M a g a z i n n a M i n i S T E R S T V O T O z a O D B R a n a n a R E p u B l i k a M a k E D O n i j aM a g a z i n n a M i n i S T E R S T V O T O z a O D B R a n a n a R E p u B l i k a M a k E D O n i j a

Br. 29 Cena: 50 den. januariIS

SN

: 18

57-

671

0

„ЛЕPЕЗА“ СО НОВО РУВОPРОГРАМАТА ГИ ДАДЕ ОЧЕКУВАНИТЕ ЕФЕКТИ

АРМ - НАТО РАпОРТиРАње ОРужјE ВОеНА исТОРијА игРи и сиМулАции

„ВОЈСКА СО ЗДРАВИ ВОЈНИЦИ Е УСPЕШНА ВОЈСКА“

СВЕЧЕНО ОТВОРЕН ВОЕНОМЕДИЦИНСКИОТ ЦЕНТАР

ОСТВАРУВАњЕ НА МНОГУВЕКОВНИОТ СОНВ О Ј А Н У А Р И 1 9 9 2 Г О Д И Н А P О Ч Н А А Д А С Е И С P И Ш У В А А Т P Р В И Т Е С Т Р А Н И Ц И Н А А Р М И Ј А Т А Н А Р Е P У б Л И К А М А К Е Д О Н И Ј А

2012

п в с ч п с н1

2 3 4 5 6 7 89 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 2223 24 25 26 27 28 2930 31

20 godiniARM

Нашите мировници на најдобар начин покажаа дека се вистински и достојни претставници на новата Армија на Република Македонија, градејќи имиџ на професионални, одговорни и, пред сè, ефикасни воини на мирот

januari 1

РЕАЛНИ ОЧЕКУВАЊА

очитувани читатели,Влеговме во година која не претста-вува само нови 366 денови. Армијата

на Република Македонија, следејќи ги че-корите на својата татковина која ми-натата 2011 година славеше еден зна-чаен јубилеј, оваа 2012 година со сета синергија која произлегува од целината ќе го прослави својот голем јубилеј – 20 години АРМ. Токму преку овој јубилеј ние ќе се присетиме на своите скромни по-четоци, почетоци кои денес претставу-ваат основа врз која, со својата умеш-ност, знаење, способности и патриоти-зам, продолжуваме континуирано и на-порно да ја градиме институцијата која е неприкосновен гарант за нашата неза-висност и сувереност. Секако, очекувањата никогаш не сме-ат да изостанат. Напротив, во духот на новите текови и современите начини на размислување, тие треба да бидат и на-шиот примарен двигател на патот кон креирањето на мала, ефикасна и добро обучена армија, способна да се справи со предизвиците на новото време и со-одветно да одговори на сите поставени задачи. Нескромно и сосем реално може да се констатира дека Армијата на Репу-блика Македонија сигурно и непоколе-бливо чекори токму по тој зацртан пат.2012 г. ќе биде година кога практично ќе почне да се применува новата структура на силите на АРМ. Тоа е и година во која се очекува да се издвојат и повеќе сред-ства за опремување на АРМ, а реално е да очекуваме дека ќе се подобри и стан-дардот на вработените.Она што ќе биде видливо на самиот по-четок на 2012 година се новите борбени униформи со автохтона дигитална шара кои се израз на новите потреби, но и на новите технологии. Храброста и профе-сионалноста, кои се препознатливи ка-рактеристики на македонските воини, ќе бидат дополнети со една нова визуелна препознатливост. Но, говорејќи за очекувањата од Нова-та година не смееме да го заборавиме и блиското минато и неговиот нескромен импакт кон она што следи. Позитивна-та одлука на Меѓународниот суд во Хаг „де факто“ и „де јуре“ покажа дека чеко-рот на правдата можеби е бавен, но е повеќе од сигурен. Недвосмислените од-луки изречени на финалното соочување на потписничките на Времената спогод-ба укажаа на тоа дека попречувањето на влезот на Република Македонија во НАТО на Самитот во Букурешт од стра-на на нашиот јужен сосед претставува нејзино остро кршење. Но сè уште има простор за исправање на нанесената не-правда и за донесување на правилна одлука. Претстојниот Самит на земјите-членки на Алијансата во Чикаго во мај оваа година буди надежи дека врз осно-ва на одлуката од Хаг присутните ќе го потврдат досегашниот придонес на Ре-публика Македонија, но ќе го увидат и потенцијалот на оваа земја која несе-бично придонесува кон достигнувањето на заедничките цели на евроатлантско-то семејство. Впрочем, со својата досе-гашна посветеност и придонес кој го да-ваме рамо до рамо со земјите-членки и како земја која ги негува сите циви-лизациски вредности и норми – мирот, демократијата, недискриминацијата и почитувањето на дефинираните чове-кови права, докажавме дека нашето ме-сто е токму таму – во евроатлантското семејство.Во Новата година очекувањата се реал-ни, зарем не!

Здравко Ризовски

ЦЕНАТА НА СОВРЕМЕНОТО ВОЈУВАЊЕ И НА СОВРЕМЕНИОТ ВОЈНИККОНТиНуиРАНАТА ОБуКА и иСКуСТВОТО Од МиРОВНи ОПеРАции ги ПРАВи НАшиТе ВОјНици едНи Од НАјдОБРиТе ВО СВеТОТ

интервјуСО нАЧАЛниКОт нА ГШ нА АрМ, ГенерАЛ-МАјОр ГОрАнЧО КОтеСКи

САМОСТРЕЛ: ТИВОК И УБИСТВЕН

Од АРСеНАЛОТ НА СПецијАЛНиТе СиЛи

CH-53 SEA STALLION

ПОВеЌедецеНиСКи ВОЗдуХОПЛОВеН „ПАСТуВ“

ВО пРЕпОзНАТЛИВО РУВО

ЗА БОРциТе ЗА СЛОБОдА НА МАКедОНијА уНифОРМАТА БиЛА СиМБОЛ НА НеПОКОР, НА ПРеПОЗНАТЛиВОСТ, НА ПОСеБНОСТ (1)

СЕКОгАш НЕшТО НОВО

ПОСТОјАНА ТРАНСфОРМАцијА НА ВОеНАТА СТРуКТуРА НА НАТО

MАНЕВРИ Од СТРАТЕгИСКО зНАЧЕЊЕ

ПОХОдОТ Од деБАРцА дО МегЛеН и феВРуАРСКиОТ ПОХОд НА НОВ и ПОМ НиЗ ПРиЗМАТА НА ВОеНАТА НАуКА (1)

„СРЕЌЕН БОЖИЌ“

деНОТ НА СПушТеНО ОРуЖје и ПОдАдеНА РАКА

4

7

13

20 10

26

34 24

49

56

Страница

Страница

Страница

СтраницаСтраница

Страница

Страница

Страница

Страница

Страница Страница

шТИТ - година IV, број 29, јануари 2012 година, излегува еднаш месечноИздАВАЧ - МИНИСТЕРСТВО зА ОдБРАНА НА РЕпУБЛИКА МАКЕдОНИЈА

ИздАВАЧКИ СОВЕТемил димитриев (претседател)генерал-мајор Насер Сејдини, Селвет Барути, полковник Мирче Ѓоргоски, потполковник Здравко Ризовски,потполковник Мери Ринџова, проф. д-р Ѓорѓи Малковски

гЛАВЕН И ОдгОВОРЕН УРЕдНИКЗдравко Ризовски, потполковник

РЕдАКЦИЈАВасил дичевски (новинар-уредник), Кристина илиевска (новинар-уредник), Билјана иванова (технички, ликовно-графички уредник); иван Петрушевски (новинар); Ксенија Митева (лектор); Александар Атанасов (фотографии)

печати: „СТЕдА гРАФИКА“ – Скопје

АдРЕСА НА РЕдАКЦИЈАТАМиНиСТеРСТВО ЗА ОдБРАНА - СПиСАНие „шТиТ“ул. „Орце Николов“ бб 1000 СкопјеТелефони: 02 328 24 17; 02 328 20 58факс: 02 3113 527; 02 3128 276 www.morm.gov.mk; E-mail: stit@morm.gov.mk

Содржина:

3

цеНАТА НА едеН ПРиМеРОК е 50 деНАРигОдишНА ПРеТПЛАТА 600 деНАРи

жиро с-ка 05001001 1678720(повикување на број: 725939-10)даночен број: 4030990271748ТС 100000000063095

30

ЦЕНАТА НА СОВРЕМЕНОТО ВОЈУВАЊЕ И НА СОВРЕМЕНИОТ ВОЈНИК

4

Континуираната обука и искуството од мировни операции ги прави нашите војници едни од најдобрите во светот

енес ретко ќе се најде држава во ко­ја не е актуелно прашањето како нај добро да се организираат воору ­жените сили односно армијата. Ар ­

ми јата како специјализирана вооружена ор ­ганизација на државата, подготвена и орга­низирана за водење вооружена борба, е гла­вен државен инструмент за зачувување на нејзината независност и територијален инте­гритет. Гледано историски, армии се формираат уште во робовладетелското општество, од редот на слободните граѓани, а вооружени­те формации за некои источни земји, Еги­пет и Индија на пример, добиле и кастин­ски обележја. Водењето на долготрајни војни предизвикало потреба да се форми­раат и постојани, наемнички или платенички војски. Така фалангата на Филип II и на него­виот син Александар III Македонски ги има­ла сите обележја на постојана професионал­на војска со тешка, средна и лесна пешадија и тешка и лесна коњица, додека витезите во средниот век можат да се наречат професи­онални војници. Во втората половина на XVII век се формираат и првите професионални војски, а на европско тло тоа први го напра­виле Холанѓаните и Швеѓаните кои притоа ангажирале и странски платеници. И денес ситуацијата не е многу изменета. После Втората светска војна почна проце­сот на формирање на платени професио­нални армии, процес кој се забрза по рас­падот на биполарниот систем, а посебно по интервенцијата на САД во Ирак во 1991 го­дина. Оваа интервенција покажа и докажа дека времето на општата регрутна обврска и масовните армии е веќе минато. Ваквата порака беше добро разбрана од моќните

освојувачките и пљачкосуваните походи. Но тогаш немало држави со толкава моќ какви што се создадени со последната генерација.Оттука, несоодветно е да ги споредуваме тогашните со сегашните војски. Најнапред, војските биле војски за една решавачка бит-ка, а коњот бил најбрзото превозно сред-ство на воините на кој можело да се прега-зат до десетина километри на час. денес за исто време пилотот на современ ловец може да прегази повеќе од 2.000 километри. За-тоа може да се констатира дека развојот на техниката влијаел на организацијата и на војската. Најчесто најразвиената држава имала и најразвиена војска, а истото важи и за војникот како поединец, иако тој немал одвоена улога од војската. Неговиот развој

политички и воени лидери на развиените земји кои во наредните години комплетно ги професионализираа своите армии. Како резултат на тоа денес во европа има про-фесионална војска речиси во секоја држа-ва која е членка на НАТО, а во останати-те држави еден дел од војската е професи-онализиран или има тенденција за целосна професионализација. Сè уште можат да се најдат случаи каде некои земји ги плаќаат своите војници, но пополнувањето се врши со општа или селективна регрутација. де-нес генерално постојат армии под општа во-ена обврска, масовни, постојани и професи-онални, за разлика од минатото кога биле формирани по потреба, за одбрана на гра-довите и имотите, собирани набрзина пред

ат и соодветно влијание врз економијата. Континуираното вложување на финанси-ски средства во научноистражувачката ра-бота за потребите на армијата доведе до ситуација оружјата од научно-фантастичните филмови да станат реалност. Меѓутоа брзи-от развој на научната и технолошката мис-ла придонесе предметите кои се нарекуваат оружје во техничко-технолошка смисла мно-гу брзо да застаруваат, што денес се смета за секојдневна појава. Затоа не е необично ако се знае дека практично најголемиот број на различни видови оружја се застарени веќе во моментот кога ќе влезат во сериско про-изводство. цената на современото оружје зависи од намената и видот. Сепак сите се согласува-ат дека без конкуренција, најскапиот вид на вооружените сили, односно војската е возду-хопловниот вид – воената авијација и ракет-ната технологија. Така, на пример, наследни-ците на американскиот бомбардер којшто на крајот од Втората голема војна врз Хироши-ма и Нагасаки го истури смртоносниот товар, Б-36 и Б-47, до 1957 година беа гордост на американското воено воздухопловство. Но веќе во 1960 година тие се заменети со Б-52 а потоа и со Б-58, а денес истите се замене-ти со Б-2 кој се смета за најскапиот бомбар-дер во светот. Слична е состојбата и со це-ните. Во 1960 година бомбардерот Б-52 чи-неше четири пати повеќе од Б-36 три годи-ни порано. Бомбардерот Б-58 беше поскап и од златото. Според цените од 1960 година еден килограм злато чинеше 1.000 американ-ски долари, а еден килограм на тој бомбар-дер 1.134 долари. денес, според процените на западните ана-литичари, еден килограм од последниот аме-рикански бомбардер Б-2 познат уште како невидлив или „стелт“, чини колку еден и поло-вина килограм злато. Тоа значи дека цената на секој апарат во предсеријата изнесуваше нешто повеќе од две милијарди долари. Аме-риканската влада за нарачаните 132 сериски авиони во деведесеттите години на ХХ век од тој тип плати речиси 60 милијарди долари.Ако уште малку се обидеме да ја анализира-ме цената на горенаведените 132 стратеги-ски бомбардери од програмата „стелт“ и ја споредиме со некои други производи на во-ената индустрија, ќе заклучиме дека со тие пари можат да се изградат 15 носачи на ави-они од класата „Нимиц“, а да не зборуваме колку тенкови можат да се направат, или кол-ку нови работни места можат да се отворат во економијата. цената на еден современ авион-ловец чини меѓу 50 и 80 милион дола-ри, а на тенк помеѓу 5,5 милиони долари (на пример германскиот „Леопард 2“) до 6,5 ми-лион долари колку што го продаваат Амери-канците својот „Абрамс М-1“. Оттука логично се поставува и прашањето колку чини една војна и колкава е цената на смртта?денес речиси е невозможно точно да се определи цената на војната затоа што тие податоци и информации најчесто се прекри-ени под превезот на државни тајни и речиси е невозможно да се дојде до нив. Поради тоа можеме само да претпоставиме колку чини една војна. Меѓутоа полесно и поедноставно е да се определи цената на смртта на еден војник. имено, кој и да го прашаме колку чини човечкиот живот, секој ќе одговори дека жи-вотот на човекот нема цена. Но колку и да звучи морбидно, сепак животот на убиени-от војник има цена. Така, на пример, во Прва-та светска војна еден убиен војник чинел око-

лу 20.000 долари, додека смртта на негови-от син во Втората светска војна завојуваните страни ги чинела околу 200.000 долари. По-зната е и цената што ја платија Американци-те во Виетнамската војна. еден убиен бо-рец од спротивната страна ги чинеше Аме-риканците во 1967 година околу 355 000 до-лари, а веќе следната, во 1968 година, цена-та беше поголема за околу 6 500 долари. Се тврди дека тоа е некоја закомерност-толку да расте цената на војната за еден убиен војник секоја година. Следејќи ја таа логика, во 1993 г. цената изнесуваше околу 520 000 долари за еден мртов противник, а во 2000 година еден убиен војник чинеше повеќе од 600 000 долари, а денес околу 800 000 долари, ако не и повеќе, можеби и милион. Војната во ирак САд и неговите сојузници во екот на воената кампања ги чинеше 2 ми-

лиони долари по минута, а цената на војната во Авганистан можеби е нешто и повисока. Во воените операции во ирак и во Авгани-стан САд и сојузниците загубија повеќе од 6 000 војници, над 2500 работници, а бројот на загинати ирачки и авганистански граѓани се брои со десетици илјади. Сето ова е бес-мислено и нехумано да се претвори во пари. Во овие две војни САд потрошија нешто повеќе од 5 трилиони долари, вклучувајќи ги и исплатите на внатрешните задолжувања и сите воени трошоци. Но која е цената на чо-вечката и емоционална загуба никој со сигур-ност не може да каже, затоа што тие не мо-жат да се измерат, не може да се стави цена на илјадниците изгубени и уништени недолж-ни животи, на загубената сигурност и безбед-

5

го следиме од воин вооружен со стап, лак и стрела, до пилот (космонаут) на ракетоплан (вселенски брод). Во почетокот, војникот од облека имал само една наметка, а денеш-ниот пилот би му личел како човек од друга планета или би мислел дека се соочил со са-миот господ! Пешадијата била и останала движечка сила на секоја армија и таа најмалку претрпела из-мени за разлика од другите родови и видови, а некои родови и исчезнале од формациите на современите армии (коњаницата која де-нес може да се сретне само за церемонијални работи). главно, местото и улогата на пешадијата се менувале со текот на време-то, од основен и главен носител на борби-те, па преку комбинирање на поддршка со други сили, до фактот дека денес речиси и да нема класичен пешак. Тој е превезуван до местото на битката со транспортер, тенк, ча-мец, брод или хеликоптер. Во минатото на стариот добар пешак не му било потребно да биде многу паметен, тој само требал да го препознае противникот и да јуриша на него, но на денешниот, пак, и сиот ум му е малку за успешно ракување со најсовремените елек-тронски оружја, ноќни нишани, разни рач-ни противавионски и противтенковски раке-ти, радио и други врски, ампули против раз-ни отрови кои се употребуваат во совреме-ната војна. Современите стратези го поста-вуваат прашањето за намалување на јазот меѓу човек – војник и високата технологија на воените системи, се разбира, во полза на војникот. денешната борбена опрема на со-времениот војник или, како што популарно се нарекува „војник на иднината“, изнесува над 100.000 долари, сума која е проблем и за многу побогатите земји во светот, а не само за малите земји како Република Македонија. Со оваа опрема денес единствено се опре-мени само дел од специјалните сили кои се наменети за изведување на сложени опера-ции во широк спектар на екстремно сурови климатски услови. На пример, ако Република Македонија сака да опреми еден баталјон од околу 550 војници со ваква опрема треба да потроши 55 милиони долари, што претставу-ва половина од годишните издвојувања за одбраната. Современата борбена опрема со која ракува и е опремен војникот директно влијае и врз цената на издршка на еден војник во совре-мената армија, односно на количината пари што една земја ги издвојувала за потреби-те на својата војска. На пример, кон крајот на ХХ век албанскиот војник ја чинел држа-вата околу 850 американски долари; грчкиот и унгарскиот по околу 14,000 долари; фран-цускиот, холандскиот и германскиот војник чинеле по околу 80.000 долари; американ-скиот 144.000; канадскиот 163.000; британ-скиот 131.000 долари, а приматот во овој период го држела Саудиска Арабија која издвојувала околу 200 000 долари по војник годишно. Во овој временски период Репу-блика Македонија за своите професионал-ни војници трошела околу 5.000 долари по војник. денес ситуацијата е не нималку поразлич-на од минатото, а цената која ја плаќа секоја држава за своите војници континуирано расте и е далеку поголема. Современата армија не може да се замисли без соодве-тен техничко-технолошки развој во кој свој удел имаат науката, економијата и политика-та. Но за да се следи развојот на совреме-ното вооружување потребни се огромни фи-нансиски средства кои, од друга страна, има-

6

ност, на уништените детства на најмладите на кои светот треба да го оставиме.Во оваа цена која САД ја плаќаат за војните во Ирак и во Авганистан и во последната во Либија, се опфатени и трошоците кои се од-несуваат на развојот и зголемувањето на военоиндустрискиот комплекс на САД, по-мошта која САД им ја укажуваат на земјите кои се зафатени од тероризмот и домашни-те трошоци за зголемена безбедност. Вое-ниот буџет на САД за изминатите десет го-дини се дуплирал, од 323 милијарди дола-ри во 2001 година на речиси 700 милијарди долари во 2011 година. За споредба, тоа е истата сума која се троши за здравствено осигурување во САД! Скапите воени преку-океански операции морале да бидат финан-сирани од некој извор и евентуално парите мора да се вратат, а овие пари сигурно нема

да ги враќаат американските даночни об-врзници, овие пари ги исплаќаат ирачкиот и авганистанскиот народ, и не само тие туку и сите оние кои добиваат финансиска помош од САД, а потоа мора да ги испраќаат своите војници на военото поле да војуваат.Меѓутоа ваквиот тренд на издвојување на огромни суми на пари за потребите на од-браната е проблем со кој се соочуваат и по-малите земји. Така воената интервенција на НАТО во Либија на виделина го исфрли уште еднаш проблемот со цената на модерното војување. Причините се разбирливи затоа што поголем дел од условно речено помали-те членки на НАТО имаат лимитирани буџети и нивните одбранбени капацитети не беа во можност да ги исполнат бараните обврски и не беа во состојба активно да учествува-ат и да го поднесат товарот на една воздуш-на кампања. На пример, еден од крстосувач-ките сателитски наведувани проектили, до-бро познатите „Тома Хавк“, вреди околу 10 милиони долари. Тоа значи дека Република Македонија со својот буџет за одбрана може да купи едвај 10 вакви проектили. Овие про-блеми од друга страна во прашање ја дове-дува и нивната интероперативност со сили-те на Алијансата затоа што барањата на мо-дерното војување многукратно ги надми-нуваат нивните капацитети и способности. Овој јаз уште повеќе се очекува да се прод-лабочува, посебно ако се земе предвид но-вата безбедносна ориентација на САД кои во иднина тежиштето на воените операции планираат да го стават на воздухопловни-те и поморските сили со минимално учество на копнените сили. Неофицијално, копнени-те операции или популарно наречените „ми-ровни операции“ во иднина ќе ги изведуваат

во неколку меѓународни операции. израз-ено низ призмата на парите изнесува око-лу 177 милиони долари, односно толку пари платиле даночните обврзници на Република Македонија во глобалната војна против те-роризмот предводена од САд. Но прашање е колку нашата земја доби за овие потро-шени средства од граѓаните. Ако се исклу-чи визната либерализација со еу и континуи-раната обука на нашите војници и искуство-то кое го стекнуваат во овие мировни опе-рации, што ги прави едни од најдобрите во светот, другите придобивки се сведени само на „тапкање по рамо“ и „празни ветувања“. Познато е дека Република Македонија сè уште не е членка ниту на НАТО ниту на еу иако ги има исполнето сите неопходни стандарди кои се потребни за полноправ-на партиципација во истите, дури нашите

војници се поподготвени и од некои акту-елни членки на НАТО. Само за споредба да ги земеме соседите кои се членки во НАТО, грција, Албанија и Бугарија. грција, иако има најголема армија во регионот, во иСАф уче-ствува со едвај 0,1% или со околу 153 персо-нал, главно инженериски единици, а е член-ка на НАТО и миленик на еу. Албанија ста-на членка на НАТО иако едвај успеа да оспо-соби една бригада според стандардите на НАТО, а во мировната мисија на НАТО иСАф учествува со 286 војници, а Бугарија во иСАф учествува со 597 персонал.За крај, сметаме дека нема да биде прете-рано ако уште еднаш во врска со цената на-правиме споредба. имено, фабричката цена на најновите модели на фамилијарни ав-томобили денес се движи во просек околу 15.000 долари. Сега, замислете ја следнава релација: Велика Британија издржува про-фесионална војска од 190.000 војници, а на секој од нив Обединетото Кралство троши околу 230.000 долари, односно тоа се речи-си 20 автомобили од претходно спомената-та марка, или да ја земеме предвид смртта на еден противник во почетокот на двае-сет и првиот век кој изнесува околу милион долари, односно ... бесцелно е да се прави компарација...Логично на крај ни доаѓа да се запрашаме, зошто човекот војува кога со парите кои се трошат за издржување на еден војник мо-жат да се направат многу работи за заеднич-ко добро на сите жители на планетата, да се искорени сиромаштијата, гладот, неписмено-ста, да се реши проблемот со здрава и чиста вода за пиење, проблемот со ракот и многу други проблеми кои го следат човештвото.

Игор Ѓорески / Александар Главинов

само помалите и посиромашните земји. Од-носно, кажано со други зборови, тоа значи двослојност на Алијансата. Првиот слој би ги опфатил оние кои би ги користеле капаците-тите за софистицирано војување, а вториот слој ќе бидат оние кои ќе мора да стапнат на терен или онаму каде многу повеќе се гине.Во ваква слична ситуација се наоѓа и наша-та земја. изминативе десет години Репу-блика Македонија активно учествува во ми-ровни операции предводени од ООН, од НАТО и од еу, а тоа има и своја цена која ја плаќа македонскиот даночен обврзник. име-но, нашата земја која активно ја поддржу-ва војната против тероризмот има распоре-дено 179 војници во три мировни мисии од кои 166 се распоредени во Авганистан, 12 во Босна и Херцеговина и еден во Либан. Спо-ред неофицијални информации за секој про-фесионален војник упатен во мисија Репу-блика Македонија плаќа околу 2.500 дола-ри, за подофицер околу 3.000 долари, а за офицер во зависност од чинот од 3.000 до 5.000 долари месечно. За истиот времен-ски период оние војници кои се дома зема-ат одвај 430 долари плата, подофицерите во просек земаат околу 600 долари, а офи-церите во зависност од чинот од 600 до 1.500 долари (генерали). Но ова не е конеч-ната цена. Со сигурност можеме да кажеме дека дополнителни трошоци се издвојуваат за обезбедување на ресурси за одржување во кондиција на воената опрема и техни-ка која е распоредена заедно со војниците во Авганистан, за цената на транспортот на мировниците, на муницијата и на многу други работи кои се неопходни за нормал-но функционирање на овие војници во овие мисии. Така, на пример, денес еден куршум чини 3,5 долари, а еден борбен комплет за стандардната пушка АК 47 „Калашников“ содржи 150 куршуми или изразено во пари тоа се 525 долари или една просечна месеч-на плата на подофицер. Односно Републи-ка Македонија за мисијата предводена од ООН во Либан уНифиЛ во која учествува со еден офицер во согласност со годишната национална програма за членство во НАТО 2011/12 има планирано да потроши 58.200 долари, за еу мисијата во БиХ АЛТХеА, каде учествува со 12 лица персонал има планира-но да потроши 675.000 долари, а додека во НАТО предводената мисија иСАф во Авга-нистан каде има распоредено 166 војници предвидено е да потроши 11.584.000 дола-ри. Со други зборови, издржувањето на ми-ровниците Република Македонија издвојува околу 12,5 милиони долари годишно, а вкуп-ниот буџет за одбрана во 2011 година изне-сува 137 милиони долари или 1,30% од БдП. Во оваа сума не е пресметано и планира-ното учество на Република Македонија во еу Бг 2012/II за кое според груби пресмет-ки се потребни околу 10,7 милиони долари. Значи цената која Република Македонија и македонскиот даночен обврзник треба да ја плати за 2012 година за учеството на на-шата земја во мировните операции би изне-сувала приближно околу 23,2 милиони до-лари. Односно секој војник распореден во мисија ја чини Република Македонија при-ближно околу 70.000 долари или, со други зборови, нашата земја минатата деценија (2002 – 2011 година) согласно преземените меѓународни обврски и посветеноста кон интегративните процеси за зачленување во НАТО, во еу и темелниот интерес за бор-ба против глобалниот интернационален те-роризам учествуваше со околу 2532 лица

Господине генерал, на крајот сме на уште една година, а на почетокот на годината во којашто одбележуваме 20 години од формирањето на АРМ. Како ги оценувате изминатите години на раст и развој на АРМ, особено изми-натата година, имајќи предвид дека за прв човек на Армијата бевте назначе-ни на Денот на Армијата на Република Македонија?– Развојот на АРМ е тешко да се опише само во неколку реченици, ако се земе предвид фактот дека се работи за вре-менски период кој не е така краток и кој за припадниците на Армијата постојано беше исполнет со динамика и многу пре-дизвици. Без посебно да навлегувам во подлабока анализа на одредени фази од развојот на АРМ, морам да истакнам дека изминативе дваесет години за АРМ значеа: докажување, напорна работа, до-следност, професионализам и, пред сè, борба за изградба на aрмија која ќе може да ги извршува нејзините мисии и зада-чи предвидени со Уставот и законите на Република Македонија, но истовремено и армија која ќе биде во чекор со совре-мените армии во светот. Денес, од оваа временска дистанца, со задоволство мо-жам да констатирам дека генерациите припадници на АРМ, без разлика на чин, должност или национална и полова при-падност, успешно ја издигнаа Армијата во една од најуспешните институции во државата, што се должи, пред сè, на нив-ната посветеност кон реформите, посве-

теност која се темели на лојалност кон професијата и на високиот морал. Воед-но, Армијата претставува институција во која граѓаните на Република Македонија имаат најголема доверба, што посебно беше потенцирано и од претседателот на Република Македонија.Годината која е зад нас е уште една во низот години исполнети со напорна ра-бота и исполнување на обврските и пла-новите. Но, како главни препознатли-ви параметри за АРМ во 2011 година би ги издвоил: финализирање на про-цесот за изработка на новата структу-ра на силите; продолжување со проце-сот на оценување на декларираните еди-ници според ОСС-концептот (Operational Cаpability Concept) за оперативни способ-ности на НАТО; постапно воведување на ЛИС (логистички информативен систем); учеството во мисиите предводени од НАТО, од ЕУ и од ООН; активно учество во регионалната меѓуармиска соработка, пред сè, во рамките на Јадранската гру-па, како и на Конференцијата на начални-ците на ГШ на армиите од Балканот (Б9) на која во 2011 година бевме домаќини; воспоставување на хиерархијата на си-стемот на воени доктрини; усвојување на поголем број правила и упатства за регулирање на животот и работата во повеќе сфери. Притоа, и покрај редуци-раните буџетски средства, како резулатат на економската криза, би сакал да истак-нам дека успеавме да ги реализираме по-ставените задачи, што се должи на висо-

киот професионализам, на сериозноста и разбирањето за состојбите од страна на припадници на АРМ.

За наредната година е најавено зго ле­мување на буџетот за одбраната. Што конкретно ќе значи тоа за стандардот на припадниците на АРМ и кои едини­ци на Армијата ќе имаат приоритет во опремувањето?– Кога сме кај прашањето за фи нан си ра­ње на одбраната, на јавноста е позна­то дека во наредниот период буџетот на Армијата е планирано да се зголему­ва, така што во наредните десет годи­ни тој би требало да достигне над 2 % од БДП. Јас во оваа прилика ќе потсе­там на она што е предвидено во наши­от долгорочен план за модернизација со кој во наредната декада Армијата треба да биде опремена со: напреден индиви­дуален борбен систем, современи оклоп­ни транспортери, тактички комуникаци­ски средства и системи, неборбени товар­ни, теренски и специјални моторни вози­ла, радар, оперативен центар за воздуш­но набљудување и систем за противвоз­душна одбрана на мали височини. Ова се капитални проекти кои ќе овозможат по­стапна модернизација и опремување во функција на осовременување на АРМ, првенствено заради успешно извр шу­вање на основните задачи, но и за одго­вор на новите безбедносни предизвици. Буџетот во 2012 година е зголемен во однос на 2011 год за 9% во услови кога

СО НАЧАЛНИКОТ НА ГШ НА АРМ, ГЕНЕРАЛ-МАЈОР ГОРАНЧО КОТЕСКИ

интервју

АРМ Е ПОСАКУВАН И РАМНОПРАВЕН ПАРТНЕР НА НАТО

7

кај останатите земји од регионот, како и кај некои земји-членки на НАТО се врши намалување. Институциите во Републи-ка Македонија задолжени за одбрана-та, а особено Претседателот на Републи-ка Македонија, Владата и Собранието на Република Македонија, имаат разбирање за потребата од зголемување на буџетот во 2012 година. Што се однесува до не-говата реализација во наредната годи-на, главен приоритет ќе биде даден на воведување на новата борбена унифор-ма во сите единици на Армијата, но пара-лелно ќе се започне и со реализација на дел од планираните проекти. Приоритет во опремувањето ќе имаат декларирани-те единици од причина што имаме обвр-

ска и за исполнување на партнерските цели, но и обврска за нивно опремување во согласност со стандардите предвиде-ни за извршување на мисиите предводе-ни од НАТО и од ЕУ. Секако дека и поната-му еден од главните императиви остану-ва подигнувањето на стандардот на при-падниците на АРМ, а пред сè на објектите во кои се разместени единиците, зара-ди што Генералштабот ќе направи напор преку соодветните органи во Министер-ството за одбрана, старата и дотраена инфраструктура постепено да се ренови-ра и обновува. Ниедна армија не може да се опреми за една или за две години, па затоа е потреб-но да изнајдеме начин за модернизација и опремување во рамките на долгорочни-от план за развој на одбраната, односно набавените средства да се исплаќаат во период од 10 години.

Кога сме кај опремувањето на едини-ците, деновиве беше промовирана но-вата маскирна униформа која надвор од земјата ќе биде промовирана со заминувањето на новиот контингент на АРМ во мисијата ИСАФ во Авганистан? – Припадниците на АРМ од идната годи-на ќе носат нова борбена униформа која ќе биде препознатлива по својата автох-тона дигитална шара. Очекувам до сре-дината на 2012 година со новата борбе-на униформа да се опреми комплетни-от состав на АРМ, а борбената унифор-ма со универзална шара први ќе имаат

чест да ја облечат припадниците на АРМ кои се дел од контингентот за наредна-та ротација за мисијата ИСАФ кој ќе биде испратен во Авганистан на почетокот од јануари 2012 година. Тоа значи дека 2012 година, покрај прославата на јубилејот „20 години АРМ“, ќе биде запаметена и по воведувањето на новата борбена уни-форма. Како ја оценувате интероперативноста на декларираните единици на АРМ, нивната опременост и оспособеност за учество во НАТО-предводените опера-ции за поддршка на мирот?– Кога зборуваме за декларираните еди-ници, сметам дека бевме крајно транс-парентни од причина што нивното оценување во согласност со прифате-ниот ОСС-концепт на НАТО го спроведу-вавме во изминативе четири години со реализација на серија вежби „Македонски блесок“. Со задоволство можам да конста-тирам дека динамиката на оценувањето на декларираните единици се одвива во согласност со плановите за вежби од кои централно место заземаат оние кои се наменети токму за оценување на декла-рираните единици. Сведоци сме дека до-сега се сертифицирани: Средниот пеша-диски баталјон од 1.мпбр, Четата на Во-ената полиција и Четата за длабинско извидување од Ренџерскиот баталјон, како единици кои целосно го заокружија процесот на оценување. Претстои про-дол жување на оценувањето на Средната баталјонска борбена група и на Хеликоп-терскиот детачмент, како и на Механизи-раната пешадиска чета од 2.мпбр и на Од-делението за АБХО како дел од деклари-раните единици за учество во борбената група на ЕУ. Во моментов мислам дека декларираните единици на АРМ, посебно оние сертифи-цираните, се во можност успешно да из вр-шуваат задачи во мисии за поддршка на мирот, предводени од НАТО. Меѓутоа, во иднина, потребно е доопремување и мо-дернизација на декларираните единици.

Во наредниот период се предвиду-ва набавка на специјална опрема за Армијата која се нарекува „Војник на 21 век”. За што, всушност, се работи?– Всушност се работи за планирана ак-ви зиција, а тоа е таканаречениот „Напре-ден борбен систем за војник на иднина-та“, што воедно претставува и една од прифатените партнерски цели. Овој со-времен борбен систем кој е наменет за опремување на „војникот на 21 век“, пред-видено е да се состои од повеќе потсисте-ми или целини, од кои најважни се: – модуларен систем на вооружување со

тер мален нишан, ласерски далечино-мер;

– дигитален компас, GPS (Global Position System) уред за одредување на по зи-цијата и за ориентација во просторот;

– ласерски поинтер; – дневен видеонишан и дневно-ноќен

оптички нишан за блиска борба; – заштитна облека за сите временски

услови и напредна индивидуална оп ре-

8

ма согласно новите технолошки дос­тиг нувања.

Вака комплетираниот систем треба да обезбеди зголемување на прегледно­ста при изведување на операциите, по­голема прецизност, мобилност и борбе­на ефикасност на војникот во новиот ми­лениум. Со заокружувањето на овој ис­клучително важен проект за опремување на декларираните и маневарските едини­ци ќе се постигне клучната интеропера­билност со современите армии, при што неговата примена ќе овозможи непрече­но учество во НАТО­водени операции со борбени единици, успешно изведување на комбинирани вооружени операции во урбани средини, употреба на единиците

во екстремно топли или ладни климатски услови и друго. Во годините што изминаа АРМ со сво-ето учество во мировните мисии ши-рум светот стекна голем углед и ста-на респектабилен партнер на армии-те на земјите-членки на НАТО, но и на земјите кои не се членки на Алијансата. Како го оценувате нашето досегаш-но учество во мисиите предводени од ООН, од НАТО и од ЕУ? Како понатаму? – Познато е дека АРМ веќе девет го­дини учествува во мисиите предводе­ни на почетокот само од НАТО, а подоц­на и од ЕУ и од ООН. Доколку учество­то во сите досегашни мировни мисии го разгледуваме од стручен аспект, можам

9

Крајот на годината и почетокот на нова-та е период кога се сублимираат резул-татите, но и се изразуваат очекувањата од претстојниот период. Која е вашата новогодишна честитка до припадници-те на АРМ и што ќе им порачате за на-редниот период?– Како началник на ГШ на АРМ кој е на должност во последниот квартал од 2011 година, можам да кажам дека измина една исклучително тешка година, од аспект на буџетирањето на одбраната, како одраз на тешката економска состојба во глобал-ни рамки. Но мора да бидеме задоволни од она што во изминатата година е завр-шено, а како армија останавме доследни кон обврските и реализацијата на плано-

вите и покрај објективните потешкотии. Крајот на годината е период кога се из-работуваат анализи, се сумираат резул-татите, но и кога се соочуваме со преди-звиците за наредната година. Јас по при-рода секогаш сум оптимист, а релативно младиот состав на Армијата кој е исполнет со ентузијазам и желба за докажување, ми дава за право во Новата 2012 година да имам реални очекувања за исполнување и реализација на планираните активности, но и за продолжување и заокружување на дел од проектите.Во оваа прилика, на сите припадници на АРМ и на нивните семејства им ја чести-там Новата 2012 година и им посакаку-вам добро здравје, а во Новата година да влеземе сите заедно со поголем елан за остварување на уште поголеми успеси. Јубилејната година во која ќе зачекориме за сите припадници на АРМ треба да биде предизвик да се постигне повеќе. Јас веру-вам дека имаме капацитет, знаење и жел-ба да работиме напорно и посветено, а ре-зултатите ќе дојдат сами по себе. Очекувам и убеден сум дека наредната година ќе продолжиме со реформите и со извршување на поставените задачи така што и понатаму ќе даваме силен импулс кон евроатлантската интеграција на Репу-блика Македонија.

Здравко Ризовски

да кажам дека тоа е повеќе од успешно. Но, ваквата оценка се темели врз некол-ку важни параметри кои мора да се земат предвид кога се зборува за успешноста на меѓународните мисии од призма на земја-членка на ПзМ и аспирант за членство во НАТО како што е Република Македонија. Од оваа временска дистанца, секако дека мора да се потсетиме дека АРМ учеството во мисиите предводени од НАТО постап-но го зголемуваше во зависност од до-стигнатиот степен на интероперабилност, компаративност и оперативна способност, пред сè на декларираните единици во со-гласност со стандардите на Алијансата. На учеството во мисиите им претходеше уче-ство на поголем број наши припадници на меѓународни вежби во организација на НАТО, а подоцна и Концептот за опера-тивни способности, преку кој имаме мож-ност заедно со Алијансата поцелосно да ја согледаме подготвеноста на нашите де-кларирани сили. За девет години меѓународно искуство од мировните мисии, македонскиот војник на различни краеви од светот се наметна во прв план со својата храброст и издржли-вост, но ништо помалку не заостануваше неговата врвна обученост и психофизичка подготвеност. Благодарение на високите оценки кои ги добивавме од највисоки ко-мандни структури на НАТО, денес АРМ не само што е посакуван, туку е и рамнопра-вен партнер на Алијансата. Како што е по-знато, досега во сите мисии: иСАф, „Сло-бода за ирак“, „АЛТеА“ и „уНифиЛ“ уче-ствувале над 2500 припадници на АРМ од коишто над 1900 се одликувани.Но, кога станува збор за понатамошното учество во мисиите надвор од Република Македонија, јас ќе го повторам она што во една прилика веќе го изјавив, а тоа е дека ќе ги следиме насоките на надлежните субјекти во државата, како и препораките на Алијансата, што значи дека бројноста на силите ќе ја приспособиме во зависност од потребите и врз база на нашиот инте-рес. За мисијата иСАф во Авганистан како најголема мисија на НАТО, тоа конкретно значи поголемо ангажирање во иднина со стручен персонал за менторирање и обу-ка. Сепак, кога зборуваме за зголемување на бројот на припадниците на АРМ во ми-сиите надвор од Република Македонија, мора да потсетам дека испраќањето на единици на АРМ во меѓународни мисии пред сè е политичка одлука, а секакво нив-но понатамошно и идно ангажирање над-вор од државата мора да биде одобре-но од институциите на системот, а наша обврска е да ја одржуваме борбената го-товност и обученоста на единиците на по-требното ниво за да можеме да одгово-риме на евентуалните понуди за миров-ни мисии.

Во однос на претстојниот јубилеј, 20 го-дини АРМ, припадниците на Армијата со својот професионален однос со право заслужуваат тој да се одбележи на до-стоинствен начин. што се предвидува на тој план?– Министерството за одбрана и гш на АРМ кон крајот на оваа година веќе започнаа со

планирање на одбележувањето на овој го-лем јубилеј. Би сакал да нагласам дека тоа ќе биде манифестација за прославување на јубилејот „20 години АРМ“ која плани-раме да се одбележува во текот на прва-та половина од идната година, а својата кулминација би требало да ја достиг-не со прославата на 18 Август – денот на АРМ. Она што е особено важно е дека во организацијата на манифестифестацијата, покрај МО и гш на АРМ ќе бидат вклуче-ни и Владата на Република Македонија, Министерството за култура, локалната са-моуправа и други субјекти. Постои залож-ба да се организираат бројни активности низ целата држава преку научни триби-ни, стручни дебати, конференции, излож-

би, посета на училишта и други облици на претставување на Армијата пред граѓаните и јавноста на Република Македонија. Засе-га работната група која е задолжена за овој проект работи според утврдена динамика и сметам дека таа ќе биде реализирана.

господине генерал, Република Маке до-нија одамна ги исполни сите критери-уми за членство во НАТО, но од позна-ти причини сè уште сме во „чекалница-та“ на Алијансата. Можеме ли да очеку-ваме на наредниот самит во Чикаго да биде исправена неправдата што беше нанесена на нашата земја и 20-годиш-ниот јубилеј да го одбележиме и како членка на НАТО? – Приемот на Република Македонија во Алијансата е политичко прашање. Наша должност како Армија е да ги совладаме војничките пречки и со исполнување на стандардите на НАТО да помогнеме да се разреши ова ирационално политичко прашање. Меѓутоа нашата армија мора да е подготвена да ја остварува својата мисија, без оглед на тоа дали Република Македонија ќе стане членка на НАТО.Останува да бидеме оптимисти и доволно мудри дали ќе станеме членка на НАТО на следниот самит во Чикаго, а тоа пред сè зависи од политичката одлука на членки-те на Алијансата.

е надевам дека оваа де-нешна изложба ќе биде само еден дополнителен чекор и инспирација за нас да направиме повеќе за

мирот“, истакна министерот за одбрана, фатмир Бесими, кој на 12 декември заедно со амбаса-дорот на Кралството Норвешка, Кјетил Полсен, во просториите на Воениот музеј свечено ја от-вори поставката-фотогалерија „Нобеловците и АРМ за мирот“. Воедно министерот Бесими до-даде дека пораката за мир е уште поуникатна, во период кога Република Македонија слави 20 години независност, 10 години

инфо ОТВОРЕНА ГАЛЕРИЈАТА „НОБЕЛОВЦИТЕ И АРМ ЗА МИРОТ“

Рамковен договор и започнува со славење на јубилејот „20 го-дини АРМ“. централно место на поставката имаше автентична-та копија од дипломата за мир која била доделена на Мајка Тереза во 1979 година, копија која за првпат се изложува во јавноста.Пред присутните дипломати и воени аташеи, како и високите гости од Министерството за од-брана и АРМ, меѓу кои заменик-министерот за одбрана емил димитриев и началникот на ге-нералштабот на АРМ, генерал-мајор горанчо Котески, беше

РАБОТНА пОСЕТА

прикажан и оригиналниот филм од врачувањето на Нобеловата награда за мир на Мајка Тереза, како и нејзиниот говор пред ау-диториумот. фотогалеријата, како што објасни раководителот на Служ-бата за воена историја – Воен музеј, Александар Стојчев, е втора поставка од овој тип во светски рамки и додаде дека главната порака која оваа из-ложба сака да ја испрати е иста-та како и на Мајка Тереза – „Не ме повикувајте да протестирам против војната, повикувајте ме да го славам мирот“.

10

ретседателот на Републи-ка Македонија и врховен командант на вооружени-

те сили, Ѓорге иванов, на 2 де-кември во просториите на Ми-нистерството за одбрана оства-ри работни состаноци со мини-стерот за одбрана фатмир Беси-ми и со началникот на генерал-штабот на АРМ, генерал-мајор горанчо Котески. „Во текот на средбата бев информиран за сите состојби, особено детаљно беше анализирана новата фор-мација на АРМ и динамиката за нејзино спроведување, а беше покренато и прашањето за во-ената дипломатија, за тоа како е покриена армијата со својата дипломатија и како ги користи во-ените аташеи во функција на на-шата армија и стратешките цели“, истакна претседателот иванов по средбите и воедно изрази за-доволство од зголемувањето на буџетот наменет за Армијата следната година.

11

акедонија е среќна што има луѓе кои се подготвени да спасат нечиј живот“, истак-

на претседателот на Републи-ка Македонија Ѓорге Иванов на церемонијата за доделување на Медали за храброст одржа-на на 21 декември во претседа-телската резиденција „Вила Во-дно“. „Како врховен командант, горд сум на храброста на припадни-ците на Полкот за специјални операции на АРМ, потполков-никот Јордев, мајорот Војнески, мајорот Велков, постариот во-дник Стоилов, постариот во-дник Ристов и водникот Трајков. Сите вие во март минатата го-дина учествувавте во една ис-клучително опасна мисија за

ајакнување на досегашната позитивна соработка и от­во рање нови можности за

нејзино продлабочување, разме­на на искуства за реформите во областа на одбраната и поддршка во меѓународните мировни ми­сии – за ова беше разговарано на средбите на министерот за одбра­на, Фатмир Бесими, со министерот за одбрана на Народна Република Кина, генерал Лианг Гунагли и со потпретседавачот на Централни­от воен комитет, генерал Гуо Бок­сиан, во рамките на официјалната посета на НР Кина.Министерот Бесими по средбите изјави дека за првпат било раз­говарано и за отворање на по­зицијата воено аташе на Републи­ка Македонија во НР Кина како ис­клучително важно за зајак нување на билатералните односи на две­те министерства за одбрана.„Изразивме благодарност за под­дршката на меѓународната сцена,

односно за признавањето на Ре-публика Македонија под уставно-то име, како и за поддршката во сите процеси на патот кон евроат-лантските интеграции“, изјави ми-нистерот Бесими, подвлекувајќи дека НР Кина е значајна земја на светско ниво, постојана членка на Советот за безбедност на ОН, како од економски аспект така и од аспект на одбраната и безбед-носта.Според началникот на генералшта-бот на АРМ, генерал-мајор горанчо Котески, кој го придружуваше ми-нистерот Бесими, средбите во Пе-кинг се потврда на досегаш ната со-работка, но дoдaваат и нов импулс во понатамошните односи.„АРМ ќе продолжи со соработката со кинеската армија, особено во областа на размена на искуства во мировните операции и во об-уката на специјалните единици“, изјави началникот на гш на АРМ, генерал-мајор горанчо Котески.

дОдЕЛЕНИ МЕдАЛИ зА ХРАБРОСТ

а 5 декември министерот за одбрана Фатмир Бесими ос ­твари средба со неговиот

колега, министерот за одбрана на Босна и Херцеговина, Селмо Цикотиќ. На средбата се дискути­рало за досегашната одлична со­работка во областа на одбраната помеѓу Македонија и БиХ. Исто така се потврдило дека евроат­

лантските интеграции за на шите земји и за регионот се ед на од најдобрите алтернативи за одр­жлив мир во регионот. По сред­бата министерот Бесими из јави дека нашата билатерална сора­ботка се базира и на реформи­те што ги правиме во областа на одбраната во согласност со стан­дардите на НАТО и во однос на учеството во меѓународни мисии.„Во однос на билатералната со­работка, во идниот период, ние разговаравме за искористување на искуството на Република Ма­кедонија во однос на техни ки те и методите на БиХ за де ми ни ра­ње. Од наша страна уште еднаш

беше дадена понуда за обука на питомци и кадети од БиХ на Вое­ната академија во Р. Македонија за размена на искуство и ис­користување на регионалните цен три за обука и тренинг во Во­еномедицинскиот центар, како и на полигонот Криволак“, истакна министерот Фатмир Бесими.Министерот за одбрана на Босна и Херцеговина, Селмо Цикотиќ, ја потврди добрата соработ­ка помеѓу двете министерства. „Во контекст на глобалните свет­ски и други трендови, просто­рот на Балканот каде што се наоѓаат БиХ и Македонија наме­сто периферија на Европа, како што е сега случај, може да стане значајна шанса за Европа“, истак­на министерот Цикотиќ. Тој кажа дека ги прифатиле сите понуди што министерот за одбрана и на­чалникот на ГШ на АРМ им ги по­нудиле и додаде дека очекуваат соработка во некои позначајни проекти – Македонија да ја про­должи соработката со цента­рот за мировни операции во Са­раево. Исто така министерот Цикотиќ додаде дека имаат на­мера да дадат поддршка за обу­ка на единицата за деминирање, за изучување на англискиот јазик и активно да учествуваат во сите иницијативи кои се од заеднички интерес за регионот.

а 15 декември Министерство-то за одбрана на РМ беше

домаќин на делегација од Мини-стерството за одбрана на Крал-ството Норвешка предводена од морнаричкиот капетан, гунар Хе-лое, заменик-раководител на Сек-торот за меѓународна соработка.За време на посетата норвешка-та делегација оствари средба со заменик-министерот за одбрана емил димитриев и со претстав-ници на гш на АРМ. На средба-та беше потврдена одличната со-работка во областа на одбраната и поддршката која Норвешка ја дава на Р. Македонија. Беше по-тенцирана соработката во обла-ста на воената медицина и проек-тите кои се од особено значење за двете министерства.На крајот од средбата од стра-на на норвешките претставни-ци беа доделени медали за за-слуги на членовите од македон-скиот хируршки тим кој заедно со норвешкиот провинциски тим за реконструкција со голем успех ја реализираше 5. ротација во мисијата иСАф во Авганистан.

НОВ ИМпУЛС ВО пОНАТАМОшНИТЕ ОдНОСИ

РАзМЕНА НА ИСКУСТВА

лодната и интензивна регио-нална соработка во А-5 фор-мат претставува наш нај-

до бар заеднички придонес кон

визијата за целосна, слободна и мирна Европа, а прифаќањето и примената на новиот концепт на НАТО „smart defence“ ќе до-несе нов квалитет во нашата ре-гионална А-5 соработка“ – изјави министерот Бесими на состано-кот на министрите за одбрана од земјите-членки на САД – Јад-ранската повелба кој се одржа во Драч, Албанија. Состанокот беше потврда за дополнително-то јакнење на регионалната сора-ботка, беа разме нети ставовите и искуствата помеѓу земјите-членки и земјите-аспиранти кон НАТО. Присуствуваа министрите за одбрана на земјите-членки од Јадранската гру па и амбасадо-рот на САД во Албанија, гости-те – министрите за одбрана на Р. Словенија и на Р. Косово, адми-ралот Ставридис, врховен коман-дант на НАТО-силите и претстав-ници на НАТО-агенцијата NC3A.

дВИгАТЕЛ НА РЕгИОНОТ

пОТВРдЕНА ОдЛИЧНАТА СОРАБОТКА

извлекување на телото на на-страданиот рудар Влатко Ил-ковски. Вие професионално ја извршивте вашата задача, а со тоа ја зацврстивте и доверба-та на македонските граѓани кон својата армија“, додаде претсе-дателот Иванов.Медал за храброст му беше до-делен и на Сами Нуредини кој без двоумење скокна во сту-дените води на реката Вардар за да спаси млада девојка од давење. „Македонија е земја на храбри-те. Нашите храбри луѓе на дело покажаа дека човекот не тре-ба да го живее животот само за себе, туку да им помага и на оние кои се во неволја“, заклучи претседателот Иванов.

12

а 19 декември, во Анкара, Р. Турција, беа пот-пишани договорот за воена финансиска со-

работка и Протокол за спроведување на финанси-ска помош помеѓу Владата на Р. Македонија и Вла-дата на Р. Турција. Овластен потписник на дого-ворот и на Протоколот во името на Владата на Р. Македонија е полковник Зоран Џамбаски, одбран-бено аташе на Р. Македонија во Анкара, Р. Турција, а во името на Владата на Р. Турција, полковник Ѓоксел Ахчи, раководител на Секторот за одбран-бена индустрија и надворешни односи при Мини-стерството за национална одбрана на Р. Турција.Владата на Р. Турција ќе обезбеди 1.350.000 тур-ски лири во рамките на воената финансиска со-работка. Од оваа сума, 1.250.000 турски лири ќе бидат на располагање за набавка на произво-

ди од локални ком-пании кои оперира-ат во Р. Турција, пред сè компаниите од турската одбранбе-на индустрија за во-ени цели, а остана-тите 100.000 тур-ски лири ќе бидат на

располагање по стапување во сила на Протоко-лот за имплементација на финансиската помош кој ќе се потпише по склучувањето на договорот. финансиската поддршка ќе се користи за по кри-вање на трошоците за курсеви и посети на пер-соналот на Министерството за одбрана на Р. Македонија кој ќе ја посети Р. Турција, како и за други трошоци кои може да произлезат од го-ренаведеново. Ресурсите предвидени за Влада-та на Р. Македонија со овој Протокол ќе бидат на располагање до 31 декември 2016 година. З.Џ.

со стандардите и искуствата на CIOR; зачувување и јакнење на внатрешната стабилност, инте-гритетот и суверенитетот на РМ и нејзиното ев роатлантско ин тег-рирање; не гувањето на слобо-дарските традиции во функција на про длабочување на морал-ниот дух и патриотските чувства кај членството; интензивирање

на меѓународните активности во рамките на CIOR и јакнење на билатералната соработка со асо-цијациите на резервните офице-ри од земјите-членки на НАТО и на ПзМ.Посебно се потенцирани еднод-невните и други активности на општинските организациони еди-ници (ООе) на ОРОРМ, особе-но применетите форми на обу-ка и негувањето на слободарски-те традиции за коишто кај член-стсвото постои нагласен инте-рес. Оценето е дека за успешната реализација на планираните зада-чи на ОРОРМ во 2011 година од посебно значење е координира-

УСПЕШНА РЕАЛИЗАЦИЈА НА ПЛАНИРАНИТЕ ЗАДАЧИПредлог-извештајот за работата на Собранието на Организацијата на резервните офицери на Репу-блика Македонија и на неговите органи и тела во 2011 година, беше во фокусот на вниманието на сед-ницата на Извршниот одбор што се одржа на 14 декември, а со која раководеше претседателот на ОРОРМ проф.д-р. Ѓорѓи Мал-ковски. Во предложениот текст на Извештајот и во дискусиите на седницата беа дадени позитив-ни оцени за успешно реализира-ните програмски задачи во сите области од функционирањето на Организацијата.Во овој Предлог-извештај кој тре-ба да биде предмет на внима-ние и усвојување од страна на Собранието на ОРОРМ на сед-ницата што ќе се одржи во Ви-ница е нагласено дека приори-тетните активности и задачи во 2011 година, пред сè, биле насоче-ни кон: организациска и кадров-ска доградба и консолидирање на ОРОРМ, посебно на локално ниво во согласност со потребите на одбраната на Р. Македонија и стандардите на Ме ѓусојузничката конфедерација на резервни-те офицери (CIOR) при НАТО-алијансата; едукацијата и обука-та на членството во непосред на координација и соработка со МО и ГШ на АРМ, а во сог ласност

КОНКРЕТИзИРАНА СОРАБОТКА

еодамна во Сараево, Босна и Херцегови-на, се одржа деветтата по ред Симулација на

суд (Moot Court) по меѓународно хуманитарно и воено право во организација на Организацијата на Меѓународниот црвен крст. На ова престижно натпреварување кое многумина го нарекуваат и „мини европско натпреварување по меѓународно хуманитарно и воено право“, учество зедоа сту-денти од прв, втор и трет циклус на студии по меѓународно право од 11 универзитети од Европа. Меѓу нив, иако за првпат, учество зеде и Универ-зитетот „Гоце Делчев“ од Штип, претставуван од Воената академија „Генерал Михаило Апостолски“-Скопје како придружна членка.Тимот на Воената академија во состав доцент д-р Методи Хаџи-Јанев, потполковник, (ментор на ти-мот), питомец десетар Саша Смилески, питомец десетар Селма Биберовиќ и питомец Боби Ко-стоски, со асистенција на Весна Попоска, маги-странт по меѓународно прво и меѓународни од-носи, одлично се претстави на ова престижно меѓународно натпреварување и се пласираше на трето место. Достигнување за македонскиот тим беше и рангирањето на питомецот десетар Селма Биберовиќ како еден од четирите најдобри орато-ри на натпреварувањето од 40 учесници. Л.Ѓ.

ОгРОМЕН УСпЕХ НА пИТОМЦИТЕ Од ВОЕНАТА АКАдЕМИЈА

о Командата за обука во тек е реализација на курсот за

професионални војници (ПФВ) во АРМ со вкупно 196 слушатели од кои 14 жени. Овој курс по вторпат се реализира во организација на Командата за обука.Програмата за обука на ПФВ про-излегува од имплементацијата на програмата за професиона-лен развој на професионални-те војници во АРМ во согласност со Стратегијата за образование и обука во областа на одбраната и во согласност со Стратегискиот одбранбен преглед. Обуката е општовоена и се реали-зира во теренски услови, односно во ЦО „Пепелиште“ во траење од 5 недели. По завршувањето на обуката слушателите ќе би-дат соодветно тестирани и ќе се здобијат со сертификати за завр-шен курс. Со курсот војниците се здобиваат со знаење и со ис-куство кое воедно претставува неопходна основа за успешно прифаќање на новите должности кои им претстојат во понатамош-ната работа. Идните професионални војници се компатибилни со западните во-ени стандарди и се специфично важна категорија во АРМ.

Славица Николовска

ната и мошне плодна соработка со МО и гш на АРМ кои контину-ирано обезбедуваа целосна логи-стичка поддршка.

СЛОБОдАРСКИ ТРАдИЦИИизвршниот одбор на ОРОРМ од Куманово во своите програмски активности, посебно внимание им посветува на слободарските тра-диции од подалечното и побли-ското минато на македонскиот на-род. Врз основа на ваквите опре-делби, раководството на резерв-ните офицери од овој град секоја година е организатор на тради-ционалниот марш на дренак на Козјак Планина. Така беше и на 10 декември кога 54 млади резерв-ни офицери и подофицери, прет-ставници на СБМ од Куманово и месното население, по 31. пат ја одбележаа 68-годишнината од легендарната битка на Куманов-скиот партизански баталјон „Орце Николов“ против остатоците на Вардарскиот четнички корпус на 10 и на 11 декември 1943 година. Во рамките на ова чествување, на котата од 927 m, на спомен-обележјето над с. дренак е поло-жено свежо цвеќе, а пред учесни-ците на маршот на релацијата ма-настир „Карпино“ – с. дренак, во должина од 8 km, за значењето на битката кај дренак говореше секретарот на извршниот одбор на ОРОРМ од Куманово, Љупчо Спасовски. Живко Трајановски

Од активностите на ОРОРМ

КУРС зА пФВ

10 гОдИНИ Од ФОРМИРАЊЕТО дружението на ветерани од одбраната и безбедно­

ста на Р. Македонија со свечен собир на 16 декември одбеле­жа 10 години од формирањето. Според претседателот, генера­лот во пензија Илија Николовски, за овие 10 години Здружението успеа да ја промени перцепцијата во Р. Македонија за поимот ве­теран. Николовски истакна дека е оптимист за влегувањето на Македонија во НАТО.„Имајќи предвид дека Р. Маке­до нија ги исполни сите услови за прием во НАТО и дека го до­бивме спорот во Хаг со нашиот јужен сосед, мислам дека ако сега во Чикаго се постави повторно прашањето за прием на земјата во НАТО, Грција не би имала сме­лост за повторно блокирање“, изјави Николовски.Здружението на ветерани од одбраната и безбедноста на Р. Македонија е формирано по завршување на конфликтот во 2001 година.

ОД АРСЕНАЛОТ НА СПЕЦИЈАЛНИТЕ СИЛИ

13

САМОСТРЕЛ: ТИВОК И УБИСТВЕН

форма која обезбедува, пред сè, сигурна пенетрација во целта. Тој е изработен од потврд материјал кој може без проблем да пробие подлабоко во целта. Всуш-ност, проектилот кој неколкупати го спо-менав како „стрела“, е помал и пократок, но потежок од стрелата наменета за кла-сичниот лак (во превод значи клин, одно-сно „bolt“).Значи, стрелката претставува проектил кој е составен од три основни делови: тело на стрелката, стабилизатор (кој се наоѓа на задниот дел од стрелата, а има задача да обезбеди стабилен лет на стрелката) и пенетратор – врв на стрелата кој врши им-пакт со целта.

ваа малку поинаква „алатка” на војникот, за разлика од огнено-то оружје, е многу ретко користе-на во „вистинската ситуација” како

што, впрочем, може да се види во акцио-ните филмови каде што она што се при-кажува неретко е и далеку од реално-ста. Самострелот денес како оружје не може да се спореди со огненото оружје. и покрај тоа одредени негови каракте-ристики му отстапуваат место во арсе-налот на армијата, но само во одреде-ни единици, чии припадници знаат како и кога да го употребат. За добро обучени-от војник – припадник на специјалните сили кој ја разбира својата работа и до-бро го познава своето оружје, не постои оружје кое треба да се игнорира или пот-цени. Повеќе од јасно е дека денес, за одредени задачи каде што е потребна визуелна и звучна маскираност, пригу-шувачите на звук за огненото оружје се израмнуваат со тивкиот самострел. Се-пак, самострелот, сè уште се употребува. Како и во многу други армии, овој тип на вооружување е застапен и во АРМ, секако, онаму каде што е потребен – во високопрофесионални специјални сили кои имаат потреба од т.н. „стелт” оружје, на пример, за лов на дивеч за прехрана во природа на непријателска територија, со можност за користење на стрелки кои повторно можат да се употребат, по-тоа елиминација на непријателска жива сила на пократки растојанија кога се бара потполна звучна маскирност, упо-треба на стрелки со цијанид или друга хемикалија итн.

пРОЕКТИЛ – СТРЕЛАСамострелите истрелуваат проектил кој е потежок од зрното истрелано од ог-нено оружје, барем од она кое се сме-та како стандардно вооружување кое се задолжува на секој војник, не сметајќи ги крупнокалибарните зрна. Значи, тука ги споредувам 9 mm-пиштолска муниција и најчесто употребуваните калибри за ма-совно вооружување: 5.56 mm и 7.62 mm (кај овие калибри, проектилот од само-стрелот не може да се споредува зара-ди естремните разлики во дострелот и пробојноста). Поголемата маса на про-ектилот (стрелата) која варира од видот на стрелата (дрвена, пластична, алуми-ниумска или некоја друга легура) носи и поголема кинетичка енергија од зрното. Пенетраторот на врвот претставува по-себен дел од целокупниот проектил со

14

подоцна, во првата половина од 14 век започнал за механизмот, за лакот и за основата да се употребува и метал. де-нес, пак, се користат лесни композитни материјали. Се смета дека самострелот бил користен од 4 век пр.н.е. до 15 век во новата ера, кога со појавата односно усовршувањето на огнострелното оружје нагло се губи неговата борбена вредност (во однос на дострелот, на пробојната моќ, на брзината на гаѓање и др.).

АРМ: „БАРНЕТ пРЕдАТОР“ (BARNETT PREDATOR)Моделот „Предатор” на компанијата „Бар-нет“ е солидно изработен самострел кој е во употреба во АРМ. Овој модел претста-вува еден од првите патентирани дизајни од модерен тип кој користи напреден лак

Кај самострелот се важни две карактери-стики: силата на повлекување на тети-вата и брзината на стрелката, кои се ме-рат во џули (ј) односно килоџули (кј) и во метри во секунда (m/s). Кај модерните са-мострели таа сила достигнува до 1,6 кј, а брзината на стрелката може да биде 140 m/s. Предностите на самострелот пред класи-чиот лак биле познати уште пред повеќе од 2.400 години. Се смета дека тој се појавил во Кина во 4 век пр.н.е., но па-ралелно и во европа во медитерански-от регион (Рим и aнтичка грција). Во осно-ва, двата типови се исти, но со евидент-на разлика во механизмот за чкрапање, па затоа се смета дека и двата типови се појавиле независно еден од друг. Тие најпрво биле изработувани од дрво, но

Стрелката може да биде со три или со четири крилца на стабилизаторот и со две или со четири сечила на пенетрато-рот (најчесто), иако постојат голем број на различни врвови според обликот. Ста-билизаторот се изработува од пластика или од мисиркин пердув, додека врвот може да биде од челик, челична легура, алуминиум итн. (во зависност од намена-та на стрелката). За лов, пожелно е врвот да има четири сечила за да направи по-голема рана и побрзо искрварување на животното, а сечилата да се закосени под агол кој нема да дозволи стрелката да излезе од телото на животното. За вежбање, пенетраторот е мазен, со за-шилен врв. Најчесто врвовите се заврту-ваат на предниот дел од стрелката како завртка (по потреба се менува).

САМОСТРЕЛ: КЛАСИЧЕН ЛАКСамострелот претставува систем на лак и тетива, хоризонтално поставен на рамка, односно носач. Овој концепт овозможува предност пред класичниот лак пред сè во начинот на дејство – тетива-та на лакот се затегнува пред да се поста-ви стрелката во своето лежиште, за разли-ка од класичниот лак каде што мора да се затегне тетивата со стрелката на неа. Зна-чи, предноста е во тоа што со самостре-лот стрелецот е подготвен да нишани и да дејствува кога сака, за разлика од кла-сичниот лак када што поради еластичната сила на лакот која дејствува спротивно од оптегнатата тетива, стрелецот губи сила, не може да ја држи стрелката подолго вре-ме вперена во целта и не може прецизно да нишани. Кај самострелот нишанењето и чкрапањето е потполно исто како и кај пушката, па така војникот-стрелец нема потреба од некакво стреличарско искуство при дејство со самострел.еден од најмодерните самострели де-нес (кој лично би сакал да го видам во арсеналот на специјалните сили на на-шата армија) е серијата самострели PSE TAC 10 или 15 која, всушност, претста-вува рамка без кундак со поставен лак на која, по потреба, се монтира на дол-ниот сандак на пушката М-4. Всушност, кај овој самострел, чкрапецот, ракофа-тот, регулаторот за оган и кундакот се од М-4 и со него се ракува како со „Апу М-4“ 5.56 mm. Транзицијата од пушка во са-мострел трае неколку секунди. Може да користи било кој оптички нишан од пуш-ката бидејќи е опремен со стандардна шина „Мил стд. 1913 Пикатини“.

ТТ КАРАКТЕРИСТИКИ НА „БАРНЕТ“

ВКуПНА МАСА 3.7 kg

ВКуПНА дОЛЖиНА 940 mm

шиРиНА НА ЛАКОТ ПРи РеЛАКСиРАНА ПОЛОЖБА

568 mm

дОЛЖиНА НА ПОВЛеКуВАње НА ТеТиВАТА 336,5 mm

СиЛА НА ПОВЛеКуВАње НА ТеТиВАТА 80 kg

КиНеТиЧКА СиЛА НА ЛАКОТ 60 kg

БРЗиНА НА СТРеЛАТА 114,3 m/s

СиЛАТА НА ПОВЛеКуВАње НА ЧКРАПАЛОТО 1,58 kg

дОЛЖиНА НА СТАНдАРдНА ВеЖБОВНА СТРеЛКА

558 mm

ОПТиЧКи НишАН „Барнет“ 4 х 32 или нишан со „црвена точка”

Системот SBIRS има цел да го подобри капацитетот за детектирање на ракет-ни лансирања во глобални рамки со што ќе биде од голема помош и голе-ма поддршка за системот за одбрана од балистички ракети, но ќе ја подобри и реално-временската слика за секое бојно поле. Набљудувачките сензори на овој систем може да се користат за воени цели, но и за набљудување на временски непогоди.

Иван Петрушевски

и „Amir Kabir-1“, како и новиот погон-ски дел на ракетите кој овозможува подигнување на товар со тежина од 50 kg во орбитата на оддалеченост од 300 до 450 km.

сламската република Иран кон сре-дината на оваa година го постави

својот прв вештачки сателит во орби-тата на земјата. Станува збор за сате-литот „Rassad-1“ („Опсервација-1“) кој е поставен во геосинхронизирана ор-бита на височина од 260 km на која во период од 24 часа ќе прави 15 револу-ции околу планетата. Основната наме-на на сателитот, според официјалните лица е „фотографирање на земјата“, додека западот стравува дека се ра-боти за начин на прикривање на ви-стинските намери – развој на вое-на нуклеарна програма и нејзино вклучување во вселенската компо-нента. Според информациите Иранска-та вселенска програма не застану-ва тука – на почетокот на 2011 годи-на биле претставени три дополнител-ни вештачки сателити кои се во град-ба, „Fajr“ („зора“), „Zafar“ („победа“)

овите технологии владеат со бојното поле. „Елбит системи“ неодамна изврши успешна демонстрација на новиот концепт наречен WAAPS (Wide Area Aerial Persistent Surveillance т.е. Континуирано воздушно набљудување на поголе-

ма област) со чија помош се презема контролата и набљудувањето на сите еди-ници вклучени во едно комплексно борбено сценарио. Целта на концептот е во реално време да укаже на сите аномалии на теренот и со тоа да предизви-ка повлекување на корективна акција. Според сценариото, еден хеликоптер „Hawk“ треба да спушти единица од специјалните сили во непријателска урбана средина и, потоа, безбедно да ги извлече оттаму. Во текот на презентацијата си-

стемот успешно ги детектирал сите новонастанати ризици на терен.Системот, всушност, се состои од четири засебни копенено-воз ду-хопловни елементи, SAND (Smart All-terrain Persistent Surveillance – паметно континуирано наб-љу дување на секаков терен), PAWS (Passive Approach Warning System – пасивен систем за трево-га), MUSIC (Multi-Spectral Infrared Countermeasure – Мултиспектрал-ни инфрацрвени противмерки) и беспилотното летало „Hermes 900“.

ИРАН ВЛЕзЕ ВО ВСЕЛЕНАТА

УСпЕшЕН ТЕСТ НА WAAPS

SBIRS зАпОЧНА СО РАБОТАнфрацрвениот систем базиран во вселената, или SBIRS, два месе-ци по неговото лансирање на поче-

токот на мај оваа година ја испрати својата прва инфрацрвена слика кон земјината станица. Имено, по про-цесот на лансирање, тимот за опера-ции извршил шест поместувања со кои сателитот бил оставен во негова-та геосинхронизирана орбита околу планетата, а во подоцнежните фази биле „вклучени“ и соларните панели и антенскиот систем. Со отворањето и активирањето на софистицирани-те инфрацрвени сензори започнал и комплексниот процес на калибрирање и тестирање. Сепак, според Џеф Смит, потпретседателот на одделот OPIR во компанијата „Lockheed Martin“, првиот од двата планирани сателити, „SBIRS GEO-1 досега не покажал ни-какви проблеми, а сликата која ја ис-пратил е одлична“.

15

и тетива со систем за затегање со футу-ристички изглед. Барнетовиот „Преда-тор“ може да истрелува стрелки од се-каков материјал со три перки на стаби-лизаторот, а доаѓа во комплет со уште неколку стрелки за вежбање (тие се со стандардна глава – врв со мала површи-на, потоа не е профилирана како оние за лов, туку е мазна како зрно од куршум со поостар врв), кабел за затегање на те-тивата, резервен алат и прибор, оптички нишан итн. Лакот е специфичен – поде-лен е на четири краци, по два на секоја страна на чии краеви се вградени ма-кари преку кои се префрлува тетивата. Ова е направено со цел да се добие по-голема кинетичка енергија од помал рас-пон на лак, а системот е конструиран за да ги пригушува вибрациите од тетива-та при истрел (AVI system). Кај некои дру-ги модели постојат гумени амортизери кои ја амортизираат отуштената тети-ва (TAC15). Кога се работи со ова оружје особено важно е тетивата да се обрабо-ти со средство за подмачкување заради триењето на кое е изложена при контак-тот со водилката на стрелата. Може да дојде до несакано пукање на тетивата која, иако е како повеќеслојна, треба да се замени откако ќе се забележи кинење на некој од горните слоеви (конци).Кабелот за затегање кој доаѓа со само-стрелот овозможува олеснето нап ну вање на тетивата – некои модели се опремени со макара со што самострелот може да се подготви за десетина секунди.Најчесто поставувано прашање од стра-на на оние кои за првпат се среќаваат со самострелот е неговата пробојност. до-бар самострел со мазен врв и поголема моќ на тетивата може да пробие кевлар, односно шлем на војник,или кевларна за-штитна плоча. доколку таа е зајакната со керамичка плоча или со метал, тоа би претставувало проблем и се смета дека тука нема место за употреба на само-стрелот. Ако се користи стрелка со врв со сечила, подобро е двострано отколку четворострано сечило бидејќи има пого-лема пробивна моќ ( без проблем ќе про-бие дрвена плоча од 25 mm). исто така, четирикрилните стрели даваат подобра стабилност од трикрилните, па може да се каже дека правилниот избор би бил четворокрилен стабилизатор со врв со две сечива.

Зоран Крстевски

16

те одбранбени сили (иОС). Тоа што го по-кажува односот помеѓу конфликтот и про-сторот се урбаните воени тактики кои го редефенираат односот кон физичкиот/ар-хитектонскиот елемент – ѕидот.

ТАКТИКАТА НА гЕНЕРАЛОТ КОКХАВИгенералот Авив Кокхави бил командант на падобранска бригада на израелските од-бранбени сили, (денес генерал-мајор, ди-ректор на военото разузнавање). Кокха-ви ја водел операцијата на иОС во стари-от дел на градот Наблус, позната како „Од-бранбен штит“. Кокхави не ја прифатил кла-сичната интерпретација на урбаниот про-стор и не се согласил со ограничувањата кои ги таа ги носи. Не само дека не сака да влезе во замката на непријателот, туку тој треба да се изненади и да се победи. Мора да се дојде од неочекувано место. и тоа е тоа што треба да се направи. Тоа е причи-ната за избор на методот за движење низ ѕидовите, како црв кој за да се движи на-пред, мора да јаде кон напред – потоа се појавува надвор, па го снемува. Кохкави на своите единици им наредил: „Ова не ви е дадено за размислување! Не постои можност за поинакво движење! Ако досега сте навикнале на движење по улици и тротоари, заборавете го тоа! Од сега одиме низ ѕидови!“ Буквално, новите патишта водат низ ѕидовите, така е мож-но да се спојат и до 100 метри растојанија, тој метод ја дефинира внатрешноста како надворешност, а ентериерите на домови-те како отворена улица. Неговите војници не ги користеле улиците, сокаците, преми-ните и дворовите, ниту надворешните вра-

рбаното војување денес е нај сло­

же ното војување. Улиците се пре­

натрупани со минирани барикади и со различни изненадувања и сосе­ма се несигурни за воената сила. Во­

ената технологија бара нова филозофија за урбаната борба која ќе им дозволи на војниците влегување во урбани простори на поинаков начин, буквално низ ѕидови, и притоа брзо ќе доаѓаат до луѓето и до оружјето кое таму се наоѓа. Освен брзо­то пробивањеј на ѕидовите се развива­ат и нови методи кои им дозволуваат на војниците да гледаат и да пукаат низ ѕидовите. Новата филозофија на урбана борба најдобро може да се согледа низ раз­мислувањата и делувањето на израелски­

ти и прозорци туку се движеле хоризон-тално низ ѕидовите на становите, а верти-кално низ дупки направени со експолозив во таваните и подовите.Од 100 до 200 борци во Наблус, членовите на палестинските вооружени организации ги забарикадирале сите влезови во стари-от град со буриња наполнети со бетон, со ровови и барикади од ѓубре и чакал. Ули-ците и премините биле минирани по це-лата должина со импровизирани експло-зивни направи и со резервоари со гориво. Пред влезовите во зградите кои излегува-ле на овие улици исто така биле поставе-ни замки, како и некои ентериери од некои познати и стратегиски важни објекти. Не-колку мали самостојни групи од по 15 бор-ци вооружени со „калашникови“, со рачни ракетни фрлачки и со експлозив биле орга-низирани длабоко во внатрешноста на гра-дот, утврдени околу секоја поважна улица или раскрсница. Куририте биле задолжени да информираат и да вршат снабдување на тие одвоени групи.Операцијата во Наблус започнала на 3 април 2002 година, кога трупите на Кокха-ви ја исклучиле електричната, телефонска-та и водоводната мрежа на целиот град, поставиле снајперисти и набљудувачници на ридовите кои го опколуваат градот и на високите згради кои го опкружуваат градот и го опколиле градот и неговите приград-ски населби. Потоа многу мали воени фор-мации влегле од сите страни истовремено, движејќи се низ ѕидовите, а не по улици-те каде биле очекувани. Оперативните на-редби на Кокхави биле: „Целосно ќе го изо-лираме градот преку ден за да ги увериме

Урбано војување – израелски искуства

Движење низ ѕидови

17

дека следат операции за опколување, по-тоа ќе примениме фрактален маневар на упад, истовремено од секој правец и низ различни димензии на енклавата. Секоја единица има свој режим. Нашето движење низ објектите ќе ги истурка бунтовниците на улиците и премините каде што ќе ги уловиме.“ Според известувањата по бит-ката, повеќе од половината на вкупниот број на градби во стариот дел на Наблус имале дупки во ѕидовите, во таваните и на подовите, правејќи така неколку извонред-ни кратенки. Резултат: Старото средиште станало урнатина.Користејќи најчесто мали експлозивни полнења, војниците направиле довол-но голем отвор за да поминат. Нивно-то минување низ ѕидовите понекогаш следел после ефектот на гранатата за зашеметување или на неколку рафали. Кога војниците ќе поминеле низ ѕидовите, нивна задача била членовите на загрозе-ното семејство да го соберат и да го за-клучат во некоја од собите, каде што мо-рале понекогаш да останат и по неколку денови, сè додека операцијата не завр-шила. Може да се постави прашањето за хуманоста во однос на класичното ур-бано војување. Всушност нема хуманост кога ѕидовите ги снемува со заглушувачка бука, а собата се полни со прашина и оста-тоци од ѕидот, а низ ѕидот доаѓаат војници кои наредуваат, децата врескаат, паничат, додека тешко вооружените војници како вонземјани минуваат низ ѕидот во куќата на првиод сосед.

ТЕОРИЈА „SWARM“ За да се разбере движењето на војската низ палестинските урбани подрачја, по-требно е да се објасни начинот на кој иОС го толкува познатото начело „swarm“ (англ.: мноштво, рој) – термин кој е хит во воената теорија. Swarm» истовремено значи пристигнување до целта од повеќе насоки – ако е можно во сите 360 степени. „Swarm“ инаку буквално значи движење по пчелата матица во рој. „Swarm“-теоријата се однесува на целокупната комбинирана интелигенција на системот кој сам учи низ меѓусебно делување и приспособување на кризните ситуации. „Swarm“ е пример за начелото на нелиеарност. Ова начело може да се објасни просторно, организа-циски и временски.

Просторно значи во контраст со линеарни-те операции кои се потпираат на операци-скиот авторитет на границите и на разлика-та помеѓу предниот и задниот дел на таа длабочина и каде воените колони напред-уваат однадвор во град – „swarm“ сака на-падите да се изведуваат однатре кон над-вор и во сите насоки истовремено. Линии-те на движење не се прави туку цик-цак со цел да се дезориентира непријателот. Ор-ганизациски е кога фиксираните линеар-ни и вертикални ланци на командување, „swarm“ ги сфаќа како полицентрични мре-жи со хоризонтален облик на извес ту вање, во кој секоја самостојна единица може да комуницира со останатите без посредство на командата. физичката кохезија на бор-бените единици се заменува со концеп-туална. Овој облик на маневар е базиран врз поништувањето на сите хиерархии, со практика на командување врз база на ко-ординирана дискусија на тактичко ниво. Во него секоја единица ја одржува акцијата во својот мод и логиката на општиот маневар. иако многу се вложува во интелигенцијата, борбата во градовите и понатаму е непред-видлива Одлуките за акции мора да се те-мелат врз случајот и приликата и тие мора да се донесат на теренот во вистинско вре-ме. Временски е кога традиционалните во-ени операции се линеарни во смисла дека тие сакаат да следат детерминиран, после-дичен тек на настаните. Битките напреду-ваат фаза по фаза. „Swarm“ би требал да поттикне истовремени акции, но тие акции не се зависни една од друга. Според такви-от пристап единиците добиваат алати за справување со неколку дадени ситуации и сценарија, но не можат да го претпостават редоследот по кој тие настани навистина ќе се случат. Во текот на операцијата 7.000 војници на иОС се движеле низ предградијата, а подоцна и низ стариот дел на Наблус. Секоја единица морала да ја сфати својата позиција во однос на останатите единици и противниците во операцискиот простор, како и својата позиција во однос на логика-та на маневрот како целина. еден израел-ски војник вака го опишал почетокот на ис-товремената борба: „Никогаш не ги напуш-тавме зградите, напредувавме целиот пат низ домови. Потребно е неколку часа да се помине низ блок згради. Сите ние – цела бригада – бевме во домовите на Палестин-ците, никој не беше на улиците.“

Александар Стојчевски

РАдАРСКА ТЕХНОЛОгИЈА зА гЛЕдАЊЕ НИз ѕИдОВИпотенцирањето на воените операции во урбано подрачје овозможи значи-телно да се развијат идни технологии и техники. Развиено е посебно оружје и муниција за пробивање на ѕидовите. Освен пробивањето и преминувањето низ ѕидовите, развиени се нови средства и методи кои дозволуваат војниците да гледаат низ ѕидови. Израелската компанија „Camero“ разви рачен уред за гледање низ ѕидови „Xaver 800“ со ул-тра широкопојасен радар кој на сличен начин како и медицинскиот ултразвук може да произведе тридимензионална слика на биолошки живот во простории позади цврсти објекти. Сликата разлику-ва човечки тела во просторот во кој сè е цврсто (ѕидови, мебел, објекти).Радарскиот уред „Xaver 800“ се темели на ултра широко фреквентно подрачје кое може да произведе тридимензио-нални слики на оддалеченост до 20 ме-три. Сликите, кои се слични на оние на-правени со медицински ултразвук, се со релативно висока резолуција. Иако сли-ките се малку матни, системот му овоз-можува на корисникот да следи што се случува позади ѕидот во реално време.Во услови на спасување и извлекување, кога треба да се пронаоѓаат жртви на катастрофи од урнати згради или од по-жар, времето е бесценето. затоа употре-бата на радарскиот уред во такви урба-ни услови е од особено значење. Еден од проблемите со радиобрановите е тоа што тие не функционираат добро покрај метали, но напредната апликација овоз-можува таа техника да работи дури и на со челик потпрени бетонски ѕидови. Техничките карактеристики на радар-скиот уред „Xaver 800“ се следни: пре-носниот уред е со тежина од 10 kg. Це-лосен 3д-приказ дава на 8 метри, а крајниот опсег е 20 m. Екранот е со дијагонала од 21 cm. Транспортната го-лемина изнесува 47x47 cm, а оператив-ната 84x84 cm. Уредот брзо и сигурно набљудува луѓе во соба и непрекина-то ги следи нивните активности во ре-ално време. Единственото решение ко-ристи ултра широки радиофреквентни бранови за создавање на 3д-слика на објектите скриени позади цврсти бари-ери како што се ѕидови изработени од различни материјали вклучувајќи це-мент, гипс, тули, бетон и дрво. постои одреден број на флексибил-ни опции, вклучувајќи употреба на уре-дот при оддалеченост од ѕидот и дале-

чинско лоцирање на сензори при од-далеченост пого-лема од 50 m од операторот. Уре-

дот е сигурен за упо-треба и работи на сиг-нали со мала сила, а вкупната енергија на емитирањето е мно-

гу мала во однос на таа испратена од стандарден теле-фон.

18

ниот извршен тест се случил на 11 сеп-тември 2007 година.

ОБЕМОТ НА НЕпОзНАТОТОНаспроти скудните познати информа-ции поврзани со карактеристиките на фОАБ, шпекулациите и анализите на западните експерти во полето на ек-сплозивите укажуваат на многу недо-следности и т.н. „сиви места“ во сев-купната приказна за бомбата.Прва официјална информација која е на удар на експертите е информацијата за моќта на оваа бомба. имено, иако поголемиот дел од експертите не го оспоруваат фактот дека таа, сепак,

оќта на конвенционалните оружја ја зачнавме во минатиот број на магазинот каде централна тема на анализа беше, гледано од оваа

перспектива, една од најмоќните кон­венционални бомби, МОАБ, односно „Massive Ordinance Air Blast“ или „Мај­ката на сите бомби“. Одговорот на Истокот на оваа бомба е помоќен и подеструктивен од сите дотогаш видени бомби – „таткото на сите бомби“ го презема приматот на најголема конвенционална бомба на сите времиња.

ШТО Е ПОЗНАТО ЗА ФОАБ?Тајноста во развојот на бомбите во Русија не е ништо ново. Напротив, тоа е практика преземена од поранешни­от Советски Сојуз, практика која освен стравот од реалната моќ, предизвику­ва и психолошки страв од непознато­то, односно од сето тоа што Истокот можеби го поседува. Авијациската термобарична бомба со зголеме-на моќност (Авиационная вакуум­ная бомба повышенной мощности – АВБПМ) има слична маса како и МОАБ (околу седум тони), но според изјавите на официјални руски воени лица посе­дува четири пати поголема моќ откол­ку нејзината „американска противте­жа“. Руските податоци велат дека бом­бата е развиена од страна на руските воени сили во 2007 година. Единстве­

има поголема моќ од американската МОАБ, според нив несериозно е да се зборува за четири пати поголема моќ (радиус на уништување – 300 m), од-носно еквивалент на 44 тони ТНТ, што всушност се израмнува со малите так-тички нуклеарни бомби. Токму еден од нив, Филип Којл, вели дека ФОАБ предизвикува поголема експлозија од МОАБ, но тоа не е ниту блиску до 44 тони ТНТ. Според него најголемата ру-ска конвенционална бомба може да биде околу 50% помоќна од МОАБ, односно да поседува моќ еквивалент-на на 22 тони ТНТ. Аналитичарот Џон Пајк, пак, изјавил: „Овие експлози-ви се дизајнирани да генерираат ви-сок притисок над огромна површи-на. Информациите велат дека ру-ската бомба е наречена термобарич-на бомба и дека креира и притисок и топлина. Всушност руската армија беше пионер во развојот и употреба-та на овие термобарични бомби. За-тоа, велам, оваа бомба мора да биде една од најголемите бомби во воена-та историја“.Следниот проблем се јавува во однос на елементите на експлозивот. Иако официјално не се знае, експлозивот спо-ред одредени извори најверојатно се состои од 7,8 тонска мешавина од ети-лен оксид и од алуминиумска прашина. Во тој контекст (иако се смета за термо-барична), сè уште не е точно дефинира-

НАЈГОЛЕМИТЕ КОНВЕНЦИОНАЛНИ БОМБИ ПРОИЗВЕДЕНИ ОД ЧОВЕКОТ – II

„ТАТКОТО НА СИТЕ БОМБИ“

„МОЌТА НА БОМБАТА Е ТОЛКУ гОЛЕМА шТО Сè шТО Е ЖИВО СТИгНУВА РЕЧИСИ СО ТОЧКАТА НА ИСпАРУВАЊЕ.“

Александар Рушкин, заменик-началник на

Генералштабот на руските вооружени сили

19

но за каков тип ненуклеарна бомба ста-нува збор. Според научниците се работи или за термобарична бомба или за т.н. „fule-air“-бомба, а разликата помеѓу нив се гледа во нивната ефикасност.Термобаричните бомби (за разлика од конвенционалните кои се базираат на металните фрагменти кои се исфрла-ат со огромна брзина со помош на ек-сплозивот) својата деструктивност ја темелат на масивен шок-бран просле-ден со огромна топлина кој може да продре во секој отвор, колку и тој да е мал. Затоа оваа бомба е користена при мисии чија цел се систем на пеш-тери, згради и комплекси каде се крие непријателот. дополнително, термоба-ричните бомби го користат надвореш-ниот воздух како елемент кој е дел од експлозивните фази (конвенционални-от експлозив со себе носи кислород). Наспроти нив се т.н. „fuel-air“ бом-би кои имаат мал експлозив поврзан со резервоар со компресирано гори-во. Според научниците, при удар со земјата овој резервоар се крши, при што доаѓа до распрснување на „горив-на прашина“ која се пали под дејство на главата на бомбата.

НАЧИН НА дОСТАВАСпоред снимките на единствениот тест на фОАБ досега, бомбата до ме-стото на детонација е пренесувана од рускиот бобардер „Тупољев 160“, и во-едно таа е исфрлана вертикално.

земни простории или градби кои би и пркоселе на експлозија генерирана од традиционална бомба.

ПОЛИТИЧКА КОНОТАЦИЈАРазвојот на оваа бомба може да се разгледува и од сосема поинаков агол. Всушност, едно од главните прашања кои се поставуваат е дали Русија со развојот на ФОАБ го најавува своето спектакуларно враќање на светската воена сцена како сила со неоспорно голема воена моќ.Имено, дел од аналитичарите, фак-тот дека немало посебен одговор на успешниот тест од страна на НАТО-алијансата, или, пак, од кабинетот на тогашниот претседател на САД, Џорџ Буш, го коментираат на тој начин што или не веруваат во моќта на бомба-та или, пак, сметаат дека секој ко-ментар може да се протолкува како покажување страв од растот на руска-та воена индустрија.Од друга страна, познатите дневни вес-ници развојот на ФОАБ го анализираат како победа и враќање на воената моќ на Русија. Имено, „Дејли телеграф“ овој тест го нарекол „нов доказ за фактот дека руските вооружени сили ја враќаат својата позиција во технолошки кон-текст“, додека познатиот „Гардијан“ оваа бомба ја нарекол „одговор на пла-новите на САД за поставување ракетен штит во Централна Европа“.

Иван Петрушевски

Ова тврдење на руските научници е помалку контроверзно бидејќи во те-кот на снимката од извршениот тест бомбата никогаш не е покажана заед-но со авионот кој ја пренесува. Се сме-та дека системот на лебдење со помош на падобран, што е видлив на телото на бомбата, како и начинот на кој таа е изработена (детектирањето на ногар-ките кои наликуваат на скии) укажува на хоризонтално исфрлање. Проблем се јавува и во поглед на димензиите на бомбата, бидејќи тие не одговараат на карактеристиките на посочениот бом-бардер. Наведувањето, како и многу елементи, е само претпоставка, иако се смета дека фОАБ е воден од руски-от сателитски систем гЛОНАСС.

УпОТРЕБНА ВРЕдНОСТВо однос на употребата на оваа бом-ба мора да се потенцираат неколку особено важни елементи, на пример бомбата по својата детонација креи-ра еден тип на „печурка“ слична како онаа креирана од нуклеарните оружја и се создава голем психолошки прити-сок кај непријателските сили. Всушност самата информација дека бомбата е присутна во арсеналот на вооружени-те сили може да предизвика стравопо-чит (факт кој се поврзува и со МОАБ).Од друга страна, претпоставката дека станува збор за термобарично оружје укажува на тоа дека таа има голема ефикасност при уништување на под-

МОАБ ФОАБ

гОдИНА НА пОЈАВУВАЊЕ 2002 2007

МАСА 8.200 kg 7.100 kg

ТНТ-еКВиВАЛеНТ 11 t ~44 t (официјално)

РАдиуС НА уНишТуВАње 150 m 300 m

НАВедуВАње GPS GLONASS

НАЧиН НА дОСТАВА ц-130 „Тупољев 160“

ОддАЛЕЧЕНОСТ(од епицентарот) СТЕпЕН НА УНИшТУВАЊЕ (пРЕТпОСТАВКА)

90 m целосно уништување на сите објекти

170 m делумно уништување на бетонски објекти, целосно уништување на сите монтажни објекти

300 m Речиси целосно уништување на монтажните објекти

440 m делумно уништување на монтажните објекти

1120 m „Бранот“ крши стакло

2290 m „Бранот“ сè уште е доволно моќен да ја турне некоја личност на земја

20

хеликоптерите „Chinook“ на армијата на САд), „Kaman“ (со варијанта на т.н. „British Fairey Rotodyne“ хеликоптер) и „Sikorsky“ (компанија позната по своите модели CH-54 „Tarhe“/ S-64 „Skycrane“). „Boeing Vertol“ понудил варијанта на хеликоптерот „Chinook“, но имајќи предвид дека тој по-бедил кај армијата на САд и дека имало и одредени други побарувања за хеликопте-рот од страна на морнарицата, победата ја издвоила компанијата „Sikorsky“.

РАзВОЈ НА пРОТОТИпОВИ И пРОИзВОдСТВОПо победата компанијата „Sikorsky“ започ-нала со производство на првите два прото-типови со ознака YCH-53A, а кратко по тоа и со првите сериски хеликоптери со озна-

омпанијата „Sikorsky“ основана во далечната 1925 година од страна на Игор Иванович Сикорски, која во нејзината досегашна историја разви-ла неколку генерации докажани по-

морски хеликоптери за поддршка на помор-ските операции на морнариците во целиот свет („Seahawk“, „Sea King“), е „виновникот“ за креирање и на CH-53 „Sea Stallion“ кој, всушност, претставува тежок транспортен хеликоптер специјално дизајниран за ма-ринскиот корпус на САД наменет за транс-порт на трупи. Во март 1962 година по распишувањето на огласот за тежок, повеќенаменски хе-ликоптер се пријавиле следните компа-нии: „Boeing Vertol“ (претходно позната и докажана компанија со продажбата на

ка CH-53A. Секретарот за одбрана на САД, Роберт Мек-Намара во тоа време вршел притисок за поседување единствена фло-та како што бил хеликоптерот „Chinook“, но маринците сметале дека таков хеликоптер нема да ги задоволи нивните барања. Првите испораки се случиле во 1966 го-дина, иако сè уште траело испитувањето и тест-летовите на прототиповите. Воз-духопловот „де факто“ бил замена за мо-делот „Sikorsky CH-37C Mojave“. Од моде-лот CH-53A вкупно бил изработен 141 при-мерок, додека истата година осум приме-роци порачало и Воздухопловството на САД (под ознаката HH-53 „Super Jolly Green Giants“, варијанта за борбено барање и спасување). Првата реална испорака на те-ренот се случила во 1967 година во војната

ПОВЕЌЕДЕЦЕНИСКИ ВОЗДУХОПЛОВЕН „ПАСТУВ“

CH-53 SEA STALLION

21

ДОСТОЈНА ЗАМЕНА„Sikorsky CH-53E Super Stallion“ е најго ле ми-от и најтешкиот американски хеликоптер, а трет по големина во светот после руските Mi-26 и Mi-12. Развиен е на база на CH-53 „Sea Stallion“ со додавање трет мотор, сед-ми крак на носечкиот ротор од кои сите се композитни и со давање косина на опашни-от ротор за 20 степени. Товарната кабина е два метри подолга од нормалната верзија. Хеликоптерот има дострел од 1.000 km и можност за надополнување во воздух или од брод користејќи го модот за лебдење. Досега е користен во Либан и Сомалија (за време на сомалиската граѓанска војна) и во операцијата „Пустинска бура“. Во 2006 година „Sikorsky Aircraft“ добила проект за развој на достојна замена за хе-ликоптерот CH-53E во рамките на маринци-те, вреден 3 милијарди долари. Програмата „CH-53K Heavy Lift Replacement“ предвиду-ва замена на хеликоптерот „Super Stallion“ по испораката на првите нарачки во 2018 година. Наместо моменталните програми за модернизација и инсталирањето нова опрема во постојните хеликоптери беше дизајнирана нова варијанта со што беа до-ставени подобрените модели на хеликоп-терот CH-53 под ознаката CH-53K. Оваа го-дина „Sikorsky“ го претстави новиот модел CH-53K како замена на „Super Stallion“. По-сле изработката на прототипот во главната фабрика во Стратфорд на хеликоптерот се вршат неопходните тест-летови. Овој хеликоптер главно ќе ја задр жи ли-нијата и трите мотори, но со по доб ру вања во однос на зголемувањето на способноста за носење товар. Дотогаш CH-53E „Super

Stallion“ останува еден од најтешките транс-портни хеликоптери во светот. Подобрувањата на новиот модел се мо-дерната дигитална кабина компатибилна со модерните системи, контролите „fly-by-wire“, четвртата генерација краци на рото-ри изработени од композитен материјал, модернизирани мотори и сл. Максимална-та тежина на полетување е зголемена на 39.900 kg. Хеликоптерот ќе биде опериран од минимум тројца членови, двајца пилоти и шеф на екипажот, а по потреба може да има и двајца стрелачи од товарната каби-на (со капацитет од 48-55 нормално опре-мени патници, односно 32-37 полно опре-мени војници).

Драган Павловски

во Виетнам, а подоцна во операциите „Сло-бода за ирак“ и „долготрајна слобода“ во ирак и во Авганистан. Овие хеликоптери подоцна биле модернизирани со радар-ски системи за следење на теренот, FLIR, GPS, INS-навигација, доплер и опрема за ниски ноќни летови. Следна подобрена верзија на хеликоптерот била CH-53D, мо-дернизирана со посилни мотори, подобре-на трансмисија, подобрен редуктор и скло-пливи краци заради олеснет транспорт (ис-порачана во 1969 година).

НАдВОРЕшНИ КОРИСНИЦИВо 1970 година Австрија порачала два хе-ликоптери од програмата така што стана-ла прв надворешен купувач (поради голе-мите трошоци за одржување Австрија ги продала хеликоптерите на израел во 1980 година). истата година како и Австрија, израел го формирал својот прв сквадрон CH-53 „Yas'ur“ (што означува вид на морска птица). Поизразена употреба на хеликоптерот над-вор од израел била во египет (Operation Rooster 53), Либан и Сирија. Мексико има набавено четири модели S-65C „Ya’sur 2000“ од израел во 2005 година.За разлика од претходните држави, гер-манија ја има откупено лиценцата за про-изводство на хеликоптерот – во фабрика-та VFW-Fokker во Спејер се произведени вкупно 112 модели под ознаката CH-53G. Првиот модел потекнува од 1971 годи-на, а дел од хеликоптерите се користе-ни во војните во Авганистан и на Косово. испитувањето на втората модернизирана верзија CH-53GA од 2010 година е во тек и

ни на иранското воздухопловство за вре-ме на револуцијата во 1979 година, а дене-ска два хеликоптери најверојатно сè уште се во функција). Хеликоптерите од овој тип САд ги имаат ангажирано во Виетнамска-та војна за време на инвазијата на марин-ците во гренада и во ирак. Тие претеж-но се користеле за транспорт на војници („Super Stallion“ може да понесе максимум 55 маринци), за евакуација на повреде-ни, при транспорт на тешки предмети, воз-ила и артилериски орудија. Овој тип хели-коптер може да оперира над водени повр-шини, во пустински делови, на висински места и сл. За да се олесни движењето и товарењето на карго, во товарната каби-на се поставени тркалца – ролери, мотори-те имаат заштита од песочни средини, а ро-торите (главниот и опашниот) може да би-дат спакувани за транспорт. дострелот се зголемува со поставувањето на два допол-нителни надворешни резервоари за гори-во. Хеликоптерите CH-53 се опремени со сателитски навигациски системи, радар за следење на теренот, FLIR, дисплеј со карти, заштитен систем за врски, заштита од про-тиввоздушни ракети и сл. Тие поседуваат лесни команди за управување дури и при мали брзини, без поголеми вибрации ка-рактеристични при летањето хеликоптери и се лесни за управување на мали висини и при лебдење. дополнително тие поседува-ат два независни хидросистеми, како и ав-томатски систем за контрола на летот.Честите прекари за хеликоптерот се „Hog“, „Pig“, „Piggy“, „BigIron“ и „Shitter“, а се про-гнозира дека тој ќе остане во функција сè до 2030 година.

гЕНЕРАЛНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА CH-53

еКиПАЖ 2-4 членови

дОЛЖиНА 30.19 m

дијАМеТАР НА НОСеЧКиОТ РОТОР 24.08 m

ВиСиНА 8.81 m

ТеЖиНА НА ПРАЗеН ХеЛиКОПТеР 15.071 kg

МАКСиМАЛеН ТОВАР 16.000 kg

МАКСиМАЛНА ТеЖиНА НА ПОЛеТуВАње 33.300 kg

МАКСиМАЛНА БРЗиНА 350 km/час

МАКСиМАЛеН дОЛеТ СО НАдОПОЛНуВАњА 2.076 km

ПЛАфОН НА ЛеТ 6.400 m

МОТОРи (S-80е/CH-53E SuPER STALLION) 3 х „General Electric T64-GE-416 turboshafts“ со по 4.380 hp

ВООРуЖуВАње 2 x 12.7mm XM218 Нeavy machine gun

ќе трае сè до 2013 година. досега биле извршени три главни модер-низации: бил поставен нов предупредувач-ки систем од проектили, нов самоодбран-бен систем и бил зголемен капацитетот на гориво во надворешните резервоари и дострелот (до 1.800 km, при транспорт на 36 војници или 5.500 kg внатрешен товар). Вредно да се напомене е дека тие биле опремени и со очила за ноќно летање, како и со соодветна внатрешна кабина оспосо-бена за екстремно ниски летови. Сите CH-53G се надградени од „Eurocopter Germany“ во 2001 година. денес, оператори на платформата CH-53 се САд, германија, израел, Мексико и иран (шест примероци RH-53D, базира-ни на платформата CH-53D се продаде-

„Штит” ви претставува Автоматска пушка „Steyr AUG“

АВТОМАТСКАТА пУшКА „STEyR AUG“ (ARMEE UNIVERSAL GEWEHR/ АРМИСКА УНИВЕРзАЛНА пУшКА) пОСЕдУВА КАЛИБАР Од 5,56 mm, ОдНОСНО гО КОРИСТИ НАТО-СТАНдАРдНИОТ КУРшУМ 5,56Х45 mm. ФУНКЦИОНИРА НА пРИНЦИпОТ СО пОзАЈМУВАЊЕ НА БАРУТНИТЕ гАСОВИ. НЕЈзИНАТА ОСНОВНА НАМЕНА Е УНИшТУВАЊЕ НА НЕпРИЈАТЕЛСКА ЖИВА СИЛА И ОгНЕНИ СРЕдСТВА, дОдЕКА пРИ дЕЈСТВУВАЊЕ СО ТРОМБЛОСКИ МИНИ ИЛИ СО ВЕРзИЈАТА „STEyR AUG M203“ КОЈА Е ОпРЕМЕНА СО ЛАНСЕРОТ НА гРАНАТИ М203 СО КАЛИБАР Од 40 mm, пОКРАЈ ОСНОВНАТА НАМЕНА МОЖЕ УСпЕшНО дА СЕ КОРИСТИ И зА УНИшТУВАЊЕ НА ЛЕСНО ОКЛОпНИ ВОзИЛА, БУНКЕРИ, УТВРдЕНИ ОБЈЕКТИ, дА гО ОСВЕТЛУВА БОИшТЕТО И дА ИСФРЛУВА ХЕМИСКИ гРАНАТИ (СОЛзАВЕЦ). Од ВОВЕдУВАЊЕТО НА пУшКАТА „STEyR AUG“ ВО УпОТРЕБА, Е РАзВИЕНА ЦЕЛА ФАМИЛИЈА НА ВОЕНИ И ЦИВИЛНИ ВЕРзИИ И пОдВЕРзИИ. КОМпАНИЈАТА „STEyR MANNLICHER“ Од пУшКА „STEyR AUG“ дО дЕНЕС ИМА РАзВИЕНО ТРИ гЕНЕРАЦИИ (СО СВОИ пОдВЕРзИИ) И ТОА: „STEyR AUG A1“,„STEyR AUG A2“И „STEyR AUG A3“. „STEyR AUG“Е СОВРЕМЕНО МОдУЛАРНО пЕшАдИСКО ОРУЖЈЕ, ИзВЕдЕНО ВО BULPPUP-КОНСТРУКЦИЈА. зА ИзРАБОТКА НА пУшКАТА СЕ КОРИСТИ пЛАСТИКА, ЧЕЛИК И АЛУМИНИУМ. пРЕдНОСТА НА „STEyR AUG“ Е СпЕЦИФИЧНО ОСМИСЛЕНАТА КОНСТРУКЦИЈАТА КОЈА ОВОзМОЖУВА СИТЕ КОМпОНЕНТИ, ВКЛУЧУВАЈЌИ гИ ЦЕВКИТЕ, МЕХАНИзМИТЕ зА дЕЈСТВУВАЊЕ И РЕзЕРВНИТЕ дЕЛОВИ, дА БИдАТ КОпЛЕТНО КОМпАТАБИЛНИ зА МЕѓУСЕБНА зАМЕНА МЕѓУ дВЕ РАзЛИЧНИ ВЕРзИИ Од пУшКАТА. ОВАА пУшКА Е пРИСпОСОБЕНА дА пРИФАТИ И гОЛЕМ БРОЈ НА дОпОЛНИТЕЛНА ОпРЕМА КАКО НА пРИМЕР: ЛАНСЕР НА гРАНАТИ, пРИгУшУВАЧ НА ИСТРЕЛ, БИпОд-НОгАРКИ, WEAVER-шИНИ, PICANTINNy-шИНИ И РАзЛИЧНИ ВИдОВИ НА ОпТИЧКИ НИшАНИ, НОЌНИ НИшАНИ, ЛАСЕРСКИ НИшАНИ, КОЛИМАТОРСКИ НИшАНИ, ТАКТИЧКИ СВЕТЛА, БАЈОНЕТ. ЕдНОдЕЛЕНИОТ САНдАК НА пУшКАТА Е ИзРАБОТЕН Од зАЈАКНАТ ФИБЕРгЛАС пОЛИАМИд 66 КОЈ Е ОТпОРЕН НА УдАРИ. НАд САМИОТ РАКОФАТ Е пОСТАВЕНА КОЧНИЦАТА КОЈА Е ЛЕСНО дОСТАпНА зА КОНТРОЛИРАЊЕ. пУшКАТА НЕМА КЛАСИЧЕН ЛОСТ зА СЕЛЕКТИРАЊЕ НА СТРЕЛБАТА, ТУКУ СЕЛЕКТОРОТ Е пОСТАВЕН НА САМОТО ЧКРАпАЛО,

Пресек на „Steyr AUG A1“

1. Прифаќачко куќиште за поставување на цевката

2. Алка за ременот за носење 3. Рачка за репетирање4. Секундарен преден механички

нишан5. Примарен оптички нишан6. Секундарен заден механички

нишан7. Лежиште на куршумот во

цевката8. Носач на затворачот, затворач

и ударна игла9. Механизам за дејствување

10. Водиште со амортизер11. Алка за ременот за носење

со чивија за утврдување на механизмот за дејствување и гумениот поклопец од кундакот со задниот дел од сандакот

12. Гумен поклопец на кундакот13. Простор во кундакот за

односно при повлекување на чкрапалото до половина пушката дејствува единечно, а при повлекување до крај пушката дејствува рафално. како опција се нуди и ограничен рафал со 3 куршуми. инаку во кружната рачка за носење е интегриран оптички нишан со х1,5 зголемување, изработен од компанијата „SwarovSki optik“, кој е калибриран за далечина на нишанење до 300 m. како резерва, доколку оптиката е оштетена на горниот дел од оптичкиот нишан, вградени се фиксни преден и заден механички нишан на кои се поставени бели точки за нишанење при намалена светлина. цевката на пушката се изработува со ладно валање, а во внатрешноста е тврдо хромирана. во внатрешноста на цевката се изрежани 6 жлебови со десен од на вртење (од 228 mm). регулаторот на гасови од гасниот систем поседува 3 позици, од кои две се отворени (за функционирање при чисто и нечисто оружје) и затворена позиција која се користи при лансирање на тромблонски мини. оваа пушка овозможува нејзино приспособување за потребите на левораките корисници, а конверзијата се изведува за околу 5 минути.

Ивица Дамески

22

АВТОМАТСКАТА пУшКА „STEyR AUG“ Е КОМпАКТНО МОдУЛАРНО ОРУЖЈЕ СО шИРОК дИЈАпАзОН НА пРИМЕНА КОЕ пОСЕдУВА гОЛЕМА пРЕЦИзНОСТ И дОБРА ОгНЕНА МОЌ

Автоматска пушка „Steyr AUG“

Пресек на „Steyr AUG A1“

23

ТАКТИЧКО-ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ФАМИЛИЈАТА АВТОМАТСКИ пУшКИ STEyR AUG

ВЕРзИИ „STEyR AUG A1“ „STEyR AUG P“ „STEyR AUG P“ COMMANDO

„STEyR AUG“ LMG

„STEyR AUG 9 mm CMG

КАЛИБАР 5,56 mm 5,56 mm 5,56 mm 5,56 mm 9 mm

МУНИЦИЈА 5,56х45 mm НАТО

5,56х45 mm НАТО

5,56х45 mm НАТО

5,56х45 mm НАТО

9х19 mm „Parabellum“

ТЕЖИНА 3,8 kg 3,6 kg 3,55 kg 4,85 kg 3,5 kg

дОЛЖИНА 790 mm 690 mm 630 mm 900 mm 665 mm

дОЛЖИНА НА ЦЕВКА 508 mm 407 mm 350 mm 621 mm 420 mm

ВИСОЧИНА 275 mm 275 mm 275 mm 275 mm 266 mm

ТЕОРЕТСКА БРзИНА НА СТРЕЛБА

од 680 до 800 куршуми во минутаод 670 до 770 куршуми во

минута

КАпАЦИТЕТ НА РАМКА зА МУНИЦИЈА

30 куршуми 30 куршуми 30 куршуми 30 куршуми и 42 куршуми 25 куршуми

сместување на опремата за чистење

14. држач на рамката за муниција15. полимерска рамка за муниција

со капацитет од 30 куршуми (тежина од 130 gr)

16. Едноделен сандак на пушката изработен од зајакнат фиберглас полиамид 66

17. шипка преку која се поврзани чкрапалото и механизмот на чкрапалото

18. заден ракофат19. Сигурносна кочница20. Чкрапало21. штитник за ракофатот и

чкрапалото22. преден ракофат на

склопување23. гасен цилиндар со регулатор

на гасови24. Цевка со калибар од 5,56 mm25. Разбивач на пламенот

24

овозрасните уште го паметат тоа време – време кога заминуваше то­гашната Југословенска народна ар­ми ја, а се градеше Армијата на Ре­публика Македонија. Деновите то­

гаш беа долги, а ноќите уште подолги. Секој ден се случуваше нешто ново, секој настан беше за паметење. Кога денес пионери­те на македонската армија евоцираат спо­мени од тоа време, тоа го доживуваат со носталгија: поради времето што неповрат­но замина и поради предизвикот на време­то што допрва доаѓаше, а чии први страни­ци ги испишуваа токму тие.Во првите денови на сега веќе далечната 1992 година пионерите на Армијата на Ре­публика Македонија беа исправени пред многу енигми, но работеа со исклучителен ентузијазам, со свест дека создаваат не­што ново, нешто што одамна го немало на нашите простори: македонска армија, за што се залагаа и се бореа многу претход­ни поколенија.Јануари 1992 година, датум кој во секој случај ќе остане забележан во историјата како прв месец на првата година по рефе­рендумот за осамостојување на Републи­ка Македонија, септември 1991 година. То­гаш се правеа првите чекори од примена­та на тукушто донесениот Устав (на 17 но­ември 1991 година), според кој Македонија е суверена, самостојна, демократска и социјална држава, а одбраната на држава­та се организира со сопствени вооружени

Оств

арув

ање

на

мно

гуве

ковн

иот

сон

Во јануари 1992 година почнаа да се испишуваат првите страници на Армијата на Република Македонија

сили. Тоа е време кога во Македонија јНА сè уште се наоѓа по караулите и касарните низ земјата, но и време кога се подготвува првиот македонски Закон за одбрана, кога единиците на Територијалната одбрана, како и многу македонски офицери и подо-фицери лоцирани во Македонија се подгот-вуваа за преземање на караулите и на ка-сарните, за создавање македонска армија.

дАТУМИ зА пАМЕТЕЊЕВо тој јануари пред дваесет години во ка-сарните и караулите низ Македонија ври-еше како во котел. Припадниците на јНА веќе прибираа што можат да однесат со себе, а голем број македонски старешини се осмелуваа нешто да затскријат, да оста-ват за идната македонска армија. Опре-делбата на државното раководство и на

македонскиот прв повеќепартиски пар-ламент, формиран една година пред тоа, беше мирно разијдување од тогашната југословенска заедница, без војна, без чо-вечки и материјални загуби и со договор за иселување на некогашната јНА. Требаше многу ум и разум за да се обмисли сето тоа и практично на теренот да се реализира.Но, ништо не беше така лесно и едностав-но. Тоа беа моменти кога во Собранието на РМ се најде предлогот за донесување на Законот за одбрана, со што се удрени те-мелите на идната македонска армија, но и време кога на територијата на поранешна југославија се испишуваа најкрвавите стра-ници по нејзиниот распад и кога требаше само искра за пламенот на војната да се распламти и кај нас.Во тие моменти, припадниците на тогаш-

20 godiniARM

пРЕд дВАЕСЕТ гОдИНИ, ВО 1992 г., пИОНЕРИТЕ НА АРМИЈАТА НА РЕпУБЛИКА МАКЕдОНИЈА РАБОТЕА СО ИСКЛУЧИТЕЛЕН ЕНТУзИЈАзАМ И СВЕСТ дЕКА СОздАВААТ НЕшТО НОВО, НЕшТО шТО ОдАМНА гО НЕМАЛО НА НАшИТЕ пРОСТОРИ: МАКЕдОНСКА АРМИЈА, зА шТО СЕ зАЛАгАА И СЕ БОРЕА МНОгУ пРЕТХОдНИ пОКОЛЕНИЈА. СпИСАНИЕТО „шТИТ“, МЕСЕЦ пО МЕСЕЦ, зАКЛУЧНО СО АВгУСТ 2012 г., ОдНОСНО СО дЕНОТ НА АРМ, ЌЕ НАСТОЈУВА дА ВИ пРЕНЕСЕ БАРЕМ дЕЛ Од НАСТАНИТЕ И Од АТМОСФЕРАТА НА ВРЕМЕТО ВО КОЕ СЕ СОздАВАшЕ АРМ

25

ната Територијална одбрана, врз кои пад на главниот товар во процесот на соз давањето на македонската армија и вос поставувањето контрола врз граница-та, а со тоа и на целата нејзина територија, покажаа завидна умешност и храброст да им се оддолее на заканите, притисоците и искушенијата на патот на остварувањето на многувековниот сон на македонскиот народ, да се биде свој на своето. Токму тие, покрај старешините од караулите и касар-ните со определба да останат на старите огништа и да бидат дел од новата македон-ска армија, имаа клучна улога во постапно-то прибирање на оружје за новото време и во мирното преземање на касарните и на караулите што ќе се случи идните месеци, односно во март, април и мај 1992 година.

„Во тие мартовски денови, се сеќава пен-зионираниот генерал Ѓорѓи Каракутовски, тогашен командант на обласниот штаб на ТО на Куманово и непосреден учесник на тие драматични збиднувања, веќе се зна-еше дека припадниците на тогашната јНА ќе заминат од нашите простори. Се чекаше само денот кога тоа навистина ќе се случи. Забрзано се подготвувавме за преземање и обезбедување на државните граници. иако Македонија остана последното пар-че од поранешниот ју-простор каде се настојуваше тоа прашање да се реши по мирен пат, сепак беа присутни притисоци, па и закани дека јНА од Македонија ќе на-прави втора Хрватска, дека таа оди да се врати наскоро и слично. Всушност, сите бевме свесни за тоа дека таа оди на пат без враќање и тоа јасно им го кажавме“.

Ќе остане запишано и тоа дека во јануари 1992-та година, во времето додека едини-ците на Територијалната одбрана се под-готвуваа за преземање на караулите, во Македонија се лобираше за враќање на старешини од македонско потекло од то-гашните југословенски републики, а веќе не се испраќаа ни регрути во касарните над-вор од Републиката.Настаните се нижеа како на филмска лен-та. Мозаикот се градеше камче по кам-че. Преовладуваше разумот пред избли-кот на срцето. Сите беа свесни дека испи-шуваат нови страници во историјата на Македонија. Младата држава, формирана за време на АСНОМ 1944-та година, сега конечно функционира со сопствен парла-мент, со сопствена влада..., а се зацртани и контурите на сопствени безбедносни сили.

пРВИ НИКУЛЦИуште при првите чекори на младата држава се кршат многу дотогашни табуа. Пр во, на 4 јануари, Владата на Република Маке до-нија донесе одлука со која 7 јануари – први-от ден Божик, се прогласува за неработен ден. Ова е прв пат во Македонија верски празник да биде прогласен за неработен.Во тој прв јануари по осамостојувањето на Република Македонија се случија и работи коишто оставија длабоки траги. Така на 11 јануари 1992 година беше одржан референ-дум за автономија на Албанците во запад-ниот дел од Македонија и за прогласување на таканаречената илирида. Референду-мот и резултатите од референдумот биле прогласени за нелегални од страна на маке-донските власти.

Неколку дена потоа, на 15 јануари, млада-та македонска држава доби големо при-знание од Арбитражната комисија на ев-ропската заедница на чело со претседа-телот Робер Бадинтер. Бадинтеровата ко мисија во својот извештај соопшти дека се исполнети сите услови за меѓународно признавање на Словенија и на Македонија. Република Македонија беше примена на 8 април 1993 година како 181 полноправна членка на Обединетите нации. Оттогаш по-минаа 18 години, а Република Македонија сè уште се третира во Обединетите нации како „поранешна“.истиот ден, на 15 јануари, Владата на Бу-гарија ја призна Македонија за суверена и независна држава. Република Бугарија беше првата држава која ја призна држав-носта на Македонија. По неа следуваа

Турција, Словенија, Хрватска, Русија како дел од државите со кои до денес воспоста-вивме дипломатски односи. Од другите позначајни настани ја одво ју-ваме и посетата на тогашниот претседател на Република Македонија, Киро глигоров, на 26 јануари 1992 година на САд и Канада. Тоа беше прва работна посета на глигоров во САд и Канада.Во изминатите 20 години, во месецот ја-ну ари, се случија многу други значајни на-стани. Овојпат бележиме само еден, за жал трагичен настан, што се случи на 12 јануари 2008 година. Тогаш Македонија ги даде првите жртви на нашите воини и амбасадо-ри на мирот во светот. имено, на тој ден се случи трагичната хеликоптерска несреќа кај Катлановско Блаце во која животот го загубија 11 припадници на Армијата на Репу-блика Македонија при нивното враќање од мисијата АЛТеА во Босна и Херцеговина. Кога денес, по дваесет за нас долги, а исто-риски гледано куси, но пресудни години, се потсетуваме на тоа време, како по малку да нè фаќа носталгија. Веројатно денес нема човек кој не се запрашал барем еднаш: дали можеше да биде поинаку? Но гледа-но од тогашен аспект, од тоа какви сè табуа требаше да се надминат, какви сфаќања да се надминат за да се почне да се размис-лува европски и да заживее демократијата и плурализмот, тоа несомнено беа крупни, историски чекори. Со кој било аршин мере-ни, тие донесоа пресвртница и, во вистин-ската смисла на зборот, остварување на многувековниот сон за македонска држава и државност.

Васил Дичевски

26

е случајно е речено дека унифор-мата ја отсликува државноста и нејзиниот идентитет. За борците за слобода на Македонија, униформа-

та, покрај знамето, била симбол на непо-кор, на препознатливост, на посебност. Македонија не е исклучок во тој поглед. Воините од сите времиња и меридијани носеле униформи со белег на препознат-ливост на сопствениот народ и неговите обичаи и традиции, понекогаш и на вер-ската припадност, но секогаш на култур-

Во п

репо

знат

ливо

руво

За борците за слобода на Македонија униформата била симбол на непокор, на препознатливост, на посебност (1)

ни дострели во соодветното време.Обично, униформите го манифестирале статусот и моќта на владетелот на држа-вата во соодносот со соседните кралства, војводства, кнежевства...Од времето на фрапантно моќните фалан-ги на филип и на Александар Македонски, а и пред нив, до средновековието и денеш-ното време, униформите постојано биле модифицирани, менувани и адаптирани на условите на времето во кое биле соз-давани и носени. Притоа се менувале тка-енините и дезенот, како и придружните ко-жени и метални додатоци, но секогаш тие останувале препознатливи како униформи на воини на конкретна држава, дури и на град-држава, различни од оние на воините на другите држави, со цел да не дојде до некаква забуна при многубројните судири на воините во минатото.На тој начин, уште од најрани времиња, униформите се делеле по најситни дета-ли, а постапно почнале да се делат и по ви-дови, по родови и по други специјалности.

Од КОЛОРИТНО дО пРАКТИЧНОВо денешна смисла на зборот, првпат една армија е униформирана во 1672 година во франција. Било тоа во времето на Луј XIII. интересно е тоа што на Луј XIII и на тогаш-ниот министер на француската војска, Лу-воа, им требале цели 10 години за да ги из-

УНИ

ФО

РМ

ИТЕ

ВО

МИ

НАТ

ОТО

И д

ЕНЕС

20 godiniARM

27

работат униформите.француските војници од пеша-дијата во тоа време носеле сив или жолт капут до колена со широко поставени скутови во црвена боја до под колена, со големи џебови, јака и украси во боја, потоа бел градник, вратоврска, бели чакши-ри до под колена, бели доколени-ци, волнени чорапи и плитки чевли, како и задолжително шешир. Обле-ката на офицерите се разликува-ла од војничката според квалите-тот на материјалот и според злат-ните (сребрени) ширити според чи-нот (еполетите се воведени многу подоцна).Веќе кон крајот на XVII век фран-цуските војници носеле сиви и темно нијансирани униформи, а во XVIII век бели. За разлика од нив, швајцарските и ирските вој-ници носеле црвени, пруските сини, австријските бели, а англи-ските војници црвени капути. Колку многу значеле униформите уште во тоа време говори ид про-писот на Луј XV со кој се пропишува обврска офицерите да ја носат уни-формата и кога не се на служба, за да им се оддава соодветна почит.Во колоритот и во помпезноста на униформите често се претерува-ло. Така, на пример, Наполеоновите војници и офицери носеле тробојна униформа – темносин фрак со бел додаток и бели панталони со црве-ни опшивки. По углед на францу-ската војска, и во руската војска, во 1700 година, е воведен темнозе-лен фрак, најпрвин во Преображен-скиот гардиски полк. фракот, пак, за Семјоновскиот полк бил светло син. Во 1720 година е пропишано носење на тророг шешир за сите војници (освен за гренадирите).Во деветнаесеттиот век доаѓа до значајни измени на униформите. Покрај другото, наместо кратки почнува да се носат долги сакоа, како и долги панталони и задолжи-телно чизми.Во дваесеттиот, а уште повеќе на почетокот на дваесет и првиот век, повеќе се гледало на практичноста и на функционалноста. Поради тоа се губи традиционалниот жив коло-ритет на униформите. Во овој пери-од доминира сивата, кафеавата (во поранешна југославија и маслино-зеленикавата) боја. истовремено, дезенот и кројот се приспособува-ат на теренските и на климатските услови.додека униформите на војниците и на офицерите во разни армии, спо-ред времето и потребите, често се менувале, униформите на почесни-те единици (во некои странски ар-мии тие се наречуваат и парадни или гардиски) опстојувале дури и со векови, не менувајќи го првобит-ниот изглед. Ако нешто се менува-ло, тогаш се работело за минимал-

ни модификации од функционална или од естетска причина.Во тој поглед, особено се впечат-ливи британските кралски гарди-сти со своите џиновски „шубари“ кои стојат пред Бакингемската па-лата во Лондон. Со столетија оп-стојувале и почесните унифор ми на „швајцарските“ папини коп ја ни-ци во Ватикан, како и француски-те, италијанските, шпанските и на многу други земји.

„пЛАНИНСКИ“ УНИФОРМИНа нашите простори, од најрано време, се носеле различни уни-форми. Ако се изземе времето на филип и на Александар Маке-донски, како и времето на цар Са-муил, македонските воини низ вековите носеле униформи на завојувачите. Познато е дека на нашите простори се воделе мно-гу војни и поминале многу војски. Во многу од нив се нашле и маке-донски воини кои принудно носе-ле турски јаничарски, српски, бу-гарски, грчки, бившојугословенски и други униформи. На далеку ста-нале прочуени униформите на Ма-кедонскиот полк во украина. Мно-гу македонски воини учевствуа-ле и во Руско-турските војни, како и во ослободувањето на соседни-те народи. Таков бил случајот, на пример, со Ѓорѓија Пулески кој во сите војни во коишто учествувал,

вклучувајќи го и Кресненското ма-кедонско востание, војувал во тра-диционална мијачка облека.Така било и во предилинденскиот период, за време на илинденското востание и за време на Народно-ослободителната војна. Облеката била позната како комитска и има-ла типични обележја: таа била вол-нена, најчесто бела, со задолжител-на наметка (гунче), со дебели вол-нени чорапи, опинци и капа. Покрај комитката, типична за просторот на Западна Македонија, се носе-ла и друга, таканаречена планин-ска униформа. Таков бил случајот со „кочанските сејмени“, како и со униформата што се носела во егејскиот дел на Македонија. За време на НОВ се носела по-знатата партизанска унифор-ма. Но, имало и исклучоци. Така, според д-р Ванче Стојчев, пар-тизанскиот одред „дамјан гру-ев” бил составен од искусни бор-ци кои ја преживеале турската, српската, бугарската, германската и италијанската окупација, кои ги следеле македонските традиции и непокор и кои знаеле дека за сло-бодата мора сами да се изборат. Тие не ги признавале поделбите и распарчувањето на Македонија, ниту онаа од Букурешт од 1913, ниту пак, таа од 1941 година. Тие ја знаеле Македонија во етничките граници и се бореле за нејзината слобода. Тие ги признавале и кому-нистичките правила доколку биле насочени кон ослободувањето и обединувањето на Македонија. На нивните капи и ракави доминира-ле обележја што го истакнувале на-ционалниот и ослободителниот ка-рактер на борбата. Одредот „даме груев”, за разлика од другите одре-ди, бил составен од постари и воз-расни луѓе, од печалбари од преку-океанските земји, задоени со идеа-лите на националното, но и со ко-мунизмот кој ветувал слобода на сите народи. Според организаци-скиот состав и начинот на водење вооружена борба против бугарски-от окупатор, партизанскиот одред од народот веќе бил квалифику-ван како комитска дружина. Токму поради таквите карактеристики, во овој одред постојано растел прили-вот од нови борци.есента 1992 година прво гранича-рите, а потоа и другите единици, ќе го облечат рувото на својата препознатливост. Војниците ќе добијат работна, односно маскир-на униформа и капа со штит, а ста-решините баретка во бордо боја, куса јакна без ревери и еполети, темно кафеави чевли. За свечени прилики старешините ќе почнат да носат сако-блуза. Но за тоа повеќе во идниот број на „штит“.

Д-р Александар Стојчев

1. ФРАНЦУСКИ УНИФОРМИ Од ОСУМНАЕСЕТ-ТИОТ ВЕК

2. УНИФОРМИ НА пО-РАНЕшНАТА ЈУгОСЛОВЕН-СКА НАРОдНА АРМИЈА

3. СКИЦИ НА пРВИТЕ, ТАКАНАРЕЧЕНИ КОМИТСКИ УНИФОРМИ НА АРМИЈАТА НА РЕпУБЛИКА МАКЕдОНИЈА Од 1992 гОдИНА

28

окрај останатите, една од мисиите на Првата механизирана пешади-ска бригада (1.мпбр) е и „содејство со МВР во граничното обезбедување на Република Македонија“. Навидум

едноставна мисија но најверојатно заради важноста и сложеноста на мисијата, при по-сетата на странските делегации на 1.мпбр, едно од најпоставуваните прашања од страна на делегациите беше токму ова, со-работката на 1.мпбр со МВР.Командантот на 1.мпбр, бригадниот гене-рал д-р Димче Петровски, на 21 октомври оваа година, на состанок со началниците на Секторот за внатрешни работи (СВР) - Штип и на Регионалниот центар на Гранич-ната полиција (РЦ – ГП) – Исток, Звонко Ка-ширски и Димче Аврамов, иницираше идеја за заедничка вежба на овие три компонен-ти од безбедносниот систем на Република Македонија. Веднаш по иницијалниот состанок, штабо-вите на трите компоненти добија задача за формирање група за планирање на веж-бата. Јадрото на групата за планирање го сочинуваа претставниците од штабот на 1.мпбр во која влегоа и претставници од СВР Штип и од РЦ-ГП–Исток од Делчево. Задачата на групата за планирање беше да развие сценарио, план за вежбата и листа на настани, документи од кои произлезе и оперативната наредба за започнување на вежбата. Заедничката вежба на овие три компонен-ти на безбедносниот систем на Република Македонија започна на 22 ноември оваа година во оперативниот центар на 1.мпбр. На самиот почеток на вежбата командан-тот на 1.мпбр и началниците на СВР Штип

ПОЧЕТОК НА НЕШТО НОВО

ЗАЕДНИЧКА ВЕЖБА НА АРМ И МВРи Рц гП-исток го истакнаа значењето на оваа вежба која е прва на такво ниво во Република Македонија и на сите учесници-те им посакаа успешна работа за време на вежбата. Сценариото за вежбата беше презенти-ра но од страна на полковникот Велин Стојановски според кое земјите во окру-жу вањето на Р. Македонија, со почетокот на светската економска криза се соочи-ле со економски проблеми. Пред почето-кот на економската криза во светот, многу имигранти од соседните земји, од Блиски-от исток и од Северна Африка, извор на егзистенција нашле во Р. грција работејќи на плантажите со маслинки и портокали, во туристичките места, а некои од нив дури успеале да отворат и свои бизниси. Но, со почетокот на кризата економските ими-гранти во грција под притисок на власта биле принудени да ја напуштат државата. Поголем дел од нив, единствениот пат за заминување од грција за населување во земјите на Западна европа бил со илегал-но преминување на нашата јужна граница користејќи ја територијата на Р. Македонија – преку Албанија заминувале за италија или преку Косово и Србија заминувале во земјите од Западна европа, спојувајќи се со веќе организираните криминални струк-тури. По успешното затворање на јужните канали за транзитирање на имигрантите од страна на Рц за гП-југ и на СВР Стру-мица, единствен канал за заминување на имигрантите од грција бил грција-Бугарија-Албанија-италија, спојувајќи се со веќе ор-ганизираните криминални структури. Во последните месеци припадниците на Рц за гП-исток лоцирале група од 20-40

лица во реонот на Македонска Камени-ца од кои на 10 ноември привеле група од 10 лица. Од нивниот распит и од други из-вори се дознало дека група од околу 100-тина имигранти кои се занимавале со кри-минални активности ќе влезат во Републи-ка Македонија каде би требало да се спојат со веќе инфилтрирана криминална гру-па во реонот на Малешевијата, на јужните падини на Осоговските Планини и во се-вероисточниот дел на Плачковица, со цел обезбедување логистичка поддршка за успешно спроведување низ Р. Македонија. групата била подготвена дури и за терори-стички напади на витални објекти во источ-ниот дел на Македонија.Врз основа на таквата ситуација МВР до-нело одлука за зголемување на активно-стите на Рц за гП-исток и на СВР штип со цел контрола на територијата. Од стра-на на СВР штип и Рц за гП-исток е засиле-на контролата и безбедноста на државната граница, на патните правци и навиталните објекти во тој регион од Р. Македонија. На-чалниците на СВР штип и Рц за гП-исток, на состанокот одржан во делчево, доне-ле заклучок дека не располагаат со довол-но сили и средства за обезбедување на територијата и затоа доставиле барање до МВР за помош во сили и средства од АРМ. На седницата на Советот за безбедност на Р. Македонија е донесена одлука за употре-ба на дел од АРМ. Со наредба на врховни-от командант на вооружените сили на Р. Македонија, преку гш на АРМ е формира-на оперативна команда на АРМ која за под-дршка на СВР штип и Рц-исток од делчево во обезбедување на државната граница и справување како со илегалните преминува-

29

чи така и со криминалната група во поши-рокиот реон на Малешевијата, на јужните падини на Осоговските Планини и северо-источниот дел на Плачковица, одлучила да ја ангажира Првата мпбр. За таа цел е формиран центар за рако во-дење и координација со операцијата наре-чена „иСТОК 2011“, составен од штабот на 1.мпбр и претставници од СВР штип и од Рц за гП–исток од делчево, со седиште во касарната „јане Сандански“ во штип.По изнесувањето на сценариото за веж-бата, штабот на 1.мпбр пристапи кон про-учување и сфаќање на задачата од прет-поставената команда. Беше изработен и План за вежбата според кој првиот ден беше предвиден за реализација на про-цесот за донесување на одлука и изра-ботка на оперативна наредба за употре-ба на единиците на 1.мпбр. Вториот ден беше предвидено извидување на зоната на операцијата, а третиот ден постапка на единиците на трите компоненти по одреде-ни настани и инциденти.Во процесот на планирањето во штабови-те на трите компоненти беше донесена од-лука за изведување на операцијата според која обезбедувањето и контролата на спо-менатиот реон ќе биде во три појаси. Рц за гП-исток бил задолжен да врши заси-лено обезбедување на државната грани-ца кон Р. Бугарија, СВР штип да врши за-силена контрола и обезбедување на пат-ните правци во североисточниот и источ-ниот дел од Р.Македонија, истовремено обезбедувајќи ги виталните објекти на пра-вецот, а единиците на 1.мпбр да се ангажи-рат за затварање на правците и реоните каде што евентуално би поминувале кри-миналните групи. На 23 ноември, дел од офицерите на шта-бот на 1.мпбр и офицерите за врски од СВР штип и Рц гП-исток, кои беа во составот на штабот на 1.мпбр, извршија целоднев-но извидување на зоната на операцијата. извидувањето на зоната и реоните на распоредувањето на единиците беше из-вршено од три маркантни објекти во зона-та на операцијата, голак, Бигла и Пониква. Постапките на штабовите во различни си-туации започнаа рано наутро на 24 ноем-ври со испраќање на првиот од седумте на-стани од страна на ситуациониот центар кој исто така беше составен од претставници на сите компоненти на вежбата. На 24 ноември, со координација на три-те штабови, беше разрешен и последни-от, седмиот настан, испратен од ситуаци-ониот центар, кога и заврши вежбата „иС-

ТОК-2011“, прва од таков вид и на такво ниво, по што беше одржана и анлиза на вежбата. На почетокот од анализата, на која учествуваа сите учесници, командантот на 1.мпбр, бригадниот генерал димче Петров-ски, не го криеше своето задоволство од исполнувањето на целта и очекувањата од оваа вежба во која учествуваа сите ин-ституции кои се занимават со безбедноста на државата, истакнувајќи дека ова се по-четоци на нешто ново во интегралната без-бедност на Република Македонија. Звон-ко Каширски, началник на СВР штип, ис-такна дека оваа вежба претставува одлич-на можност да се уочат одредени пробле-ми кои излегуваат на површина при прак-тична работа. Началникот на Рц гП-исток истакна дека е презадоволен од вежбата и дека целта на идејата за заедничка веж-ба на трите компоненти, иницирана на 21 октомври, е во целост остварена.При анализирањето на активностите од тридневната вежба на 1.мпбр, СВР штип и Рц гП-исток, видно беше задоволство-то кај сите учесници кои не штедеа пофал-ни зборови за вежбата, но исто така не пропуштија да ги истакнат и уочените сла-бости и проблеми во текот на вежбата. факт е дека координирањето помеѓу ком-понентите во здружените операции или по-сложените операции е главен проблем. ис-тото се покажа и во текот на изведувањето на вежбата „иСТОК-2011“. Од анализата на вежбата произлегоа некол-ку некомпатибилности помеѓу АРМ и МВР кои имаа одредено влијание во текот на планирањето и изведувањето на вежбата. Некомпатибилноста се гледа од следново:– користење на различна терминологија;– разлика во изработката на потребните

документи;– АРМ користи НАТО-прифатени стандар-

ди;– МВР користи свои стандарди;– различна организациско-формациска по-

ставеност; – различни процедури во донесувањето на

одлуките по добиена задача;– разлики во тактиката на дејствување;– непознавање на меѓусебните ингиренции

на МВР и АРМ;– некомпатибилност на средствата за врски

во АРМ и во МВР;– употреба на топографски карти со раз-

лична координатна мрежа; – отсуство на законски регулативи за ко-

ман дување со силите во операции во кои учествуваат повеќе компоненти итн.

Покрај уочените слабости за време на трид-невната заедничка вежба, присутните на анализата на вежбата истакнаа и неколку добри страни, меѓу кои:– меѓусебното запознавање помеѓу офи-

церите на АРМ и МВР на територијата;– согледување на начинот на работа во

трите компоненти;– заедничко запознавање на теренот и

процена на теренот од различни аспекти;– запознавање со одредени процедури и

термини.На крајот од анализата беше донесен и заеднички заклучок на кој сите учесни-ци се согласија дека заедничката веж-ба претставува потег за поздравување од која треба да произлезе една заеднич-ка анализа на трите компоненти во веж-бата и истата анализа да се достави до претпоставените команди со барања за надминување на уочените слабости, кои во случај на заедничка операција на овие три институции од безбедносниот систем на Република Македонија, би имале голе-мо негативно влијание на успешноста и на координирањето на активностите во таква операција.истакнувајќи го своето задоволство од тридневната заедничка вежба на команд-но место, учесниците на вежбата изразија надеж дека оваа соработка ќе продолжи и наредната година со жива вежба во која на позициите во зоната на операции ќе би-дат распоредени и дел од силите на трите компоненти, не само затоа што тоа е корис-но за одбраната на Република Македонија туку и затоа што на тоа се обврзани, АРМ, во конкретниот случај 1.мпбр, а МВР чле-нот 5 од упатството за оперативни постап-ки во кризна состојба, според коe единици-те на МВР се обврзани еднаш годишно да изведуваат заеднички вежби со единиците на АРМ.учесниците исто така се договорија дека до почетокот на следната заедничка веж-ба е неопходно да се изведе и одреде-на заедничка обука на клучниот персонал од трите компоненти, обука од областа на планирањето и процесот на донесување одлука, обука во читање на топографски карти со uTM-мрежа, обука на радиосред-ствата за емитување на дата-податоци и да се направат контакти помеѓу логистич-ките органи на трите компоненти при што би се запознале со капацитетите, со мож-ностите и со проблемите за да изнајдат решенија како истите би се разрешиле во случај на таква или слична операција.

м-р Симеон Митрев

творањето на Военомедицинскиот центар претставува уште еден чекор напред во подобрувањето на усло-вите за припадниците на Армијата на Република Македонија, односно

подобрување на нивниот стандард и на нив-ното здравје“, истакна министерот за одбра-на на Република Македонија, Фатмир Беси-ми, кој на 21 декември 2011 година, заедно со началникот на Генералштабот на Армијата на Република Македонија, генерал-мајорот Горанчо Котески, свечено ги отвори новите реновирани простории на Военомедицин-скиот центар. Имено, Военомедицинскиот центар, како дел од Командата за логистичка поддршка, всушност претставува носител на медицин-ското обезбедување на Армијата кој има основна мисија да го зачува и да го унапре-ди здравјето на припадниците на АРМ, но и на граѓаните на Република Македонија. Началникот на Генералштабот на Армијата на Република Македонија, генерал-мајорот Горанчо Котески, изрази големо задовол-ство од ставањето во функција на Воено-медицинскиот центар, кој како што истакна, претставува „составен дел на јавното здрав-ство и влегува во неговиот систем“. Генера-лот Котески додаде дека Центарот, покрај својата основна намена – давање на здрав-ствена поддршка на припадниците на АРМ, ќе се занимава и со превентивната зашти-та, со секундарна заштита и со консулта-тивна дејност, и истовремено истакна дека иако во центарот не е предвидено болнич-ко лекување, тоа е покриено во договор со Градската општа болница „8 Септември“, се-како, посочувајќи дека во посебни прилики, место за згрижување на лицата ќе може да

30

СВЕЧЕНО ОТВОРЕН ВОЕНОМЕДИЦИНСКИОТ ЦЕНТАР

„ВОЈСКА СО ЗДРАВИ ВОЈНИЦИ Е УСПЕШНА ВОЈСКА“

31

мандите на Армијата (хигиенски и про-тив епидемиолошки мерки, санитарен над-зор, хигиенска контрола на снабдувањето со вода и со храна, потоа дезинфекција, де зинсекција и дератизација, систематски специјалистички прегледи и сл.). Во соста-вот на овој центар влегуваат Одделението за епидемиологија, Хигиенско-хемиското од-деление, Одделенијата за микробиологија, за медицина на трудот и за медицинска ин-форматика.2. Воената амбуланта извршува неколку определени задачи: примарна општомеди-цинска заштита, примарна стоматолошка заштита, медицинско обезбедување во ка-сарните и за време на теренските активно-сти на единиците на Армијата и медицинско обезбедување на ВиП-личности и делега-ции од земјата и од странство (при посета на Министерството за одбрана и на Армијата на Република Македонија). 3. Центарот за специјалистичко-кон сул та-тивна дејност се занимава со многу задачи, меѓу кои и систематските специјалистички пре гледи, специјалистичка здравствена заш-тита на вработените во АРМ и во МО, интер-на медицина, неврологија, психијатрија, оф талмологија, оториноларингологија, рен-д ген-дијагностика, општа стоматологија и др.4. Спроведувањето на значајната медицин-ска обука на припадниците на АРМ, на вра-ботените во други државни институции за потребите на Република Македонија, но и за потребите на НАТО и партнерските нации е во делокругот на активностите на Центарот за медицинска обука. Kурсевите во овој центар досега ги завршиле вкупно 1.480 лица, од кои 1.047 лица на македонски и 303 лица на англиски јазик.

се најде и во амбулантите кои се составен дел од ВМц. Значењето на центарот е уште поголемо кога ќе се земе предвид и капацитетот на центарот за обука кој според министерот Бесими ќе прерасне во еден значаен реги-онален центар, што претставува уште еден доказ дека Република Македонија е реа-лен придонесувач кон меѓународниот мир и меѓународните мисии. Значењето на цен-тарот за обука впрочем го потврди и начал-никот на гш на АРМ, генерал-мајорот Коте-ски, кој додаде дека тој претставува центар кој ќе обучува персонал подготвен да делу-ва не само во мирно време, туку и во вое-ни услови. Военомедицинскиот центар располага со ме-дицински персонал кој во моментов брои 148 високообучени лица со големо искуство и во меѓународни мисии (учеството на припадни-ците на АРМ во мисијата „Алтеа“ во БиХ и во силите иСАф во Авганистан), додека таа бројка со поставувањето и обединувањето на воените амбуланти во состав на центарот ќе изнесува околу 280 лица.

СТРУКТУРА НА ВМЦСпоред поставената структура, Военоме-дицинскиот центар се состои од центар за превентивна медицина, Воена амбуланта, центар за специјалистичко-консултативна дејност и центар за медицинска обука. 1. Основната задача на Центарот за пре-вентивна медицина претставува уна пре-дување и одржување на здравјето и на под-готвеноста на припадниците на Ар мијата на Република Македонија и тоа пре ку спро ве-дување на превентивно-меди цин ските ак-тивности во единиците, установите и ко-

„ВОЈСКА СО ЗДРАВИ ВОЈНИЦИ Е УСПЕШНА ВОЈСКА“

Иван Петрушевски

„Со особена чест можам да кажам дека со отворањето на Военомеди-цинскиот центар се заокружува про-цесот на трансформација на пора-нешната Воена болница кој започна во јануари 2010 година со што добив-ме помал, но ефикасен центар спо-ред стандардите на НАТО-алијансата. Со овој реновиран објект, Команда-та и Центарот за специјалистичко-консултативна дејност добиваат со-одветни работни простории и соо-дветна напредна медицинска опре-ма со што ќе се овозможи квалитет-но извршување на мисијата на ВМЦ – зачувување и унапредување на здравјето на припадниците на АРМ

пОЛКОВНИК АНдРЕЈА НАУМОВСКИ, КОМАНдАНТ НА ВОЕНОМЕдИЦИНСКИОТ ЦЕНТАР

како услов за задржување на висо-ката борбена готовност на армијата. Нашата мисија ќе ја извршуваме преку реализација на основните за-дачи – обезбедување на примар-на медицинска и стоматолошка за-штита, специјалистичка медицин-ска и стоматолошка заштита и меди-цинска поддршка на активностите и на единиците на терен, поддршка на високи личности и делегации и реализирање на нашата партнерска цел, формирање на РОЛ-2 полска болница за медицинска поддршка на АРМ и на НАТО а, секако, наша мисија и задача е и медицинска обу-ка на персоналот.“

– професионални војници на кои служба-та во Армијата им престанува со навр-шување на 38 години возраст;

– вое ни старешини – офицери, односно по-дофицери, професионални војници и ци-вилен персонал на служба во Армијата, во случај на престанување на работниот од-нос во МО поради структурни промени во актот за формација на Армијата;

– воени старешини, професионални војници и цивилен персонал на кои им престану-ва службата во АРМ по основа на загубе-на здравствена и физичка способност за служба во Армијата.

Новина е и реализацијата на стручното ос-по собување за цивилни професии пред прес танување на службата во Армијата. Оваа новина се реализира во последните шест месеци од службата, со што се овозмо-жува квалитетна подготовка за враќање во цивилен живот уште во текот на службата и започнување со работа во цивилните струк-тури веднаш по престанокот на службата. Со ваквото законско решение, програмата „ЛеПеЗА“ стана една од ретките програми од овој вид во регионот, која на соодветен начин е законски уредена, според практика-та во западните држави. АКТИВНОСТИ ВО пРОгРАМАТАИнформирањето за програмата е збогате-но со нов информативен материјал. Со но-виот флаер сите вработени во Министер-ството и АРМ ќе имаат можност да се запо-знаат со новата поставеност на програмата „ЛеПеЗА“. Новата основна брошура „избе-ри втора кариера“ дава детални информа-ции за бенефициите наменети за лицата на

одени од чувството за одговорност и солидарност кон секој поранешен припадник на АРМ, Министерство­то за одбрана реализираше повеќе

мерки и активности кои се насочени кон овозможување на квалитетна поддршка во процесот на подготовка за враќање во ци­вилен живот.При донесувањето на Програмата за тран­зиција на воениот и на цивилниот персонал по престанување на службата во АРМ на крајот на 2005 г., основна цел на про г рамата „ЛЕПЕЗА“ беше да се поддр жи процесот на трансформација на Минис терството за од­брана и на Армијата и про цесот на редукција на вишокот воен пер сонал. По завршетокот на периодот по трансформација на Мини­стерството и Ар ми јата, Министерството за одбрана продол жи со реализацијата на про­грамата како постојан дел од системот за управување со човечки ресурси.Во петгодишниот период од функ цио ни ра­њето на програмата „ЛЕПЕЗА“, во соработ­ка со Министерството за одбрана на Крал­ството Норвешка, се изградени потребни­те човечки и материјални капацитети за ус пешно функционирање на транзициски­те активности. Следејќи ги позитивните ис­куства од западните држави, Министерство­то за одбрана воспостави сопствен систем за транзиција. Воспоставено е Одделение за транзиција, како дел од Секторот за човеч­ки ресурси со три центри за транзиција, во Скопје, во Штип и во Кичево. Петгодишната реализација на Програма­та ги даде очекуваните ефекти, но ја иска­жа и потребата од доградба на определе­ни сегменти од подготовката за враќање во

32

ПРОГРАМАТА ГИ ДАДЕ ОЧЕКУВАНИТЕ ЕФЕКТИ

„ЛЕПЕЗА“ СО НОВО РУВО

ци вилен живот. Покрај тоа професионални-те војници станаа целна група, што наметна пот реба од соодветно законско уредување на подготовката за враќање во цивилен жи-вот. Затоа во 2010 година програмата „Ле-ПеЗА“ е ревидирана. извршени се измени во целните групи, во содржините и во бе-нефициите кои корисниците ги добиваат со вклучувањето во истата.

зАКОНСКО УРЕдУВАЊЕ Ревидираната програма „ЛеПеЗА“ беше основа за правно регулирање на процесот на подготовка за враќање во цивилен живот во Законот за служба во АРМ, така што, под-готовката за враќање во цивилен живот ста-на постојан дел од системот за управување со човечките ресурси во Министерството за одбрана и во Армијата.Новина во законската регулатива е утв-рдувањето право на пакет за враќање во ци вилен живот за воениот и за цивилниот персонал на кој му престанува службата во Армијата. Во главата XIX од Законот за служ-ба во АРМ се уредени целните групи, одно-сно категориите на лица кои имаат право за користење на пакет за враќање во цивилен живот, како и содржината на пакетот. Паке-тот за враќање во цивилен живот содр жи:– советување за справување со промените

и за избор на втора кариера;– стручно оспособување за цивилни профе-

сии; – советување и поддршка за користење на

програмите и проектите на Владата на Ре-публика Македонија за вработување или самовработување.

Правото на пакет го остваруваат:

33

– Програма за финансиска поддршка во земјоделството.

3. преку програмите и мерките на Мини-стерството за економија и Агенцијата за поддршка на претприемништвото на Ре-публика Македонија (АППРМ).Заради состојбата на пазарот на труд, вове-дени се новини и во помошта во процесот на барање работа. Покрај советите и по-мошта во изработката на CV, пропратно пис-мо и останатите документи за апликација при работа, лицата за транзиција добива-ат помош и во следењето на пазарот на труд, како и во непосредната подготовка за интервју. Особено значајна е воспоставена-та мрежа на соработка на Министерството-то за одбрана со комори, асоцијации и ком-пании, при што по барање на компаниите се организира и се реализира посредување при вработување, така што на поранешните професионални војници им се олеснува про-цесот на барање работа.Со овие новини програмата „ЛеПеЗА“ ста-на многу поатрактивна и покорисна за ли-цата на кои им престанува службата во Армијата. Тоа придонесе за зголемување на интересот кај поранешните воени лица, офицери, подофицери и професионални војници за користење на бенефициите кои ги нуди Министерството за одбрана преку Програмата. Според податоците на Мини-стерството за одбрана, 92% од професио-налните војници и 80% од воените стареши-ни, офицери и подофицери на кои им пре-стана службата во Армијата во 2011 година се вклучени во активностите и ги искористи-ле бенефициите од програмата „ЛеПеЗА“.

Ѓорѓи Митриновски

кои им престанува службата во Армијата и на начинот на нивно искористување. Води-чот за правните аспекти на транзицијата „Запознајте се и искористете ги своите пра-ва“ претставува одличен информатор со кој секое лице на кое му престанува служ-бата во Армијата има можност да се запо-знае со правата кои произлегуваат од пози-тивната законска регулатива во Република Македонија. Тука се и информативните материјали наме-нети за работодавачите во кои се прет-ставени цивилните квалитети на воениот персо нал, флаерот и брошурата со наслов „Вра ботете ги најдобрите“. Тие веќе ги да-доа почетните резултати во зголемување на заинтересираноста на работодавачите за вработување на поранешен воен персонал. Советувањето за справување со проме-ните и за избор на втора кариера про-должува со реализација на активности со кои корисниците на програмата се сове-туваат како да ги прифатат промените и како да ги идентификуваат личните спо-собности, интереси и вештини, им се пома-га во подобрувањето на личните комуни-кациски вештини, во поставување на цели и донесување на одлука за втора карие-ра, како и во развивањето на способноста за сопствена презентација (изработка на CV, формирање на мрежа за барање рабо-та, аплицирање за работа и подготовка за интервју за работа). Овие содржини се реа-лизираат преку првиот и вториот поедине-

чен разговор и преку четиридневниот тран-зициски семинар. Новина во транзициските семинари е во ве-дување на четврт ден од семинарот кој е на-менет за советување за користење на про-грамите и мерките на Владата на Република Македонија за поддршка за вра бо тување на поранешните професионалните војници. Во советувањето се вклучуваат и претстав-ници од Агенцијата за вра ботување на Ре-публика Македонија Сите корисници ги оценуваат овие сод-ржини како исклучително корисни бидејќи ја менуваат перцепцијата за нивната ид-нина. Конечен резултат од процесот на со ветување е донесувањето на одлука за вто ра кариера и избор на определен вид стручно оспособување за цивилни профе-сии.

Министерството за одбрана преку програ-мата „ЛеПеЗА“ на корисниците им нуди ши-рока палета на стручни оспособување за цивилни професии (преобука, доква ли фи-ка ција или преквалификација), со кои корис-ниците стекнуваат дополнителни знаења, вештини и специфични способности со кои тие стануваат поконкурентни на цивилни-от пазар на трудот. добивањето соодвет-на диплома или сертификат им овозможува аплицирање за соодветно работно место. Преку програмата „ЛеПеЗА“ корисници-те може да се вклучат во некој од следните видови на стручно оспособување за цивил-ни професии: обука за претприемништво и менаџмент; информатичка обука (основна или напредна); јазична обука; обука за ли-ценца за обезбедување на лица и имот; об-ука од автосообраќајна струка (професио-нален возач, автомеханичар, автоелектри-чар, инструктор за возење и др.); обука од електро-струката; други занаетчиски обуки (готвач, пекар, столар, молер, плочкар, раку-вач со машини и др.).Стручното оспособување за цивилни про-фесии се реализира во Министерството за одбрана и во Армијата, како и во надлежни образовни институции и стопански субјекти во Македонија.помош во барање работа и поддршка за вработување и самовработувањеедна од најзначајните новини во ревидира-ната програма „ЛеПеЗА“ е поддршката за вработување и самовработување на лица-та за транзиција во цивилните структури. Поддршката подразбира овозможување на користење финансиска и друга поддршка преку програмите и мерките на Владата на Република Македонија за вработување и самовработување. Практичната поддршка за вработување се остварува преку надлеж-ните органи на државна управа. Поддршка-та се остварува по завршување на служба-та во Армијата. Министерството за одбрана преку мемо-рандумите за соработка со државните ин-ституции создаде услови професионал-ните војници да може да ги користат след-ните програми и мерки за поддршка за вработување и самовработување:1. преку Агенцијата за вработување на Република Македонија, со користење на Оперативниот план за активни програми и мерки за вработување:– Програмата за самовработување (гран-

тови за самовработување, за набавка на машини, опрема и репроматеријали, како и обука и регистрација на бизнисот);

– Програмата за поддршка за форма ли зи-рање на постојни бизниси;

– Програмата за субвенционирање на вра-ботување (финансиска стимулација на ра-ботодавачи за вработување на професи-онални војници);

– Програмата за подготовка за вра бо ту ва-ње (дополнително вклучување на невра-ботените поранешни професионални војници во повеќе обуки кои ги организи-ра Агенцијата за вработување на Репу-блика Македонија).

2. преку програмите на Министерството за земјоделство шумарство и водосто-панство на Република Македонија:– Програма за финансиска поддршка на ру-

ралниот развој; – Програма за земјоделство и рурален раз-

вој за спроведување на инструментот за претпристапна помош на европската унија за рурален развој (иПАРд);

34

ПОСТОЈАНА ТРАНСФОРМАЦИЈА НА ВОЕНАТА СТРУКТУРА на нато

рховната здружена команда на НАТО (SHAPE) е формирана на 2 април 1951 година во Ронкуенкорт, Франција, како дел од напорите за

формирање на интеграција и ефективност на НАТО-воените сили. Во 1967 година, со повлекувањето на Франција од воената структура на НАТО, SHAPE се преместува во Монс, Белгија,Лондонската декларација од jули 1990 година претставува клучен момент за историјата на Алијансата и води кон прифаќање на нов Заеднички стратегиски концепт кој е создаден во ноември 1991 го-дина и претставува рефлексија на поширо-ко сфаќање на заканите по безбедноста. Со овој концепт од тогашната интегрирана воена структура се поминува на заедничка структура на сили, командна структура и за-едничка инфраструктура. Во суштина, по-ранешната командна структура од времето на Студената војна со 78 команди се транс-формира на 20 команди со две стратегиски команди, една за Атлантик –SACLANT (со 3 регинални команди) и една за Европа – SACEUR (со 2 региoнални команди).За време на НАТО-самитот во Прага 2002 година НАТО воената структура повтор-но се трансформира и го добива денешни-от лик. Поранешната Здружена команда за Европа (ACE) станува Здружена команда за операции (ACO), додека Здружената ко-манда за Атлантик (ACLANT) станува Здру-жена команда за трансформација (ACT).

Сегашната воена Структура на натO НАТО-воената структура на стратеги-ско ниво опфаќа две здружени коман-ди: Здружена команда за трансформација (Allied command Transformation - ACT), со

одговорна да раководи најмногу со две операции на оперативно-тактичко рам-ниште или водење на мали заеднички опе-рации (SJO). Составот на воените сили на НАТО за изведување операции го сочинуваат единици на рамниште на корпус, и тоа: Првиот корпус (германско-холандски: 1 GE/NL CORPS); Еврокорпус (Шпанија, Франција, Белгија, Холандија и Германија: EUROCORPS); Здружен корпус за брзи реакции (В. Британија: ARRC); Корпус за брзи реакции (Франција: RRC); три кор-пуси за брзо распоредување (Италија, Турција, Шпанија: NRDC); три корпу-си за распоредување (два од Полска и еден од Грција: NDC); Мултинационален корпус – Североисток (САД, Литванија, Естонија,Латвија, Данска, Словачка, Германија: MNC-NE).

секогаш нешто ново

седиште во Норфолк-САд и Здруже-на команда за операции (Allied command Operations - ACO), раководена од SHAPE, во Монс, Белгија. На стратегиско рамниш-те SACEuR, поддржуван од SHAPE, е од-говорен за НАТО-операции. На оператив-но рамниште, Здружената команда за опе-рации се состои од две заеднички коман-ди на сили (Брунсум и Неапол) и од Заед-ничка команда (Лисабон). На тактичко рам-ниште секоја од двете заеднички команди на сили во својот состав има по три компо-нентни команди (копно, море, воздух), и по два оперативни центри за воздушни опе-рации. Командувањето се предлага од Врховна-та команда (SACEuR), а се поддржува од Воениот комитет (MC), одобрено од Север-ноатлантскиот совет (NAC). Трите заеднич-ки команди на сили, во Неапол, во Брун-сум и во Лисабон, се оспособени да рако-водат со своите состави со употребата на заедничките штабови за распоредување (DJSE).Со ова структура НАТО обезбедува вкуп-но 6 заеднички штабови за рас по ре ду-вање (DJSE), и тоа два штабови за рас по-редување во секој команден штаб во Ма-дрид и во Хајделберг (вкупно 4), како и два штабови за распоредување формира-ни од составот на НАТО-структурата на во ените сили (NFS) составена од НАТО-корпуси.Заедничките команди на сили во Неа-пол и во Брунсум подеднакво раководат со по една операција на стратегиско рам-ниште или водење на големи зеднич-ки операции (MJO), како и до две опера-ции на оперативно-тактичко рамниште или водење на мали заеднички операции (SJO). Заедничката команда во Лисабон е

35

Во рамки на трансформацијата на воздуш-ната конпонента се формира и распоред-лив (подвижен) Оперативен воздушен цен-тар (Deployable Air Operation Centre) со цел преземање на воздушни командни функ-ции и контрола на воздухопловните и ра-кетни единици во зоните на операции. цен-тарот ќе биде сместен во Pogo Renatico во италија. Од поморските команди, пак, од пос то ја-ните две се формира една која ќе биде сместена во Nortwood, Велика Британија. Оваа команда ќе продолжи и понатаму со реализирање на ревидираните поморски задачи на НАТО, фокусирајќи се на извид-нички операции. Се трансформираат и комуникациско-ин-форматичките системи на НАТО. Притоа Агенцијата на НАТО за комуни ка цис ко-ин-форматички ситеми (NATO Com mu nications Agency) добива на зна чење во делот на рапоредувањето на комуникациските си-стеми при изведување на операциите со вкупно 1.300 места кои ќе бидат, пред сè, во функција на новата командна структура.

пРЕдВИдУВАЊА И ОЧЕКУВАЊАСо новата воена структура на НАТО е предвидено Алијансата да одржи ста-билна команда и контрола, како и брзо распоредување на воените способности. За време на прегледот на моменталната командна структура на НАТО од страна на експертите биле земени предвид основ-ните функции како што се планирање и изведување на операциите, развојот и трансформацијата, како и назначени ак-тивности за поддршка. Покрај основни-те функции, во процената се земени пред-вид неколку клучни принципи како што се можноста да се спроведе членот 5 за опе-рации, распоредување и одржливост, но исто така и одржливост на кохезијата на Алијансата, на нејзините ресурси и на вое-ниот потенцијал и, на крајот, глобалната ге-остратегиска состојба. исто така, блискиот однос и зголемената интеракција помеѓу НАТО-штабовите и националните штабо-ви е од непроценливо значење за идните операции.На крајот на краиштата, целокупното гео-графско опкружување предвидува флек-сибилна прифатлива нова структура која е способна да обезбеди оперативна команда и контрола и која навистина е мултинацио-нална и распоредлива.

Кире Андов

НОВА НАТО-КОМАНдНА СТРУКТУРАНовата НАТО-командна структура ќе биде ефикасна, соодветна и прифатлива. Со но-вата НАТО-командна структура значително се намалува сегашниот број од над 13.000 на околу 8.800 работни места. Новата ко-мандна структура се состои од две стратеги-ски команди (операции и трансформација) и два заедничка штабови на сила (JFHQs), од кои секој ќе биде во можност за првпат во историјата на НАТО да се распореди во голема заедничка операција во зоната на употреба. Суштинска разлика од претход-ната структура е во тоа дека наместо 3 (JFHQs) сега се формираат два штабови со можност за распоредување во зоната на операции. Во мирно време секој штаб ќе брои околу 850 луѓе, од кои вообичаено НАТО ќе биде во состојба да распореди 500 луѓе во зо-ната на операции. двата здружени штабо-ви на сили ќе бидат сместени во Брунсум, Холандија, и во Неапол, италија. исто така овие два штабови ќе ги преземат и задачи-те што произлегуваат од новиот стратеги-ски концепт, меѓу другото и ангажманот за партнерство со НАТО.Во новата структура се вклучени и возду-хопловната статична команда; поморска-та статична команда; копнената статична команда; два статички комбинирани цен-три за воздушни операции со командно-контролен елемент за распоредување, како и командо-контролен центар и гру-па за комуникациско-информатички си-стеми и обезбедување на комуникациско-информатичка (CIS) поддршка. Како дел од пошироките командни ангажмани, помор-ските ударни и сили за поддршка (Naval Striking and Support Force-STRIKFORNATO) ќе бидат преместени од италија во Португалија. исто така, НАТО-школата за комуникациско-информатички систе-ми (CIS) ќе биде преместена од италија во Португалија.

СпОРЕдУВАЊА И РАзЛИКИинтересни се измените и разликите што ги носи новата структура во поглед на копне-ните, воздушните и поморските операции.што се однесува до копнените операции, во досегашната структура имаше два шта-бови – команди на сили (HQFC Madrid, HQFC Heidelberg) кои во суштина се занимаваат со копнени операции. Со новата структу-ра се предвидува единствена команда од-носно штаб на копнена команда (HQLC) кој ќе биде сместен во измир, Турција. Оваа ко-

СЕгАшНАТА ВОЕНОКОМАНдНА СТРУКТУРА НА НАТO

ИдНА ВОЕНОКОМАНдНА СТРУКТУРА НА НАТО

манда ќе биде одговорна за спроведување на сите копнени операции предводени од НАТО, вклучувајќи команда и контрола во зоната на операции, како и реализација на колективната одбрана според новиот стратегиски концепт. истовремено, од до-сегашните две воздухопловни команди ќе се формира една со седиште во Рамштајн, германија (Air Command Headquarter). Покрај извршувањето на основните функ-ции на воздухопловната компонента, нови-на во работата на овој единствен штаб ќе биде интензивирање на активностите во спроведување на ракетната одбрана. Од досегашните 4 комбинирани центри за воздушни операции остануваат само два статични центри за воздушни операции (Static Combined Air Operation Centres), и тоа во Торехоn -шпанија и во уеdеm- германија.

пЕРИОдИ НА ТРАНСФОРМАЦИЈА НА НАТО-шТАБОТ ВО МАдРИд

Од формирањето на НАТО-штабот во Мадрид досега се извршени не-колку трансформации.прва команда формирана од страна на НАТО во Мадрид беше заеднич-ката команда на НАТО за Југозапад (JCS) формирана во 1999 година.Во согласност со Самитот на НАТО во прага и новата структура на НАТО, во 2004 година заедничката коман-да за Југозапад се трансформира во Копнена команда, Мадрид (CC-Land Madrid) под команда на заедничка-та команда на сили за Јужното кри-ло на НАТО (JFC Naples) во Неапол.последната трансформација на НАТО се изврши на почетокот на 2010 година каде од Копнената ко-манда (CC-Land) се трансформи-ра во Команден штаб на сили (Force Command HQ – Madrid). И на крај, после 15 години, во соглас-ност со предвидената нова команд-на структура, Командата на НАТО-силите во Мадрид ќе престане со извршување на својата функција. затворањето на Командата е пред-видено за почетокот на 2014 година.

36

ЗА РУСКАТА ТАЈНА СЛУЖБА КГБ-ФСБ – Iенес е очигледно дека руските раз-узнавачки служби од 90-тите годи-ни во однос на актуелните безбед-носни агенции се многу различни.

Државниот систем за безбедност од по-следната декада на минатиот век бил соз-даден од остатоците на СССР односно КГБ, кои исто така намерно биле униш-тени во 1991 година. Дел од припадници-те на бившата КГБ биле класично ликви-дирани, а дел прераспоредени до поеди-нечните агенции со цел како дел од коми-тетите да паднат во судир еден со друг. Проблемот е во тоа што новиот систем на руските тајни служби бил создаден по американски модел – не затоа што тие ја изгубиле Студената војна или заради жел-бата да се приспособат кон победниците, туку поради тоа што до почетокот на 90-тите Западот веќе поминал низ низа скан-дали со ФБИ, ЦИА, и британските служби кои ги приморале тие земји да „развијат“ противотров на недостатокот на контро-ла над споменатите безбедносни аген-ции. Посебните услуги и дополнителни-те права доделени на агенциите можеле да се искористат само кога непријателот опасно се заканува на државата. Во Русија разузнавачките функции биле отстранети од наследникот на КГБ со цел да се повлечат војниците – граничната полиција била прераспоредена во дру-га агенција, а исто така биле отстранети и тајните бункери (за нив дури морало да се создаде посебна дирекција во претсе-дателската администрација). Таквиот си-стем во нестабилна рамнотежа се одржу-вал до 1998 година. Но, тогаш започна-

нивното управување и контрола биле по-важни од ефикасноста на комбинирани-те разузнавачки агенции. Како резултат на линијата на распаѓањето на СССР во почетокот на 90-тите се планирало след-ното: – најголемото крило на КГБ, Сојузната

ра зузнавачка служба (подоцна преи-менувана во ФСБ – Федерална служба за безбедност), да биде одговорна за контраразузнавањето;

– поранешната Прва главна управа (ПГУ), која станала Министерство за надво-решни разузнавачки служби (СВР) да биде одговорна за разузнавачките ак-тивности;

– Комитет за владини комуникации, подоц-на преименуван во Федерална аген -ција за владини комуникации и ра зуз-навање (ФАПСИ), создадена од 16. и 8. дирекција на КГБ, биле одговор-ни за електронско разузнавање. Оваа агенција е создадена по моделот на аме риканската Национална агенција за безбедност (НСА);

– Главна дирекција на претседателот за специјални програми – ГУСП, (поранеш-ната 15. дирекција на КГБ) била одговор-на за заштита на особено важни објекти;

– Дирекција за првична безбедност на претседателот, подоцна главна Ди рек-ци ја за безбедност (ГУО) создадена од 9. дирекција на КГБ била одговорна за заштита на највисоките функционери на Владата;

– КГБ-граничната служба за разузнавање била претворена во независна гранич-на служба.

МИСТЕРИОЗНА, ЗАГАДОНОЧНА И МОЌНА

ла ренесансата на државната безбедност која продолжува до денес.

СТРУКТУРНИ пРОМЕНИНиту еден од лидерите на СССР или на де-нешна Русија не побегнал од искушение-то да се создаде едно „чудовиште“ за по-себни услуги. дури и Борис елцин во де-кември 1991 година се обидел за свои по-треби да го формира Министерството за внатрешни прашања на безбедност (кое како реформа било спроведено од Ста-лин во 1953 година), но уставниот суд го забранил. Сепак за време на владеењето на елцин немало непријатели кои биле опасни до таа мера што би претставува-ле закана која побарува комбинирање на разузнавачките агенции. Во тоа време

37

„специјалистите од претходниот тип“ или да се избегне искушението на повторно докажување на персоналот кој е вклучен во работата. Покрај тоа не треба да се заборави дека лустрацијата не била спро-ведена во Русија. Како што е познато, по-знатата 5. дирекција во КгБ била созда-дена во 1967 година на иницијатива на ди-ректорот на КгБ, јуриј Андропов, кој бил одговорен за политички истражувања. Тука тие се бореле активно: Првиот од-дел бил одговорен за работа преку син-дикати, вториот оддел планирал опера-ции против странски дисидентски центри (заедно со разузнавањето), третиот бил одговорен за работа со учениците итн. Вкупно постоеле 15 оддели, вклучувајќи ги и Одделот за работа со странски но-винари (14. оддел), Одделот за работа со панкери и неофицијални групи (13. оддел), Одделот за работа со евреите (8. оддел) итн. Во однос на бројноста, долгогодиш-ниот шеф на дирекцијата, филип Боб-ков, се сеќава дека само 5. дирекција бро-ела 2500 вработени. Првите обиди за подобрување на имиџот на 5. дирекција биле направени во 1989 година кога таа била преименувана во дирекција за од-брана на уставниот поредок (дирекцијата „Z“), меѓутоа таа не ги преживеала авгу-стовските настани од 1991 година и во сеп тември истата година била елимини-рана. Сепак, поради неспроведување на лус-тра цијата на функции останале луѓе кои не ги заборавиле нивните стари методи на дејствување. На пример, Александар Михајлов, сегашен шеф на Одделот за ин-терагенциски и разузнавачки активности, служел во 5. управа во 70-тите години од минатиот век. За време на операцијата во Первомајск во 1996 година тој ја предво-дел прес-услугата на фСБ и истовремено бил лицето кој го објави познатото писмо на шефот на Одделот за државна безбед-ност, гелискханов,дека дудајев поднел барање „да се испрати уште еден милион долари за работа со новинарите“. Покрај тоа, дури и претставници на 5. дирекција, кои биле пензионирани, често продолжу-вале да работат во оваа област, како на пример Валериј Лебедев кој го предво-дел 4. одделение на 5. управа (работа со верски организации) во 70-тите години, сега е советник за надворешни прашања во Руската православна црква.

Фатон Круези

КОНКУРЕНЦИЈА НАСпРОТИ МОНОпОЛСистемот на елцин за проверки и рамно-тежи бил трансформиран во систем за посебни услуги, односно ако сакате да ја контролирате моќта над министерствата, тогаш не треба да им дозволите да има-ат монопол врз информациите кои тие ви ги доставуваат (креирање конкуренција). Во советско време таквата конкуренција постоела помеѓу КгБ, Пгу и гРу (военото разузнавање). Патем, можеби ова е една од причините што Советската служба за разузнавање, во целина, во странство ра-ботела попрофесионално отколку во вна-трешноста на земјата. елцин го продолжил овој принцип на натпреварување или конкуренција и му дал многу поголемо значење отколку не-говите советски претходници: СВР (Ми-нистерство за надворешни разузнавач-ки служби) се натпреварувало со гРу и фСК (подоцна фСБ), а сите тие се нат-преварувале со фАПСи. Проблемот мо-жел да се детектира во фактот што фАП-Си, покрај главната дирекцијата за елек-тронско разузнавање, под своја надлеж-ност имал и цели структури за анализа и социолошки услуги кои се одговорни за следење на социополитичката ситуација во регионите (патем, и гасот–државни-от автоматски систем, бил под нивна кон-трола). Претседателот, откако ќе добиел извештај од директорот на фСБ, за не-говата објективност секогаш се консул-тирал и барал извештај и од директорот на фАПСи и обратно. Подоцна овој си-стем на конкуренција бил дополнително зајакнат. Во 1993 година се појавила и даночната полиција која сè повеќе се нат-преварувала со фСБ односно со Одде-лот за економска безбедност – дехБ, од-дел кој подоцна бил користен и како глав-но оружје против олигарсите. Покрај тоа, главната безбедносна дирекција, која во тоа време била преименувана во Служба за безбедност на претседателот (на чело со Kоржаков), подготвила и сопствени бе-лешки за претседателот елцин како про-тивтежа на фАПСи и на фСБ. целиот овој огромен и на прв поглед не-ефикасен систем со нивните раководства ја гарантирале независноста на земјата во процесот на донесување тешки одлу-ки. Како резултат на ваквата конкуренција се развило нетрпение помеѓу разузнавач-ките служби, а биле користени и навред-ливи информации помеѓу нив (на при-мер, меѓу фСБ и фАПСи во 1996 година, кога најблискиот асистент на директорот на фАПСи Старовојтов, генерал-мајорот Валериј Mонастирески, од „извори во фСБ“ бил обвинет за големи проневери на пари).

пРОМЕНИТЕ дОАѓААТПромените започнале во 1998 година. Основоположниците на агенциите, неза-висни луѓе кои биле навикнати жестоко да ги бранат интересите на нивните струк-тури, ги изгубиле своите работни места. Прв во листата за менување во 1998 го-дина бил Александар Старовојтов, осно-вач и „вечен“ директор на фАПСи, потоа во 1999 година Сергеј Aлмазов, креато-рот на даночната полиција и во 2000 го-дина, Вјачеслав Tрубников, директор на федералната служба за безбедност. Ре-чиси 15 години СВР била предводена од

страна на тим на советници. Како прв со-ветник бил именуван евгениј Примаков, тогаш Трубников. Потоа почнале да се појавуваат гласини за нацрт-уредбата из-готвена во Кремљ според која ќе се из-врши комбинација на сите дирекции на КгБ во една агенција. Конечно судбината на агенциите била ре-шена во 2003 година. На 11 март 2003 година тогашниот претседател Владимир Путин ја укинал федералната даночна по-лициска служба, а федералната агенција за владини комуникации и разузнавање и федералната погранична служба ги поста-вил како независни агенции. Како резул-тат на реформата била создадена држав-ната комисија за борба против нелегална-та трговија со наркотици, трансформира-на од поранешната даночна полиција (по-

ранешниот КгБ-службеник Черкесов бил поставен за нејзин прв човек), потоа гра-ничната полиција станала дел од фСБ и од фАПСи на кои им биле поделени над-лежностите. Покрај тоа, уште една моќна агенција – Министерството за надвореш-ни разузнавачки служби (СВР), тивко пот-паднала под целосна контрола на фСБ.

пОЛИТИЧКИ ИСТРАгИЗемјата останала без бранители на уста-вот (од државната безбедност) седум го-дини. дури и ако се признае дека методи-те на заштита на Советскиот Сојуз и руски-от основен закон се фундаментално раз-лични, седум години се сепак премалку за една посебна служба да се расчисти од

38

ЗДРУЖЕНИ ОПЕРАЦИИ: ОПЕРАЦИЈА „АНАКОНДА“ – IV

поред првичниот план американ-ското присуство во долината треба-ло да биде поддржано со шест бор-бени хеликоптери од типот АН-64

„Apache“. Еден од нив бил приземјен за-ради техничка неисправност, а други-те пет во долината пристигнале според планот. Нивната првична мисија била патролирање на долината, проверка на сите зони за слетување и набљудување на непријателските трупи, односно от-како хеликоптерите „Chinook“ ќе ги исто-вареле трупите, хеликоптерите „Apache“ биле задолжени да обезбедат огнена под-дршка на силите „Rakkasans”. Но од самиот момент кога влегле во до-лината, хеликоптерите биле нападнати и изложени на непријателски оган од пуш-ки, пушкомитралези и ракетни фрла-чи на што тие возвратиле, отворајќи оган врз непријателските позиции на ис-точните гребени, во самата долина и на позицијата „Whale“. Според планот, хели-коптерите над долината требало да над-летуваат околу два часа и триесет мину-ти. Но во првите 90 минути два од нив биле тешко оштетени – тие морале да ја напуштат долината и да се вратат во сво-ите бази. Другите три хеликоптери оста-нале да ги поддржуваат американски-те копнени сили. Откако се вратиле од позициите за надополнување на гори-во и муниција надвор од долината, биле зајакнати со уште два хеликоптери од ис-тиот тип кои претходно не биле ангажи-рани. Нивното присуство тој ден во доли-ната спасило многу животи на американ-ските војници ангажирани во копнената акција, истовремено нанесувајќи им теш-

биле евакуирани, а потоа и целиот кон-тингент бил извлечен со хеликоптери.Вториот ден останатите 200 војници биле донесени заедно со една минофрлачка единица со лесни и тешки минофрлачи и спуштени во северниот дел од долината каде непријателскиот оган бил со помал интензитет, со цел да напредуваат кон југ и да ги запоседнат сите седум позиции.Подоцна силите „Rakkasans” и тактичката резерва од две чети, исто така биле до-несени во долината, односно биле доне-сени сите планирани сили (500 војници). Следните денови овие сили, поддржа-ни од воздушните сили, презеле контро-ла врз мал дел на истокот од долината и ги запоседнале повеќето од седумте по-зиции за блокирање на патиштата, од и кон долината. Тие неколку дена ниту еден американски војник не бил убиен, но мно-гумина биле ранети (некои од нив сери-озно). Жртвите можеле да бидат поголе-ми, но добрата опрема која ја имале аме-риканските војници (шлемови и заштитни елеци) и неприцизниот непријателски оган придонеле бројот на жртвите да биде по-мал.

ДРАМАТИЧЕН ТЕК НА ОПЕРАЦИЈАТАНајфаталниот настан се случил ноќта помеѓу 3 и 4 март кога наменските сили 11 (TF-11) се обиделе да инфилтрираат еден тим извидувачи од морнаричките „Фоки“ на врвот Такур Гар, највисокиот врв од долината. Еден хеликоптер од типот „Chinook“ со тимот пристигнал на врвот на 4 март во два часот и триесет мину-ти по полноќ. Кога хеликоптерот ги спуш-тил рампите за слегување, одеднаш бил

ЗАВРШНИОТ ТЕК И НАУЧЕНИТЕ ЛЕКЦИИ

ки оштетувања на непријателските пози-ции. На крајот од денот хеликоптерите се вратиле во своите бази и при контролата било утврдено дека иако биле повеќепати погодени од непријателските куршуми од разно вооружување, тие биле во добра состојба (овие хеликоптери се конструи-рани да можат да се соочат со проектили од помал калибар).

ИНТЕзИВЕН ОТпОРПрвите сили кои вклучувале и шест хе-ликоптери од типот „Chinook“ со 200 војници од двете дивизии што преста-вувало половина од планираните 400 војници според планот за инвазија на до-лината, стигнале на време т.е. околу шест часот и триесет минути. Останатите 200 војници, според планот требало да при-стигнат три часа и триесет минути подоц-на. Кратко по спуштањето на земја, први-те 200 војници се соочиле со силен и ин-тензивен непријателски оган, а војниците од 101. дивизија во северниот дел од до-лината, исто така, се нашле под дејство на непријателски оган, но сепак успеа-ле да дојдат до планираните позиции за блокирање на патиштата. Непријателскиот оган бил посебно си-лен на јужниот дел од долината каде биле спуштени единиците на 10. планин-ска дивизија и бригадниот штаб од 101. дивизија. Овие сили останале на местата цел ден каде што биле спуштени бранејќи се од интензивниот непријателски оган. доведувањето на другите 200 војници било привремено одложено заради лошо-то време и интензивниот непријателски оган. Кога се спуштила ноќта, ранетите

39

системите кои овозможуваат прецизна идентификација на локацијата на цели-те од земја, но и од воздух и создавање современата комуникациска мрежа која овозможува брза комуникација како помеѓу командантите на сите видови и родови така и помеѓу копнените сили и ко-мандните и контролни авиони и тактичко-борбените авиони.Како резултат на сето тоа, воздушни-те сили биле способни да се вклучат во операцијата, иако со првичниот план тие не биле планирани. Наменските сили „Mountain“ биле во мож-ност да повикаат воздушна поддршка од воздушните сили, од морнарицата и од маринскиот корпус кои заедно поседува-ле над 200 бомбардери, борбени авиони и авиони за борбена поддршка. дополни-телно во регионот биле вклучени и авио-ни од типот А-10 и АС-130, со цел да ја под-ржат воздушната кампања во долината, а биле испратени и армиските хеликопте-ри „Apache“ и хеликоптерите на марински-от корпус. Со адаптираниот план за операцијата „Анаконда“ дневно биле изведувани над 65 воздушни напади за поддршка на коп-нените сили. до крајот на операцијата биле изведени над 900 воздушни напа-ди и околу 200 заеднички летови за под-дршка на копнените сили. голем дел од воздушните напади биле изведени од го-лема височина благодарение на посоче-ните откритија во воената технологија. ефектот од овие воздушни напади бил покривање на шахи Кот со голема огне-на моќ, потиснувајќи го непријателот и убивајќи поголем дел од неговите трупи.

пРОБЛЕМИТЕ НА ОпЕРАЦИЈАТАТреба се посочи дека армиските офи-цери мора да располагаат со артилери-ски орудија и минофрлачи со поголем калибар со кои треба да обезбедат ог-нена поддршка на поголема површина од бојното поле. Во тој случај воздуш-ните сили би биле употребени за нивни-те наменски цели т.е. за обезбедување на прецизен оган врз цели кои нема да можат да бидат покриени со арми-ското вооружување. Токму тој елемент (артилерија и минофрлачи) недостасу-вал за време на операцијата „Анаконда”. Како резултат на тоа воздушните сили требало да бидат испратени не само за уништување на нивните цели, туку и како замена за артилеријата. иако воздухо-пловните сили ги исполниле и двете за-дачи, сепак процесот не бил лесно и брзо воспоставен. голем проблем во оваа операција, исто така, бил и командната врска. иако намен-ските сили „Mountain“ и нејзините копне-ни сили биле главните консументи на САЅ-кампањата, Командата на коалициски-те воздушни сили (CFACC) и центарот за комбинирани воздушни операции (CAOC) првично не биле вклучени. Како резултат на тоа барањата за воздушна поддршка од копнените сили требало да бидат ис-пратени до CFACC и CAOC или до нивни-те помали команди и контролни авиони на одобрување.Сите повици за итен оган биле вед-наш одобрени и голем број САЅ напади биле изведувани за неколку минути од добивањето на барањето. Вообичаено

нападнат од непријателски силен оган при што и самиот хеликоптер бил теш-ко оштетен од два погодоци од рачен фрлач. „Chinook“-от одлетал со цел да по-бегне од местото, но притоа еден при-падник на „фоките“ испаднал од задната рампа и паднал на земја. Хеликоптерот се спуштил на одредена оддалеченост (по-сигурна зона), а тимот повикал друг хели-коптер со кој се вратиле назад на врвот со цел да го спасат својот припадник кој испаднал од претходниот хеликоптер. Се-пак подоцна било докажано дека тој бил заробен и убиен. Кога вториот хеликоп-тер слетал на врвот Такур гар тимот бил повторно нападнат и еден од „фоките“ бил убиен. Останатите членови на тимот се повлекле на безбедна позиција и воз-вратиле на огнот. два часа подоцна при-стигнал уште еден хеликоптер „Chinook“ носејќи девет ренџери од Силите за брза реакција (QRF), но и тие биле нападнати со силен оган и притоа четворица од нив биле убиени, останатите ранети, а хели-коптерот срушен. Подоцна, пак, пристиг-нал уште еден хеликоптер „Chinook“ со 35 ренџери, а од воздушната компонента било побарано да го уништи непријателот на врвот Такур гар. дури попладнето на 4 март врвот бил заземен, но по цена на седум убиени и шест ранети американски војници. Поголемиот дел од американски-

те сили повеќе денови останале сами во долината со сериозни проблеми и имале повеќе жртви од вообичаено поради не-достаток од артилерија и минофрлачи со поголем калибар.

пРОМЕНА НА пЛАНОТ И пРЕСВРТ НА СИТУАЦИЈАТАимено, на 2 март наменските сили „Mountain“ испратиле повик за под-

дршка до американските воздушни сили кои не биле интегрален дел од борбени-от план на операцијата „Анаконда”, но, всушност станале витален дел од неа. Тој ден борбениот план за операцијата „Анаконда” доживеал голема измена. На-менските сили „Mountain“ ја отфрлиле идејата за прекинување на офанзивата и повлекување од долината. Наместо тоа тие го напуштиле оригиналниот план „Че-кан и наковална“ и се фокусирале на нов план кој ставал акцент на масовните воз-душни напади за поддршка на американ-ските копнени сили на источната страна од долината. деценија или две порано, таков тип воз-душна поддршка која била изведена за време на оваа операција би била невоз-можна. После Виетнамската војна воз-душните сили и морнарицата се отка-жале од преокупацијата со т.н. „Close Air Support – САЅ“, со нагласување на воздушно попречување и стратегиско бомбардирање. Воздушните сили обезбедиле авиони A-10 за мисиите од типот CAS, но тие претста-вувале мал дел од нивниот арсенал во кој доминирале млазните борбени авио-ни. Во последните години, сепак, главни-те подобрувања во контекст на нивни-те САЅ-способности се достигнати. Важ-но подобрување е инсталирањето на на-

предната авионика што овозможува бор-бените авиони да изведуваат прециз-ни САЅ-напади што претставува една го-лема промена и напредок од времето на Виетнамската војна. Конструирањето на прецизно вооружување, како на при-мер JDAM, исто така претставува го-лема предност во однос на тоа вре-ме. еднакво важен е и развојот на ласерското означување на целите и GРЅ-

40

ле да го засилат огнот против непријателот на поголеми далечини. Конечно, на 9 март американските копнени сили ја презеле кон-тролата над позицијата Џинџер, затворајќи го и последниот премин источно од доли-ната. На 4 март силите на Зија биле приси-лени да се вратат и да го заземат преми-нот во близина на позицијата гупи, но тие и овојпат не го извеле потребниот маневар низ позицијата „фишхук“ и долината. Таа задача им била доделена на силите на Се-верната Алијанса (авганистански сили) под команда на гул Хаидар, кои на 12 март ко-ристеле тенкови и пешадија за да поминат преку долината. Како што генералот френкс вели во своите мемоари, операцијата „Анакон-да“ била успешна, иако првиот борбен

план не го преживеал ниту контактот со непријателот. Нејзиниот успех се должел на преадаптирањето на планот и тоа под силен и интензивен непријателски оган. Операцијата „Анаконда“ покажала дека истерувањето на непријателските сили од планините, иако е крајно тешко, било успешно.Подоцна битката во долината донела безброј дискусии – некои офицери јавно се жалеле во врска со изведувањето на операцијата и ангажирањето на копнена-та и воздушната компонента, а дискусии-те опаднале кога департманот за одбра-на на САд презел чекори да ја зголеми за-едничката координација при планирањето и изведувањето на тактичките операции, вклучувајќи ги и чекорите за подобра повр-заност на копнените и воздушните сили.За време на операцијата двете компо-ненти извлекле поучни лекции. Армиски-те офицери научиле дека е неопходна це-лосна вклученост на воздушните сили во развивањето на воените планови, а воз-духопловните офицери сфатиле дека воз-духопловната компонента секогаш мора да биде подготвена за ненадејни САЅ-операции, дури и кога во почетните борбе-ни планови доминира копнената компонен-та. За двете компоненти клучна лекција од операцијата „Анаконда”, и покрај тоа што првичниот борбен план пропаднал, е капа-цитетот за брзо адаптирање низ нови фор-ми на здружените операции. Соработката која била евидентна за подоц-нежната операција „Слобода за ирак“ е до-каз дека лекцијата од операцијата „Анакон-да” била научена и применета.

м-р Симеон Митрев

време за одобрување на неитните напа-ди било од 25 до 45 минути, време кое според командантите на копнените сили било предолго. Некои оддолжувања биле производ на повеќе фактори, вклучувајќи ја потребата и за верифицирање и приоритизација на целите, зајакнување на правилата за ангажирање (РОе), одредување на рути за одење и враќање и менаџирање со големиот број барања кои доаѓале од копненеите сили (кои поне-когаш го надминувале бројот на веднаш расположливите авиони).Бидејќи долината шахи Кот се наоѓала на оддалеченост од само осум километри, тоа создавало опасност за судир на ави-оните, додека истовремено кратката да-лечина го ограничувала и бројот на ави-они кои би можеле да се користат за на-пад во исто време. Непријателските цели во планините биле мали и тешко вид-ливи. исто така потешкотии предизви-кувало и дефинирањето на тоа кои се непријателските, а кои пријателски еди-ници. иако околу 30-тина офицери за воздушна контрола биле испратени со копнените сили, тие не биле адекват-но опремени со потребната опрема за таа цел. Некои од нив немале ласери за одредување на целите и затоа не биле во можност да ги користат GPS-системите за одредување прецизни координати на це-лите. Тоа била причината што тие често ги користеле топографските карти кои не ги содржеле сите детали во природата, што, пак, влијаело на точното одредување на локација на одредена цел. единиците имале големи проблеми и

со радиоврските – специјалните едини-ци кои имале сателитски радиоуреди и кои биле најдобро обучени и опремени за водење на САЅ-напади, имале пречки во одржувањето на врските од големиот број повици за воздушни напади од еди-ниците „Rakkasans“. Оваа неусогласеност ја комплицирала комуникацијата со воз-дух и со копно за време на првите дено-ви од операцијата.Од друга страна непријателските цели че-сто биле добро заштитени од околните планини и гребени и нивното гаѓање било отежнато, а токму точното гаѓање на це-лите било неопходно бидејќи целите биле релативно мали т.е. тоа биле митралески гнезда на кои имало еден до тројца борци кои ги опслужувале. Во планините и гре-бените биле позиционирани стотици так-ви цели (митралески гнезда), создавајќи голем број мали цели поради што било неопходно секој од нив да се гаѓаат инди-видуално (тоа побарувало неколкудневно интензивно бомбардирање во долината и на планините).

ОдгОВОР НА НЕдОСТАТОЦИТЕКако што напредувала операцијата го-лем број од тешкотиите од првите дено-ви биле разрешени. Пристигнувањето на дополнителните авиони и хеликоп-тери и интензивното бомбардирање на непријателските цели во период од око-лу една недела придонело кон значител-но слабеење на непријателот (многу цели биле уништени). Ситуацијата кај копнени-те сили се променила со доставувањето на тешки минофрлачи кои им овозможи-

ВАРИЈАБЛИ КОИ ГИ ДЕТЕРМИНИРААТ ПОЛИТИЧКО-АДМИНИСТРАТИВНИТЕ И ОДБРАНБЕНИТЕ РЕЛАЦИИ

звршната власт обично е пирами­дална и организирана според јасна лидерска структура и таа се со­стои од голем број органи, органи­

зации, служби итн. кои се ангажираат во извршување на разновидни функции и задачи. Врз основа на ваквата разгране­та структура можат да се идентификуваат разлики во однос на специфичната тежи­на и задачите кои ги извршуваат одделни­те органи, како и статусот и одговорноста која им припаѓа врз основа на нивното по­литичко насочување. Така, од една страна разликуваме учесници кои се ангажираат во реализирањето на владините полити­ки–министрите, а од друга страна јавниот сектор или администрацијата кои имаат обврска да даваат совети и да ја спроведу­ваат политиката во согласност со политич­ките барања за неутралност и лојалност кон министрите.Денес e евидентна пренагласеноста на одредени министерства и министри во од­нос на други, односно се смета дека едни сe повеќе, а други сe помалку значајни во рамките на државата. На пример, постои мислење за министрите за финансии, за надворешни работи, за внатрешни рабо­ти и за одбрана дека имаат поистакна­та улога во однос на другите министри и дека имаат можност да ја придобијат под­дршката од премиерот, а со тоа и да игра­ат значајна улога во владиниот кабинет. Се разбира дека ова не треба да биде предмет на анализа затоа што сите ми­нистерства и сите министри се една орга­низациона неопходност и структура која има потреба за усогласено дејствување и единство за да може да се преземаат иницијативи за решавање на стратегиски­те приоритети во државата. Генерално Владата претставува центар на единство и на политичка посветеност што е особено значајно за обезбедување на потребната поддршка од страна на гра­ѓаните и од неа се очекува да владее со државата во вистинска смисла на зборот. Од неа особено се очекува да се посвети на решавање на проблемите со кои се соочу­ваат граѓаните во секојдневното живеење кои се резултат на потребите на сложени­те и на политички префинети општества. Исто така, од неа се очеку ва да овозможи целосно да се спроведу ваат законите, од­носно да се оствари законодавната моќ, а надгледувањето на спроведувањето зна­чи постоење на нај голема бирократска и административна одговорност. Доказ дека имаме одговорна влада е постоење

буваат и постојано се натпреваруваат за да ја зголемат својата лична популарност, како во партијата така и меѓу пошироката јавност. Иако нивното однесување може да се дефинира како крајно политичко, од политичко-административна гледна точка на кабинетска дихотомија тие предизвику-ваат политичка парализа на кабинетот во соодветниот сектор и доминација на ци-вилните службеници во рамките на поли-тичкиот процес.Во јавноста постои отворена политичка расправа во однос на прашањето дали министрите за внатрешни работи и за од-брана треба да бидат со политичко мина-то, односно дали тие треба да произлегу-ваат од одредена политичка партија или да бидат луѓе кои се профилирале и кои се докажале во соодветната област (про-фесионален министер). Во однос на први-от случај, ако министрите припаѓаат на одредена политичка опција, на пример во делот на вработувањата, тие немаат од-врзани раце, особено во делот на избо-рот и вработувањето на кадри. Тие мора за тоа да добијат партиска согласност и да обезбедат, во крајна линија, идеолош-ките крила да се етаблираат во рамки-те на самата структура на соодветната институција, така што нема да се почиту-ва автономијата на самото министерство и на министерот во одлучувањето. Ова че-сто доведува до артикулација, а некогаш и до агрегација на интересите. Од друга страна, професионалниот министер оста-ва простор за отворена и поширока рас-права за сите отворени прашања во рам-ките на министерството и тој не ги приси-лува вработените во јавноста да ја под-држуваат неговата политика. Овој мини-стер е заинтересиран да ги брани исклучи-во интересите на самата институција и на вработените и е целосно фокусиран во од-браната на суштинските интереси во обла-ста на дејствувањето и одлучувањето. Се-пак во практика има само мал број случаи кога министерот не е дел од некоја пар-тиска структура, односно тој не е член на ниту една политичка партија. Оттука, кога говориме за професионалните полити-чари, нив ги идентификуваме со нивната политичко-репрезентативна улога, а про-фесионалните министри ги идентифику-ваме со политичко -реализаторската и кре-аторска улога и важно е да се потенцира дека едните ја презентираат политиката, додека другите ја создаваат и ја реализи-раат политиката.

проф. д-р Оливер Бакрески

КООРДИНИРАЧКИ УЛОГИ НА ИЗВРШНАТА ВЛАСТ

41

отворена и транспарентна власт. Тоа зна-чи дека сите прашања кои ги засегаат граѓаните ќе бидат решавани без голе-ма тајност во Парламентот, така што и граѓаните ќе бидат информирани и ќе има-ат значајна улога во формулирањето на политиката и во одредувањето на општи-те политички насоки. Владата како централно тело на из-вршната власт извршува различни зада-чи во различни области, што подразбира дека таа извршува повеќе функции исто-времено како: политичката, управувач-ката, социјалната, образовната итн. Ана-логно на тоа, Владата е одговорна и за остварување на одбранбената функција која подразбира водење и креирање на одбранбената политика во земјата, како и справување со конкретни безбедносни проблеми. Нејзина најголема предност е тоа што во случаи кога е загрозен мирот и стабилноста на земјата Владата има мож-ност преку соодветните безбедносни ин-ституци брзо и ефикасно да реагира. Тука не треба да се заборави дека Владата тре-ба да дејствува во согласност со одлуките на Парламентот и со декретите на претсе-дателот, што во основа ќе значи дека по-стои делотворна извршна власт која нема да биде склона кон злоупотреба. Ова е особено важно прашање затоа што во го-лем број случаи под изговор дека се штити законитоста и уставноста, се користи сила-та и моќта за слабеење или елиминирање на политичките противници и неистомис-леници. Во сферата на безбедноста и одбрана-та, Владата, својата политика ја спрове-дува преку соодветните ресори за вна-трешни работи и за одбрана. На чело на министерствата за одбрана и за внатреш-ни работи стојат министри. Овие мини-стри се одговорни за спроведување на безбедносната и одбранбената полити-ка и за внатрешната димензија на сама-та организација, како и за распределбата на моќта во нејзини рамки. Министрите за внатрешни работи и за одбрана имаат ин-ституционална одговорност и соодветен политички статус со кој се легитимираат во јавноста. Особено е важно секој мини-стер кога ќе стапи на должност да обезбе-ди широка политичка поддршка и легити-митет, но има и ситуации кога овие мини-стри, кои ги предводат безбедносните ин-ституции, сакаат да ја пренагласат својата улога и сакаат да се издвојуваат од други-те колеги-министри. Во такви околности тие својата политичка моќ ја злоупотре-

42

о завршувањето на Втората свет-ска војна започнал периодот на Сту-дената војна. Тоа било период на кон-фликти, тензии и натпревар помеѓу САД и СССР и нивните сојузници кој

траел сè до доцните 1980-ти. Во текот на овој период, ривалството помеѓу двете су-персили се одвивал на повеќе полиња: во-ени сојузи, идеологија, психологија, шпио-нажа, технолошка надмоќ, освојување на вселената, огромни трошоци за одбрана, огромни конвенционални и нуклеарни вое-ни потенцијали и многу посредни војни.Иако никогаш не дошло до директен воен судир меѓу двете суперсили САД и СССР, во текот на половина век постојано се зго-лемувале воените сили и политичките бор-би за поддршка ширум светот, при што и двете страни настојувале да обезбедат под-дршка од останатите земји. Така во еден пе-риод, речиси сите земји во светот биле или сојузници или поддржувачи на една од две-те суперсили. Студената војна завршила во доцните 1980-ти кога претседателите Ми-хаил Горбачов од СССР и Роналд Реган од САД одржале низа состаноци на кои постиг-нале договор за меѓусебна толеранција, за намалување на воените потенцијали и за прекинување на непријателствата.Советскиот Сојуз по завршувањето на Вто-рата светска војна го усвоил агресивни-от пристап на комунистичкиот експанзио-низам со САД и неговата силна морнарица заклучувајќи дека САД мора агресивно да го брани поголемиот дел од светот од Со-ветскиот Сојуз и ширењето на комунизмот.До раните 1980-ти советските вооруже-ни сили биле најголеми во светот по бројот на војници, по бројот и видовите на оружје, како и по големината на военоиндустри-ската база. Потрошувачката во одбрана-

та изнесувала 25% од БДП на штета на вложувањата во инфраструктурата и во по-трошувачките добра.И покрај брзиот и релативно мирен крај, Студената војна била водена по огромна глобална цена во период од над четири де-цении: САД ги чинела околу 8 трилиони до-лари во воени трошоци и животот на бли-зу 100.000 американски војници загинати во Кореја и во Виетнам. Советите платиле уште повеќе во воени трошоци. Војните во Југоисточна Азија, како и другите поттикну-вани граѓански и герилски војни ширум све-тот, однеле милиони животи на локалното население.Имајќи предвид дека 75% од светската популација се наоѓа на оддалеченост од пет-стотини километри од морскиот брег и дека поголемиот дел од просторот кој би бил за-фатен со некои воени активности може да се покрие со дејства од морето, разбирли-во е дека при изведувањето на операции-те требало да се земат предвид морската животна средина и интегрирањето на по-морските сили во здружени и комбинирани структури на силите. Поморските сили како дел од операциите во кои се вклучени поморските, копнени-те, воздухопловните и специјалните сили, се подготвувале да изведуваат операции во близина на морските брегови со цел проектирање сила на брегот.Предностите на поморските сили леже-ле во нивната непосредна достапност да одговорат на обврските и да се обезбеди широк спектар на поддршка на операции-те. Нивната способност за спроведување надополнување на море им овозможувала да изведуваат операции во многу оддале-чени области без значителна зависност од структурите лоцирани на копно. За зголеме-

ното значење на поморските сили особен придонес имала појавата и брзиот развој на ракетно-нуклеарното оружје и сè помасов-ното вклучување на авијацијата и примена-та на електрониката.Само осум години по Хирошима биле измис-лени нуклеарните артилериски гранати, а три години подоцна овие гранати биле до-волно мали за да бидат истрелувани од ха-убици од 155 милиметри. До 1970 година американските и советските воени морна-рици имале распоредени нуклеарни торпе-да способни да ги потонат најголемите но-сачи на авиони со еден проектил. Нуклеар-ните бомби кои во 1950 година тежеле мно-гу тони станале помали така што тие може-ле да бидат сместени под крилата на бор-бените авиони. Во 1950-тите години нукле-арните реактори за прв пат се користеле за придвижување на носачите на авиони. Во рок од 10 години се појавиле ракетни фре-

ГЕНЕЗА НА ОПЕРАЦИИТЕ – 3

ЗДРУЖЕНИТЕ БОРБЕНИ ДЕЈСТВА ЗА ВРЕМЕ НА СТУДЕНАТА ВОЈНА

43

гати и носачи на авиони на нуклеарен погон. Нуклеарните проектили поставени на под-морниците на нуклеарен погон способни да престојуваат под вода со месеци биле раз-виени и распоредени до 1960-тите. Развојот на овие ракети се зголемувал сè додека не се овозможило да се постават неколку бое-ви глави на една ракета. до 1985 година на подморниците носеле 24 ракети „Тридент II“ секоја со по 10 одделни глави и речиси секоја од нив тежела по половина мегатон.ударните состави, носачите на авиони и хеликоптери, подморниците и поморско-воздушните десантни единици станувале сè позначаен фактор на поморските операции, особено во поглед на воспоставувањето и одржувањето на превласта на море и во воздух и обезбедување на стратегиската и оперативната мобилност. Мобилноста на носачите на авиони им овозможувала да от-пловат во области каде има добри времен-ски услови со цел да извршат воздушни на-пади кога аеродромите на копно се затво-рени поради лошите временски услови. Осо-бено значење тие добивале во воздушните операции поради нивните специфични ка-пацитети и предности во однос на статични-те аеродроми.Особена важност заземале операциите за заземање или за одбрана на стратегиски важните острови, како и делови од брегот кои би послужиле како операциска осно-ва за пренесување на дејството во длаби-на на противничката територија, односно обезбедување и поддршка на операциите на копнената војска или спроведување на поморска блокада. Сè поголемите нападни можности на подморниците, особено тие опремени со ракетно-нуклеарно оружје, ја условиле потребата за извежбување на опе-рации за дејство по стратегиски цели на коп-но, како и за пронаоѓање и за уништување на противничките ракетно-нуклеарни под-морници, првенствено во реоните на нивно испловување, впловување и нивниот развој. За извршување на овие задачи се ангажира-ни сè поголеми сили и средства, особено про-тивподморнички бродови, противподмор-нички носачи на авиони и хеликоптери, про-тивподморнички подморници, како и систе-ми за подводно извидување и контрола и др.Во поголем дел карактеристики на опера-циите им давале и дејствата за средување на поморскиот театар во почетниот пери-од на војната за определување на пово-лен оперативен режим, поддршка на при-морското крило на копнената војска за-ради забрзување на нивниот маневар превезување по морски пат на силите на копнената војска и др. Овие операции се остварувале групно и меѓусебно биле завис-ни со усогласено и одлично дејствување во краток период, а се состоеле од: ракетни, ар-тилериски, торпедни и бомбардерски удари, положување на мини, диверзантски и други дејствија кои ги изведувале оперативните и тактични состави, ракетните и другите брзи површински бродови, подморници, авиа-циски и крајбрежни единици. условите на крајбрежното тесно море во кое се изведу-вале овие операции се карактеризираат со тесна поврзаност со операциите на копно.Поморската доктрина на САд чија цел е воспоставување и одржување на превласт во сите стратегиски важни поморски теа-три, се засновала на офанзивни операции на флотните (ударните) состави, носачите на авиони и противподморничките носачи на авиони и хеликоптери, обезбедени со со-

власт на соодветни делови од поморскиот театар за определено време, со разбивање на противничките групации, операции зара-ди прекин или за нарушување на поморски-от сообраќај за подолго или пократко време и за разбивање на поморскиот десант на от-ворено море или пак на крајбрежјето. Крајот на Студената војна им овозможил на обете страни да ги намалат трошоците за одбраната, но и тоа не било без економ-ски последици. Во СССР, на пример, барем 20% од работната сила била вработена во воената индустрија. Нејзиното згаснување би значело милиони невработени и огром-ни структурни економски проблеми поголе-ми и од они на САд и на германија во голе-мата криза од 1929 година.

Кемо Ѓозо/Никола Клетников

одветни поморски сили. Во спрега со амфи-биските состави, флотните носачи на авио-ни во локалните војни станале носители на операциите на воената морнарица, како и во разните притисоци против малите и сред-ни земји. Со оглед на таквата доктрина, САд планираат два основни видови на операции – амфибиски и операции со тежиште на но-сачите на авиони и противподморничките подморници за воспоставување превласт на море и обезбедување на поморските ко-муникации и на бреговите.Во теоријата на воената вештина на совет-ската армија, поморските оперативни веш-тини се третираат како нејзина посебна гранка која се занимава со теорија и практи-ка за подготвување и за изведување на сло-жени операции.

Содржината на операциите на воената мор-нарица во суштина претставувала синте-за на здружени дејства на површинските бродови, на подморниците и на поморска-та авијација, а нивниот обем и значење се одредени со целта и со борбените можно-сти на поморските состави. Во таа смисла, флотите на одредени мориња (Балтичката, црноморската, Северната, Средоземната, Тихоокеанската), како и составите на нукле-арните подморници и поморската авијација, спаѓале во оперативни формации. до средината на педесеттите години опе-рациите на воената морнарица непосред-но биле поврзани за операциите на копне-ната војска на приморското крило на фрон-тот и за форсирање на теснеци. Меѓутоа, потоа целите на воената морнарица се пре-несуваат на океанските пространства. Вое-ната стратегија на Соколовски (како основ-ни форми на операциите на воената морна-рица) се операции за уништување на про-тивничките состави на носачи на авиони и ракетно-нуклеарни подморници, особено во почетниот период на војната, потоа за прекинување на противничкиот подводен сообраќај и одбрана на сопствените помор-ски комуникации, како и поморско-десантни и противдесантни операции.Во воената морнарица на малите и средно развиени земји, на операциите на поморски-те сили им се давало големо значење бидејќи со воведувањето на современата помор-ска воена техника значително се зголемува-ла нивната воена и офанзивна моќност. Во одредени ситуации тие со главните ударни поморски сили и со поддршка на авијацијата и на крајбрежните сили можеле да изведу-ваат операции заради постигнување пре-

ТЕАТАР Е ЕдЕН гОЛЕМ пРОСТОР, ЧЕСТО КОНТИНЕНТАЛНА ОБЛАСТ зА ИзВЕдУВАЊЕ НА ОпЕРАЦИИ И пРЕТСТАВУВА СТРАТЕгИСКА НАЦИОНАЛНА пОСВЕТЕНОСТ НА КОНФЛИКТОТ СО ОпшТИТЕ ЦЕЛИ КОИ гИ ОпФАЌААТ ОБЛАСТИТЕ НА РАзгЛЕдУВАЊЕ НАдВОР Од ВОЕНАТА ОБЛАСТ КАКО шТО СЕ ЕКОНОМСКИТЕ И пОЛИТИЧКИТЕ ВЛИЈАНИЈА.

КОСОВО: СТУДИЈА НА СЛУЧАЈ – II

УЛОГАТА НА НАТО И НА ЕУ ВО КОСОВСКАТА КРИЗА:

ЗАЧЕТОЦИ

44

врди потребата и барањето на ЕУ за итен дијалог помеѓу завојуваните страни. Пред сè ова се однесуваше на албанските (ко-совските) лидери, со оглед на тоа што кај нив имаше големи несогласувања околу прашањето кој да биде лидер во прегово-рите – ОВК или делегацијата предводена од Ибрахим Ругова. Како додаток на барањето за преговорите ЕУ побара од двете страни, српската и албанската, да бидат почитувани резолуциите на ОН 1199 и 1203. Сите овие мерки кои ЕУ ги покрена во овој период беа со цел зајакнување на одлуките на ОН, на НАТО и на ОБСЕ. Пример за ова беше под-дршката на ЕУ за косовската верификаци-она мисија водена од ОБСЕ и воздушната мисија на НАТО.

ПРЕГОВОРИТЕ ВО РАМБУЈЕ – МОЌНА АЛАТКА НА ЕУ И НА САД ЗА СМИРУВАЊЕ НА КРИЗАТАОбидите на ЕУ и на САД да изготват драфт-декларација за договор пропаднаа, а причи-ната може да се согледа во неорганизира-носта на косовските Албанци. Претставни-ците на „Владата на Република Косово“ но-минира свој тим, но овој тим не ги содрже-ше членовите на опозицијата кои имаа бли-ски контакти со ОВК. Со ова ОВК тврде-ше дека всушност оваа власт (се мисли на „Владата на Република Косово“) нема пра-во ниту легитимитет. Разликите во гледиш-тата на двете групи се состоеја во тоа што позицијата на владата беше дека Републи-ка Косово треба да биде автономен енти-тет, укажувајќи на правата на населението на независност по расадот на Југославија. Преодниот договор не требаше да го обе-збеди овој статус, туку да овозможи момен-

волуцијата на настаните во Косово вклучи голем број меѓународни акте-ри. Во периодот додека траеја пре-говорите со Контакт-групата, Борис елцин, тогашниот руски претседател,

постигна договор со Слободан Милошевиќ. Тој, и покрај негодувањето, прифати при-суство на меѓународни хуманитарни орга-низации на Косово. Нивното прифаќање всушност беше обврска за продолжување на мировните преговори. Во исто време, односно на 28 мај 1998 година, Северноат-лантскиот совет на состанокот на ниво на министри за надворешни работи постави две главни цели што се однесуваа на криза-та на Косово: – НАТО да помогне во постигнувањето

на мирно решение за кризата со тоа што ќе придонесе кон реакцијата на меѓународната заедница;

– НАТО да промовира стабилност и безбед-ност во соседните земји со посебен осврт на Албанија и Република Македонија.

истовремено дипломатската соработка помеѓу НАТО и Русија продолжи. Така на 12 јуни 1998 година двете единки ја осудија употребата на сила од страна на Белград во Косово, како и нападите на косовските екстремисти. истиот ден на состанокот на НАТО на ниво на министри за одбрана беше побарана процена за идните можни мерки кои НАТО би можел да ги земе предвид во однос на косовската криза. Активноста на еу, односно целокупната меѓународна активност, уште повеќе се зго-леми со смената на европското претседа-телство на 1 јули 1998 година, кога на корми-лото на еу дојде Австрија. еу, САд и Русија тогаш ја формираа Косовската дипломат-

ска мониторинг мисија со цел да вршат мо-ниторинг и да ги документираат случките во провинцијата, но истовремено да бидат и посредник за прекин на огнот помеѓу ОВК и српските трупи. Во оваа криза беа потреб-ни итни мерки кои произлегоа од потребата за спречување на хуманитарната катастро-фа која беше иницирана од илјадниците бе-галци кои влегуваа во регионот. имено, како резултат на конфликтот на Косово, земјите во регионот се соочија со големи ху-манитарни, политички и економски пробле-ми. За време на кулминацијата на косовска-та криза, повеќе од 230.000 бегалци при-стигнаа во Република Македонија, повеќе од 430.000 во Албанија и околу 64.000 во црна гора. Приближно 21.500 бегалци стигнаа во Босна и Херцеговина, а повеќе од 61.000 беа евакуирани во други земји. Во рамките на самото Косово приближно 580.000 луѓе останаа без домови. За да по-могнат во олеснувањето на хуманитарната состојба на теренот, силите на НАТО по воз-душен пат доставија илјадници тони храна и опрема. до крајот на мај 1999 година на Косово беа транспортирани над 4.666 тони храна и вода, 4.352 тони други стоки, 2.624 тони шатори и речиси 1.600 тони медицин-ска опрема.Како резултат на горенаведеното, само не-колку месеци подоцна еу го номинираше Волфанг Петрих за специјален претстав-ник, а неговата цел беше да ја координи-ра хуманитарната помош спонзорирана од унијата. Неговата работа во Косово беше во соработка со Крис Хил кој веќе работе-ше на наоѓање начин за мирно решавање на конфликтот. Во овој период еу ја доне-се „декларацијата за Косово“, со која ја пот-

1. НАТО-трупите да имаат право на неогра-ничено движење на територијата на цела Југославија, вклучувајќи го и воздушниот простор и територијалните води.

2. НАТО да може да оспособува и да воспо-ставува бази на територијата на Србија по свои потреби.

3. Југославија да обезбеди бесплатно ко-рис тење и услуги за неопходно рас по ре-дување и користење на силите на НАТО.

4. За персоналот на НАТО да важат закони-те на Југославија, на Србија, на Црна Гора и на Косово доколку тие не се спротивни на нивните закони.

5. По 3 години на Косово да се одржи рефе-рендум на кој жителите ќе се изјаснат за идниот статус на Косово.

Југословенската страна, пак, имаше друго гледиште на оваа ситуација за целта на кон-фликтот во Косово. Според СРЈ задачите за НАТО-САД беа:1. Контрола на важниот коридор Будимпеш-

та–Белград–Солун.2. Дестабилизација на Балканот и запирање

на економската интеграција на Балканот.3. Демонстрација на сила.4. Понижување.5. Приближување на границата кон Русија,

иг норирање на нејзините интереси и потиснување од просторот на Балканот.

6. Експериментирање на нови видови оруж-ја и наоѓање на нови локации за скла-дирање на нуклеарни и хемиски отпади на територијата на СРЈ.

7. Демонстрирање единство на НАТО.

м-р Дарко Стерјовски

зАКЛУЧОЦИ Од РАМБУЈЕКрајниот заклучок од Рамбује вклучуваше договор за прогресот кој беше направен кон одлуката на косовската автономија. иако не можеше ништо да се потпише во овој мо-мент, страните беа подготвени за следен состанок во Париз. Ова, исто така, беше неопходно бидејќи правилата во врска со имплементацијата не беа договорени во Рамбује.Сè до следната конференција во Париз, завојуваните страни имаа време да ги пре-испитаат нивните позиции. На 15 март Пе-трих ги отвори преговорите и постави дека политичкиот дел за автономија на Косово е договорен оставајќи само да се дискутира за процесот на имплементација. Како и да е, Србите го поставија во движење овој прет-ходен договор и ја отфрлија дискусијата за имплементирачкиот дел, освен ако не биде отворен и политичкиот дел. иако косов-ските Албанци го потпишаа договорот од Рамбује, три дена подоцна Милошевиќ го отфрли. Тој се почувствува предаден и по-натаму ги негираше фактите од теренот поврзани со бројката на бегалците. Според организацијата РАНд, една од причините поради која Милошевиќ не го потпиша до-говорот беше фактот дека тој ова го сме-тал за опасно. Според него, потпишувањето на овој договор ќе значел крај на српска-та хегемонија. Некои аналитичари смета-ат дека причината поради кое не се потпи-ша договорот беше вметнатото прашање за референдум во договорот од Рамбује со кое му се даваше можност на албанското население да се произнесе дали сака да се осамостoи или не. и покрај ова прашање, во договорот од Рамбује имаше и други прови-зии кои го кршеа националниот интегритет на фРј. едно од тие провизии се однесува-ше, пред сè, на дозвола-та на трупите на НАТО да влезат на Косово. дебатите за догово-рот од Рамбује по неговиот неус пех беа различни, ме-ѓутоа голем дел од авторите се со-гласуваа дека ус-ловите кои беа по-ставени во дого-ворот практично беа нереални за секоја земја. име-но, НАТО од стра-на на владата на СРј бараше:

тално право на самоопределување. Пона-таму, Косово треба да биде мултиетничка држава каде парламентарната демократија и еднаквоста на сите луѓе треба да биде за-гарантирана. Визијата на мировниот дого-вор за ОВК требаше да содржи на кој датум на албанската популација ќе ì биде гаранти-рано правото на самоопределување. улти-мативниот одговор на овој договор, пак, ќе биде референдум на кој Албанците ќе одре-дат дали сакаат да останат во состав на југословенската федерација или не. Тие суге-рираа да се притисне Милошевиќ да го при-фати референдумот. Во јануари 1999 година по понатамошна-та ескалација на вооружените насилства во регионот, Контакт-групата со спротив-ставените страни се сретна во Лондон, притискајќи ги кон политичко решавање на кризата. Специјалниот претставник Вол-фанг Петрих го оформи овој состанок пре-ку формирање на т.н. „основни елементи“ кои беа усвоени без противење на САд. Овие елементи всушност ја формираа ба-зата на следните преговори. Министрите за надворешни работи на контакт-групата решија да стават конечен крај на катастро-фата и ги повикаа српската и косовска-та страна да присуствуваат на прегово-ри слични на „дејтонските“, но во Рамбује, франција. Временскиот лимит беше поста-вен на една недела. Поканувањето на ти-мовите за преговарање беше условено со закана за употреба на сила во случај на не-присуство. Според ова, трупите на НАТО беа подготвени да започнат воени дејства во случај преговорите да завршат неу-спешно. Вклучувањето на оваа провизија најверојатно е најконтроверзната во целата историја на балканските војни. штом еднаш се воспостави улогата на НАТО, враќањето назад беше непожелно. Со овој чекор креди-билитетот на заедницата, со тоа и на НАТО и на еу, беше ставен на ризик. Од овој момент еу презема одреден број на чекори со цел да се притиснат завојуваните страни за донесување ре-шение. Прво унијата воведе санкции кон југославија. Овие санкции беа од разли-чен карактер – дел од нив вклучуваа за-брана за увоз на оружје, забрана за лет на јАТ во земји од еу и сл. Понатаму, еу из-готви документ со наслов „еу стимулација и застрашување за косовскиот политич-ки процес“. Овој документ се однесуваше и на косовските Албанци и на фРј. На при-мер, за фРј беше отворено вклучувањето на српските населени области во помош-та на територијата на Косово, прогресивно намалување на санкциите на Косово повр-зани со режимот, можноста фРј да биде рамноправен член во повеќе меѓународни организации и сл. Застрашувањата (спо-ред документот) се состоеја во прогре-сивно зголемување на постоечките санк-ции на Косово, опфаќање нови мерки (визни забрани итн.), замрзнување на це-локупниот финансиски имот на фРј во земјите-членки на еу и сл. На косовска-та страна позитивните мерки опфаќаа це-лосна поддршка за автономијата на Косо-во, реконструкција и хуманитарна помош, а ограничувањата (заплашувањата) опфаќаа акции за запирање на финансиската помош за Косово (ОВК), меѓународно присуство во Албанија и во Македонија за стопирање на протокот на оружје, необновување на визи-те и прогласување на ОВК за терористичка организација.

45

НАФТА И ГЕОПОЛИТИКА – II

СТРАТЕГИИ И РЕШЕНИЈА

46

енергија на глобално ниво во 2009 година, а до 2035 година се очекува таа да учеству-ва само со 11%.Според податоците од ЕИА од вкупното светско производство на нафта што изнесу-ва 86 милиони барели на ден, половината е наменето за потребите во сообраќајот т.е. транспортот. Затоа во овој сектор се презе-маат сериозни мерки за намалување на по-трошувачката на горивата преку поголеми инвестирања во развој на нови технологии за поефикасен погон на транспортни сред-ства. Но и покрај почетниот успех со употре-бата на новите технологии (возила на елек-тричен погон), како и искористувањето на алтернативните горива (биогориво, приро-ден гас, етанол), имајќи ги предвид момен-талните карактеристики на новите техноло-гии и досегашните покажани практични ис-куства, тие не можат да бидат адекватна за-мена на возилата на погон на течни горива (нафтени деривати). Новите геополитички настани, нестабилни-те политички состојби во регионите кои се главни извозници на суровата нафта, не-безбедните транспортни маршрути во ре-гионот на Блискиот Исток, непредвидливи-те временските непогоди кои во последните неколку години се случуваат како резултат на глобалните климатски промени, се клуч-ните фактори кои имаат влијание врз редов-ното и безбедно снабдување со оваа суро-вина. Имајќи ги предвид овие фактори на ри-зик, државите-увозници на нафта се испра-вени пред нови предизвици за развој на нови стратегии за создавање на систем за непречено обезбедување не потребните енергенси. Ова подразбира инвестирање

нализирајќи според податоците од еиА (Администрацијата за енергет-ски информации на САд) во кои јасно се гледа дека 40% од вкупната свет-

ска потрошувачка на енергенсите е намене-та за производство на електрична енергија, голем број држави со цел намалување на за-висноста од увозот на нафта за производ-ство на електрична енергија инвестираат во нуклеарната технологија. и покрај големите инвестиции во овој енер-гетски сектор, сепак нуклеарната енергија учествува само со 6% од вкупното про-изводство на енергија на глобално ниво во 2009 година. Во светски рамки актив-ни се повеќе од 430 нуклеарни реактори, а повеќето од нив се наоѓаат во високоразви-ените земји (САд, западноевропските држа-

ви, јапонија). Сепак интересен е подато-кот дека поголемиот број од 54 нуклеарни централи кои се во изградба, се наоѓаат во земјите во развој како Кина, индија и Русија. иако се чини дека во иднина овој вид на енергија може да го реши проблемот со не-достаток на фосилните горива, сепак на из-градбата на нови нуклеарни постројки се гледа како на ризична алтернатива и тоа од неколку причини: високата цена за из-градба на нуклеарните постројки, непре-цизираниот процес на лиценцирање од аспект на интерните закони, како и од аспект на почитувањето на меѓународните договори и процедури, опасноста од пролиферација на нуклеарно оружје, про-блемот со менаџирањето со нуклеарните реактори и одлагањето на нуклеарниот от-пад, случувањата во Чернобил во 1986 го-дина, но и неодамнешните случувања во јапонија, во централата „фукушима“. Сите тие карактеристики ја доведуваат сигурно-ста на овој производствен процес под знак прашалник.

БЕзБЕдНИ ОБНОВЛИВИ ИзВОРИдржавите во светот сè повеќе се фокусира-ат на инвестирање во новите технологии за производство на енергија од обновливи из-вори (сонце, ветер, вода). Но и покрај инве-стициите во овој сектор кои во 2008 годи-на изнесуваа околу 155 милијарди долари, односно четирипати се поголеми во однос на 2004 година (еиА/иеО 2010), глобални-те климатски промени и нивните негативни влијанија ги прават овие извори на енергија несигурни, а инвестирањето во нив неатрак-тивно. Така овој вид на енергија учествува само со 8% од вкупната потрошувачка на

во енергетскиот сектор, како во домашни-те така и во енергетските капацитети во земјите кои се производители на нафта, по-тоа обезбедување на сигурни транспортни маршрути, создавање на сопствени транс-портни капацитети и на одржливи резерви. Бидејќи повеќето од неразавиените и држа-вите во развој не се во состојба самостојно да го решаваат овој проблем, тие се упатени на меѓусебна соработка преку формирање на нови билатерални и мултилатерални сојузи кои би имале цел да ги заштитат соп-ствените енергетски системи и заеднички да настапуваат на глобалниот енергетски па-зар.Така, неодамна, од политичките лиде-ри на Русија и Кина беше најавено дека е во тек процес за создавање на економ-ско сојузништво помеѓу овие две држа-ви. За многумина тоа не е ништо дру-го туку реакција на овие две држави на случувањата на Блискиот исток и во држа-вите од Северна Африка кои очигледно до-ведоа до дисбаланс на светскиот енергет-ски пазар што воопшто не е во нивна ко-рист. големите кинески инвестиции во енер-гетскиот систем на државите од овој реги-он се ставени под знак прашалник. Од дру-га страна Русија како најголем светски из-возник на нафта би можела да покаже зна-ци на загриженост поради фактот дека со ставањето на нафтените извори од овие региони под контрола на САд и западно-европските држави цената на нафтата би можела во голема мера да се намали, што би претпоставувало директен удар врз ру-ската економија чија перспектива е базира-на на извозот на нафтата и природниот гас. Може да се очекува плановите на Русија и на Кина да одат во насока во блиска идни-на во ова сојузништво да ги вклучат и држа-вите од централна и Средна Азија кои беа членки на поранешниот Советски Сојуз. Ова во суштина би значело проширување на полето на соработка помеѓу државите од шангајската група со имплементирање на една нова економска димензија. Бидејќи овие држави располагаат со големи резер-ви на нафта и природен гас, реално е да се претпостави дека политичките лидери на овие држави ќе ги искористат своите капа-цитети за создавање на еден силен економ-ски сојуз со големи енергетски потенцијали кој ќе биде помалку подложен не турбулен-циите на светскиот енергетски пазар и кој ќе биде во состојба од сопствени извори да ги обезбеди потребните енергенси на подолг период. Создавањето на еден ваков сојуз

ста на нивниот енергетски пазар од увозот од Русија. Неколку дена, како резултат на обидите на Русија преку влијанието во овој сектор да се обиде да реализира свои поли-тички интереси, европските држави останаа без дотур на природен гас па најверојатно е дека ЕУ својата стратегија за обезбедување сигурни извори на нафта ќе ја координира со стратегијата на САД и затоа може да се очекува во иднина тие заеднички да наста-пуваат на светскиот енергетски пазар.Анализирајќи ги овие процеси на глобал-ната геополитичка сцена се наметнува за-клучокот дека, всушност, прашањето за обезбедување на сигурни енергетски изво-ри е ставено во функција на дефинирање на геополитичките процеси во светот. Каков ефект ќе имаат овие процеси врз гло-балната геополитика во иднина не може со сигурност да се предвиди со оглед на голе-миот број променливи варијабли, но факт е дека трансформацијата на светскиот енер-гетски систем е повеќе од очигледна и таа со сигурност ќе претставува врвен приори-тет на политичките елити. Имајќи ги предвид политичките, економски-те и воените потенцијали на САД и на ЕУ, со голема сигурност би можело да се каже дека и во иднина тие ќе го имаат главниот збор во дефинирањето на правилата на глобал-ниот енергетски пазар. Но со промената на структурата на побарувачката на нафта на светскиот пазар, каде приматот полека го преземаат земјите во развој предводени од Кина, можеме да заклучиме дека САД и ЕУ во овие држави може да гледаат силни ри-вали на тоа поле.

м-р Стојан Андоновски

47

од геополитички аспект би значело и голема веројатност за стеснување на просторот за политичко влијание на САд во овој регион.Од друга страна, и еу како веќе етаблира-на регионална заедница со цврсти заеднич-ки интереси во глобалниот енергетски си-стем не би сакала да се најде во ситуација да биде затечена од новите геополитич-ки процеси иницирани од проблемот со обезбедувањето на нафта на подолг пери-од.Затоа во неодамнешните случувања во државите од северна Африка и воената интервенција на НАТО во Либија, некои ек-сперти од областа на геополитиката има-ат еден поинаков пристап на европските држави во обезбедувањето на сигурни из-вори на енергија. Со користењето на во-ените потенцијали во служба на геополи-тиката тие не само што го сменија автори-тарниот режим на гадафи, туку како едни од најголемите увозници на либиската на-фта (франција, италија и ирска околу 20% од нивните потреби на нафта ги задоволу-ваат со увоз од Либија) си обезбедија место како одлучувачки субјект во процесот на дефинирањето на условите на енергетски-от пазар во тој регион. На тој начин се лими-тира учеството на Кина на тој пазар ( Кина е една од најголемите увознички на нафта од Либија), иако оваа држава вложуваше голе-ми инвестиции токму во нафтениот сектор во Либија. Ваквиот геополитички исчекор на европските држави можеби е поврзан и со однесувањето на Русија во рамките на светскиот енергетски пазар. имено, не така одамна европските држави ја почувствуваа сета сериозност на проблемот со зависно-

пОТРОшУВАЧКАТА НА ЕНЕРгИЈА пО ВИдОВИ ВО 2009 гОдИНА

Извор: The Geopolitics of Energy

пРЕдВИдУВАЊА зА пОТРОшУВАЧКА НА ЕНЕРгИЈА пО ВИдОВИ ВО 2035 гОдИНА

Со овие кажувања на Шатев, кој сами­от ги става на хартија започнува него­виот богат публицистички опус кој по­доцна се збогатува со следните насло­ви: „Македонија под ропство“ (Софија, 1934), „Националните малцинства и са­мо определувањето на народите“ (Тра­ге дијата на Балканите), (Софија, 1936) и „Колонијалното прашање и сегашната војна“ (Софија, 1941).Кон овие книги треба да се приклучат вонредните статии во виенското „Маке­донско дело“ и прилозите во софиско­то списание „Македонски вести“. Пого­лем дел од неговиот опус е останат во ракопис, а од неодамна тие ракописи се во Македонија, предадени од неговата ќерка која живее во Загреб.Целосен интерес побудува судскиот про­цес од 1942 година во Софија кога Ша­тев е осуден на 15 години затвор, заед­но со Вапцаров и други просоветски ди­верзанти. Исто така, важно е да се под­влече и голготата по македонските затво­ри од 1949 година, кога е притворен како потенцијален непријател на својата земја.Легендарниот гемиџија, јунакот кој два­пати ја избегна смртната казна, еднаш од турскиот султан и вторпат од бугар­скиот цар, не успеа да избега од казна­та на социјалистичкиот режим. Беше от­странет од јавниот живот, изолиран, ста­вен во притвор и оставен да умре во глад и мизерија. Животот на Шатев завршува во 1951 година во Битола, а само малку­мина присуствувале на неговиот погреб.

Венка Спасковска

фезан. Во затворот останува до 1908 година. Се враќа накратко во родниот град, а потоа оди во Софија каде ги за-почнува студиите по право а ги завршу-ва во Брисел.Во овој период започнува и неговата публицистичка дејност, поточно во 1910 г. во Софија излегува од печат неговиот првенец, белетризираните мемоари со наслов „Солунскиот атентат и заточени-ците во фезан“. Во првиот дел од книга-та, меѓу другото, се раскажува за пати-лата на нашите заточеници, особено од психолошки аспект, страдалнички епи-зоди на нерамната борба во херојската 1903, дејства богати со драматични мо-менти. Во вториот дел од книгата се да-ваат посебни подробности за областа фезан, во однос на климата, почвата, населението, традициите и слично: „…кога сонцето се појавува на хоризонтот, сета земја се осветлува како од електри-ка, и полето добива поубав изглед. Тоа се гледа како голем црвен круг, чиј цен-тар светка доста јасно. далеку од нас, по местата без трева, каде се одразу-ваат сончевите лачи, ни се чинеше дека гледаме некакво езеро. грмушките и тревата од соседните места го претста-вуваа брегот на тоа езеро. А, пак, кол-ку повеќе наближувавме натаму, ‘вода-та’ ни бегаше, и откако го поминавме сето поле, со свои очи се уверивме дека тоа не било вода. Сончевите лачи, што се беа одразиле, ни попаѓаа право во очи, па затоа ние ја гледавме таа чуд-на илузија.“

Легендарниот гемиџија

По трагите на македонската интелектуална и патриотска авангарда:Павел Шатев (1882-1951)

ТВ

ОР

ЦИ

И Б

ОР

ЦИ ЛЕгЕНдАРНИОТ

гЕМИЏИЈА, ЈУНАКОТ КОЈ дВАпАТИ ЈА ИзБЕгНА СМРТНАТА КАзНА, ЕдНАш Од ТУРСКИОТ СУЛТАН И ВТОРпАТ Од БУгАРСКИОТ ЦАР, НЕ УСпЕА дА ИзБЕгА Од КАзНАТА НА СОЦИЈАЛИСТИЧКИОТ РЕЖИМ. БЕшЕ ОТСТРАНЕТ Од ЈАВНИОТ ЖИВОТ, ИзОЛИРАН, СТАВЕН ВО пРИТВОР И ОСТАВЕН дА УМРЕ ВО гЛАд И МИзЕРИЈА

48

ивотната приказна на истак-натиот борец за македонска-та кауза Павел Шатев е нави-стина богата. Животниот пат

на овој наш истакнат револуционер и публицист е сместен меѓу огновите на двата македонски Илиндена, од 1903 и 1944 година и минува низ важни мигови од нашата историја: раѓањето на ВМРО-Обединета, интернационализација на македонското прашање и признавање на македонската нација, учество на Македонија во борбата против фашиз-мот и формирање на првата македон-ска држава. Пред сè, тој е фигура која допрва го исцртува своето место во историската и политичка меморија на Македонија.Павел Шатев е роден во Кратово во 1882 година. Своето образование Ша-тев го продолжува во солунската Ег-зархиска гимназија каде во 1900 годи-на се приклучува на нелегалниот кружок гемиџии. Гемиџиите решиле да се борат за Македонија со посредство на атен-тати, диверзантски акции. Оваа група настојува да прокопа тунел под Отоман-ската банка во Цариград и да изврши диверзија.Во 1903 година Шатев учествува во извршувањето на солунските атентати, односно минирањето на бродот Гвадал-кивир. Оваа акција е успешно изврше-на, бродот е запален, а сите патници се спасени. За ова дело Шатев е осуден на долгогодишно заточение. Казната ја из-држува во Солун и во сахарската област

49

а Февруарскиот поход на главни-ната на силите на Народноослобо-дителната војска и партизанските одреди на Македонија (НОВ и ПОМ)

е пишувано и расправано повеќепати и од различни позиции: како мемоар-ски сеќавања на учесниците на Февру-арскиот поход и од историска позиција како регистрација на историските фак-ти. Меѓутоа Февруарскиот поход нико-гаш досега не е анализиран од позиција на воената наука како операција од висок стратегиски ранг и не е оценуван како на-ука според критериумите на воената веш-тина. Исклучок од тоа е Југословенскиот симпозиум од 1980 година, организи-ран и реализиран во Центарот на висо-ките воени школи на тема „Оперативно-стратегиски и стратегиски операции на НОВ и ПОЈ во војната од 1942-1945 г.”. На тој симпозиум авторот на оваа расправа настапи со тема „Ф.П. на НОВ и ПОМ – операција од стратегиско ниво во моде-лот на партизанско војување”. Но, иако темите и дискусиите од тој симпозиум беа издадени во скрипта, не добија поголемо значење во јавност.За Февруарскиот поход најбогати се ќа-вања ни остави командантот на НОВ и ПОМ, генерал-полковник, доктор на вое-ни науки и академик, Михаило Апостол-ски. Јас бев учесник на Февруарскиот по-ход, сум бил и негов борец, сум ги про-читал мемоарите на генералот Апостол-ски, а бев и негов пријател и веројатно последниот кој би го оспорувал негово-то сведочење кое, сепак, е сеќавање,

1941-45 г. до, за нас, највисоко стратегиско ниво, посебно за време на Февруарскиот поход како реално изведена партизанска операција. Меѓутоа, и покрај сè, военона-учната мисла, порано на југословенско, а сега и на македонско ниво, како да го зао-биколи – ова второто не се случи бидејќи воената наука во Македонија уште е во зародиш. Историските ситуации, вклучително и вој-ните, се мошне сложени и секогаш ком-плексни. Таа реалност е врвна причина тие да се опсервираат од повеќе агли и со помош на науките што имаат допир со предметот и со настаните што се истра-жуваат. НОВ и антифашистичката борба 1941-45 г. не може да биде исклучок од тоа, бидејќи НОВ не е и не може да биде само на учесниците, кои и да се тие, нуту, пак, привелегија на историчарите. Напротив, таа мора да биде достапна за сите нау-ки што ќе пројават интерес за историјата. Во тие и такви услови, резултатите нема да изостанат, исторографијата ќе биде функционална наука.За да се одбегнат евентуални недо разби-рања и поуспешно да се „одлепиме” од чис тиот историцизам и субјективизам, овој осврт врз стратегиската операција на НОВ и ПОМ е од позиција на воената на-ука, посебно од позиција на воената веш-тина разбрана како наука. Видувањата ќе се разликуваат како од класичниот историски пристап така и од аспект на сеќавањата на учесниците. Ќе се јават и нови поими и вредности што досега не беа или ретко беа употребувани, но кои

а не и темелна научна анализа. Миха-ило Апостолски е талентиран војник и војсководец од висок ранг. Тој е и основач на македонската војска – НОВ и ПОМ на Македонија. Во редовите на НОВ и ПОМ е најобразованиот војник со завршена генералштабна академија, а како учес-ник во Втората светска војна – април-ската војна од 1941 г. на Северозападни-от фронт како командант на логистиката, се здобил и со квалитетни искуства. Не-говата надареност особено се гледа во извонредното приспособување на усло-вите во кои треба и мора да се приме-нува нетипичен – партизански начин на војување, но и да го унапреди партизан-ското војување во Македонија во војната

Mаневри од стратегиско значење

Походот од Дебарца до Меглен и Февруарскиот поход на НОВ и ПОМ низ призмата на воената наука (1)

50

се научно докажани. Ќе споменам некои од нив во воведот: македонско воиште, наша национална воена доктрина, воен систем иманентен на држава – како атри-бут на државата што се создава низ таа борба: Македонија во НОВ и антифаши-стичката борба, покрај заедничките, има-ше свои стратегиски приоритети, различ-ни од националните приоритети на други-те народи и нации.Експертите-истражувачи во рамките на историската наука што го истражува пе-риодот на НОВ и антифашистичката бор-ба 1941-45 г., посебно оние коишто ги ис-тражуваат странските архиви врзани за овој период од нашата историја, тре-ба да разберат дека овој осврт на Фев-руарскиот поход е од наша национална позиција. Англиското сведочење, на при-мер, е од позиција на стратегискиот оп-фат на Англија и нејзината позиција и уло-га во Втората светска војна. За нив НОВ и антифашистичката борба 1941-45 г. во Македонија е мал настан по простор, по ангажирани сили, по квантум на воору-жена борба и сл. За нас, пак, тоа е цела војна. Исто така, и она што го рекле, на-пишале и направиле Германците за време на Втората светска војна, е само дел од нивната сеопфатна историска ситуација. За пример ќе ја земеме германската ко-манда за Југоисток, сместена во Бел-град, со командант генерал-фелдмаршал Максмилијан Вакс. Зоната на одговор-ност на оваа команда го опфаќа цели-от Балкан и допира до северна Африка.

да го забрза извлекувањето на силите на армиската група Егеј (GAE) и создавање проблем во заднината на сојузниците.Сите овие насоки се меѓусебно поврза-ни, а нивните траги наназад допираат до зимската германско-бугарска офанзи-ва против главнината на НОВ и ПОМ и воено-политичкото раководство на НО движење на Македонија. Ако не се гледа оваа поврзаност, нема да биде лесно да се согледа вистинското значење на Фев-руарскиот поход.Февруарскиот поход не е првиот го-лем поход на НОВ и ПОМ. Првиот по-ход се случува кон крајот на ноември и во почетокот на декември 1943 година. Тоа е движењето на Првата македонско-косовска бригада, на Главниот штаб на НОВ и ПОМ и на воено-политичкото ра-ководство на Македонија од Дебарца преку јужна Преспа и низ котлината Ме-глен (Караџово) до западниот дел на оваа котлина. Овој поход исто така е од стра-тегиско значење за натамошниот развој на вооружената борба во НОВ и Антифа-шистичката борба за развој на вооруже-ните сили – НОВ и ПОМ. По овој поход вооружената борба на македонскиот на-род се подига на значајно повисоко ниво, а нашата национална воена доктрина ста-нува попрепознатлива. Низ Мeглен одек-на песната „За слободата на народот свој влегува во бој македонската војска...”. Оваа песна, посветена на македонска-та војска, чии зборови на највисок поет-ски дострел ги отсликуваат македонските стремежи кон национална слобода и соп-ствена држава, е создадена во текот на маршот од Дебарца до Меглен. Да се вратиме на воената наука. Зошто маршот на Првата македонско-косовска бригада, на политичкото раководство на Нородноослободителното движење (НОД) и на Главниот штаб од Дебарца до Меглен е маневар од стратегиско зна­чење?Со „напуштањето” (условно речено) на Дебарца на највисокото воено-политичко раководство на НОД на Македонија, фак-тички се случи и поместување на тежиш-тето на Народнослободителната војна и на вооружената борба од Дебарца кон попропулзивните и стратегиски почув-ствителните реони и простори. Со Прва-та македонско-косовска бригада и фор-мациите околу Главниот штаб, како и со формациите од III оперативна зона (три баталјони и неколку диверзански групи), фактички главнината на НОВ и ПОМ ги загрози најчувствителните комуникации на територијата на Македонија и поширо-ко. Комуникацискиот триаголник Скопје-Велес-Солун; Скопје-Велес-Битола-Лерин; Лерин-Меглен-Воден-Солун.Командата за Југоисток на повисоко ниво и непосредно германската армиска гру-па Егеј (GAL) за кусо време почувству-ваа и оценија дека партизанските форма-ции (ПОВ и ПОМ) во споменатиот кому-никациски триаголник се мошне сериоз-на закана за магистралната комуникација на југот, посебно во вардарската проод-на зона каде се заканува сериозно да ја наруши моравско-вардарската магистра-

За неа Македонија е оперативно тактич-ко ниво – се разбира, со исклучителни ка-рактеристики, затоа што низ Македонија на север минуваат значајни комуникации. Категоријата „стратегија”, „стратегиски” е наша категорија, а не и на Вајс, ниту, пак, за сојузничкиот командант Алексан-дер. За Вајс Македонија не е ни воиште, а за нас е цело војувалиште. денес, за-тоа што сме држава, а во НОВ и антифа-шистичката војна, затоа што имавме цел национално ослободување и создавање на македонска држава. германското командување релативно брзо го увиде стратегиското значење на просторот-територијата, меѓутоа доцна разбра дека нашите цели за коишто се бориме се ви-соки и значајни. Затоа и Третиот рајх се обиде да ја сврти Македонија против сојузниците – во тоа и беше смислата на мисијата на иван Михајлов во 1944 г., по-тоа обидите НОВ и ПО на Македонија да се свртат против сојузниците (кон Солун, а не кон Берлин) со поттикнување бунто-ви меѓу формациите на скопското Кале и во штип во декември 1944 г. со помош на бугарските кобуршки специјални служ-би кои сè уште ги контролираше Хитле-ровата германија. Кога ова задоцнето реагирање на германските служби и ко-манди не даде резултат, тие на повеќе наврати се обидоа да ги искористат мож-ностите на фашистичката творба „голе-ма Албанија”, отпрвин со СС-дивизијата „Скендербег”, а потоа и со балистичките бунтови во Косово со цел да се заштити и

51

ла. Доказ за оваа е зимската германско-бугарска офанзива во која се ангажира-ни германски сили во ефектив на арми-ски корпус (91. А.К. од Солун) и 5. бугарска окупаторска армија.Зимската германско-бугарска офанзива врз главнината на НОВ и ПОМ и воено-политичкото раководство има за цел разбивање, а потоа и уништување на на-шите сили и на воено-политичкото рако-водство и отстранување на сериозните закани за сигурноста на клучните комуни-кации.Офанзивата е проектирана во две фази. Во првата фаза – „Елефант“ (слон), гер-манските сили со брзи и ненадејни напади

требале да ги разбиат нашите сили и да се нафрлат на Кожув-мариовскиот про-стор во тешки зимски услови, а во вто-рата фаза разбиените партизански сили требало да ги дочека 5. бугарска армија и целосно да ги уништи. Втората фаза е ко-дирана како „Волф“ (Волк). Германско-бугарската моќна групација (91. армиски корпус, 5. бугарска окупаторска армија и две гранични бригади) ги има-ше сите предности: неспоредлива бројна надмоќност во вооружувањето и опрема-та. Се разбира, овде не може да се спо-редуваат сите на класичен начин затоа што војските воопшто не се меѓусебно ек-вивалентни и мошне се различни и начи-ните на борба. Ако реалната анализа пре-тендира на минимум научност, овие фак-ти не може да се занемарат. Германското командување очигледно ја имаше пред-вид споменатата реалност па се одлучи на ненадејни удари и брзина. Со една ко-лона удрија врз нашите формации (Гла-вен штаб и друг баталјон со политичко ра-ководства) разместени на југоисточните падини од планината Пајак во селата Ливаѓе и Лагунци. На овие германски сили било планирано да им содејствува полк од составот на бугарската 14.П.Д. од реонот на Гевгелија-Ума. Веројатната цел на овие сили било да се разбијат бор-бените единици, а Главниот штаб и по-литичкото раководство да биде униште-но и народноослободителното движење обезглавено. Операцијата не се одвива-ла како што била проектирана. Групата

ше ниту една жртва. Меѓутоа нејзините баталјони се разделија. Дел од штабот предводен од заменик-командантот со баталјонот „Мирче Ацев”, дел од Косов-скиот баталјон и од баталјонот „Стра-шо Пинџур” се извлекоа кон с. Зборски, а една борбена група од 2 чети (1 косо-варска, 1 тиквешка) со командантите Гор-ски и Зуфер, со заменик-комесарот М.А. Јасмин, се префрли на тиквешкиот терен.Разделувањето на II македонска бри-га да, всушност, беше единствениот и најголемиот успех на германско-бу гар-ска та офанзива. Веднаш потоа главни-ната што ја сочинуваа баталјонот „Мирче Ацев” и делови од баталјоните „Страшо

Пинџур” и Зуферовиот батајлон ќе поста-ви успешна заседа близу с. Гушим од на-сока с. Фуштани и ќе им нанесе сериозни загуби на Германците – ќе бидат убиени околу 120 војници и старешини и ќе биде заробена голема количина на оружје и муниција. Овој плен беше добра и квали-тетна „инфузија” за веќе истрошените ре-зерви муниција, а беа заробени и голем број пушки, митралези и рачни бомби за „партизанската артилерија”, што значи дека значително се зголемиле борбените можности на единиците од II македонска ударна бригада.

Тодор Атанасовски

баталјони под непосредна команда на Ти-хомир Милошевски-Тиќо дејствува спо-ред директивите на М. Апостолски, одлуч-но реагирала и на противничките сили им нанесува сериозни загуби. другата при-чина за неуспехот на главната герман-ска ударна група е колебањето на бугар-скиот полк од 14. П.д. Овој полк пасивно очекуваше партизанските борбени сили и главниот штаб од реонот Пајак Планина (Ливаѓе) да бидат нафрлени на неговиот фронт, што всушност не се случува.германската колона што е насочена во превојот на с. Ногис само делумно постиг-нала успех. имено, II македонска бригада во тоа време се занимава со прифат на нови баталјони од I македонско-косовска бригада. Во состав на II македонска бри-гада штотуку пристигнаа Зуферовиот баталјон, баталјонот „Мирче Ацев”, а за-едно пристигнале баталјоните „Стив На-умов” и „Христо Ботев” (Бугарија). Ова прераспределување од една во друга бригада нема никаква смисла. Спротив-но на тоа, гледано од военоводствена позиција и според очекуваниот развој на ситуацијата, тоа „шетање” на баталјоните од една во друга бригада е повеќе од грешка во командувањето. Причината беше чисто политичка. Не знам од кои причини „косовските баталјони”, сè на сè околу стотина борци, демонстрираа жел-ба да се вратат на Косово и таму да се борат. иако беа мал број борци (релатив-но), организирани во два баталјони во

реоните на Македонско-косовската бри-гада, нивното евентуално отцепување ќе значеше значителна организациска деконтазија на нашите сили со значител-ни политички импликации. С. В. Темпо не ги прифати тие барања и одлучи да ги раздели косовските „баталјони”. Така Зу-феровиот баталјон се најде (домарши-ра) во II македонска бригада во момент кога Зуфер, командант на Косовскиот баталјон, му се претстави и му рапорти-раше на командантот на Бригадата, ди-митар Туриманџовски-горски, средната нападна колона (германска) упадна во с. Ногис и го заобиколи баталјонот „Стра-шо Пинџур” кој беше распореден на па-тот кон с. гушим. Втората бригада нема-

52

о минатиот број заклучив-ме дека балансот помеѓу по-требите на цивилниот сектор и заштитата на здравјето на

војниците мора внимателно да биде измерена, меѓу другото и со култур-ните перспективи на областа – теа-тарот на оперирање. Притоа стана јасно дека заради изменетата уло-га на употребата на сила како ин-струмент на политичка моќ, воени-те сили во современите операции, вклучително и противбунтовнички-те операции (ПБО), задолжително мора да го земат предвид перио-дот по завршување на борбените дејства со размер на вооружен кон-фликт. Дополнително, стана јасно и дека заради таквата нова улога на воените сили влијанието на живот-ната средина од воената компонен-та кон животната средина и обрат-но е од големо значење за цело-купниот успех или за остварување на крајната цел на планираната за-дача.

ОперативнОтО планирање и кОнсидерациите ОкОлу живОтната срединаПо донесувањето на политичка-та одлука за учество во одредена операција (мисија), консидерации-те околу животната средина треба соодветно да се инкорпорираат во секоја од фазите на планирањето. Информациите околу тоа како сре-дината би можела да има влијание

врз борбените дејства (независно во која фаза на операции е мож­но нашите вооружени сили да би­дат вклучени) мора да се инкор­порираат во секоја од фазите при планирањето. Еден од најдобрите начини за инкорпорирање на овие информации е ако се земат пред­вид научените лекции и податоци­те од другите извори кои исто така претставуваат значајна компонента за која треба да се размислува. Податоците од географскиот ин­фор мациски систем (Geographic in ­formation systems (GIS) data), прав ните документи (особено ме ѓу на родните договори кои се однесуваат на овој домен што вклучува догово­ри кои Република Македонија ги има потпишано, но и секоја од коа­лициските сили со кои АРМ и наши­те сили – доколку станува збор за учество на цивилно­воени операци ќе содејствуваат, односно легисла­тивата на земјата­домаќин), начи­нот на кој ќе се соработува со не­владините организации, властите на земјата­домаќин или експерти­те од дадена област – приватни ак­тери присутни на теренот, подато­ци од отворените извори на инфор­мации кои се достапни (а ги има во изобилие, но со голема претпазли­вост, кој е тој кој ги дава информа­циите) и, секако, разузнавачките ин­формации од теренот.Иако сето ова можеби некому ќе му изгледа непотребно и преоптовару­

вачки, инцидентите кои влијаеле на неуспехот во изведувањето на со-времените борбени операции (вклу-чително и ПБО) ја негираат ваквата скептичност. На пример, во извеш-таите на една од неодамнешните планирачки операции на вооруже-ните сили на САД наоѓаме дека раз-узнавачката подготовка посвету-ва посебно внимание на влијанието на средината. Имено, како резул-тат на тоа што разунавачките пода-тоци укажале на опасноста којашто водата може да ја има по воору-жените сили, советникот за жи-вотна средина на командантот на операцијата предложил иницирање на анализа на почвата како пред-

1. пОТЦЕНУВАЊЕ-ТО НА ВЛИЈАНИЕ-ТО НА СРЕдИНАТА МОЖЕ дА пРЕдИзВИКА СЕРИОзЕН пРОБЛЕМ. ЛОшАТА ИН-ФРАСТРУКТУРА И ЕКСТРЕМНИТЕ УСЛОВИ гО ОТЕЖНУВААТ зАКРЕпНУ- ВАЊЕТО НА ЖИВОТОТ ВО АВгАНИСТАН И пОКРАЈ ОгРОМНИТЕ СРЕдСТВА КОИ СЕ дОНИРАНИ ВО ОВАА зЕМЈА

2. пРОЦЕНАТА НА РИзИКОТ КАдЕ ЌЕ СЕ зЕМЕ пРЕВИд И ВЛИЈАНИЕТО НА ЖИВОТНАТА СРЕдИНА Е зАдОЛЖИТЕЛНА зА СОВРЕМЕНИТЕ пБО

3. НЕпРЕдВИдЕ-НИТЕ ЕФЕКТИ МОЖАТ дА СЕ ОдРАзАТ ВРз БЕзБЕдНОСТА И СО ТОА дА ВЛИЈААТ ВРз ЖИВОТНАТА СРЕдИНА

ПБО

ЗАШТИТА НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА ЗА ВРЕМЕ НА СОВРЕМЕНИТЕ ПБО - 3

текст на целокупното планирање за соо-дветната операција. Откако предлогот бил одобрен од страна на командантот на це-лата операција, била спроведена анализа на животната средина во зоната на инте-рес која всушност ги потврдила сомнежи-те од иницијалните разузнавачки подато-ци. Анализата не само што покажала како и на каков начин консумирањето на вода-та од локалната средина може да се одрази врз борбените дејства туку открила и нови податоци кои биле значајни за процесот на планирањето. Анализата на примеро-ците на почвата собрана преку операција на извидувачките тимови укажала на тоа дека проблемот е многу поширок отколку што се мислело и дека и почвата е таа која е проблематична. Ваквите податоци биле изнесени пред политичките претставници кои подоцна презеле дополнителни чекори (дипломатски) во санирање на последици-те, но и во дизајнирање на тоа како и кон што би требало да се фокусираат опера-циите во постконфликтниот период. Сли-чен пример на овој е примерот во кој ваква анализа не била направена. Имено, во една од базите во Ирак при градењето на фор-тификациското утврдување на базата уче-ствувале и жителите од локалната средина. По извесен период и војниците и жителите кои работеле на утврдувањето започнале да се жалат на интензивни стомачни болки. Анализата подоцна утврдила дека до труењето дошло од контаминираната по-чва заради пукнатина на подземна линија за нафта. Преместувањето на локацијата на базата заради неспроведената предпла-нирачка анализа на животната средина ре-зултирала со одложување на целокупните планови на операцијата, со зголемување на планираните трошоци, и, конечно, за-ради дополнителната работа, довела и до намалување на моралот на населението и на војниците.

ИнкорпорИрање на аналИзИте од жИвотната средИна во процесот на оператИвното планИрањеИницијалните (почетните) анализи на жи-вотната средина се од огромно значење за целокупната операција, но и за поли-тичките одлуки за таа операција. Оттука, при процесот на донесување одлука (вклу-чително и воени одлуки), овие анализи по-магаат за правилно одлучување околу тоа колкав ќе биде ризикот, но и за тоа како и на каков начин тој ќе има влијание врз бор-бените дејства. Иницијалните анализи за оператиното планирање би требало да се одвиваат преку четири клучни задачи. Како почетен елемент при анализата на живот-ната средина начелно би требало да се ор-ганизира експертска анализа која ќе биде усогласена со извидувачките операции. За таа цел е потребно да се изврши процена на ризикот или, пак, оваа анализа да се над-гради на веќе извршена процена на ризи-кот. Ваквите почетни активности претставува-ат основа за влијанието на животната сре-дина врз борбените операции. Откако ќе заврши овој процес, прва задача на офи-церот за заштита на животната средина е да направи координација со релевантни-те групи и да ги постават побарувањата за заштита на животната средина како критериум кој ќе биде земен предвид при креирањето на оперативнот дизајн. Тоа за-должително би ги вклучило обврзувачки-

заштита од неа) во процесот на градењето на концептот на операции „Concept of Operations“ (CONOPS) и во побарувањата (значи изјавата за побарувањата, доаѓа од Statement of Requirements (SOR), кои по-доцна треба да бидат одобрени од повисо-ката команда-авторитет. При развивањето на курсевите на акција мора да се земат предвид следните фак-тори: 1. Специфичните карактеристики на зоната

на распоредување.2. Изградба на засебен логор наспроти

користењето на постојните капацитети за разместување.

3. Состојбата со постоечката инфраструк-тура и капацитети (на пример капаците-тите со водата).

4. Расоположивите ресурси (бројната сос-тојба на луѓето и колку таа е употребли-ва и за која цел, расположивите финанси-ски средства, опремата и снабдувањето).

5. Научените лекции за дадениот реон на разместување или научените лекции од минатото.

6. Нивото на кое се наоѓа персоналот во познавањето за побарувањата на сре -дината и потребата од обука во со вла ду-вањето на соодветни технички вештини (соодветно на природата, локацијата и фокусот на операцијата, значи типот на операцијата).

7. Постојните договори за набавки или, пак, потребата на склучување на соодветни нови договори.

8. Експертизата кај локалното население, вклучително со безбедносната процена за нивната наклонетост (земајќи ги пред-вид и капацитетите на работната сила која би била потребна).

Секако, би било несериозно доколку во вак-вите консидерации не се земе предвид и времетраењето на операцијата. Дополни-телно, ќе треба да се земе предвид и тоа како средината ќе влијае врз техничките ка-пацитети на соодветните средства со кои располагаме. Ќе мора да се земе предвид и фактот дека побарувањата можат да би-дат двојно условени, временски и услове-ни од настаните (значи одредени настани-транзиција од една во друга фаза или, пак, специфични настани во самата фаза, на пример во процесот на стабилизација, пе-риодот кога посебен акцент ќе се стави на утврдувањето на базите и сл.).

д-р Методи Хаџи-Јанев

53

те меѓународни договори, домашното за-конодавство, но и останатите фактори на ограничување. Такви би биле постоечки-те логистички капацитети, географијата на просторот, но и темпото (на пример побарувањата од страна на политичките насоки за тоа колку бргу би требало да се изврши операцијата) на самата операција, значи влијанија кои би можеле да влијаат на квалитетот на целата мисија. Втората главна задача која мора да се земе предвид при утврдувањето на побарувањата за животната средина е тоа што во конкретната средина претставува карактеристика која мора да се земе пред-вид зашто тие карактеристики се од осо-бено значење за операцијата, кој би тре-бало да биде опфатен со заштитата на

животната средина (вклучително и зашти-та од влијанието на животната средина) и конечно, кога, во кој дел од операцијата побарувањата за заштитата на животната средина ќе треба да се организираат. Третата главна задача е да се развие план за тоа како (врз основа на претходната клучна задача) ќе се реализира процесот на заштита на и од животната средина. По-прецизно, во војничкиот или речникот на планерите, тоа би значело да се развијат соодветни курсеви на акција (правци на дејство) врз база на параметрите од втора-та клучна задача. Излезните параметри од овој чекор се влез-ни параметри во контекст на влијанијата на животната средина (заштита на истата и

1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 01 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0

54

ласифицирањето на информа­циите е клучен аспект за сигурна комуникација. Процесот на развој на шемата за класификација, пак, е како

техничка така и човечка тема. Технологи­ите што ги користиме мора да ги поддржу­ваат потребите за приватност на нашата компанија, а луѓето и процесите мора да би­дат на точно определено место и да рабо­тат ефективно за да спречат неавторизиран пристап до важни информации.

ШТО Е ТАЈНА, А ШТО ВРВНА ТАЈНА ?Ако ги опфатите сите информации што ги чува вашата организација, најверојатно ќе можете да ги поделите во три примарни ка­тегории: јавно користени, внатрешно кори­стени и рестриктивно користени. Типични­от сооднос на поделбата на информации­те покажува дека 80 проценти од информа­циите во секоја организација се за интерна или за приватна употреба. Овие информа­ции, покрај другото, вклучуваат меморанду­ми, работни хартии, финансиски податоци и информациони записи.Во продолжение ќе ги разгледаме разните модели на квалификација на информации­те, улогите во безбедносниот процес и кон­тролите за пристап до податоците.

ЈАВНА ИНФОРМАЦИЈАЈавната информација е примарна инфор ма­ција која е достапна до поголемите јавни ен­титети или посебните индивидуи кои имаат потреба од неа. Службените информации можат да бидат јавно достапни, но само ако одредени индивидуи или организации имаат потреба за тоа. Важна работа која не смее да се заборави е дека организацијата треба да развие политики за тоа која информација е достапна и за која намена таа ќе биде до­стапна. Исто така треба да се запознаат чле­новите на организацијата за тоа кој има авторизација да донесува вакви одлуки. Постојат организации и поединци кои соби­раат тајни информации за пари и тие често го користат т.н. „социјално инженерство“ за да добијат информации за бизнисот (делов­на тајна). Ефикасните политики ќе ја намалат штетата од губењето на осетливи подато­ци. Во однос на дистрибуциите разликуваме два типови, лимитирани и комплетни дистри­буции. Имено, лимитираната дистрибуција на информацијата не е наменета за об­јавување во јавност. Оваа категорија на информација не е тајна туку е приватна (ако компанијата бара кредит информацијата е приватна – оваа информација, ако се даде

на конкуренцијата, може да им даде вна-трешни информации за плановите на соо-дветната компанија, додека, пак, доколку ис-тата информација им стане достапна на кли-ентите, може да ги исплаши и да ги натера да прејдат кај конкуренцијата).Овие типови на податоци обично се чува-ат во тајност од страна на банките и од фи-нансиските институции кои имаат правила за приватност, како и политики кои треба да се следат од вработените на институцијата.Изјавите кои индицираат приватност се до-кументи со лимитиран пристап. Овие изјави треба да покажат дека давањето на овие ин-формации без дозвола е кршење на довер-ливоста. Ова може да помогне за да се де-

финира што е, а што не е информација за јавно делење. Кога станува збор за цело-сна дистрибуција, маркетинг материјалите се пример за информации кои имаат цело-сна можност за дистрибуција до секој што ги бара. Годишните извештаи на акционерите и другите информации од јавен карактер се исто така примери на материјал со целосна дистрибуција. Кој ги носи решенијата за цело-сна дистрибуција? Поголемите организации имаат корпоративен оддел за комуникација кој е одговорен за процесот. Ако не сте си-гурни, добро е да прашате за делењето на

информацијата – не претпоставувајте дека знаете. Ова е и целта на политиката за класификација на информации.

пРИВАТНИ И ИНТЕРНИ ИНФОРМАЦИИПриватните информации се наменети само за интерна употреба во организацијата. Овој тип на информација може да ја засра-ми компанијата, да открие тајни договори или да влијае на самиот персонал. Приват-ните информации исто така се нарекуваат и работни документи или работен продукт. Многу е важно приватната информација да не биде покажана поради тоа што по-тенцијално тоа може да инволвира судски

спор (ако покажувањето на информацијата не било според закон). интерните информа-ции, пак, вклучуваат персонални информа-ции, финансиски документи, листи на клиен-ти и други информации кои се потребни за водење бизнис. Овие информации се вред-ни и мораат да бидат заштитени. Во случај лични и медицински информации да би-дат покажани на неавторизиран персонал, доаѓа до одговорност. Многу организации имаат дефинирано кои информации ќе би-дат наменети за интерна употреба. факул-тетите ги чуваат студентските информации

КЛАсИФИ ЦИРАЊЕ НА ДИГИТАЛНИТЕ ИНФОРМАЦИИ

1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0БЕЗБЕДНОСТ ВО ДИГИТАЛН ОТО КОМУНИЦИРАЊЕ – I

101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010

55

како интерни информации – тие не смеат да дадат информации за студентите без специ­фична дозвола од студентот, дури ни на ро­дителите на студентот.

РЕСТРИКТИВНИ ИНФОРМАЦИИАко бидат објавени рестриктивните инфор­ма ции тие сериозно можат да ја оштетат организацијата. Оваа поделба ги вклучу­ва информациите за сопствените процеси, тајните на трговијата, стратегиските инфор­мации и маркетинг­ плановите. Овие инфор­мации никогаш не треба да се објават на надворешен субјект, освен ако менаџментот не даде специјална дозвола. Во многу слу­чаи овој тип на информација е поставен како

мо делот на „потребно знаење“ – ако не тре-ба да го знаете тоа, нема да бидете инфор-мирани. УЛОГИ ВО БЕЗБЕДНОСНИОТ ПРОЦЕСЕфективниот безбедносен менаџмент бара поставување на улоги и одговорности за секој што е инволвиран во процесот. Во про-должение се опишани улогите во безбеднос-ниот процес.1. Сопственик: Сопственикот на податоци-те е примарно одговорен за поставувањето на заштитата и користењето на податоци-те. Сопственикот во повеќето ситуации е по-стар менаџер или друг донесувач на одлу-ки во организацијата. Сопственикот е одго-

КЛАсИФИ ЦИРАЊЕ НА ДИГИТАЛНИТЕ ИНФОРМАЦИИ

д-р Зоран Гацовскипрофесор на универзитетот фон

Американската влада и војска имаат поинак-ви термини во врска со класификацијата на информациите. Владините агенции во САд се многу загрижени за приватноста и за наци-оналната безбедност. Поради ова имплемен-тиран е единствен систем на класификација, на контрола на пристап и заштита на инфор-мациите. Следи листата на некои типови вла-дини класификации во САд:1. НЕКЛАСИФИЦИРАНИ ИНФОРМАЦИИОваа класификација се користи да прика-же дека информацијата нема ризик за да доведе до потенцијална загуба при обе ло-денување. Секој може да има пристап кон ин-формациите од оваа категорија. Многу упат-ства и правила за тренирање и обука се не-класифицирани.2. ОСЕТЛИВИ, НО НЕКЛАСИФИЦИРАНИ

ИНФОРМАЦИИОваа класификација се користи кај ниско-то ниво на безбедност. Обелоденување на оваа информација може да донесе зло, но нема да им наштети на напорите за нацио-нална безбедност. На пример, количеството на тоалетна хартија што се користи во воена база може да се смета за сензитивно, поради тоа што оваа информација може да помогне на некоја агенција за разузнавање да погоди колку луѓе работат во базата.3. дОВЕРЛИВООваа класификација се користи за да ги иден-тификува тајните од ниско ниво и генерално претставува најниско ниво на класификација кое се користи од страна на војската. Се ко-ристи често за да се оневозможи пристап до осетливите информации. информациите кои се на пониско ниво од „доверливо“ гене-рално се сметаат за некласифицирани. Овие информации може да бидат со рестриктивен

пристап под „Актот за слобода на информа-циите“. На пример, упатствата за ракување со пушка може да бидат класифицирани како „доверливи“. Тие во себе имаат црте-жи, процедури и спецификации како работи оружјето.4. ТАЈНАТајните информации доколку се обелоде-нети можат да донесат сериозни и непо-правливи штети на одбранбените напори. информацијата која се квалификува како „тајна“ бара специјално тренирање и чување, и се смета за чувана тајна на војската и на владата. движењето на трупите, воената опрема и другите планови минимално се кла-сификуваат во оваа група податоци. Вое-ните правила го сметаат неавторизираното обелоденување на тајните информации за криминален акт и потенцијално предавство.5. ТОп – ВРВНА ТАЈНА (TOP SECRET)Оваа класификација е највисоко ниво на класификација. Постојат озборувања дека постојат и повисоки нивоа на класификација, но имињата на тие класификации се исто така класифицирани како „Топ тајна“. Овој тип на податоци не смее да биде компро-митиран. информациите кои се однесуваат на активностите на циА, нуклеарните вое-ни планови, и системите за оружје и развој на истите, нормално се класификуваат како „Топ тајна“.6. АТОМСКА ВРВНА ТАЈНАОвој тип на тајна (една од оние што се над „Топ тајна“) се однесува на информациите за нуклеарните арсенали на САд и на Вели-ка Британија. до овие информации немаат пристап дури ни останатите земји-членки на НАТО (освен Министерствата за одбрана на САд и на ВБ).

ВОЕНИ И ВЛАдИНИ КЛАСИФИКАЦИИ ВО САд

ворен за поставувањето на системот, одно-сно секој да може да ги следи сите релевант-ни и потребни закони и правила. На крај соп-ственикот обично делегира некоја (или сите) ролја поврзана со податоците и со другите индивидуи во организацијата.2. Чувар: Чуварот на податоците е одгово-рен за одржување и чување на податоците. Во компјутеризирана околина чуварот обич-но е IT-одделот. Мрежните администрато-ри, бекап-операторите и другите ги спрове-дуваат чуварските функции врз податоците. Безбед носните политики, стандардите и во-дичите треба да ги дистрибуираат одговор-ностите и да ги дадат механизмите за нив-на работа.3. Корисник: Корисникот е личност или од-дел што ги користи податоците. Корисници-те на податоците можат да прават влез, из-лез, едитирање (менување на податоците) и други функции кои се одобруваат од страна на улогите кои ги имаат во процесот. инаку постојат две дополнителни улоги кои само ќе ги споменеме поради тоа што можат да се сретнат во практика.4. професионалец за безбедност: Без-бедносните професионалци се запозна-ени со еден или со повеќе аспекти од про-цесот. Тие можат да бидат истражувачи, им-плементатори, тестери или развивачи на по-литики. истражувачите стануваат инволви-рани во процесот кога безбедносниот про-блем ќе се идентификува. Тестерите од дру-га страна можат да ги тестираат безбеднос-ните процеси или слабости. Развивачите на политиките му помагаат на менаџментот да развие и да имплементира безбедносни по-литики за организацијата.5. Аудитор: Аудиторите се инволвирани во процесите на осигурување на практи-ките, политиките, механизмите и водичите кои постојат во самата организација. Оваа функција може да инволвира прегледување на документацијата, прегледување на днев-ниците на активностите, вршење на ин тер-вјуа и вршење на други задачи кои се пот-ребни за да се осигура следењето на без-бедносните политики. улогата на аудиторот не е да биде полицаец туку е повеќе од кон-султантска природа. Аудиторот може да по-могне организацијата да ги идентификува и поправи проблемите со безбедноста.Многу е важно сите овие улоги да се сфатат сериозно и да се знае кој тип на информација е за јавна дистрибуција, а кој треба да оста-не за внатрешна употреба. Сепак вие мора-те да се држите на повисоко ниво од оние што ве опкружуваат.

БЕЗБЕДНОСТ ВО ДИГИТАЛН ОТО КОМУНИЦИРАЊЕ – I

шкотската гајда и песната испеана со гла-сот на познатиот германски тенор. Споме-ни ги преплавуваат срцата на војниците за-тоа што сега се присетиле како овој праз-ник изминатите години го славеле дома и колку нивните најмили сега им недостасу-ваат. Но тие се далеку и празнината која ја оставиле во нивните срца бара да биде ба-рем малку пополнета. Така овие луѓе ста-нуваат пријатели, се обидуваат да го нау-чат јазикот на другиот, споделуваат храна, ги раскажуваат своите животни приказни, разменуваат адреси небаре ќе си дојдат во посета кога војната ќе заврши. Оваа ноќ за нив не постојат национални белези, тие заедно во солзи уживаат во магијата на Божиќ. „Вечерва сите го почувствуваа бад-никовиот оган кој се разгоре среде оваа тешка зима и дојдоа да го почувствуваат,

56

разниците не се важни само затоа што одбележуваат некој настан на кој вреди да се сеќаваме и да го слави-ме, туку нивното значење е во моќта да ги обединат најблиските во мо-

ментите поминати заедно. Тоа се мигови во кои се споделува љубовта и среќата. Најголем од нив, секако, е Божиќ. Како што полека се приближува денот на негово-то прославување, така една измината го-дина останува зад нас и се најавува поче-ток на нова. На овој ден никој не треба да е сам, туку да ужива со саканите во топлина-та на домот. Но, дали во војната, војникот се сеќава на празниците, на родендените, на имендените, особено во оние војни кои се толку долги и како што минува времето се чини дека никогаш нема да завршат...

ПОБЕДА НАД СТУДОТ НА ВОЈНАТАЗападен фронт, 1914 година. На почетокот од Првата светска војна, германската, шкот-ската и француската војска се спротивста-вени само на неколку метри една од друга. Скриени во рововите, секој ја брани својата позиција. Секој ден, дождови од куршуми се истураат врз непријателот, секој ден има нови жртви. Никој не знае зошто се води таа војна. Сите тие се обични луѓе, со ми-нимален воен тренинг. Свештеникот и не-говите ученици се регрутирани во шкотска-та армија, тенорот од берлинската опера е втурнат во нова улога, од музичката на во-ената сцена, францускиот хотелиер е одво-ен од својата сопруга и нероденото дете и поставен во првите линии на француски-те борбени редови. Сите тие имаат само една желба: да заврши војната и да се вра-тат дома. А Божиќ е на прагот. Но овде на фрон-тот никому не му се прославува. Овде има само студ, опасност, постојан немир и очекување на нов напад. Овде мири-са на крв и на тела кои веќе почнале да се распаѓаат во меѓупросторот на трите војски кој е секојдневна раскрсница на куршуми. Само неколкумина собираат храброст да засвират и да запеат, да се присетат дека таа вечер е Бадник и иако се далеку од сво-ите семејства - да прослават што сè уште се живи. И додека секој на свој начин се оби-дува да најде малку забава во ровот за да заборави дека е среде војна, неверојатна идеја произлегува од длабоките, искрени желби на овие луѓе: Што ако само една ве-чер се стави крај на огнот? Што ако само една ноќ се излезе од под земја и се просла-ви овој празник под ѕвезденото небо, онака како што заслужува? И онака војната нема да биде завршена таа ноќ. На радост на

ДЕНОТ НА СПУШТЕНО ОРУЖЈЕ И ПОДАДЕНА РАКА

„СРЕЌЕН БОЖИЌ“

сите војниците едногласно одлучуваат дека вреди да се обидат, но за ова не смее да до-знае никој од нивните надредени. Дали ќе успеат да создадат една ноќ на вистински мир, една ноќ на љубов и пријателство како што налага духот на Божиќ?

КОГА НЕМА НЕПРИЈАТЕЛ НЕМА НИТУ ВОЈНАКако што излегуваат од рововите полека и со недоверба, на војниците секој потег на другиот им се чини како обид за диверзија, како валкана игра зад грб. Дури и елката на германската војска, на Французите им се чини како некој план за напад. Но наб-рзо, како што се запознаваат и разменува-ат слики од своите семејства, така и напна-тоста исчезнува. Божиќ се слави и на фрон-тот со француски шампањ, со музиката од

да се затоплат и да заборават дека ова е војна. Но војната не ги забо­рава нив“ – вели шкотскиот свеш­теник. Сите извештаи до команд­ните центри се исти: „Нема никак­ва непријателска активност на дру­гата страна“. И како што се раздену­ва така се гледа крајот на веселбата и сите се враќаат во своите ровови. И кога се мислеше дека при мир је­то кое беше договорено да трае само една вечер е завршено, тоа божиќно утро, тројцата подофице­ри смислуваат нова идеја – овојпат заеднички да ги разменат телата на мртвите, да ги предадат загинатите војници на нивната војска и сите за­еднички да ги погребаат како луѓе, наместо нивните тела да скапуваат на ничија земја. Ако вчера било ап­сурдно да се умре за таа војна која никој не ја разбира, ден потоа, тоа е уште поапсурдно, поради новосо­здаденото пријателство. Сега никој веќе не го гледа другиот низ ниша­нот на пушката. Оваа приказна оди дотаму што германските војници ги засолнуваат шкотските и францу­ските пријатели во нивните упориш­та за да ги заштитат од германски­от артилериски напад и обратно. И како може да се продолжи војната како ништо да не се случило кога сега сè е променето?

НАСТАНОТ КАКО ВЕЧНА ИНСПИРАЦИЈАПосебен момент во приказната е присуството на Ана Соренсен, пре­

красната оперска пејачка која доаѓа во жариштето на фронтот само да помине една ноќ со нејзиниот са-кан, тенорот Спринк. Ана како лик е отелотворение на јачината на љубовта која на крајот ќе ги нате-ра љубовниците да заминат добро-волно во Франција како воени за-твореници, бидејќи за нив е полес-но да бидат заедно во затвор откол-ку разделени од војната да живеат на слобода. Особено впечатлива сцена во фил-мот е воведната која го отвора ова филмско дело како контраст на тоа што следи. Имено, филмот започ-нува со кадри од неколку училиш-та во земјите вовлечени во војната. Гледаме како германско, француско и шкотско момче, додека војната е уште во својот зародиш, стојат пред табла во училниците во нивните училишта и рецитираат песни. Иако на различни јазици, песните се исти – полни со омраза за непријателот кој треба да умре, треба да биде ис-чистен без трошка човечка милост. Наспроти оваа омраза кон други-те нации која свесно се ширела во училиштата, понатаму во филмот гледаме една спротивна приказна – како границите може да се надми-нат и како љубовта победува сè, па дури и оружјето.Овој уникатен настан од историјата е инспиративна приказна за хума-носта и братството. Тој е доказ дека во суштина сите луѓе се исти, без разлика на која страна припаѓаат и дека мечтаат за исти работи. Дури и во најтешките, најмрачните времиња од нивните животи, тие не ги забораваат вистинските вредно-сти. Важноста да се сподели љубов и грижа во празниците и да се по-чувствува божиќната магија е уни-верзална и произлегува од вна-трешниот порив на човекот да го дофати задоволството и потреба-та да живее во заедништво како из-вор на мир и спокој. Приказната во „Среќен Божиќ“ не е измислена туку е инспирирана од вистински настани според кои во декември 1914 годи-на, кога војната била на почеток, на повеќе места на Западниот фронт непријателските војски си подале рака на оваа волшебна ноќ.

Елена Ѓорѓиевска

57

Оваа рубрика ја посветуваме на ВОјНиКОТ – ЧОВеКОТ кој е прв на удар на виорот наречен војна – ЧОВеКОТ кој е високо мотивиран да ја брани своината, татковината и идеите – ЧОВеКОТ кој е физички и психички подготвен на највисоко ниво – ЧОВеКОТ кој оставил дел од својата душа дома кај своето семејство – ЧОВеКОТ кој, на крај, сепак, е само ЧОВеК.и затоа тој е инспирација за многу уметнички филмски дела кои оставиле силен впечаток на неутралната широка публика, ја разбранувале нашата закоравена емотивност и ни покажале колку сурова е всушност војната и како таа делува на луѓето.Во следните броеви на шТиТ ќе се осврнеме на некои од тие филмови без некоја посебна амбиција да бидеме филмски критичари. Сакаме само да ви пренесеме дел од нашите чувства, да ви покажеме дека една војничка, човечка судбина може да ги промени нашите ставови за вредностите во животот, а посебно да истакнеме колку тој тежок, исполнет со труд, кал и пот војнички живот е достоен за ПОЧиТ.

Режија и сценарио: Christian Carion

Улоги: Diane Kruger, Benno Fürmann, Guillaume Canet, Daniel Bruhl

Музика: Philippe Rombi

Монтажа: Judith Riviеre Kawa, Andrea Sedlаckovа

Директор на фотографија: Walther van den Ende

Земја: Франција/Германија

Година: 2005

Времетраење: 116 минути

Награди: Добитник на наградата ФИПРЕСЦИ, номинации за најдобар странски филм за Оскар, „Златен глобус“, БАФТА, Европски филмски награди, шест номинации за наградата „Цезар“

Наслов на оригиналот:

David VitalTHE SUSRVIVAL OF SMALL STATESStudies in Small Power/Great Conflict

дејвид ВиталОпСТАНОКОТ НА МАЛИТЕ дРЖАВИИстражувања на конфликтот меѓу малите и големите сили

издавач: ТАБЕРНАКУЛ – Скопје 2009

нигата „Опстанокот на мали-те држави“ од Дејвид Витал е дел од програмата на Влада-та на Република Македонија за

преведување на 500 стручни, научни книги и учебници од кои се учи на врвни-те, најдобрите и најреномираните уни-верзитети во САД и во земјите од Ев-ропската унија.Професорот Витал тврди дека со-времениот свет на држави по приро-да е класно општество одбележано со зацврстување на границите помеѓу големите, средните и малите сили и, пред сè, со посложената заемна повр-заност помеѓу силата и политиката. Тој излага една теориска шема за анализа на конфликтите помеѓу земјите од раз-лични класи и истражува три парадиг-ми: класичен случај на Чехословачка против Германија во 1938 година; со-времен случај на арапско-израелски-руско-американски конфликти со гла-вен фокус на Израел против Советски-от Сојуз и финско-рускиот конфликт кој се разгледува како идна парадиг-ма. Сите три случаи се дискутирани од позиција на минорната сила.Впрочем книгата содржи пет основ-ни поглавја: Прво поглавје – Малите сили во конфликтот, Второ поглавје – Чехословачка-класична парадигма, Трето поглавје – Израел-современа па-радигма, Четврто поглавје – Финска-парадигма за иднината и Петто по-главје – Опции и политики.Воената сила не е сè во односите меѓу државите, но онаму каде што има капа-цитет и волја да се употреби, таму таа нужно засенува сè останато. Изреката на Сун Цу дека „војната е нешто што е од витално значење за државата; об-ласт на животот и на смртта; патот кон опстанокот или уништувањето“ оста-нува вечно важечка, дури и кога слаби-те романтични призвуци што ги носи неговиот начин на обработка на овој предмет можат донекаде и да нè за-плашат. Несомнено, вистинито е тоа дека силата во одреден случај може да биде анулирана со итрина и да биде разрешена со добра волја – тоа е из-

вор на утеха. Но итрината, или, пак, по-учтивите, политички и воени вештини – е далеку од тоа да биде ексклузивен атрибут на слабиот, како што добрата волја е далеку од тоа да биде ексклузи-вен атрибут на силниот.Во книгата детаљно се разгледа-ни случаите на трите парадигми на конфликт меѓу терцијарните и при-марните сили. Случајот Чехословач-ка против Германија (1938) во осно-ва е случај на едноставна завојувана конфронтација. Случајот Израел про-тив Советскиот Сојуз (како последи-ца на Блискоисточната војна во 1967 година) е еден од оние кои претставу-ваат непријателства, кои се ублажени во практиката преку рамнотежата во замрсеноста на вметнатите регионал-ни и глобални конфликти. Конфликтот меѓу Финска и Советскиот Сојуз е еден од оние кои минале низ етапи кои мо-жат да се споредат со структурата на првиот и на вториот случај, но кои сега во голема мера се намалени на modus vivendi.Секој од овие три случаи ќе послужи како илустрација на некои теми од кои е составена оваа анализа како целина. Но, исто така, секој од нив претставу-ва важна етапа која може да се смета како веројатен развоен образец на од-носите меѓу големите држави и оста-токот од светската заедница. Случајот со Чехословачка е од траен интерес поради неколку причини. Фак-тот дека Чехословачка не можела да издржи војна со Германија подолг пе-риод јасно покажува што може да по-стигне една мала држава кога има волја да се соочи со поголем и сосе-ма непријателски настроен соперник. Од друг аспект, Прага во 1938 година претставува студија за психолошките притисоци под кои дејствуваат вода-чите на една мала и изолирана држа-ва. Од трет аспект, тоа е историја на мала држава која за краток период била „проголтана“ од повеќе империи. Според потеклото, структурата и спо-ред природата на проблемите кои се ставени под прашање, израелески-

от блискоисточен конфликт со Совет-скиот Сојуз е целосно современ. Тој треба да се сфати како последица на вметнување на две одделни борби во однос на логични и емпириски различни прашања: жестоката борба меѓу Евре-ите и Арапите во однос на постоењето на Израел и „џентлментскиот“ судир меѓу САД и Русија за надмоќност во регионот. Истовремено, структурал-ната комплексност на блискоисточна-та политика го „омекнува“ конфликтот во однос на своето оперативно ниво, поштедувајќи го Израел од казната на Советскиот Сојуз со којашто може да се соочи во друг случај.Финска е држава која била уредно при-силена да се соочи со својот голем противник во изолација, но таа, сепак, ја избегнала судбината на Чехословач-ка. Таа стои како случај на мала сила која успеала да склучи мир со голема сила и покрај проблемите кои ги раз-делуваат, натрупаните последици и цената што помалиот мора да ја пла-ти за да трае мирот. Тоа претставува само една можност на која треба да се обрати внимание. Може да се забележи дека секој од случаите носи порака на потиштеност или на охрабрување и секој од нив може да послужи како илустрација на едноставната вистина дека таму каде што последиците од грешка се ката-строфални, а маргините на грешката се екстремно мали, потребни се по-литички и интелектуални таленти од највисок ранг за да може да се избег-не катастрофа. На крајот, положбата на малата држа-ва која сака да го задржи сопствениот политички идентитет и автономија, по-седува елементи на трагично. Таа може да биде сигурна дека ќе ги задржи сопствениот идентитет и автономија единствено ако нејзиниот капацитет за автономна акција не е ставен на се-риозен тест. Конфликтот со некоја го-лема држава, во крајна линија, е кон-фликт за автономија.

м-р Јулијана Стојанова

58

Уба

ви

ни

те н

а М

акед

они

ја

Манастирска

солза

елат, нема ништо побистро, почи­сто, поискрено и поблагородно од солзата што извира од длабочина­та на душата. Од среќа или од јад,

таа секогаш оплеменува. Манастирот „Свети Јован Бигорски“ е ед­на таква солза, вистински бисер што из­вира од очите на народот од овој крај, пре точена во многувековниот бигор од којшто е изграден манастирот. Манастирот се наоѓа среде впечатливите бигорови карпи на кањонската долина на реката Радика, во прегратките на бујните шуми всадени на северозападните пади­ни на планината Бистра. Постои уште од 1021 година, кога е изграде на христијанската базилика, врз чии темели подоцна никна манастир­скиот комплекс, односно манастирската црква. Мал ку се знае за животот на ма­настирот до 1743 година, освен дека при доаѓањето на Турците манастирот бил разурнат, а потоа обновен. Во манасти­рот има остатоци од црква што потекну­ва од 16 век, односно од 17 век и 18 век, од која сè уште се чуваат големите икони. Денешниот изглед манастирот го добил во XIX век, кога бил изведен и новиот жи­вопис. Поголемиот дел од фрескописот што се наоѓа во големата полукалота на куполата, е дело на познатиот фрескопи­сец Дичо Зограф.Иконостасот на црквата е еден од нај­уба вите во нашата земја. Изработен е во ситна дрвена резба, и заедно со оној во црквата „Свети Спас” во Скопје, претста­вува извонредно уметничко остварување на афирмираните копаничарски мајстори Петре Филиповски­Гарката, неговиот брат Марко и Макариј Фрчковски. Тука од дамнина, за убаво, но и кога треба да се помогне, се собирале и старо и мла­до, без разлика на вера, пол, уверување. Така беше и по опожарувањето на манас­тирскиот комплекс, на 30 септември 2009 година, при што целосно изгорел стариот конак, горниот палат, две трпе­зарии, гостинската просторија, кујната, библиотеката и монашките живеалишта. Тогаш овде први дојдоа да помогнат ту­кашните жители Македонци, христијани и муслимани од селата Ростуше, Јанче, Ве­лебрдо, Битуше, Требиште, Скудриње...Овде треба да бидете на Водици, и да видите како Македонците­христијани и Ма кедонците­муслимани, заедно го сла­ват овој ден. Нема човек што тогаш не ќе ги навлажни очите и ќе си ја исплакне душата, следеќи ги сите обичаи на Води­ци чија корона е фрлањето на крстот во најбистрата река во Mакедонија, Радика.

В. Д.

29