Some verses and narratives from the Quran have prompted impressions that Prophets havesinned and these impressions have led to discussions of whether Prophets are proctected fromsin or not. This situation has also brought forward issues of how such dogmas should beunderstood. Terms such as slip up-zalla, minor sin-saghirah or stumble-atharat have been

used to describe minor mistakes or acts of the Prophets. The Hanaf-Mturd scholars havemostly preferred the use of the term slip up-zalla, while the Mutazilite and Ashari schoolshave preferred the use of the term minor sin-saghirah. All these terms express the possibilityof Prophets committing minor sins without intent.

K e y w o r d s : Prophet, Sin, nnocence, Sinlesness, Slip-Up, Zalla, Stumble.

Giri

Bu makalede peygamberlerin gnahlardan korunmuluu (ismet) bala-

m

nda zelle meselesi incelenmeye al

lacak; kaynaklar

n zelliklerine dik-kat ekilecek, meselenin hangi kavramlarla ve nasl yorumland hususubirka peygamberin zellesi rnek gsterilerek aklanmaya allarak ara-

Do. Dr., SA lahiyat Fakltesi Kelam ABD retim yesi ([email protected])


2/33

2 | Kelm Literatrnde Peygamber Zelleleri


trma sonulandrlacaktr. Bu arada zelle konusuyla bir noktada ilikili olanve daha ziyade meselenin fkh boyutunu ilgilendiren peygamberlerin iti-hat edip etmedikleri, etmilerse itihatlarnda yanlp yanlmadklar hususuayr bir aratrmay gerektireceinden bu makale kapsamnda ele alnmaya-

caktr.Kelam literatrnde zelle kavram, peygamberlerin ismet sfat ereve-

sinde ele alnr. Bu kavram peygamberlerin iradeye bal olmayan doutangelen nitelikleri veya hastalklar gibi beer illet ve afetlerle alakal hususlar-la deil, irad sz ve fiilleriyle ilgilidir. Aslnda hem ismet hem de zelle me-selesi, Allah ile insanlar arasnda elilik ve temsil grevini hakkyla gerek-letirebilecek, bu greve ehil olmalarn salayacak, bakalarnda olmayan

baz sfatlarn peygamberlerde bulunmas gereklilii temeline dayandrl-

mtr. Bylelikle peygamberler sz, davran ve tutumlarnda kendilerininAllah ve toplum huzurundaki konumlarn sarsacak hususlardan korunmuolurlar.

Zelle Kavramnn Kaynaklarda Yer Al

Zelle kavramerken dnemlerden itibaren kimi akid-kelm kaynaklarndayer almtr. Baz limler eserlerinde ya bu kavrama hi yer vermemi ya ie-riini aklamakla birlikte bu kelimeyi kullanmam ya da kelimeyi doru-

dan ifade etmitir. Ebu Hanife (. 150/767) el-Fkhul-ekberde; Mtrd (.333/944) Tevltnda zelle kavramn; Pezdev (. 493/1099) Uslud-dnindepeygamberlerin ismet konusunu ele alrken zellenin oulu zellt kelime-sini; Aleddin el-smend (. 552/1157) Lbbl-kelm adl eserinde zellenin

bir baka oulu zelel kelimesini; Abdlaziz es-Semerkand de (. 701/1301)el-Akdetr-rkniyyesinde zelle ve zelel kelimelerini dorudan kullan-mlardr.1 el-Fkhul-ekberarihleri de dolaysyla bu kavram kullanp ze-rinde durmulardr. Bunun yan sra Zemaher (. 538/1144), Fahreddin er-

Raz (. 606/1211), Beydav (. 685/1286), Ebul-Berekt en-Nesef (.701/1310), Hazin (. 741/1341) gibi birok mfessir de peygamberlerin kusur-laryla ilgili ayetlerin aklamalarnda zelle kavramna yer vermilerdir.2Zelle kavram ilk dnemlerden itibaren kaynaklarda yer almas ve bilinme-

1 Eb Hanfe, el-Fkhul-ekber, Ebul-Mnteha erhi, nr. Osman Yeilhisar, stanbul: Drun-nil, 2007, s. 38; Mtrd, Teviltul-Kuran, thk. Fatma Yusuf el-Haym, Beyrut:Messesetr-risale, 1425/2004, IV, 518; Pezdev, Uslud-din, nr. A. Hicaz es-Sak, Kahire,1424/2003 s.172; Aleddin el-smend (. 552/1157) Lbbl-kelm, nr. M. Said zer varl,stanbul: sam Yay., 2005, s. 114; Abdlaziz es-Semerkand, el-Akdetr-Rkniyye nr. Musta-

fa Sinanolu, stanbul: sam Yay., 2008, s. 101.2 Zemaher, Keaf, Beyrut: Drul-marife, ts., I, 63; Fahreddin er-Raz, Mefthul-gayb, Tah-ran: Drul-ktbil-ilmiyye, ts., III, 6-8; Beydav, Envrut-tenzl, Mecmatn minet-tefsr,Beyrut: Dru ihyit-trsil-Arab, 1319 h., IV, 226; Nesef, Medrik, Mecmatn minet-tefsr, Beyrut: Dru ihyit-trsil-Arab, 1319 h., IV, 226; Hazin, Lbbut-tevil,Mecmatnminet-tefsr, Beyrut: Dru ihyit-trsil-Arab, 1319 h, IV, 225.


3/33

Mustafa AKAY | 3


sine ramenbirok akid-kelm kaynaklarnda dorudan kullanlmamtr.Eb Hanifenin takipileri olmalarna ramen, Mtrd, Kitabut-tevhdindeve onun ada Hakm es-Semerkand (. 346/953) Sevdul-azam adl ese-rinde nbvvet bahislerinde ismet ve zelle konusuna yer vermemilerdir.3

Ebul-Mun en-Nesef (. 508/1115) Bahrul-kelm adl eserinde peygamberle-rin ismeti konusuna hi deinmemi;4Tebsiretl-edillesinde ise peygamber-lerin getirdii temel ibadet esaslarndan bahsederken namazla ilgili bir yer-de zellenin oulu zelel szcn btn insanlarn yapabilecei kkhatalar (saairiz-zelel) olarak kelime anlamnda kullanmtr.5 mer en-Nesef (. 537/1142) Akid risalesinde peygamberlerin sfatlar ve ismet ko-nusundan bir cmle ile bahsetmi, ancak zelle kavramn kullanmamtr. Bucmle udur: Tm Peygamberler, Allah Tealadan aldklarn hakkyla bil-

diren (muhbir), tebli eden (mbelli), szlerinde sadk, salih kimselerdir.6Habbaz de (. 691/1292) el-Hdadl eserinde zelle kavramn kullanmam-tr.7 Baz Mtrd limler ise zelle terimi yerine bu anlam ifade edecek ba-ka kelime veya cmleleri kullanmay tercih etmilerdir. Mesela emseddines-Semerkand (. 600/1200) es-Sahiful-ilhiyyesinde,8 Nureddin es-Sabn(. 580/1184) el-Bidayede ismet konusunu ele alrken zelle kavramn ifadeedecek aklamalarda bulunsalar bile bu kavram kullanmamlardr.9 Os-man el- (. 575/1179) manzum Bedul-Emladl eserinde, keza Hzr Bey(. 863/1458) manzum Kaside-i Nniyyesinde ismet konusuna deinmi, fa-kat zelle terimini kullanmamlardr.10

Ear, Mutezil ve ii kaynaklar iin de benzer durum geerlidir. Ear (.324/936), el-bne ve Risalet ehlis-sar eserlerinde; Bakllan (. 403/1013) el-nsf adl eserinde ismet ve zelleden hi bahsetmemitir.11 Ear zelle kav-ramn kullanmamakla beraber onun takipisi bn Furek (. 406/1015)

Mcerred Makalt adl eserinde Earye gre Nbvvetten nce peygam-berlerden masiyet ve zelle sadr olmas caizdir. diyerek;12 Abdlkahir el-Badd de (. 429/1037) Earilerce peygamberlerin zelle yapmas caiz-

3 Bkz. Mtrd, Kitabut-Tevhid, nr. B. Topalolu, Ankara: sam Yay., 1423/2003, s. 271-336; Ha-km es-Semerkand, Sevdul-azam, muhtelif yerler, stanbul: brahim Efendi Matbaas, ts.

4 Bkz. Nesef, Bahrul-kelam, Konya: Matbaay- markil-irfn, 1327/29, s. 30-36.5 Nesef, Tebsiretl-edille, thk. H. Atay-. Ali Dzgn, Ankara: DB. Yay., 2003, II, 96.6 Taftazn, erhul-akid, Kestelli Haiyesi, stanbul: Dersaadet, 1320 h, s. 170.7 Habbz, el-Hd, nr. Adil Bebek, stanbul: FAV Yay., 2006, s. 219-222.8 Bkz. emseddin es-Semerkand, es-Sahiful-ilhiyye, nr. Ahmed Abdurrahman erif, Ku-

veyt: Mektebetl-felah, 1405/1985, s. 436.9 Sbn, el-Bidaye, nr. B.Topalolu,Ankara, 2005, s. 53.

10 Osman el-, Bedul-eml, Ali el-Kr erhi, stanbul: Dersaadet, 1985, s. 64; H

z

r Bey,Kasde-i Nniyye, el-Uryanerhi, stanbul: irketi Sahfiye-i Osmaniye, ts., s. 118-120.11 Bkz. Ear, el-bane, nr. Hammad b. Muhammed el-Ensar, Medine, 1409 h., s.153-166,167-

169; a. mlf., Risalet ehlis-sar, nr. M. Seyyid el-Cleyned, Kahire, 1407/1987, s. 78-79, 83-85;Bakllan, el-nsf, nr. M. Zahid el-Kevser, II. Bask, Kahire, 1382/1963, s. 60-63.

12 bn Frek,Mcerred makalt, nr. Daniel Gimaret, Beyrut 1987, s. 176.


4/33



dir.13 diyerek bu kavram kullanmlardr. Cveyn ( 478/1085) el-radnda ismet konusuna yer vermise de zelle terimini kullanmam, bunun ye-rine kk gnahlar-saair kelimesini tercih etmitir.14 Cveyn el-

Akdetun-nizamiyye ve Lumaul-edille adl eserlerinde ise peygamberlerin s-

fatlarndan dolaysyla zelleden hi sz etmemitir.15 Gazzal (. 505/1111),Kavaidul-akid ve el-ktisad fil-itikd adl eserlerinde peygamberlerin sfatlarve ismet konusuna deinmemitir.16 Kad yad (. 544/1149) ifanda tmdetaylaryla ele ald ismet meselinde zelle kavramn kullanmayp saairkelimesini tercih etmi;17 Kad yadn saair terimini tercih ettii yerlerdearih Ali el-Kar (. 1014/1605) yer yer zelle, zellt ve asert kelimelerinikullanmtr.18 ehristan (. 548/1153) hem saair hem de zelle terimlerinikullanmtr.19 Raz (. 606/1211) smetl-enbiya, el-Erbn f uslid-dn ve

Mefthul-gayb adl eserlerinde ismet konusunda benzer bilgileri vermi ol-masna ramen zelle terimini deil, bu anlam ifade edecek saair kelime-sini;20 Melimu uslid-din eserinde de zelle kavramn deil, sadecesu/zenb ve gnah/masiyet terimlerini kullanmtr.21 Seyfeddin el-Amid (. 631/1233) Gayetl-meraminda nbvvet ve mucize konularnatahsis ettii yedinci blmde, peygamber gndermenin ve mucizenin imk-n, mucizenin peygamberlie dellet ekli, mucizenin artlar gibi konularzerinde detaylca durmasna ramen peygamberlerin sfatlar, ismet vezelle konusuna hi deinmemitir.22Adududdin el-c (. 756/1355) Akidiadudiyyesinde peygamberlerin ismetiyle ilgili bir cmlelik bir aklamada

bulunmusa da burada zelle kavramn zikretmemitir.23 Taftazan (.793/1390) erhul-Makasd ve erhul-Akaid adl eserlerinde, Devvan (.908/1502) erhul-Akaidil-adudiyyesinde zelle terimini deil; bunun yerinedaha ziyade sehven veya hataen ilenen saair ifadelerini kullanmlar-

13 Abdlkahir el-Badd, Uslud-dn, s.167-168, stanbul: Matbaatl-devliyye, 1326/1928.14 Cveyn, el-rad, nr. M.Yusuf Musa-Ali Abdulmnim Abdlhamid, Msr, 1369/1950, s. 356.

15 Cveyn, el-rad, s. 356; a. mlf., el-Akdetn-nizmiyye, stanbul: FAV Yay., ts., s. 63-70; a.mlf., Lumaul-edille, nr. Fevkiye Hseyin Mahmud, Kahire: Darul-msriyye, 1385/1965, s.109-112.

16 Gazzal, Kavidul-akid, nr. Musa Muhammed Ali, Beyrut, 1405/1985, s. 212-216; a. mlf., el-ktisad fil-itikad, Beyrut: Drul-ktbl-ilmiyye, 1403/1983, s. 126-132.

17 Kadyad, e-if,Ali el-Krerhi, stanbul: Drut-tibatil-mire, ts., II, 173-317.18 Kadyad, e-if, II, 308.19 ehristan, Nihyetl-ikdm, nr. Alfred Guillaume, London 1934, s. 445.20 Fahreddin er-Raz, smetl-enbiya, nr. Muhammed Hicaz, Kahire: Mektebets-sakafetid-

diniyye, 1406/1986, s. 39-40;a. mlf., el-Erbn f uslid-dn, nr. Ahmed Hicaz es-Sak, Kahire:

Mektebetl-klliyytil-Ezheriyye, 1406 h, II, 115-122; a. mlf.,Mefthul-gayb, Tahran ts., III, 7-8.21 Fahreddin er-Raz, Melimu uslid-din, nr. Taha Abdurrauf Sad, Kahire: Mektebetl-klliyetil-Ezheriyye, ts., s. 102-103.

22 Bkz. Seyfeddin el-Amid, Gyetl-merm, nr. Hasan Mahmud Abdullatif, Kahire 1391/1971,s. 317-360.

23 Devvn, erhul-Akidil-Adudiyye, yy., ts., s. 82.


5/33

Mustafa AKAY | 5


dr.24 te yandan Raz (. 606/1211) ile bn Teymiyye (. 728/1328) en-Nbvvt adyla peygamberlik konularyla ilgili birer eser telif etmelerineramen bu iki eserde peygamberlerin sfatlar ve ismet sfat zerinde du-rulmamtr. Sz konusu her iki eserde peygamber gndermenin ve mucize-

nin imkan, peygamberlii inkar edenlere kar cevaplar, mucizenin pey-gamberlie delalet ekli, keramet ve sihir gibi dier olaan d hadiselerzerinde derinlemesine durulmutur. Mutezil lim Kad Abdlcabbar (.415/1025) erhu Uslil-hamsede zelle kavramn kullanmam;25 el-

Munsinde bir-iki yerde zelle ve hafvet kelimelerini kullanmtr.26 iilim eyh Sadk (. 381/991) ile onun nl talebesi eyh Mfd (. 413/1032)de zelle kavramn kullanmam, saire-saair terimlerini tercih etmiler-dir.27

Zelle kavramn tercih etmeyen kelm limleri bu anlam ifade edecekbaka kelime veya cmleler kullanmtr. Bu meyanda Sabn, el-Bidayesinde ismet konusunu ele alrken peygamberlerden kast veya ihti-yar olmakszn bir sz ve fiil meydana gelirse, Allah Teala onu derhal uyarr,knar ve bunu geciktirmez.28 diyerek zellenin ifade ettii anlam, peygam-

berlerden istemeden baz sz ve fiillerin meydana gelmesi cmlesiyle ifadeetmitir. Cveyn, zelle kavram yerine saair kelimesini kullanm vesaairi, kk gnahlar-znub olarak tanmlamtr.29 Raz, zelle terimi yeri-

ne saair kelimesini tercih ederek saairi hataen, sehven, nisyanen ve tevil-de yanlmayla ilgili saair eklinde kategorilere ayrmtr.30 Keza Taftazanve Devvan zelle yerine sehven veya hataen ilenen saair ifadelerini;31 Aliel-Kr (. 1014/1606) de yer yer taksirat, asert tabirlerini kullanmtr.Tehnevnin (. 1158/1745) dikkat ektii gibi bazen de zelleyi kastetmekzere mecazen masiyetdenilmitir.32 Mutezile mensuplarna gelince onlarda zelle tabiri yerine sair terimini kullanmtr. Zelle terimini tercih et-meyenler niin byle yaptklarn aklamamakla birlikte -ileride geleceizere- ilgili baz ayet ve hadislerde zelle kavramnn fiil formlarnn ezelle

24 Taftazn, erhul-Makasd, nr. Abdurrahman Umeyre, Beyrut: Aleml-ktp, 1409/1989,V, 49-60; a. mlf., erhul-akaid, Kestelli haiyesi, stanbul: Dersaadet, 1320 h, s. 171; Devvan,erhul-akaidil-adudiyye, s. 82-83.

25 Kad Abdlcebbar, erhu Uslil-hamse, nr. Abdlkerim Osman, Beyrut: Mektebet Vehbe,1416/1996, s. 573-575.

26 Kad Abdlcebbar, el-Mun, en-Nbvvt vel-mucizt, nr. Mahmud Muhammed Kasm,Kahire, 1385/1965, s. 310.

27 eyh Sadk, el-tikdt, Silsilet mellafti-eyh el-Mfd, nr. sam Abdusseyyid, Beyrut,1414/1993, V, 96; eyh Mfd, Tashhul-itikdt, Silsilet mellafti-eyh el-Mfd, nr. H-

seyin Dergah, Beyrut, 1414/1993, V, 129.28 Sbn, el-Bidaye s. 53.29 Cveyn, el-rad, s. 356.30 Fahreddin er-Raz, smetl-enbiya, s. 39-40.31 Taftazn, erhul-Makasd, V, 49-60; a. mlf., erhul-akaid, s. 171; Devvan, age., s. 82-83.32 Tehanev, Kefu stlhil-fnn, Beyrut: Drul-ktbil-ilmiyye, 1418/1998, II, 304.


6/33


7/33


8/33



Kuranda Zelle Kavram

Kuran- Kermdezelle kelimesi dorudan yer almamakta, ancak kelime an-lamnda olmak zere mtak ekilleriyle drt ayette zikredilmektedir. Bun-

lar eer sizlere apak deliller geldikten sonra kayarsanz, iyi biliniz ki Allah aziz-dir, hakimdir.53 ayetinde zeleltum; yeminlerinizi aranzda fesada ara edin-meyin, yoksa yere salam basmken ayaklar kayar da Allah yolundan alkoymanzsebebiyle ktl tadarsnz54 ayetinde tezille; Sonra eytan o ikisininayaklarn kaydrd...55 ayetinde ezellehuma ve yaptklar bazeyler yzn-den eytan onlar kaydrmt56 ayetinde istezellehum eklinde kullanl-mtr.

Kuran- Kermde zellenin eitli kiplerden gelen fiil formlarna mfes-sirlerin ykledikleri anlam onlarn konuya baklarna iaret etmektedir.Matridi eytan o ikisini ondan-oradan kaydrp uzaklatrd-fe ezellehuma-eytan57 ayetini eytan ikisini ard, zelle ve cennetten ihra sebebinikendilerine ssl gsterdi; yoksa o ikisinin cennetten ihralarn bizzat ken-disi gerekletirmedi.58diyerek zellenin ilenmesinde sorumluluu eytanadeil, fiilin failine vermektedir. Yine Ragb (. 502/1108) da ayettekiistezellehum59 ifadesini eytan onlar ekip srklemek istedi ve sonun-da onlar da kendileri srp ayaklar kayd. diyerek dem ve einin eyta-nn etkisi altnda kalmakla sorumluluktan kurtulamadklarna dikkat ek-

mitir.60 Zemaher (. 538/ 1144) eytann zelle yaptrmasn eytan, aasebebiyle zelle yapmaya tevik ederek ikisinin aaca yaklamasn saladveya eytan o ikisini cennetten kaydrp uzaklatrd eklinde aklam61;Beydav ve Nesef de neredeyse benzer lafzlarla Zemaherinin izahnyapmlardr.62 Kurtub (. 671/1273) eytann dem ile einin ayaklarnkaydrmasnn ne anlama geldiine vurgu yaparak bunun vesvese vermeksuretiyle masiyeti ilemelerini salayarak onlarn ayaklarn kaydrmak ol-duunu; yoksa eytann bizatihi herhangi bir kimseyi bir yerden baka bir

yere kaydrp bulunduu yerden etme gcnn olmadna dikkat ekmi-tir.63 Tm bu ayetlerde zelle kelimesi kayp yoldan kmak, ayan srp

53 el-Bakara 2/209.54 en-Nahl 16/94.55 el-Bakara 2/36.56 li mran 3/155.57 el-Bakara 2/36.

58 Mtrd, Teviltul-Kuran, I, 39.59 li mran 3/155.60 Ragp el-Isfehan, age, s. 214.61 Zemaher, Keaf, I, 63.62 Beydav, Envrut-tenzl, Beyrut: Dru ihyit-trsil-Arab, 1319 h, I, 107; Nesef,Medrik, I, 107.63 Kurtub, el-Cmiu li ahkmil-Kuran, Beyrut: hyu Trsil-Arab, ts., I, 312.


9/33

Mustafa AKAY | 9


tkezlemesi anlamnda hakiki, yanlmak, aldanmak, aldatmak anlamndamecazi olarak kullanlmtr.

Hadislerde Zelle Kavram

Zelle kavram hem Hz. Peygamber hem de ashap tarafndan dorudan vetremi halleriyle kelime anlamlarnda kullanlmtr. Mesela EbuHureyrenin naklettii Kul, bir kelime syler, kendisini cehenneme kayd-racak bir sz ortaya kar da marip ile mark aras kadar kendisini cennet-ten uzaklatrr.64 hadisinde zelle dil srmesi anlamnda kullanlmtr.Resulullahn (s.a.) mm Glsmn evinden her knda yapt duasn-da Allahm, dalalete dmekten veya drlmekten, kayp sapmaktanveya kaydrlp saptrlmaktan sana snrm65 duasnda zelle kelimesi-

nin ezelle fiil formu kullanlmtr. Sahabe de zelleyi kelime anlamyla kul-lanmtr. Nitekim Abdullah b. Harisin anlatt bir olayda, ok yamurlubir Cuma gn Abdullah b. Abbasn yolun amurlu ve kaygan olduunuifade etmek iin kaygan yerde yrmenizi istemedim.66 dedii rivayettezelle, kelime anlamnda zelel formunda kullanlmtr. Baka bir kanallagelen rivayet bu olaya aklk getirmektedir. Buna gre Abdullah b. Abbas,ok yamurlu bir gnde mezzinine ezan okumasn emretmi, ancak ezanokurken haydin namaza demeyip namazlarn evlerinizde klnz deme-sini emretmitir. nsanlar bn Abbasn bu tutumunu yadrgaynca bn Ab-

bas bunu benden daha hayrl olan bir zat da yapmt. Cuma elbette farzdr;ancak ben size meakkat vermeyi irkin grdm, amurda ve kaygan ze-minde yrmenizi istemedim.67 demitir. Hz. mer, Ziyad b. Hudayra s-lam neyin ykacan sormu, Ziyad bilmediini syleyince Hz. mer: s-lam, limin zellesi (zelletul-lim), mnafn Kuranla demagoji yapmasve dallette olan idarecilerin ynetimi68 diye cevaplad hadiste zelle keli-mesi kullanlmtr.

Kimi hadislerde ayan kaydrp yerinden etmek anlamnda ezelle

fiili kullanlm ve fiil eytana nispet edilmitir. Mesela Abdullah b. Sad b.Eb Serh Resulullahn (sav) katiplerinden olmasna ramen irtidat edipmriklere katlnca Abdullah b. Abbas, bn Eb Serhi kastederek eytanonu kaydrd da gidip kafirlere katld sznde ezellehu-eytan ifadesinikullanmtr.69 Hadisteki ezellehu-eytan ifadesi eytan onu hata yap-

64 Buhar, Rikak, 23, stanbul: ar Yay., 1413/1992; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 326, s-tanbul: ar Yay., 1413/1992 .

65 Ebu Davud, Edeb, 103, stanbul: ar Yay., 1413/1992; Tirmizi, Daavt, 28, stanbul:

ar

Yay., 1413/1992; Nes, stize, 30, 65 stanbul: ar

Yay., 1413/1992; bn Mace,Dua, 18, stanbul: ar Yay., 1413/1992.66 Mslim, Msafirn, 28. (stanbul: ar Yay., 1413/1992).67 Mslim, Sahih, I, 485, dp. 3.68 Drim, Mukaddime, 23. (stanbul: ar Yay., 1413/1992).69 Ebu Davud, Hudd, 1; Nes, Tahrm, 15.


10/33



maya ve ayan kaydrmaya sevk etti ki bu da hata ve gnahtr. diye ak-lanmtr.70 Baz hadislerde ise zelle kelimesi istezelle formuyla kullanl-mtr. Nitekim Alkama, amda Ebud-Derd ile karlam, Ebud-Derdkendisine Leyl suresinin ilk ayetlerini (92/1-2) Abdullahn nasl okuduunu

sormu, Alkama da vez-zekeri vel-ns eklinde okuduunu syleyince,Ebud-Derd: onlar bunu bana sylemeye o kadar devam ettiler ki nere-deyse Resulullahtan (sav) bizzat duyduum ayet hakknda benim ayamkaydracaklard.71 dedii rivayetinde zelle kelimesi yestezilln eklindekullanlmtr. Zelle, kelimesinin tretilmi bir formu olan mezelle kelime-sine gelince bu szck, kaygan zemin anlamnda hadislerde Sratn sfatolarak kullanlmtr.72 Buna gre Sratn cehennemin iki yakas zerindekurulacan ve peygamberlerin Allahm kurtar, Allahm kurtar diye

yalvaracaklarn bildiren bir hadiste muhakkak ki srat ayaklarn kaydkaygan yerdir.73 denilerek, sratn ayaklarn kayaca kaygan zemin(mezelletl-akdm) olduu bildirilmitir.

Mtrdlere Gre Zelle

Ebul-Leys es-Semerkandnin (. 373/983) vurgulad zere genel olarakMtrdler peygamberler hakknda saair kelimesini kullanmaktan kana-rak zelle kelimesini tercih etmi; peygamberlerin zelle ilemelerini mm-kn; kasten saair ilemelerini ise mmkn grmemilerdir.74 Bata mamMtrd olmak zere Mtridiler genel olarak zelle adn verdikleri pey-gamberlerin kast olmakszn baz kusurlar ilemelerinin mmkn olduunukabul etmilerdir. Mtrdye gre Hz. Peygamberin -dolaysyla peygam-

berlerin- gnahnn (zenb) olmas ve Allahn bundan dolay ondan istifaretmesini emretmesi aklen mmknse de insan bunu bilemez. Ancak pey-gamberlerin gnahlar dier insanlarn gnahlar gibi deildir. Zira dierinsanlarn gnahlar, kebair, saair ve ahlak irkinlikleri bizzat ilemelerieklinde olabilir. Halbuki peygamberlerin gnahlareer buna gnah de-

necekse-, bizzat irkin ve yasak olan yapmalar deil; en faziletli (efdal) ola-n terk etmeleridir.75 Pezdev Mtrdlere gre peygamberler kasten kebairve saair ilemekten masum; ancak zellelerden-kusurlardan masum deil-dirler. Peygamberlerin zelleleri hata ve nisyan sebebiyle olan eylerdir.demektedir.76 Pezdevnin bu aklamasndan Mtridilerin en azndan birgrubunun zelleyi, kasten ilenen saairin haricinde tuttuklar, zelleyi kast

70 bnl-Esr, age., II, 310; bn Manzur, age, VII, 51.

71 Buhr, Ashbun-Neb, 30.72 bnl-Esr, en-Nihye, II, 310.73 Ahmed b. Hanbel,Msned, III, 17; V, 156; kr. Buhar, Tevhid, 24.74 Semerkand, erhul-Fkhil-ekber, s. 26.75 Mtrd, Teviltul-Kuran, IV, 507.76 Pezdev, Uslud-din, s. 172.


11/33

Mustafa AKAY | 11


olmadan yaplan kusurlu fiiller olarak algladklar anlalmaktadr. AncakPezdev unutma ve hataen ilenen kusurlu fiillerin de mesuliyet kapsamndaolduunu, bu yzden hata yapann gnahkar olduunu ve hataen adam l-drene de kefaret gerektiine dikkat ekmitir. Keza unutarak bir kusur i-

leyen de gnahkardr. Byle olduu iindir ki Allah Teala Ey Rabbimiz, eerunutacak olursak veya hata edersek bizi muaheze etme.77 yeti ile Hz. Peygam-

berin Allahtan mmetini hata ve unutmadan dolay sorgulamamasn di-lemitir. Hata ve unutma sebebiyle ilenen kusurlarn bu zelliinden dolaypeygamberlerden bu gibi eylerin sadr olmas caiz deildir.78Pezdevnin

beyanna baklacak olursa baz Semerkantl Mtrdler, Mutezil limNazzamn (. 231/845) grne meylederek peygamberlerin sadece tmkebir-sairden deil, zellelerden de masum olduu grn benimse-

milerdir. Ancak bunlara gre de peygamberlerin zellelerinin anlam, helaldairesindeki efdal olan bir eyi terk edip daha az faziletli olan baka bir hela-li ilemeleridir.79 Ebul-Berekat en-Nesefnin (. 701/1301) naklettiine grede Semerkand Mtrdleri peygamberlerin kusurlu fiillerine, masiyet ismininde zelle isminin de verilemeyecei grndedirler. Onlara gre ancak Pey-gamberler efdal olan terk edip faziletli (fadl) olan yaptlar ve bu yzden deitap olundular. denebilir. Ancak Nesef eytan o ikisini oradan kaydrd-ezellehuma, (2/36)yetinin -Buhara Mtrdlerinin dedii gibi- peygamber-lerin kusurlu fiilleri hakknda zelle isminin kullanlmasnn caiz olduunadelil olduunu syleyerek Semerkand Mtrdilerinin grn tasvip et-memitir.80

Ebul-Leys es-Semerkand gibi saair ile zelleyi birbirinden ayrmaypayn gren Mtrd limleri de bulunmaktadr. Ebul-Leys es-Semerkandpeygamberlerin zelle veya saaire dmelerini efaat kavram ile izah etmeyealmtr. Buna gre peygamberler saairden masum deildir; bunlar i-lemeleri mmkndr. nk Allah, peygamberlere efaat makam vermi-tir; ayet peygamberler saairden de masum olsalar efaat makamnda zaaf

hasl olur. Zira bir kimse hibir imtihan ve musibetle snanmazsa bela vemusibetlerle snanm kimseden terakki edip stn olamaz.81 Buna ilavetenEbul-Leys es-Semerkandnin zelle anlaynda resul ve nebi kavramlarnaykledii anlam belirleyici bir role sahiptir. nk ona gre Resuller, Al-lahn kendilerine Cebrail vastasyla vahiy gnderdii, risalet ve nbvvetmakamna sahip kimseler; nebiler ise Allahn bir baka melekle veya ryave ilham gibi baka bir yolla vahyettii kimselerdir. Resul, bir hususta Ceb-rail vahiyle bildirmedike kendi gryle amel etmez; byle yaparsa bu

77 el-Bakara 2/286.78 PezdevUslud-din, s. 173.79 Pezdev, age, s.172.80 Nesef,Medrik, I, 108.81 Semerkand, erhul-Fkhil-ekber, s. 26.


12/33



durum kendisi iin kk bir zelle-zelleten saireten olur. Allah TealannDavud kendisini denediimizi sand ve Rabbinden mafiret dileyerek eilip secdeyekapand.82 ayetinde iaret buyurduu zere, Hz. Davud byle yapm veCebrailin kendisine vahiy getirmesini beklemeden Uriynn karsyla ev-

lenmi; bu davran da kendisi iin bir zelle olmutur.83 Ebul-Leys es-Semerkandyegre peygamberlerin zellelerinin sebebi, mubah olan bir ko-nuda kendi grleriyle faziletli olan tercih edip en faziletli olan terk etme-leridir.84

Sabn (. 580/1184), Semerkand-Buhara Mtrdileri ayrm yapmaks-zn genel olarak Mtrdlerin, Peygamberlerden kastl olmayan baz kusur-lar sadr olduu takdirde Allahn onlar kendi hallerine brakmayp derhaluyaraca ve knayaca grnde olduunu nakletmektedir.85 bnl-

Hmam (. 861/1457) peygamberlerin zellesi meselesini daha derinlemesineele alm, zelle yerine kulland saairi, nefret ettirici ve ettirmeyici saairolarak ikiye ayrm; aynekilde tebli ile dier alanlarda yaplacak zelleyide birbirinden ayrarak deerlendirmitir. Onun u ifadeleri ayn zamandaMatrdilerin genel yaklamn ortaya koymaktadr: Ehli snnetin tercihettiine gre peygamberlerin nefret ettirici olmayan saairi ilemeleri caiz-dir; bunlarn peygamberlerden sadr olmas ya tevilde hata etmelerinden do-lay ya da sehvendir.86 Teblile ilgili hususlarda ise peygamberler sehiv ve

galattan masum; tebli d

ndaki hususlarda sehiv ve galat yapmada ise di-er insanlar gibidir.87

Earlere Gre Zelle

Ear (.324/936) peygamberlerin masiyet ve zellelerini vahyi temel alaraknbvvet ncesi ve nbvvet sonras dnem eklinde ikiye ayrarak deer-lendirmitir. Bu yaklam dorultusundabn Furekin (.406/1015) nakletti-ine gre Ear, nbvvetten nce peygamberlerin masiyet ve zelle ileme-lerini mmkn grmekte; ancak risalet dneminde bu gibi hususlar ileme-

lerinin mmkn olduuna dair her hangi bir nas bulamadn belirtmekte-dir.88 Ear, risaletten nce peygamberlerin zelle kapsamna giren kusurlarilemelerini mmkn grm ve buna dem rabbine isyan etti ve haddi at.89ayetini rnek gstermitir.90Ancak Pezdev, -nbvvet ncesi ve sonras ay-rm yapmakszn- Earnin peygamberlerin byk-kk tm gnahlar ve

82 Sd 38/24.83 Semerkand, age, s. 26.84 Semerkand, age, s. 26.

85 Sbn, el-Bidaye, s. 53.86 bnl-Hmm, el-Msayere, s. 194. (stanbul: ar Yay., 1400/1979).87 bnl-Hmm, age, s. 200-201.88 bn Frek,Mcerred makalt, nr. Daniel Gimaret, Beyrut 1987, s. 176.89 T h 20/121.90 bn Frek, age, s. 176.


13/33

Mustafa AKAY | 13


zellelerden masum olduu kanaatinde olduunu nakletmektedir.91Abdlkahir el-Badadnin (. 429/1037), Earnin gr olarak naklettiianlay da Pezdevnin nakliyle rtmektedir. Nitekim Badad, Earninpeygamberlerin nbvvetten sonra kebir ve sairden masum olduu g-

rn savunduunu sylemektedir.92 Bu ekilde Eariye, nbvvet ncesive sonraseklinde ayrm yaprak nbvvetten nce peygamberlerin zelleilemeleri caiz, sonrasnda caiz deildir. eklinde, bir de nbvvet ncesi vesonras ayrm yaplmadan peygamberlerin tm gnahlar ve zellelerdenmasum olduu eklinde farkl gibi grnen iki ayr gr nispet edilmekle

beraber Earlerin genel kanaati, sehiv ve hatalarn gnah kapsamnda ol-maddr ve bu yzden peygamberlerin zelle yapmas mmkndr.93

Cveyn, zelleyi kastederek akl, peygamberlerin sair ileyebileceini

imknsz grmez; peygamberlerin saair ileyip ilemeyecei konusundakesin bir nas olmad gibi, limlerin bu konuda ihtilaf etmeleri bu husustaicma bulunmadn da gstermektedir, demitir.94 Saair ve zelle terimlerini

bizzat kullanm olan ehristan (. 548/1153) bu ikisini birbirinden ayrarakpeygamberlerin saairden masum, zellelerden ise masum olmadklarn;zellenin birbirine mtekabil iki eyden evla olan terk anlamnda olduunu;

buna ramen salihlerin hasenat, Allah'a yaknlk kazanan gzidelerin g-nahlar mesabesindedir. anlay erevesinde peygamberlerin zellerinden do-

lay

da itap edildiklerini ifade etmitir.95

Fahreddin er-Rznin ismet konu-suna yaklam, risalet ncesi ve sonras peygamberlerin zellesi konusundaEarye nispet edilen iki kategorili gre k tutacak niteliktedir. Bu nok-tada Raznin beyanna gre Earlerin ounluu fiil ve ahvalde ismetinsadece nbvvet dneminde zorunlu, nbvvetten nce zorunlu olmadgrndedirler. Rznin kendi kanaatine gre ise peygamberler nbvvetzamannda kasten kebir ve saairden masumdur; sehven saair ilemeleriise mmkndr.96 Taftazan ve Devvan gibi baz sonraki dnem Ear ke-lamclar zelle anlamnda kullandklar saairi nefret uyandran ve uyan-

drmayan olarak ikiye ayrmlar; nefret uyandrc saaire bir lokma ekmekalmak, ok az miktar eksik tartmak gibi sular; nefret uyandrmayansaaire de basit konularda geree aykr sz sylemeyi rnek gstermiler-dir. Bu meyanda peygamberler kasten veya sehven nefret uyandran

91 Pezdev, age, s. 172.92 Abdlkahir el-Badad, el-Fark beynel-firak, nr. M. Muhyiddin Abdlhamid, Beyrut

1411/1990, s. 222.93 Badd, Uslud-dn, s. 167-168.94 Cveyn, el-rad, nr. M.Yusuf Musa-Ali Abdulmnim Abdlhamid, Msr 1369/1950, s. 356.95 ehristan, Nihyetl-ikdm, nr. Alfred Guillaume, London 1934, s. 445.96 Fahreddin er-Raz, smetl-enbiya, s. 40; a.mlf., el-Erbn f uslid-dn, II, 115-122; a.mlf.,

Mefthul-gayb, Tahran ts., III, 7-8.


14/33



saairden masum, nefret uyandrmayan saairden ise masum deillerdir.97Taftazanye gre, peygamberlerin vahiyden nce seciye dklne dela-let eden saair gibi insanlarn nefret etmesini gerektiren fiilleri ilemeleri demmkn deildir.98 Devvannin u ifadeleri konuya daha bir aklk getir-

mektedir: Peygamberlerin vahiyden sonra sehven saair ilemeleri ittifaklacaizdir. Ancak bir lokma ekmek almak, bir tane eksik tartmak gibi seciyedkl-hissiyet ifade eden eylerin onlardan sadr olmas, peygamberle-rin Allah tarafndan uyarlmalar ve onlarn da uyanmalarartyla caiz; aksitakdirde caiz deildir.99

Mutezileye Gre Zelle

Mutezile mensuplar zelle kavram yerine daha ziyade saair kelimesinikullanm veEarinin bildirdiine gre peygamberlerin masiyetlerinin an-cak saair olacanda ittifak etmilerdir. Bununla birlikte onlar peygamber-lerin kasten saair ileyip ilemeyecei konusunda iki gruba ayrlmlardr.Birinci gruba dahil olanlar peygamberlerin masiyet olduunu bildii hi bireyi dolaysyla saairi de- kasten ilemeleri caiz olmad grnde iken;dierlerine gre saair olmak artyla peygamberlerin kasten masiyet ile-meleri caizdir.100 Ear bu ekilde kasta bal olup olmamasn esas alarakpeygamberlerin gnah olan bir eyi ileyip ilemeyecekleri hususunda

Mutezilenin iki ana gruba ayrldn sylese de Raz peygamberlerin zellesikonusunda Mutezilenin ounluunun kabul ettii, Eb Ali el-Cbbaningr ve Nazzamn gr olmak zere anlay bulunduunu zikret-mitir. Mutezilenin ounluununbenimsedii anlaya gre peygamberle-rin kasten ok az miktar eksik tartmak, yalan sylemek gibi kendilerindennefret ettirici saair hari, taammden saair ilemeleri caizdir.101 Bunlaragre peygamberlerin, byk-kk tm nefret ettirici fiil ve davranlardanuzak olmas zorunludur. Zira peygamber gndermekten maksat, kullara l-

tufta bulunmak ve fayda salamaktr. Peygamberler nefret ettirici davran-larda bulunduklar takdirde insanlar onlar benimseyip tabi olmayaca iinAllah Tealann, peygamberleri onlarn kabul grmelerini engelleyici nefretettirici hallerden uzak tutmas zorunludur.102 Peygamberlerin nefret ettirici

97 Taftazn, erhul-Maksd, V, 51; Devvan, erhul-Akidil-Adudiyye, s. 82.98 Taftazn, erhul-AkidKestelli Haiyesi,stanbul: Dersaadet, 1320 h, s. 171; Devvan, age, s. 83.99 Devvan, age, s. 83.100 Ear, Makltul-slmiyyn, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut:

Mektebetl-asriyye, 1416/1995, I, 297.

101 Fahreddin er-Rz, smetl-enbiya, s. 40; a. mlf., el-Erbn f uslid-dn, II, 116; a.mlf.,Mefthul-gayb, III, 7.

102 Kad Abdlcebbar, erhu Uslil-hamse, s. 573.


15/33

Mustafa AKAY | 15


olmayan saairi taammden ilemeleri ise mmkndr.103 Zira peygamber-lerin nefret ettirici olmayan saairi ilemelerini imknsz grecek bir delil

bulunmamaktadr; stelik bu tr nefret ettirici olmayan saairi ilemelerindepeygamberler iin sadece sevap azl sz konusudur. Sevap azl ise helaldairesinde olan eylerden her hangi birini yapmamak ve peygamberin fazi-letinin biraz eksilmesinden ibarettir. Nitekim saairi nefret ettirici ve nefretettirmeyici olarak ikiye ayran Kad Abdlcebbar (.415/1025) bu konuda y-le demektedir: Muhakkak ki biz, peygamberlerin nefret ettirici saairi, yalan sy-lemelerini, kmsenen saairi (es-sairul-mstehaffe) ilemesini caiz grm-yoruz.104 Peygamberlerden yalan konumak, her zaman tevriyeli-kinayelikonumak, Allahtan alp eda edecei hususlar anlayamamak gibi kabuledilmelerine engel olacak nefret ettirici eylerden veya insanlar kendilerinetabi olmaktan uzaklatracak veya onlarn davranlarn rnek almaktanyz evirtecek eyler sadr olmaz. Zira Allah Teala, peygamberi kendi zaty-la mmeti arasnda kendisine ykledii hkmleri eda etmek zere seipgrevlendirdiine gre elbette resuln, grevlendirdii ie zarar verecekveya insanlarn resulnden nefret etmesine sebep olacak eylerden uzaktutmas gerekir105Nefret ettirici olmayan saaire gelince bunlar ilemek konu-sunda peygamberlerin masumiyeti zorunlu deildir. Zira bunu imkansz g-recek bir delil yoktur. stelik bu tr nefret ettirici olmayan saairi ilemele-

rinde peygamberler iin sevap azlndan (kllets-sevap veya takllus-sevb)baka bir ey yoktur. Sevap azl ise, nevafil olan bir hususu yapmamay vefazilet bakmndan az bir noksanl ifade etmektedir.106 Bu tr kusurlar sade-ce sevap azl ifade ettii iin sevap azl da peygamberlerin sdkna ve kendile-rinin benimsenmesine zarar vermeyeceinden dolay peygamberlerin nefret etti-rici olmayan saair ilemeleri caizdir.107

Chz (. 255/869)ve dier baz Mutezile mensuplar da peygamberlerinuyarlmalar ve onlarn da uyanmalar artyla sehven sair ilemelerini

mmkn grmlerdir.108 Onlarn bu yaklamndan peygamberlerin kastensaair ilemeyecekleri kanaatinde olduklar anlalmaktadr.

Dier bir ksm Mutezileye gre peygamberlerin gnah olduklarn bil-dikleri kebair ve saair her hangi bir eyi kasten yapmalar asla mmkndeildir. Onlarn gnah izlenimini veren fiilleri ilemeleri bir deerlendir-

103 Fahreddin er-Raz, smetl-enbiya, s. 40; Kad Abdlcebbar, el-Mun, en-Nbvvt vel-

mucizt, nr. M. Muhammed Kas

m, Kahire 1385/1965, s. 280.104 Kad Abdlcebbar, el-Mun, s. 309.105 Kad Abdlcebbar, el-Mun, s. 279.106 Kad Abdlcebbar, el-Mun, s. 280.107 Kad Abdlcebbar, erhu Uslil-hamse, s. 575.108 Devvan, age, s. 82.


16/33



me-tevil hatasdr.109 Eb Ali el-Cbb (. 303/916) ve taraftarlarnn savun-duu bu gre gre, peygamberlerin kasten kebair ve saair ilemelerimmkn deildir. Peygamberlerden gnah sadr olmas ancak tevilde hataetmeleri sebebiyle mmkn olabilir.110 Hatal tevilden dolay ilenen bu tr

saair, sehven ve gafletle yaplm eyler hkmndedir.111 Eb Ali el-Cbb, peygamberlerden taammden meydana gelen masiyetleri, nefretettirici eyler kapsamna dahil etmi ve bu kanaatini haram olduunu bile-rek gnah ileyenin halinde noksanlk olmas gerekir, bu da peygamberekar nefret uyandrr. gerekesine dayandrmtr.112 Eb Haim el-Cbba(. 321/933) ise babas Eb Ali el-Cbbnin aksine, Mutezilenin ounlu-una uyarak peygamberlerin nefret ettirici olmayan saairi ilemelerininmmkn olduunu savunmutur.113 Zira Ebu Haim el-Cbbaiye gre te-

vile dayanarak bir fiil taammden ilenebilir ve ilenen bu fiil kebre desaire de olabilir. Tevile dayanarak ilenen bu saire, kmsenmedii venefret ettirici olmadnda bunu peygamberden men eden bir delil yoktur.Ancak, eer peygamberin bu saireyi kasten yapmas mmkn kabul edilir-se bu durum onlarda nefret uyandracaktr. 114 Eb Haim el-Cbbninsaair hakkndaki bu ifadesi onun, babas Ebu Ali el-Cbb gibi peygam-

berlerin nefret ettirici saairi ilemesini mmkn grmediini; kmsen-meyen ve nefret ettirici olmayan saairi ilemelerini ise mmkn kabul etti-ini ortaya koymaktadr. Bylece sonuta baba-oul Cbbalerin saairinkasten olup olmasna gre deil, nefret ettirici olup olmamasn temel alarakortaya koyduklar grleri arasnda fark bulunmamaktadr. Nitekim KadAbdlcebbar da Cbbalerin grlerinin benzer olduunu; her ikisi de nef-ret uyandrc olmad takdirde peygamberlerin bu tr saairi ilemelerine

bir mani olmadn savunduklarn sylemitir.115

Badadnin Nazzam (. 231/845) ve Cafer b. Mbeirin (. 234/848) g-r olarak naklettiine gre peygamberler sehven ve hataen gnah ileye-

bilirler, ancak her ne kadar kendi mmetlerinden bu noktada sorumluluk

kaldrlm olsa bile peygamberler kendi konumlarndan dolay bu tr g-nahlardan sorumlu tutulurlar.116Raz sadeceNazzama nispet ettiianlay

biraz daha detaylandrarak ifade etmitir. Buna gre Nazzam peygamberle-rin ne kasten, ne hataen ne tevilde yanlma yoluyla kebir-saair her hangi

109 Badd, Uslud-dn, s. 168.110 Fahreddin er-Rz, smetl-enbiya, s. 40; a. mlf., el-Erbn f uslid-dn, II, 116; a.mlf.,

Mefthul-gayb, III, 7; Taftazn, erhul-akaid, s. 171.

111 Kad

Abdlcebbar, el-Mun, s. 310.112 Ayn yer.113 Badd, Uslud-dn, s. 168.114 Kad Abdlcebbar, el-Mun, s. 310-311.115 Kad Abdlcebbar, el-Mun, s. 310-311.116 Badd, Uslud-dn, s. 168.


17/33

Mustafa AKAY | 17


bir gnah ilemelerinin mmkn olmadn, ancak sehven ve nisyan sebe-biyle yanlmalarnn mmkn olduunu savunmaktadr. nk Peygam-berler, marifetleri en kmil, delilleri en fazla ve bakalarnn muktedir ola-mad lde saknmaya muktedir olduklar iin onlarn son derece teyak-

kuz iinde olmalar gereklidir. Bu yzden peygamberler bu tr nisyan vesehiv sebebiyle iledikleri kusurlu fiillerinden dolay Allah tarafnda knanrve itap olunurlar.117 Bu noktada Semerkant MatrdleriNazzamn gr-ne meyletmilerdir. Onlara gre de peygamberler tm kebair, saair vezellttan korunmulardr. Bu iki ekole gre peygamberlerin zelleleri, helaldairesinde olan en faziletli olan terk etmeleri anlamn tamaktadr.118

Kad Abdlcebbar Mutezileye gre diyerek ounluun ortak kanaatiolduuna dikkat ektiine gre, Mutezile peygamberlerin vahiyle almadk-

lar hususlarda sehiv ve hata yapmalarn mmkn-caiz; Allahtan alp edaedilmesi zorunlu hususlarda (tebli) sehiv ve hata yapmalarn ise mmkngrmemitir.119 Peygamberlerin teblide sehiv ve hata yapmalarnn mm-kn olmad konusunda Mutezile, dier slam limleriyle hem fikirdir. Ni-tekim Rz, peygamberlerin teblile ilgili hususlarda kasten veya sehvenya-lan sylemek ve tahrifat yapmaktan masum olduklarnda slam mmetininittifak halinde olduunu sylemektedir.120 nk tebli eden peygamberkorunduu gibi onun tebli ettii vahiy de korunmutur.121

iaya Gre Zelle

Earnin kaydettiine gre ia, peygamberlerin ismeti konusunda ikiye ay-rlmlardr. Hiam b. el-Hakem ve taraftarlarnn gr olan birinci gurubagre peygamberlerin masiyet ilemeleri mmkn; imamlarn ilemeleri isemmkn deildir. Zira peygamberler gnah ilediklerinde kendilerine va-hiy gelerek uyarlrlar; imamlara ise vahiy gelmez. Bu yzden imamlar ma-sumdurlar, sehiv ve galat/hata etmezler. Nitekim Hz. Peygamber Bedir sa-va esirlerinden fidye alarak Allaha kar masiyet ileyip asi olmu; AllahTeala da Allah senin gemi ve gelecek gnahlarn balamtr.122 buyurarakonun gnahn baladn bildirmitir.123 Ancak bu grte olan Hiam b.el-Hakemi, dier mamiyye mensuplar peygamberlerin masiyet ilemeleri-ni mmkn kabul ettii iin tekfir etmitir.124iann genel kanaatini yans-

117 Fahreddin er-Rz, smetl-enbiya, s. 40; a.mlf., el-Erbn f uslid-dn, II, 116; a.mlf.,Mefthul-gayb, III, 7.

118 Pezdev, Uslud-din, s. 172.

119 Kad

Abdlcebbar, el-Mun, s. 286.120 Fahreddin er-Rz,Meftihul-gayb, III, 7.121 Bkz. el-Maide 5/67; el-Hicr 15/9; el-Hac 22/52.122 el-Fetih 48/2.123 Ear,Makltul-slmiyyn, I, 121; kr. Badad, el-Fark beynel-firak, s. 67-68.124 Badad, el-Fark beynel-firak, nr. M. Muhyiddin Abdlhamid, Beyrut, 1411/1990, s. 68.


18/33



tan ikinci gruba gresadece peygamberler deil, onlarn yan sra imamlarda Allahn hcceti olduklar iin gnah ve zellelerden masumdurlar. nkonlarn masiyet ilemeleri ve sehivleri caiz olduu takdirde gnah ilemesimmkn olan dier insanlarla ayn seviyede olacaklardr. mamlarn gnahilemesi mmkn olunca pe pee gelen imamlara mminlerin ihtiyac kal-mayacaktr.125 Bu itibarla ia peygamberlerin ne taammden ne yanlma netevilde hata ne de unutma sebebiyle kebair ve saair ilemelerini asla mm-kn kabul etmemilerdir.126ii lim eyh Sadk (. 381/991) peygamberler,imamlar ve meleklerin kebair ile -nefret ettirici olup olmamakla kaytlamak-szn- her trl saair gnahtan masum olduklarn belirtmitir.127 Onun ta-lebesi eyh Mfd (. 413/1032) de mamiyye iasnn bu genel kabulnfailini knamay gerektiren saaire vurgu yaparak yle ifade etmektedir:Peygamberlerin hepsi nbvvetten nce ve sonra kebairi ve failini knamaygerektiren saairi ilemekten korunmulardr. Failini knamay gerektirme-yen saairi ise nbvvetten nce ilemeleri mmkn; nbvvetten sonrayapmalar ise mmkn deildir.128 eyh Mfd bir dier eserinde de pey-gamber ve imamlarn her trl kebair ve saairden peygamberlik dnemle-rinde masum olduklarn syleyerek, zellikle peygamberlik dnemine vur-gu yapmtr. eyh Mfde gre peygamberlerin kast olmakszn mendupolan terk etmeleri akl asndan mmkn, farz klnan bir eyi terk etmeleri

ise mmkn deildir. Ancak zellikle Hz. Peygamber ile imamlar mendupolan bile terk etmekten masumdurlar.129

Peygamber Zellerinin Yorumlanmas

Baz peygamberlerin gnah iledii izlenimini veren ayet ve rivayetlerinvarl, marjinal kimi gruplar tarafndan kebir dahil peygamberlerin tmgnahlar ilemelerinin mmkn olduuna delil olarak gsterilmeye al-lmakla birlikte,130 bu nevi iddialara ehl-i snnet limleri tarafndan mukn

cevaplar verilmitir. Byle olmakla birlikte bu tr naslarn mevcudiyeti pey-gamberlerin zorunlu sfatlarndan olan ismet sfatna halel vermeden naslanlalabilecei meselesini ortaya karmtr. Zira bu tr naslar zelle kap-samna alnmad takdirde peygamberlerin gnah iledikleri izlenimi do-

125 Ear,Makltul-slmiyyn, I, 121.126 Fahreddin er-Raz, smetl-enbiya, s. 40; a. mlf., el-Erbn f uslid-dn, II, 117.127 eyh Sadk, el-tikdt, Silsilet mellafti-eyh el-Mfd, nr. sam Abdusseyyid, Beyrut,

1414/1993, V, 96.128 Halil brahim Bulut, eyh Mfd ve iada Usl Farkllama Sreci, zmir 2005, s. 246; kr.eyh Mfid, Evilul-Maklt, nr. brahim el-Ensar, md. 32, Beyrut 1414/1993, s. 62.

129 eyh Mfd, Tashhul-itikdt, Silsilet mellafti-eyh el-Mfd, nr. Hseyin Dergah,Beyrut 1414/1993, V, 129.

130 Kadyad, e-ifa, II, 279; Rz,Mefthul-gayb, XXIV, 234.


19/33

Mustafa AKAY | 19


acak, bu da peygamberlikle ilgili en nemli ilkelerden olan peygamberlerinismetine zarar verecektir. Ehl-i snnet ulemas bu hakl kayglarn zelliklepeygamberlerin sz konusu kusurlu fiillerini gnah ve masiyet kapsamn-dan karan zelle ve saair kavramlarn kullanarak, ayetleri bu kavramlar

dorultusunda izah ederek zmlemeye almlardr. Bu dorultuda butr naslar bir ok fukaha, muhaddis ve mtekellim tarafndan peygamberle-rin yalnzca zelle veya saair ileyebileceklerine delil gsterilmitir. Onlar

bunu yaparken ya ilgili ayetlerin genel anlamndan ya ayetlerde geen g-nah-zenb, isyan, dallete dme, tvbe etme, istifarda bulunma, unutma,Allah Tealann veya peygamberlerin kendilerini knamas, Allahn onlaraffetmesi gibi kelime ve ifadelerin zahir anlamlarndan hareket etmilerdir.

te yandan kastl olarak yaplmad halde zellelerinden dolay pey-

gamberlerin neden knandklarna da cevap aranmtr. Onlar bu sorunu,Hanef mtehitlerden Serahs rneinde grld zere zellede o iin

bizzat kendisine ynelik bir kast bulunmasa da fiilin aslna ynelik bir kastbulunduundan kii sorumlu tutulur. Zira her eye ramen zelle bir tr ku-surdur ve acele etmeyip ihtiyatl davranld takdirde mkellefin bu taksir-den korunma imkn bulunmaktadr. Bu yzden peygamberler zellelerindensorumlu tutulmulardr. Masiyet ise, gerek manada haram olan fiildir veharam olduu bilinerek bizzat onu ilemeye kast edilir.131 diyerek zellenin

niin peygamberler hakk

nda sorumluluk ifade ettiini a

klamaya al

m

-lardr. Serahsnin bu tespitine Beyd de katlmakta ve zellede bir fiilin ken-disine ynelik bir kast bulunmazsa da aslna ynelik bir kast bulunduun-dan peygamberlerin bu zellelerinden sorumlu tutulduunu sylemitir.132Bu anlaytan dolaydr ki Hz. Peygamberin fiillerini -kendilerine uyulmasasndan- farz, vacip, mstehap ve mbah olarak drde ayran Serahs, be-inci grup olarak zelleyi zikretmi, ancak zellelerde peygambere tabi olma-nn sz konusu olmadn vurgulamtr.133 Kad Eb Zeyd gibi baz fakih-ler ise Hz. Peygamberin irad fiillerini vacip, mstehap, mubah ve zelle diye

drde ayrarak peygamber asndan zelleyi sorumluluk kapsamna alm-lardr. Kast olmakszn Peygamberden meydana gelen fiiller ise uyuyan vehata eden kimsenin (muht) fiilleri gibidir, bu tr fiillerin teklife dahil olma-dn dolaysyla nazar- dikkate alnmadn ifade etmilerdir.134

Peygamberlerin gnah-masiyet iledii zannn uyandran naslarn nasldeerlendirilecei meselesi sz konusu olduunda -Taftazannin vurgula-d gibi- ncelikle bu tr haberlerin shhati zerinde durularak ahd yollagelen rivayetler reddedilmi; ayetler ve tevatrle gelen haberler ise belli ku-

131 Serahs, Usl, nr. Ebul-Vefa el-Afgan, II, 86; Tehanev, Kef,II, 303.132 el-Beyd, rtl-merm, s. 322.133 Serahs, Usl, nr. Ebul-Vefa el-Afgan, II, 86.134 Ali el-Kr, erhul-Fkhil-ekber, s.58.


20/33



rallar erevesinde zahir anlamlarndan sarf nazar edilerek yorumlanm-tr.135 Mesela Ebul-Leys es-Semerkand ile Pezdev peygamberlerin zelle ve-ya saaire dmelerinin evla olan terk etmek suretiyle gerekletiini ifadeetmitir. Buna gre peygamberlerin zelle ilemeleri, mubah-helal dairesin-

deki bir hususta kendi grleriyle efdal olan terk edip faziletli olan tercihetmi olmalar anlamna gelmektedir. Bylece bu fiil peygamber iin zelleolmu olur.136emseddin es-Semerkandnin (. 600/1200) bu konuda verdii

bilgi biraz daha detay arz etmektedir. Buna gre Semerkantl Mtrdilerinounluunun benimsedii aklama tarzna gre, peygamberlerin saairilemeleri ya sehiv ve nisyan ya evla olan terk ya da helal olann haramlakarmas sebebiyle mmkndr.137 Fahreddin er-Raz (. 606/1211) ise efdalolan terk etme izahna, bu tr fiillerin masiyet olduu kesin olduu takdir-

de nbvvetten nce vuku bulduklar eklinde anlalmas gerektiini ilaveetmitir.138AncakPezdev peygamberlerin zellesinin, ne ekilde olursa olsunefdal olan terk etme eklindeki izah tarzn Hz. dem ve Hz. Musa hak-knda isabetli bulmayarak yle eletirmitir: Peygamberlerin gnahlaronlarn efdal olan terk etmeleridir, diyen kimselerin gr doru deildir.Byle bir iddia Hz. dem ve keza Hz. Musa hakknda geerli deildir. n-k Allah Teala bu ikisinin gnahlarn haber vermektedir. Ayrca bu gr-n doru olmadnu husus da ortaya koyar: Her peygamber her zamanefdal olan terk eder durumda olmutur. Zira daha faziletli olan durum(efdal), insann iinde bulunduu halden henz ulaamad daha steki iyidurumdur. Efdal byle olduuna gre ve peygamberlerin zellesi efdali terketmek eklinde izah edilirse, yaayabilecei efdal hali henz yaamad iinpeygamber devaml gnah iinde bulunur, demek olur.139 Peygamberlerinzellelerini, efdali terk, fadl ilemek olarak yorumlanmasn bu ekildeeletiren Pezdev, bu noktada meseleyi nasl anlamak gerektiine dair ak-lama yapmamtr. Aleddin el-smend (. 552/1157) de peygamberzellelerinin efdali terk olarak aklanmasn eletirmitir. Ona gre bir ksm

ehl-i snnet limlerinin konuyu bu ekilde efdali terk etmek olarak deer-lendirmeleri zahiren gzel bir yorum olsa da baka bir adan isabetli deil-dir. Zira bir eyin efdalnn olmas, mukabilinde fadln olmasn gerektirir.Bu takdirde aatan yemesi yasakland halde ve Allah Teala Hz. demhakknda dem Rabbine isyan etti ve azd140 buyurmasna ramen Hz.demin aatan yemesinin faziletli (fadl) bir i olmas gerekir. Yasaklanan

135 Taftazn, erhul-Akid, s. 171; Devvan, erhul-Akidil-Adudiyye, s. 83.

136 Semerkand, erhul-F

khil-ekber, s. 26; Pezdev, Uslud-din, s.172.137 emseddin es-Semerkand, es-Sahiful-ilhiyye, nr. Ahmed Abdurrahman erif, Kuveyt:Mektebetl-felah, 1405/1985, s. 436.

138 Fahreddin er-Raz,Melimu uslid-din, s. 103.139 Pezdev, Uslud-din, s.175.140 T h 20/121.


21/33

Mustafa AKAY | 21


bir iin yaplmasnn faziletli bir durum olarak anlalmas ise doru deil-dir. Bu hususta doru olan yaklam, Kuran bildirdiine iman etmek vepeygamberler hakknda ifade buyrulan bu tr naslar tevil etmekten uzakdurmaktr. Zira bu konuda peygamberler hakknda hatadan emin olunama-

yacak ekilde tevilde bulunmada elikiler ortaya kmaktadr; stelik bukonuda yorumda bulunmakla da mkellef deiliz. Bu yzden bu konudayorumda bulunmaktan uzak durmak gerekir.141 Taftazan (. 793/1390) nce-likle bu tr haberlerin shhati zerinde durmu ve ahad yolla gelmilersereddedilmesi, tevatrle gelmilerse nassn imkan verdii lde zahir an-lamlarndan sarf nazar edilerek tevil edilmesi gerektiini ifade etmi; dahasonra shhati sabit olan haberlerin tevilinin ise ya evlay terk olarak ya davahiyden nce vuku bulduu eklinde anlalmas gerektiini vurgulam-

tr.142 Ebu Nasr el-Kueyr (. 465/1072) ile Kurtub (. 671/1273) de peygam-berlere nispet edilen kusurlu fiillerin ya saair ya evly terk ya da risalettennce olduunu grndedir. 143 Kurtubnin baz mteahhir Malik limle-rindennaklettii u deerlendirme konuyla ilgili hemen btn zmleyiciihtimalleri iermektedir: Allah Teala, baz peygamberlerin birtakm gnah-lar ilediklerini haber vermi, bu gnahlar kendilerine nispet etmi, bun-dan dolay onlara serzenite bulunmu, peygamberler de kendilerinin bu trhatalar ilediklerini itiraf etmi, ancak peygamberler onlardan uzaklamve tvbe etmilerdir. Bu hususlar -bir iki tanesini tevil etmek mmkn olsa

bile- tamamn tevil etmek mmkn olmayacak ekilde birok ayette yer al-maktadr. Ancak peygamberlerin bu fiilleri onlarn makamlarn kltecek,Allah katndaki deerlerini drecek zellikte deildir. Onlarn iledikleri

bu kusurlar nadiren vuku bulmutur ve bunlar ya hata ya unutarak ya dabyle bir ii yapmalarna yol aacak bir tevil sonucu meydana gelmitir. Ay-rca onlarn bu hatalar dier insanlarn yaptklarna nispetle hasenat, kendi-lerinin Allah katndaki yksek mevki ve stn deerlerine nispetle seyyiatmesabesindedir. nk kimi zaman bir seyisin mkafat grebilecei bir ii

yaptndan dolay vezir sorumlu tutulup sorgulanabilir.144Peygamberlerinkusurlu fiillerinin nasl anlalmas gerektiine ilikin bu izah tarzlarnn ya-n sra Cneyd-i Badadye (. 297/909) nispet edilen salihlerin iyilikleri Al-laha en yakn kullarn ayplar konumundadr, (hasenatul-ebrar seyyitul-mukarrebn) anlay da bir zm olarak sunulmutur. Buna gre baznaslar peygamberlerin baz gnahlar ilemi olduu izlenimini verse depeygamberlere nispet edilen gnah, onlarn Allah katndaki yksek itibarla-rna nispetle gnah kabul edilmi olan helal dairesindeki fiillerdir ve bunlar

Allah kat

ndaki yce mevkilerini ihll etmez, rtbelerini alaltmaz. Aksine141 Aleddin el-smend, Lbbul-kelam, s. 115.142 Taftazn, erhul-Akid, s. 171; Devvn, erhul-Akidil-Adudiyye, s. 83.143 Kurtub, el-Cmiu li ahkmil-Kuran, Beyrut: Dru hyait-Trsil-Arab, ts., XI, 257.144 Kurtub, age, I, 309; XI, 255.


22/33



Allah Teala onlarn bu hatalarn telafi etmelerine imkn vermi, onlar se-mi, vm, onlar tertemiz edip arndrmtr.145 Devvan de konuyu bu ta-savvuf yaklamla deerlendirerek hasentul-ebrr seyyitul-mukarrebnanlay erevesinde peygamberlerden masiyet sadr olduu hissi uyandran

hususlar, peygamberlerin evlay terk etmeleri olarak aklanmtr.146 Kimimutasavvflar ise bu durumu, peygamberlerin zellesi, onlarn Allah Tea-laya yaknlk-takarrub ve yksek itibar kazanma sebebidir. anlayylaaklamlardr.147 Mesela Eb Sleyman ed-Drn yle demitir: Hz.Davud, yapt hatadan daha hayrl bir amel ilememitir. nk o, bu ha-tas yznden srekli Rabbine snp tvbe etmi ve neticede Ona vaslolmutur.148

Peygamber zellelerine ilikin bu yorumlar Hz. dem, Hz. Musa ve Hz.

Peygamberle ilgili olarak yle rneklendirilebilir: Mesela Hz. dem'in ya-sak aaca yaklama kusurlu fiilinin (a) nbvvetten nce vuku bulduu; (b)kastl ilenmi bir kebire deil, sehven ilenmi bir saire olduu; (c) hataltevil sonucu olarak veya aaca yaklamama yasann tahrim deil, tenzihifade ettii eklinde deerlendirilerek ilendii; (d) evla olan terk etme an-lamnda olduu; (e) Allahn yasan veya Allaha verdii sz unutmas yada eytann kendisine olan dmanln unutmas gibi sebeplerle unutarakmeydana geldii eklinde aklanmtr.149 Hz. demin yasak aatan yeme

fiilinin nbvvetten nce olduu yorumuna, demin daha sonra peygam-ber seildiine delalet eden Sonra rabbi onu seti, tevbesini kabul etti ve doruyola iletti150 ayeti delil gsterilmitir. 151 Nitekim Ear Hz. demin buzellesinin nbvvetten nce vuku bulduunu; nk demin cennetten -karldktan sonra evlatlarna peygamber gnderildiine dikkat ekmi;152bnFrek de demin (a.s.) kusurlu fiilinipeygamber olmadan nce ilediinive buna "Sonra Rabbi onu seti, tevbesini kabul etti ve doru yola iletti." (20/122)ayetinin delil olduunu sylemitir. Zira ayette Allahn seme ve hidayeteiletmesinin isyandan sonra olduu anlalmaktadr. Onun bu yapt i pey-

gamberlikten nce olduuna gre peygamberlerin yalnz bu ekilde gnahilemeleri caiz olur. Zira peygamberlikten nce onlar tasdik etmemiz husu-

145 Kurtub, age, I, 309.146 Devvan, age, s. 83.147 Ebul-Mnteh, erhu Fkhil-ekber, s. 39.148 Eb Nuaym, Hilyetl-evliy, Beyrut, 1405 h., IX, 263; Ebul-Mnteh, age, s. 39.149 Kad yad, e-ifa, II, 291-292; Raz, smetl-enbiy, s. 50-53; Muhammed Ebun-nur el-

Hadid, smetl-enbiy, Msr: Matbaatul-emne, 1399/1979, s. 233; Muhittin Akgl, Hz.

Peygamberin smetiyle lgili Baz

Ayetlerin Yorumu, Diyanet lm Dergi, Hz. Muham-med zel Says, Ankara 2003, s. 245-270.150 T h 20/122.151 Kadyad, age, II, 292; Ali el-Kr, erhul-Fkhl-ekber, s. 58; Muhammed Ali es-Sabn, en-

Nbvve vel-enbiy, Dmak: Drul-kalem, 1409/1989, s. 78.152 bn Frek,Mcerred makalt, s. 158, 176.


23/33

Mustafa AKAY | 23


sunda bizim er' bir ykmllmz yoktur. Yce Allah onlar peygam-ber olarak gnderdii, onlar da peygamberliklerini ed etmekte gvenilir vemasum olduklarn ortaya koyduklarna gre daha nceden ilemi oldukla-r gnahlarn bir zarar olmaz.153 Fahreddin er-Rzye gre de Hz. demin

sz konusu zellesi peygamberliinden sonra deil, nce olmutur.154Hz demin zellesinin, unutarak veya azimeti terk, ruhsat tercih etmek

suretiyle meydana geldii ya da demin aaca yaklamama yasan, ayntrden btn aalar kapsadn deil de sadece bizzat iaret edilen aackapsadn dnerek hatal tevilde bulunmas sonucu o aacn cinsinden

baka bir aatan yemesiyle vuku bulduu eklinde de aklanm; mte-hidin itihadnda hata yapmasnn kebire olmayaca, dolaysyla gnah i-lemi olmayaca belirtilmitir.155 Mesela Eb Ali el-Cbbaye gre AllahTeala, Hz. dem ile eine bu aatan yemeyin dediinde, oaa cinsindenyenilmesini yasaklad halde Hz. dem bizzat o aatan yenilmesinin ya-saklandn zannetmi, o aatan deil ayn cinsten baka bir aatan ye-mi, bylece dem, yeme yasann nasl anlalmas gerektiinde (tevilin-de) hata etmitir.156 Ebul-Leys es-Semerkand Hz. demin aaca yakla-mama emrini ihlal etmesini yle aklamtr: Hz. demle ei, blisin Al-lahn adn anarak yemin etmesine bakarak onun Allaha hrmet ettiinizannetmi, neticede Hz. dem, efdal olan hareket tarzn unutmu ve aa-

tan yemilerdir. Bylece o, kendileri iin efdal tutum olan her halkarda Al-lahn emrine riayet etmeyi brakarak kendi grne gre davranm, bu daondan bir zelle olmutur.157

Hz. demin nisyan/unutmasyla ilgili, onun unutmasnn gerek an-lamda olduu ve gerek anlamda olmadeklinde iki farkl yaklam orta-ya kmtr. Hz. demin unutmasnn gerek anlamda olduunu dnen-ler, bu unutmann ya Allahn yasan ya Allaha verdii sz ya da sznekanarak eytann kendisine amansz dman olduunu unutmas sebebiyle

meydana geldii eklinde aklamlardr. Hz. demin kusurlu fiilinin ger-ekten unutarak meydana gelmesine muhakkak biz demden daha nce szalmtk ama o unuttu.158 ayeti delil gsterilmi ve unutandan sorumlulukkaldrld iin unutarak yaplan bir fiilin gnah/zenb olmayaca ifadeedilmitir.159 Ancak sradan insanlar unutarak iledikleri gnahlardan dolay

153 Kurtub, age, XI, 257.154 Rz,Meftihul-gayb, XXII, 126,128.

155 Kad

yad, age, II, 292; Raz, smetl-enbiya, s. 53; Ali el-Kr, erhul-F

kh

l-ekber, s. 57;Hadid, smetl-enbiy, s. 235-236; Muhammed Ali es-Sabn, en-Nbvve vel-enbiy, s. 78-79.156 Badd, Uslud-dn, s. 168; Kad Abdlcebbar, el-Mun, s. 310-311.157 Semerkand, erhul-Fkhil-ekber, s. 26-27.158 T h 20/115.159 Fahreddin er-Raz, smetl-enbiy, s. 52.


24/33



sorumlu tutulmad halde, Peygamberler Yce Allah katndaki stn ko-numlar yznden unutarak yaptklar fiillerden dolay da sorumlu tutul-mulardr.160 te yandan demin bu nisyannn, Allahn onu ve eini ceza-landrmasna baklarak gerek anlamda unutma deil, terk etmek, ihmal

etmek, nemsememek anlamnda olduu da ileri srlmtr. Bu kanaatteolanlar, unutandan mesuliyet kaldrld ve bu yzden ceza grme sz ko-nusu olmad halde demin cezalandrlmas, onun bu nisyannn gerekanlamda bir unutma deil, ihmal ve terk etme anlamnda olduunu; bir iiihmal ve terk etmede ise knama ve ceza olduu iin de Hz. demin kna-np cezalandrldn sylemilerdir.161Ancak Hz. demin nisyannn, terketmek, ihmal etmek manasnda olduunu ileri srenleri Mtrid doru

bulmayarak eletirmitir. Zira mam Mtrdye gre ne Hz. dem ne de

bir baka nebi ve resul hakknda ihmal etti, terk etti demek doru deildir.Ona gre nisyan/unutma, sorumluluk gerektiren ve gerektirmeyen olmakzere iki eittir ve sorumluluk gerektiren nisyan, her hangi bir meguliyetve gafletten doan, ayet o meguliyet ve gaflet olmasayd, kiinin onu ak-lnda tutup unutmayaca nisyandr. Bu tr nisyandan dolay insann mua-heze edilmesi mmkndr. Hz. dem hakknda zikredilen nisyan da butrden olup onun byle bir nisyan iinde bulunmas caizdir. Zira dem, Al-lahn emrine dikkat etse elbette onu hfzedecek, hatrlayacak ve unutmaya-cakt ki bundan dolay da Allah tarafndan knanmtr.162

Hz. demin zellesinin yemin olsun ki biz, dem'den daha nce sz almtk,fakat o bunu unuttu, fakat biz onda bir azim bulamadk.163 ayetindeki fakat bizonda bir azim bulamadk ifadesinden hareketle Allahn emrine muhalefetetme kast olmakszn ilenmi bir yanlma/sehiv olduu eklinde de yorum-lanmtr. Mfessirler onda bir azim bulamadk ifadesini iki anlama gelecekekilde deerlendirmilerdir. Birincisine gre onda bir azim bulamadk de-mekya Allahn emrinin zddna davranma kast bulamadk yani masiyetedevam etme kararll ve azmi bulamadk, demektir. Bu takdirde onda bir

azim bulamadk ifadesinin bir vg ifade etmesi uygun olur. kincisine gredem, azmi evla gren kimse olmad yani yasaklanan eye kar bir sabr,emredileni muhafaza etme kararll bulamadk, Allaha verdii sze karvefal olma sabr ve kararll bulamadk; eer onda azim olsayd dmanolan iblise uymazd, demektir. 164 Ayetteki biz onda bir azim bulamadk ifade-

160 Hadid, smetl-enbiy, s. 234.161 Taber, Tefsr, nr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Trk, Kahire 1422/2001, XVI, 182;

Mtrd, Tevltul-kuran, III, 311; Rz, Meftihul-gayb, XXII, 125; Kurtub, age, XI, 251;Beydav, Envrut-tenzl, IV, 222.162 Mtrd, Tevltul-kuran, III, 311.163 T h 20/115.164 Taber, Tefsr, XVI, 183-185; Kurtub, age, XI, 251; Beydav, Envrut-tenzl, IV, 222; Nesef,

Medrik, IV, 222; Hazin, Lbbut-tevil, IV, 226.


25/33

Mustafa AKAY | 25


sinin, birinci yaklama gre o verdii sz unuttu amma biz onu hatadasrarl bulmadk ve yapt hataya bir daha dnmedi." eklinde anlalmaspeygamberlerin masum olmas ve bu sebeple gnah ilememesi esasna da-ha uygundur.

Hz. Musann zellesine gelince bunaMusa da tekine bir tokat vurup l-mne sebep oldu. Bunun zerine bu eytann ilerindendir, o gerekten saptrcapak bir dmandr, dedi.165ayeti kaynaklarda Hz. Musann zellesi olarakhret bulan hususlardan birisidir. Hz. Musann vurduu bir tokat sonu-cunda kptnin lmesi olaynn (a) nbvvetten nce vuku bulduu; (b) lenkptinin kfrnden dolay ldrlmeyi hak ettii, bu yzden ldrlmesi-nin gnah olmad; (c) ldrme kastyla deil, hasmlar ayrmak ve maz-luma yardm etmek amacyla atlm bir tokat sonucu hataen meydana gel-

dii; (d) mbah ve mendup olan veya evla olan terk etme trnden bir ku-sur olduu166 eklinde aklamalar gelitirilmitir. Mtrd, Hz. MusannMsrl kptnin lmyle sonulanan tokad hakknda zelle olduuna dikkatekerek yle demitir: Hz. Musann adam ldrme kast yoktu, onu bile-rek ldrmemitir; fakat Allah Teala adamn lmesine hkmetmi, Musanntokadn adamn ecelinin gelmesine vesile yapm, Musa da zahiren katilolmutur.167 Ebul-Mntehayagre de Hz. Musann vurduu bir tokat so-nucu kptnin lmesi gnah deil, zelledir. Zira Hz. Musa kptyi ldrmek

istememi, aksine srailliden uzaklat

rmak amac

yla k

ptye tokat atm

, at-t tokat sonucu adam lmtr. Bylece tokat atma fiili kastl, lmesi isehataen olmutur.168 Fahreddin er-Razye gresz konusu ayetin Hz. Musa'-dan bir gnahn sdr olduuna delalet ettii kabul edilecek olsa bile Hz.Musa'nn o srada peygamber olduuna dair kesin bir delil bulunmamakta-dr. Binaenaleyh bu i, Hz. Musa'dan, peygamber olmadan nce sadr olmu

bir hadisedir.169 Hz. Musann zellesi, mubah ve mendup olan terk etmehkmnde olan bir kusur olarak da deerlendirilmitir. "Hz. Musa'nn,"Rabbim, ben cidden kendime zulmettim. Bana mafiret et" (28/16) sz, tpk Hz.

dem'in Ey Rabbimiz, biz kendimize zulmettik" (7/23) syledii gibi bir ifade-dir ki ortada bir gnah olmad halde yaAllah'a yalvarp yakarma ve g-revlerini hakkyla yerine getirememeyi itiraf etmek iin sylenmi bir cm-ledir yahutmendup olan evly yapmamak suretiyle, insann kendini mka-fattan mahrum klm olmas asndan sylenmi bir cmledir. Hz. Musa'-nn "Bana mafiret et" deyii de, "Bu mendubu yapmadm iin beni ba-

165 el-Kasas 28/15.166 Kadyad, age., II, 299; Rz,Mefthul-Gayb, XXIV, 235; a. mlf., smetl-enbiya, s. 101-102;Kurtub, age, XIII, 261-262.

167 Mtrd, Teviltul-kuran, III, 589.168 Ebul-Mnteh, erhul-Fkhil-ekber, s. 39.169 Rz,Mefthul-gayb, XXIV, 235.


26/33



la" demektir.170Musann kusurlu fiili,nasihatle veya gzel bir slup ve me-totla iki hasmn arasndaki sorunu en gzel biimde zmlemek imkanvarken, tokat vurmak suretiyle evla olan hareket tarzna aykr davranmakolarak da yorumlanmtr.171 Hz. Musann zellesi mazluma yardm amacyla

yaplm bir fiil olarak da deerlendirilmitir. Kurtubnin ifadesine greHz.Musa'nn ona yardm etmesinin sebebi, mazluma yardm etmenin btndinlerde ve eriatlarda farz olduu iindir. Musa (a.s), ldrme kast olmak-szn sadece zulmn bertaraf etmek maksadyla kptye yumruk atm, an-cak neticede adam lmtr.172

Hz. Peygamberin zellesine gelince, Kuran- Kermde Hz. Peygamberhakknda bildirilen gemi ve gelecek gnahlarn balad173 eklindekiayet, Allah Resulnn ve dolaysyla peygamberlerin gnah iledii izleni-

mini veren delillerden biri olarak gsterilmitir. Hz. Peygamberin gemi vegelecek gnah, zelle anlay erevesinde farklekillerde aklanmtr: (a)

bunun nbvvetten nce olduu; (b) nbvvetten nceki zellelerinin Al-lahn affetmesiyle, nbvvetten sonra olmas muhtemel gnahlarn ise is-met sfatnn gerei korunmu olduu; (c) sz konusu gnahlarn kebair de-il, sehven, gafleten veya yanl tevilde bulunma suretiyle ilenen zelle vesaire olduu; kasten veya sehven olan saairin ise peygamberler hakkndacaiz olduu; (d) bir toplum iinde ok stn konuma sahip olan bir kimse-

nin taraftarlar

n

n yapt

klar

hatalar o kimseye mal edilebilmekte olduuiin sz konusu gnahlarn Resulullahn deil, mmetinin gemi ve gele-cek gnah olduu; (e) zenb kelimesi mastar olduu iin fail ve mefule nis-pet edilebilecei; mefule nispet edildiinde ise anlamn senin hrmetinemmetin gemi ve gelecek gnahlarnn balanmas, demek olaca; (f)evla olan terk anlamnda olduu ve bazen evla olann terk edilmesi kiininyksek konumuna gre gnah olarak deerlendirilebilecei; (g) sz konusuifadenin Resulullahn gnahna deil, aksine Allah katndaki yksek ko-num ve itibarna delalet ettii; buna gre ayet, art cmlesi olarak alglana-

rak senin gnahn olsayd bile ben onu elbette affederdim. anlamna geldi-i; (h) Ebul-Leys es-Semerkandnin naklettiine gre gemi gnahla Hz.demin, gelecek gnahla da mmetinin gnahlar kastedildii gibi eitliyorumlar yaplmtr. 174

mam Mtrd sz konusu ayetten u iki hususu karmtr: Birincisi,Resulullahn gnahna-zenb yneliktir ve Allah onu baladn bildirmi-

170 Rz,Mefthul-gayb, XXIV, 234.

171 Hadd, age, s. 339.172 Kurtub, age, XIII, 261.173 el-Fetih 48/2-3.174 Kadyad, age, II, 282; Raz, smetl-enbiya, s. 151-152; a.mlf.,Mefthul-gayb, XXVIII, 78;

M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, VI, 4407; Muhammed Ali es-Sabn, en-Nbvvevel-enbiy, Dmak: Drul-kalem, 1409/1989, s. 128.


27/33

Mustafa AKAY | 27


tir; ancak Resulullahn gnahnn ve zellesinin ne olduunu aratrmaya gi-rimemiz caiz deildir. nk peygamberin zellesini aratrmak noksanlkifade eden hususlardandr. Bu konuda aratrmaya girien kiinin kfrn-den korkulur. Ayrca Resulullahn ve dier enbiyann gnah bizim gna-

hmz gibi deildir; peygamberlerin gnah bizden birinin mubah-helal olanfiili ileme konumundadr ve onlar buna ramen bundan nehyedilmilerdir.Keza mezkur ayetteki Allah senin gnahn balamas sznn anlamnn,ok affediciliinin gerei olarak Yce Allahn Hz. Peygamberin gnahn

balam olmas, yani Resulullah bu gnahtan korumas-ismeti anlamn-da olmas da caizdir ve bu mana lgat asndan mmkndr. kincisi:mmetinin gnahna ynelik olmasdr; bu takdirde anlam Allah seninmmetinin gnahlarn balasn diye demektir. Bu da Resulullahn m-

metine efaat etmesi Allahn da onun efaati vesilesiyle onlar balamassuretiyledir.175

Yine zelle erevesinde Hz. Peygamberin gnahlarndan dolay istifar-da bulunmasn talep eden ayetlerde176 affedilmesi istenen gnahlarn ne an-lam ifade ettii hususunda eitli yorumlar yaplmtr. Buna gre (a) Hz.Peygamberin efdal ve evla olan terk edip yapamamasndan dolay Al-lahtan balanma istemeye arld, yoksa Hz. Peygamberin gnah i-lemedii eklinde deerlendirilmitir. Mtrd, Resullullahn (sav) dolay-

s

yla peygamberlerin bizim bilemeyeceimiz gnah

n

n olabileceini; ancakpeygamberlerin gnahnn dier insanlarn gnahlar gibi dorudan haramolan bir eyi ilemeleri deil, peygamberlerin gnahlarnn bizzat kabiholan ilemeleri deil, efdal olan terk etmek olduunu sylemitir.177 (b)Peygamber'e hitap edilmekle birlikte ehl-i beytin ve dier mminlerin kas-tedildii; (c) Her hangi bir gnah sz konusu olmad; aksine burada Hz.Peygamber'in gzel amelleri ilemeye ve kt amellerden kanmaya mu-vaffak klnmas kastedilmitir. Zira istifar, balanmay istemek; mafiretise, kt olan eyi rtmek manasnadr. Dolaysyla gnahtan korunan kim-

se, hevasnn irkinliklerinden doacak ktlkleri rten kimsedir. Bu daHz. Peygamber de olduu gibi, bazen kiinin gnahtan korunmas ve gna-ha dmemesi sebebiyle bazen de mminler hakknda olduu gibi gnahmeydana geldikten sonra rtlmesi suretiyle olur. (d) Olmas muhtemel ku-surlara nceden istifar etmesinin istenmesi;178 (e) gnah olarak kabul edil-diinde bunun saire olduu; (f) Tpk Hz. demin Ey Rabbimiz biz nefsimi-ze zulmettik.179 ayetinde olduu gibi tevazu ifade ettii; g) bunun takdiri-varsayml ifade olduu ve ayet gnah ileyecek olursan hemen istifar et

175 Mtrd, age., IV, 518.176 en-Nis 4/106; el-Mmin 40/55; Muhammed 47/19.177 Mtrd, age, IV, 507; kr. Nesef,Medrik, V, 508.178 Fahreddin er-Rz,Mefthul-gayb, XXVIII, 61.179 el-Araf 7/23.


28/33



anlamnda olduu;180 (g) istifar etmenin gereklilii konusunda mmetinOnu rnek almas iin olduu181eklinde ve daha baka yorumlar da geliti-rilmitir.182

Kaynaklarda peygamber zelleleriyle ilgili sz konusu aklamalarn de-tayl aklamalar yaplm, ayrca bu yorumlara kar Ehl-i snnetin zayfgrd eitli itirazlar ileri srlmse de btn bu hususlar bu aratrma-nn hacmini fazlasyla aacandan bu kadarla iktifa edilmitir.

Sonu

Zelle kelimesinin kullanmyla ilgili dikkat ekilmesi gereken ilk husus,zellenin kelam bir kavram olduudur. Zira Kurn- kerm ve hadislerde yeral gz nne alndnda, zelle szcnn Kurn ve nebev deil,kelm bir kavram olduu anlalmaktadr. Nitekim Kurnda zelle kelimesidorudan deil, tremi ekilleriyle kelime anlamnda kullanlm olduugibi hadislerde de sz konusu kavram zgn halinde ve tremi formlarylakelime anlamnda kullanlmtr. Belirtilmesi gereken bir baka husus,kelm bir kavram olarak zelle, -tanmlarda baz nanslar olmakla birlikte-hangi sebepten olursa olsun peygamberlerin kast olmayan kusur ilemele-rini ifade etmekte oluudur. Kelam kaynaklarnda bu anlam ifade etmekzere zelle, zelel, zellt, saire, saair, taksirat ve asert gibi kavramlar kul-

lanlmsa da bunlardan yaygnlk kazanan zelle szc olmutur.Zelle meselesinin kaynaklarda hangi balamda sz konusu edildiine ge-

lince, kelm kaynaklarnda peygamberlerin zelle ileyip ilemeyecekleri, bummknse bunun hangi artlarda gerekleecei hususu, peygamberlerinismeti erevesinde ele alnmtr. Ancak zelle meselesi peygamberlerin ftrnitelikleri ve hastalklara maruz kalmasyla ilgili hususlar deil, zellikleirad fiilleriyle ilgili tutum ve davranlarn kapsamaktadr. Konu tefsirkaynaklarnda ise baz peygamberlerin gnah iledii izlenimini douran

ayetler erevesinde sz konusu edilmitir. Esasen zelle sorunu, peygamber-lerin fiillerinin niteliine, yani peygamberlerin gnah ileyebilecekleri var-sayldnda bu gnahn orannn ne olabileceine dayanmaktadr. Bu nok-tada sakncal fiiller/gnahlar, kebair ve saair olarak taksim edilmi vepeygamberler kebairden mutlak anlamda masum kabul edilmilerdir.

Zelle kavram tm kelam evrelerinde hsn- kabul grmemi, daha zi-yade Hanef-Mtrd evrelerce kullanlm, Ear ve Mutezile gibi ekollerzelle yerine saire ve saair kavramn kullanmay tercih etmilerdir. Genelanlamda byle olmakla birlikte Mtrdiler kendi iinde iki farkl kanaatsergilemilerdir. Buharal Mtrdler, peygamberlerin kusurlu fiillerine

180 Fahreddin er-Rz, smetl-enbiya, s. 155.181 Kurtub, age, XVI, 242; Hazin, Lbbt-tevil, V, 508.182 Hazin, Lbbt-tevil, V, 508-509.


29/33

Mustafa AKAY | 29


masiyet denilmese de zelle denilebileceini; Semerkant Mtrdleri isepeygamberlerin kusurlu fiillerine masiyet de zelle de denilemeyeceini ilerisrmlerdir. Hanef-Mtrd limlerinin zelle kavramn tercih edip saireve saair kavramn kullanmamalarnda, sarenin kk de olsa gnah

ilendii izleniminin uyanmasna yol aaca, bunun ise peygamberlerin is-metine aykr olaca endiesi etkili olmutur. Bunun yan sra Eb Hani-fenin bizzat zellat kavramn kullanm olmas da sz konusudur. Ear veMutezil evrelerin zelle kavramn kullanmamalarna gelince, bunun sebe-

bine ilikin her ne kadar kendilerinin dorudan bir aklamalar yoksa dakimi ayet ve hadislerde zelle szcnn fiil formlarnn eytana nispetedilmesi; peygamberlerin davranlarneytana nispet edilen bir fiille nite-lendirmekten kanma dncesinin etkili olmas kuvvetle muhtemeldir.

Her iki bak asnn da hakl yanlar olduunu kabul etmek ve bu terimleryerine Ali el-Kr rneinde grld zere kusurlar/taksirt veya sr-meler/asert kelimelerini tercih etmek mmkndr.

te yandan zelle meselesi, kelam kaynaklarnda vahyin gelmesi, nefretuyandrclk ve kast olmak zere adan ele alnm grnmektedir. Pey-gamberlerin zelleleri, vahiy temel alnarak vahiy ncesi ve sonraseklindeiki dneme ayrld gibi, nefret ettiricilik asl alnarak da nefret ettirici olanve nefret ettirici olmayan zelle eklinde, ayrca kastl ve kastsz ilenen zelle

olarak ikili kategorilere ayr

larak incelenmitir. Peygamber zellelerine va-hiy/nbvvet ncesi ve sonras taksimat nokta-i nazarndan bakldndaMtrdler peygamber zellelerini, nbvvet ncesi ve sonras diye ikiyeayrmam; zellikle peygamberlik dnemi zerinde durmular ve peygam-

berlerin eitli sebeplerle kasta dayanmayan kusurlar ilemelerinin mmknolduunu kabul etmilerdir. Ear ve Mutezil kelamclar ise peygamberle-rin kusurlu davranlarn vahyi temel alarak nbvvet ncesi ve sonraseklinde iki dneme ayrmlardr. Sakncal fiilleri de hem kebair ve zelle ve-ya saair olarak ikiye taksim etmiler, hem de bunlar kasta bal olup ol-

mamasna gre kastl ve kastsz fiiller olarak tasnif etmilerdir. Peygamber-lerin kastl ve kastsz fiilleri de, -tarih sre gz nnde bulunduruldu-unda- ncelikle Mutezile limleri tarafndan ahlak dklk (hissiyet)ifade eden nefret ettirici (mneffir) ve nefret ettirmeyici (gayri mneffir)ola-rak gruplandrlmtr. Sonraki dnemlerde Mutezilenin bu yaklam Ehl-isnnet limlerince de tasvip edilmitir. Peygamberlerin nbvvetten ncezelle veya saire ilemeleri, -Mutezilede grld gibi nefret ettirici ol-mama artyla- peygamberlerin ismeti ve mesuliyet kapsamna alnmad

iin mmkn kabul edilmitir. Peygamberlerin nbvvetten sonra kasten,kendilerine tabi olunmasn engelleyici ve ahlak dklk ifade eden nefretettirici kebair-saair her trl davranlardan korunmu olduklarnda ittifakhasl olmutur. Peygamberlerin nbvvetten sonra nefret ettirici olmayan


30/33


31/33

Mustafa AKAY | 31


olduu; onlarn zellelerinin, dier insanlarn iledikleri trden gnahlar ol-mad, aksine onlarn kusurlarnn dier insanlarn taatleri cinsinden oldu-u, eklindeki izah genel kabul grmtr. Bu yaklam hasentul-ebrrseyyitul-mukarrebn z deyiiyle limler arasnda hsn- kabul grmtr.

Kaynaka

Akgl, Muhittin, Hz. Peygamberin smetiyle lgili Baz Ayetlerin Yorumu , Diya-net lm Dergi (Hz. Muhammed zel Says), s. 245-270, Ankara, 2003.

Ali el-Kr, erhul-Fkhl-ekber, stanbul: Drul-ktbil-slm, , 1375/1955.

, erhul-Eml, stanbul: Dersaatdet, 1985.

Badd, Abdlkhir, Uslud-dn, stanbul: Matbaatl-Devliyye, 1326/1928.

, el-Fark beynel-firak, nr. M. Muhyiddin Abdlhamid, Beyrut 1411/1990.

, Uslud-dn, stanbul: Matbaatl-Devliyye, 1326/1928.

Bakllan, el-nsf, nr. M. Zahid el-Kevser, Kahire 1382/1963.

Beyd, rtl-merm, stanbul: Drul-kitabil-slm, , 1368/1949.

Beydav, Envrut-tenzl,Mecmatn minet-tefsr, Beyrut: Dru hyit-Trsil-Arab,1319 h.

Buhar, Sahih,stanbul: ar Yay., 1413/1992.

Bulut, Halil brahim, eyh Mfd ve iada Usl Farkllama Sreci, zmir 2005.

Cveyn, el-rad, nr. M. Yusuf Musa-Ali Abdulmnim Abdlhamid, Msr,1369/1950.

, el-Akdetn-Nizmiyye, stanbul: FAV Yay., ts.

, Lumaul-edille, nr. Fevkiye Hseyin Mahmud, Kahire: Darul-Msriyye,1385/1965.

Drim, Snen, stanbul: ar Yay., 1413/1992.

Develiolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara: Dou Matbaas, 1980.

Devvn, erhul-Akidil-Adudiyye, yy, ts.

Ebu Davud, Snen,stanbul: ar Yay., 1413/1992.Eb Hanfe, el-Fkhul-ekber, Ebul-Mnteha erhi, nr. Osman Yeilhisar, stanbul:

Drun-Nil, 2007.

Ebul-Mnteh, erhu Fkhil-ekber, nr. Osman Yeilhisar, stanbul: Drun-Nil, 2007.

Ear, el-bane, nr. Hammad b. Muhammed el-Ensar, Medine 1409 h.

, Makltul-slmiyyn, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut:Mektebetl-asriyye, , 1416/1995.

, Rislet ehlis-sar, nr. M. Seyyid el-Cleyned, Kahire,1407/1987.

Gazzal, el-ktisad fil-itikad, Beyrut: Drul-ktbl-ilmiyye, 1403/1983.

, Kavidul-akid, nr. Musa Muhammed Ali, Beyrut 1405/1985.

Habbz, el-Hd, nr. Adil Bebek, stanbul: FAV Yay., 2006.

Hadid, Muhammed Ebun-nur, smetl-enbiya, Msr: Matbaatul-emne, 1399/1979.

Hazin, Lbbut-tevil,Mecmatn minet-tefsr, Beyrut: Dru ihyit-Trsil-Arab, 1319 h.


32/33



Hzr Bey, Kasde-i Nniyye, el-Uryanerhi, stanbul: irketi Sahfiye-i Osmaniye, ts.

bn Frek,Mcerred makalt, nr. Daniel Gimaret, Beyrut 1987.

bn Hanbel, Ahmed,Msned, ar Yay., stanbul 1413/1992 .

bn Mace, Snen, stanbul: ar Yay., 1413/1992.

bn Manzur, Lisanul-Arab, Zelle, VII, 51, Beyrut: Dru Sdr, 2000.

bnl-Esr, en-Nihye, nr. M. Muhammed et-Tach-Ahmed ez-Zvi, el-Mektebetl-slmiyye, yy., 1383/1963.

bnl-Hmam, el-Msayere, stanbul: ar Yay., 1400/1979.

Kad Abdlcebbar, erhu Uslil-hamse, nr. Abdlkerim Osman, Beyrut: MektebetVehbe, 1416/1996.

, el-Mun, en-Nbvvt vel-mucizt, nr. M. Muhammed Kasm, Kahire1385/1965.

Kadyad, e-if,Ali el-Krerhi, stanbul: Drut-tibatil-mire, ts.Kurtub, el-Cmiu li ahkmil-Kuran, Beyrut: hyu trsil-Arab, ts.

Mtrd, Kitabut-Tevhid, nr. B.Topalolu, Ankara: SAM Yay., 1423/2003.

, Teviltul-Kuran, thk. Fatma Yusuf el-Haym, Beyrut: Messesetr-risale,1425/2004.

Muhammed b. Bahauddin, el-Kavlul-fasl, stanbul: Hakikat Kitabevi, 1990.

Mslim, Sahih, stanbul: ar Yay., 1413/1992 .

Nes, Snen,stanbul: ar Yay., 1413/1992.

Nesef, Bahrul-kelam, Konya: Matbaa-y Markil-rfn, 1327/29., Eb Mun, Tebsiretl-edille, thk. H. Atay-. Ali Dzgn, Ankara: DB. Yay., 2003.

Nesef, Ebul-Berakt,Medrik,Mecmatn minet-tefsr, Beyrut: Dru ihyit-trsil-Arab, 1319 h.

Osman el-, Bedul-eml, Ali el-Krerhi, stanbul: Dersaadet, 1985.

Pezdev, Uslud-din, nr. A. Hicaz es-Sak, Kahire 1424/2003.

Ragb el-Isfehan, el-Mfredt, Beyrut: Drul-marife, ts.

Rz, Fahreddin, el-Erbn f uslid-dn, nr. Ahmed Hicaz es-Sak, Kahire:Mektebetl-klliyytil-Ezheriyye, 1406 h.

, el-Muhassal, trc. H. Atay, Kelama Giri, Ankara 1978.

, Melimu uslid-din, nr. Taha Abdurrauf Sad, Kahire: Mektebetl-klliyetil-Ezheriyye, , ts.

,Mefthul-gayb, Tahran: Drul-ktbil-ilmiyye, ts.

, smetl-enbiya, nr. Muhammed Hicaz, Kahire: Mektebets-sakafetid-diniyye, 1406/1986.

Sbn, el-Bidaye, nr. B. Topalolu,Ankara 2005.

Sabn, Muhammed Ali, en-Nbvve vel-enbiy, s. 78, Dmak: Drul-kalem,

1409/1989.Semerkand, Abdlaziz el-Akdetr-Rkniyye, nr. Mustafa Sinanolu, stanbul: sam

Yay., 2008.

Semerkand, Ebul-Leys, erhul-Fkhl-ekber, Haydarbt 1321 h.


33/33

Mustafa AKAY | 33

Semerkand, Hakm, Sevdul-azam,stanbul: brahim Efendi Matbaas, ts.

Semerkand, emseddin, es-Sahiful-ilhiyye, nr. Ahmed Abdurrahman erif, Ku-veyt: Mektebetl-felah, 1405/1985.

Seyfeddin el-Amid, Gayetl-meram, nr. Hasan Mahmud Abdullatif, Kahire

1391/1971.ehristan, Nihyetl-ikdm, nr. Ailfred Guillaume, London 1934.

eyh Mfid, Tashhul-itikdt, Silsilet mellafti-eyh el-Mfd, nr. HseyinDergah, Beyrut 1414/1993.

, Evilul-maklt, nr. brahim el-Ensar, Beyrut 1414/1993.

eyh Sadk, el-tikdt, Silsilet mellafti-eyh el-Mfd, nr. sam Abdusseyyid, V,Beyrut 1414/1993.

Taber, Tefsr, nr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Trk, Kahire 1422/2001.

Taftazn, erhul-Makas

d, nr. Abdurrahman Umeyre, Beyrut: leml-ktb,1409/1989.

, erhul-akaid, Kestelli Haiyesi, stanbul: Dersaadet, 1320 h.

Tehanev, Kefu stlhil-fnn, Beyrut: Drul-ktbil-ilmiyye, 1418/1998.

Tirmizi, Snen,stanbul: ar Yay., 1413/1992.

smend, Aleddin, Lbbl-kelm, nr. M. Said zervarl, stanbul: sam Yay., 2005.

Yazr, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, stanbul: Matbaa-i Ebzziya, 1935.

Zemaher, Keaf, Drul-marife, Beyrut ts.

24-2-8-1-pb-kelam literatüründe peygamber zelleleri

Documents