53213810409

18
! ! "# !$ % &’ () *+ ! " # $ % & % ( ) )*+, $ $- ) ./ 0$12 034$5, 6 71 )718 ) & # 71 )718 )(38 8* 093- )./ :3- ); ./ 0$12 )( & 1 0<$ :</ =8 >/? < >/? 1@ A A 7A AB A@ C C 01@ DB & A EA1F- A A-, A GA < E;AH 6 ) IAJ 1A9 A < >/? 4K4 :</ C 0- 12 & 7L M N A8(?1 )(A*8 $ OP 8 )QAR; A-, )6AB S.A )A3@ )2A-< $ T1 )7 U1 B CA 4$ -- E-/ ( $ CVB W1(@ )G(- =; 0</ 6 OM < 4 < 1A@ A C & C/ B :</ OM X, Y 4 7 CA4 A4V 1A 7$+A 19 V )@ Z-2 7 0-9- @ ? E C 0- -$ [+ & CJ- ). 6 1F- B 1 =A8 4 A A- N A A A CAR A $ (-A@ A )A9- 02 7 )<1, 6H ?4\ 1$ 0* 6A < G 14 ?, 4, 7 )0</ 6 1F- 4 >/? :</ <1, & 4 W] < [8 ^_ 6 Z‘A $ )0<A/ a1b :</ A A1 CAJ- ‘ c* 7A 7A A 1Ad A e1f (* C< 4 -A- $ -A/ )4A2 :<A/ cCA gA 6AV [$ ‘A $ C < O]/ C CA :</ 4$ & A AB 7A, h 19A34$5, i $ h jAH I4$5, i dd 7; 4 G EVb a1b * & 72$ O2 !"# $ %&’( ) *+ ,"- N ) 1(@ 034$5, )*+, $ $- )$ ./ 0$12 6 ) )6$ (, $] %kk %lmno ) 71 )718 & %. /’+ 0 Archive of SID www.SID.ir

Upload: pbasirat

Post on 13-Apr-2017

128 views

Category:

Education


10 download

TRANSCRIPT

Page 1: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

81 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و 56

اخالقفلسفه در آيينه بيوتكنولوژي

.1وPh.D.(2 ( قاري سيد فاطميمحمدسيد.، تهران، ايرانسينا ابنپژوهشكدهگروه حقوق بيوتكنولوژي، ناباروري و اخالق پزشكي، ،استاديار-1

.استاديار، گروه حقوق عمومي، دانشكدة حقوق، دانشگاه شهيد بهشتي، تهران، ايران-2

است كـه توجـه فيلسـوفان اخـالق را بـه كاربردي مباحث بيوتكنولوژي از مباحث مهم حوزة اخالق وزهامر

از سـوي ديگـر بخـش دارد، اين موضـوعات از يـك سـو پيونـد بـا نظريـات اخالقـي . خود جلب كرده است

هداشـتي، مراقبتهـاي ب : مسائلي چون . بيوتكنولوژي درگير نموده است حوزةهنجارهاي اخالقي را با مباحث

دسـت جديد مربوط به آن، مرگ و زنـدگي، خودكشـي، سـقط جنـين، پيونـد اعضـاء، تكنيكهايتوليد مثل و

اخـالق كـاربردي ازهايي از مسائل اين حوزه علم ژنتيك، كنترل جمعيت و رفتار با حيوانات نمونه آوردهاي

افـزون بـر معيارهـاي هفـت آنهاي خاص پاسخ به مسائل حوزة بيوتكنولوژي با توجه به حساسيت . است

اين مقاله، نخست به . الزام دروني ناميده است قدرتطلبد كه نگارنده آن را گانة كارآيي، معيار ديگري را مي

انگـار، اخـالق كـانتي و اخـالق فضـيلت مـدار اخـالق سـود : ماننـد اخالقـي هاي مهـم بررسي اجمالي نظريه

در اين حوزه، به بيان پيامدهاي پايبندي به هر يك از ايـن اشاره به رويكرد مذهبي ضمنپردازد، آن گاه مي

حـوزه، دو مسـألة اينسپس با الهام از اصول راهنما در . پردازد در حوزة مباحث بيوتكنولوژي مي هانظريه

يـا غيـر اخالقـي بـودن بـودن شود؛ مسأله نخسـت بررسـي اخالقـي محوري حوزة بيوتكنولوژي مطرح مي

و مسـأله دوم تعيـين تكليـف اسـت؛ در سه حـوزة گيـاهي، حيـواني و انسـاني هاي زيست شناختي تصرف

موضـوع «و » پژوهشـگر « پايـان توجـه بـه در. آوردهاي حوزة بيوتكنولوژي اسـت مالكيت حاصل از دست

.شودمطرح مي مطالعات بيوتكنولوژيك درهاي اخالقي به عنوان دغدغه» پژوهش

قي، تئوري اخالق مبتني بر فرمان الهي، تئوري اخالق كانتي، اخالق اخالق زيستي، اصول اخال:گل واژگان

.فضيلت مدارسودانگار و اخالق

گروه حقوق بيوتكنولوژي باروري، ناباروري و اخالق پزشكي، پژوهشكده دكتر سيدمحمد قاري سيدفاطمي، :آدرس مكاتبه

. تهران، ايران،19835-177 صندوق پستي اوين،سينا، ابن

[email protected]: لكترونيكپست ا

Archive of SID

www.SID.ir

Page 2: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

8157 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و

مقدمه

. علوم انساني و علوم تجربي، تعامل پرثمري است تعامل

شود تـا پژوهشـگران داد و ستد از يك سو سبب مي اين

تـري از جديـد هـاي حوزهو صاحبنظران علوم انساني با

آوردهاي نظري علوم انساني روبرو شوند كاربرد دست

دسـت انـدركاران علـوم تجربـي را بـه ديگـر و از سوي

زمينـه سـازد و ني در اين حوزه آگاه مي نقش علوم انسا

ــوم ــر صــاحبنظران عل ــار نظ ــراي مشــاركت و اظه را ب

بويژه . آورد مي فراهمانساني در قلمروهاي علوم تجربي

توانـد از دو نقطـه نظـر بـه اخالق در حوزة هنجاري مـي

از يـك ؛ در حوزه علوم تجربي كمـك كنـد انسانيجوامع

دانشـمندان ا بـراي بـودن عمـل ر سو اطمينان به اخالقـي

ايـن اطمينـان در سـاية كـه آورد تجربي به ارمغـان مـي

اخالقـي بـه دسـت معيارهايهماهنگي عملي با مالكها و

آيد و به عالمان تجربي، آرامش رواني و اخالقي الزم مي

داد، و از ســوي ديگــر كنتــرل اخالقــي بــودن خواهــدرا

و تحقيقـات پژوهشها و آزمايشـات علمـي بـراي نمونـه

آوردهاي علوم زيستي، ابـزاري در دسـت جوامـع ستد

هـاي تهديدها و سوء اسـتفاده ازانساني براي جلوگيري

بـويژه آن كـه علـوم زيسـتي . است احتمالي از اين علوم

هم اميـدآفرين و ، مستقيم با زيست انساني ارتباطبدليل

از از آن رو كه حل بسياري آفرينميدا. هستند زاهم بيم

ــل مشــكالت انســان ــا ح ــه ت ــا گرفت ــان بيماريه ي از درم

اسـت و وابسـته مشكالت غذائي جوامـع انسـاني بـه آن

آوردهــاي علــوم زيســتي زا، از آن جهــت كــه دســتبــيم

تواند به جـاي از فيزيك مي كمترترديد در مقياسي نه بي

حل مشكالت انساني به سالحي در دست آدميـان تبـديل

ســتي از از همــين رو اخــالق در حــوزة علــوم زي. شــود

ضـمن مقالـه در ايـن . چندان برخوردار اسـت اهميت دو

اشاره به ماهيت سه اليـة اخـالق، اشـاره بـه معيارهـاي

اخالقي، تبيين جايگاه اخالق كـاربردي نظريهكارآيي يك

آن،در ايــن حــوزه از علــوم انســاني و بيــان قلمــرو

هاي غالب اخالقي به طور گذرا مورد بررسي قرار نظريه

هاي اخالقي كـه الوه در كنار ليستي از آموزه عبگرفته و

از برخـي كاربرد عملي دارند، بـه بيوتكنولوژيدر زمينة

.مسائل اين حوزه اشاره شده است

سه اليه مفهومياخالق،-1

الية هنجاري -1-1

اليـة . سه اليـه اسـت ييقلمرودربارة اخالق، بحث بحث

يـاد كـرد، توان از آن به الية هنجاري اخـالق كه مي اول

از اخالق تصور مردم عموم ،همان است كه در بادي امر

اين اليـه از اخـالق در حقيقـت، قلمـرو بايـدها و . كنندمي

هـــا و هـــا و درســـتهـــا و رذيلـــت، فضـــيلتنبايـــدها

هنجـاري اخـالق در واقـع، الية. هاي عملي است درستنا

كـه بـا رفتـار انسـاني ارتبـاط اسـت ترين اليـة آن عملي

بــا اليــه متكفــل تنظــيم روابــط افــراد ايــن.داردمســتقيم

در ). 1(1اسـت جامعـه يكديگر و روابط آنهـا بـا جهـان و

هـا با الية هنجاري، تاريخ معرفت بشري هم نحله ارتباط

هــا و مــدار و غيرمــذهبي و هــم نحلــهو مشــربهاي عقــل

. ديده اسـت رامشربهاي مذهبي و مبتني بر فرامين الهي

هـاي علم اخالق كه همانا آموزه عمليدر واقع، محصول

ــنعكس اســت ــي اســت در اخــالق هنجــاري م در . اخالق

هـا اشـاره خـواهيم اي از اين آموزه آينده به پاره مباحث

كه بـويژه در حـوزة اخـالق زيسـتي كـاربرد عملـي كرد

. دارندفراواني

نظرية اخالقي-2-1

ل و دوم اخالق كه در واقع، پايـة نظـري بـراي اليـة ا اليه

بـه طـور گرچها. )2 (استاخالقيمربوط به نظريه است

ها و هنجارهاي اخالقي ضرورتي ندارد كه آموزه منطقي

لــيكن غالــب ســازيم،را بــر يــك نظريــة اخالقــي مبتنــي

. هاي اخالقي هستند هاي اخالقي در پيوند با نظريه آموزه

از اخالق است كه در پيوند هنجاري با نظام حقوقي قرار اليههمين-١

كه ريشه در اخالق دارند انعكاسي از حقوقيدر حقيقت قواعد . گيردمي

. رجوع شود1 در اين زمينه به منبع شماره .همين اليه اخالق هستند

Archive of SID

www.SID.ir

Page 3: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

81 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و 57

است فردي با رويكردي عقالني، نظريـة ممكنبراي مثال

هنجـاري لوازمي كانتي را بپذيرد و به گرااخالقي وظيفه

هـاي اخالقـي ملتـزم باشـد كـه در آن در ساحت آمـوزه

مشابهي با رويكردهاي اخالقـي اخالقينتيجه، پيامدهاي

اخـالق براي مثال اگر قاعـدة پايـه در . ديني داشته باشد

: گويدمدار كانتي را اين قاعدة اخالقي بدانيم كه مي وظيفه

آن رفتـار، فراگيـر و خـواهي مـي چنان رفتـار كـن كـه «

فردي ممكن است در عين پـذيرش عقالنـي »جهاني شود

اي را بـه دليـل فـرامين الهـي نيـز بـاور قاعـده چنين، آن

نظريـات برخـي گرچـه ا، بـه عبـارت ديگـر . داشته باشـد

الجمـع هسـتند، امـا همـة اخالقي با بعضـي ديگـر مانعـه

اخـالق هـر چنـد كـه . نيسـتند چنـين نظريات اخالقي اين

گــراي اخــالق نتيجــهتوانــد بــا نمــيمــدار كــانتي وظيفــه

برخـي لـيكن . اليـة نظـري سـازگار باشـد درسودانگار

ــت ــه قرائ ــت نظري ــن اس ــاني ممك ــاي وحي ــي ه اي اخالق

فـوق سـازگار اخالقـي دهند كه با يكـي از نظريـات ارائه

يعني يك مسلمان يا يـك مسـيحي اخالقـي ممكـن . باشد

گرايـي گرايي كـانتي و يـا نتيجـه وظيفهاست از سويي به

وحـي سودانگار پايبند باشد و از سوي ديگـر قرائتـي از

گرايـي وحيـاني و يـا داشته باشد كـه نتيجـة آن، وظيفـه

سـازش ميـان . باشـد وحيـاني مداري سـود انگـار نتيجه

گرايـي در حـوزة اخـالق بـويژه در اخـالق وحي و عقـل

فضـيلت در عمل هم تفكيك . است ترروشنفضيلت مدار

ميراث تفكـر . مداران از اين نقطه نظر بسيار دشوار است

ارسطويي در حوزة اخالق چنان با عقالنيت ديني بـويژه

درآميخته كه به دشواري مسلماناندر ميان مسيحيان و

ازتوان مرز روشني براي نظرية اخالق فضيلت مـدار مي

. حيث عقالني يا وحياني بودن ترسيم كرد

اخالق فرامسايل-3-1

از نقطه نظري كامالً متفاوت از دو اليـة ، اخالق سومالية

م و و دول االيـه اگر وجه مشترك . نگرداول به اخالق مي

هاي اخالقي متمركـز اين باشد كه هر دو پيرامون آموزه

به مسأله اخـالق 1اخالق موضعي فرا از، الية سوم است

در واقـــع، نگـــاهي معرفـــت شناســـانه و ونگـــردمـــي

اخـالق مسائل فرا . كليت علم اخالق دارد بههعدالطبيعماب

كه به شدت دارنداين تفاوت ماهوي را با دو الية پيشين

گزاف نخواهد بـود اگـر ادعـا كنـيم ايـن . انتزاعي هستند

سـئواالتي از . بحث اخـالق اسـت بخشترين اليه، فلسفي

اخالقي،هاي قبيل عيني و يا ذهني بودن ارزشها و آموزه

هـاي اخالقـي و نقـش عقـل و صدق و كذب گـزاره مالك

اخالقي در اين هايآموزهسازي عقالني هاي موجه روش

حتي سـئواالتي از قبيـل . گيردحوزه مورد توجه قرار مي

هاي اخالقي و ارزش معرفتي ها و آموزه گزاره داريمعنا

الية سوم اخالق درآنها مورد توجه فيلسوفاني است كه

.ه مشغول هستندبه تحقيق و مطالع

2 كاربردياخالق و جايگاه مفهوم-2

ــم اخــالق اطــالق اخــالق ــه شــاخه اي از عل كــاربردي ب

به مباحث عملي در عرصة زنـدگي اجتمـاعي كهشود مي

و تئوريـك اخالق كاربردي ريشه در مباحـث . پردازدمي

نظري فلسفة اخالق دارد، اما امروزه بـه دليـل اهميـت و

ادبيات مربوط به خـود را آن،ت توسعة قلمرو موضوعا

سلسله مراتب مباحث فلسفي، اخـالق در. استپيدا كرده

اخالقـي هاي عمومي توان در طول آموزه كاربردي را مي

:و يا به عبارت ديگر اخالق هنجاري قرار داد

3اخالقي معرفت شناختي نظريات مباني

4 اخالقينظريات

5 اخالقيهايآموزه

6كاربردياخالق

در كه خواهيم ديد مباحث اخالق كاربردي همچنين چنان

هـاي فلسـفه عرضي و تنگاتنگ بـا ديگـر شـاخه پيوندي

معرفتي بين مباحث ستدافزون بر اين از داد و . باشدمي

1-Meta Ethics2-Applied Ethics3-Meta Ethics4-Moral Theories5-Moral Principles6-Applied Ethics

Archive of SID

www.SID.ir

Page 4: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

8158 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و

هـاي علـوم بـويژه علـوم اخالق كاربردي و ديگر شـاخه

بنـابراين، بررسـي عميـق و . كـرد غفلتتوان تجربي نمي

از يك سـو تحقيـق و ،ق كاربردي همه جانبة مسايل اخال

هاي گوناگون فلسفي و از سـوي ديگـر در شاخه مطالعه

تجربـي مربـوط بـه هـر علومآوردهاي آشنايي با دست

.طلبد ميموضوع را

قلمرو اخالق كاربردي -1-2

كاربردي و يـا اخـالق عملـي، چنـان كـه گذشـت، اخالق

شش هاي زندگي اجتماعي افراد را پو جنبه بيشترامروزه

اكتفـا صـرف فيلسوفان اخالق به مباحث نظـري . دهدمي

نكرده، موضوعات زندگي اجتماعي انسان را در موضـع

از بـازار بـورس . انـد دادهاالذهـاني قـرار داد و ستد بـين

گرفته تا اطاق عمل بيمارستان و صحن دادگـاه و شـيوه

و دادرسان و ضابطان دادگستري با متهمـان وكالرفتار

و پرسـتار و بيمـار چگونگي ارتباطات ميان و شاكيان تا

همـه )3 (حتي موضوعاتي همچون ماوراي جـو، انـرژي

ايـن ميـان، در. موضـوعات حـوزة فلسـفة اخـالق اسـت

ايويـژه موضوعات مرتبط بـا بيوتكنولـوژي از جايگـاه

برخوردار است و رشتة نوپايي در حوزة فلسـفه اخـالق

ود گذاشـته به عرصه وجـ پا1تحت عنوان اخالق زيستي

.)4(است

ــالق -3 ــا اخ ــاوت آن ب ــتي و تف ــالق زيس ــوم اخ مفه

2پزشكي

هاي اخالقي علوم زيستي به مطالعة روشمند جنبه اخالق

اين مطالعـه، . شودمان اطالق مي و بهداشت و در زيستي

بـا حيـات را مـرتبط تصميمات، رفتارها و سياست هاي

سـائل م 1960توان گفـت كـه از سـال مي. گيرددربر مي

اخــالق زيســتي بــه گونــة درحــوزةعميــق اخالقــي

اي مـورد توجـه وجـدان عمـومي جامعـه قـرار سابقهبي

آوردهـاي جديـد اين مسائل عمدتاً محصول دست . گرفت

هـاي حـوزه بـويژه ،هاي مختلـف علوم زيستي در حوزه

1-Bioethics2-Medical Ethics

امكـان زنـده نگـه . مرتبط با حيـات انسـاني بـوده اسـت

درمـان زوجهـاي ، داشتن فرد با پيوند عضـو يـا اعضـا

تكنيكهــاي جديــد بــاروري و مســألة نابــارور بــه كمــك

از مسائل هايينمونهحساس رابطه كودك با والدين تنها

دغدغه آفريني بوده است كه پيشـرفت علـوم پزشـكي و

عالمــان اخــالق و وجــدان عمــومي بــرايبيوتكنولــوژي

ــت ــده اسـ ــز . آفريـ ــاهي نيـ ــواني و گيـ ــوزه حيـ در حـ

وردهاي عظيمـي داشـته اسـت كـه آ دست بيوتكنولوژي،

. آفرين استدغدغهازنقطه نظر اخالقي، قابل تأمل و

هـاي پزشكي عليرغم قدمت آن، پاسخگوي پرسش اخالق

بـه ،اخـالق پزشـكي در حقيقـت ه است و نبود حوزهاين

كادرهـاي رابطة بيمـار و پزشـك و يـا رابطـة همكـاران

ــا يكــديگر در حــوزه درمــان ــا آموزشــي ب درمــاني و ي

هنجارهـا و كـدهاي مطـرح در اخـالق . شـد صه مـي خال

هايي باشد كـه در دغدغه پاسخگويتوانست پزشكي نمي

شـود و بـا اخـالق مسائل نوين بيوتكنولوژي مطرح مـي

تـوان چـه مـي هر، اندازة زيادي متفاوت اسـت تاپزشكي

بـه شـمار زيسـتي اخـالق پزشـكي را بخشـي از اخـالق

خــالق پزشــكي از ســه جهــت از ازيســتياخــالق. آورد

آن كــه هــدف اخــالق زيســتي اول: متمــايز خواهــد بــود

دسـتور ازاي صرفاً اراية كدهاي حمايتي و يـا مجموعـه

العملهاي عملي و كاربردي نيست، بلكـه هـدف عمـدة آن

ي از دسـت آوردهـا حاصلدرك عميق و درست مسائل

دوم آن كه اخـالق زيسـتي بـا . بيوتكنولوژي مدرن است

هـاي هـا و اليـه تر فلسـفي بـه جنبـه ق عمي سئواالتطرح

: همچون مباحثي،پردازدتر اخالقي موضوعات مي زيرين

ارزش حيــات، مفهــوم انســان و ايــن كــه بــه چــه كســي

اهميت شخص انساني و وشود شخص انسان اطالق مي

هـاي مـرتبط بـا معنا و مفهوم حيثيت انسـاني در حـوزه

ه ســوم ايــن كــه اخــالق زيســتي بــ. اســتبيوتكنولــوژي

گذاري عمومي در حوزه هـاي مسائل مربوط به سياست

و همچنـين كنتـرل و جهـت دهـي اخـالق زيسـتي اخالق

كـه بـه آندر نهايـت . علوم زيستي نيز عنايت ويژه دارد

Archive of SID

www.SID.ir

Page 5: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

81 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و 59

تصور كرد كه اخالق زيستي، تكامل يافتة دهيچ وجه نباي

توان ادعـا كـرد كـه اخـالق مي بلكهاخالق پزشكي است؛

.ن در قلمرو اخالق علمي استاي نويزيستي حوزه

قلمرو اخالق زيستي-4

واخالق زيستي با دست آوردها با توجه به مطالب فوق

ــرفت ــتقيم دارد پيش ــد مس ــوژي پيون ــاي بيوتكنول در . ه

مرهـون اخـالق حقيقت، توسـعه و تحـول ايـن حـوزه از

ها و اميـدهايي اسـت كـه انسـان معاصـر نسـبت بـه بيم

در حـــوزة ريبشـــآوردهـــاي پژوهشـــها و دســـت

اي از توان ليسـت بسـته بنابراين نمي . بيوتكنولوژي دارد

قلمرو اين حوزه از اخالق عملـي عنوانموضوعات را به

هـاي معرفي كرد، بلكه ايـن ليسـت بـا تحـول و پيشـرفت

در زير بـه برخـي . يابدبيوتكنولوژي توسعه و تحول مي

دركنـيم كـه در حـال حاضـر از موضوعاتي اشاره مـي

مباحــث اخــالق زيســتي مــورد توجــه فيلســوفان حــوزة

.اخالق است

مراقبتهاي بهداشتي -1-4

مراقبتهـاي بهداشـتي از مباحـث بسـيار حسـاس مسأله

گرچــه ايــن موضــوع از ا. زيســتي اســتاخــالقحــوزة

، لـيكن باشـد مـي اخالق پزشـكي موضوعات محوري در

گذاري آن از جملـه مسـائلي عمومي و سياست هايجنبه

هـاي جنبـه . كنـد مـي بررسـي را خالق زيسـتي است كه ا

عمومي اين مسأله در پيوند تنگاتنـگ بـا مسـائل حقـوق

هاي عمومي مسأله، سـخن جنبه در. گيردبشري قرار مي

از حق بر دريافـت مراقبتهـاي الزم پزشـكي و بهداشـتي

تـر خواهـد حساسيت اخالقي مسأله زماني روشن . است

بـه توجـه بـا .شد كـه بـه مـوارد متعـارض توجـه كنـيم

محــدوديت امكانــات عمــومي و لــزوم ارائــه خــدمات بــه

انتخـاب، بـه يـك درمـاني، شهروندان گاه براي سيسـتم

از آيا ريـيس بيمارسـتان . شودمعضل اخالقي تبديل مي

كــه تخــت بيمارســتان را بــه اســتمجــاز نظــر اخالقــي

قطع در آستانة مرگ اسـت بـه قيمـت به طور بيماري كه

تـر واني كه نيـاز بـه مراقبتهـاي فـوري ج بيمارنپذيرفتن

حـق آيـا عبارت ديگر پزشكي دارد مشغول نگه دارد؟ به

حيات، حقي مطلق است و در نتيجه، حفـظ و حمايـت آن

به امكانات اسـت يـا ايـن كـه مقيداي قطعي و غير وظيفه

دولتها در چارچوب امكانات موجود چنين تكليفـي را بـر

) 5(؟1عهده دارند

: توليد مثل و تكنيكهاي جديد مسأله -2-4

علوم پزشكي در زمينة توليـد مثـل و تكنيكهـاي پيشرفت

اين موضـوع در كه يهاي مختلف زمينهو اين علم جديدي

اخـالق زيسـتي بـراي اختيار دارد، مسـائل حساسـي را

جـزء شـايد ART2اي همچـون مساًله. مطرح كرده است

يــن تــرين مســائلي باشــد كــه اخــالق زيســتي در اســاده

مسـائل حسـاس تـري . شـده اسـت روبروساحت با آن

هـاي مختلـف اجتمـاعي، همچون تغيير جنسـيت و جنبـه

فرهنگي آن و در نتيجه، موضـوع هويـت و نيـز ورواني

در بحـث مسالة انتخاب جنس جنين از موضوعات مورد

. )6(اين رشته از فلسفة اخالق است

مرگ و زندگي مسأله-3-4

اد بيماري بميرد؟ آيا مراكـز درمـاني توان اجازه د ميآيا

پزشـكي، درمـان مجاز هستند كه با قطـع ياخالقاز نظر

مردن بيماري را سرعت بخشند؟ مسأله بسـيار حسـاس

هاي آن از جملـه موضـوعاتي در همة شكل 3مرگ آسان

. گيـرد قـرار مـي زيسـتي است كه در حوزه بحث اخـالق

در اين زمينه يك شبه معماي اخالقي را ) John Harris(جان هريس -1

كند كه فرض كنيد تنها يك تخت براي درمان بيمار وجود دارد و مطرح مي

ساله تنها و ديگري زن جواني كه مادر سه 70دو مريض كه يكي پيرزن

نياز به استفاده از آن دارند، اكنون سوال اين است كه اين تخت فرزند است

بيمارستاني بايستي به كدام يك از اين دو اختصاص داده شود؟ آيا ارزش

حيات اين دو با هم تفاوت دارند؟ آيا جواني و امكان حيات بيشتر و يا

توانند به عنوان مرجحي مطرح شوند؟ وابستگي فرزندان به مادر جوان مي

گيري و ترديد گاه تصميمفيدتر بودن فرد براي كليت جامعه چطور؟ بيم

ماند، چه گذاري آنچنان دشوار خواهد بود كه به معمايي اخالقي ميسياست

. تواند مطرح باشداينكه گاه مرجحات متعددي در ارتباط با اين مسئله مي

. رجوع كنيد5در اين زمينه به منبع شماره 2-Assisted Reproductiv Technology3-Euthanasia

Archive of SID

www.SID.ir

Page 6: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

8160 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و

نـاگون نقطه نظـرات مختلـف بـه انـواع گو ازمرگ آسان

عمـل مثبـت انجـام به اعتبـار ايـن كـه .استقابل تقسيم

مرگ شود يا خودداري از انجام عملي، آن را به بهمنجر

. كننـد مي تقسيم2 مرگ آسان منفعل و1 فعال آسانمرگ

، به اعتبار نقش ارادة بيمار در تحقق مرگ آسان همچنين

4 غيـر داوطلبانـه آسانمرگو3به مرگ آسان داوطلبانه

: نوع اخير خود داراي دو صـورت اسـت . شوديم مي تقس

ماننـد قادر به اظهار نظر نيسـت، بيمار مواردي كه -الف

كـه فـرد، مـواردي -ب5 كومـا حالـت كودك و يا فرد در

نكرده، يا ايـن نظريقادر به اظهار نظر است، ولي اظهار

اين حالتهـا همةگمانبي. 6كه اظهار به خالف كرده است

براي مثال، خودداري بيمـار . كساني ندارندحكم اخالقي ي

در مواردي كه عدم دريافـت بـه فـوت درماناز دريافت

اخالقـي تواند بـه لحـاظ نميقطعبه طور انجامد، وي مي

.حكمي مشابه با مرگ آسان فعال داشته باشد

: مسأله خودكشي و انتحار-4-4

موضوع نيز از چشم فيلسوفان اخـالق بـه دور اين

و آنان از زواياي گونـاگون بـه مسـأله ستانمانده

نجـات كشي فـرد و جلوگيري از خود . اندنظر افكنده

فرد انتحار كرده از نقطه نظر اخالقي چـه تـوجيهي

اسـتناد بـه حـق بـا تواند داشته باشد؟ آيـا فـرد مي

انتحـار بـه اقـدام تواند تعيين سرنوشت خويش مي

و نجـات نمايد؟ آيا ديگران حق دارند با ارائه كمـك

همـانطور كـه در كننـد؟ وي از اين عمل جلـوگيري

حق تعيين سرنوشت مطالعات ديگر ذكر شده است

ويكـه جـا نيسـت فردي انسان تا به آن استقاللو

هـر چنـد ـ راـ انسـان يعني7بتواند يك غايت بالذات

دسـتگاههاي بهداشـتي . نابود سازد ـ خود او باشد

فردي كه خـود حتيـ افراد همةمكلفند كه از حيات

1-Active euthanasi2-Passive euthanasia3-Voluntary euthanasia4-Non voluntary euthanasia5-Koma6-Un voluntary euthanasia7-End

حمايت كنند ـ كشي كرده استآگاهانه اقدام به خود

.)7( وي را نجات دهندجانو

مسأله سقط جنين -5-4

ــز از موضــوع ــين ني ــرين ســقط جن ــزاع آف حســاس و ن

بخـش . و زندگي است مرگ مسأله پيرامونيموضوعات

ادبيـات فلسـفه اخـالق بـه مسـألة سـقط ازتوجهيقابل

ه اي از حق مادر بر سقط جنـين بـه عد. پردازد مي جنين

كنند، حـال آن مي دفاعاستناد حق تعيين سرنوشت مادر

اي ديگر بر مبناي حق حيـات جنـين ايـن عمـل را كه عده

در مـورد مسـأله . )7(شـمارند ناپسند مـي وغير اخالقي

اثـر هاي ناخواسته و بويژه مواردي كه حاملگي بر جنين

. تـر اسـت له حسـاس ، مسأ شودايجاد مي تجاوز به عنف

مـادر را جـان همچنين در مـواردي كـه ادامـة بـاروري

كند، مسأله از نقطـه نظـر تعـارض حـق حيـات تهديد مي

عمدي سقط. )7( خواهد شد مطرحمادر و حق حيات طفل

اختالف اسـت، مورد از جمله موضوعات به شدت جنين

اي از ديـدگاههاي تـوان طيـف گسـترده تا جائي كـه مـي

را يافـت كـه ميـان نگـاه جـرم مذهبيي و اخالقي، حقوق

مدارانه به ايـن موضـوع و تحليـل حـق محورانـة آن در

).8( استنوسان

مسأله پيوند اعضاء -6-4

روزافزون علم پزشكي و امكـان پيونـد اعضـاء پيشرفت

بدني به بدن ديگر، حوزة اخالق زيسـتي را بـا ازمختلف

در. )9(هـاي جــدي اخالقـي روبــرو كـرده اســت پرسـش

اي از پيشـرفت برسـد صورتي كه علم پزشكي به درجـه

ميسـر شـود نيـز مكان پيوند عضوي همچـون مغـز كه ا

همچنين . آنگاه مسأله هويت انساني نيز جدي خواهد شد

دچـار مـرگ مغـزي شـده و كـه پيوند اعضاي شخصي

ليكن هنوز حيات حيواني دارد و امكان بازگشـت وي بـه

ي است، ذهن بسـياري از نظر پزشكي منتف انسانيحيات

.استاز فيلسوفان اخالق را به خود مشغول كرده

آوردهاي علم ژنتيك دست-7-4

Archive of SID

www.SID.ir

Page 7: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

81 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و 61

علم ژنتيك در سه حوزة گياهي، حيواني آوردهايدست

. داشته اسـت پيو انساني، پيامدهاي اخالقي جدي را در

دخل و تصرف در طبيعت و پيامدهاي گاه غير قابل پيش

سـخ كـافي بـه نيـاز روز افـزون پا وبيني آن از يك سو

جوامع انساني از سـوي ديگـر، فيلسـوفان اخـالق را در

مباحث مربوط به مسأله ژنتيك گيـاهي و اصـالح حوزة

همـين . سـاخته اسـت روبـرو اخالقـي گياهي، با معضل

و توليـد مثـل ژنتيكـي و حيوانيمسأله در زمينة اصالح

ال در حـ . حتي اصالح نژاد انساني نيز مطرح شده اسـت

با توجه به اهميت اسـتراتژيك دسـت آوردهـاي حاضر،

جـزء اسـرار حـوزه علم ژنتيك، توان علمي بشر در ايـن

با اين حال، همين ميـزان . آيدعلمي كشورها به شمار مي

آشكار شده، كافي است تا حساسـيت آوردهاياز دست

يـك ازاين دست آوردها . سازداخالقي مسأله را روشن

هــايي همچــون درمــان در زمينــهســو بارقــة اميــدي را

ها انسـان فـزون او يا تأمين غذاي جمعيت رو به بيماريها

، و از سوي ديگر به دليل پيامـدهاي حسـاس ايجاد كرده

در قلمـرو اخـالق شـده جديـدي هـاي آن، موجب دغدغه

اي هاي علم ژنتيك در قلمـرو درمـان، پنجـره وعده. است

. گشـايد ر بشر مـي در مبارزه با بيماريها در براب متفاوت

هاي درماني از كه تمام شاخه ايواركنندهانداز اميد چشم

امكـان جـايگزين كـردن ديابت گرفتـه تـا ايـدز يـا حتـي

در بـر را از جنس سلولهاي تـن خـود بيمـار هائيياخته

درتنها كافي است به مورد اخير توجه كنيم كه . گيردمي

سـألة صورت دستيابي بـه آن، چـه تحـول عظيمـي در م

قلمرو دراز مباحث مهم پديدار خواهد شد ، پيوند اعضاء

آوردهاي علم ژنتيك بويژه در دست.اخالق زيستي است

حساسـيت بسـياري را بـر 1انسـاني سـازي حوزه شبيه

. )10،11(2استانگيخته

1-Cloningبراي مالحظه ديدگاه قابل تأمل جان هريس از فيلسوفان اخالق معاصر -2

رد تا برخالف برخي ديدگاهها ثابت كند كه در مقاله خود سعي داكه بشر در تعارض و ناسازگاري است و نه با حيثيت حقوقسازي نه با شبيه

. رجوع شود11 به منبع شماره .و كرامت انساني

توانــد بــه ســادگي مــورد ترديــد ايــن تكنولــوژي مــيبــي

و بــه حيثيــتتوجــههمچنــين . گيــردسوءاســتفاده قــرار

كرامت انساني و اميـال غيرانسـان مدارانـه و حتـي گـاه

تواند گروههايي را به توسعة اين بخـش مينژادپرستانه

شـود مـداراني تشويق كند و موجب نگراني شديد اخالق

كه علم نهايت اين . كه دغدغة كرامت نوع انساني را دارند

توانـد نـه تنهـا يك لبة آن مي . دو لبه است ايژنتيك تيغه

مطلـوب قياخالاز نظر كل اخالقي نداشته باشد، بلكه مش

. هنجاريها باشد و در جهت مقابله با برخي معضالت و نا

حساس و قابـل سـوء اسـتفادة قدرياما لبة ديگر آن به

آفرينكننده و مشكل تواند نگران غير اخالقي است كه مي

آوردهـاي علـم دسـت همانطور كه قبالً اشاره شد . باشد

فيزيـك به كشفيات فيزيكدان در حوزة توان ميژنتيك را

توانـد بـه ابـزاري اي تشبيه كرد، كه به آساني مـي هسته

هـا و گروهـاي عظـيم دسـته بـردن شيطاني براي ازبـين

. انساني تبديل شود

سوي ديگـر فقـر بـويژه گرسـنگي و كمبـود امكانـات از

ساز بسـياري از ناهنجاريهـايي اسـت زمينه خودغذايي،

گرسـنه انسان. كند فردي و جمعي را تهديد مي كه اخالق

فروشــد، دزدي مــيرا حتــي فرزنــدش و ديگــري ،خــود

حتـي اگـر توانسـت انسـان وكشـد كنـد، انسـان مـي مي

وعدالتي ناشي از فقـر براي عالمان اخالق، بي . خوردمي

اي نيست كه بتوان به سادگي از كنار آن مسأله گرسنگي

اميد به روي انسان بـاز ازي ابنابراين اگر پنجره . گذشت

شود كه نويد بخـش حـل مشـكل گرسـنگي و يـا حـداقل

با ايـن . آن باشد نبايد آن را ناديده گرفت اثراتكردن كم

يـا اصـالح تحقيـق حال، آيا به سادگي مي توان هر نـوع

ژنتيكي را در حوزة گياهي با توسـل بـه ضـرورت فـوق

توجيه كرد؟

ژنتيكي محيط زيست و دست آوردهاي -8-4

آوردهـاي تنها يك روي سكه دست اميد چنان كه گذشت

تـوان تنها به اميد رفع گرسنگي نمـي . گياهي است ژنتيك

ــرف ــل و تصـ ــه دخـ ــر هرگونـ ــتدرراه را بـ و طبيعـ

Archive of SID

www.SID.ir

Page 8: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

8162 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و

بي قيد و شـرط بـاز وپژوهشهاي ژنتيكي به طور مطلق

قابـل چشـم محيطـي زيستمخاطرات و نگرانيهاي . كرد

خطـر افتـادن طبيعـت و رونـد بايـد از بـه . پوشي نيست

توان به سـادگي در نمي. بود نگرانطبيعي حيات گياهان

نيازهـاي زميني كـه بـراي هـزاران سـال سـخاوتمندانه

كند، اجازة هـر گونـه دخـل و انسان را تامين كرده و مي

تـأمين غـذا بـه كمـك مسـأله ميـان دبايـ . تصرف را داد

يسـت هاي اصالح ژنتيكي گياهان و حفظ محـيط ز روش

بايد مطمئن شـد كـه . برقرار كرد تعادلخطر، سالم و بي

پيامــدهاي خطــر آفــرين ديگــري بــراي ژنتيكــي،اصــالح

تـوان اجـازه داد سوي ديگر نمـي از.محيط زيست ندارد

به آزمايشگاه توليـدات اصـالح فقيركه كشورها و مردم

تـوان گفـت نمي. شدة گياهي كشورهاي غني تبديل شوند

دم فقير و گرسنه انـد بايـد آنهـا را بـا بخشي از مر چون

از سـير كـردن زمـين آيا به راستي . هر چيزي سير كرد

هـاي گيـاهي تصرف در گونه بدون دخل و خود ساكنان

اسـت؟ آيـا مـدارك علمـي كـافي شـده اش ناتوان طبيعي

براي اثبات اين ادعا وجود دارد؟

اين حال جاي اين پرسـش وجـود دارد كـه حتـي اگـر با

بـه گياهـان قـادر در دخل و تصرف ژنتيكي دونبزمين

پاسخ گويي باشد چه دليل اخالقي بر منـع و يـا ناموجـه

دارد؟ در حقيقـت وجـود بودن دخل و تصرفات ژنتيكـي

اي در فراينـد مدت زمان طوالني است كه انسان به گونـه

حتـي در زنـدگي . كنـد دخالـت مـي گياهـان طبيعي رشـد

ز دخـل و تصـرف در هـايي ا كشاورزي سنتي نيز گونـه

بهبود توليد، مبارزه بـا آفـات و توليـد محصـوالت جهت

نشـده شـنيده گـاه جديد كشـاورزي وجـود دارد و هـيچ

اخالقـي شـده اعتـراض اقـدامات، است كه در برابر ايـن

سئوال اين است كه به لحاظ مـاهوي چـه تفـاوتي . باشد

ژنتيكـي اصـالحات ذكـر شـده و تصـرفات ميان دخل و

اعتـراض مورددوميواست موجهاوليهكداردوجود

گيرد؟ميقرار

تنهانهخودخوديبهگياهاناصالحكهاستآنحقيقت

بـه توجـه بـا بلكـه نيسـت، اخالقـي غيروناموجهعملي

قـي اخالكه از نظـر استعمليآن،بخشاميداندازچشم

ايـن بـا . باشـد مي ضروريمواردي،درحتيوپسنديده

ذاتـي، نـه وعرضيدليلبهگياهانيكيژنتاصالححال،

صـورتي در. شودتلقيناموجهعمليعنوانبهتواندمي

نمايـد، تهديـد راطبيعيزيستمحيطژنتيكي،اصالحكه

عملـي چنينزيستمحيطاخالقمنظرازطبيعيطوربه

همچنـين . دكرجلوگيريآنازبايد وبودخواهدناموجه

روانيياوجسميسالمتگياهانيچنينكهموارديدر

وگياهانگونهاينتوليدازدبايكنندميتهديدراانسانها

آزمايشـگاهها نه (عاديكنندگانمصرفميانآنتوزيع

مـورد موضـوعات .شـود جلـوگيري ) و مراكز تحقيقاتي

ــه ــاره، نمون ــائلي اش ــث و مس ــايي از مباح ــه اســته ك

ربـي بـا هاي علـوم تج فيلسوفان اخالق به دنبال پيشرفت

زيسـتي منحصـر بـه اخـالق مسـائل . اندآن روبرو شده

مسائلي همچون تنظيم و كنتـرل . موضوعات فوق نيست

رفتار بـا حيوانـات نيـز در حـوزة شيوةجمعيت، مسأله

1اندگرفتهمباحث اخالق زيستي مورد توجه و بحث قرار

. پرداختن به همة آنها را ندارد قصد كه نگارنده ،)12،13(

ــوالً ا ــروي از اص ــه پي ــتي ب ــالق زيس ــه اخ ــا ك ز آن ج

يابـد؛ حوزة بيوتكنولوژي، قبض و بسط مي هايپيشرفت

ايــن موضــوعاتاي از تــوان ليســت جــامع و بســتهنمــي

.حوزه را ارائه داد

معيارهاي كارآيي يك نظريه اخالقي -5

نويسـندگان معاصـر هشـت معيـار را بـه عنـوان برخي

ــاي ــتمالكهـ ــ كفايـ ــك نظريـ ــارآيي يـ ــي و كـ ه اخالقـ

ــمرده ــدبرش ــكي، .ان ــتي و پزش ــالق زيس ــرو اخ در قلم

مسأله رفتار با حيوانات هم در آثار فيلسوفان بزرگي همچون -1مطرح كانت و بنتام مطرح بوده و هم در حال حاضر يكي از مسائل

. رجوع شود13به منبع شمارة. در حوزه اخالق كاربردي است

Archive of SID

www.SID.ir

Page 9: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

81 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و 63

تواند پاسخگوي نياز ايـن حـوزه باشـد كـه مي اينظريه

: )14(1گانه باشدواجد اين معيارهاي هشت

ــفافيت ــجام، 2وضــوح و ش ــازگاريانس ــال و 3 و س ، كم

، 7، قـدرت تـوجيهي 6تبيينـي ، قـدرت 5گـي ، سـاد 4جامعيت

.9بودن و عملي 8قدرت بازدهي و توليد

جاي اين سئوال باقي است كه آيـا يـك تئـوري هنوزاما

توانـد مـي باشـد، الذكر فوقهاي اخالقي كه داراي ويژگي

مردمان را به اخالقي عمـل كـردن وادارد؟ بـه دشـواري

ــي ــي م ــت حت ــوان گف ــرت ــام اگ ــي تم ــة اخالق ــك نظري ي

هــاي فــوق را داشــته باشــد بــازهم بــراي ايجــاد ويژگــي

در حقيقت، معيـاري كـه در . افي است ك اخالقياي جامعه

چيـزي اسـت، تمام نظريات اخالقي غير وحيـاني مفقـود

. نامـد مي» احساس التزام دروني «است كه نگارنده آن را

ــي« ــزام درون ــروي» ال ــه ني ــه « محرك ــك نظري كــارآيي ي

رسـد بـا لحـاظ از همين رو بـه نظـر مـي . است» اخالقي

اي ظريـه بـه ن دبايـ )15( معـروف افالطـون معمايكردن

تلفيقي دست يافت كه از يك سو مشكل معرفتي نظريـات

را نداشته باشد و از سوي 10 فرمان الهي براخالقي مبني

قدرت الـزام كهديگر از عالم غيب هم چنان بيگانه نباشد

در حقيقـت ايـن سـازش و . دروني آن به صفر تنزل يابد

. ذهن نگارنده را به خود مشغول كرده اسـت استسالها

پرتـو تكليـف دررسد پذيرش عقالنيت اخالقي نظر مي به

آوردهـاي اخـالق عقالنـي حياني مبني بر عمل به دست و

.گشاي اين مشكل باشدگرهبتواند تا حدودي

مطرح مي كند كه حسن و قبح را اين معماي بنيادين افالطون-2 درستي و كهاشياء و اعمال آيا به دليل فرامين الهي است و يا اين

نادرستي فرامين بايستي با مالكهاي مستقل از آن فرامين مورد اين نزاع در ميان انديشمندان . يرند قرار گبررسيارزيابي و

اشعري و معتزلي كه گرايشپيدايش دو . مسلمان نيز مطرح استهميناي ادامه دارد، انعكاسي از اختالف در تاكنون هم به گونه.مسأله بنيادين است

1-Clarity2-Coherency3-Completeness and comprehensiveness4-Simplicity5-Explanatry power6-Justificatory Power7-Output power8-Practicability9-Theory Divine command

حـوزه درآنهـا پيامـدهاي واخالقـي مهمنظريات-6

بيوتكنولوژيمسائل

اخالقيمهمنظريةسه-1-6

گونــاگونيايهــجنبــهازبيوتكنولــوژيموضــوعاتبــه

يـا ودرسـتي مسـألة گـاه . افكنـد اخالقـي نگـاه توانمي

عامـل ويژگيهـاي وصـفات مسـأله گاهوعملنادرستي

نفـع اخـالق وكانتياخالقمكتب. شودميمطرحانساني

روشـنگري عصـر ازپـس اخالقيغالبجرياندوانگار

ــوده ــهاســتب ــذيرشك ــرپ ــكه ــنازي ــدگاه،دواي دي

خواهـد تكنولـوژي بيوحوزةدررادخوخاصپيامدهاي

ريشـه سـو يكازكهمدارفضيلتاخالقهمچنين. داشت

درريشـه ديگـري نظرنقطهازوارسطوهايانديشهدر

ايتـازه جـان اخيـر يهـا دهـه دردارد،دينيهايآموزه

حــوزةدرنيــزاخالقــيدســتگاهايــن. اســتگرفتــه

بـر افـزون . داردراخـود خاصپيامدهايبيوتكنولوژي

هـا آموزهوادياننقشاخالقي،دستگاهونظريهسهاين

رازيســتي مباحــث حــوزة درمــذهبي هنجارهــاي و

ازيــكهــربخــشايــندر. انگاشــتناديــدهتــواننمــي

وكـرده معرفـي گـذرا طوربهراباالچهارگانهنگاههاي

قلمـرو دررافـوق نظريـات ازيكهربهالتزامپيامدهاي

.شويممييادآورنولوژيبيوتكمباحث

نفـع اخالقـي نظريـات آيينـة دربيوتكنولوژي-2-6

)16،17(11مدار

تعــدادبــرايبيشــترنفــعاخالقــي،نظريــهايــننگــاهاز

وبـودن اخالقـي ارزيابيمالكجامعه،افرادازبيشتري

موجـه قانونيياوعملبنابراين. استعملبودنموجه

تعـداد بيشـترين وجـه مترانفـع بيشترينكهخواهد بود

12مدارعملدوگروهبهخودانگاراننفع. كندجامعهافراد

مشتركوجهمدارينفع. شوندميتقسيم13مدارقاعدهو

نادرسـتي ودرسـتي انگـاران، نفـع . اسـت رويكردهردو

شود،ميحاصلعملآنازكهاينتيجهبرمبنايراعمل

10-Utiliarianism11-Act-utilitorinisinsm12-Rule-utiliarianism

Archive of SID

www.SID.ir

Page 10: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

8164 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و

حـوزة درنـه گرايانفـع 1گرائـي نتيجـه . كننـد ميارزيابي

داشتهعميقيپيامدهايتواندميتقنينوگذاريسياست

ــهاز. باشــد حــوزةدررويكــرديچنــينپيامــدهايجمل

. اسـت گرائـي مصـلحت گـذاري، سياسـت وقانونگذاري

امــردرمحــوريمــالكعنــوانبــه2عمــوميمصــلحت

مالككهآنجااز. گيردميقرارتوجهموردهنجارسازي

مصـلحت اگـر ،اسـت عمـل لحتمصـ عمـل، بـودن موجه

اقتضـاي جامعـه اكثريتنفعبه عبارت ديگر ياوعمومي

وقـانون آنباشد،داشتهراخاصيسياستياوقانون

تـوان نمـي رويكـرد ايندر. بودخواهدموجهسياستيا

تصـور عمـومي مصـلحت ازمستقلهايحقاقليتبراي

دارانـه، منفـع نگـاه درگفتتوانميعبارت ديگر به. كرد

اكثريـت، نفـع ازمسـتقل افـراد، بـراي بنيـادين هايحق

مـدار نفـع گرايـان نتيجـه .ندارنداخالقيمبنايوتوجيه

چنـان . انـد دهكـر نفعمفهومتبيينجهتدرافريوتالش

بنتــامچــونفيلســوفانيديــدگاهازد،شــبيــانقــبالً كــه

وشـادكامي تجربـه ازعبـارت انسـاني مسألهمهمترين

موجـه ارزيـابي در. اسـت 4دردورنجازدوريو3لذت

آننفـع ميـزان قـانون يـك ياعمليك، هنجاريكبودن

كــهلــذتيوشــادي. گرفــتخواهــدقــرارتوجــهمــورد

گوينـد مـي سـخن آنازبنتـام چـون مدارنفعفيلسوفان

، سـالمتي ، قـدرت ، ثـروت شـامل 5حسـي لـذت وشادي

وتوانينــاوفقــررنــجودردوعلــم، شــهرت، دوســتي

دربـر راتـرس وبـدنامي وخصومتودشمني،بيماري

هاگذاريسياستيعني، هنجاريگيريهايجهت. گيردمي

نفـع كـه بـود خواهدموجهصورتيدرهايگذارقانونو

پيامـد .6 برسـاند حـداقل بهرارنجودردوحداكثربهرا

در. اسـت واضـح بيوتكنولـوژي حـوزة بـه نگاهيچنين

سياسـت يـا وقـانوني اقـدام ازاعـم اقداميكهصورتي

جامعـه افراداكثريتكهشودطراحيايگونهبهعمومي

13-Concequentialism1-Public interest2-Pleasure and happiness3-Pain4-Sensual5-Maximizing happiness and minmizing pain

آنهـا رنـج ودردورسـيده حـداكثر بهلذتشانويشاد

خواهـد موجـه سياسـتي ويقانوناقدامچنينيابدتقليل

معـدودي افـراد يـا واقليتحقوقياونفعاگرحتيبود؛

اخـالق بـه نگاهاين. باشدشدهگرفتههناديدميانايندر

ــوقينظــامنتيجــهدرو ــدارانحــقســويازحق ــهم ك

ــادينحقــوقازمنــديبهــره درراافــرادهمــهبــرايبني

عنـوان بهدهندميقرارحمايتمورداخالقيچوبچهار

قـرار حملـه مـورد مدارنفعرويكردضعفنقاطازيكي

تغييرراستايردراتالشيجديدمداراننفع. استگرفته

رعايـت كـه ايگونـه بهاند؛داشتهمبذولمدارينفعنگاه

شـود تضـمين همكـاران برايبنيادينحقوقهايحداقل

نفـع رويكـرد كـه داشـت توجـه بايـد وجوداينبا.)18(

اصـيلي حلهرابيوتكنولوژيحوزةدرتواندنميمدارانه

برابـر درافـراد بنيادينحقوقتضمينوحمايتبرايرا

.دكنفراهماكثريتمنافع

7كـانتي اخـالق نظريـه آيينةدربيوتكنولوژي-3-6

)16،18(

تأثيرگـذارترين ازيكـي تـوان مـي راكـانتي اخالقنظريه

ــات هنجــاريمباحــثحــوزةدرمعاصــراخالقــينظري

بـودن غايـت اصـل قالبدركانتيمداريانسان. دانست

منسـجم حـال عيندروعقالنياخالقيچارچوبانسان

خواهـد قـرار گزارانسياستوقانونگذاراناختياردررا

مـروج اروپاييفيلسوفبزرگترينتوانميراكانت.داد

درسويكازكانتكهمعنيبدين. دانستعقالنياخالق

هنجارهايكهگيرد، قرار مي هيومچونفيلسوفانيبرابر

وسـته ندانافـراد نفسانيترحيماتجزچيزيرااخالقي

سـوي ازوشـوند مـي آنهـا مـداري عقلمنكرنتيجهدر

محـض، عقلبراخالقيهنجارهاينمودنمبتنيباديگر

محـور وحـي وشـريعتمدار متكلمـين باناسازگاريسر

الهــيفــرامينازناشــيرااخالقــيهنجارهــايكــهدارد

اصـل آمدخواهدنيزبعدي مباحثدركهچنان. دانندمي

كانـت اخالقـي نظريـه فقـرات ستون8نانسابودنغايت

6-Kantian ethics7-Kingdom of end

Archive of SID

www.SID.ir

Page 11: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

81 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و 65

حقـوق گفتمانبرشگرفيتأثيرترديدبياصلاين. است

وآمـوزه ايـن جمعحاصلاز. استداشتهمعاصربشر

نگارنـده بـاور بـه كانـت، 1»شـمول جهـان قانون«اصل

متولـد مـداري حقمحورانساناخالقيدستگاهتواند مي

راجـاري هنمسـائل بشـر، حقـوق چوبچاردركهشود

لـزوم وانسـانها برابـري اصـل . دهـد قـرار توجهمورد

تنهـا همآنوبرابرصورتيبهانسانهاحيثيتبهاحترام

معاصـر بشـر گفتمـان محـور آنهـا بودنانساندليلبه

پيامــدهايبيوتكنولـوژي درمـدار حــقنگـاه . )16(اسـت

حقيقتدر. داشتبرخواهددرراايدهندهجهتوعميق

ــوژيبــامــرتبطبشــريحقــوقناداســتنظــيم بيوتكنول

در2بشـر حقـوق وانسانيژنومجهانياعالميههمچون

خاصـي توجيـه انسانبهمدارحقنگاههمينچارچوب

مصـلحت بـر تأكيـد باكهانگارنفعنگاهبرخالف. يابدمي

مـوارد ايپـاره در،اسـت اكثريـت نفعهماناكه،عمومي

دركند،ميتوجيهرادودمحافرادياواقليتحقوقنقض

توانـد نمـي عموميمصلحتياواكثريتنفعكانتي،نگاه

نفـع اگـر حتـي باشـد؛ اقليـت بنيادينحقوقنقضموجه

تـوان نمـي مثـال براي. كنداقتضاراچيزيچنيناكثريت

آزمودنيعنوانبهآنهاآگاهانةرضايتبدونراافرادي

ابـزاري داريبـر بهرهموردشناختيزيستتحقيقاتدر

درعميقيپيامدهاياخالق،بهنگاهاينهمچنين. دادقرار

قلمـرو هرسـه دربيوتكنولوژيحوزهصخاموضوعات

. داشـت خواهـد گيـاهي وحيـواني انساني،بيوتكنولوژي

راخـود خـاص فرصـت مباحـث اينازكدامهربررسي

.شداشارهآنهاازبرخيبهكهطلبدمي

فضـيلت اخالقـي نظريهآيينةدربيوتكنولوژي-4-6

3)19(مدار

ايـن . گويـد مـي سخنبودنچگونهازمدارفضيلتاخالق

راشخصيويژگيهايچهوبودبايدشخصيچگونهكه

داد؟جـاي خـود دروندربايـد اخالقيفضايلعنوانبه

8-Universal law1-The Universal Declaration on the Human Genom and Human Rights2-Virtue ethics

ودينـي رويكردهـاي حـوزة درچـه مدارفضيلتاخالق

ــيوفلســفيصــرفرويكردهــايحــوزةدرچــه عقالن

ديـر ازاخـالق فلسـفة درمطـرح نظرياتازيكيبعنوان

بـه يتـاريخ حـداقل اخـالق ايـن . استبودهمطرحزمان

بهنيزحاضرعصردرو. دارديونانفلسفةتاريخقدمت

ومدارعملاخالقينظرياتبرابردرجديرقيبيعنوان

اسـت كـرده اندامعرضمدارحقاخالقيرويكردبويژه

)20(.

چگونـه كـه اسـت ايـن مدارفضيلتاخالقاصليسألةم

ــاني ــدانس ــود؟باي ــرودرب ــوژيقلم ــردبيوتكنول رويك

محققانپزشكان،مثالبرايكهاستاينمدارانهفضيلت

يبيوتكنولـوژيك هـاي هـمقولـ بـا ايگونهبهكهافراديو

باشند؟برخوردارفضايليچهازبايستيدارند،برخورد

مسـائل بـا درگيـر افـراد چنانچـه كـرد روياينمبنايبر

گيريهـا تصـميم درباشـند فضـيلتي باافرادبيوتكولوژي

مشـكل . داشـت خواهندموجهيواخالقيتصميماتنيز

تـوان مـي چگونـه كهاستاينرويكرديچنيندراصلي

وهــاراهــيدودرمــدارعمــلمالكهــايداشــتنبــدون

تصـميم »هـا فضـيلت «بـر اتكـا بافقط اخالقي،معضالت

؟گرفت

راهــيدوســربــرنيــزمــدارفضــيلتاخــالقترديــدبــي

بـه دسـت ناگزيراخالقيمعضالتحلدرگيريهاتصميم

پرسـتار، پزشـك، . شـد خواهـد مـدار عمـل اخالقدامان

مســائلدرگيـر كــهانسـاني عامـل هــراصـوالً ومحقـق

ــوژي ــر، اســتبيوتكنول ــهه ــمچ ــاالييفضــيلتازه ب

شـد خواهـد روبرومعضالتيباعملدرباشد،برخودار

. اسـت مدارانهعملمالكهايبهنيازمندآنهاحلبرايكه

آياكهشودميمطرحسؤالاينپزشكبرايمثالبراي

عملـي دارداصـرار آنبرمصرانهمادركهجنينيسقط

خير؟يااستدرست

ــهاميــديكــهمرگــيحــالدربيمــاراعضــايتقســيم ب

استدرستكاريبيمارانرديگبهنيست،ويبازگشت

وحيوانـات وگياهـان درژنتيكيتغييراتايجادخير؟يا

Archive of SID

www.SID.ir

Page 12: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

8166 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و

خيـر؟ يـا اسـت پذيرفتـه عملـي از نظر اخالقـي انسانيا

بـه توجهباسئواالتاينبهپاسخازمدارفضيلتاخالق

نـاتوان دارد،هـا فضـيلت حـوزه دركـه درنگـي وتوقف

.شودمتوسلمدارعملاخالقبهدبايناگزيرواست

)21( بيوتكنولوژي در آيينة اديان -7

تنــوع وبيوتكنولــوژيمباحــثحــوزة گــيگســترده

شـگرف توسـعة وتحـول وسـو يكازآنهاموضوعات

هـاي آمـوزه ديگـر سـوي ازهاحوزهاينآوردهايدست

دروپويـا حالعيندروجديدمتنوع،مسائلباراديني

زمـان دركـه ئليمسـا . استكردهروبروگسترشحال

برخـي دريـا ونبـوده مطرحبه كلي يااديانبنيانگذاران

مثــالبــراي. اسـت نشــدهمطـرح انــدازهايـن بــهمـوارد

حـوزة سـه هـر درژنتيـك علمآوردهايدستتحقيقات

هعمـد به طور كهاستمسائليحيوانيوانسانيگياهي،

بهرهبادر اين مبحث . استشدهمطرحاخيرهايدههدر

اليـة بـه اديـان هايآموزهاليةسهبنديتقسيمازيريگ

تفســيراليــه،)پيــامبران (اوليــهبنيانگــذارانهــايآمــوزه

ايـن بهمؤمنان،عملباالخرهوهاآموزهاينازمفسرين

جديـد بيوتكنولـوژي موضوعاتكهگردد مياشارهنكته

بجــايمتـون يعنـي (اديـان اولاليـه دربـه طـور عمـده

بـوده اديـان بنيانگـذاران هـاي آمـوزه بيانگرهكايمانده

معنـي بـدان ايـن امـا . اندنگرفتهقراراشارهمورد،)است

حساسيتموضوعاتگونهاينبهسنتياديانكهنيست

همچنـان . انـد نداشتهقاطعموضعحتيوخاطردغدغهو

ــورددركــه ــاتســايرم ــينظري ــزاخالق ــتدرني حقيق

اثـر كـه اسـت اخالقـي ادينبنيقواعدواصولپيامدهاي

ــود ــوزهدرراخ ــوعاتح ــوژيموض ــانبيوتكنول نش

اخالقـي اصـول گفتتوانمينيزادياندرمورد، دهدمي

حـوزة درتوانـد مـي ادياناولاليههايآموزهازمنبعث

ازحالاينبا. گيردقرارتوجهموردزيستيموضوعات

اخالقـي نظريـه بعنـوان آنچهكهبودغافلنبايدنكتهاين

اليـة جـز نيسـت چيـزي حقيقـت درشودميارائهديني

اليـة ازمفسـرين تفسيروبرداشتهماناكهمذهبدوم

بـه تـاريخي متونقالبدراولاليةحقيقتدر. استاول

اخالقـي اصولاستنباط. استشدهعرضهاديانپيروان

درحقيقتجديدهايدرحوزهآنبكارگيريواولاليةاز

توجهبامفسركهاستمتونآنازلفظيتفسيرايگونه

خودنظريهايچارچوبوباورهاعلمي،پيشرفتهايبه

وارزشـي هنجارهـاي بـه اعتقـاد .دبـ يامـي دستآنبه

، بسياريمشتركوجهالهي،فرامينازبرخاستهاخالقي

ميـان كـه آنتوضـيح . اسـت اديـان پيروان،همهنهالبته

مالزمـة اخالقـي، ارزشيـك يمدارفرمانوبودنديني

باورعيندرفردياستممكنزيرا. نداردجودومنطقي

وارزشـي درحوزة،دينفيزيكيمتاهايآموزهبهعميق

معتقـد هنجارهـا ايـن مـداري عقلبهاخالقيهنجارهاي

اسـت خوبآنچهآيا«كهافالطونمعروفمعماي. باشد

دوسـت اونـد خدآنچهيادارد؟دوستراآنهمخداوند

دوبـه نيـز رااديـان پيـروان بعـدها »اسـت؟ خوبدارد

. دادسـوق اخـالق حـوزه درمـدار نقلومدارعقلگروه

اشـعري واعتـزال عمدهگرايشدومسلمانانمثالبراي

بـدي وخـوبي كـه ايدهاينطرحبااشعريان. كردندپيدا

ايگونــهبــه، نيســتيــافتنيدســتوحــيقالــبازجــز

كهمعتزليانبرخالفكردند؛پيداتمايلافراطيگرايينقل

هـا ارزشحـوزة درگرايـي عقـل نـوعي بـه گفتتوانمي

نگـاه بينتوانمينيزمسيحيتجهاندر. اندآوردهروي

تفكيـك اخالقـي هنجارهـاي بـه پروتسـتانها وكاتوليكها

گــروهدوبــهنيــزيهوديــانحتــيكــهچنــان. شــدقائــل

مقدمهاينبيان هدف از .اندشدهتقسيممدرنوارتدكس

يـك ازتـوان نمـي سـادگي بـه كهاستنكتهاينبرتأكيد

بـاوران ديـن اخالقـي موضـع عنوانبهمشخصموضع

بايسـتي خاصـي موضـوع هـر دربارهبنابراين. كردياد

ــاگونمواضــع ــودبررســيراموجــود گون ــوع. نم وتن

اهمانـ كهديناولاليهتغييرپذيريبهمواضعيگوناگون

ــهمتــون ــازمفســرفرضــهايپــيشنيــزواســتاولي ب

ميـان درآراءتنـوع نيـز موضـوعات حوزةدر. گرددمي

Archive of SID

www.SID.ir

Page 13: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

81 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و 67

شـود مـي روشـن گذشتآنچهاز. استچنداندواديان

درچـارچوب توانـد مـي اخالقبهدينيمدارعقلنگاهكه

ازتـوان مـي بنـابراين . شـود مطرحديگراخالقينظريات

يـا وانگـار نفـع ياوكانتيييهودياومسيحيمسلمان،

اخالقـي رويكردكهمعنيبدينگفت،سخنمدارفضيلت

ــداري،رغــمبــهوي ــاتازيكــيچــارچوبدردين نظري

.باشدتحليلقابلفوقاخالقي

بيوتكنولوژيحوزةدرمحوريمسألةدو-8

زيسـت تصـرف ودخـل آوردهـاي دسـت بـا ارتباطدر

دوانسـاني ويـواني حگياهي،حوزةسههردرشناختي

درسئواالتسايركهاستمطرحاخالقيبنيادينسئوال

: استطرحقابلآنهاذيل

زيستيتصرفهاياخالقيتوجيه-1-8

دخلگونهاينانجامآياكهاستاينمطرح شده پرسش

ازسـئواالتي اسـت؟ موجـه ياخالقـ از نظـر تصرفاتو

ازمـروي قلچـه در، شـرايطي چـه بـا ، ميزانچهتاقبيل

. هستنداصليسئوالاينفرعيهايپرسش

ــت-2-8 ــبتمعنــويمالكي دســتاوردهايبــهنس

بيوتكنولوژي

توانـد ميياخالقاز نظر بيوتكنولوژيآوردهايدستآيا

معنـوي هـاي مالكيتقبيلازوهشدمالكيتحقمشمول

آوردهـا دسـت ايـن آيـا عبـارت ديگـر بهآيند؟شماربه

صـنعتي وعلمـي هايرشتهسايرايآوردهدستهمانند

خيـر؟ يـا شـوند مـي معنـوي مالكيـت حمايتهايمشمول

بـا آوردهـا دسـت ايـن مـاهوي تفاوتسئوال،اينمنشأ

ــاير ــتسـ ــايدسـ ــيآوردهـ ــنعتيوعلمـ ــتصـ . اسـ

مسألةباارتباطدرايگونهبهحوزهاينآوردهايدست

يـا افـراد منعكهاينضمناست،محيطوانسانسالمت

معنـوي مالكيـت حـق بـدليل آنهـا ازمنديبهرهازيطمح

حـق گـرفتن ناديـده بـه اسـت ممكـن گاهامتيازصاحب

ــالمتي ــرسـ ــرادديگـ ــرافـ ــودمنجـ ــراي. شـ ــالبـ مثـ

بـا ترديـد بـي دارويـي زمينـة درعلمـي آوردهـاي دست

متفـاوت نقـل وحمـل زمينـه درصنعتيآوردهايدست

مالكيتحقيدةاطرحباتوانميياخالقاز نظر آيا. است

بيمارانيابيدستازوكردكنترلراداروتوليدمعنوي،

بـه تـوان مـي مـالك همـين بـه كـرد؟ جلـوگيري آنهـا به

. كـرد اشـاره گياهيحوزهدرژنتيكعلمآوردهايدست

نيـاز بـه بحـث آنهـا تحليـل وفـوق سـؤال دوبـه پاسخ

.اي داردگسترده

ولوژي اصول اخالقي راهنما درحوزة بيوتكن-9

اخالقـي اصـول پـذيرش، مـورد اخالقـي نظريهبهبسته

ايـن بـا . اسـت متفـاوت بيوتكنولـوژي عرصةدرراهنما

ضروري است زيرا اخالقياصولازايپارهذكروجود،

. گيرنـد قـرار عمـل راهنمـاي ايگونهبهتواندميامروزه

بايسـتي اتكـاء مـورد اخالقـي نظريـه ازفارغاصولاين

ايـن تـزاحم بحـث اسـت طبيعـي . گيرندرارقتوجهمورد

ازكـه اسـت مفصـلي بحثخودخاصموارددراصول

چهـار نويسـندگان، . اسـت خـارج مختصـر ايـن حوصلة

زيسـتي اخـالق حـوزة دربنيـادين اصـول رازيـر اصل

:)22(انددانسته

1الضرر-الف

2 اصل سودمندي-ب

3 اصل عدالت-ج

4 اصل استقالل فردي-د

وزن و هـم سـنگ هم» عدالت«اصلي همانند اين حال، با

نيست؛ بلكـه اعتبـار آن » اصل سودمندي «و يا » الضرر«

همچنين . عدالت قابل توجيه است اصلدو اصل، در پرتو

كـه ترجمـان اصـل غايـت بـودن -اصل استقالل فـردي

نه يك اصل اخالقي هم وزن آن اصول سه - است انسان

مبناي اخالق و ،اخالقيگانه كه حداقل در برخي نظريات

تـوان با اين وجود از اين نكتـه نمـي . تعامل انساني است

كه ما براي كنتـرل اخالقـي و يـا غيـر اخالقـي بودغافل

1-The principle of non-maleficence2-The principle of beneficence3-The principle of justice4-The principle of autonomy

Archive of SID

www.SID.ir

Page 14: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

8168 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و

هنجارهــاييبــودن رفتــاري نــاگزير بــه طــرح اصــول و

هسـتيم كــه راهنمـاي عمــل دسـت انــدركاران در حــوزة

اي ضروري است به پـاره رواين از . بيوتكنولوژي باشد

كه اي گذرا داشته باشيم اشارهول بنيادين اخالقي از اص

. كـاربرد بيشـتري دارد انسـاني در اين حوزه از روابـط

در اراية اين ليست ادعـاي جامعيـت و اسـتقالل ويسنده ن

منظــور از امكــان عــدم اســتقالل ايــن اســت كــه . نــدارد

در . برخي از اين اصول را به يكديگر فروكاسـت توانمي

جنبـه راهنمـا دارنـد فقط ه اين اصول عين حال از آنجا ك

.تفكيك و تعدد آنها خالي از فايده نيست

الضرراصل-1-9

فراوانكارآيياجتماعيروابطتنظيمدربويژهاصلاين

توجيهبدوننداردحقكسهيچاصلاينبرمبناي. دارد

باشـيم داشتهتوجه. كندواردديگرانبهضررياخالقي

دركـه معنـي ايـن بـه . نيسـت مطلقاصليكالضرركه

. باشـد موجـه غيـر بـه اضـرار استممكنمواردبرخي

. نيسـت نهـايي اصـل يـك الضررگفتتوانميبنابراين

ــودرالضــرر ــايرپرت ــهاواصــولس ــييارزش اخالق

ضرردوتعارضمسألهمثالبراي. شودتفسيربايستي

در. اسـت »الضـرر «درموردتوجهقابلبحثهايازخود

يـا وديگـري ازضـرر رفـع يـا وپيشگيريكهصورتي

اضـرار، هـم بـاز باشـد غيربهاضراربهموكولجامعه

بـراين نگارنـده روهميناز. استاخالقيغيروناموجه

كنـار درراهنمـا اصـل يـك چهگرالضرركهاستباور

. نيسـت برخوردارمطلقاعتبارازامااست،اصولساير

»تبعـيض منـع وبرابـري «اصلكناردربويژهاصلاين

ــربشــريحقــوقوتــراخالقــيتفســير .يافــتخواهــدت

اصـل يـك الضـرر نيززيستيمسايلدرقلمروترديدبي

بـه موجـه غيـر اضـرار كـه توضـيح اينبا. استراهنما

اجتنـاب آنازدبايواستناپسنداز نظر اخالقي ديگران

مـالك كـه مانـد مـي بـاقي پرسشاينوجوداينبا. كرد

در؟چيسـت موجـه غيـر اضرارازموجهاضرارتفكيك

اصـول بـه »الضـرر «بـر افـزون پرسـش ايـن بهپاسخ

رابـودن موجـه مرزهـاي كـه نيازمنـديم ديگـري اخالقي

.دهندنشان

سودمندياصل-2-9

اصــلراالضــرراصــلواصــلايــنفيلســوفانبرخــي

فيلســوفانبرخــينظـر از. انــدآوردهشـمار بــهواحـدي

عمـومي تعهـد وآموزهچهاربهسودمندياصلق،اخال

. )23(استتقسيمقابلاخالقي

تحميـل ديگـري بـه راشـري يـا وضررنبايدانسان-1

بـه نسـبت شـر وضررورودازبايستيانسان-2، كند

راموجـود ضـرر بايـد انسان-3، كندجلوگيريديگران

بـه شـري وضـرر بايـد نتنهـا نـه انسان-4، كندمرتفع

بـه شـر وضـرر ورودازبايـد بلكهد،كنتحميلديگران

و بايد مرتفعراموجودضرروشروجلوگيريديگران

.بـردارد گـام نيكـي وخيـر توسـعه وارتقاءراستايدر

اصـول ايـن ازاصـل اولـين شـود، مـي مالحظهكهچنان

آنمضـيق معنـاي بـه »الضـرر «اصـل همانچهارگانه

.است

ابـزاري استفادهمنعوانسانبودنغايتاصل-3-9

انساناز

اصـل تـرين بنيـادي تـوان مـي راانسانبودنغايتاصل

اين. آوردشماربهمدارانساناخالقينظامدرهنجاري

منـع . استكانتاخالقينظريةفقراتستونبويژهاصل

. اسـت سكهديگررويواقعدرانسانازابزارياستفاده

بـودن غايـت نفـي معنـاي بـه انسـان ازابـزاري استفاده

بالذاتغايتهمهانسانهااصل،اينبرمبناي. استانسان

اصـل ايـن . برخوردارنديكسانانسانيحيثيتازوبوده

ــي ــاگونهــايحــوزهدراخالق پيامــدهايهنجــاريگون

ــي ــيعميق ــينحــق. دارددرپ حــوزهدرسرنوشــتتعي

حـوزة در. استاصليناازانعكاسيحقوق،وسياست

بـه انسـانها كهكند مياقتضااصلايننيزبيوتكنولوژي

هرگونــهمنــع. گيرنــدقــرارتوجــهمــورد،غايــتعنــوان

Archive of SID

www.SID.ir

Page 15: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

81 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و 69

متفـرع افـراد رضـايت بدونتحقيقاتيوپزشكيعمليات

اصـل، اينمبنايبرهمچنين. استانسانبودنغايتبر

درخودتحقيقاتيمقاصدتأمينبرايبودنخواهيممجاز

ــوحــوزة ــرادژي،بيوتكنول ــددررااف ــيواشــياءح حت

راآنهاخواستشانبهتوجهبدونودهيم،تنزّلحيوانات

.دهيمقرارخودتحقيقاتموضوع

انساناستقاللاصل-4-9

انسـان كهاستاينانسانبودنغايتاصلفروعازيكي

آزادخـود بـه مربـوط هـاي گيريتصميمدربالغوعاقل

صـورت بـه اصـل ايـن كـه تداشتوجهبايدليكن. است

ــح ــرواض ــاربرديوت ــريك ــوزةدرت ــوژيح بيوتكنول

مĤبيقيمهرگونهاصلاين. باشدعملراهنمايتواندمي

ــرادبــهنســبترا ــالغاف ــيب ــدمــينف ــه. كن ــهالبت ايگون

مجـانين يـا واطفـال بـه نسـبت بـودن قيموسرپرستي

اعمــالقلمــروباشــد،موجــهياخالقــاز نظــر توانــدمــي

اصــلپرتــودرنيــزگروههــاايــنمــورددررســتيسرپ

.بودخواهد»مصلحت«رعايتبنيادين

راهنمااصولازديگرايپاره-5-9

نيــزديگــرياصــولفــوق،راهنمــاياصــولبــرافــزون

يـا اخالقيعملراهنمايبيوتكنولوژيحوزةدرتواندمي

اشـاره آنهـا ازبرخيبهكهباشد عملبودناخالقيغير

كـار كـه اسـت ايـن راهنمـا اصـول ازيكي.كردخواهيم

به عبارت باشد؛نادرستكاريكنتيجهتواندنميدرست

. نـدارد دنبـال بهخوبعملاز نظر اخالقي بدعمل،ديگر

مفـاد .استراهنمااصولازيكينيزمتقابلمعاملةاصل

بـا مايليكهكنرفتارچنانديگرانباگويدمياصلاين

هـايي آمـوزه جملهازآموزهاين. شودفتاررگونهآنتو

قرارنيزاديانتأكيدموردگوناگونهايبيانباكهاست

يـاد 1طالئـي اصلعنوانبهآنازمسيحيان. استگرفته

و امـام ) ص(مسـلمانان نيـز در فـرامين پيـامبر . كنندمي

جالـب . مناسبي در اين زمينـه دارنـد هاي آموزه) ع(علي

شـمول و فراگيـر كانـت كـه در هانجن آن كه اصل قانو

1-Golden Principle

بحث نظرية اخالقي كانت بـه آن اشـاره شـد نيـز چنـين

بـودن در حقيقـت، اصـل غايـت . اي را در بـر دارد آموزه

توانـد كـه مـي اسـت انسان در پيوند با اين اصل شـكلي

يكـي ديگـر از . نظام هنجاري اخالق كانتي را سامان دهد

مسـائل دربيشـتر احتيـاط رعايـت لـزوم اصـل اصول،

بــويژه در اصــلايــن. اســتزنــدگيومــرگبــامــرتبط

در . مباحث مربوط به زندگي و مرگ كاربرد عملـي دارد

ــز ــن اصــل ني ــورد اي ــي توصــيه درم ــاليم دين ــاي تع ه

اصـل راهنمـا، اصـول ديگـر از.تأكيدآميزي وجود دارد

اصـل، ايـن پايةبر. استاخالقيقضاوتدرنيتاهميت

. داردمسـتقيم پيونـد انگيختـه بـا يزهانگاخالقي،عملدر

بـودن طبيعـي غيرياوبودنطبيعيبهتوجهلزوماصل

ازنيـز عمـل يـك عملـي نتايجبهتوجهاصلنيزوعمل،

قابـل خـود اخيـر اصـل . آينـد ميشماربهراهنمااصول

ازپرهيـز اصل ـ الف:بودخواهدذيلاصلدوبهتفسير

مجـاز عمـل آنگرچـه ادارد،غيراخالقـي نتايجكهعملي

؛استمجازاز نظر اخالقي كهعمليمنعاصل ـ ب؛ باشد

فـراهم رااسـتفاده سـوء زمينـة تواندميآنتجويزليكن

حـوزة درتوانمينيزبرائتوصحتاصلمفاداز. كند

وجـود صـورت دروشـد مندبهرهبيوتكنولوژيمسائل

.بستكاربهراآنالزمشرايط

اخالقي در مطالعات بيوتكنولوژي دغدغه هاي-10

هادغدغهگسترة-1-10

ازچـه وموضـوع نظـر ازچـه محيطيزيستمطالعات

اخـالق فيلسـوفان عنايـت وتوجـه موردپژوهشگرنظر

گــاهوحيــوانگــاهوانســانگــاهآزمــودني. داردقــرار

نيـز گياهـان گاه وحيوانوانسانمواره ه. است گياهان

2آزمايشگاهيمحيطازخارجوملكاايمجموعهبعنوان

مـورد آزمايشـگاهي محيطدرآنهاازسلوليتنها گاهو

بـه مطالعـات نيـز گـاه . (in vivo)گيرنـد ميقرارمطالعه

بـويژه تركيبـي مطالعات. گيردميانجامتركيبيصورت

2-In vitro

Archive of SID

www.SID.ir

Page 16: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

8170 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و

در مطالعـات . داردبيشتريكاربردآزمايشگاهمحيطدر

ــت ــناختي زيسـ ــقشـ ــانيژنتزريـ ــانسـ ــوانهبـ حيـ

كـامالً امـري هـا العمـل عكسبررسيبرايآزمايشگاهي

اخـالق، فيلسـوفان انسـاني، مطالعـات در. اسـت معمول

ارزيـابي مـالك ترينمحوريراانسانيحيثيتوكرامت

بـر شناختيزيستمطالعات. دانندميعملبودناخالقي

ــاتروي ــزحيوان ــيتازني ــايحساس ــاصه ــودخ خ

ذيراحيوانـات كـه صـورتي دربويژهاست؛برخوردار

ــه. بشــماريمحــق ــيالبت ــرحت ــاتاگ حــقذيراحيوان

دربـارة ايمدارانـه انسـان هـاي دغدغههمبازنشماريم

بـر مطالعـات در. اسـت مطـرح حيوانـات بارفتارشيوة

مطـرح نيزمحيطيزيستهايدغدغهگاهحيواناتروي

وهاپيامدنيزگياهانرويبرمطالعاتدرمورد. شودمي

وسويكاززيستمحيطرويبرمطالعاتاينتأثيرات

اخالقيهايدغدغهديگرسويازانسانتحقيقاتنتيجه

در.گذشـت آنازسـادگي بـه تواننميكههستندجدي

درمطـرح دستوراتيوهادغدغهازايپارهذكربهپايان

ازنظـر صـرف وعمـوم بطورشناختيزيستمطالعات

كـه كنـيم مـي تأكيد. كنيممياشارهله مقاخاصموضوع

شناسـي زيستتحقيقگونههردرتواندميسئواالتاين

بـا بايسـتي خاصـي پـژوهش هـر بررسـي . باشدمطرح

ــه ــهتوج ــت،ب ــادماهي ــدهايابع ــرازويدرآنوپيام ت

.گيردصورتاخالقيهنجارهاي

فراگيروعامهايدغدغه-2-10

موضــوعبـا پژوهشـي گونـه هـر متوجـه عـام سـؤاالت

محـور سـه حـول ) آزمـودني (انسـان بـر روي پژوهش

:استمتمركزاصلي

.سومطرف ـج؛پژوهشگر ـ ب؛آزمودني ـ الف

ازحمايـت وحفـظ ديـديم كـه چنـان الـف بنـد مورددر

دراخالقـي هـاي ارزيابيمحورانساني،كرامتوحيثيت

اسـتفاده منـع اصلمختلفهايجلوه. استانسانمورد

انسـاني حيثيـت وكرامتازنموديكهانسانازيابزار

. گيردقرارتوجهمورددبايهاپژوهشگونهايندراست

قـرار پژوهشموضوعكهفرديآگاهانهرضايتمسألة

انسـاني حيثيـت وكرامـت رعايـت ازايجلـوه گيـرد، مي

منـع اصـل كـه شـود تصـور چنـين اسـت ممكـن . است

دادنقـرار پژوهشوعموضباانسانازابزارياستفادة

صـرف كـه استاينواقعيتولي؛باشدتعارضدرفرد

اسـتفادة معنـاي بـه فـرد گـرفتن قـرار پژوهشموضوع

بـا پـژوهش مـورد فـرد حقيقـت، در. نيستاوازابزاري

حاكميتاعمالخويشسرنوشتبرخود،رضايتاعالم

استمساويابزارياستفادةمنعاصلازغفلت. كندمي

سرنوشـت تعيينحقوفردانتخابحقگرفتندهناديبا

گيرنـده تصـميم خـود فـرد، كـه آنگاهسخنديگربه. او

فــردبــاگيرنــدمــيتصــميماوبــرايديگــرانونيســت

در. اسـت شدهرفتارانسانعنوانبهنهوابزارهمچون

شـده تصور»شئ«همانند»فرد«كهاستموارديچنين

كـه مـواردي دراما. استشدهدادهتنزلابزارحددرو

فـرد ازابزارياستفادةدارد،وجودفردآگاهانهرضايت

، آگاهانــهقصــدازمنظــورالبتــه. اســتنگرفتــهصــورت

:ذيلمواردبهحداقلآگاهيازاستعبارت

مـورد آزمـودني عنـوان بهپژوهشايندركهاينـالف

.گيردميقراراستفاده

بـه تحقيـق ايـن آوردهـاي دسـت وهـدف كـه ايـن ـب

ــور ــاهيودركفراخ ــايآگ ــرده ــهف ــالعاوب دادهاط

. شودمي

تحقيـق دراحتمـالي منـافع يـا وخطـرات چهكهاينـج

بود؟خواهدويمتوجه

اتخاذتهديداتاينبامقابلهبرايتمهيداتيچهكهاينـد

توانـد نميآگاهانهرضايتحتيحال،اينبااست؟شده

مـوارد در. باشـد فـرد رويبرهشيپژوگونههرمجوز

بـود، خواهـد ناموجـه اخالقـاً رفتارهـا ازبرخيخاصي

. باشـد داشـته رضـايت آنانجامبهنسبتفرداگرحتي

ازابـزاري اسـتفادة دليلبهنههاپژوهشبرخيهمچنين

ناموجـه اخالقـاً اسـت ممكـن ديگـري داليـل بهبلكهفرد

شـناختي زيسـت پژوهشهايزمينةدرديگرنكتة.باشند

Archive of SID

www.SID.ir

Page 17: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

81 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و 71

انسـاني سـلولهاي ايـن گـاه كهاستاينانسانرويبر

ايـن درآيـا . اسـت گرفتهقرارپژوهشموضوعكهاست

پاسـخ است؟شرطسلولآنصاحبرضايتنيزموارد

بـا انسـان رابطـه كـه ايـن بـر اسـت مبتنيسؤالاينبه

شـمار بـه مالكيـت رابطـه راويازشـده جـدا سلولهاي

دفـاع ايرابطـه چنينازتواننميسادگيبه. نهياآوريم

زنوخـود اسپرممالكمثالًمردآيا. كرداخالقيموجه

بخـش كـه سـرطاني بيمـار يـا ؟ اسـت خودتخمكمالك

فرسـتد مـي آزمـايش بـراي راخـود بدنازايجداشده

ملكيـت رابطـة پـذيرفتن درنگارندهاستبخشآنمالك

نسـبت فـرد كهگفتتواننميبسادگي. داردجديترديد

داشـته مالكيـت رابطةخودبدنازشدهجدابخشهايبه

كـه آنازپـيش صـورت ايـن درباشـد چنيناگر. باشد

بايسـتي گيرد،قرارعملمالكپژوهشهادرفردرضايت

نيستمعنابداناينالبته. كردتوجهاجتماعيمصالحبه

رارفتـاري هربتوانانسانبدنازشدهجدابخشباكه

بـدون نيسـتند مجـاز ياخالقـ از نظـر پزشكانپس. كرد

ــپرمصــاحبرضــايت ــااس ــكصــاحبي ــبتتخم نس

در. نماينــداقــدامجنــينپــرورشوآنازبــرداريبهــره

كـودك وجنـين بافردرابطةمسألةكهجاآنازحقيقت

يـا واسـپرم ازاستفادههنگاماست،مهميمسألةآينده،

در.اسـت ضـروري ويرضـامندي تحصيلفرد،تخمك

ــورد ــدپژوهشــگرم ــهباي ــادب ــهباشــيمداشــتهي درك

نيسـت انسانتنهاآزمودنيشناختي،زيستپژوهشهاي

بلكـه دارد؛قـرار شـناختي زيستاخالقعنايتموردكه

كهاحتماليخطرات. كردفراموشنبايدنيزراپژوهشگر

نمايـد، تهديـد راپژوهشـگر جـان وسـالمت استممكن

. گيـرد قـرار جديتوجهمورددبايكهاستمهميمسألة

احتمـالي خطـرات بـه نسـبت دباينيزپژوهشگربنابراين

حفـظ مورددرالزمهايبينيپيشثانياًواشدبآگاهاوالً

خطـرات مسـأله بـر عـالوه . گيـرد صـورت ويسالمتي

جملـه ازنيزپژوهشگرانسانيحيثيتوكرامتاحتمالي،

. گيردقرارخاصتوجهموردايدبكهاستمهميمسائل

توانــدمــيكــهپژوهشــگرازابــزارياســتفادةبنــابراين

ــورت ــاگونيبص ــهايدرگون ــيپژوهش ــويژهوعلم ب

ياخالقــاز نظــر گيــردصــورتبيوتكنولــوژيتحقيقــات

طـرف پژوهشـگر، وآزمـودني بـر افـزون .اسـت ممنوع

مطـرح توانـد مـي بيوتكنولـوژي تحقيقـات درنيزسومي

انتقـال سازي،شبيهقبيلازمسائليدرمثالبراي. باشد

بسـتگان ARTحـوزة بـه مربوطمسائلاصوالًوجنين

آزمـودني و يـا بيمــار نيـز بـه عنــوان طرفـي كـه دســت

توانـد بـر وضـعيت و يا پژوهش مـي آزمايشآوردهاي

اساسـاً . مـورد توجـه قـرار گيرنـد دآنها مؤثر باشد بايـ

دســتووتكنولــوژيبيآزمايشــاتوپژوهشــهاماهيــت

زيسـت محـيط رويبـر سـو يكازرشتهاينآوردهاي

سـوي ازوگـذارد مـي تـأثير گيـاهي وحيـواني انساني،

بـه طـور عميـق راانساناجتماعيزندگيتواندميديگر

آزمـودني، اگـر حتـي روهمـين از. دهـد قرارتأثيرتحت

اساساًكهاينياوباشدداشتهعمليبرآگاهانهرضايت

رعايـت بـا كـه باشـد انسـاني يا،نباشدانسانآزمودني

شــركتپــژوهشدرآگاهانــهوحفــاظتيجوانــبتمــام

ركــندوايــنبــودناخالقــيازاطمينــانباشــد،نمــوده

اخالقـي بـراي -كـافي شـرط نهوـالزمشرطپژوهش،

.استعملبودن

گيرينتيجه

انسانبهبيوتكنولوژيحوزةدربشرعلميپيشرفتهاي

انـداز چشـم كـه اسـت دادههاييتواناييآنچنانمعاصر

قـرار ويرويفـرا رازاييبيمحالعيندرواميدآفرين

ازانسـان علمـي، عظـيم حركـت ايندرترديدبي. دهدمي

ديگـر سـوي ازواسـت اخالقـي كنتـرل نيازمندسويك

اخالقيهنجارهايكارگيريبه. روحيآرامشبهمحتاج

كـارآ، شـفاف، اخالقـي نظريـة بـر بتنـي مكهصورتيدر

وتوجيهيتبييني،قدرتباوعمليساده،كامل،منسجم،

ازتوانـد ميباشددرونيالتزامتواندارايحالعيندر

گونـه هـر كـه بالـذات غايـت عنوانبهراانسانسويك

Archive of SID

www.SID.ir

Page 18: 53213810409

دكتر سيدفاطميبيوتكنولوژي در آيينه فلسفه اخالق

8172 پاييز /ناباروريفصلنامه باروري و

حمايـت مـورد اسـت ممنوعاخالقاًاوازابزارياستفاده

نهايتدروجهانطبيعينظامديگرسويازودهدقرار

. داردنگهايمنهاانواعخطرازراانسانيحيات

خطرهـاي مهـار وكنتـرل مايـة هـم اخالقينظريهچنين

درافــرادبــههــموشــودمــيعلمــيپيشــرفتازناشــي

وخـاطر اطمينـان بيوتكنولوژيـك پژوهشهايورفتارها

اخالقـي نظـام بـه نيازروايناز. دهدمياخالقيآرامش

تحـوالت بـا همـراه وهمگـام بيوتكنولوژيحوزةدركه

كـارگزاران، پژوهشـگران، كنـار درويابـد توسعهعلمي

ازحوزهاينكنندةمتعادلوكنندهتنظيمگذاران،سياست

استاجتماعيضرورتيكتنهانهباشدانسانيفعاليت

.آيدميشماربهآنانبرايروحينيازيككه

تشكر و قدرداني

دانشـمند سـپاس و تشـكر خـود را از همكـار بدينوسيله

جناب آقاي رحيم نوبهار به خاطر بازخواني اين مقالـه و

.دارم ميابرازشان تذكرات عالمانه

References1-Shiner, R. Law and Morality, in ed. Patterson, D. A companion to philosophy of law and legaltheory. Blackwell Publishers. 1999;PP436-449.2-Lafollette, H. ed. Ethical theory. Blackwell Publishers. 1999.

اسناد.كمسيون اخالقيات در علم و تكنولوژي يونسكو-3

. March 2002×165/E 13/،شمارة4-Singer, P., Kuhse H. "What is bioethics? a historical introduction". in a Companion to Bioethics. Blackwell Publishers. 2001;PP3-15.5-Harris J. The value of life. Routledge, London. 1985;P876-Mary Anne Warren. Sex selection: Individual choice or cultural coertion, in ed. Kuse, H, Singer P. Bioethics, and Anthology. Blackwell publisher. 1999;PP137-142.

مجله تحقيقات . حق حيات. قاري سيد فاطمي، سيد محمد-7

، پاييز و 31-32 شماره ، دانشگاه شهيد بهشتيحقوقي

.1379-1380زمستان

. سقط جنين حق يا جرم. قاري سيد فاطمي، سيد محمد-8

، 51 مثل و نازايي پژوهشكدة ابن سينا، شماره توليدبولتن

.1381آذر ماه 9-Rhodes R. Organ transplantation, in ed. Kuhse, H., Singer p. A companion to Biothics Blackmen Publisher. 2001;PP329-340. 10-Cloning Human Beings, Reports and Recommendations of the National Bioethics Advisory Commission, 1997.11-Harris J. Goodbye Dolly? The ethics of human

cloning. Journal of Medical Ethics. 1997;23,PP 353-60.12-Battin, M.P. Population issues, in ed. Kuhse H., Singer P. A Companion to Bioethics. Blackwell Publishers. 2001;PP149-163.13-Kant I. Duties towards animals, in Lectures on Ethics, translated by Louis Infield. New York, Harpter and Row, 1963;PP239-41.14-Beauchamp T., Childress P. Principles of Biomedical Ethics. Oxford University press, Oxford. 1994;PP:47. 15-Quinn P.H., Divine command theory, in ed. Hugh Lafollette. Ethical theory. 2001;PP53-74.

نظريات اخالقي در آئينه .قاري سيد فاطمي، سيد محمد-16

.1381، بهار 29 شمارة مفيدحقوق، نامه 17-Hare R.M. A utilitarian Approach, in ed. Kuhse, H., Singer P. A Companion to Bioethics. Blackwell Publishers. 2000;PP:80-86.18-Boyle J. An absolute Rule Approach, in ibid. 2001;PP72-79.19-Slote M., in ed. Lofollette H. Virtue Ethic. 2000;PP325.20-Macintyre A. After Virtue, University of Dame Press, V.S.A. 1981.21-Brody B. Religion and Bioethics, in ed. Kuhse, H., Singger P. Blackwell Publishers. 2001; PP41-49.22-Beauchamp T., Childress T. 1994;PP120-96.23-Frankena W. Ethics, Englewood Cliffs N.J., Prentice-Hall. 1973;PP47.

Archive of SID

www.SID.ir