26/01/2001 tarihli türkiye bankalar birliğ “bankacılı …...26/01/2001 tarihli türkiye...
TRANSCRIPT
26/01/2001 tarihli Türkiye Bankalar Birliği tarafından düzenlenen “Bankacılıkta Verimlilik” Konferansı Açılış Konuşması
Doç.Dr.Reha Yolalan, Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Giriş: Değerli konuklar, Türkiye Bankalar Birliğimizin düzenlemiş olduğu “Bankacılıkta Verimlilik” Konferansına hoşgeldiniz. Hepinizi sevgi ve saygıyla selamlıyorum. Evet, bugün Türkiye’nin gündemine öncelikli bir şekilde yerleşmiş çok önemli bir konumuz ve konuşmacı olmayı kabul edip dünyanın çeşitli kıtalarından gelen çok değerli konuklarımız var. Konuklarımızı tanıtmadan önce benden kısa bir açılış konuşması yapmam istendi. Dolayısıyla, konunun önemine ilişkin ben de çok kısa olarak bir-iki noktaya işaret etmek istiyorum. Enflasyon-Bankacılıkta Verimlilik: Hepinizin bildiği gibi, Türkiye çok uzun bir dönem yüksek enflasyonla yaşamaya çalıştı. Yüksek enflasyon düzeyi, mali piyasalarımızda belirsizliği artırıp, istikrarlı büyüme yeteneğimizi ve bankacılık sistemimizin verimliliğini olumsuz yönde etkiledi. Böyle bir ortamda “kuru gürültü” cinsinden sayılabilecek enflasyon kökenli bankacılık işlem sayısında önemli bir artış gözlemledik. İşlem sayısındaki artış ister istemez banka ve şube sayımızdaki artışı da gündeme getirdi. Bu da bankalarımızın, maliyet kontrolü bilincinden her geçen gün biraz daha uzaklaşmalarına yol açtı. Yüksek enflasyon, mali piyasa derinliğimizi, finansal ürün çeşitliliğimizi, vade ufkumuzu, yatırım ve tasarruf kararlarımızı, sermaye yeterliliğimizi, fayda-maliyet analizlerimizi ve yabancı sermaye girişini negatif yönlü olarak etkiledi. Sonuç olarak, enflasyon bir yandan kaynakların verimli ve etkin kullanılmasını engellerken, diğer yandan da maliyetleri perdeleyerek bankacılık sistemimizin verimsiz kıldı. Dezenflasyon Programı ve Verimlilik Gereksinimi: Ancak, yeni milenyuma yeni umutlarla girerken, Türkiye, IMF ve Dünya Bankası destekli üç yıllık kur temelli bir dezenflasyon programını uygulamaya koyarak, kaynak dağıtım mekanizmasında yeniden yapılanma yoluyla sürdürülebilir bir istikrar arayışına girdi. Uygulanan program gereği değişen ekonomik ortamın, Türk bankacılık sisteminin davranış kalıplarını ve şu ana kadar geri planda kalmış olan “verimlilik ve risk” yönetimi kavramlarına bakış açısını değiştireceği aşikardır. Bu nedenle, bugünkü konferans verimlilik konusunun güncelliği nedeniyle büyük önem taşımaktadır. Verimlilik Nedir? İsterseniz öncelikle Verimlilik kavramını genel bir şekilde tanımlamaya çalışalım.
Verimlilik, Thomas Kuhn’un “paradigma” kavramına benzer bir şekilde, gizemli bir kavram olup mevcut yazında çeşitli tanımlamalarını bulmak mümkündür. Verimlilik denince; etkinlik, etkililik, performans, rantabilite, karlılık, yenilikçilik gibi çeşitli kavramları da beraberinde çağrıştırır. Çok çeşitli boyutları olması nedeniyle, verimliliği kuruluşların diğer amaçlarından soyutlamak hiç de kolay değildir. a) Verimlilik, doğru olan işleri doğru bir biçimde ve doğru bir ölçekle gerçekleştirmeyi hedefleyen akılcı bir yaşam biçimidir. b) Verimlilik, çevresel koşullara uyum sağlayarak sürekli gelişimi hedefleyen bir inançtır. c) Verimlilik, çıktının girdiye oranı ve kaynakların ne ölçüde etkin ve etkili kullanıldığına ilişkin bir ölçü olup, temelde üretim odaklı bir olgudur. d) Verimlilik, üretimin ençoklanması ya da maliyetin enazlanmasının ötesinde katlanılan maliyetin faydasındaki artışı simgelemektedir. e) Verimlilik, örgütsel performansın daha çok fiziksel bir ölçümüdür. f) Verimlilik, genel anlamda bir gelişmişlik düzeyidir. Verimlilik Zinciri: Ölçmeden yönetmenin imkansızlığı gözönüne alındığında; verimlilik yönetiminde ilk adım ölçme gereksinimini gündeme getirir. İşletmenin, göreli olarak rakip kuruluşlara göre mevcut durumunu belirleyip, strateji geliştirebilmek için performans ölçümü kaçınılmazdır. Ölçüm yapabilmek için sağlıklı verilere gereksinim vardır. Verilerin sağlığı ise işletmelerin şeffaflığı ve denetim kültürünün yerleşmesiyle mümkündür. Ancak, ölçme sonucu elde edilen bulguların ya da bilgi kümesinin değerlendirilmesi ile ileri yönelik üretim için gerekli girdi karmasının planlanması ve kontrolü mümkün olabilir ve verimlilik boyutu geliştirilebilir. Bu nedenle, günümüz işletmelerinde verimlilik değerlendirme süreci ve bilincinin yerleştirilmesi kaçınılmaz bir gerektir. Bankacılıkta Verimlilik: Bankalar, birçok girdi ve birçok çıktılı ekonomik karar birimleri olup, sermaye getirisini ençoklamayı amaçlayan ve finansal hizmet veren aracı kurumlardır. Ancak, bankacılıkta çıktı vektörünü belirlemek çok kolay bir iş değildir. Banka performans ölçüm çalışmalarının birinde çıktı kabul edilen bir değişken bir diğerinde girdi olarak ele alınabilmektedir. Verimliliğin ya da performansın ölçülmesinde ise iki temel yaklaşım vardır: Üretim yaklaşımı ve aracılık yaklaşımı. Verimlilik ölçümünde kullanılan yöntem ve ölçütler, elde edilen sonucun değerlendirilmesinde önem taşımaktadır. TBB’den Sn. Emre Alphan İnan’ın çalışması, bankacılıkta verimlilik yöntemleri ve Türk Bankacılık Sistemi üzerine yapılmış yazın taraması hakkında bizlere bilgi verecektir. Bankacılıkta Verimlilik deyince ilk akla gelen kavramlar: Ürün çeşitliliği, ölçek ve kapsam ekonomileri, mülkiyet ve piyasa yapısı, birleşmeler, devralmalar, yabancı
bankaların piyasaya girişi, özelleştirme, çevresel ekonomik koşullar, rekabet gücü, teknolojik gelişim, operasyonların merkezileştirilmesi, iş süreçlerinin yeniden yapılandırıması, aktif kalitesi, sermaye yeterliliği, gözetim etkinliği, şeffalık, alternatif dağıtım kanalları, gelir/gider dengesi olarak sıralanabilir. Diğer Ülke Deneyimleri: Diğer tarfatan, ekonomi yazınında, Türkiye’ye benzer şekilde dezenflasyon sürecini yaşayan ülkelerin bankacılık sektöründeki değişimleri ve verimlilik kavramının kazandığı önemi irdeleyen çalışmalar bulmak mümkündür. Bu bağlamda, Arjantin ve Brezilya örnekleri Türkiye açısından oldukça önemlidir. Sözkonusu ülkelerin bankacılık sistemlerinde enflasyonun düşmesi ve yeni bankacılık düzenlemeleri ile getirilen mali uyum politikaları sonucunda, banka sayısında ve kamu bankalarının sistemdeki payında azalış görülmüştür. Ayrıca, risk yönetiminin önemi artarken, karlılık düzeyindeki azalışa karşın maliyet etkinliğinde ve operasyonel verimlilikte artış gözlemlenmiştir. Sn. Ceyla Pazarbaşıoğlu, kamu bankalarının sektörel etkinlikleri üzerindeki rolü konulu çalışmasıyla, bu önemli ve Türkiye’de de çok gündemde olan konu hakkında bizi aydınlatacaktır. Sözkonusu her iki ülkede de, reformların belirli bir başarıya ulaşmasından sonra, yabancı bankaların birleşme ve satınalma yollarıyla bankacılık sektörüne girdikleri görülmektedir. Sn. Aslı Demirgüç-Kunt’un çalışması, yabancı bankaların sektöre girişlerinin yerel piyasa yapısı üzerindeki etkileri ve önümüzdeki dönem Türk bankacılık sistemine ilişkin olası gelişmeler konusunda bize önemli ipuçları verecektir. Son Söz: Ulusal ya da uluslararası düzeyde, ekonomik büyüme ve kalkınmanın ana kaynaklarından biri hiç kuşkusuz verimlilik artışıdır. Sosyo-ekonomik yönü nedeniyle verimlilik artışı, bankacılıkta olduğu kadar tüm ekonomik karar birimlerin yüksek bir yaşam standartını yakalayabilmesi için toplumun tümünü kapsayan ortak bir paydadır. Ekonominin göreceli olarak açık hale geldiği ve globalleşmenin etkilerinin yoğun olarak hissedildiği günümüzde, düşük verimlilik tuzağına düşmüş işletmelerin yaşama şansı hemen hemen yoktur. Bu bağlamda, Sn. Mustafa Dinç’in sunumu, finansal serbestinin verimlilikle ilgisini ve Türk Bankacılık sistemindeki gelişmeleri göstermesi bakımından önemlidir. Dezenflasyon ortamında hızlı bir dönüşüm yaşadığımız, kamunun mali performansının kısmen düzelmeye başladığı, bankacılık sektöründe birleşmelerin konuşulduğu, likidite krizlerinin yaşandığı, iç denetim sistemlerini geliştirmeye çalıştığımız şu günlerde “Bankacılıkta Verimlilik” kavramı ister istemez güncelin/gündemin başına geldi oturdu.
BANKACILIKTA VERİMLİLİK
TBB KONFERANSI
AÇILIŞ KONUŞMASI
Reha YolalanReha Yolalan
VERİMLİLİK• Doğru işi, doğru biçimde, doğru ölçekle yapmayı
h d fl k l bi i idihedefleyen akılcı yaşam biçimidir;• Sürekli değişimi hedefleyen bir inançtır;• Kaynakların etken ve etkili kullanıldığına ilişkin bir
ölçü olup, üretim odaklı bir olgudur;ç p, g ;• Örgütsel performansın fiziksel bir ölçümüdür;• Gelişmişlik düzeyinin bir göstergesidir;• Gelişmişlik düzeyinin bir göstergesidir;
VERİMLİLİK ZİNCİRİ*
• Verimliliği geliştirmek için, yönetmelisin• Etkili biçimde yönetmek için, kontrol etmelisin• Devamlı kontrol etmek için, ölçmelisinç , ç• Doğru biçimde ölçmek için, tanımlamalısın• Kesin olarak tanımlayabilmek için miktarını• Kesin olarak tanımlayabilmek için, miktarını
belirtmelisin
*Çinli bir generale ait dizeler
BANKACILIKTA VERİMLİLİĞİNBANKACILIKTA VERİMLİLİĞİN ÇAĞRIŞTIRDIKLARI
• Ürün Çeşitliliği,• Ölçek ve Kapsam Ekonomileri,• Mülkiyet ve Piyasa Yapısı,y y p ,• Birleşmeler, Devralmalar, Özelleştirme,• Yabancı Girişleri• Yabancı Girişleri,• Teknolojik Gelişim, Şeffaflık, Yasal Düzenlemeler,• Gelir-Gider Dengesi
Rehavet YıldızKar
??Hamal
VerimlilikVerimlilik
Finansal Serbestlesmenin Turk Bankacilik Sisteminin Verimliligine Etkisig
Cevdet DenizerMustafa Dinc
The World Banke Wo d a
Murat Tarimcilar,Murat Tarimcilar, The George Washington University
TBB “Bankacilikta Verimlilik Konferansi”
26 Ocak 2001 Istanbul26 Ocak 2001, Istanbul
Sektor Gercekleri
• Kuresellesme Pazarlarasi gelisen ekonomik baglar– Pazarlarasi gelisen ekonomik baglar
– Finansal kurumlarin derinlesen karsilikli b i lili ibagimliligi
– Yogun rekabet– Daralan kar marji
• Verimliligin artan onemi• Verimliligin artan onemi• Serbestlesmeden beklentiler
T ki ’d B k ilikTurkiye’de Bankacilik• Yogun devlet kontrolu
– Faizlerin devlet tarafindan duzenlenmesi, faiz disi k brekabet
– Yonlendirilmis krediler (fonlarin yaklasik yuzde 75’i) B k l i likli k b ti l di i i i bi– Bankalar agirlikli, rekabetin olmadigi, verimsiz bir finansal sektor
• Son yirmi yilda acilan ve serbestlesen bir sistemSon yirmi yilda acilan ve serbestlesen bir sistem– Faizlerde kontrolun kalkmasi– Rekabeti ve verimliligi artirmak artirmak icin girisRekabeti ve verimliligi artirmak artirmak icin giris
engellerinin gevsetilmesi– Hisse senedi ve bond pazarinin gelistirilmesi
V i lilik C li l i d K ll ilVerimlilik Calismalarinda Kullanilan Yontemler
• Mathematiksel Programlama (DEA)• Mathematiksel Programlama (DEA)– Charnes, Cooper and Rhodes (CCR) modeli
B k Ch d C (BCC) d li– Banker, Charnes and Cooper (BCC) modeli
• Econometric analiz• Diger ratio analizleri
Bankacilik Sureci ve Modelin DegiskenleriBankacilik Sureci ve Modelin DegiskenleriProduction Intermediation
Uretim Sureci
Labor, Physical Capital Deposits Loans and Investments
Uretim SureciGirdiler: Toplam ozkaynaklar, toplam personel giderleri, ve faiz ve
komisyon giderlerikomisyon giderleri
Ciktilar: Toplam mevduat, ve toplam komisyon ve faiz disi gelirler
Aracilik Sureci Girdiler:Toplam mevduat, ve toplam faaliyet giderleri (personel haric)p p f y g (p )
Ciktilar: Toplam krediler, ve toplam bankacilik gelirleri (faiz, bankacilik komisyon)
B l lBulgular
• Dort grup verimlilik skoru 1970’ten 1994’e CCRp ve CCRi modelleri– CCRp ve CCRi modelleri
– BCCp ve BCCi modelleri
• Analizin dort asamasi– Ortalama verimlilik– Olcek verimliligi– Verimsiz bankalarin toplamdaki payi
Verimsizligin kaynaklari– Verimsizligin kaynaklari
Turk Bankaciliginin Ortalama Verimliligi (CCR)u a ac g O a a a Ve g (CC )
80.00
90.00
60.00
70.00
40.00
50.00
10 00
20.00
30.00
0.00
10.00
CCRp CCRi
Turk Bankaciliginin Ortalama Verimliligi (BCC)Turk Bankaciliginin Ortalama Verimliligi (BCC)
100.00
80.00
90.00
60.00
70.00
40.00
50.00
20.00
30.00
0.00
10.00
BCCp BCCi
Turk Bankaciliginin Ortalama Verimliligi --Serbestlesme sonrasi (CCR)
80.00
90.00
60.00
70.00
40.00
50.00
Eff
icie
ncy
20 00
30.00
10.00
20.00
0.001981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994
CCRp CCRi
Turk Bankaciliginin Ortalama Verimliligi --Serbestlesme sonrasi (BCC)
90.00
100.00
70.00
80.00
50.00
60.00
30.00
40.00
10.00
20.00
0.001981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994
BCCp BCCi
T k B k ilik Si t i i Ol k V i lili iTurk Bankacilik Sisteminin Olcek Verimliligi
BCCk
CCRkk q
qS
,
,=
0.90
1.00
0 60
0.70
0.80
0.40
0.50
0.60
0.20
0.30
0.00
0.10
CCRp / BCCp CCRi / BCCi
Turk Bankalarinin Mulkiyet Yapisina gore Verimliligi
( )(CCRp)100.00
80.00
90.00
60.00
70.00
cy
40.00
50.00
Eff
icie
nc
20.00
30.00
0.00
10.00
70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
SAEff PAEff FAEff
Turk Bankalarinin Mulkiyet Yapisina gore Verimliligi
(CCRi)
90.00
100.00
60.00
70.00
80.00
ff
40.00
50.00
Efficiency
20.00
30.00
0.00
10.00
1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994
SAEff PAEff FAEff
Turk Bankalarinin Mulkiyet Yapisina gore Verimliligi y p g g(BCCp)
120.00
100.00
80.00
60.00
Eff
icie
ncy
20 00
40.00
0.00
20.00
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
SAEff PAEff FAEff
Turk Bankalarinin Mulkiyet Yapisina gore Verimliligi y p g g(BCCi)
100.00
80.00
90.00
60.00
70.00
y
40.00
50.00
Effic
ienc
y
20.00
30.00
0.00
10.00
1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994
SAEff PAEff FAEff
Turk Bankalarinin Mulkiyet Yapisina gore OlcekTurk Bankalarinin Mulkiyet Yapisina gore Olcek Verimliligi (uretim)
1.00
1.20
0.80
0.60
0.20
0.40
0.00
Sp Pp Fp
Turk Bankalarinin Mulkiyet Yapisina gore Olcek y p gVerimliligi (aracilik)
1 20
1.00
1.20
0.80
0 40
0.60
0.20
0.40
0.00
Si Pi Fi
Verimli Bankalarin Toplamdaki Payi (%)Uretim
0.70
0.60
0.40
0.50
0.30
0 10
0.20
0.00
0.10
1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994
CCRp BCCp
Verimli Bankalarin Toplamdaki Payi (%)p y ( )Aracilik
0.50
0.40
0.45
0.30
0.35
0.20
0.25
0.10
0.15
0.00
0.05
1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 19941970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994
CCRi BCCi
Verimsizligin Sebepleri (BCCp)Verimsizligin Sebepleri (BCCp)
0.30
0.40
0.50
0.10
0.20
-0.10
0.001970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994
-0.40
-0.30
-0.20
-0.60
-0.50
OWNRES INTCOMP PEREXP TOTDEPO CHCOMC
V i i li i S b l iVerimsizligin Sebepleri (BCCi)
0 40
0.20
0.30
0.40
0.00
0.10
-0.20
-0.10
1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994
-0.40
-0.30
-0.60
-0.50
TOTDEPO OPEXP TOTLOAN INTCOMC
Sonuc ve Tavsiyeler
• Finansal serbestlesme politikalarinin verimliligi ti di i ili ki k t bi l kartirdigina iliskin cok net bir sey soylemek zor
• Aracilik sureci serbestlesmeden daha olumlu tkil dietkilendi
• 1981-1984 arasi verimlilikte artis• 1989 sonrasi toparlanma• Kamu bankalarinin oldukca iyi sayilabilecek
performanslari
S T i lSonuc ve Tavsiyeler
• Yuksek enflasyon,• Macroeconomic stabilitenin olmayisi belirsizligi ve
dolayisiyla bankalarin riskini artirdi. Bu da sistemin l i lili i i l d tkil digenel verimliligini olumsuz yonde etkiledi.
• Finansal serbestlesme pekcok asamadan olusan ve d d bidevam eden bir surec
• Daha kapsamli yeni calismalara ihtiyac var
TÜRK BANKACILIK SİSTEMİNDE
VERİMLİLİK ÜZERİNE YAPILAN
ÇALIŞMALAR VE BAZI SAPTAMALAR
EMRE ALPAN İNAN
T B BT.B.B.
VERİMLİLİK ÖLÇME TEKNİKLERİ
1) RASYO ANALİZİ1) RASYO ANALİZİ
2) PARAMETRİK YÖNTEMLER2) PARAMETRİK YÖNTEMLER
3) PARAMETRİK OLMAYAN YÖNTEMLER
BANKACILIK SEKTÖRÜNDE
VERİMLİLİK ÖLÇÜMÜNDE TEMEL
YAKLAŞIMLAR
1) ÜRETİM YAKLAŞIMI1) ÜRETİM YAKLAŞIMI
2) ARACILIK YAKLAŞIMI2) ARACILIK YAKLAŞIMI
TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ
ÜZERİNE YAPILAN
ARAŞTIRMALAR
RASYO ANALİZİ YÖNTEMİYLE YAPILANRASYO ANALİZİ YÖNTEMİYLE YAPILAN ARAŞTIRMALAR
Yazar Dönem Yöntem
1) Altunbaş- 1988-1993 Rasyo Analizi) ş yMolyneux
2) Karamustafa 1990-1997 Faktör Analizi
PARAMETRİK YÖNTEMLEPARAMETRİK YÖNTEMLE
YAPILAN ARAŞTIRMALARŞ
Yazar Dönem Yaklaşım Yazar Dönem Yaklaşım
1) Özkan-Günay 1981-19851989 1993
Aracılık1989-1993
2) Özkan-Günay 1981-19851989-1993
Aracılık
3) Çilli 1989-1991 Aracılık
4) Mahmud-Zaim 1991-1992 Aracılık
PARAMETRİK OLMAYAN YÖNTEMLERLE
YAPILAN ARAŞTIRMALAR
Yazar Dönem Yaklaşım Yazar Dönem Yaklaşım1) Mercan-Yolalan 1989-1998 Aracılık2) 1988 1992) Yolalan 1988-1995 Aracılık3) Cingi-Tarım 1989-1996 Karma) g4) Zaim 1981-1989 Aracılık5) Yıldırım 1988 1996 Aracılık5) Yıldırım 1988-1996 Aracılık
ARAŞTIRMA SONUÇLARIARAŞTIRMA SONUÇLARI:
ORTAK VE FARKLI
BULGULARBULGULAR
‘SERMAYE HAREKETLERİNİN SERBESTLEŞMESİ SİSTEMİN ETKİNLİĞİNİ
ARTIRMIŞTIR’ARTIRMIŞTIR
Ö k Gü (1996) (1998)• Özkan-Günay, (1996) ve (1998)
• Mahmud ve Zaim (1998)• Mahmud ve Zaim, (1998)
• Mercan ve Yolalan, (2000) , ( )
• Zaim, (1995)
• Yıldırım, (1999)
İ İ İ İ‘1994 YILINDAN İTİBAREN SİSTEMİN
VERİMLİLİĞİ DÜŞMEYE BAŞLAMIŞTIR’VERİMLİLİĞİ DÜŞMEYE BAŞLAMIŞTIR’
• Mercan ve Yolalan (2000)
• Yıldırım (1999)
‘SERMAYE YETERSİZLİĞİ VERİMLİLİĞİ‘SERMAYE YETERSİZLİĞİ VERİMLİLİĞİ
SINIRLAMAKTADIR’SINIRLAMAKTADIR
• Karamustafa (1999)• Karamustafa (1999)
• Mahmud ve Zaim (1998)
‘YABANCI VE ÖZEL BANKALARC ÖKAMU BANKALARINA GÖRE DAHA
VERİMLİDİR’
• Cingi ve Tarım (2000) g ( )
• Yolalan (1996)
• Mercan ve Yolalan (2000)
• Zaim (1995)
DEZENFLASYONDEZENFLASYON PROGRAMININ ETKİLERİ:PROGRAMININ ETKİLERİ:
BEKLENTİLER VEBEKLENTİLER VE GERÇEKLEŞMELERGERÇEKLEŞMELER
‘KREDİ HACMİNDE HIZLI ARTIŞKREDİ HACMİNDE HIZLI ARTIŞ BEKLENİR’
Yurtiçi Krediler(Katr. TL)
• KREDİ STOKU 30
ARTIŞI: % 7520
• TOPTAN EŞYA FİYAT ARTIŞI: % 33FİYAT ARTIŞI: % 3310
30.12.99 30.06.00 26.12.00
‘MENKUL DEĞERLER CÜZDANINDAMENKUL DEĞERLER CÜZDANINDA AZALIŞ BEKLENİR’
Menkul Değerler Cüzdanı
• MEN. DEĞ. CÜZ. ARTIŞI: - % 1
(Katrilyon TL)
14 ARTIŞI: - % 1
111213
• TOPTAN EŞYA FİYAT ARTIŞI: % 33
89
1011
830.12.99 30.06.00 26.12.00
‘TASFİYE OLUNACAK ALACAKLARDATASFİYE OLUNACAK ALACAKLARDA ARTIŞ BEKLENİR’
Tasfiye Olunacak Alacaklar
• TASFİYE OL ALAC
(Katrilyon TL)
3
3.5
• TASFİYE OL. ALAC. ARTIŞI: % 65
2
2.5
3
• TOPTAN EŞYA FİYAT ARTIŞI: % 331
1.5
2
ARTIŞI: % 33130.12.99 30.06.00 26.12.00
‘FAİZ DIŞI GELİRLERİN TOPLAM GELİRLERE OLAN ORANININ
ARTMASI BEKLENİR’ARTMASI BEKLENİR’
% 3,8 % 8,4
1999-9 2000-9
BEKLENTİLERBEKLENTİLER
YOĞUNLAŞMA VE OLİGOPOL YAPININYOĞUNLAŞMA VE OLİGOPOL YAPININ GÜÇLENMESİ
• KAR MARJLARININ DARALMASIDARALMASI
• FAİZ DIŞI• FAİZ DIŞI GELİRLERİN ÖNEMİNİN ARTMASIÖNEMİNİN ARTMASI
UZMANLAŞMAUZMANLAŞMA
• BÜYÜKBANKALARDA ŞUBELERİN İŞLEVSEL OLARAK AYRILMASI
• KÜÇÜK BANKALARDA BELLİKÜÇÜK BANKALARDA BELLİ HİZMET ALANLARINDA UZMANLAŞMAUZMANLAŞMA
KAMU BANKALARI VEKAMU BANKALARI VESEKTÖREL ETKİNLİKSEKTÖREL ETKİNLİKSEKTÖREL ETKİNLİKSEKTÖREL ETKİNLİK
Ceyla PazarbaCeyla Pazarbaşışıooğğlulu
ABN AMROABN AMRO
26 Ocak 200126 Ocak 2001
Teorik açıklamalar
¦ Kalkınma teorileri
¦ endüstrileşmeye kamu katkısı¦ genel statist yaklasım¦ kamu bankaları finansmanı ile stratejik sektörleri geliştirme
¦ büyüme amaçlıl k l¦ Politik motivasyon teorileri
¦ sosyal değil politik amaçlar
¦ iş verme, sübvansiyon gibi politik motivasyonlar
¦ etkin olmayan fakat politik
Global Strategy and Economics 2
Ampirik modeller
“Government Ownership of Banks” by La Prota, Lopez-de-Silanes and Shleifer, Kasım 2000
92 ülke üzerine ampirik çalışma; 4 ana soru
ğ¦ kamu bankalarının değişik ülkelerdeki rolü
¦ hangi ülkelerde kamu bankaları daha yaygın
¦ kamu bankalarının varlığının finans sektörünün gelişmesi üzerindeki etkisi
¦ kamu bankalarının ekonomik gelişme, tasarruf, verimlilik ve yatırım üzerine etkileri¦ g ş , , y
Global Strategy and Economics 3
Bulgular (1)
1970 en büyük 10 büyük bankadaki kamu payı 59%
1995 en büyük 10 büyük bankadaki kamu payı 42%
¦ gelişmekte olan, mülkiyet haklarının zayıf ve ekonomide kamu müdahelesinin yaygın olduğu
ülkelerde kamu bankalarının rolü daha yüksekülkelerde kamu bankalarının rolü daha yüksek
¦ kamu bankalarının payının yüksek olduğu ülkelerde yatırımlar daha yüksek. Buna rağmen
mali sektör daha yavaş gelişiyor, ekonomi ve özellikle verimlilik daha yavaş büyüyormali sektör daha yavaş gelişiyor, ekonomi ve özellikle verimlilik daha yavaş büyüyor.
¦ Bu bulgular politik motivasyon teorisini destekliyor
Global Strategy and Economics 4
Bulgular (2)
¦ Fransız hukukunu temel alan ülkelerde ekonomik aktivitede kamu müdahelesi daha yüksek
(45.5% karşı 28.2%)
¦ politik hakların geniş olduğu ve daha demokratik ülkelerde kamu bankalarının payı düşük
¦ kamu bankalarının payının düşük olduğu ülkelerde, vergi kaçırma, yolsuzluk daha az ve
bürokrat takımı kalitesi daha yüksek.
Global Strategy and Economics 5
Bulgular (3)
¦ Yüksek enflasyon ve yüksek borç sahibi ülkelerde kamu bankaları daha yaygın, bu ülkelerde özel
k l b k k d d ksektöre verilen banka kredisi/GSMH düşük.
¦ Yine bu ülkelerde, tasarruf ve kredi faizleri arasındaki fark ve maliyet/aktif rasyosu daha yüksek.
¦ Genel olarak banka sektörünün verimliliği kamu bankalarının payının yüksek olduğu ülkelerde
çok daha düşük ve mali istikrarsızlık da daha yüksek
Global Strategy and Economics 6
Türk kamu bankaları
¦ Kamu ticari bankalarının aktif payı 1989’da %43’ten 2000 senesinde %34’e düşmüştür.
¦ En büyük kamu bankası olan Ziraat Bankası sistem aktiflerinin %16’sına, Halk Bankası ise %9.5’ine sahiptir.
¦ Bu bankalardaki görev zararları $20 milyar civarında hesaplanmaktadır.
¦ Dezenflasyon çerçevesi içerisinde kamu bankalarını yeniden yapılandırma ve özelleştirme ¦ y ç ç ç y y p şönemli bir yer kapsamaktadır.
Global Strategy and Economics 7
Türkiye’de Kamu Bankaları (1)
Turk Bankalarinin Bazi Rasyolari (Haziran 2000)
Banka milyar $ piyasa payi rasyolarsayisi Aktif Krediler Mevduat Aktif Krediler Mevduat OzsermayeTakipteki Likid aktif
alacaklarTum Bankalar 81 141 45 97 6 10 351 Y ti i K lki B k l i 17 6 4 0 5 10 0 23 2 201. Yatirim ve Kalkinma Bankalari 17 6 4 0 5 10 0 23 2 20
2. Ticari Bankalar 62 134 41 97 95 90 100 6 10 36
Kamu Bankalari 4 48 12 37 34 26 39 4 11 23Mevduat fonu Bankalari 10 5 1 10 4 3 10 -114 186 43
Ozel Turk bankalar 31 74 27 47 52 59 48 14 3 41 Buyuk bankalar 5 45 17 28 32 38 29 17 3 40
Orta bankalar 4 12 4 7 8 9 8 11 3 41 Orta bankalar 4 12 4 7 8 9 8 11 3 41 Kucuk bankalar -1 12 15 5 9 10 10 9 10 4 47 Kucuk bankalar -2 10 3 1 2 2 1 2 13 7 55
Yabanci bankalar 17 7 1 3 5 3 3 12 3 62
Global Strategy and Economics 8
Türkiye’de Kamu Bankaları (2)Turk Bankalarinin Bilanco-disi rasyolari (Haziran 2000)
Banka milyar $ aktif payisayisi Toplam Garantiler Kefaletler Doviz ve faiz Toplam Garantiler Kefaletler Doviz ve fasayisi Toplam Garantiler Kefaletler Doviz ve faiz Toplam Garantiler Kefaletler Doviz ve fa
islemleri islemleriTum Bankalar 81 152 36 30 87 108 25 21 621. Yatirim ve Kalkinma Bankalari 17 3 1 0 2 48 15 5 28
2 Ti i B k l 62 149 35 29 85 111 26 22 642. Ticari Bankalar 62 149 35 29 85 111 26 22 64
Kamu Bankalari 4 19 5 12 2 40 11 24 5Mevduat fonu Bankalari 10 12 2 2 8 237 31 42 164
Ozel Turk bankalar 31 102 25 13 65 139 35 17 88 Buyuk bankalar 5 36 14 5 18 81 30 11 40 Orta bankalar 4 28 5 4 19 238 40 36 162 Kucuk bankalar -1 12 33 7 3 23 224 46 22 156
K k b k l 2 10 6 1 2 3 196 28 57 112 Kucuk bankalar -2 10 6 1 2 3 196 28 57 112
Yabanci bankalar 17 15 2 3 10 206 31 42 134
Global Strategy and Economics 9
Türk kamu bankaları: Verimlilik ve mali performansperformans
¦ Emir (1999) çalışmasında, 14 ölçüt kullanarak 1988-1996 senelerinde kamu, özel ve yabancıb k l ı f ı ı i l işti E kötü f k b k l ı i i libankaların performansını incelemiştir. En kötü performans kamu bankaları için geçerli
bulunmuştur.
¦ Özkan Günay (1997) kapsam ekonomisinin büyüklüğünü yabancı bankalar için en yüksek¦ Özkan-Günay (1997) kapsam ekonomisinin büyüklüğünü yabancı bankalar için en yüksek,
kamu bankaları için en düşük olarak bulmuştur.
¦ Yolalan (1996) VZY kullanarak 1988-95 yılları arasında kamu bankalarının göreli mali¦ Yolalan (1996), VZY kullanarak 1988-95 yılları arasında kamu bankalarının göreli mali
performansının en kötü olduğunu bulmuştur.
Global Strategy and Economics 10
Yabancı bankaların piyasa payı
South Korea
Turkey
Brazil
Malaysia
Thailand
Peru
Mexico
Colombia
Czech Republic
Argentina
Venezuela
Hungary
Chile
Poland
Czech Republic
0 10 20 30 40 50 60 70
Hungary
1994 1999
Global Strategy and Economics 11
Yabancı Bankaların Yerel Bankaların Etkinliği Üzerindeki
EtkisiEtkisi
A l d i ü kAslı demirgüç-kunt
Yabancı Bankaların Toplam Aktif Payıp y
ThailandKorea
19941999
BrazilMalaysiaThailand
MexicoColombia
ArgentinaVenezuela
Peru
PolandCzech Republic
Argentina
HungaryChile
Source: Bankscope; IMF, 2000.
0 10 20 30 40 50 60
Turkiye –Yabancı Bankaların Toplam Aktif Kredi Ve Mevduat Payı (1980 98)Aktif, Kredi Ve Mevduat Payı (1980-98)
Aktif Kredi MevduatAktif Kredi Mevduat1980Kamu Bankaları 49.3 53.4 34.0Özel Bankalar 47.6 44.4 63.7Yabancı Bankalar 3 8 2 2 2 3Yabancı Bankalar 3.8 2.2 2.3
199049.9 46.3 48.646 3 50 1 49 0
Kamu BankalarıÖzel Bankalar 46.3 50.1 49.0
3.8 3.6 2.4
199540 7 44 3 43 3
Özel BankalarYabancı Bankalar
Kamu Bankaları 40.7 44.3 43.356.2 53.6 54.03.4 2.1 2.7
1998
Kamu BankalarıÖzel BankalarYabancı Bankalar
199836.7 31.9 40.658.8 63.8 56.74.5 3.2 2.7
Kamu BankalarıÖzel BankalarYabancı Bankalar
Turkiye Bankalar Birligi
Yabancı Bankaların Olumlu Etkileri:
• Yabancı bankalar banka sektöründe rekabeti arttırarak yerel bankaların etkinliğini arttırabilirler
• Yeni teknoloji ve bankacılık ürünlerinin kullanmını arttırabilirlerkullanmını arttırabilirler
• Finansal regülasyon/denetim ve kanuni/yaptırım t i likl i ibi k l ltyetersizlikleri gibi kurumsal altyapı
eksikliklerinin giderilmesini hızlandırabilirler• Ulkelerin dış sermaye piyasalarına açılmalarını
sağlayabilirler
Yabancı Bankaların Olumsuz Etkileri:
• Yabancı bankaların rekabeti nedeniyle kısa ydönemde bir çok yerel banka sıkıntıya düsebilir
• Eğer yabancı bankalar bankacılık sektörünün• Eğer yabancı bankalar bankacılık sektörünün önemli bir kısmını ele geçirmişlerse, daha çok büyük veya yabancı şirketlerle çalıştıkları içinbüyük veya yabancı şirketlerle çalıştıkları için daha küçük yerel firmalar kredi elde etmekte zorlanabilirler
• Yabancı bankalar kendi ülkelerindeki ekonomik sıkıntılar yüzünden girdikleri ülkeden çekilipsıkıntılar yüzünden girdikleri ülkeden çekilip gereksiz bir sıkıntıya yol açabilirler
Amacımız:
• Yabancı bankaların yerel bankalar üzerindeki yetkisini araştirmak
• 1988 1995 yılları için banka bazında 80 ülkenin• 1988-1995 yılları için banka bazında 80 ülkenin verisini inceliyoruz (bankscope, IBCA)
• Yerel bankaların net faiz majları, faiz dışı gelirler/toplam aktif oranları, maliyet/toplam ktif l i/t l ktif l iaktif oranları, vergi/toplam aktif oranlari,
provizyon/toplam aktif oranları ve net kâr/toplam aktif oranlarını inceliyoruzkâr/toplam aktif oranlarını inceliyoruz.
Net faiz marjı/ta + faiz dışı gelirler/ta = net kâ / i/ li / i /kâr/ta + vergi/ta + maliyet/ta +provizyon/ta
Yabancı Ve Yerel Bankalar
Vergi/taNet faiz Faiz dışı Net kâr/taMaliyet/ta Provizyon/taVergi/ta
Gelir Grupları
Dü ük G li
Net faiz marjı/ta
Faiz dışı gelirler/ta
Net kâr/taMaliyet/ta Provizyon/ta
Düşük Geliryerel 2.72 2.64 3.69 0.38 1.15 1.05yabancı 3.71 3.01 4.39 0.54 1.20 1.21
Düşük Orta GelirDüşük Orta Geliryerel 5.93 3.30 5.73 0.65 1.30 1.89yabancı 6.09 3.90 5.84 0.67 1.07 2.44
Yüksek Orta GelirYüksek Orta Geliryerel 4.23 2.10 4.31 0.41 0.87 0.83yabancı 3.78 2.35 3.60 0.44 1.11 1.12
Yüksek GelirYüksek Geliryerel 3.22 1.44 2.97 0.37 0.72 0.65yabancı 1.70 1.12 1.97 0.24 0.62 0.35
Turkiye – Banka Kâr Oranları (%)y ( )
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 19981991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Yerel 3 1 2 5 3 2 2 4 4 9 4 6 3 8 2 7Yerel 3.1 2.5 3.2 2.4 4.9 4.6 3.8 2.7
Y b 5 7 6 6 4 2 7 3 6 4 5 5 5 7 6 0Yabancı 5.7 6.6 4.2 7.3 6.4 5.5 5.7 6.0
Yabancı Banka Girişi Ve Yerel Banka EtkinliğiEtkinliği
(1)ΔNet faiz
j /t
(2)ΔFaiz dışı
li l /t
(3)ΔKâr/ta
(4)ΔMaliyet/ta
(5)ΔProvizyon/ta
marjı/ta gelirler/tay y
ΔYabanci banka payı -.001(.012)
-.023*(.013)
-.028**(.014)
-.015*(.009)
-.009(.012)
ΔSermaye/ta .017(.033)
.040(.085)
-.002(.138)
.060(.040)
.085(.110)
ΔFaiz getirmeyen aktifler/ta -.000(.016)
.032(.027)
-.014(.048)
.061***(.018)
.071(.056)
ΔKısa vadeli mevduat/ta -.008(.015)
.044(.033)
.026***(.028)
-.023*(.014)
-.005(.014)
ΔMaliyet/ta .408***(.147)
.411***(.125)
-.597**(.279)
.482*(.265)
ΔKişi başına düşen GSYH -.002* -.001 .001 -.002** -.003***ΔKişi başına düşen GSYH .002(.001)
.001(.001)
.001(.002)
.002(.001)
.003(.001)
ΔBuyume .018***(.007)
-.024**(.010)
.006(.008)
.016***(.005)
-.006(.008)
ΔEnflasyon .019***( 007)
-.009( 006)
.013**( 007)
.016***( 005)
-.002( 006)(.007) (.006) (.007) (.005) (.006)
ΔReel faiz oranı .025***(.008)
-.013**(.006)
.016*(.009)
.015***(.005)
-.004(.009)
Adj. R2 .19 .12 .15 .12 .22
Source: Claessens, Demirgüç-Kunt and Huizinga (2001).
N 4592 3904 4592 4592 3993
Sonuçlar:ç
• Yabancı banka girişleri yerel bankalarınYabancı banka girişleri yerel bankaların etkinligini arttırıyor.
• Bu etkinlik artısı icin yabancı bankaların girmis olması yeterli, toplam aktifgirmis olması yeterli, toplam aktif paylarının cok yuksek olması gerekmiyor.
TÜRK BANKACILIK SİSTEMİNDE VERİMLİLİK ÖLÇÜMÜNE
İLİŞKİN KAYNAKÇA:
Hazırlayan: Doç.Dr. Reha Yolalan 26/01/2001
Akçaoğlu E. (1998), “Financial Innovation in Turkish Banking”, Capital Market Board Publications, Publication No:127. Aleskerov, F., H. Ersel ve O.R.Yolalan, (1999), “Multicriterial Methods for Evaluating Bank Branch Performance”, Yapı Kredi Bankası Tartışma Tebliğleri Serisi No: 99-06. Altunbaş Y. ve P. Molyneux (1995), “Gümrük Birliği’ne Giriş Sürecinde Türk Bankacılık Sisteminin Değerlendirilmesi”, Uzman Gözüyle Bankacılık, Yıl:3, Sayı:11, s.16-24. Aydoğan K. (1992), “Finansal Liberalizasyon ve Türk Bankacılık Sektörü”, Yeni Forum, s.23-29. Aydoğan K. ve G. Booth (1996), “Performance Characteristics of Private and State-Owned Banks: The Turkish Case”, Journal of Managerial Finance, Vol:22, s.18-39. Aydoğan K. ve G. Çapoğlu (1989), “Bankacılık Sistemlerinde Etkinlik ve Verimlilik: Uluslararası Bir Karşılaştırma”, Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları No: 397. Aydoğan K. ve G. Çapoğlu (1993), “The High Spreads and Costs of Financial Intermediation: The Turkish Experience 1970-88”, s.181-196, Financial Liberalization in Turkey, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (Editörler: Y. Aşıkoğlu ve H. Ersel). Çilli H. (1993), “Economies of Scale and Scope in Banking: Evidence From the Turkish Commercial Banking Sector”, CBRT-Research Department, Working Paper. Çingi S. ve Ş.A. Tarım (2000), “Türk Banka Sisteminde Performans Ölçümü: DEA-Malmquist TFP Endeksi Uygulaması”, Türkiye Bankalar Birliği Araştırma Tebliğleri Serisi, Sayı: 2000-01.
Dağlı H. (1995), “An Analysis of Ownership Structure and Performance Relationship in the Turkish Commercial Banking System”, Ninth World Productivity Congess Proceedings, Vol:1, s.620-631. Denizer C. A., M. Dinç ve M. Tarımcılar (2000), “The Impact of Financial Liberalization on the Efficiency of the Turkish Banking System: A Two-Stage DEA Application”. Emir M. (1999), “Türk Bankacılık Sektörünün Mülkiyet Yapısı ve Performansı: Ampirik Bir Çalışma”, İşletme İktisat ve Finans Dergisi, s.13-31. Ergin A. ve N. Aypek (1997), “Ticari Bankalarda Etkinlik ve Verimlilik”, 3. Verimlilik Kongresi Bildiri Kitabı, s.314-330. Ertuğrul A. ve O. Zaim (1996), “Türk Bankacılığında Etkinlik”, Bilkamat, İşletme ve Finans Yayınları No:3. Fields J.A., N.B. Murphy, D. Tırtıroğlu, (1993), “An International Comparison of Scale Economies in Banking: Evidence from Turkey”, Journal of Financial Services Research, 7, s.111-125. Işık İ. (2000), “Financial Deregulation and Total Factor Productivity Change: An Empirical Study of Turkish Commercial Banks, 1981-1990”, Financial Management Association 2000 Annual Meeting in Seatle’da sunulmuştur. İnan E.A. (2000), “Banka Etkinliğinin Ölçülmesi ve Düşük Enflasyon Sürecinde Bankacılıkta Etkinlik”, Bankacılar Dergisi, Sayı 34; sayfa 82-96. Jackson P. ve M.D.Fethi (2001), “Evaluating the Technical Efficiency of Turkish Commercial Banks: An Application of DEA and Tobit Analysis”. Jackson P.M., M.D.Fethi ve G. İnal (1998), “Efficiency and Productivity Growth in Turkish Commercial Banking Sector: A Non-parametric Approach”, European Symposium on Data Envelopment Analysis-Recent Developments and Applications, Almanya’da sunulmuştur. Karamustafa O. (1999), “Bankalarda Temel Finansal Karakteristikler: 1990-1997 Sektör Üzerinde Ampirik bir çalışma”, İMKB Dergisi, Cilt: 3, Sayı:9, s.1-19.
Mercan M. ve O.R.Yolalan, (2000), “Türk Bankacılık Sisteminde Ölçek ve Mülkiyet Yapıları ile Finansal Performansın İlişkisi”, Tartışma Tebliğleri Serisi No: 00-01, Yapı ve Kredi Bankası, Araştırma Yönetimi, İstanbul. - İMKB Dergisi’nin 15. Sayısında yayımlanmak üzere kabul edilmiş ve sıraya alınmıştır.
2
3
Mahmud S.F. ve O. Zaim (1998), “Cost Structure of Turkish Private Banking Industry: A GL Restrictred Cost Function Approach”, METU Studies in Development, 25(3), s.435-446. Oral, M., O.Kettani ve O.R.Yolalan, (1992), “An Empirical Study on Analyzing the Productivity of Bank Branches”, IIE Transactions, Vol.24, s.166-176. Oral M. ve R. Yolalan (1992), “An Empirical Study on Measuring Operating Efficiency and Profitability of Bank Branches”, European Journal of Operational Research, 46(3), s.282-294. Özkan-Günay (1996), “The Effect of the Financial Liberalization Program on the Economies of Scale and Scope of Turkish Commercial Banking”, Yapı Kredi Economic Review, Vol:7, No:2, s.47-66. Özkan-Günay (1997), “Measuring Cost Efficiency for Turkish Commercial Banks: The Stochastic Cost Frontier Approach”, Review of Social, Economic and Administrative Studies, Vol:11, No:1-2, s.189-210. Özkan-Günay (1998), “Economies of Scale and Scope in the Turkish Banking Industry”, The Journal of Economics, XXIV, No:1, s.67-84. Pekkaya S. (1994), “Türk Mali Sistemi içinde Bankacılık Sektörünün Gelişimi ve Finansal Yapısının Analizi”, Türkiye Kalkınma Bankası Araştırma ve Planlama Müdürlüğü. Yıldırım C. (1999), “Evaluation of the Performance of Turkish Commercial Banks: A Non-Parametric Approach in Conjunction with Financial Ratio Analysis”, International Conference in Economics III, ERC/METU, Ankara’da sunulmuştur. Yolalan R. (1993), “İşletmelerarası Göreli Etkinlik Ölçümü”, Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları No: 483. Yolalan R. (1996), “Türk Bankacılık Sektörü için Göreli Mali Performans Ölçümü”, TBB-Bankacılar Dergisi, Sayı 19, s.35-40. Zaim O. (1994), “The Effect of Financial Liberalization on the Efficiency of Turkish Commercial Banks”, Economic Research Forum for the Arap Countries-Workshop on Financial Market Development’de sunulmuştur. Zaim O. (1993), “Mali Liberalizasyon ve Bankacılık Sektöründe Etkinlik”, İşletme ve Finans Dergisi Temmuz, Sayı:88, s.44-51.