2.m aurkikuntzen garaia rg

AURKIKUNTZEN GARAIA GEOGRAFIA ETA HISTORIA2. DBH 8. GAIA

GAIA

Aurkikuntzen garaia

Kristo jaio

V X XV XX

Aurkikuntzen garaia


Gaiaren mapa

AURKIKUNTZENGARAIA

Aurkikuntza geografikoak

Garai Modernoaren

hasieran

Amerika europearrak

iritsi zirenean

EUROPEARREK XV. MENDEAN

EZAGUTZEN ZUTEN

LURRALDEA

AURKIKUNTZEN KAUSAK

ESPLORAZIO NAGUSIAK

AURKIKUNTZEN ONDORIOAK

EGOERA OROKORRAK

MAIAK

INKAK

AZTEKAK


Europarrek XV. mendean ezagutzen zuten lurraldea

• XV. mendearen hasieran Europarrek ezagutzen zuten mundua: Europa, Mediterraneoa inguratzen duten lurraldeak eta Itsaso Beltza.


• Zehaztasunez ezagutzen ez bazituzten ere, bazekiten India, Txina eta Japonen berri Marco Poloren bidaiak zirela eta.

Europarrek XV. mendean ezagutzen zuten lurraldea


Zetaren bidea

• Zeta oso apreziatua zen, luxuzko produktua.

• Jantzi oso finak egin zitezkeen eta garraiatzeko oso erraza zen, ez zeukan pisurik.

• Horregatik demanda handia izaten zuen eta merkataritzako produktu oinarrizkoa bihurtu zen.


• Baina 1453ean turkiarrek Konstantinopla konkistatzen dute ...

Aurkikuntzen kausak - Konstantinoplaren gainbehera

Konstantinopla Istanbul


Horregatik beharrezkoa egiten zen itsas-bide berriak bilatzea.

Aurkikuntzen kausak – Zetaren bideak moztu egiten dira

... eta ekialdearekin (Asia) zeuden merkataritza bide tradizionalak moztu egin zituzten.


Aurkikuntzen kausak – Mapa berriak

• Mapa berriak garatu zituzten, portulanoak. Itsasertza eta oztopoak soilik marratzen ziren.


Aurkikuntzen kausak – Nabigazio tresna berriak

Iparrorratza

Astrolabioa

Koadrantea

• Nabigazio tresna berriak ere garatuta zeuden eta baliagarriak ziren kostaldetik urrundu ahal izateko.


• XV. mendearen amaieran, beste itsasontzi mota batzuk sortu ziren: karabela

Aurkikuntzen kausak – Nabigazio tresnen erabilera hedatu

Grekoen trirremea

Erromatarren galera Karabela


Testua: bizitza karabela baten gainean

Bizitza karabela gainean

Itsasontziek langileak behar dituzte eguneko 24 ordutan; horregatik, lau orduko txandak osatzen ziren eta zintzotasun osoz bete behar izaten ziren.

Goizeko lehen lana gauean itsasontzira sartutako ura txikatzea (ura itsasontzitik kanporatzea) zen.

Ondoren, sokak, belak eta bestelako aparailuak konpondu; belak jaso, ontzigaina garbitu edo sareak konpondu. Askotan, marinelek abestitxoak abesten zituzten.

Eguerdian, eguneko bazkari bero bakarra hartzeko etena egiten zuten. Gizon bakoitzak bere arrantxoa (janari neurria) egurrezko plater batean hartzen zuen. Hala ere, tripulazioko pertsona garrantzitsuenek banatuta jaten zuten eta euren jantokia eduki ohi zuten.

Arratsaldeetan, giroa lasaiagoa zen eta astialdirako jarduerak egiten zituzten, abestu, musika-tresnaren bat jo edo esperientzia handieneko marinelen historiak eta abenturak entzun besteak beste. Batzuetan, bertan zihoazen animalien lasterketak eta borrokak antolatu ohi ziren edo arrantza lehiaketak egin ohi zituzten.


• XV. mendearen amaieran europarrak itsasoko bidaiak egiten hasi ziren eta munduarekiko zuten ezagutza handitu zuten.

Esplorazio bidaiak


Aurkikuntzen kausak

ASIAREKIN MERKATARITZA HARREMANAK ETEN

KONSTANTINOPLA TURKIARREN ESKUETAN

AURKIKUNTZEN KAUSAK

MAPA HOBEAK

NABIGATZEKO TRESNA HOBEAK

ITSASONTZI HOBEAK

AURRERAPEN

TEKNIKOAK


Portugaldarren eta gaztelarren esplorazio nagusiak


Aurkikuntzen kronologia


• XV. mende hasieratik Portugaldarrek Afrikari buelta emanda mendebaldera iristeko bidea bilatu nahi zuten.

• 1488an Bartolomé Diasek Esperantza Onaren lurmuturrari bira ematea lortu zuen.

Portugaldarren bidaiak


• 1498an Vasco de Gama Indiara iritsi zen.

• Portugal eta Asia arteko bidean portugaldarrek puntu ezberdinak zehaztu zituzten bidaian zehar janaria ziurtatzeko eta merkataritza kontrolatzeko.

Portugaldarren bidaiak


Testua: Esperantza Onaren lurmuturra

Esperantza Onaren lurmuturra

Afrikako kostako leku zehatzetan kontaketak egiteko harrizko estelak jartzeaz gain, ezagutzen zituzten lurmuturrei eta itsasarteei izena jartzen zieten. […]

... irten eta lurmutur handia ikusi zuten, hainbeste mendetan ezkutatuta, lurrez beteriko beste mundu bat erakusten zuena, eta honi Bartolomé Dias-ek eta bere burkideek Ekaiztsu deitu zioten, zeharkatzean jasan zituzten ekaitz eta arriskuengatik.

Baina Don Juan erregeak, erresumara itzuli zirenean izen ederragoa eman zion, eta Esperantza Onaren lurmuturra deitu zion, hainbeste urtetan desiratutako Indiaren aurkikuntza iragartzen zuelako.

J. DE BARROS, Portugaldarrek mendebaldeko itsasoak eta lurrak aurkitzean eta konkistatzean egin zituztenei buruz, 1552-1563


Portugaldarren eta gaztelarren esplorazio nagusiak


Gaztelarren esplorazioak

Gaztelako Koroa Asiara mendebaldetik iristen saiatu zen, Atlantikoa gurutzatuta.

1492an Kolonek Asiara iritsi zela uste izan zuen. Baina, egiazki, kontinente berria ezagutu zuen, Amerika.

1520an Fernando de Magallanes eta Juan Sebastian Elkanok zuzendutako espedizio espainiarrak, munduari lehenengo bira eman zion eta lurra borobila zela erakutsi zen.


• Kristobal Kolonek, Italiako Genobako itsas-gizonak, uste bat zuen: mundua biribila bazen, Asiara joateko mendebalderantzako bidea hartuta heldu zitekeela, Atlantikoa zeharkatuta, Afrika inguratu gabe.

• Kolonek bere proiektua Errege

Katolokoei aurkeztu zien eta

Isabel Erreginak eman zuen

dirua espediziorako, Santa Fe-

ko Kapitulazioak deituriko

akordioak sinatuz. (1492).

Gaztelauen bidaiak - Kolonen proiektua


Kolonen proiektua

• Hiru itsasontzi atera ziren Huelvako Palos de la Fronterako portutik: Santa Maria, Pinta eta Niña izenekoak.

Lehorra !!!


Testua: 1492ko urriaren 12a

1492ko urriaren 12a

Almirantea ontzi armatuan lurreratu zen eta Martin Alonso Pinzon eta Vicente Yanez, bere anaia, Niñaren kapitaina [...].

Lurrean zeudela zuhaitz oso berdeak ikusi zituzten, ur asko eta mota ezberdineko fruituak.

Almiranteak lur hartu zuten beste kapitanei eta gizonei deitu zien eta Errege-erreginari berak lur hura hartu zuela azal zezaten eskatu zien.

FRAY BARTOLOME DE LAS CASASKolonen itsasontzi gaineko egunerokoaren laburpena. Egokitua


Kolon Ameriketara iritsi zen: XIX. mendeko margolari batek egindako irudi

idealizatua

Guanahami irla, San Salvador

izenarekin bataiatua

Indigenak, Kolonen arabera “kanarioen kolorekoak, ez zuriak, ez eta beltzak ere”

Pinzon anaiak, karabelen kapitainak, espedizioko

banderak dituztela: gurutze berdea fondo zuriaren gainean.

Kristobal Kolon errege banderarekin.


Gaztelarren esplorazioak

• 1492an Kolonek Asiara iritsi zela uste izan zuen. Baina, egiazki, kontinente berria ezagutu zuen, Amerika.


Kolonen bidaiak

• 1 - Guanahaní, irla aurkitu zuten, Bahamak artxipelagoan eta Kolonen San Salvador izena jarri zion.

2 - 493.ean atera zen. La Española irlara heldu ziren eta merkataritza-rako guneak sortu zituzten

• 3 - (1498), Kolon Dominica, Trinidad irletara heldu zen.

• 4 - (1502) Ertainamerikako kostaldetik zehar ibili zen.


Kolonen bidaiak


• Kolonek aurkitutako lurraldeak esploratzeko eta ebangelizatzeko (kristau egiteko) Errege Katolikoek Aita Santuari lurralde haiekiko soberania, agintaritza eskubidea eskatu zioten.

Kolonen bidaiak eta mundu berriaren zatiketa


• Baina Portugalek ere nahi zuen bere itsas-gizonek esploratutako lurraldeak bereganatzea eta kontrolatzea. Gatazkak ebazteko, konpontzeko, Tordesillasko Ituna sinatu zen. (1494).

Aurkikuntzen ondorioak - Kolonen bidaiak eta mundu berriaren zatiketa


INDICAKO OZEANOA

OZEANO ATLANTIKOA

OZEANO BAREA

Ekuador OZEANO BAREA

Tordesillasko itunaren eskumen marra

Portugalerako

hemisferioa Gaztelarako hemisferioa

Aurkikuntzen ondorioak - Kolonen bidaiak eta mundu berriaren zatiketa

• Dokumentu honek irudizko lerro bat markatzen zuen: 370 legua Cabo Verde irletatik mendebalderantz. Hortik mendebalderantz zeuden lurrak Espainiarentzat eta ekialderantz zeudenak portugaldarrentzat. Horregatik gaurko Brasil ....


Espainia Inglaterra Herbehereak Frantzia Portugal

Aurkikuntzen ondorioak – Europarren nagusitasuna

• Hegemonia (nagusitasuna) europarra hasi zen munduan

XVIII. mendea


• Hegemonia europarra hasi zen munduan.

Aurkikuntzen ondorioak – Europarren nagusitasuna

XVI. mendea

XIX. mendea


Munduari lehen itzulia


Juan Sebastian Elkano (1486/87 – 1526), euskal esploratzailea izan zen, Getarian jaioa.

Munduari bira osoa eman zion lehenbiziko espedizioan parte hartu eta azkenengo partea berak gidatu zuen.

Magallaes esploratzaile portugaldarrak prestatutako espedizioan parte hartu zuen 23 urterekin.

Molukak irletara mendebaldetik heltzea zuten helburu.



• Gaztetan arrantzale izan zen.

• 1519ko abuztuaren 10ean Sanlucar de Barramedatik (Sevilla) irten zen espedizioa.

• Concepción untziko kapitain zela, Atlantiar Ozeanotik Ozeano Barera heldu ziren, gaur egun Magallaes itsasartea deritzona aurkitu eta igaroz.

• Filipinetara iristerakoan bost ontzietatik bi besterik ez zitzaizkien geratzen eta espedizioko kide asko gaixotasunen ondorioz hil ziren



• Mactan irlako erasoan Magallanes hilik suertatu zen eta Elkanok Victoria ontziko eta espedizio osoko agintea hartu zuen.




• Moluka uharteetara iritsi eta ontzi bat bertan deseginda geratu arren, bestea espeziez kargatu eta itzulera antolatu zuten.


• Hiru urte behar izan zituzten Sanlucar de Barramedara itzultzeko baina azkenean, eta irten ziren 265 gizonetatik 18 bakarrik itzuliz, 1522ko ekainaren 6an.


• Karlos V.a erregeak Elkano Valladoliden hartu zuen eta bere armarrian munduaren irudi bat ezartzeko baimena eman zion honako esaldi hau ipiniz: "primus circumdedisti me" ("zuk inguratu ninduzun lehena"). Handik hiru urtera beste bidaia batean abiatu eta bertan hil zen. Gorpua kareletik behera itsasora bota zuten.


Testua: Magallanesek eta Elkanok munduari emandako bira

1520ko apirilaren 20a

[...] Gutxien espero genuen egunean altuera ikaragarria zuen gizon bat agertu zen. Hondartza ia hutsik zegoen aldi berean abesten eta dantzatzen eta burutik behera harea botatzen [...]. Hain zen altua gizona non buruarekin ozta-ozta iristen gintzaizkion gerrira. Ondo osatua zegoen, aurpegi zabala zuen eta gorriz margotua zegoen, begiak horiz inguratuta zeuzkan, eta bihotz itxura zuten bi orbain zituen masailetan [...]. Bere jantzia, edo hobe esan, bere kapa, herrialdean ugari zen animalia larru josiekin egina zegoen. Animalia horrek mandeme burua eta belarriak zituen, gamelu gorputza, orein hankak eta zaldi buztana, eta baita haren irrintzia ere. Gizon horrek larru berdinarekin egindako oinetako antzekoak zituen. Ezkerreko eskuan arku motz eta trinkoa zuen [...] eta beste eskuan, kanaberazko geziak, motzak, eta haiek alde batean lumak zituzten.

ANTONIO PIGAFETTA, Munduari emandako lehen bira. Egokitua


• Europarrak Amerikara heldu zirenean, bertoko herriek, zibilizazio oparoak garatuta zituzten eta batzuk inperio handiak ere izan ziren: azteka, maya, inka.

• Denak erabiltzen zuten harria eraikitzeko material moduan.

Kolon aurreko Amerika - Maiak, inkak, aztekak


• Kolonen espediziokoek Amerikara heldu zirenean, Indiara heldu zirela pentsatu zuten. Horregatik lurralde haiek eurentzak Indiak ziren eta bertako biztanleak indiarrak ziren.

• Kultura indigena hauei kolon-aurrekoak deitzen zaie, hau da, Kolon heldu aurretik garatu zirelako.




Mayak

• Maya zibilizazioa Yukatan penintsulan garatu zen V eta XV. mendeen artean.

• Batez ere artoa lantzen zuten nekazariak ziren. Baita ere kakaoa, indabak, tomateak...

• Gizartean: nobleak, apaizak, nekazariak eta esklaboak (gerra-gatibuak)

• Matematika eta astronomia ezagutzak garatu zituzten. Urteko egutegia berezia eta idazkera sistema asmatu zuten, esate baterako.


Inkak

• Hego Amerikan garatu zen, gaur egungo Peru, Bolibia, Txile, Ekuador inguruan.

• Cuzco-n hiriburua zuen inperio bat garatu zuten.

• 40.000 km-ko errepide sarea zeukaten eta posta zerbitzua.

• Agintari gorena inka zen, eguzkiaren semea.

• Biztanle gehienak nekazariak ziren. Artoa eta patata lantzen zuten.

• Etxabereak, llamak eta alpakak.

• Metalak ezagutzen zituzten: kobrea, urrea. Zeramika ere.



Aztekak

• Mexikoko haranean bizi ziren.

• Inperioaren oinarria 3 hirien arteko ituna zen: Tenochtitlan, (hiriburua) Texcoco eta Tiacopan.

• Tributan antolatuta zeuden.

• Gizarte mailakatua: apaizak, nobleak, gizaki askeak eta esklaboak.

• Ekonomiaren oinarria nekazaritza: artoa, kuia (kalabaza) eta tomatea.

• Menderatutako herriei zergak kobratzen zizkieten.



Maiak

Aztekak

Inkak



Maiak

Chichén Itzáko aurriak (ruinak)


Maiak - Bonampaken horma-irudia

Gatibu sakrifikatu baten gorpua

Arerio garaituak torturatu dituzte eta sakrifikatzeko zain daude.

Gerlari handiak gatibuak aurkezten.

Chan Muan nagusia lantzari eusten

Eliteko gerlariak burukoekin eta jaguarren larruekin

Bonampaken gorteko ordezkariak sakrifizio erritualean


Inkak - Machu Picchu Sacsahuaman


Inken urrezko maskara Inka


Inkak - Quipuak

Quipuak kolore eta korapilo ezberdinak zituzten sistemak ziren.

Inka inperioko funtzionarioek datuak jasotzen zituzten, jaiotze eta heriotze kopurua, armak eta abere kopurua besteak beste...

Funtzionario bakoitzak quipu asko zaindu behar izaten zituen eta ontzitan gordeta izaten zituzten.


Aztekak - Tenochtitlan espainiarrak

iritsi aurretik

Tenochtitlaneko azokako eszena baten berreraiketa


Moctezumaren harria Tenochtitlaneko azokako eszena baten berreraiketa

Aztekak


Testua: Tenochtitlanen sorrera

Tenochtitlanen sorrera (1325)

Aztekak Aztlan izeneko toki mitiko batetik zetozen, koartza lekua esan nahi duen tokitik. Aztlanen kokapen nagusia ezezaguna da, Mexiko bailararen iparraldean zegoela baino ez dakigu. Egun batean, bertako jainko nagusiak, Huitzilopochtik (gudaren jainkoa), apaizekin hitz egin zuen eta hegoalderantz joan behar zutela esan zien, bertan hiri berri bat sortuko zuten eta. Hiri hartan indartsu egingo ziren eta bertatik lau aldeetarantz zabalduko ziren. Huitzilopochtlik Aztekei zin egin zien bidaian lagunduko ziela aukeratutako lekuraino hiri berri bat sor zezaten. Jainkoaren arabera, ondoko ezaugarriak izan behar zituen aukeratutako lekuak: harri bat aurkitu behar zuten, harriaren gainean indipikondo bat hazi behar zen eta indipikondoaren gainean sugea jaten ari zen arranoa ikusi behar zuten. Aztekak erromesaldian abiatu ziren, zenbait belaunaldi iraun zituen erromesaldiak. Mexikoko bailarara iritsi aurretik hainbat tokitan kokatu ziren baina guztietatik bota zituzten. Texcoco lakura iritsi zirenean, irla batean Huitzilopochtlik esandakoaren arrastoak topatu zituzten. Lur sakratu hari Tenochtitlán izena eman zioten eta harien jainkoa gurtzeko lehen tenplua sortu zuten.

Testu egokitua


Aurkikuntzen ondorioak

• Ordura arte elkarren berri ez zuten herriak harremanetan jarri zituzten.

• Portugalek eta Gaztelak itsasoz bestaldeko inperio handiak eraiki zituzten.


Aurkikuntzen ondorioak – Elkar-trukaketa

• Europarrak Amerikara eta alderantziz: elikagaiak, gaixotasunak ...


Amerikar inperioaren konkista eta antolaketa

Espedizio handiak

Konkistatutako lurraldeen antolaketa


Mexikoren konkista

• 1518an, Hernan Cortés-ek zuzentzen zuen espedizio bat gaur egungo Mexiko aldera heldu zen, eta Veracruz hiria sortu zuen.



Peruren konkista

• 1531ean, Francisco Pizarro izan zen inken inperioa konkistatu zuena. Gaur egungo Perú, Ecuador eta Bolivia zati bat.



Beste konkista batzuk

• Garai berdinean Núñez Cabeza de Vaca-k Florida, Tejas eta California esploratzen ditu.




• Hegoaldean Almagrok eta Pedro de Valdiviak Chile konkistatzen dute.

• Buenos Aires sortzen da eta azkenik, Asian, Filipina irlak konkistatzen dira.




• Buenos Aires sortzen da eta Bruno Maurizio Zabala durangarrak Montevideo sortzen du.



• Konkistatutako lurraldeak Gaztelako Koroak bereganatu zituen. Aurkikuntzarako espedizioa ordaindu zuen eta lurralde berrien kolonizazioa kontrolatu zuen.

• Berehala ezarri ziren hizkuntza, (gaztelania) kultura, erlijioa eta Gaztelako legeak.



• Erregeorderriak (virreinato) eratu ziren: Nueva España eta Peru.

• Bakoitzak erregeorde (virrey) deitzen zen agintari bat zuen.

• Erregeorderri bakoitzak probintziak zituen eta probintziako agintaria gobernadorea zen.

• Udalak edo kabildoak ere antolatu ziren hiriak gobernatzeko.

• Lege arazoetarako eta juztiziarako erakundeak Audientziak ziren.

Amerika

Antolaketa




Amerikako inperioa Felipe II.aren

garaian


• Lurralde berriak diru-sarrera handia izan ziren Gaztelarentzat eta bereziko Koroarentzat, erregearentzat.

• Urteak pasa ahala eta kolonizatzailek, behin egonkortu zirenean, eurak ere baliabide iraunkorrak nahi zituzten eta Koroari lurrak eta meategiak eurei uztea exijitu zieten.

Amerika: espainiarren kolonizazioa – Baliabideen ustiapena


• Lurrak kolonizatzaileen artean banatu ziren eta lantzeko enkomienda deituriko sistema ezarri zuten.

• Urrea eta zilarra aurkitu zirenean, ustiaketa arautu behar izan zuten.



• “Indiak” (hau zen Amerikari hasieran eman zieten izena) merkataritzarako lurralde garrantzitsuak izan ziren.



• Merkataritzarako monopolioa (erakunde batek bakarrik egitea) Sevillako portuari eman zioten. Handik irten eta heldu behar zuten itsasontziak.

• 1503an Sevillako Kontratazio Etxea sortu zen (Casa de Contratación de Sevilla), merkataritza trafikoa kontrolatzeko.



• Botere politikoa eta ekonomikoa espainiarren esku zeuden. Espainiatik jende asko joan zen Amerikara eta hango agintaritza karguak hartzen zituzten.

Amerika: espainiarren kolonizazioa – Gizarte koloniala


• Baina biztanle gehienak amerindioak ziren, bertokoak, etnia desberdinetakoak.



• Kolonizatzaileen ondorengoak, krioiloak (criolloak) deiturikoak, XVI. mendean asko ziren jadanik.

• Eskulana urria zen lekuetara, hau da, bertoko amerindioak gutxi ziren lekuetara, Afrikatik eraman ziren milaka pertsona, esklabo giza lan egin zezaten. Hauek beltzak ziren, gehienbat Gineako golko inguruakoak



• Azkenik, Asian, Filipina irlak konkistatzen dira.

• Migel Lopez Legazpikoa (Zumarraga-1502 – Manila- 1572) militar, esploratzaile eta konkistatzaile gipuzkoarra izan zen, Filipinetako hiriburu den Manila hiriaren sortzailea.



• Andres Urdaneta nor zen ?

• Zergatik da ezaguna ?

Beste lorpen batzuk


Kolon deitzen dela dio eta gu aurkitzera datorrela

ja, ja, ja ....

2.m aurkikuntzen garaia rg

Documents