DOÐADAKÝ ÜÜÇ UUNSUR:SU, TTOPRAK, BBÝTKÝ

3.

Bölüm

Temel KKavramlarSu DöngüsüYer Altý SuyuKaynakAkiferGayzerArtezyen

ÇözülmeAyrýþmaHumusYýkanmaHorizonBitki Formasyonu

KonularSU KAYNAKLARI

Yer Üstü Sularý

Yer Altý Sularý ve Kaynaklar

TOPRAÐIN HÝKÂYESÝ

Toprak Oluþumunu Etkileyen Faktörler

Baþlýca Toprak Tipleri

DÜNYAYI KAPLAYAN ÖRTÜ: BÝTKÝLER

DOÐAL SSÝSTEMLERDOÐAL SSÝSTEMLER

28

DDOÐADAKÝ ÜÜÇ UUNSUR: SSU, TTOPRAK, BBÝTKÝ

1. Çevrenizde hangi su kaynaklarý bulunmaktadýr?2. Yeryüzündeki baþlýca su kaynaklarýný öðreniniz. Bunlarý listeleyiniz..

Aþaðýda verilen þekilden yararlanarak sorularý cevaplayýnýz.

* Su kaynaklarý arasýnda nasýl bir iliþki vardýr?

* Yeryüzündeki sular hangi hâllerde bulunmaktadýr?

* Su döngüsü þemasýndan yararlanarak yer altý ve yer üstü su kaynaklarýna ait kavram haritasý oluþ-

turunuz.

Su döngüsü1

SU KKAYNAKLARI

Dünya’daki su kaynaklarýný okyanuslar, denizler, göller, akarsular, kar ve buzullar ile yer altý sularýoluþturur. Yeryüzündeki sular sürekli bir döngü içerisindedir. Tüm su kaynaklarýndan sýcaklýðýn etk-isiyle buharlaþan sular, tekrar yaðýþ olarak yeryüzüne düþer. Irmaklarý, denizleri, gölleri ve yer altýsularýný besler.

29

Dünya’da kiþi baþýna düþen tatlý su daðýlýmý haritasý (SWAP, 2004)

Dünya’daki su daðýlýmý

Aþaðýdaki sorularý Dünya’da kiþi baþýna düþen tatlý su daðýlýmý haritasýný ve grafik 2’dekioranlarý dikkate alarak cevaplandýrýnýz.* Yeryüzündeki su kaynaklarý dengeli bir daðýlýþ gösteriyor mu?* Yeryüzünde kiþi baþýna düþen tatlý su miktarýnýn en çok ve en az olduðu alanlar hangileridir?* Yeryüzündeki tatlý su kaynaklarý tükenebilir mi? Bu konudaki düþüncelerinizi söyleyiniz.

2

3

Deniz ve okyanus sularý, tuzlu olduðundan içme ve sulama suyu olarak kullanýma uygundeðildir. Bu sular, enlemin etkisine baðlý olarak farklý kimyasal ve fiziksel özelliklere sahiptir. Ek-vator’dan kutuplara doðru gidildikçe deniz suyu sýcaklýðý azalýr, buna baðlý olarak tuzluluk oranýn-da azalma görülür.

Deniz ve okyanus sularý, tuzlu olmasýna raðmen milyonlarca farklý hayvan ve bitki türü için doðalyaþam alanýdýr. Bunun dýþýnda, okyanuslardaki su buharýnýn önemli bir kýsmýný oluþturarak ya-ðýþlara neden olmaktadýr. Yaðýþ oluþumuna etkileri bakýmýndan okyanus sularý, karada yaþayancanlýlar için de önemli bir yaþam kaynaðý durumundadýr.

30

Dünya’daki kara ve su alanlarýnýn oransal daðýlýmý

Okyanus daðýlýþ haritasý

Aþaðýdaki harita ve grafiklerden yararlanarak sorularý cevaplandýrýnýz.* Dünya’daki su ve karalarýn kapladýðý alanlarýn birbirlerine olan oranlarýný belirtiniz.* Okyanuslarý büyüklüklerine göre sýralayýnýz.* Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu, Hint Okyanusu’nu harita üzerine yerleþtiriniz.* Okyanuslarýn hangi kýtalar arasýnda bulunduðunu belirtiniz.* Okyanuslarýn hangi yarým kürede daha çok yer aldýðýný belirtiniz.

4

5

6

Yer Üstü Sularý

Denizler ve Okyanuslar

Okyanuslarýn kapladýðýalanlarýn oransal daðýlýmý

...............

...................

.......................

3131

Göller, karalar üzerinde çeþitlinedenlerle çanaklaþmýþ alanlarda biri-ken su kütleleridir. Göllerin genellikledeniz ve okyanuslarla baðlantýsý yok-tur. Göller, yeryüzündeki tatlý sularýn% 87'sini oluþtururken göllerin karalarüzerinde kapladýðý alan % 2'dir.

Göller, yer altý ve yer üstü sularýylabeslenmektedir. Göllerin sularý acý, tatlý, sodalý ve tuzlu olabilmektedir. Bu farklýlýðýn nedenleri; iklimkoþullarý, beslenme kaynaklarý, gölün bulunduðu arazinin yapýsý, gölün büyüklüðü, derinliði vegideðeninin (göl ayaðý) olup olmamasýdýr.

Beslenme kaynaðý güçlü olan göller, fazla sularýný bir gideðen yardýmýyla denizlere boþaltýr.Sularýný dýþarýya bir gideðen yardýmýyla boþaltan göllerin suyu tatlý, sularýný dýþarýya boþaltamayangöllerin suyu ise acý veya tuzludur.

Göller

Atlaslarýnýzdan yararlanarak yeryüzündeki baþlýca büyük denizlerin isimlerini öðreniniz. Ýsimleri-ni öðrendiðiniz bu denizleri bir “Dünya dilsiz haritasý” hazýrlayarak üzerinde gösteriniz.

A. Doðal Göller

Yeryüzünde iç ve dýþ kuvvetlerin etkisiyle meydana gelen çukurluklarda biriken su kütlelerinedoðal göller denir. Doðal göller oluþumlarýna göre çeþitli gruplara ayrýlýr:

1. Tektonik Göller: Yer kabuðu hareketleri sonucunda çöken alanlarda oluþan çukurluklardabiriken su kütlelerinin oluþturduðu göllerdir. Dünya’da baþlýca tektonik göller; Aral, Hazar, Baykal,Lut ve Afrika kýtasýnýn doðusundaki bazý göllerdir.

2. Karstik Göller: Kolay eriyebilen (kireç taþý, alçý taþý ve kaya tuzu gibi) karstik arazilerdesularýn polye ve obruk gibi erime çukurlarý içinde birikmesiyle meydana gelen göllerdir.

3. Buzul Gölleri: Buzul aþýndýrmasý sonucu oluþan çukurluklarda biriken sularýn meydanagetirdiði göllerdir. Bu göllere sirk gölü adý da verilir. Kanada, Finlandiya, Norveç ve Danimarka gibiülkelerde çok sayýda buzul aþýndýrmasý sonucu oluþmuþ göl bulunmaktadýr.

Oluþumlarýna Göre Göl Çeþitleri

Göller7

32

4. Volkanik Göller: Volkanik faaliyetlerle oluþmuþ çanaklarda sularýn birikmesi ile oluþmuþgöllerdir. Göl, yanardaðýn zirvesindeki baca aðzýnda oluþmuþsa krater, yanardað konisinin patlamasýsonucu oluþan geniþ çukurlarda ise kaldera, volkanik patlama çanaklarýnda oluþmuþ ise maar gölüismini alýr. Dünya’da Endonezya, Ýtalya, Japonya ve Türkiye gibi volkanizmanýn yaþandýðý ülkelerdebu tür göller bulunmaktadýr.

5. Set Gölleri: Vadi, tektonik çukurluk veya koy gibi yer þekilerinin önünün herhangi bir malze-meyle kapanmasý sonucu meydana gelen göllerdir. Oluþumlarýna göre dörde ayrýlýr:

a. Volkanik Set Gölleri: Volkanik faaliyet sýrasýnda çýkan lavlarýn bir çukurluðun önünü kapatmasýsonucu meydana gelen göllerdir.

b. Heyelan Set Gölleri: Heyelan sýrasýnda sürüklenen malzemenin bir çukurluðun önünü kapat-masý sonucu meydana gelen göllerdir.

c. Alüvyal Set Gölleri: Akarsu vadilerinin alüvyal malzemeyle kapatýlmasý sonucunda meydanagelen göllerdir. Genellikle küçük ve sýð göllerdir.

ç. Kýyý Set Gölleri: Alçak kýyýlarda dalga ve akýntýlarýn etkisiyle meydana gelen kýyý kordonlarýnýnbir koy veya körfezin önünü kapatmasý sonucu oluþan göllerdir. Bunlara "lagün" veya "deniz kulaðý"adý da verilir.

d. Moren Set Gölleri: Buzullardan çýkan sularýn önünün moren setleri ile kapatýlmasý sonucuoluþan göllerdir. Kuzeybatý Avrupa’da yaygýn olarak görülür.

B. YAPAY GÖLLERÝnsanlarýn elektrik enerjisi elde etmek, sulama, kullanma ve içme suyu saðlamak amacýyla akar-

sularýn önünü bir setle kapatmalarý sonucu oluþan göllerdir. Bu göllere baraj gölleri de denir.Oluþumlarýna göre göl çeþitlerinin Türkiye’deki örnekleri için 132. sayfaya bakabilirsiniz.

8Buzul aþýndýrmasý ile oluþan göller

33

Aþaðýdaki boþ kutucuklara uygun olan kavramlarý (karstik göl, sodalý göl, tatlýsu gölü, buzul gölü,acý göl, baraj gölü, volkanik set gölü, volkanik göl, lagün, heyelan set gölü ve alüvyon set gölü)yazýnýz.

Tuzlu

Doðal Göller

Tektonikçukurlarda

Heyelan Dalga veakýntýlar Lav Alüvyon

Tektonik Göller

Set göllerininoluþumunda etkili

olan faktörler

Karstikalanlarda

Volkanikalanlarda

Buzulçanaklarýnda

Bir çukur önününsetle kapatýlmasýyla

Yapay Göller

Kimyasal Özelliklerine Göre

Oluþumlarýna Göre

GÖLLER

Lagün

Set Gölleri...........

...................

.................................

........... ...........

...................... ...........

Moren

...........

34

Akarsular

Karalar üzerinde bir yatak (vadi) içinde akan ve önemli su kaynaklarýndan olan akarsular çeþitliözelliklerine göre gruplara ayrýlýr:

1. Rejimlerine Göre Akarsular: Akarsuyun yataðý içinde yýl boyunca göstermiþ olduðu akýmdeðiþimine, akým düzeni veya rejimi denir. Akarsu seviyesi yýl içinde önemli deðiþiklikler gösteriyor-sa düzensiz, göstermiyorsa düzenli bir rejime sahiptir. Yaðýþýn yýl içinde düzenli düþtüðü alanlarda-ki Amazon ve Kongo gibi nehirlerin akýmý düzenli, yaðýþýn yýlýn bir döneminde düþtüðü alanlardakiGanj ve Ýndus gibi nehirlerin akýmý düzensizdir.

2. Beslenme Kaynaklarýna Göre Akarsular: Akarsularýn baþlýca beslenme kaynaklarý; göl, yað-mur, kar, buz ve yer altý sularýdýr. Çok uzun yol kateden bazý akarsular birden fazla kaynakla beslen-mektedir. Bu tür akarsulara karma rejimli akarsular denir.

3. Döküldüðü Yerlere Göre Akarsular: Akarsularýn bir kýsmý suyunu denizlere, bir kýsmý da göl-lere boþaltmaktadýr. Sularýný topladýðý alana o akarsuyun havzasý denir. Sularýný denize ulaþtýrabilenalanlara açýk havza, ulaþtýramayanlara ise kapalý havza adý verilir.

* Yeryüzündeki önemli akarsularý kýtalara göre sýnýflandýrýnýz. * Bu akarsulardan bir tanesini seçerek özelliklerini araþtýrýp bir metin hâline dönüþtürünüz. Metninizi

görsel materyallerle destekleyiniz. * Çalýþmanýzý yapacaðýnýz süreyi, uygulama ve araþtýrma basamaklarýný ve deðerlendirme kriter

lerini öðretmeninizle birlikte belirleyiniz.

Akarsular

9

35

Akarsu Beslenme Kaynaklarý

Kaynak

Okyanus

Açýk havza

Akým düzenine göre akarsular

Akarsu

Akarsuyun döküldüðü yer

...............

Bataklýk...........

........... ...........

........... ...........

...........

...........

Aþaðýdaki boþ kutucuklara uygun olan kavramlarý (kar ve buz sularý, kapalý havza, yer altý suyu,göl, deniz, düzenli rejim, düzensiz rejim, yaðmur sularý) yazýnýz.

36

Yamaç (Vadi) Kaynaðý: Vadi yamaçlarýnýnyer altý suyu tablasýný kestiði yerlerde mey-dana gelen kaynaklardýr.

Yamaç kaynaðýKarstik Kaynaklar: Kolay çözünebilenkarstik arazilerin bulunduðu alanlardakierime sonucu meydana gelen boþluklardabiriken sularýn yeryüzüne çýkmasýylaoluþan kaynaklardýr.

Karstik kaynak

10

11

Kaynaklarla ilgili þekilleri inceleyerek aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.

*Yer altý sularý nasýl beslenir?* Yer altýndaki sular yeryüzüne nerelerden ve nasýl çýkar?* Yer altý sularýnýn özeliklerini etkileyen faktörler nelerdir?* Çevrenizde hangi kaynaklar vardýr? Bunlarýn özellikleri hakkýnda bilgi toplayýnýz.*Çevrenizdeki kaynaklardan nasýl yararlanýlmaktadýr?

Yer Altý Sularý ve Kaynaklar

Akifer içinde biriken sular, çeþitli þekillerde yeryü-

züne çýkarak kaynaklarý oluþturur. Kaynaklar oluþ-

tuklarý yerlere göre çeþitli isimler alýr.

Yer altý su depolarý, yaðmur ve kar sularýnýn bir kýsmýnýn geçirimli tabaka-

lardan sýzýp geçirimsiz bir tabaka üzerinde toplanmasý sonucu meydana gel-

mektedir. Yer altý sularý genellikle yaðýþlarla beslenir. Yaðýþlarla yeryüzüne

inen sularýn yer altýna sýzma miktarý, arazinin geçirimlilik ve kayaçlarýn göze-

neklilik derecesine baðlýdýr. Yeryüzünde bol yaðýþ alan ve geçirimli arazilere

sahip alanlar, yer altý suyu bakýmýndan zengindir.

37

Geçirimli Tabaka: Yer altýna sýzan su-

larýn hem alt tabakalara geçmesini hem

de kayaçlarýn gözeneklerinde birikmesini

saðlayan tabakalardýr.

Geçirimsiz Tabaka: Gözenekliliði

az olan tabakalardýr. Suyla temas

eden kil zerrelerinin þiþmesiyle gö-

zenekler hýzla kapandýðý için su

alt tabakalara geçemez.

Akifer: Ýçinde yer altý suyu bu-

lunduran tabakadýr.

Fay Kaynaðý: Kýrýklý yapýlarýn bulunduðuyerlerde fay hattý boyunca yüzeye çýkansularýn oluþturduðu kaynaklardýr.

Fay kaynaðý

Artezyen

Gayzer (Kaynaç) Kaynaklar:Volkanik alanlarda yerin derin-liklerindeki sýcak gazlarýn uy-guladýðý basýncýn etkisiyleyeryüzüne su ve buhar þek-linde püskürerek çýkan sular-dýr. Dünya’da bu tür kaynaklarözellikle Yeni Zelanda ve Ýzlan-da’da yaygýndýr.

Ýzlanda’da birgayzer

12

13

14

Artezyen : Ýki geçirimsiztabaka arasýndaki geçi-rimli tabakada birikensularýn sondaj yapýlarakyeryüzüne çýkarýlmasýy-la oluþur. Açýlan artezyenkuyularýndan çýkan subasýncýn etkisiyle fýþkýrýr.

38

Ana kayanýn parçalan-masý, toprak ana materya-linin oluþmasý

Ana materyalin giderekayrýþmasý

Ayrýþmýþ olan ana materyalecanlýlarýn yerleþmesi

KAYAÇLARIN AYRIÞMASI

Fiziksel (Mekanik) Ayrýþma Kimyasal Ayrýþma

Soðuk ve kurak bölgelerde daha etkilidir. Nemli-sýcak bölgelerde daha etkilidir.

1. Yeryüzünde farklý renklerde topraklarýn bulunmasýnýn nedenleri nelerdir? Araþtýrýnýz.

2. 1 cm’lik bir toprak oluþumu için sizce ne kadar zaman geçmesi gerekir? Belirtiniz.

Toprak, yer kabuðunu oluþturan kayaçlarýn ufalanmasý ile oluþmuþ içinde çeþitli mineraller, canlýorganizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan bir örtüdür. Yer kabuðunu oluþturan kayaçlar,atmosfer ve dýþ kuvvetlerin etkisiyle zamanla parçalanýr, daðýlýr ve ufalanýr.

15

TOPRAÐIN HÝKÂYESÝ

Toprak oluþum aþamalarý

A B C

39

Kayaçlarýn çatlamasý, parçalanmasý veufalanmasý þeklinde olan fiziksel ayrýþma,soðuk ve kurak iklim bölgelerinde etkilidir.Sýcaklýk farklarýndan dolayý genleþme vebüzülme hareketlerine maruz kalan kayaç-lar, bir süre sonra çatlar. Donma olaylarýnýngörüldüðü alanlarda ise kayaçlardaki çatlak-lara yerleþip donan suyun hacmi geniþler veçevresine basýnç yapar. Bu basýnç çatlak-larýn büyümesine ve kayaçlarýn parçalan-masýna neden olur. Fiziksel parçalanmadabitkilerin de rolü vardýr. Kayaçlardaki çatlak-lara yerleþen bitkiler, kökleri vasýtasýyla çat-laðýn geniþlemesine yol açar. Fiziksel par-çalanma sonucunda kayacý oluþturan mine-rallerin kimyasal özelliklerinde önemli birdeðiþiklik olmaz.

Kimyasal AyrýþmaKimyasal ayrýþma, kayaçlarýn bileþimin-

deki minerallerin ayrýþmasý þeklinde olmak-tadýr. Nemli, sýcak iklim bölgelerinde dahaetkili olan kimyasal ayrýþmada su, en önemlietmendir. Çünkü su, minerallerin kimyasalyapýsýný deðiþtirir. Suda çözünmüþ karbondi-oksit, suyun asitlik derecesini arttýrdýðýndanözellikle kalkerli kayaçlarýn çözünmesine ne-den olur. Kimyasal ayrýþma sonucunda ka-yacý oluþturan minerallerin kimyasal özellik-lerinde de deðiþme meydana gelmektedir.

Sayfadaki resimleri inceleyiniz. Resimlerden hareketle aþaðýdaki sorularý sýnýfta tartýþarak cevaplayýnýz.* Soðuk bir bardaðýn içine sýcak su doldurulduðunda bardak çatlar. Neden?* Ayný olaylar, kayaçlar üzerinde nasýl etkili olmaktadýr?* Resim 16’da hangi tür parçalanma olmuþtur? Bu parçalanmada, iklimin hangi özellikleri etkilidir?* Þekerin ve tuzun suda çözünmesi hangi olaya örnek olarak verilebilir?

Parçalanma16

Çözünme17

Fiziksel Ayrýþma

40

Sýcaklýk ve yaðýþ grafiði Sýcaklýk ve yaðýþ grafiði

Toprak oluþumunu etkileyen faktörler

Bitki örtüsü

Yer þekilleri

Ýklim

Ana kaya

Yukarýda farklý iklim bölgelerine ait sýcaklýk ve yaðýþ grafikleri verilmiþtir. * Grafikleri inceleyerek bunlarýn hangi iklim bölgelerine ait olduðunu söyleyiniz.* Bu iklim bölgelerinde toprak oluþumunda en çok etkili olan faktörleri sýralayýnýz. * Ýklimin toprak oluþumu üzerindeki etkileri hakkýnda neler söyleyebilirsiniz? * Grafiklerde verilen iklim bölgesinde hangi ayrýþma ön plandadýr? Hangi kriterleri kullanarak bu

sonuca vardýnýz? Açýklayýnýz.

Yukarýdaki resimlerde gördüðümüz gibi toprak oluþumunda etkili olan beþ temel faktör vardýr. Bu

faktörleri inceleyelim.

18 19

20

Zaman

Toprak Oluþumunu Etkileyen Faktörler

Yandaki þekilde yamaç üzerindeA’dan B’ye toprak tanelerinin inceldiðigörülmektedir. Bunun nedenini açýk-layýnýz.

Yamacýn A kýsmýnda toprak oluþumubaþlangýç safhasýnda ve toprak kalýnlýðýazken yamacýn B kýsmýnda toprak kalýn-lýðýnýn fazla olmasýnýn nedenleri neler-dir?

A bölgesinde fiziksel ayrýþma önplandayken B bölgesinde kimyasal ay-rýþmanýn yaygýn olmasýnýn nedenleriniaçýklayýnýz.

Yer þekillerinin eðim, yükselti ve baký özellikleri toprak oluþumunu etkiler. Yükseltinin artmasýy-la sýcaklýk düþer ve yaðýþ artar. Bu nedenle bir daðýn yamacý boyunca farklý karakterde topraklaroluþur.

Genel olarak eðimli yüzeylerde ayrýþan malzeme dýþ kuvvetlerin ve yer çekiminin etkisiylesürekli olarak taþýnýr. Böyle alanlarda toprak ancak bitki örtüsü altýnda oluþabilir. Bitki örtüsününolmadýðý alanlar topraksýzdýr.

Baký, bir yamacýn güneþlenme ve nemlilik bakýmýndan farklý olmasýna neden olur. Bu farklýlýk isedeðiþik toprak türlerinin oluþmasýna yol açar.

41

Yer Þekillerinin Etkisi

Bir yamaç boyunca toprak oluþumu21

Ýklimin EtkisiToprak oluþumunda en önemli faktör iklimdir. Çünkü fiziksel ve kimyasal ayrýþma olaylarý, bitki

örtüsünün yerleþip geliþmesi, topraðýn yýkanmasý ve topraktaki organizma faaliyetleri iklime baðlýdýr.

Nemli, sýcak bölgelerde kimyasal ayrýþma ön plandadýr ve ayrýþma daha hýzlýdýr. Soðuk ve kurak

bölgelerde ise fiziksel ayrýþma ön plandadýr ve daha yavaþtýr.

Nemli bölgelerde toprakta yýkanma fazla iken kurak bölgelerde azdýr. Aþýrý yýkanma sonucunda

topraðýn üst kýsmýndaki besin maddeleri, sýzma yoluyla alt katmanlara taþýndýðýndan toprak besin

maddeleri yönünden fakir kalýr. Buna karþýlýk kurak bölgelerde yýkanma yeterli olmadýðý için toprak-

ta kireç ve tuz oraný yüksektir.

Topraktaki humus miktarý da iklime baðlýdýr. Kurak iklim bölgelerinde bitki örtüsü cýlýz olduðundan

toprak humus bakýmýndan fakir, bitki örtüsünün gür olduðu yerlerde ise zengindir. Ancak bol yaðýþlý

bölgelerde topraktaki humusun bir kýsmý suyla taþýndýðý için toprak humus bakýmýndan fakirdir.

Humus, topraðýn rengini koyulaþtýrýr.

Ana Kayanýn EtkisiAyrýþmada ana kayanýn direnci önemlidir. Sert kayaçlar zor ayrýþýrken yumuþak kayaçlar daha

kolay ayrýþmaktadýr. Ayrýca ana kayanýn cinsi ve bileþimi topraðýn yapýsýný doðrudan etkilemekte-

dir. Kayacýn cinsine baðlý olarak toprak; kireçli, fosforlu, killi, kumlu veya milli olur.

Zamanýn EtkisiAna kayanýn çözülmesi, çözülen maddenin giderek ayrýþmasý ve bu ayrýþan madde üzerine bitki-

lerin ve diðer canlýlarýn yerleþmesi, organik maddelerin parçalanarak humusa dönüþmesi ve topra-

ðýn horizonlaþmasý için yüzlerce, hatta bazý iklim bölgelerinde binlerce yýllýk bir sürenin geçmesi

gerekir. 1 cm kalýnlýktaki topraðýn oluþabilmesi için en az 100-150 yýlýn geçmesi gerektiðini biliyor

musunuz?

42

Canlýlarýn ve Bitki Örtüsünün Etkisi

Toprak oluþumundaki en önemli olaylar, ayrýþmýþ olan ana materyal üzerine bitkilerin yerleþme-si, bitki köklerinden çýkan asitlerle ana materyalin giderek daha fazla ayrýþmasý ve bitki artýklarýnýnhumusa dönüþüp topraða karýþmasýdýr. Bu olaylar meydana gelmediði taktirde gerçek anlamda top-rak oluþumundan söz etmek mümkün deðildir.

Toprak yüzeyine düþen dal, yaprak ve meyve gibi bitki kalýntýlarý, (iklim þartlarýna göre birkaç ayile birkaç yýl içerisinde), mikroorganizmalar tarafýndan parçalanarak humusa dönüþtürülür. Buhumus, toprak canlýlarý sayesinde topraða karýþýr.

Tavþan, tarla faresi ve köstebek humusça zengin üst topraðýderinlere taþýr. Bu canlýlar, derinlerdeki topraðý ise yüzeye çýkarmakgibi önemli bir karýþtýrma görevi de yaparlar.

Yandaki þekilde görüldüðü gibi oluþumunu tamamlamýþ birtoprak kesitinde yüzeyden derine doðru birbirinden farklý özelliklergösteren katlar vardýr. Bu katlar horizon olarak isimlendirilir.

Toprak horizonlarý

Baký (Kuzey Yarým Küre)

A Horizonu

B Horizonu

C Horizonu

D Horizonu

* Topraðýn üst kýsmý neden daha koyudur ?* Çiçek yetiþtirmek isterseniz hangi kattaki topraðý kullanýrsýnýz? Neden?* Ýnþaat temellerinden çýkarýlan topraðýn bitkilerin yetiþtirilmesinde kullanýlmamasýnýn nedeni

ne olabilir?

Yeryüzünde daðlarýn kuzey ve güney ya-maçlarý nemlilik ve sýcaklýk bakýmýndan birbi-rinden farklý özellikler göstermektedir.

Bu durum toprak oluþumunu nasýl etkile-mektedir?

22

23

A Horizonu: Topraðýn en üst katý olup organik madde bakýmýn-dan zengindir. Bitkiler burada tutunur ve yaþar.

B Horizonu: Topraðýn en üst katýnýn yýkanmasý ile sýzan mine-rallerin biriktirildiði kattýr.

C Horizonu: Ana kayanýn iri unsurlar þeklinde parçalandýðý kattýr.

D Horizonu: Ana kayanýn bulunduðu kattýr.

Baþlýca Toprak Tipleri

43

Zonal Topraklar Azonal TopraklarÝntrazonal Topraklar

Alüvyal Topraklar

Lösler

Morenler (Buzultaþ)

Kolüvyal Topraklar

Litosoller

Regoseller

Çöl Topraklarý

Kahverengi ve KestaneRenkli Bozkýr Topraklarý

Çernezyomlar

Kýrmýzý Topraklar

Kahverengi OrmanTopraklarý

Podzol Topraklar

Tundra Topraklarý

Lateritler

Hidromorfik Topraklar

Kalsimorfik Topraklar

Halomorfik Topraklar

A. Zonal TTopraklar

Herhangi bir bölgede etkili olan iklim ve bitki örtüsü þartlarýna göre oluþmuþ ve normal profil (A, B,C horizonlarý) özelliðine sahip topraklardýr.

Laterit Topraklar: Dönenceler arasýndaki sýcak-nemli iklim bölgesinin topraðýdýr. Rengi kiremit kýr-mýzýsýdýr. Bitki örtüsü gür olmasýna raðmen aþýrý yýkanma ve humusun büyük bir kýsmýnýn tüketilmesin-den dolayý bu topraklar humus bakýmýndan fakirdir.

Kýrmýzý Topraklar (Terra-rossa): Akdeniz iklim bölgesinde kalkerler üzerinde oluþan topraklardýr.Bünyesinde demir oksit oraný fazla olduðundan renkleri kýrmýzýdýr.

Kahverengi Orman Topraklarý: Nemli orta kuþaðýn yayvan yapraklý orman sahasýnda oluþan top-raklardýr. Humus bakýmýndan zengindir.

Podzol Topraklar: Soðuk nemli bölgelerin iðne yapraklý orman sahasýnda oluþan topraklardýr. Yý-kanma fazla olduðundan mineral bakýmýndan fakirdir.

Tundra Topraklarý: Tundra iklim bölgesinin topraklarýdýr. Kýþýn donmuþ olan toprak, yazýn çözüle-rek bataklýk hâlini alýr. Tarýma elveriþli deðildir.

Çöl Topraklarý: Çöllerde oluþan topraklardýr. Yaðýþ azlýðý ve þiddetli buharlaþma nedeniyle kireç,toprak yüzeyinde birikerek sert bir tabaka meydana getirir.

Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkýr Topraklarý: Orta kuþaðýn yarý kurak alanlarýnda bozkýrlarýngörüldüðü yerlerde oluþan topraklardýr. Yaðýþ azlýðý nedeniyle kireç daha derine taþýnamayýp A horizo-nunun alt kýsmýnda birikmiþtir.

Çernezyom Topraklar (Kara topraklar): Karasal iklimin yarý nemli sahalarýnda, çayýr bitki örtüsüaltýnda oluþan topraklardýr. Zonal topraklar içinde en verimli olanýdýr.

Toprak Tipleri

44

Ýklim ve Ýklim Özelliði Bitki Örtüsü Toprak Tipi

Ekvatoral iklim Ekvatoral orman Laterit

Akdeniz iklimi Maki

Nemli-serin Ýðne yapraklý ormanlar

Tundra iklimi Tundra bitkileri

Karasal-yarý kurak Bozkýr

Okyanus iklimi Yayvan yapraklý orman

Çöl iklimi Çöl bitkileri

Karasal-yarý nemli Çayýr

Aþaðýdaki toprak tipleri ve oluþum özelliklerinden yararlanarak tabloyu doldurunuz.

B. Ýntrazonal TTopraklarBu topraklarýn oluþumunda topoðrafya ve ana materyal etkilidir. Bu nedenle topraktaki bütün hori-

zonlar geliþmemiþ olup toprak genellikle A, C horizonludur.

Halomorfik Topraklar: Bu topraklar kurak ve yarý kurak bölgelerde, suyla eriyik hâldeki çeþitlituz ve karbonatlarýn suyun buharlaþmasýyla topraðýn yüzeyinde veya çeþitli derinlikler de birikme-siyle oluþmaktadýr. Bunlar “tuzlu topraklar” ve “tuzlu-sodik (alkali) topraklar” olarak iki gruba ayrýlýr.

Hidromorfik Topraklar: Bataklýk alanlarýnda veya taban suyu seviyesinin yüksek olduðu saha-larda oluþan topraklardýr.

Kalsimorfik Topraklar: Yumuþak kireç taþý ve killi kireç taþý (marn) depolarý üzerinde oluþantopraklardýr. Kireç yönünden zengindir. Bu topraklar ikiye ayrýlýr.

1. Vertisoller: Eski göl tabanlarýndaki killi ve kireçli depolar üzerinde oluþan topraklardýr. Toprakkilli olduðu için kurak mevsimde çatlar ve bu çatlaklara üst kýsýmdan sürekli toprak dökülür. Yaðýþlýmevsimde ise toprak su ile doygun hâle geldiði için þiþerek çatlaklardan dökülen toprak tekrar yukarýitilir ve âdeta yerinde döner. Olayla baðlantýlý olarak bunlara dönen toprak anlamýna gelen “vertisol“ismi verilmiþtir.

2. Rendzinalar: Yumuþak kireç taþlarý üzerinde oluþan bu topraklar, genellikle koyu renkli olupalt kýsmýnda kireç birikimi mevcuttur.

C. Azonal Topraklar

Dýþ kuvvetler tarafýndan taþýnan malzemelerden oluþan topraklardýr. Bu topraklarýn horizonlarýyoktur.

Alüvyal Topraklar: Akarsularýn taþýyýp biriktirdikleri malzemelerden oluþan topraklardýr. Verimliolan bu topraklar her türlü ürün için oldukça elveriþlidir.

Kolüvyal Topraklar: Daðlýk sahalarda eðimli yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin daðlarýneteklerinde birikmesi ile oluþan topraklardýr. Özellikle bitki örtüsünden yoksun yamaçlarda çözülenmalzeme, yaðmur ve sel sularý tarafýndan taþýnarak etekte biriktirilir.

Yamaçlarda aþýnma devamlý olursa ince malzemeler sürekli taþýndýðýndan geriye sadece irimalzeme kalýr ve bu iri malzemenin hâkim olduðu taþlý (litosol) topraklar meydana gelir.

Regosoller: Volkanlardan çýkan kum boyutundaki malzeme ve akarsularýn biriktirdiði depolarveya yamaç eteklerindeki kumlu kolüvyal depolar üzerinde oluþan topraklardýr.

Lösler: Rüzgârlarýn taþýyýp biriktirdiði malzemelerden oluþan topraklardýr.Morenler: Buzullarýn taþýyýp biriktirdiði malzemelerden oluþan topraklardýr.

45

Topraðýn Özelliði Toprak Tipi

Akarsularýn taþýyýp biriktirdiði malzemelerden oluþan topraklar Alüvyal topraklar

Rüzgârlarýn taþýyýp biriktirdiði malzemelerden oluþan topraklar

Bünyesinde en fazla tuz bulunduran topraklar

Sel sularýnýn taþýyýp dað eteklerinde biriktirdiði topraklar

Erozyona uðrayan yamaçlarda oluþan taþlý topraklar

Kum boyutundaki volkanik malzeme ve akarsularýn biriktirdiðikumlu depolar üzerinde oluþan topraklar

Kurak ve yarý kurak bölgelerdeki havzalarýn tabanlarýnda oluþantuzlu topraklar

Drenajýn iyi olmadýðý alanlarda oluþan topraklar

Yumuþak kireç taþlarý ve killi depolar üzerinde oluþan topraklar

Humus bakýmýndan fakir olan nemli bölge topraklarý

Bünyesinde demir oksit oraný fazla olan kýrmýzý topraklar

Kýþýn donup yazýn ayrýþarak bataklýk hâlini alan topraklar

Karasal iklim bölgesinde, çayýr bitki örtüsü altýnda oluþan verimlitopraklar

Ýðne yapraklý orman sahalarýnda görülen topraklar

Aþaðýdaki toprak tipleri ve oluþum özelliklerinden yararlanarak tabloyu doldurunuz.

46

Yeryüzünde doðal bitki örtüsünün daðýlýþý

1. Bitkilerin birbirine benzeyen ve birbirinden farklý olan özellikleri nelerdir?

2. Farklý bölgelerde benzer bitki topluluklarýnýn görülmesi nasýl açýklanabilir?

Yukarýdaki harita ve fotoðraflarý inceleyerek aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. * Akdeniz kýyýlarýnda görülen maki, Avustralya’nýn güneyinde ve Güney Afrika'nýn Kap Bölgesi’nde

de görülmektedir. Nedenini açýklayýnýz.* Dönencelerin çevresinde bitki örtüsünün seyrek olmasýnýn nedenleri nelerdir?* Bitki topluluklarýnýn daðýlýþ alanlarýna bakarak yeryüzünde en çok yaðýþ alan yerleri belirleyiniz.

24

DÜNYAYI KAPLAYAN ÖRTÜ: BÝTKÝLER

Ýðne Yapraklý Ormanlar, Kanada Geniþ Yapraklý Ormanlar, Ýngiltere Tundra, Sibirya

Atakama Çölü, Þili Otlaklar, KenyaEkvatoral Yaðmur Ormanlarý,Brezilya

47

Bitki formasyonlarý

ÝKLÝMÝN ETKÝSÝ

* Yaðýþlý bölgelerde gürbitki topluluklarý görülür-ken kurak bölgelerde bit-ki örtüsü seyrekleþir.

* Çöllerde ise çok ku-rakçýl ve seyrek bazý ot-lara ve çalýlara rastlanýr.

* Bitkilerin geliþebilmesiiçin yaðýþýn yanýnda bellibir sýcaklýða da ihtiyaçvardýr. Soðuk kutup böl-gelerine ve daðlarýn yük-sek kesimelerine doðrugidildikçe bitkiler cýlýzla-þýr ve nihayet ortadankalkar. Oysa sýcak veorta kuþakta yaðýþýn ye-terli olduðu yerlerde bitkiörtüsü büyük bir geliþmegösterir.

TOPRAK FAKTÖRÜ

* Bitkinin kökleriyle tu-tunduðu ve beslendiði yertopraktýr.

* Bitkiler besinlerini top-raktaki sudan alýr.

* Toprak dokusu (sýk ve-ya gevþek oluþu) ve top-rak yapýsý (kalkerli, killi,kumlu oluþu) bitki hayatýbakýmýndan önemlidir.

BEÞERÎFAKTÖRLER

Tarih boyunca insan-lar aþaðýdaki nedenlerlebitki örtüsünü tahrip et-miþlerdir:

* Savaþlar* Tarým alanlarý açma* Yakacak ihtiyacý* Orman yangýnlarý* Hayvan otlatma* Orman alanlarýný imar

ve iskâna açma* Yol yapýmý* Sanayileþme

OT FORMASYONU

Ýklim, toprak ve yer þekillerigibi þartlarýn aðaç yetiþme-sine imkân vermediði yer-lerde, belirli zamanlarda ya-ðan yaðýþa veya tamamý top-raðýn derinliklerine sýzmayansuya baðlý olarak yetiþen otcinsinden bitkilerin oluþtur-duðu topluluktur.

1. Savan2. Step (Bozkýr) 3. Çayýr4. Tundra

ÇALI FORMASYONU

* Ormanlarýn tahribi sonu-cunda oluþan kýsa boyluaðaççýklarýn oluþturduðutopluluktur.

1. Maki2. Garig3. Psödomaki

AÐAÇ FORMASYONU

* Yaðýþ, sýcaklýk ve toprakþartlarýnýn elveriþli yetiþmedevresinin uzun olduðu heryerde aðaç yetiþir.

* Yaðýþ azlýðý ve yetersizliði,þiddetli buharlaþma aðaç ye-tiþmesine engel olur.

* Ormanlarýn temel unsuruaðaçtýr. Aðaçlarýn oluþturduðutopluluklara orman denir.

1. Ekvatoral yaðmur orman- larý

2. Muson ormanlarý3. Orta kuþaðýn karýþýk or-

manlarý4. Tayga ormanlarý

YER ÞEKÝLLERÝNÝN ETKÝSÝ

* Bitki tür ve topluluklarýüzerinde yeryüzü þekil-lerinden dað sýralarý, bun-larýn uzanýþý, baký, eðimve yükselti etkilidir.

* Yükseltinin deðiþiminebaðlý olarak bitki örtüsüde deðiþmektedir.

* Nemli rüzgârlara karþýolan yamaçlar fazla yaðýþalýr.

* Eðime baðlý olarak ya-maçlardaki bitki örtüsü di-ðer alanlara oranla dahagür ve çeþitlidir.

25

YERYÜZÜNDE BÝTKÝ ÖRTÜSÜNÜN DAÐILIÞINIETKÝLEYEN FAKTÖRLER VE BU FAKTÖRLERSONUCU OLUÞAN BÝTKÝ FORMASYONLARI

48

Bitki Topluluklarý Bitki Topluluklarýnýn Özellikleri Coðrafi Daðýlýþý

Ekvatoral iklim bölgesinin doðal bitki ör-tüsüdür. Çok sýk olduklarý için balta girmemiþormanlar olarak da adlandýrýlýr. Bu ormanlarýngörüldüðü yerler her mevsim yaðýþlý olup yýl-lýk yaðýþ miktarý 2000 mm'nin üzerindedir.Bitkiler, yýl boyunca yeþil kalýrlar. Bitki türleribakýmýndan çok zengin olan ormanda aðaç-larýn boyu 50-60 metreyi bulmaktadýr.

Amazon Havza-sý, Afrika’da Sene-gal’den Gine Körfe-zi’ne kadar olan sa-ha ile Kongo Havza-sý, Güneydoðu Asyaadalarý

Muson iklim bölgesinde görülür. Bu orman-larýn görüldüðü yerlerde yýllýk yaðýþ miktarý2000 mm civarýndadýr. Yaðýþlarýn % 85'iyazýn görüldüðünden yaz aylarýnda yeþille-nen bu ormanlar, kýþýn yapraklarýný dökenaðaçlardan oluþur. Çok sýk ve gür oluþlarý ba-kýmýndan ekvatoral yaðmur ormanlarýna ben-zerlik gösterir. Buna karþýlýk türce fakir olma-larýyla onlardan ayrýlýr. Muson ormanlarýnýntipik aðacý teak aðacýdýr.

Orta kuþaðýn okyanusal iklim bölgelerindegörülen bu ormanlar, geniþ yapraklý ve iðneyapraklý aðaçlardan meydana gelir. Bu or-manlarýn görüldüðü yerler her mevsim yaðýþlýolup yýllýk yaðýþ miktarý 1000 mm'nin üze-rindedir. Bu ormanlarý oluþturan aðaçlar türceçok zengin olmadýklarý gibi boylarý da ekva-toral yaðmur veya muson orman aðaçlarý ka-dar fazla deðildir.

Sert karasal iklimin nemli alanlarýnda (60enlemi çevresinde) görülen bu ormanlar, sý-caklýðýn düþük olmasýndan dolayý iðne yap-raklý aðaçlardan oluþur. Bu ormanlarýn görül-düðü yerlere en fazla yaðýþ yazýn, en az ya-ðýþ kýþýn düþmektedir. Yýllýk yaðýþ miktarý 500mm civarýndadýr.

Bodur aðaçlardan ve çalýlardan (yabanizeytin, defne, kocayemiþ, mersin, keçiboynu-zu, zakkum, süpürge çalýsý, kermes meþesi)oluþan makiler Akdeniz ikliminin bitki örtü-südür. Daima yeþil yapraklý olan makiler ku-raklýða dayanýklý olduklarý hâlde soðuða karþýfazla dayanýklý deðildir.

Ekvatoral Yaðmur Ormanlarý

Maki

Tayga Ormanlarý

Orta Kuþaðýn Karýþýk Ormanlarý

(Sayfa 46’daki haritadan yararlanarak bitki topluluklarýnýn coðrafi daðýlýþlarýný örnekteki gibi aþaðýda-ki boþluklara yazýnýz.)

Muson Ormanlarý

49

Tropikal iklim bölgelerinde görülen uzunboylu ot topluluklarýdýr. Geniþ alan kapla-yan savanlar içerisinde kurakçýl nitelikte tektek aðaçlara veya aðaç kümelerine de rast-lanýr. Savanlarýn görüldüðü yerlerde yazlaryaðýþlý, kýþlar kurak geçmektedir. Ortalamayýllýk yaðýþ miktarý 1500 mm civarýndadýr.Yaz yaðýþlarýna baðlý olarak yeþeren bu ot-lar, kýþ mevsiminin kurak geçmesinden do-layý sararýr.

Orta kuþaðýn yarý kurak iklim bölgele-rinde görülen seyrek ve cýlýz ot toplulukla-rýdýr. Steplerin görüldüðü yerlerde yýllýk ya-ðýþ miktarý 250-400 mm arasýndadýr. Ýlkba-har yaðýþlarýna baðlý olarak yeþeren bu ot-lar yaz kuraklýðýndan dolayý sararýr. Stepbölgesinin esas bitkisini; kökleri derineinmiþ kurakçýl otlar oluþturmaktadýr. Bun-larýn baþlýcalarý yavþan otu, üzerlik otu,geven, yumak, çoban yastýðý, kekik, ada-çayý ve sýðýr kuyruðudur.

Orta kuþak karasal ikliminin yarý nemlisahalarýnda veya yüksek daðlarda görülenve yaz boyu yeþil kalan, bozkýrlardan dahagür ot topluluklarýdýr. Yazlarýn serin veyaðýþlý geçmesi, çayýrlarýn yeþil kalmasýnýsaðlamaktadýr. Orman üst sýnýrýndan sonrayetiþen çayýrlara, dað çayýrlarý (alpin çayýr-larý) da denilmektedir.

Tundra iklim bölgesinde görülen soðuðadayanýklý otsu bitki topluluklarýdýr. Bunlarkýsa ve serin geçen yaz döneminde yeþe-rirler. Tundra alanlarýnda yýllýk yaðýþ miktarý200-250 mm dolayýndadýr. Sýcaklýk yetersizolduðundan aðaçlara rastlanmamaktadýr.

Geniþ kum örtüleri veya kayalýklardanoluþan bu bölgelerde yýllýk yaðýþ miktarý200 mm'nin altýndadýr. Çok seyrek olarakdaðýlmýþ bulunan kurakçýl otlar, çalýlar vekaktüsler en yaygýn bitki türleridir. Ayrýcayer yer hurma ve palmiye aðaçlarýndanoluþan vahalar da yer almaktadýr.

Bozkýr (Step)

Çöl Bitkileri

Çayýr

Tundra

Savan

Bitki Topluluklarý Bitki Topluluklarýnýn Özellikleri Coðrafi Daðýlýþý

50

Aþaðýdaki yaðýþ ve sýcaklýk grafiklerini inceleyerek grafiklerin hangi iklime ait olduðunubulunuz ve buralarda görülen doðal bitki örtüsünü karþýlarýna yazýnýz.

Yazlar sýcak ve kurak, kýþlar ýlýk ve bolyaðýþlýdýr. Görülen bitki örtüsü kýzýlçam vemakidir.

51

Bitkilerin yükseltiyebaðlý olarak biryamaç boyunca oluþ-turduðu kuþaklar

Dünya’da enlemlere göre bitkikuþaklarý

Yukarýdaki þekillerden yararlanarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.* Ormanlarýn Ekvator’dan kutuplara doðru farklý kuþaklar oluþturmasýnýn nedenlerini açýklayýnýz.* Yükseltinin artmasýyla bitki örtüsü kuþaklarýnda görülen deðiþimin nedenlerini açýklayýnýz.

BULMACA

Aþaðýdaki tanýmlardan hareketle bulmacayý doldurunuz.1. Karalar üzerinde, çeþitli nedenlerle çanaklaþmýþ alanlarda biriken su kütleleri2. Gideðeni olmayan göllerin kimyasal özelliklerinden biri3. Akýmý düzenli olan, Dünya’nýn en büyük akarsularýndan biri4. Akarsularýn beslenme kaynaklarýndan biri5. Nemli sýcak bölgelerde bir ayrýþma türü 6. Ekvatoral bölgelerin çok yýkanmýþ ve humus bakýmýndan fakir olan kýrmýzý topraklarý7. Ýðne yapraklý orman alanlarýnda oluþan topraklar 8. Kutuplara yakýn bölgelerde kýþýn donan, yazýn bataklýk hâline gelen zonal topraklar

27

26

52

Yer kabuðundakibüyük çanaklarda

oluþur akar oluþur oluþur

Yeryüzündekivadi içlerinde

Yer altýndakitabakalarýniçlerinde

Kara içlerindekiçukur alanlarda

Aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.

1. Yeryüzündeki sular hangi kaynaklardan beslenir?

2. Yer altý suyu bakýmýndan zengin olan alanlar hangileridir? Bu alanlarý, yer þekilleri ve iklim

koþullarý bakýmýndan deðerlendiriniz.

3. Göl sularýnýn farklý kimyasal özelliklere sahip olmasýnýn nedenlerini belirtiniz.

4. Toprak oluþumunda etkili olan faktörler nelerdir?

5. Canlýlarýn toprak oluþumuna olan etkilerini açýklayýnýz.

6. Ekvator'dan kutuplara doðru gidildikçe bitki örtüsünün kuþaklar þeklinde deðiþiklik göstermesi-

nin nedenlerini belirleyiniz.

7. Bitki örtüsü benzer olan iki farklý bölgede baþka hangi özelliklerin benzer olduðu söylenebilir?

8. Kuzey Yarým Küre’de, daðlarýn güneye bakan yamaçlarýnda ormanýn üst sýnýrý daha yüksektir.

Neden?

9. Çöllerin bazý kesimlerinde hurma ve palmiye gibi aðaçlarýn yetiþmesi, vaha denilen yerlerin

bulunmasý nasýl açýklanabilir?

Aþaðýdaki çümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz.

1. Yeryüzündeki su kaynaklarý ………………. bir daðýlýþ göstermez.

2. Su kaynaklarý ……………….. ve ……………….. sularý olmak üzere ikiye ayrýlýr.

3. Yeryüzündeki sularý birbirine baðlayan önemli su kaynaðý ……………..............

4. Sularýný bir ayak (gideðen) yardýmýyla dýþarýya boþaltan göllerin sularý …………. olur.

5. Kimyasal ayrýþmanýn olabilmesi için ortamda ……………….... bulunmasý gerekir.

6. Eðimli yamaçlarda toprak kalýnlýðý ……………………………. nedeniyle azdýr.

7. Yeryüzünde en hýzlý toprak oluþumu ................. ve ................... iklim bölgelerindedir.

8. Makiler, ……………………….. yeþil kalan çalýlardýr.

9. Bitkilerin yetiþme þartlarýný …………, ……..............., ...................... belirler.

Kavramlar: Yer altý suyu, akarsu, göl, okyanus Yukarýdaki kavramlarý þemadaki kutulara yerleþtiriniz.

53

10. Sýcaklýðýn arttýðý dönemde topraðýn üst kýsmýnýn ayrýþarak bataklýklarýn oluþtuðu yerlerde

ortaya çýkan ot topluluklarýna ………………. denir.

11. Orta kuþakta görülen ormanlar …………….. ve ……………. yapraklý aðaçlardan oluþur.

12. Tropikal iklim bölgesinde, yaz yaðýþlarýyla yeþeren yüksek boylu ot topluluklarýna

……………………. denir.

Aþaðýdaki ifadelerin doðru veya yanlýþlýðýný yanlarýndaki kutucuklarý iþaretleyerek (x) belirtiniz.

1. Yeryüzünde en geniþ alaný kaplayan su kaynaðý okyanuslardýr.

2. Baraj gölleri doðal heyelan sonucu meydana gelir.

3. Yeryüzündeki göllerin sularý benzer kimyasal özelliklere sahip deðildir.

4. Yeryüzündeki tatlý su kaynaklarý sýnýrlýdýr.

5. Yer altý sularý tabakalarýn en zayýf olduðu yerlerden çýkar.

6. Toprak oluþumu oldukça uzun zaman almaktadýr.

7. Sýcaklýk farklarýnýn yüksek olduðu yerlerde kimyasal ayrýþma yaygýndýr.

8. Sert kayaçlar parçalanmadýðý için, toprak sadece yumuþak kayaçlardan oluþur.

9. Yeryüzünde farklý toprak tiplerinin oluþmasý, toprak oluþum sürecinde etkili olan faktörlerin

farklý olmasý ile ilgilidir.

10. Ayný ana kaya üzerinde her yerde ayný tip topraklar oluþur.

11. Ekvatoral yaðmur ormanlarýnda orman altý bitki örtüsü zengindir.

12. Bir bölgede bitki örtüsünün çeþitli olmasý, deðiþik iklim tiplerinin görüldüðünü kanýtlar.

13. Step (bozkýr) yaz mevsiminde yeþillenen, yaðýþsýz geçen kýþ mevsiminde sararýp kuruyan

ot topluluklarýndan oluþan bitki örtüsüdür.

14. Muson ikliminin görüldüðü yerlerde bitki örtüsü iðne yapraklý gür ormanlardýr.

15. Tayga ormanlarý iðne yapraklý aðaçlardan oluþur.

D Y

Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplayýnýz.

1. I. bölge : Dað çayýrlarý Ýðne yapraklý orman Karma orman Bozkýr

II. bölge : Dað çayýrlarý Ýðne yapraklý orman Karma orman Yayvan (geniþ) yapraklý orman

Yukarýda iki farklý bölgede bitkilerin yükseltiye göre oluþturduðu katlar verilmiþtir. I. bölgenin en

alt kesiminde bozkýrlarýn yer almasý aþaðýdakilerden hangisinin sonucu olabilir?

A) Deniz etkisine açýk olmasýnýn B) Yaz sýcaklýklarýnýn düþük olmasýnýn

C) Buharlaþmanýn az olmasýnýn D) Nemliliðin düþük olmasýnýn

E) Termik alçak basýnç alanýnda bulunmasýnýn

2. Bitki türlerinin yeryüzüne daðýlýþýnda yer þekillerinin büyük payý vardýr. Karalar ayný yükseklikte

ve engebesiz olsaydý bitki topluluklarýnýn daðýlýmýnda aþaðýdaki durumlardan hangisi ortaya

çýkardý?

A) Yeryüzünde tek tür bitki bulunurdu. B) Bitkiler yalnýzca deniz kýyýlarýna toplanýrdý.

C) Tropikal bitki türleri bütün enlemlere yayýlýrdý. D) Bitki türleri aralýksýz kuþaklar oluþtururdu.

E) Bitki türlerinin daðýlýmý deðiþmezdi.