PAGE 17

4. TRGOVINSKA POLITIKA EVROPSKE UNIJE4.1. Osnove spoljnotrgovinske politike

Spoljnotrgovinsku politiku determiniu aktivnosti u razliitim periodima evropskih integracija. Trgovinsku politika ine interni i eksterni procesi u razmjene roba i usluga, preko kojih je EU postala specifian i vodei ekonomski prostor u svijetu. Na obim i kvalitet razmjene Zajednice snano utiu trgovinske barijere i olakice koje su imale za cilj unapreivanje trgovine robama i uslugama. Pored njih, egzistiraju i brojni dogovori i dozvole nacionalnih vlada u vezi pristupa meunarodnoj konkurenciji.Sve se ovo dogaalo (i dogaa se) paralelno sa formiranjem i angaovanjem meunarodnih institucija u sprovoenju globalnih trgovinskih politika kao to je GATT (Opti sporazum o carinama i trgovini), kojeg kasnije zamjenjuje WTO (Svjetska trgovinska organizacija). Jaanje spoljnotrgovinske razmjene, rast meunarodne razmjene i ruenje carinskih barijera izmeu zemalja lanica Unije dovode do ubrzanja privrednog rasta i razvoja zajednikog trita. Spoljnotrgovinska politika EU je fundirana na principu liberalne trgovine korisne za EU. Zbog toga Unija kontinuirano liberalizuje trgovinu i pravi razlike izmeu trgovinskih partnera. Ona posee za preferencijalnim diskriminatornim trgovinskim sporazumima. Treba istai da EU esto nalazi pod uticajima snanih lobija, posebno u poljoprivredi. Oigledno je da je najvie sukoba izmeu EU, SAD i drugih zemalja vezano za sporove u razmjeni visokih tehnologija i trgovini poljoprivrednim proizvodima.

Slobodna trgovinska razmjena pretpostavlja liberalizovan uvoz i izvoz proizvoda i usluga bez nametanja dodatnih trokova. Tada svjetske cijene utiu na stabilnost domaeg trita, to se vidi na grafikonu 4.1.

Grafikon 4.1. : Uticaj uvoza po svjetskim cijenama na domae trite

Grafikon pokazuje da su svjetske cijene Pw zbog uticaja konkurencije nie od domaih P1. To stvara korist za potroae (potroaev viak) na povrini (a+b+c). No, stvara se i gubitak za proizvoae, prikazan etverouglom (a). Dakle, neto efekat na blagostanje domae privrede se moe predstaviti povrinom rafiranih trouglova (b+c). Ovaj grafikon jasno ukazuje da otvorena privreda donosi korist za potroaa a gubitak za proizvoaa. Otvaranjem trita, domaa tranja raste od Q1 na Qd, dok domaa ponuda pada od Q1 na Qs (uz istu kupovnu snagu).Koja su osnovna naela trgovinske politike EU? Preambula Ugovora iz Rima eli da preko zajednike trgovinske politike doprinese progresivnom ukidanju ogranienja meunarodne trgovine. Ona navodi da bi Unija bila osloboena svih carinskih ogranienja i da je istovremeno spremna doprinijeti harmoninom razvoju meunarodne trgovine ukidanjem nekih trgovinskih barijera prema okruenju. Vana odredba Ugovora je jednoobraznost Zajednike trgovinske politike, posebno u vezi formiranja carinskih stopa i trgovinskih sporazuma sa treim zemljama. Postoje sporazumi o posebnim vezama sa dravama koje imaju jednak trgovinski tretman kao i lanice EU, te sporazumi o udruivanju sa treim zemljama i meunarodnim organizacijama. Neke situacije (obino ekonomski problemi) dozvoljavaju da Komisija lanicama moe odobriti samostalne mjere zatite. Isto tako, lanice mogu zabraniti i ograniiti trgovinu roba koje ugroavaju javni moral, politiku ili bezbjednost i dovode u opasnost zdravlje i ivote ljudi, ivotinja ili biljaka. Ugovor regulie naine i postupke uspostavljanja i funkcionisanja unutranjeg trita. U procesu odluivanja princip jednoglasnosti se mijenja kvalifikovanom veinom (osim, za budetsku politiku, slobodu kretanja ljudi i zatiti prava zaposlenih). Omoguava se da EU moe nametnuti jednoobrazne sankcije treim zemljama. Ovo su kljune odredbe trgovinske politike, prema Ugovoru iz Rima i pravni okvir za njenu implementaciju. Konano, Unija ima instrumente da, kao i druge drave moe stimulisati rast spoljne trgovine, ili je protekcionistiki zazatititi od uticaja spoljne konkurencije, onemoguavajui tako slobodu meunarodnih tokova trgovine. Kako, i na koje mjere e se odluiti vodea svjetska ekonomska integracija, zavisi i od ireg spektra meunarodnih odnosa, ali i internih okolnosti i ogranienja. 4.2. Trgovinske barijere

Spoljnotrgovinske barijere su radnje, mjere i postupci u oblasti meunarodne trgovine za ubrzanje privrednog rasta, zatitu nacionalnog trita od spoljne konkurencije i stimulisanje izvoza. Trgovinske barijere su sve vrste prepreka slobodama kretanja roba i usluga u svjetskoj trgovini. One mogu biti ekonomske, politike, kulturne i dr. One su i "Svaka mjera vlade usmjerena na ogranienje ili sprijeavanje slobodnog protoka robe u, i iz drave ili prema Izvjetaju o stranim trgovinskim barijerama Amerikog trgovinskog predstavnitva "Dravni zakoni, propisi, politike i praksa koja ili titi domae proizvoae od inostrane konkurencije ilivjetaki stimulie izvoz odreenih domaih proizvoda. Trgovinske barijere mogu biti carinske i necarinske. Carinske barijere. Carine su instrument zatite domaeg trita od meunarodne konkurencije. Carina je posredni porez na uvoz i izvoz proizvoda i moe biti aktivni ili pasivni instrument fiskalne politike. Carine poveavaju cijene uvoznih proizvoda na domaem tritu, koji poskupljuju i tako postaju manje konkurentni. Uz aktivnu politku deviznog kursa, spoljnotrgovinska politika (posebno carinska politika) imaju fundamentalnu ulogu u stvaranju povoljnih kretanja spoljnotrgovinske razmjene, odnosno ravnotei primarnog tekueg rauna. To jasno govori o makroekonomskom znaaju ove zajednike politike EU. Bez obzira na prisutne tendencije u smanjivanju carina (stopa i apsolutnih iznosa) one su jo uvijek vaan instrumentarij ostvarivanja makroekonomske ravnotee zajednikog evropskog trita i strateki faktor spoljne politike Zajednice. Carine se, kao dravni prihodi dijele na vrijednosne carine gdje je carinska vrijednost utvrena i naplaena primjenom procenta (tarife) na vrijednost carinske osnovice ukupne vrijednosti ocarinjene robe, te specifine i kombinovane carine. Prva grupa carinskih prihoda je dominantna u ukupno naplaenim carinama.Necarinske barijere. Necarinske barijere su mjere, radnje i postupci naruavanja slobode u tokovima svjetske trgovine. Kako se carine smanjuju, pojavljuju se drugi instrumenti zatite. Tako se na zaobilazan nain ograniava spoljnotrgovinsko poslovanje, slino kao i carinskim mjerama. Neki sluajevi mjera necarinske zatite su ak rigidniji od carinske zatite, jer se odreenim proizvodima zabranjuje uvoz (dok npr. carinska zatita samo poveava cijenu uvezenog proizvoda). Zato su barijere esto predmeti sporova i rasprava u GATT a kasnije i u WTO, obzirom da su mnoge potpisnice ovih trgovinskih sporazuma poslije smanjenja carinskih stopa posezale za necarinskim barijerama. To je neminovno dovelo do potrebe za ukidanjem ovog oblika zatite domaeg trita.

U Uniji je veoma kompleksno usklaivati odnose prema barijerama, obzirom na privrednu, etniku ili istorijsku heterogenost njenih lanica. Npr. neto, to je normalno u Bugarskoj, u Velikoj Britaniji moe biti potpuno neprihvatljivo itd. Stare, a posebno nove lanice i zemlje u fazi pristupanja su esto bile naviknute na razne oblike zatite i necariska ogranienja pa njihovo ukidanje trai vrijeme i strpljenje u mukotrpnim procesima usaglaavanja. Ovo je sloen zadatak koji Zajednica relativno uspjeno rjeava. Jer, bilo kakva separatna aktivnost na ovom polju automatski dovodi do efekata skretanja trgovine, to nije interes ni jedne lanice. Generalno, necarinske barijere mogu biti tehnike ili administrativne. Njih implementiraju vladine, carinske ili inspekcijske slube, preko procedura i insistiranja na dokumentaciji koja oteava trgovinu. Necarinske barijere su kompleksna problematika jer su teke za dokazivanje, a nova trgovinska ogranienja se kontinuirano osmiljavaju. Necarinske barijere utiu na rast trokova zbog nekonkurentne segmentacije trita. Saoptenjima Evropske komisije o uticaju Programa jedinstvenog trita ili Izvjetajima o stanju konkurencije na podruju EU, nude se dokazi o pozitivnim efektima na trite EU, rastu konkurencije, industrijskom restrukturiranju, dostupnosti irokog asortimana proizvoda i usluga itd. Poslednji Izvjetaji o stanju konkurencije naglaavaju pozitivne rezultate u brzoj i jeftinoj prekograninoj saradnji, visokoj mobilnosti radne snage i otvorenim novim radnim mjestima. Ostvaren je dodatni rast dohotka, zatim nia inflacija, rast konvergencije i kohezije meu regionima Zajednice itd. Sve ovo uvruje aktere trgovinske politike EU u uvjerenju da se postojei reimi trgovine u odnosu na svijet ne trebaju mijenjati. Njihova uloga je naglaena jer su one decenijski kontinuitet Unije u vidu irokog spektra razliitih mjera Zajednice i njenih lanica. One su i danas nezaobilazan faktor trgovinskih odnosa. Ipak, bilo bi pretenciozno zakljuiti da su barijere i protekcionizam presudno uticali na povoljne dugorone makroekonomske tendencije u Uniji.Kontrolne funkcije. Da bi se spoljna trgovina EU odvijala brzo i bezbjedno, i da bi bili zatieni ekonomski interesi EU, neophodna je kontrola i upravljanje rizicima. Za to je potrebna brza razmjena informacija carinskih kontrola. Falsifikovanje, piraterija i dr. ine ekonomske tete Uniji i drugim izvozno orijentisanim zemljama. Carina EU imaju kljunu ulogu u kontroli ovih trgovinskih aktivnosti. Poreski organi moraju kontinuirano razvijati svoje kapacitete, posebno one za borbu protiv meudravnih poreskih prevara. Zato Komisija stimulie lanice na meudravnu saradnju, razmjenu znanja i podrku kupovini opreme, edukacijama i sl. Novi programi poreza i carina do 2013. god. predviaju razvoj, obuku, upotreba novih instrumenata, razmjenu informacija, multilateralne kontrole itd.

Transevropkse kompjuterizovane mree imaju strateki znaaj za operativne poslove carina i poreskih administracija EU. Rezultati CCN/CSI, poreskog i carinskog IT sistema doveli su do viestrukog poveanja njihovih kapaciteta. Mrea olakava trgovinu, prati meudravne transakcije i vri superviziju kao neophodan instrumentarij sprjeavanja prevara. I na kraju, carinske i poreske administracije kandidata za prikljuenje dune su da se poveu sa sistemom EU, i to prije pristupanja. Necarinske barijere (ogranienja) mogu se klasifikovati na slijedei nain:

1. Tehniki standardi kao klasini oblik necarinskih barijera. Postoji mnogo necarinskih barijera koji se javljaju zbog primjene tehnikih standarda. EU ima tri pristupa tehnikim standardima (meusobno priznavanje, harmonizacija standarda-stari pristup i odreivanje minimalnih karakteristika proizvoda). 2. Javne nabavke su oblik necarinske zatite. Ako je trite otvoreno za javne nabavke, onda je ono slobodno i za pristup stranih roba i investicija. One predstavljaju potencijalni prihod preduzea i firmi iz inostranstva u EU vaan potencijalni prihod preduzea sa zajednikog trita, ali i firmi iz inostranstva. 3. Birokratija moe kreirati sofisticirane vidove necarinskih barijera. 4. Damping i antidamping se javljaju kod uvoenja antidampinkih carina. Unija ima na raspolaganju brojne mogunosti necarinskih barijera redukcije uvoza iz SAD. Ukoliko je cijena izvoznih proizvoda nia od domaih cijena rije je o dampingu, pa oteena zemlja moe uvesti antidampinku carinu. 5. Naela predostronosti i prevencije se primjenjuju u moguim izlaganjima opasnosti i riziku kod prevencija (npr. kada je teta evidentna i kada se trebaju sprijeiti nove povrede pravila i dodatne tetne konsekvence). 6. Kontrola investicija u trgovini predstavlja trgovinsku barijeru.

7. Pravila o porijeklu i minimalno uee lokalnog sadraja koriste se kao necarinske barijere. Iznos spoljnjeg sadraja je preferencijalni tretman unutranje trgovine EU.

8. Uvoz japanskih automobila u EU je izloen zatiti domae auto-industrije. Barijere se odnose na standarde, carinske tarife i trokove distribucije. 4.3. Slobodni trgovinski sporazumiEU i EFTA. Ekonomsku saradnju EU i EFTA (Evropske zone slobodne trgovine) karakteriu slijedei periodi: Prvi, koji se odnosi na osnivanje ovih institucija, zatim dolazi do smanjenja broja lanica EFTA i prvo proirenje EU, pa formiranje Evropskog ekonomskog prostora i konano, period kada lanice EFTA ulaze u lanstvo EU. EFTA je iskljuivo ukidala carinske tarife na unutranju trgovinu svojih lanica reguliui slobodnu trgovinu industrijskim proizvodima (poljoprivreda kao osjetljivo pitanje nije bila predmet ugovora). Iako nije pokrivala sve sfere privredne aktivnosti EFTA je ostvarila odreene ekonomske rezultate, posebno u stopama rasta i outputu per kapita. Dogovor EU i EFTA je stvorio do tada najveu zonu slobodne trgovine, Evropski ekonomski prostor. Tako su lanice EFTA postale konstituent Jedinstvenog evropskog trita industrijskih proizvoda i usluga. Odnosi EU i SAD. Izmeu EU i SAD nema tipinih preferencijalnih trgovinskih sporazuma. Iako ostvaruju ogromnu trgovinsku razmjenu, ovi blokovi su specifini po estim nesuglasicama u oblasti poljoprivrede, jo od ranih ezdesetih godina prolog vijeka. Zajednika poljoprivredna politika uvodi subvencije u EU koje poveavaju domau proizvodnju i smanjuju uvoz. Dalje, viak poljoprivrednih proizvoda stvara izvozne vikove, praene enormnim izvoznim subvencijama. S druge strane, SAD zastupaju liberalniji pristup, ak i u trgovini GMO i hormonski tretiranim ivotinjama. I bankarski sistem, javne nabavke, standardi, patenti i dr. predstavljaju potencijalne trgovinske probleme EU i SAD. Postoje i mnoga druga pitanja, iako ona ne ugroavaju, ve uspostavljenu, ogromnu razmjenu dva najjaa ekonomska bloka na svijetu. Deficiti SAD su ipak, plod drugih faktora, kao to su neadekvatna tednja, nedovoljna produktivnost nekih proizvodnji, komparativne prednosti i sl. Jer, ako se analiza ogranii na, iskljuivo trgovinske odnose EU i SAD, to nee biti dovoljno za realnu ocjenu njihovih ekonomskih odnosa (npr. treba ukljuiti amerike TNK, koje su prisutne u EU decenijama ili uvaiti ogroman obim stranih direktnih ulaganja itd).

EU i Japan. Izmeu EU i Japana nema preferencijalnih trgovinskih sporazuma. Poznato je da Japan esto trpio razne necarinske barijere nametnute od strane EU. No, sline mjere primjenjuje i Japan. Ipak, trgovinska razmjena EU i Japana je zavidna (bie prezentirana u narednim tabelama ovog poglavlja). Razvijeni ekonomski odnosi izmeu Unije i Japana, uticali su na to da je ova dalekoazijska zemlja poslije SAD postala najvaniji trgovinski partner.

Japan je vaan trgovinski partner i u periodu recesije koja je eskalirala 2008., a u nekim zemljama i 2009. god. Drugi kvartal 2009. god. ukazuje na smirivanje ekonomske situacije u ovoj zemlji, to moe biti dobar signal za one privredne sektore Zajednikog trita koji su dugoronim ugovorima ili promptnim poslovima povezani sa Japanom. Iako je epicentar krize bio u SAD, Japan je u poetku bio veoma pogoen. Velika recesija je uticala na pad tranje za jenom, to je dovelo do dramatinog pada poslovnih ulaganja i pada povjerenja japanskih potroaa u cjelokupan sistem. Velike japanske banke su dale ogroman doprinos u saniranju krize, to je doprinijelo rastu njihovih transakcija i rastu ugovora domae ekonomije (procjena 2,5% u 2009. god.). To e, kako govore realne prognoze, dovesti do stabilizacije ve u 2010. god (ove teme e biti elaborirane u slijedeim poglavljima). Japan e tako moi uticati na globalni rast, u emu postoje potencijali i za kompanije iz EU27.

Opte eme preferencijala (GSP). To su sporazumi sa zemljama u razvoju. Oni zemljama u razvoju omoguava izvoz roba u EU bez carina do odreenog nivoa carinske kvote, uz uslov da postoji godinje pregovaranje o ovim preferencijama. Sistem preferencija pokriva preko 150 zemalja (industrija, poljoprivreda i dr. osim naoruanja). Optom emom preferencijala carinske kvote su zamjenjene stepenovanim carinskim olakicama, zavisnim od tretmana uvezenih proizvoda (tzv. osjetljivosti). Od toga zavise carinske olakice, uz princip da su manje razvijene zemlje povlaenije. Opta ema preferencijala je nastala pod pokroviteljstvom UNCTAD (od 1964. do 1971. god.) i nudila je dva rjeenja: prvo, domaa trita zemalja u razvoju su mala za razvoj konkurencije, pa je trebalo podsticati izvoz u razvijene zemlje, i drugo, trebalo je uspostaviti protivteu preferencijalnim sporazumima EU i grupe zemalja u razvoju (grupe Jaunde). EU i Japan uvode optu emu preferencijala 1971. god. a SAD to ine 1976. god. Veina zemalja OECD daje preferencijale zemljama u razvoju. Mora se konstatovati da primjena opte eme preferencijala ima ozbiljnih ogranienja, jer npr. EU svake godine razmatra emu i utvruje uvozne kvote proizvoda obuhvaenih emom. Drava koja eli povlaen tretman u EU mora podnijeti potvrdu o porijeklu koja garantuje da je znaajan dio vrijednosti dodat (proizveden) u zemlji izvoznici.

Tekstil i odjea. Iako tekstilna industrija u EZ nije bila dominantna, imala je najsnaniju zatitu u ovoj ekonomskoj integraciji. Njen poloaj je bio posebno znaajan u Njemakoj, Francuskoj i Italiji. Kontinentalne evropske zemlje su izvozile tekstil, iako se jeftinije proizvodio u zemljama u razvoju. Formiranjem EZ neke lanice su zadrale zabranu uvoza tekstila i odjee iz Japana i zemalja u razvoju, ali su zemlje u razvoju poveale izvoz u liberalnije zemlje (SAD, Dansku i Veliku Britaniju) i vremenom uvele kvote. Radi zaustavljanja zaobilaenja kvota GATT (1961) uvodi Kratkoroni i Dugoroni sporazum za pamuni tekstil (LTA) koji ne brani bilateralne pregovore o kvotama (koje ne smiju biti nie od uvoza prethodne godine) sa godinjim rastom od 5%. Ulaskom Velike Britanije, Danske i Irske u EZ (1973), ona postaje najotvorenije trite za pamuni tekstil. Kako god, i pored LTA zemlje u razvoju poveavaju prihode od uvoza, poveavajui izvoz roba visoke dodatne vrijednosti i tekstila koji u sastavu ima manje od 50% pamuka (nije bio pokriven LTA). Tokom 1971. god. SAD reaguju ugovarajui posebne kvote uvoza tekstila i odjee sa specifinim vlaknima. Dakle, GATT kontrolie zaobilaenja kvota dozvoljavajui ekspanziju LTA na druga vlakana i donosi Sporazum o tekstilu i odjei (MFA).Sporazum iz Lomea. Ovim sporazum EU uspostavlja dijalog i partnerstvo u izvravanju ugovora sa AKP (afrikim, karipskim i pacifikim dravama). Saradnja se svodi na trgovinu, finansijsku pomo i posebne olakice. Gotovo svi proizvodi iz AKP imaju slobodan pristup na trite Unije, bez carina i kvota (i bez obaveze reciprociteta). I pored toga, uee AKP u spoljnotrgovinskoj razmjeni EU je nisko. Razlog je mogue pronai u strukturama ekonomija zemalja AKP, heterogenoj proizvodnji i nedostatku ekonomije obima na vlastitim tritima. Zemlje AKP predstavljaju za EU jedinstven ekonomski prostor. To olakava kontrolu procedura o porijeklu izvezene robe. Ta injenica predstavlja povoljnu okolnost za Sporazum iz Lomea, za razliku od Opte eme preferencijala zemalja u razvoju, koji njihove ekonomije ne posmatra kao grupaciju. Primjer trgovine bananama. Banane najvie uestvuje u svjetskoj razmeni voa. Za njihov uvoz se odobravaju posebne kvote od strane Evropska komisije (zavisno od prethodnog nivoa uvoza). Sistem uvoza banana u EU je podloan promjenama i godinje kota potroae EU nekoliko milijardi evra. Uvozni reim banana dovodi do trinih problema i cjenovnih distorzija, naruavajui svjetsku razmjenu i inei tako dugoronu tetu i onim zemljama kojima se eli pomoi. esti su sluajevi politikih uticaja u dodjelama ovih trgovinskih prava pa i WTO vri pritiske na EU, koja kontinuirano novelira prelazne reime carinskih tarifam i kvota.

Odnosi EU sa Srednjom i Istonom Evropom. Uee zemalja Srednje i Istone Evrope u svjetskoj trgovini nije veliko. Isto tako, trgovina Unije sa zemljama Srednje i Istone Evrope je relativno mala, iako ona poslednjih decenija kontinuirano raste. Liberalizacija ekonomskih odnosa danas se ostvaruje Ugovorima o pridruivanju sa EU. Njihove preambule otvaraju mogunosti budueg punopravnog lanstva u EU. Zemljama u tranziciji se pomae trgovinskim koncesijama, tako da Ugovori o pridruivanju relaksiraju postojee trgovinske odnose.

Trgovina sa zemljama u razvoju. Trgovinsku politiku EU prema zemljama u razvoju ine dva segmenta: koncesije i razvojna pomo. Jer, EU je zavisna od uvoza sirovina i izvoza svojih proizvoda. To je samo jedan od razloga zbog kojih EU pomae zemlje u razvoju. Meutim,ona prema njima moe uvesti i trgovinska ogranienja. Ipak, razvoj jedinstvenog trita ne mora nuno predstavljati stimulans za trgovinu sa zemljama u razvoju.

4.4. Spoljnotrgovinska politika EUZbog uticaja necarinskih barijera na naruavanje slobodne trgovine formiraju se institucije za ovu oblast i postepeno uklanjale prepreke. Najvanije, dolazi do ekonomskih integracija iji je primarni cilj stvaranje zone slobodne trgovine. Ovo je fundamentalni motiv nastanka EU koji je uticao na dalju institucionalizaciju spoljnotrgovinske politike. Runde trgovinskih pregovora pod pokroviteljstvom GATT su imale snaan uticaj na svjetske tokove trgovine. One traju godinama. Ipak, kljune pregovore vode reprezentativni pregovarai (obino SAD, EU i Japan).

GATT. Opti sporazum o carinama i trgovini se odnosi na meunarodna pravila slobodne trgovine u cilju izbjegavanja meunarodnih nesporazuma i sprjeavanja dampinga, a u skladu sa liberalizacijom spoljne trgovine. GATT je bio privremena institucija i kasnije je prerastao u WTO. On je u etiri cjeline imao 38 lanova. Prva se odnosila na klauzule najveeg povlaenja koja je omoguavala lanicama da imaju iste olakice u trgovini i listu carinskih koncesija. lanice su bile obavezne prijaviti ove olakice GATT. Druga cjelina se odnosila na nacionalni tretman i necarinske prepreke u trgovini. lanicama GATT nije dozvoljeno da uvozne proizvode optereuju dodatnim porezima ili taksama (kada su plaene carinske dabine proizvoda koji se tretiraju kao domai). Ovaj dio regulie odobravanje subvencija (posebno poljoprivrede), dravnu trgovinu i tehnike aspekte meunarodne trgovine. Isto tako, GATT ne zabranjuje dravnu trgovinu, uz uslov akceptiranja principa slobodne trgovine. Tree poglavlje se odnosi na organizaciju, upravljanje, pristup i istupanje iz GATT. Poslednja cjelina (iz 1965. god.) odnosi se na zemlje u razvoju i preferencijale na tritima razvijenih zemalja, koji se odnose na smanjenje carina i drugih ogranienja. Ovo pravilo GATT je doneeno tek poslije organizovanih diplomatskih aktivnosti zemalja u razvoju.Urugvajska runda. Urugvajska runda pregovora (multilateralni pregovori o smanjenju carina) trajala je od 1986. do 1994. god. Runda je voena radi unapreenja svjetske trgovine, ali i zbog toga to je bilo nediscipline u potovanju GATT. Sve vie su se potpisivali bilateralni sporazumi uz regionalna zatvaranja na tetu treih zemalja. Posebni problemi su postojali u trgovini poljoprivrednim proizvodima i tekstilu (nisu bili regulisani u okviru GATT). Zato Urugvajska runda otklanja ove probleme i nejasnoe. lanice prihvataju dogovore o trgovini uslugama i investicijama, te zatiti prava intelektualne svojine. Rezultati Urugvajske runde sadre: Carinske stope na industrijsku robu se moraju smanjiti za 38%. Necarinske barijere se pretvaraju u carinske tarife i smanjuju subvencije za poljoprivredu. Za tekstilne proizvode prosjene carinske stope se smanjuju sa 15,5% na 12,1%. WTO regulie sistem rjeavanja sporova u oblasti intelektualne svojine. WTO treba sastaviti pravila o porijeklu za sve drave lanice organizacije. WTO trai od trgovinskih partnera da prate i potuju meunarodne standarde. Odobravaju se antidampinke carine ako oteena zemlja dokae da je nastala teta. U sluaju evidentne ili potencijalne tete od neoekivanog rasta uvoza dozvoljavaju se privremene mjere. WTO odgovara za efikasnost rjeavanja sporova preko komisije za rjeavanje sporova. GATS (Opti sporazum o trgovini i uslugama) je novi sporazum liberalizacije trgovine uslugama.Zakljuenjem Urugvajske runde pregovora formirana je Svjetska trgovinska organizacija (WTO).WTO. Urugvajska runda je zakljuena 1994. god. usvajanjem Finalnog akta (od strane 111 zemalja), Sporazuma o osnivanju WTO. On je potpisan od strane 104 zemlje. Sporazum je stupio na snagu 1. januara 1995. god. WTO, za razliku od GATT ima status pravnog lica i posjeduje pravni okvir i kapacitet za poslove iz oblasti meunarodne trgovine. Zbog toga su lanice WTO ozbiljnije potovale dogovorena pravila ponaanja. Ciljevi WTO su rast dohotka i ekonomskog blagostanja, poveanje zaposlenosti i proizvodnje, razvoj trgovine, optimalno koritenje proizvodnih resursa itd. Poseban akcenat u oviru WTO se daje odrivom razvoju. WTO je zaduena i za pitanja poljoprivrede, Sporazumom o poljoprivredi i smanjivanje protekcionizma u trgovini ovim proizvodima. lanice WTO su se obavezale na uklanjanje necarinskih barijere, a u drugoj smanjenje carina za 36% u roku od 6 godina (zemlje u razvoju za 12% za 10 godina). Prihvaen je i Sporazum o tekstilu i odjei koji obavezuje WTO da do 2005. god. preuzme nadzor nad trgovinom tekstilom. Opti sporazum o trgovini uslugama obavezuje lanice da u trgovini uslugama primjenjuju klauzule najveeg povlaenja. Rezultati koje postie WTO u velikoj mjeri zavise od odnosa razvijenih zemalja prema svjetskoj trgovini. WTO ima zadatak da uoi nove vidove ograniavanja meunarodne trgovine i preduzme mjere za njihovo ukidanje. Probleme donose i regionalne integracije (EU, NAFTA, APEC i drugi), pa je jasno zato WTO jo nije poluila projektovane rezultate. Ali, nova nada je Milenijumska runda pregovora koja do 2010. god. mora pronai rjeenja za slobodnu cirkulaciju svjetske trgovine u novom vijeku. Naravno, svjetska finansijska kriza e u velikoj mjeri promjeniti odnos prema nekim protekcionistikim mjerama i podii nivo zatite vlastite privrede. Ovo se posebno odnosi na bankarski sektor, poljoprivredu i subvencije stratekih kompanija.

Runda iz Dohe. Runda iz Dohe je poela u Kataru 2001. god. sa oko 150 drava od kojih je preko 100 zemalja u razvoju uz pregovore o slijedeim temama:

Trgovina poljoprivrednim proizvodima je optereena carinskim i necarinskim barijerama jo

od vremena protekcionizma.

Usluge daju doprinos globalnom rastu i zaposlenosti vie nego drugi sektori.

Jo uvijek postoje problemi zatite intelektualne svojine, korienje falsifikata i kopiranje robe upotreba tehnologija bez plaanja autorskih prava (poseban interes SAD u ovoj

oblasti).

Pregovori o pravilima zatite stranih direktnih ulaganja.

Spreavanje sukoba izmeu nacionalnih organa i trustova.

Pregovori o transparentnosti javnih nabavki.

Sporazum WTO o isporuci osnovnih jeftinih ljekova za siromane zemlje zaustavile SAD. Zemlje u razvoju optuuju SAD i njihove farmaceutske firme.

Pitanja iz domena elektronske trgovine.

Pitanja zatite ivotne sredine.Rast spoljne trgovine EU je kljuni faktor njenog razvoja. Jo u vrijeme kada su evropske integracije bile samo ideje, smatralo se da e zajedniko evropsko trite ostvariti mnogo bolje rezultate u razmjeni sa svijetom. Danas se interesi zajednikog trita ostvaruju njegovom veliinom i rastom produktivnosti i konkurentnosti, ali naalost i nekim protekcionistikim mjerama (posebno u poljoprivredi). Zbog toga se preostale prepreke slobodnoj trgovini moraju otklanjati, unapreujui liberalizaciju trgovine ukidanjem svih vidova ekonomskog autizma i samodovoljnosti. 4.5. Spoljnotrgovinska razmjena EURealni sektor ekonomije vjerodostojno predstavlja proizvodnja industrijskog sektora. Ne postoji zemlja koja ima razvijen i konkurentan industrijski sektor, a da pri tome nije razvijena u cjelini. SAD, EU i Japan su tipino industrijske zemlje. Drugo, industrijska proizvodnja je u korelaciji sa veliinom industrijskih kapaciteta, a oni su najbolji reprezent agregatne ponude. Dakle, agregatna ponuda je funkcija raspoloivih industrijskih i drugih realnih kapaciteta kojima se realizuje ukupan nacionalni output (Burda i Viplo). EU je kao globalna industrijska sila i znaajan konstituent svjetske ekonomije. Njena ekonomija je zavisna od tokova svjetske trgovine. Dijagram 4.2. daje dugorone trendove svjetske trgovine (izvedene iz kratkoronih tromjesenih tendencija).

Dijagram 4.2.: Dugorona kretanja u svjetskoj trgovini (stope rasta)Iz dijagrama je vidljivo da su stabilne, ponekad i visoke stope rasta, karakteristine za dui vremenski period , posebno od 2002. god. Pad stopa rasta svjetske trgovine poinje 2008. god. Izbijanjem finansijske krize u SAD. Uglavnom, najvei svjetski trgovinski blokovi determiniu odnose u meunarodnoj razmjeni, u emu je uloga Unije nezaobilazna.

Pregled svjetske ekonomije za EU25 (u Zajednicu jo nisu ule Rumunija i Bugarska) ukazuje na povezanost ekonomija Sjeverne Amerike (SAD i Kanada), Azije (Kina i Japan) i Centralne, Istone i ostale Evrope sa Zajednikim evropskim tritem. Uee ostalih zemalja u trgovini sa EU je, i pored znaajnih trgovinskih preferencijala, minorno. Kretanja svjetske trgovine prema izvoznoj orijentaciji je prikazano u tabeli 4.3.

Tabela 4.3.: Svjetska trgovine industrijskim proizvodima (po izvoznim destinacijama) 2003 u %EU25Ostala zapadna EvropaCentralna i istona EvropaSjeverna AmerikaLatinska AmerikaBliski IstokAzijaKinaIndiaOkeanija AfrikaUkupno

EU250,012,312,831,65,87,719,27,51,22,78,0100

Ostala zapadna Evropa65,30,03,012,32,42,712,14,60,50,91,3100

Centralna i istona Evropa66,02,20,08,31,15,912,97,61,80,23,5100

Sjeverna Amerika32,82,11,30,026,53,428,97,81,03,31,8100

Latinska Amerika13,41,01,274,50,01,26,93,30,40,31,6100

Bliski Istok25,82,93,742,33,30,018,27,11,91,22,6100

Azija33,91,12,445,64,35,60,040,01,84,32,8100

Kina18,50,51,924,02,32,547,00,00,81,71,6100

Indija26,71,02,923,72,115,221,710,10,01,35,5100

Okeanija21,10,70,721,32,26,545,710,53,00,01,9100

Afrika58,92,51,814,42,13,215,22,82,31,90,0100

Izvor: COMTRADE database u ANALYSIS OF COMPETITIVENESS, EU Industrial Structure, Chapter V: International aspects of competitiveness, obraeno u Economics reforms and competitiveness: key messages from the European Competitiveness Report 2006, SEC(2006) 1467/2.

Slino su rangirani svjetski regioni u odnosu na uvozno porijeklo svjetske trgovine, s tim da je na prvom mjestu uvoz iz Azijskih zemalja i Kine. Poslije njih dolaze SAD, pa zemlje Istone i Centralne Evrope. Ovaj pregled je prikazan u tabeli 4.4.

Tabela4.4.: Svjetska trgovina industrijskim proizvodima (prema porijeklu uvoza) 2003 u %

EU25Ostala zapadna EvropaCentralna i istona EvropaSjeverna AmerikaLatinska AmerikaBliski IstokAzijaKinaIndiaOkeanijaAfrika

EU250,081,076,231,223,346,044,714,128,529,962,5

Ostala zapadna Evropa12,60,02,51,71,42,44,11,21,81,41,5

Centralna i istona Evropa9,51,50,00,90,53,83,21,54,70,22,9

Sjeverna Amerika23,07,34,00,056,510,735,57,712,519,47,5

Latinska Amerika4,81,71,819,80,02,04,31,72,70,93,3

Bliski Istok1,30,70,81,60,50,01,60,51,70,50,8

Azija43,46,713,943,216,932,40,072,141,946,520,9

Kina18,22,78,517,57,010,981,10,015,013,89,2

Indija2,00,41,01,30,55,22,91,10,00,82,5

Okeanija1,20,20,20,90,41,74,70,93,20,00,7

Afrika4,30,90,60,80,51,11,90,33,11,20,0

Ukupno100100100100100100100100100100100

Izvor: COMTRADE database u ANALYSIS OF COMPETITIVENESS, EU Industrial Structure, Chapter V: International aspects of competitiveness, obraeno u Economics reforms and competitiveness: key messages from the European Competitiveness Report 2006, SEC(2006) 1467/2.

Kumulativno, oba pregleda potvruju da su kljuni spoljno-trgovinski partneri EU azijske zemlje i SAD. Tek poslije njih, dolaze evropske zemlje i na kraju desetine marginalnih ekonomija. Ipak, mnogo vaniji pokazatelj je kvalitet spoljnotrgovinskih odnosa, prije svega, suficit ili deficit razmjene sa inostranstvom. U tom smislu, postoje izraene meusektorske razlike koje ukazuju na razliite poloaje grana i grupacija evropske privrede. Podaci iz tabele 4.4. jasno ukazuju da je granska struktura ekonomije EU po pitanju izvozno-uvozne orijentacije veoma heterogena. Ono to je na prvi pogled vidljivo, samo potvruje hipotezu da je proizvodnja maina i opreme izvozno orijentisana prema svijetu, i uz to, izraeno suficitarna djelatnost. Koeficijent (X-M)/(X+M) za EU27, za industriju maina i opreme iznosi 0,44 i najvei je od svih koeficijenata. Dalje, doprinos suficitu trgovine sa inostranstvom daju iindustrija motornih vozila i prikolica (0,38), industrija elektrinih ureaja i aparata (0,26) i proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda (0,25). S druge strane, najnepovoljniji koeficijenti su u tekstilnoj industriji, proizvodnji osnovnih metala, te radio i TV opremi i proizvodnji raunara. Ovi pokazatelji jasno ukazuju na strukturne karakteristike evropske ekonomije, a posebno njene konkurentske performanse. Tabela 4.5.: Sektorski trgovinski bilans (X-M) / (X+M) za EU27

Proizvod1999.2000.2001.2002.2003.2004.2005.2006.2007.

Prehrambeni proizvodi, pie i duvan0.090.100.070.090.080.070.080.080.11

Tekstil-0.13-0.12-0.12-0.110.13-0.16-0.19-0.25-0.24

Odjevni asortiman; bojenje krzna-0.48-0.48-0.45-0.46-0.49-0.50-0.50-0.51-0.50

tavljenje koe; proizvodnja kofera i torbi-0.13-0.12-0.13-0.16-0.20-0.21-0.24-0.25-0.26

Drvo i proizvodi od drveta i pluta-0.17-0.15-0.11-0.03-0.05-0.04-0.05-0.05-0.04

Celuloza, papir i papirna konfekcija0.140.110.140.200.240.180.170.200.16

tampa, izdavatvo, reprodukcija tampanih medija0.290.280.320.300.310.310.290.270.22

Koks, naftni derivati i nuklearno gorivo-0.04-0.02-0.10-0.08-0.06-0.04-0.04-0.01-0.00

Hemikalije i hemijski proizvodi0.220.220.230.250.250.250.250.260.25

Proizvodi od gume i plastike0.020.030.040.080.080.100.090.080.06

Ostali proizvodi od nemetala i minerala0.400.360.350.370.340.300.260.260.19

Osnovni metali0.16-0.18-0.17-0.15-0.16-0.16-0.07-0.18-0.25

Proizvodi od metala0.200.150.170.210.190.190.190.160.14

Maine i oprema 0.310.290.330.370.370.390.380.430.44

Kancelarijski ureaji i raunari0.46-0.44-0.42-0.43-0.45-0.46-0.42-0.51-0.53

Elektrini ureaji i aparati 0.05-0.010.060.070.070.070.110.210.26

Radio, televizijska i komunikacijska oprema i aparati0.09-0.13-0.11-0.17-0.18-0.21-0.17-0.26-0.34

Medicinski, precizni i optiki instrumenti, satovi0.05-0.05-0.020.040.060.110.090.080.07

Motorna vozila, prikolice i poluprikolice0.270.360.390.420.400.390.410.380.38

Ostala oprema za transport-0.000.010.050.02-0.02-0.010.02-0.090.11

Namjetaj, proizvodnja -0.05-0.06-0.04-0.06-0.09-0.110.16-0.15-0.15

Izvor: Commission staff working dokument on the European Competitiveness Report 2008., Brussels, 28.11.2008., SEC(2008) 2853.

Odnos evropskih izvoznika prema svjetskom tritu ukazuje na visoku izvoznu intenzivnost, praenu odgovarajuim rastom produktivnosti rada. Ovi pokazatelji ukazuju na povoljno stanje u evropskoj izvoznoj privredi. Inae, visoka produktivnost je jedan od faktora koji determiniu poziciju evropskih kompanija na svjetskom tritu. I u ovom planskom periodu Unija predvia uloiti znaajna sredstva za rast konkurentnosti svoje ekonomije. Dalje, u Tabeli 4.6. je karakteristino da su svi relevantni pokazatelji izvoznika najrazvijanijih privreda Njemake, Francuske i Velike Britanije, gotovo ujednaeni. Izuzetak je samo visina stope produktivnosti rada za Veliku Britaniju, koja je nia od stopa u Francuskoj i Njemakoj. Meutim, komparacija sa SAD ukazuje da su evropske stope uea izvoza i stope intenziteta izvoza, uglavnom vie u EU, dok su stope rasta produktivnosti rada jo uvijek znatno vie u SAD (12,4%). Ova pozicija amerike privrede je rezultat filozofije funkcionisanja njenih kompanija, koje se mnogo bre "raaju" u odnosu na evropske, odmah poinju da se koriste logikom funkcionisanja slobodnog trita i svim dozvoljenim sredstvima rapidno poveavaju svoje profite. Amerike kompanije koriste nove tehnologije u cilju ostvarivanja ubrzanog rasta i poveanja trinog uea, to utie na rast produktivnosti rada. Dakle, bez obzira na ekonomske probleme koje je proizvela aktuelna kriza finansijskog sektora SAD, ne treba oekivati da e amerike kompanije napustiti decenijski koncept i praksu koja je ovu zemlju uinila najveom ekonomskom silom na svijetu. S druge strane, i izvozne kompanije EU e se u budunosti orijentisati na poveanje produktivnosti, kljunog faktora u pohodu na mjesto vodeeg tehnolokog trita na svijetu. U tabeli 4.6. prikazane su osnovne karakteristike izvoznika u lanicama EU i SAD.

Tabela 4.6.: Karakteristike izvoznika u razliitim zemljama EU

Stopa uea izvoza u %Stopa intenziteta izvoza u %Izvozne premije (%)

IIIIIIIIIProduktivnost radaDodata vrijednost

Njemaka6959307,2

Francuska75677224217,6-1,32,7

V.Britanija7028323,91,3

Italija697472-673338-303,62,1

panija75318,1

Belgija80449,814,8

Maarska4813,5

vedska83894436-0,1

Austrija71445,3

Danska77316,6

Norveka398,0

Irska7084537,3

Slovenija8146555,029,6

EU69,531,3

SAD311212,416,9

Izvor: Commission staff working dokument on the European Competitiveness Report 2008., Brussels, 28.11.2008., SEC(2008) 2853., str. 38. U tabeli su korieni podaci iz slijedeih izvora: Izvor: ISGEP, 2007. god. Podatak za produktivnosti rada od -0,1 u vedsakoj nije posebno znaajan.Drugo, Vrijednosti za Njemaku se odnose na Zapadnu Njemaku. Izvor, Majer i Ottaviano, 2007. god.

Izvor: Beltone i drugi, 2007. god.

Izvor: Basile, 2001. god. i Serti i Tomasi, 2007. god.

Izvor: Hanson i Nan Ludin, 2004. god.

Izvor: Gleeson i Ruane, 2007. god.

Izvor: De Loecker, 2007. god.

Koriena procjena GDP

Izvor: Bernard and Jensen, Labour Productivity is based on a TEP-value, 1999. god.Kratkorone tendencije u spoljnoj trgovini EU. Uticaj globalne krize je doveo do poremeaja u trgovinskoj razmjeni sa svijetom. Kriza je dovela do pada uvoza i izvoza, s tim da je pad izvoza neto vei od smanjenja uvoza. Ovakvo stanje je oekivano, obzirom da se veina svjetskih privreda bori sa nedostatkom tranje. Pored toga, mnoge zemlje primjenjuju sofisticirane protekcionistike mjere, to dodatno sprijeava evropske izvoznike u plasmanu njihovih roba i usluga. Dijagram 4.6. prikazuje kretanje uvoza i izvoza EU27 u poslednjem kvartalu 2007. god., sva etiri kvartala 2008. god. i prvom kvartalu 2009. god.

Dijagram 4.7.: Kratkorona kretanja uvoza i izvoza EU27Kratkorona kretanja ukazuju na kontinuirani pad uvoza i izvoza, a time i ukupne vrijednosti razmjene sa inostranstvom. Nepovoljni trendovi su nastavljeni i produbljeni u 2009. god. Njih prate i negativne stope rasta, problemi nezaposlenosti itd. Jedina pozitivna makroekonomska tendencija je prisutna u sektoru cijena, iako od evidentne deflacije ni privreda, ni stanovnitvo jo uvjek nemaju vidljivu korist. 4.6. Trgovinski sporazumi i sporovi EU i SADOsnove i pregled sporazuma EU i SAD. SAD i zemlje EU su dva najvea svjetska ekonomska bloka. Izmeu njih postoji razvijena bilateralna saradnja na osnovu ogromne trgovinske razmjene i meusobnih investicija. Trgovinske veze ovih blokova utiu na ekonomsku dobrobit i otvaranje novih radnih mjesta u oba atlanska bloka. Transatlanska trgovinska razmjena i tokovi investicija prelaze dnevno preko milijardu dolara i ine oko 40% ukupne svjetske trgovinske razmjene. Ovi indikatori ukazuju na ogromnu povezanost, isprepletenost i sinergiju odnosa EU i SAD. Ona je rezultat mnogobrojnih sporazuma o meusobnoj saradnji, esto obojenim politikim i nacionalnim interesima. I pored toga, nerijeeni trgovinski nesporazumi nerijetko prerastaju u ozbiljne sukobe i ugroavaju ekonomsku saradnju i dobre politike odnose. Ipak, trgovinska neslaganja nisu tolika da bi mogla dovesti do prekida trgovine izmeu najveih svjetskih trgovinskih aktera.

Trgovinski odnosi snano determiniu ukupne ekonomske odnose to se potvrdilo u mnogim istorijskim sluajevima. Velika Britanija je npr. lake podnijela poslijeratnu krizu zbog bliskih veza sa zemljama Komonvelta, dok su SAD postale vodee po obimu trgovinske razmjene, upravo zahvaljujui posljedicama Drugog svjetskog rata. Sve evropske zemlje u postratovskoj obnovi nastoje ubrzati ekonomski rast. Ovo je dovelo do racionalnije podjele rada i korienja svih resursa u ostvarenju tog cilja. SAD imaju diplomatske veze sa EZ od 1947. god. kao glavni potpisnici Opteg sporazuma o carinama i trgovini (GATT). Sporazum je kreirao meunarodni forum promocije slobodne trgovine meu zemljama potpisnicama. On regulie (smanjuje) carinske i necarinske kvantitativne barijere meu zemljama potpisnicama. WTO mijenja GATT u mnogim njegovim funkcijama kao institucija nadzora meunarodnog sistema trgovine i razmjene.

Odnose i ugovore izmeu EU i SAD determiniu tri kljuna okvirna dokumenta transatlanskih odnosa i to: Transatlanska deklaracija, NTA - Nova transatlanska agenda (plan) i

TEP - Transatlansko ekonomsko partnerstvo.

Tokom 1990. god. je usvojena Transatlanska deklaracija, koja je postavila temeljne principe dalje saradnje EU i SAD u ekonomiji, obrazovanju, nauci i kulturi. Poslije pet godina (1995) usvaja se NTA (Nova transatlanska agenda) i Zajedniki akcioni plan EU i SAD kao okosnice daljeg partnerstva utemeljenog na promociji mira, stabilnosti, demokratiji i razvoju u svijetu, te napretku i stvaranju bliskih prekookeanskih veza. TEP (Transatlansko ekonomsko partnerstvo) je usvojeno 1998. god. u cilju uklanjanja tehnikih trgovinskih barijera i stimulacije multilateralne liberalizacije. Jer, dotadanja praksa je ukazivala na brojna necarinska tehnika ogranienja koja su sputavala slobodnu trgovine EU i SAD. TEP objedinjava trite rada i preduzetnitvo, te afirmie zajednitvo u oblasti zatite ivotne sredine, zatiti potroaa idr.

EU ima pravo regulaciju cjelokupne trgovine fizikim proizvodima koja se odvija na njenoj teritoriji, ali je za nju potpuno odgovorna. Pridruivanjem EU, lanice prihvataju da svoja trgovinska prave stave pod jurisdikciju EU. Nijedna lanica ne smije sama pregovarati o pitanjima spoljne trgovine. Organ za odravanje trgovinskih veza u ime EU je Evropska komisija. Prema dogovoru, Vijee ministara i Evropski parlament daju saglasnost i odobravaju pregovore koje vri Komisija. Vijee ministara i Komisija reguliu tarifnu politiku EU i provode ostale mjere trgovinske politike.

Pojednine zemlje imaju samostalne transatlanske ugovore sa SAD, posebno u meunarodnom letenju. Neke lanice su zadrale bilateralne sporazume "otvorenom nebu sa SAD. Sporazumi daju pravo SAD da ukrcavanja putnika iz te evropske zemlje na njenoj teritoriji, uz isto pravo te zemlje na tlu SAD. Ovi sporazumi su suprostavljeni stavu Evropske komisije, da o ovim pitanjima ona treba da pregovara u ime EU. U 2002. god. Evropska komisija je podnijela prijave protiv 8 zemalja a Evropski sud pravde presudio da su ovi bilateralni sporazumi sa SAD nezakoniti. Sud je potvrdio da je EU nadlena za meunarodne odnose sa drugim zemljama, bez obzira to utiu na pojedine sporazume sa kompanijama iz treih zemalja, tako da lanice Zajednice poslije ove presude ne mogu stvarati sporazume sa treim zemljama na polju meunarodnog letenja. U meuvremenu, Evropska komisija je pripremila plan EU na polju avionske industrije i pripremila sporazume o saradnji na polju meunarodnog vazdunog saobraaja.

Druga pitanja kao npr. trgovina pravima intelektualne svojine su razmatrana u okviru pregovora Urugvajske runde (WTO) zavrene nakon sedmogodinjeg perioda krajem 1993. god. Dogovori o pravima intelektualne svojine su obuhvatili zatitu patenata, autorskih prava i industrijskog dizajna. Oni su obavezali zemlje potpisnice na smanjenje piraterije i pronevjera. Najvee nesuglasice u trgovinskim odnosima SAD i Unije odnose se na trgovinu goveim mesom (SAD oko 90% govedine proizvode genetski modifikovanom hranom sa dodacima raznih hormona). Tako proizvedeno meso se izvozi u preko 150 zemalja. Nesuglasice su trajale godinama uz interesantne situacije u meudravnim odnosima. Poev od 1985. god. Predstavnitvo trgovine SAD uoava nekoliko prekretnica ovog sluaja. Poetak predstavlja zabrana upotrebe hormona kod goveda koji je uvela EU (osim za upotrebu u terapeutske svrhe). U 1989. god. dolazi do zabrane uvoza mesa ivotinjskog porijekla sa hormonskom ishranom to je dovelo do zabrane cjelokupnog uvoza amerike i kanadske govedine u EU. Dalje, 1996. god. SAD i Kanada trae savjet od WTO koja donosi odluku da zabrana uvoza ovako proizvedenog goveeg mesa u EU nije zasnovana na naunim injenicama. Ameriki proizvoai su smatrali da EU podrava zabranu uvoza jer nije konkurentna na tritu pa zbog toga uvodi trgovinski protekcionizam. Tokom 1997. god. WTO procjenjuje tetu amerikih proizvoaa govedine od oko 117 mil. dolara godinje. Zato SAD uvode carine od 100% na odreene proizvode EU (svjee meso, luk, suena mrkva, sir rokfort, ivotinjske iznutrice i dr.).

Sporovi vezani za genetski modifikovanu hranu i tehnoloka prava nastavljaju da se deavaju stvarajui rizike zastoja transatlanskih veza. Inae, sporove je sve tee identifikovati a ubrzanje tehnolokog razvoja stvara irok spektar potencijalnih sporova. Za rjeavanje sporova su podjednako zainteresovane i SAD i EU, jer iako u sferi meusobne saradnje imaju vlastite strateke interese oni ipak konstruktivno i mirno rjeavaju sve meusobne sporove.

Glavni sukobi. Tokom 50 godina pregovora i stvaranja trgovinskih sporazuma u okviru GATT i WTO dolo je do neslaganja izmeu potpisnica u slijedeim oblastima: Pojave direktnog protekcionizma.

Indirektni protekcionizam (korienje domaih standarda u diskriminaciji pri oporezivanju ili davanja konkurentskih prednosti domaim proizvodima.

Nesporazumi u podnoenju zahtjeva (specifinosti u sluaju usvajanja pravila i odrednica).

Naruavanje trgovinskih odnosa u subvencioniraju odreenih proizvodnji.

Problemi i nesporazumi korienja antidampinga.

Protekcionizam je uobiajena tema neslaganja u pregovorima zemalja. U pregovore EU i SAD esto su ukljuene i razne etnike grupe koje smatraju da su njihovi planovi prioriteti pregovora. Posebno su dugotrajni i teki pregovori o dampingu i subvencijama poljoprivredih proizvoda. Iako poljoprivreda neznatno uestvuje u ukupnom outputu EU i SAD, oba partnera su zainteresovana da beskompromisno brane svoje pozicije. Ipak, EU i SAD su, ne samo kao veliki trgovinski partneri, ve kao iskreni geopolitiki saveznici uspostavili kontinuitet poslovnog dogovaranja.

Trenutni odnosi i budunost trgovine EU i SAD. Od ezdesetih godine prolog vijeka trina privreda i carine kao protekcionistiki instrumenti ine osnove ekonomija EU i SAD. Danas je najvei problem tretman hormonske ishrane goveda, biotehnologije, informacione tehnologije i upotrebe ekonomskih sankcija u ostvarivanju politikih ciljeva. Veliki spor oko uvoza banana u EU je rjeen 2001. god. Komisija i Vlada SAD su napravile sporazum o tarifnom sistemu uvoza banana do 2006. god. Osnova sporazuma je uvoz klasinim uvoznim dozvolama.

Meunarodni tokovi investicija su uvijek bili vaan faktor globalnog rasta i progresa nacionalnih ekonomija. O tome govore sluajevi globalnih investicionih preraspodjela od kojih se jedna dogodila krajem dvadesetog i poetkom dvadeset prvog vijeka u Aziji (posebno u Kini). Krajem 2001. god. direktne investicije EU u SAD su dostigle 808,3 mlrd. dolara, to je oko 61% ukupnih stranih direktnih investicija u SAD, a direktne investicije SAD u EU su dostigla 640,8 mlrd. dolara. Ovo ukazuje na rast investicija i snanu interakciju ekonomija koje sve vie postaju meuzavisne. Zato su EU i SAD zainteresovani za rjeavanje meusobnih nesuglasica, najvie zbog velikih investicija oba ekonomska bloka. Unija i SAD sprjeavaju da trgovinski sporovi utiu na kvalitet i kvantitet ekonomije izmeu blokova. Za nastavak saradnje i sprijeavanje buduih trgovinskih nesporazuma je neophodno:

Za EU i SAD nesuglasice ne smiju ugroziti saradnju i sklapanje buduih sporazuma. EU i SAD moraju jaati autoritet WTO i smanjiti vrijeme rjeavajna sporova od strane WTO, koja mora postati vrhovni autoritet u rjeavanju svjetskih trgovinskih sporova. EU i SAD moraju raditi na usvajanju i razvoju socijalnog modela EU i novog visoko-tehnolokog razvoja SAD. Dakle, obe strane trebaju raditi na simbiozi pozitivnih dostignua svakog bloka. Tada ih oekuje bre sklapanje novih sporazuma i smanjenje sporova. Iako su trgovinske i druge nesuglasice EU i SAD este i medijski privlane, veze ovih blokova su ipak korektne. Nesuglasice i sporovi se nastavljaju (vrijednosti i po nekoliko milijardi dolara), posebno od strane nekih nacionalnih ili interesnih lobija, ali to ne moe ugroziti strateko partnerstvo EU i SAD.

Uticaj dolara i evra na transatlanske odnose. Prvog januara 1999. godine jedanaest evropskih zemalja je prihvatilo evro kao zvaninu valutu. Ta situacija je postala ozbiljan izazov za dolar. Ako evro zamijeni dolar i postane primarna svjetske valute to bi mogla biti velika promjena na globalnom planu, ali bi djelovala i na u trgovinske odnose izmeu EU i SAD. Da bi dolo do vodee uloge evra, stopa ekonomskog rasta u EU bi morala nadmaiti stopu rasta u SAD. Ipak, SAD i dolar jo uvijek imaju dovoljan potencijal da jo odreeni vremenski period obezbjede dolaru dominantnu monetarnu funkciju u svijetu. Iako finansijska kriza potresa ekonomiju SAD ona se jo uvijek veliinom i znaajem najveeg svjetskog trita suprostavlja ve izraenim stremljenjima drugih ekonomija da evro ili neka druga valuta preuzmu lidersku poziciju od dolara. Tanije, izjave nisu egzaktne, ali se iz njih najavljuju razgovori omoguim promjenama postojee situacije. Prednost SAD je i u tome to imaju otvoren, konkurentan i dinamian privredni sistem u kome ima mnogo registrovanih preduzea koja na tritu hartija od vrijednosti imaju vlastite finansijske instrumente za iju kupovinu je neophodno posjedovati dolare itd. Bez obzira na krizu, ovo stanje odrava tranju za dolarom i podie mu vrijednost. Sve ovo (ak i u uslovima krize) dovodi SAD u povoljan ekonomski poloaj na meunarodnom tritu, a EU nije u mogunosti da utie na jak trini poloaj SAD, bez obzira na trenutne potekoe. Ipak, kriza e donijeti odreene promjene, ali treba rei da bi eventualna smjena dolara zbog izraenih slabosti uticala i na snagu evra. General Agreement on Tariffs and Trade.

O teorijskim aspektima meunarodne trgovine vidjeti u: Bijeli Predrag, Meunarodna trgovina, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2008. god. i u Pelevi Branislav, Meunarodna ekonomija, CID, Ekonomski fakultet, Beograd, 2007. god.

Vezu izmeu trgovine i privrednog rasta vidjeti u: Baily, N. Martin, Friedman, Philip, Macroeconomics, Financial Markets and the International Sector, Richard D. Irwin INC., 1995. ili u: McConell, R. C., Brue, L. S., Macroeconomics: Principles, Problems and Policies, McGraw-Hill INC., 1996.

Preambulom Ugovora iz Rima unutranja trgovina u EU je osloboena svih carinskih dabina i kvantitativnih ogranienja, postojanjem Zajednike trgovinske politike (lan 3). lan 95 se odnosi na uspostavljanje i funkcionisanje unutranjeg trita. EU je spremna za doprinos harmoninom razvoju meunarodne trgovine i blae trgovinske barijere (lan 131). Zajednika trgovinska politika je zasnovana na jedinstvenim principima carinskih stopa i trgovinskih sporazuma sa treim zemljama (lan 133). Evropska komisija moe odobriti odreenoj lanici (ili dravama lanicama) da preduzmu neophodne zatitne mjere (lan 134). lanom 30 je dozvoljena zabrana ili ogranienje trgovine ili tranzita roba koje ugroava javni moral, politiku, bezbjednost, dovodi u opasnost zdravlje ili ivot ljudi, ivotinja ili biljaka. Sporazum o povezivanju neevropskih drava posebnih (ekskolonijalnih) veze sa EU (lan 182).

Udruene drave bi imale isti trgovinski tretman kao i lanice EU (lan 183). EU moe zakljuiti sporazum o udruivanju sa treom zemljom, grupom zemalja ili meunarodnom organizacijom (lanovi 300 i 310). Donoenje odluka je kvalifikovanom veinom. EU ima pravo nametnuti jednoobrazne sankcije treim dravama (lanovi 301 i 60).

Vidjeti u: . H. Adam, Dictionary of Business English, Longman, Beirut, 1989, ali i drugoj literaturi.

ffice of the US Trade Representative, National Trade Estimate Report on Foreign Trade Barriers, Washington DC., 1989.

Tariff barriers to trade.

Non-tariff barriers to trade.

Uzmimo primjer potpune zabrane uvoza tzv. GMO poljoprivrednih proizvoda.

Eliminisanje barijera i prevoenje u carine je bila tema Kenedi rundi pregovora (antidamping) i Tokijske runde (dogovor o necarinskim mjerama). U okviru GATT, Kenedijeva runda je imala cilj eliminisati necarinske barijere u trgovini, posebno EU, SAD i Japana. Trajala je od 1963. do 1967. god. a kao rezultat je dolo do smanjenja carinskih optereenja od 35%. Ipak, nije usvojen sistem necarinskih ogranienja i smanjenja carina u poljoprivredi, tekstilu i uslugama. Tokijska runda je trajala od 1972. do 1978. god. Postignut je sporazum o redukciji carina za 33% i usvojeno ublaavanje necarinskih i drugih barijera.

Arbitrau i kontrolu dijela ovih mjera ima WTO.

Javlja se u Njemakoj 1979. god. zabranom uvoza francuskog likera jer je sadravao 5% manje alkohola (od min. 25%).

Poznat je sluaj kada je francuska vlada propisala da se svi japanski video ureaji moraju cariniti u gradu Poatjeu (zbog

upustva za upotrebu na francuskom jeziku), to je, obzirom da se grad nalazi u srednjoj Francuskoj povealo trokove

transporta, osiguranja, kamata itd. To je uticalo na smanjenje uvoza ove robe.

Pregled investicionih mjera u trgovini (TRIM) je sistematizovan od strane UNCTC (1991a).

Pravila o porijeklu EU ureuje Propis 802/68 o kriterijumima utvrivanja porijekla prema izvrenoj posljednjoj vanoj proizvodnoj operaciji, poslednjoj ekonomski opravdanoj operaciji, opremljenosti robe za svoju namjenu i izradi novog

proizvoda ili vanih faza izrade.

Strana direktne investicije TNK iz SAD i EU na oba trita iznose godinje vie hiljada milijardi dolara (npr. 8.800 mlrd.

dolara 2001. god.).

Poslije decenija ekspanzije proizvodnje i izvoza, Japan se transformisao u zrelog kreditora.

GSP Generalized System of Preference

Tzv. eerna afera izmeu EU i Srbije, upravo se odnosila na osporavanje EU da vea koliina izveenog kontigenta nije proizvedena u Srbiji.

Lom Agreements.

AKP je kao grupacija organizovana samo prema EU.

Prije pristupanja EU, zemlje kandidati "treniraju" slobodnu trgovinu u trgovinskim asocijacijama, kao to je CEFTA.

General Agreement on Tariffs and Trade (GATT).

Regulie i izuzetke od klauzule najpovlaenije nacije, prekraje i kazne u sluaju dampinga.

Vidjeti u: Burda Majkl, Viplo arls, Makroekonomija, Centar za liberalno demokratske studije, Beograd, 2004. god., (poglavlje o ekonomiji ponude), str. 411-435.

Ovo je indeks intraindustrijske trgovine, pri emu X predstavlja izvoz, a M uvoz iz odreene zemlje. On se obino izraunava za odreene klasifikacione grupe proizvoda, ali i na nivou nacionalne ekonomije.

Bivi francuski predsjednik Jacques Chirac je jednom konstatovao da se "trgovinski sporovi i razliiti pogledi EU i SAD odnose samo na 5% ukupne trgovine izmeu njih. To nije malo, ali se mora gledati ira slika i imati osjeaj perspektive u kojoj se to dogaa."

Globalna ekonomija raste, stvarajui nova podruja trgovine. To esto izaziva podjele izmeu Komisije i lanica u nekim aspektima trgovinske politike. Jer, od prvobitnih 6 zemalja Zajednice broj se poveao na 15, zatim jo 10 iz srednje i istone Evrope i na kraju za jo dvije zemlje. EU je postala regionalna integracija od 27 lanova gdje nije lako postii jedinstvo u donoenju odluka iz domena trgovinske politike.

Definisano l. 9. Rimskih ugovora: "EZ e se zasnivati na carinskoj uniji koja e regulisati svu trgovinu meu zemljama lanicama ukidanjem svih trgovinskih ogranienja u uniji i usvajanjem zajednike carinske tarife svih lanica prema treim zemljama."

U meuvremenu, Evropska komisija je pripremila plan EU na polju avionske industrije i pripremila sporazume o saradnji na polju meunarodnog vazdunog saobraaja.

Michael Paulson, Seattle Post-intelligencer notes.

Specifina situacija je bila sa francuskim farmerima koji su posebno subvencionirani i konkurentski preferirani. Zato nije iznenadila preotra izjava koju je dao francuski ministar poljoprivrede Jean Glavany da su "SAD drava koja ima najgoru hranu na svijetu, pa se ne moe tvrditi da je ameriki model prehrane zasnovan na adekvatnim pravilima." Poslije ovoga i ne udi to je zabrana uvoza govedine bila glavni izvor tenzija u trgovinskim odnosima EU i SAD.

Tako npr. Predsjednik SAD, premijer zemlje koja predsjedava EU i predsjednik Evropske komisije odravaju sastanke po zavretku odreenog perioda presjedavanja (obino maj, juni ili decembar). Dravni sekretar SAD i predstavnici Privredne komore redovne godinje posjeuju EU. Ovi blokovi njeguju i druge diplomatske odnose u vezi spoljnotrgovinske razmjene.

Prije formiranja EU, 1914. god. Evropa je bila centar bankarstva i tada imala oko 30 mlrd. dolara prihoda od godinjih investicija. Ovaj iznos je znaajno pao poslije Prvog svjetskog rata. Ipak, zavisnost Evrope od svjetske trgovine nije bila ugroena. I tada su mnoge evropske zemlje uvozile hranu i sirovine a izvozile kapitalna dobra.

How dangerous are Trade Disputes Between the EU and the US for Transatlatic Relations? Text by Romney Stewart, 2002.

Izjava Premijera Rusije Medvedeva, koju je dao povodom posjete Kini, da treba razmiljati i o drugim modalitetima meunarodnog monetarnog sistema, najbolje potvruje ovu tvrdnju.

Za fundamentalne valutne promjene potrebni su veliki istorijski dogaaji koji dovode do ogromnih stratekih regionalnih redistribucija dohotka i bogatstva. Tako se npr. pokazalo da dolar nije mogao zamijeniti funtu sterlingu sve dok investitori poslije II svjetskog rata nisu poeli ulagati u SAD. Slino se predvia i u eventualnoj zamjeni dolara i evra na mjestu vodee svjetske valute.

PAGE 17