ƏОК 547.972: 249.90:661.123 Қолжазба құқығында

ЖАНАР ЖЕҢІСҚЫЗЫ

Atriplex текті өсімдіктердің кейбір түрлерін химиялық зерттеу

Химия саласында философия докторы (Ph.D.) академиялық дəрежесін алу үшін органометалдық химия, катализ жəне өсімдіктер химиясы

мамандығы бойынша дайындалған диссертацияның Авторефераты

Қазақстан Республикасы Алматы, 2009

2

Жұмыс əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде орындалды. Ғылыми жетекшілері: химия ғылымдарының докторы, профессор Г.Ш. Бурашева философия докторы, профессор Ajiakbar Aisa Ресми рецензенттер: химия ғылымдарының докторы, профессор Ж.К. Қаирбеков химия ғылымдарының докторы, Н.Б. Құрманқұлов Диссертацияны қорғау 2009 жылдың 11 маусымында əл-Фараби атындағы

Қазақ ұлттық университеті жанындағы Мемлекеттік сараптау комиссиясы кеңесінде өтеді. Мекен-жайы: 050012, Алматы қ, Қарасай батыр көшесі, 95a, ҚазҰУ химиия факультеті, ауд. 519.

Диссертациямен əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің

кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2009 жылдың «27» мамырында таратылды. МСК-нің хатшысы: аға оқытушы, х.ғ.к., Б. Қ. Есқалиева

3

КІРІСПЕ Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бұл жұмыста Қазақстанда өсетін

өсімдіктердің химиялық құрамы зерттелді, биологиялық белсенді кешендерді жəне заттарды бөлу технологиясының сызбанұсқасы жасалды жəне бөліп алынды, оларға биологиялық скрининг жүргізілді.

Жұмыстың өзектілігі: Өсімдіктер - əр түрлі органикалық қосылыстарды алудың негізгі көзі, соның ішінде табиғатта кең таралған қосылыстар: флавоноидтар, тері илегіш заттар, алкалоидтар, терпеноидтар, фенол қышкыл- дары, амин қышқылдар, микроэлементтер, витаминдер. Табиғи қосылыс- тар химиясы медицинада кеңінен қолданылады.Медицинадан тыс табиғи қосылыстар химиясы өндіріс пен ауыл шаруашылығында қолданыс тапты, мысалы, табиғи дəмдендіргіш steriosid жəне glycyrrhizin, табиғи бояғыш gardenin жəне shikonin, табиғи ауыл шаруашылық дəрілері pyrethrin. Алайда, оларды бөлуде, тазартуда, құрылысын анықтауда, өндіруде, өнімнің сапасын бақылауда табиғи қосылыстар химиясы білімі мен зерттеу əдістері өте қажет.

Өсімдік нысандарын зерттеу, жаңа, экологиялық таза, улылығы төмен жəне жоғары эффективті отандық фитопрепараттарды өндіру, маңызды талап болып саналады. Осы талаптарды орындау үшін, біз химиялық сараптаманы, анықта- латын объектіге жүргізуіміз керек. Ол сараптама өсімдік шикізатын сапалы жəне сандық бағалауға негізделген, олар: бірінші, өсімдік шикізатынан бөлін- ген биологиялық белсенді заттар экстракциясына керекті реагенттерді табу; екінші, индивидуалды қосылыстарды бөлуге қажет адсорбенттерді жəне тиімді жүйелерді іздестіру; сонымен қатар, бөлінген заттарды физика-химиялық сараптама көмегімен құрылысын анықтау жəне сараптау болып табылады.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Қазақстанда кең таралған шөлді, сораң, тақыр аймақтарда өсетін Atriplex тектес өсімдіктердің химиялық құрамын зерттеу. Көзделген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:

- Қазақстанның əр аймағында өсетін Atriplex tatarica, Atriplex hastata жəне Atriplex flabellum өсімдіктеріне салыстырмалы сапалық жəне сандық сараптау жасау.

- билогиялық белсенді кешендерді жəне заттарды бөлу сызба нұсқасын жасау жəне тиімді əдістерін ұсыну.

- индивидуалды заттардың құрылысын дəлелдеу - əртүрлі фитопрепараттар, кешендер мен индивидуалды заттарға

биологиялық скрининг жүргізу. Зерттеу нысандары. Марева (Chenopodiaceae) тұқымдас Atriplex (Лебеда)

A. tatarica, A. hastata, A. flabellum өсімдіктерінің жер беті бөлігі. Зерттеу пəні. Өсімдіктер химиясы жəне табиғи қосылыстар химиясы

негізінде өсімдіктердің химиялық құрамын зерттеу заңдылықтары. Негізгі ғылыми-зерттеу жұмыстар жоспарымен байланыстылығы.

Диссертациялық жұмыс əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің органикалық химия жəне табиғи қосылыстар химия кафедрасында координациялық жоспарға сəйкес. «Фитохимическое изучение полифенольных

4

соединений растений Казахстана и научные основы создания новых комбинированных лекарственных препаратов». (мемлекеттік тіркеу нөмірі №0100 РК 00392), “Исследование химического состава растений рода Sedum и галофитов Казахстана, разработка препаратов на их основе” (мемлекеттік тіркеу нөмірі №0103 РК 00359) жəне Қазақстан-Пəкістан келісім шартының тақырыбы: «Studies on the biologically active metabolites from medicinal plants of Pakistan and Kazakhstan» тақырыптары бойынша орындалды жəне сол зерттеулердің жалғасы болып табылады.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. - Тұңғыш рет Қазақстанның əр аймағында өсетін Atriplex tatarica, Atriplex

hastata, Atriplex flabellum түрлері жер беті бөлігінің химиялық зерттеулерін жүргізіп, биологиялық белсенді заттарға сапалық жəне сандық сараптау жасалды;

- биологиялық белсенді заттарды бөлудің сызба нұсқасы жасалды; - Atriplex өсімдігінің амин-, май қышқылдар, микро- жəне макроэлементтер

құрамы анықталды; - Atriplex өсімдігінің алғаш рет эфир майларының құрамы анықталды. - Atriplex өсімдігінен алғаш рет жаңа сесквитерпен бөлінді. Оның

құрылысы спектрлік (ИҚ, УК, EI-MS, FAB-MS, ЯМР: 1H, 13C, 2D ЯМР, HMBC, HMQC, COSY) физика-химиялық əдістермен дəлелденді.

- Atriplex өсімдігінен алынған 9 фитопрепараттың биологиялық белсенділігі зерттелді.

Мəселенің зерттеу дəрежесі. Өсімдіктің химиялық құрамын зерттеу бағытында алыс жəне жақын шетелдерде, біздің елімізде атқарылған жұмыстар баршылық. Олардың ішінде шетелдік Wieslava Bylka, K.Keckeis, S.Siddiqui, S. Brogger Christensen, K.H. Shaker, Nabila A.A. AI-Jaber, Қазақстандық Б.Ж. Джиенбаев, С.М. Адекенов, Қ.Ж Пралиев, С.Б. Рахмадиева, В.В. Поляков, Ж.А. Əбілов, К.Б. Ержанов, Г.Е. Жусупова, Р.А. Музычкина, Д. Ю. Корулькин қызметкерлерімен атқарған зерттеулерді атап айтуға болады. Сонымен бірге, Марева тұқым- дасына жататын өсімдіктердің химиялық құрамын Г.Ш. Бурашева қызметкер- лерімен жасалған жұмыстарда терең зерттеген. Алайда, аталған жұмыстарда Марева тұқымдас өсімдік Atriplex-тің химиялық құрамы жəне өсімдіктегі эфир майлар, сесквитерпен жəне алкалоидтар құрамы қарастырылмаған.

Ғылыми-зерттеу жұмысының ғылыми-техникалық деңгейі мен метрологиялық жабдықталуы. Ғылыми зерттеуде бөлінген биологиялық белсенді заттардың құрылысы əртүрлі физика-химиялық спектралды əдістермен дəлелденді. Бұл зерттеулер: Perkin-Elemer Autosystem XL-TurboMass (Gas Chromatographу coupled to Mass Spectrometer), Yanaco melting point apparatus, EI-MS, FAB-MS: ZAB-HS Масс спектрометрі, ЯМР: 1H, 13C, 2D ЯМР, HMBC, HMQC, COSY, DEPT спектрі: Brucker AV-600 instrument, ИҚ-спектрі: Perkin-Elmer 983G спектрофотометр, УФ-спектрі: Lambda 20 Perkin Elmer спектрофотометр. HPLC: Water M501 HPLC with Lichrosorb Si-60 (7µm) column (Water R401 RI detector) жоғары эффективті сұйықтық

5

хроматография тəрізді шетелдік құралдар көмегімен жүргізілді. Жұмыстың практикалық құндылығы. A. tatarica, A. hastata, A. flabellum өсімдіктері биологиялық белсенді

заттарды алудың жаңа қайнар көзі болып табылды. Бөлінген биологиялық белсенді кешендер мен заттарға жүргізілген биологиялық скринингтен фитотоксикалық, бактерияға, фунгицидке қарсы жəне антиоксиданттық, өсімдіктің өсуін реттеуші белсенділіктер анықталды. Бұл алынған нəтижелер биоорганикалық химия, фармакология жəне фармацевтикалық нарықта өзекті мəселе болатын тиімді жəне əмбебап отандық белгілі қасиеті бар дəрі жасауға жəне ауыл шаруашылығында қолданыс құндылығын көрсетеді.

Бұл нəтижелер бойынша сынақ актілері алынып, ҚР-ның өнертапқыштық иновациялық патентіне тапсырыс берілді.

Қорғауға ұсынылған негізгі мəселелер: - Atriplex tatarica, Atriplex hastata Atriplex flabellum түрлері жер беті

бөлігінің биологиялық белсенді заттарына сапалық жəне сандық сараптау; - Биологиялық белсенді кешенді бөлудің технологиялық сызба нұсқасы; - Atriplex өсімдігі эфир майларының сапалық жəне сандық құрамы; - Atriplex өсімдігінен алынған сесквитерпеннің жəне флавоноидтардың

құрылысы; - биологиялық скринингтің нəтижелері; Патенттік зерттеу мағлұматтары. Соңғы 15 жыл көлем тереңдігіндегі

жүргізілген патенттік ізденіс зерттеу нəтижелері, биологиялық белсенді заттарды алудың сызба- нұсқасын жасауға көмектесті.

Жұмыстың талқылануы Зерттеу нəтижелері “7th International Symposium on the Chemistry of Natural

Compounds” атты халықаралық ғылыми конференциясында (Ташкент, 2007), “Proceeding of 1st International Symposium on Edible Plant Resources and the Bioactive Ingredients” атты халықаралық ғылыми конференциясында (Urumqi, China, 2008), “Current issues in the chemistry of natural compounds” атты халықаралық ғылыми конференциясында (Ташкент, 2009), “Новые достижения в химии и химической технологии растительного сырья” атты IV Бүкіл Россиялық конференциясында (Барнаул, 2009) баяндалды.

Жарияланымдар. Диссертациялық жұмыс материалдары бойынша 7 мақала жəне 4 баяндама тезистері жарияланды.

Диссертацияның құрлымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс құрамына кіріспе, əдеби шолу, тəжірибелік бөлім, нəтижелерді талқылау, 119 əдеби көзден тұратын тізімі кіреді. Жұмыстың мəтіні 120 бетке басылған жəне оның құрамында 13 кесте, 6 сызба нұсқа мен 30 сурет бар.

6

НЕГІЗГІ БӨЛІМ Зерттеу бағытының таңдалуы Өсімдік шикізаты құрамын химиялық

зерттеу, биологиялық белсенді заттар алу жəне олардың негізінде жаңа дəрілік субстанциялар алу биоорганикалық химия, фармакология жəне фармацев- тикалық нарықта өзекті мəселе болатын тиімді жəне əмбебап отандық белгілі қасиеті бар дəрі жасауға қолданылуына байланысты.

Кіріспеде диссертациялық жұмыс тақырыбының таңдалу себебі, өзектілігі, зерттеу мақсаты мен міндеттері жазылған, жұмыстың ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы көрсетілген.

Бірінші бөлім төрт бөлімшеден тұрады, онда Atriplex өсімдігі туралы түсінік, Терпендер, эфир майлары, сесквитерпендер туралы түсінік жəне оларды алу, зерттеу əдістері келтірілген. Сонымен бірге шикізат құрамынан флавоноидты қосылыстарды бөлу жəне құрылысын химиялық əдістермен дəлелдеу көрсетілген.

Екінші бөлім Шикізат жəне зерттеу əдістері, Биологиялық белсенді заттардың сандық сараптау əдістері, Atriplex өсімдігінің экстракциясын алу жəне оларды бөлу жолдары, Atriplex өсімдігінің эфир майларын алу, Atriplex өсімдігіндегі алкалоидтар жиынтығының кешенін алу жолдары жəне Atriplex өсімдігінен алынған экстрактілердің биологиялық скринингтері берілген.

Үшінші бөлімде көрсетілген зерттеу əдістері негізінде алынған нəтижелер жəне оларды талқылау.

Зерттеу нəтижелері жəне оларды талқылау Биологиялық белсенді заттарды алу жəне бөлу Зерттеліп отырған нысандар: Марева тұқымдас Atriplex – A. tatarica, A.

hastata, A. flabellum өсімдіктерінің жер беті бөлігі. A. tatarica өсімдігі шілде (гүлдеген кезде) жəне тамыз (жеміс берген кезде) айларында Қазақстанда Алматы жəне Қызылорда облысында, ал Қытайда Алтай аймағыннда жиналған. A. hastata жəне A. flabellum өсімдігі Алматы облысында жиналған.

Зерттеудің жалпы əдіснамасы: Мемлекеттік Фармкопиясының ХI басылымы, ГОСТ 24027. 1-80; 2407. 1-80; 2237-75 бойынша шикізаттың ылғалдылығы, экстрактивті заттар жəне күлділігі анықталды. Əр-түрлі облыстар жəне ұқсамаған екі мезгілде жиналған A. tatarica, A. hastata жəне A. flabellum өсімдіктерінің ББЗ сандық көрсеткіштері 1-кестеде көрсетілген. Кестедегі мəліметтерге салыстыра қарағанда, A. tatarica, A. hastata жəне A. flabellum өсімдіктерінің ББЗ құрамында өскен жеріне, климатына, топырағына байланысты айырмашылықтар барлығын көруге болады. Мысалы, басқа облыстармен салыстырғанда, Қызылорда облысының A. tatarica-нің флаваноидтар мен көмірсулар құрамы көбірек. Ал, A. tatarica-нің флавоноидтар мөлшері гүлдеген мезгіліне қарағанда жеміс берген мезгілінде көбірек. 1-кестеде A. tatarica, A. hastata жəне A. flabellum өсімдіктерінің ББЗ сандық көрсеткіштері көрсетілген .

1 кесте – A. tatarica, A. hastata жəне A. flabellum өсімдіктерінің ББЗ сандық көрсеткіштері

Экстрактивті заттар, %

Витамин- дер,%

Шикізат

Жиналған жері

Ылғалды

лық,

%

су

50% спирт

Күлі,%

Ами

н қы

шқы

лы, %

Алкалоидтар

, %

Полисахарид

, %

Флавоноидтар,

%

Кум

арин

, %

Сапониндер,

%

Көм

ірсулар,

%

Фенолдар,

%

Органикалық

қышқы

лдар

, %

Vc

VB2

A.tatarica Қызыл- Орда облысы

7.89

19.11

19.76

10.07

0.081

0.082

2.17

0.105

0.26

-

1.40

-

1.23 0.046

0.13

A.tatarica 2005.07

Алматы облысы

6.28

38.06

29.83

17.14

0.112

0.109

3.51

0.052

0.27

3.39

0.70

0.44

2.12 0.073

0.38

A.tatarica 2006.09

Алматы облысы

6.36

31.98

28.68

16.53

0.058

0.40

2.59

0.163

0.40

1.90

0.34

0.50

2.17 0.041

0.53

A.tatarica 2008. 07

Алтай аймағы (ҚХР)

6.02

20.2

31.69

15.21

0.75

0.26

2.55

0.11

0.30

2.07

1.06

0.43

2.71 0.05

0.65

A.hastata Алматы облысы

7.41

35.65

30.05

17.72

0.106

0.081

4.54

0.212

0.67

-

1.68

-

1.43 0.113

0.24

A.flabellm Алматы облысы

6.80

18.24

32.74

13.45

1.13

0.54

4.72

0.38

0.31

2.13

1.26

0.47

2.44 0.11

0.50

Atriplex өсімдігінің экстракциясы Ұнтақталған Atriplex tatarica, Atriplex hastata жəне Atriplex flabellum

өсімдігінің жербеті бөлігін (3 кг) бөлме температурасында 95%тік этил спиртімен 5 рет (4күннен) жəне сулы спиртпен өңделді, сығындысы алынды. Сығындыны гексан, хлороформ, этилацетат жəне бутанолмен экстракцияланды. Atriplex tatarica түрінің гександы, хлороформды, этилацетатты жəне бутанолды экстрактысына ҚХ жəне ЖҚХ-да сапалық сараптама жасалды, сонымен бірге силикагель адсорбентіне сіңдіріп, колонкалы хроматография жəне препаратты жұқа қабатты хроматография əдістерімен биологиялық белсенді заттар бөлінді (1-сызбанұсқа).

Atriplex tatarica түрінің гександы экстрактісінен бөлінген заттар Atriplex tatarica түрінің гександы экстрактісін силикагель адсорбентіне

сіңдіріп, одан кейін колонкалы хроматография əдістерімен жəне гексан, гексан : этилацетат 20:1, 15:1, 10:1, 8:1, 1:1, этилацетат еріткіштер қоспасы көмегін пайдаланғанда 8 биологиялық белсенді зат бөлінді.

Бөлінген заттардың құрылысын дəлелдеу 1- зат: молекулалық формуласы C18H32O2, сары түсті майлы зат, ИК v (KBr)

cm-1: 3410(OH), 1660 (C=O), молекулалық массасы : 280; балқу температурасы 22-23°С. 1Н-ПМР спектрінде (600МГц, CDCl3): δ 1.85 (с, H-15) метил тобы, δ 1.6-2.13 (м, H- 2,3, 4, 5, 6,7,8, 11, 3, 14, 15, 16) метилен топтары, δ 4.2 (т, H-1) оксиметил тобы, δ 5.1-5.5 (м, H-9,12) метин топтары. Физика-химиялық мəліметтерге сүйеніп, 1-заттың құрылысын 9,12-октадекадиен қышқылы деп дəлелдедік.

2-зат: молекулалық формуласы C16H32O2, майлы зат, ИК v (KBr) cm-1: 3410(OH), 1660 (C=O), молекулалық массасы : 256; балқу температурасы 63-64°С. 1Н-ПМР спектрінде (600МГц, CDCl3): δ 1.85 (с, H-15) метил тобы, δ 1.6-2.13 (м, H-6,7,8) метилен топтары. Физика-химиялық мəліметтерге сүйеніп, 2- заттың құрылысын Н-гексадекан қышқылы деп дəлелдедік.

3-зат: молекулалық формуласы C15H22O, сары түсті зат, молекулалық массасы: 218; 1Н-ПМР спектрінде (600МГц, CDCl3) : δ 1.85 (с, H-15) метил тобы, δ 1.6-2.13 (м, H-2,3, 4, 5,6,7,8-13) метилен топтары, δ 4.2 (т, H-1) оксиметил тобы, δ 5.1-5.5 (м, H-2,4,9,11,13) метин топтары. Физика-химиялық мəліметтерге сүйеніп, 3-заттың құрылысын пентадека 2, 4, 9, 11, 13- пентаен-ол-1 деп дəлелдедік.

4-зат: молекулалық формуласы C17H34O2, ақ түсті зат, молекулалық массасы: 270; балқу температурасы 30-31°С. ИК v (KBr) cm-1: 1660 (C=O), 1060 (C-O-C); 1Н-ПМР спектрінде (600МГц, CDCl3) : δ 1.85 (с, H-15) метил тобы, δ 1.6-2.13 (м, H-3,4,5,6,7,8-16) метилен топтары, δ 3.2 (С, H-1) метокси тобы. Физика- химиялық мəліметтерге сүйеніп, 4-заттың құрылысын гексадекан қышқылының метил эфирі деп дəлелдедік.

5-зат: молекулалық формуласы C29H48O, ақ түсті зат, молекулалық массасы: 412.37, балқу температурасы 142-144°С. 1Н-ПМР спектрінде (400МГц, CDCl3) :

шикізат

Гександы экстракті

Хлороформды экстракті

Бутанолды экстракті

95% C2H5OH Қою концентрат

95% C2H5OH өңделеді, ерітінді айдалады

Этилацетатты экстракті

Сулы қалдық

Фр. Хлф:Мет (10:1)

СГ, Хлф:Мет (хлф, 20:1, 15:1,

10:1 8:1 4:1 1:1

Зат 1-8

Зат 9-10

СГ, Хлф:Мет (20:1, 15:1, 10:1,

СГ, Гексан :ЭА (гек., 20:1, 15:1,

10:1 8:1 4:1 1:1Хлф:Мет (хлф,

20:1, 15:1, 10:1, 8:1, 4:1,

1:1 Мет)

Фр. гексан : этилацетат(10

Фр. гексан : этилацетат

(8 1)

Зат 11-12 Зат 13-14

СГСГ

Фр .Хлф: Мет (1:1)

Фр.Хлф: Мет(10:1)

СГ

Зат 15-16

СГ

Зат 17

Фр.Хлф:Мет (10:1)

Фр.Хлф:Мет (8:1).

СГ, Хлф:Мет (хлф, 20:1, 15:1, 10:1, 8:1, 4:1, 1:1, СГ,

Гексан :

СГ, Хлф:Мет

Зат 18-19

Зат 20-21

СГ, Хлф:Мет( 10:1, 8:1,4:1)

1 сызба нұсқа – Atriplex tatarica өсімдігінің ББЗ бөлудің сызба нұсқасы

δ 0.68 (с, H-18), 0.98 (с, H-19), 1.00 (д, J=6.5Гц, H-21), 0.82 (д, J=6.0 Гц, H-26), 0.77 (д, J= 6.0Гц, H-27) жəне 0.78 (т, J= 7.5 Гц, H-29). Олефинді сигналдар: δ 4.98 (дд, J=15.5, 8.5 Гц, H-23), 5.11 (дд, J=15.5, 8.5Гц, H-22) 5.32 (с, H-6).

13C-ЯМР (CDCl3) спектрінде 29 сигнал анықталды, бұның ішінде 6 метил, 9 метилен, 11 метин жəне 3 төртіншілік карбон атомдарының сигналдары бар. 37.3 (C-1), 28.2 (C-2), 71.8 (C-3), 40.3 (C-4), 140.8 (C-5), 120.7 (C-6), 31.7 (C-7), 31.9 (C-8), 51.2 (C-9), 36.5 (C-10), 20.12 (C-11), 39.7(C-12), 42.2 (C-13), 56.9 (C-14), 24.4 (C-15), 26.1 (C-16), 56.0 (C-17), 12.1 (C-18), 19.44 (C-19), 36.1 (C-20), 19.0 (C-21), 138.3 (C-22), 129.3 (C-23), 50.2 (C-24), 29.2 (C-25), 21.2 (C-26), 21.14 (C-27), 23.1 (C-28), 12.2 (C-29), Физика-химиялық мəліметтерге сүйене отырып, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 5-заттың құрылысын стигмастерол деп дəлелдедік.

6-зат: молекулалық формуласы C29H50O, ақ түсті зат, балқу температурасы 135-137°С, (EI/MS) m/e : 414 [M+], 396, 381, 355, 314, 231, 213, 159, 107.

1Н-ПМР спектрінде (600МГц, CDCl3) мына протондардың сигналдары байқалды δ: 0.66 (с, H-18), 1.00 (с, H-19), 0.92 (3H, д, J=8.0Гц, H-21), 0.82 (3H, д, J=7.6Гц, H-26), 0.80(3H, д, J=7.6Гц, H-27), 0.83 (3H, т, J=8.0Гц, H-29), 5.35 (1H, д, J=5.2Гц, H-6), 3.52 (1H, м, H-3). 13C-ЯМР (CDCl3) δ : 37.3 (C-1), 31.7 (C-2), 71.8 (C-3), 42.3 (C-4), 140.8 (C-5), 121.7 (C-6), 32.0 (C-7), 32.0 (C-8), 50.2 (C-9), 36.6 (C-10), 21.1 (C-11), 39.9 (C-12), 42.4 (C-13), 56.8 (C-14), 24.3 (C-15), 28.3 (C-16), 56.2 (C-17), 11.9 (C-18), 19.1 (C-19), 36.2 (C-20), 19.0 (C-21), 34.3 (C-22), 26.3 (C-23), 46.2 (C-24), 29.3 (C-25), 19.8 (C-26), 19.4 (C-27), 23.2 (C-28), 12.0 (C-29), Физика-химиялық мəліметтерге сүйене отырып, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 6- заттың құрылысын β-ситостерол деп дəлелдедік.

7-зат: молекулалық формуласы C35H58O6, ақ түсті ұнтақ зат, молекулалық массасы : 574, балқу температурасы 296-298°С.

1Н-ПМР спектрінде (600МГц, C5D5N-d5) δ : 4.06 (1H, м, H-3), 5.48 (1H, д, J= 1.4Гц, H-6), 0.65 (3H, с, H-18), 0.92 (3H, с, H-19), 0.90 (3H, д, J=8.1Гц, H-21), 0.84 (3H, д, J=7.2Гц, H-26), 0.86 (3H, д, J= 7.2Гц, H-27) жəне 0. 87 (3H, т, J= 7.5 Гц, H-29), 5.07 (1H, д, J=7.7Гц, H-1'), 4.08 (1H, т, J=8.0Гц, H-2'), 4.31 (2H, м, H-3' жəне Н-4'), 4.01 (1H, м, Н-5'), 4.58 (1H, д, J=11.7Гц, H-6'a), 4.43 (1H, дд, J=5.1,11.7Гц, H-6'b) .13C-ЯМР (C5D5N-d5) δ: 37.6 (C-1), 30.3 (C-2), 78.5 (C-3), 42.6 (C-4), 141.0 (C-5), 122.7 (C-6), 32.2 (C-7), 32.1 (C-8), 50.4 (C-9), 37.0 (C-10), 21.3 (C-11), 39.4 (C-12), 40.0 (C-13), 56.9 (C-14), 24.6 (C-15), 28.6 (C-16), 56.3 (C-17), 12.1 (C-18), 19.3 (C-19), 36.5(C-20), 19.0(C-21), 138.3 (C-22), 129.3 (C-23), 46.2 (C-24), 29.6 (C-25), 20.0 (C-26), 19.5 (C-27), 23.5 (C-28), 12.2 (C-29), 102.6 (C-1') 75.4 (C-2'), 78.7 (C-3'), 71.8 (C-4'), 78.2 (C-5'), 62.9 (C-6'). Физика - химиялық мəліметтерге сүйене отырып, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 7-заттың құрылысын cтигмастиролдің 3-O-β-D-глюкопиранозиді деп дəлелдедік.

8-зат: молекулалық формуласы C35H60O6, ақ түсті ұнтақ зат, балқу температурасы 290-292°С, (EI/MS) m/e : 414 [M+], 396, 381, 288, 255, 213, 163, 145, 105, 81, 69, 57,55 (100).

1Н-ПМР спектрінде (600МГц, C5D5N-d5) δ : 4.06 (1H, м, H-3), 5.48 (1H, д, J= 1.4Гц, H-6), 0.65 (3H, с, H-18), 0.92 (3H, с, H-19), 0.90 (3H, д, J=8.1Гц, H-21), 0.84 (3H, д, J=7.2Гц, H-26), 0.86 (3H, д, J= 7.2Гц, H-27) жəне 0. 87 (3H, т, J= 7.5 Гц, H-29), 5.07 (1H, д, J=7.7Гц, H-1'), 4.08 (1H, т, J=8.0Гц, H-2'), 4.31 (2H, м, H-3' жəне, Н-4'), 4.01 (1H, м, Н-5'), 4.58 (1H, д, J=11.7Гц, H-6'a), 4.43 (1H, дд, J=5.1,11.7Гц, H-6'b).

13C-ЯМР (C5D5N-d5) δ: 37.6 (C-1), 30.3 (C-2), 78.5 (C-3), 42.6 (C-4), 141.0 (C-5), 122.7 (C-6), 32.2 (C-7), 32.1 (C-8), 50.4 (C-9), 37.0 (C-10), 21.3 (C-11), 39.4 (C-12), 40.0 (C-13), 56.9 (C-14), 24.6 (C-15), 28. 6 (C-16), 56.3 (C-17), 12.1 (C-18), 19.3 (C-19), 36.5 (C-20), 19.0 (C-21), 34.3 (C-22), 26.3 (C-23), 46.2 (C-24), 29.6 (C-25), 20.0 (C-26), 19.5 (C-27), 23.5 (C-28), 12.2 (C-29), 102.6 (C-1'), 75.4 (C-2'), 78.7 (C-3'), 71.8 (C-4'), 78.2 (C-5'), 62.9 (C-6'). Физика - химиялық мəліметтерге сүйене отырып, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 8- заттың құрылысын β - даукостерол деп дəлелдедік.

11

5-зат R=H, С22=C23 cтигмастирол 6-зат R=H β-ситостерол 7-зат R=Glu, С22=C23 cтигмастиролдың 3-O-β-D-глюкопиранозиді 8-зат R=Glu ситостеролдың 3-O-β-D-глюкопиранозиді Atriplex tatarica түрінің бутанолды экстрактісінен бөлінген заттар

Бутанолды экстрактісінен силикагель колонкалы хроматография жəне ЖЭСХ (HPLC) көмегімен 4 биологиялық белсенді зат бөлінді. Мұнда хлороформ: метанол (хлороформ, 20:1, 15:1, 10:1, 8:1, 4:1, 1:1, метанол) еріткіштер қоспасы пайдаланылды.

Бөлінген заттардың құрылысын дəлелдеу 18-зат: молекулалық формуласы C4H6O3, ақ түсті зат, молекулалық

массасы: 102; балқу температурасы 108-110°С; 1Н-ПМР спектрінде (600МГц, C5D5N-d5) мына протондардың сигналдары

байқалды: δ 4.2 (д, H-4) оксиметил тобы, δ 5.1-5.5 (м, H-2) метин топтары. Физика-химиялық мəліметтерге сүйене отырып, 18- заттың құрылысын 4-окси бутен 2-қышқылы деп дəлелдедік .

20-зат: молекулалық формуласы C5H11NO2, ақ түсті зат, молекулалық

массасы: 103; суда жақсы ериді, 310oC та ыдырайды; 1Н-ПМР спектрінде (600МГц, C5D5N-d5) мына протондардың сигналдары

байқалды: δ 3.85 (с, СН3) метил тобы, 4.92 (с, СН2). 13C-ЯМР (C5D5N-d5) δ: 53.7(q, CH3), 67.2(т, СН2), 168(с, С=O) . Физика-химиялық мəліметтерге сүйене отырып, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 20-заттың құрылысын бетаин деп дəлелдедік (1- cурет).

21-зат: молекулалық формуласы C7H10NO2, ақ түсті зат, (EI/MS) m/e : 140[M+]; 1Н-ПМР спектрінде (600МГц, ДМСО) мына протондардың сигналдары байқалды δ: 0.91 (д, J= 6.6 Гц, Н-4) 1.23 (с, СН3) метил тобы, 4.02 (д, Н-3), 3.16 (с, СН3) N –мен байланысқан, 3.6 (с, Н-6). 13C-ЯМР (ДМСО) δ: 21.0 (q, CH3), 52.2 (q, CH3) N –мен байланысқан, 71.3 (д, С-3), 128 (д, С-4), 131.7 (д, С-5), 66.2 (т, С-6), 165.2 (с, С=O) . Физика-химиялық мəліметтерге сүйене отырып, 21-заттың құрылысын 1,5- диметил, 3-оксипипериден-4-он-2 деп дəлелдедік.

1 сурет – Бетаинды ТСХ- да сапалық сараптау

18- зат 4-окси-бутен-2-қышқылы 20 - зат Бетаин

21 - зат 1, 5-диметил-3-оксипипериден-4-он-2

12

13

Atriplex өсімдігінің эфир майлары Дистилдеу əдісі Шикізатты ұнтақтағаннан кейін суға салынып шыланады, сосын тікелей

немесе су буы арқылы эфир майлары дистилденеді. Эфир майларының құрамын сандық сараптауда Газды хроматография – Масс спектроскопия (GC-MS) əдісімен сарапталады (2-сурет). Қытайда өсетін Atriplex tatarica өсімдігі жер беті бөлігінің 53 компонент бөлінді, мұның ішінде 51 зат (95%) иденфикацияланды. Олардың сандық құрамы хроматографиялық нормалдау əдісімен анықталды. Эфир майларының негізінде: 1-метокси-4- (1-пропенил)- бензил (45.84%), гептакозан (9.82%), 1-индол-5-oл (6.81%), α -гидрокси-, бензой қышқылының 2-метилпропил эфирі (4.03%) көп мөлшерде болатыны анықталды (2-кесте).

20.00 40.00 60.00 80.00 100.00 120.00 140.00T ime0

100

%

DDBL_080820 Scan EI+ T IC

3.20e642.26;148

42.09148

4.0991

4.6343

16.7968

15.8143

34.854123.98

43

58.41

44.02150

72.80133

53

61.7383

71.8059

132.0757126.65

5778.02107

121.10;57104.3143 115.39

43

138.5357

2 cурет – Дистилдеу əдісі алынған A. tatarica эфир майлары құрамының жалпы хроматограммасы

2-кестедегі мəліметтерге салыстыра қарағанда, A. tatarica өсімдігінен

дистилдеу əдісімен бөлінген эфир майлары құрамында спирттер, альдегидтер, кетондар, терпендер жəне ароматты құрамында оттегісі бар эфир майларының туындылары алифатты қосылыстар алкандарға қарағанда көп екендігін көруге болады. Əдебиеттерге негізделгенде, осы зерттеуде эфир майларының басты құрамы болған 1-метокси-4-(1-пропенил)-бензил(45.84%) - сабын, парфюмерия, тағам жəне тазартқыш өнімдерді алуда кеңінен қолданылады. 1-метокси-4-(1- пропенил)-бензил жəне оның туындылары медицинада əртүрлі мақсаттар үшін қолданылған, мысалы, олар антиоксидантты, анти- инфламматорлы, микробқа қарсы белсенділік көрсетеді жəне қатерлі ісікті химиялық емдеу кезінде ақ қан түйршігінің жоғарылап кетуіне қарсы препарат ретінде қолданылады.

2 кесте – Atriplex tatarica өсімдігіндегі эфир майлары құрамы - дистилдеу əдісі - (%-тік шамасы жоғары заттар келтірілді)

Шың-дары №

құрамы

tR (мин)

МФ

M % тік

шамасы құрлысы

1 2,4-диметил гексан 3.56 C8H18 114 0.95

2 этил-циклопентан 3.61 C7H14

98 0.38

5 2,5-диметил гексан 4.00

C8H18

114 1.18

6 толуол 4.09

C7H8

92 2.74

8 октан 4.63 C8H18 114 1.30

9 лимонен 16.79

C10H16

1.03 136

10 бензоацетальдегид 18.16 C8H8O

120 0.79

11 3,4-диметилциклогексанол 23.98

C8H16O 128 1.17

12 2-циклогексен-1-oл, 1-метил-4-(1-транс- метилэтил) 25.27 C10H18O

154 0.40

13 1-метокси-4-(2-пропенил) - бензол 32.70 C10H12O

148 0.77

14 2-нонин-1-oл 34.85 C9H16O 140 2.16

15 пулегон 36.49 C10H16O 152 0.73

16 2-аллил-4-метилфенол 37.87 C10H12O 148 0.50

17 38.54 C8H8O2 136 1.13

4-метокси бензальдегид

C10H12O 148 45.84

1-метокси-4-(1-пропенил)- бензол 18 42.26

2-метокси-4-винилфенол 44.02 C9H10O2 150 0.97 19

15

20 2-пропанон, 1-(4-метоксифенил)- 49.99 C10H12O2 164 0.62

21 эудесма-4(14), 11-диен 58.53 C15H24 204 2.02

22 β-лонон , 3-бутен-2-он, 4-(2,6,6-триметил-1-циклогексен-1-

метил) 58.83 C13H20O 192 1.30

23 1-(1-метилциклопентил)-этанон 61.73 C8H14O 126 0.73

24 2(4H)-бензофуранон-5,6,7,7α-тетрагидро-4,4,7α-үшметил-(r)-

62.02 C11H16O2 180 0.33

25 2-нафталенметанол, декагидро 71.80 C15H26O 222 0.52

26 1H-индол-5-oл 72.80 C8H7ON 133 6.81

27 тетрагидропиран z-8,10-додекадиенате 74.17 C17H28O3 280 0.81

16

28 бензой қышқылының α -гидрокси-2-метилпропил эфирі 78.02 C12H16O3 208 4.03

29 n-гексадекан қышқылы кислота 95.68 C16H32O2 256 0.64

30 фитол 104.31 C20H40O 296 0.89

31 олеин қышқылы 107.13 C18H34O2 282 0.84

32 121.10

C24H50

324 0.96

тетракозан

33 пентакозан 126.65 C25H52 352 1.57

34 ди-n-октил фталат 129.15 C24H38O4 390

0.40

35 гексакозан 132.07 C26H54 366 2.26

36 гептакозан 138.53 C27H56 380 9.28

Экстрактілеу əдісі Бұл əдіспен эфир майларын алуда, салыстрмалы түрде Казақстанда жəне

Қытайда өсетін Atriplex tatarica өсімдігі жер беті бөлігін петролей эфирімен бөлме температурасында экстрактіленді, тұндырындысы алынды, еріткіш айдалғаннан кейін эфир майлары қалды. Эфир майларының құрамын сандық сараптауда Газды хроматография – Масс спектроскопия (GC-MS) əдісімен сарапталады [3-4-сурет] .

Казақстанда өсетін Atriplex tatarica өсімдігінен 38 компонент бөлінді, олардың сандық қатынастары хроматографиялық нормалдау əдісімен анықталды. Одан 34 зат (89.5%) иденфикацияланды, оның құрамында: триакотан (48.73%), дотриаконтан (14.06%), октакозен (5.83%), гексакозен (5.25%), ди-н-октил фталат (2.58%), нонакозан (2.56%), гептакозан (2.24%), бензой қышқылының эфирі (1.17%) көп мөлшерде болатыны анықталды. Ал Қытайда өсетін Atriplex tatarica өсімдігінен 26 компонент бөлінді, олардың сандық қатынастары хроматографиялық нормалдау əдісімен анықталды. Одан 22 зат (90%) иденфикацияланды, оның құрамында: нонакозан (22.63%), 9,12-октадекан қышқылы (z,z)- (16.69%), гентриоктан (9.81%), гептакозан (7.12%), гексадеканаль (6.89%), стигмастан-3,5-диен (5.44%), Н-гексадекан қышқылы (5.34%), оксиран, гептадекацил (5.13%) көп мөлшерде болатыны анықталды .

Мəліметтерге салыстыра қарағанда, Қазақстанда өсетін Atriplex tatarica өсімдігінен экстрактілеу əдісімен бөлінген эфир майларының негізгі құрамында алифатты алкандар жəне парафиндер көп, ал эфирлер, қышқылдар жəне кетондардың түрі көп, алайда, сандық мөлшері аз екендігін көруге болады. Кытайда өсетін A. tatarica өсімдігінен экстрактілеу əдісімен бөлінген эфир майларының құрамында алкандар, эфирлер, қышқылдар жəне ацилдердің сандық шамасы көп , алайда түрлері салыстрмалы аз екендігін көруге болады.

Мəліметтерге қарағанда, Atriplex tatarica өсімдігінен экстрактілеу əдісімен бөлінгендегі эфир майларының басты құрамы болған 9,12-октадекан қышқылы (z,z)- (16.69%) - медидцинада жоғары қан қысым аурулары жəне жүрек қан-тамырлары ауруларына қарсы күшті емдеу ролі бар екендігі зерттелген. Сонымен бірге Н-гексадекан қышқылының (5.34%) сəбйлердің сүйектерінің өсіп-жетілуіне көмектесетін маңызды қабілеті болатындығы зерттелген.

Екі əдісті өзара салыстырсақ, дистилдеу əдісімен бөлінген эфир майлары түрі жəне құрамы жағынан экстрактілеу əдісіне қарағанда бай екендігін білуге болады. Алайда, дистилдеу əдісімен (0.25%) бөлінген эфир майлары шығымы экстрактілеу əдісіне (0.8%) қарағанда төмен.

Atriplex өсімдігінің сесквитерпендері Бутанолды экстрактісін силикагель колонкалы хроматография əдісімен,

хлороформ:метанол (хлороформ, 20:1, 15:1, 10:1, 8:1, 4:1, 1:1, метанол) еріткіштер қоспасы пайдаланылып, 19-ші биологиялық белсенді зат Atriplex өсімдігінің сесквитерпені бөлінді. Сонымен бірге қатысты мамандардың көмегінде бұл заттың жаңа зат екендігі анықталды. 1Н-ПМР жəне 13C-ЯМР спектрлері 6-7-суреттерде келтірілген.

20.00 30.00 40.00 50.00 60.00 70.00 80.00 90.00 100.00 110.00 120.00 130.00Time0

100

%

S08_183 Sm (Mn, 1x3); Sm (Mn, 1x3); Sb (5,5.00 ); Sb (5,5.00 ) Scan EI+ TIC

5.17e699.50;57

93.994389.97

149

88.5143

85.554364.44

4368.49

7482.47

4375.6541

96.4843

105.2557

118.4143

110.5943

3 cурет – Экстрактілеу əдісімен алынған Қазақстанда өсетін A. tatarica -нің эфир майлары құрамының жалпы хроматограммасы

20.00 40.00 60.00 80.00 100.00 120.00 140.00Time0

100

%

AE_080826-1 Scan EI+ TIC

7.03e590.56;57

83.1057

60.7741

51.9743 75.24

57

97.5257

102.3943

116.16123 134.65

123

4 cурет – Экстрактілеу əдісімен алынған Қытайда өсетін A. tatarica -нің эфир майлары құрамының жалпы хроматограммасы

19

Бөлінген жаңа сесквитерпеннің құрылысын дəлелдеу 19-зат: молекулалық формуласы C18H28O6, ақ түсті зат, 170-180oC

аралығында ыдырайды. (EI/MS) m/e : 339 [M-H]-, 280 [М]-; ИК (KBr) v max cm-1:

3400 (-OH), 1665 (C=O), 1060 (C-O-C). 1Н-ПМР (600МГц, D2О) δ : 3.76 (дд, J=4.5, 11.0Гц, H-3), 3.63 (д,д J=4.2,

11.0Гц, H-6), 1.57 (м, H-7), 5.17(br.s, H-9), 1.71(м, H-11), 1.0 (д, J=6.0Гц, H-12), 0.9 (д, J=6.0Гц, H-13), 1.05 (c, H-14), 1.24 (c, H-15), 3.69 (д, J=4.2Гц, H-1').

13C-ЯМР (D2О) δ: 37.1 (С-1),25.6 (C-2), 60.1 (C-3), 54.6 (C-4), 45.5 (C-5), 61.7 (C-6), 53.1 (C-7), 130.3 (C-8), 130.5 (C-9), 41.0 (C-10), 25.3 (C-11), 19.1 (C-12), 17.8 (C-13), 23.2 (C-14), 22.3 (C-15), 175.6 (С=O), 65.9 (C-1'), 176.7 (C=O, C-2'). Екі жүйелі ЯМР - HMQC, HMBC спектірінде 53.1 м.ү. -дегі С-7 мен С-12 жəне С-6 көміртектерінің, ал COSY спектірінде С-17 мен С-11 жəне С-12 сутектерінің арасындағы байланысты көруге болады (6-,7-сурет). Физика - химиялық мəліметтерге сүйене отырып, 6 - карбоксиметокси - 3 - гидрокси-еудесм - 8 -.ен - 4 - карбокси қышқылы деп дəлелденді жəне əдеби ізденістердің нəтижесінде 19-заттың жаңа зат екендігі анықталды (5-сурет).

5 сурет – 19 - жаңа зат 6-карбоксиметокси-3-гидрокси-еудесм-8-ен-4-карбокси қышқылының құрлысы

Atriplex өсімдігінің фенолдары, флавоноидтары Atriplex tatarica түрінің хлороформды экстрактісі (7.2г) силикагель

колонкалы хроматографиясында хлороформ-метанол (10:1) фракциясынан 9- зат (10мг), 10- зат (11мг) бөлінді.

Бөлінген заттардың құрылысын дəлелдеу 9-зат: молекулалық формуласы C17H14O7, сары түсті кристал зат, балқу

температурасы 291∼292ºC, ESI-MS m/s: 331[M+H]. 1Н-ПМР (600МГц, DMSO-d6) δ: 12.95 (1H, с, OH-5), 6.97 (1H, с, H-3), 6.22

(1H, д, J=2.0 Гц, H-6), 6.59 (1H, д, J=2.0 Гц, H-8), 7.33 (2H, с, H-2', H-6'), 3.88 (6H, с, OCH3); 13C-ЯМР (DMSO-d6) δ : 164.6 (C-2), 104.4 (C-3), 182.0 (C-4), 157.5 (C-5), 99.9 (C-6), 164.6 (C-7), 94.9 (C-8), 161.9 (C-9), 104.0 (C-10), 120.1 (C-1'), 104.9 (C-2'),148.3 (C-3'), 140.1 (C-4'), 148.3 (C-5'), 104.9 (C-6'), 56.5 (OCH3), Физика-химиялық мəліметтерге сүйене отырып, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 9- заттың құрылысын трицин (tricin) деп дəлелдедік.

6 сурет – 6-карбоксиметокси-3-гидрокси-еудесм-8-ен-4-карбоксил қышқылының 13C-ЯМР спектрі

7 сурет – 6-карбоксиметокси-3-гидрокси-еудесм-8-ен-4-карбоксил қышқылының COSY спектрі

21

10-зат: молекулалық формуласы C23H24O12, сары түсті зат, балқу температурасы 260∼261ºC, ESI-MS m/s : 493[M+H].

1Н-ПМР (600МГц, DMSO-d6) δ: 12.96 (1H, c, OH-5), 7.08 (1H, с, H-3), 6.46 (1H, д, J=1.8 Гц, H-6), 6.93 (1H, д, J=1.8 Гц, H-8), 7.36 (2H, с, H-2', H-6'), 3.88 (6H, с, OCH3); 13C-ЯМР (DMSO-d6) δ: 164.6 (C-2), 104.4 (C-3), 182.0 (C-4), 157.3 (C-5), 99.5 (C-6), 164.1 (C-7), 95.3 (C-8), 163.0 (C-9), 103.7 (C-10), 120.1 (C-1'), 104.4 (C-2'), 148.2 (C-3'), 140.0 (C-4'), 148.2 (C-5'), 104.4 (C-6'), 56.3 (OCH3), 100.1 (C-1"), 77.3 (c-5"), 76.4 (C-3"), 73.1 (C-2"), 69.6 (C-4"), 60.6 (C-6"). Физика-химиялық мəліметтерге сүйене отырып, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 10- заттың құрылысын трициннің 7-O-β-D-глюкопиранозиді деп дəлелдедік.

9-зат R= H трицин 10-зат R= Glu трициннің 7-O-β-D-глюкопиранозиді

Atriplex tatarica түрінің этилацетатты экстрактісі (3г) силикагель

колонкалы хроматографиясында бөлінді . Мұнда гексан : этилацетат жəне хлороформ : метанол қоспасы пайдаланды. Гексан : этилацетат (10:1) фракциясынан 11- зат (4.5 мг) жəне 12- зат (3мг), гексан : этилацетат (8:1) фракциясынан 13- зат (3мг), 14- зат (3.5мг) сонымен бірге хлороформ : метанол (10:1) фракциясынан 15- зат (5мг), 16- зат (7мг) жəне хлороформ : метанол (1:1) фракциясынан 17- зат (12мг) бөлінді.

Бөлінген заттардың құрылысын дəлелдеу 11-зат: молекулалық формуласы С7Н6О3 , молекулалық массасы: 138;

балқу температурасы : 202оС; ИҚ (KBr) v max cm-1: 3300 (-OH), 1660 (C=O), 1600,

1530, 1290, 890, 760. 1Н-ПМР (600МГц, CDCI3) δ : 7.3 (1H, дд, J1=2.4Гц, 8.0Гц, H-2), 7.18 (1H, дд,

J=8.0, 1.1Гц, H-4), 6.86 (1H, дт, J=7.1,1.8Гц, H-5), 7.1 (1H, дд, J=8.2, 1.1Гц, H-6), 10.7 (1H, c, - OH). 13C-ЯМР (CDCI3) δ: 111.5 (C-1), 117.7 (C-2), 162.1 (C-3), 136.7 (C-4), 119.5 (C-5), 130.9 (C-6), 178.0 (C=O). Физика-химиялық мəліметтерге сүйене отырып, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 11- заттың құрылысын 3-окси бензой қышқылы деп дəлелдедік.

12-зат: молекулалық формуласы С7Н6О3 , молекулалық массасы: 138; балқу температурасы : 138.1оС; ИҚ (KBr) v

max cm-1: 3300 (-OH), 1665 (C=O), 1600, 1585, 1490, 960, 850, 760, 700.

1Н-ПМР (600МГц, CDCI3) δ : 6.92 (1H, дт, J1=7.6Гц, J2=1.1Гц, H-4), 7.0 (1H, дд, J=8.5Гц, J=1.1Гц, H-6), 7.5 (1H, дт, J1=7.1Гц, J2=1.8Гц, H-5), 7.9 (1H, дд,

22

J1=7.8Гц, J2=1.8Гц, H-3), 10.5 (1H, c, -OH). 13C-ЯМР (CDCI3) δ: 111.5 (C-1), 162.1 (C-2), 117.7 (C-3), 136.7 (C-4), 119.5 (C-5), 130.9 (C-6), 177.0 (C=O). Физика-химиялық мəліметтерге сүйене отырып, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 12- заттың құрылысын салицил қышқылы деп дəлелдедік.

13-зат: молекулалық формуласы С10Н12О4, молекулалық массасы: 196; балқу температурасы: 73-75оС; ИК (KBr) v

max cm-1: 3400 (-OH), 2940, 1660 (C=O). 1Н-ПМР (600МГц, CDCI3) δ : 1.25 (2H, c, -CH2 ), 3.5 ( c, OCH3), 3.9 (c, Ar-OCH3), 6.9 (1H, д, J=8.4Гц, H-6), 7.5 (1H, д, J=1.2Гц, H-3 ), 7.7 (1H, дд, J=1.8Гц, H-5), 10.6 (1H, c, -OH). 13C-ЯМР (CDCI3) δ: 29.7 (-CH2-), 50.89 (OCH3), 56.106 (Ar- OCH3), 150.5 (C-1), 112.1 (C-2), 115.7 (C-3), 146.7 (C-4), 121.5 (C-5), 132.9 (C-6), 170.0 (C=O). Физика-химиялық мəліметтер көмегімен, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 13-заттың құрылысын 5-метокси-2-окси-фенил сірке қышқылының эфирі деп дəлелдедік.

14-зат: молекулалық формуласы С9Н10О3, молекулалық массасы: 166; балқу температурасы: 50- 53оС; ESI-MS m/s : 166[m+], 151, 108, 95, 43; ИК (KBr) v

max cm-1: 3300 (-OH), 2940, 1660 (C=O), 1630. 1Н-ПМР (600МГц, CDCI3) δ : 2.55 (3H, c), 3.8 (3H, c), 6.3~ 6.6 (2H, m), 7.6

(1H, д, J=9Гц, H-3), 10.6 (1H, c, -OH). Физика-химиялық мəліметтерге сүйене отырып, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 14-заттың құрылысын 2-окси- 4-метокси бензой қышқылының метил эфирі деп дəлелдедік.

15-зат: молекулалық формуласы С12Н16О7, молекулалық массасы: 272; балқу температурасы: 150- 153оС; ИК (KBr) v

max cm-1: 3400 (-OH). 1Н-ПМР (600МГц, CDCI3) δ : 3.0~3.5 (m, Glu-), 4.7~ 4.9 (m, Glu-), 5.1 (1H, д,

J=7.6Гц, H-1'), 7.07 (2H, д, J=8.7Гц, H-2,6), 7.26 (2H, д, J= 8.7Гц, H-3,5). 13C-ЯМР (CDCI3) δ: 150.7 (C-1), 129.1 (C-2,6), 117.7 (C-3,5), 158.7 (C-4), 102 (C-1'), 74.8 (C-2'), 78.0 (C-3'), 71.3 (C-4'), 77.5 (C-5'), 62.4 (C-6'). Физика-химиялық мəліметтер көмегімен, 15-заттың құрылысын фенолдың 4-O-β-D-глюкопиранозиді деп дəлелдедік.

13- зат: 2-окси-5-метокси фенил сірке қышқылының эфирі

14- зат: 2-окси-4-метокси бензой қышқылының метил эфирі

23

15-зат: фенолдың 4-O-β-D-глюкопиранозиді

24

16-зат: молекулалық формуласы C16H12O7, сары түсті кристал зат, балқу температурасы (mp.) 302-304 oC, EI/MS m/e: 316[M].

1Н-ПМР спектрінде (600МГц, DMSO-d6) мына протондардың сигналдары байқалды δ: 7.76 (1H, д, J=2.0Гц, H-2'), 7.63 (1H , дд, J=2.0, 8.4Гц, H-6'), 6.84 (1H, d, J=8.4Гц, H-5'), 6 .5 (1H , д, J=2.0Гц, H-8), 6.11 (1H, д, J=2.0Гц, H-6 ), 3.85 (3H, с, OCH3).13C-ЯМР (ДМСО) δ : 149.3 (C-2), 137.6 (C-3), 177.7 (C-4), 156.8 (C-5'), 99.0 (C-6), 166.3 (C-7), 95.0 (C-8), 163.0 (C-9), 105.0 (C-10), 123.3 (C-1'), 116.8 (C-21), 146.3 (C- 3'), 150.4 (C- 4'), 113.1 (C-5'), 122.3 (C-6'), 57.0 (OCH3). Физика- химиялық мəліметтерге сүйеніп, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 16-заттың құрылысын изорамнетин деп дəлелдедік.

17-зат: молекулалық формуласы C23H24O12, сары түсті парошок, балқу температурасы 167∼169ºC, EI/MS m/e: 316[M].

1Н-ПМР спектрінде (600МГц, DMSO-d6) мына протондардың сигналдары байқалды δ: 6.2 (1H, т, J=2.0 Гц, H-6), 6.40 (1H, с, H-8), 7.92 (1H, д, J=2.0Гц, H-2'), 6.90 (1H, д, J=8.4Гц, H-5'), 7.60 (1H, дд, J=1.6,8.4Гц, H-6'), 3.92 (3H, с, OCH3), 5.23 (1H, д, J=7.2Гц, H-1''), 4.52 (1H, д, J=1.6Гц, H-5''), 1.09 (3H, д, J=6.0Гц, H-6'').

13C-ЯМР (ДМСО) δ : 158.6 (C-2), 104.4, 135.4 (C-3), 180.0 (C-4), 163.1 (C-5), 99.5 (C-6), 164.1 (C-7), 95.0 (C-8), 158.7 (C-9), 105.3 (C-10), 123.1 (C-1'), 114.4 (C-2'), 148.2 (C-3'), 150.0 (C-4'), 116.2 (C-5'), 124.4 (C-6'), 56.3 (OCH3), 102.5 (C-1''), 75.9 (C-2''), 78.2 (C-3''), 71.6 (C-4''), 77.4 (C-5''), 68.5 (C-6''), 104.4 (C-1'''), 72.1 (C-2'''), 78.2 (C-3'''), 73.8 (C-4'''), 69.8 (C-5'''), 17.9 (C-6'''). Физика- химиялық мəліметтерге сүйене отырып, белгілі стандарт заттармен салыстырып, 17- заттың құрылысын изорамнетиннің-3-рутинозиді деп дəлелдедік.

Atriplex өсімдігінің биологиялық активтілігі Atriplex tatarica жəне Atriplex hastata түрлерінің əр түрлі экстрактылары

алынып, фармакологиялық скрининг зетрттеулері Карачи қаласындағы (Пакистан) Химиялық ғылыми-зерттеу институтында жүргізілді.

Фитотоксикалық белсенділік Atriplex hastata этанолды экстракты (AH-1) жоғары дозада фито-

токсикалық белсенділік көрсетті . Өсімдіктің өсуін реттеуші белсенділік Atriplex hastata өсімдігінің сулы экстрактысы (Ah-4) LD50 51.2766 мг/мл

концентрациясында өсімдіктің өсуін реттеуші белсенділік көрсетеді. Бактерияға қарсы белсенділік Atriplex hastata этанолды экстрактысы (AH-1) Bacilis subtilis, Escherichia

col, жəне Shigella flexenar бактериясына ең жоғары бактерияға қарсы белсенділік көрсетті. A. hastata бензолды экстрактысы (Ah-3) мен сулы экстрактысы (Ah-4) Staphylococcus aureus бактериясына ең жоғары бактерияға қарсы белсенділік көрсетті. Ал ең төмен бактерияға қарсы белсенділікті C.xerosis, Pseudomonas aerudinosa жəне Salmonella typhi бактерияларына көрсетті (3-кесте). Atriplex tatarica өсімдігінің изопропилді экстрактысы (At-1) жəне сулы экстрактысы (At-2) Staphylococcus aureus бактериясына ең жоғары бактерияға қарсы белсенділік көрсетті. Ал этилацетатты экстрактысы (AI)

25

C.xerosis бактериясына қарсы белсенділік көрсетті. Ең төмен бактерияға қарсы белсенділікті Escherichia col, Bacillus subtilis, Shigella flexenari, Pseudomonas aureus жəне Salmonella typhi бактерияларына көрсетті (3-кесте).

3 кесте – A. tatarica жəне A.hastata экстрактісінің антибактериялды белсенділік көрсеткіші

Концентратция 3мг /мл даДМСО жолақ ингибирациясы (мм)

препарат

Бактериялардың аты

AH-1 Ah-3 Ah-4 AI At-1 At-2 стандарт

Escherichia col 10 - - - - - 30 Bacillus subtilis 12 - - - - - 33 Shigella flexenari 10 - - - - - 27 Staphylococcus aureus

- 12 10 - 9 11 26

Pseudomonas aureus - - - - - - 24 Salmonella typhi - - - - - - 25 C.xerosis - - - 9 - - 25

Фунгицидтік белсенділік Atriplex tatarica өсімдігінің изопропилді экстрактысы (At-1) Aspergillus

flavus бактериясына, ал этилацетатты экстракты C. Xerosis, T. Subsuu жəне T. Mantagro бактерияларына фунгицидтік белсенділік көрсетеді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Зерттеу нəтижелері бойынша мынадай қорытындылар жасалады: 1. Алғаш рет іргелі зерттеулер нəтижесінде Қазақстанда (Қызылорда,

Алматы облыстарында) жəне Қытайда өсетін Atriplex tatarica, Atriplex hastata жəне Atriplex flabellum өсімдіктері түрлерінің жер беті бөлігі зерттелді.

2. Atriplex tatarica, Atriplex hastata жəне Atriplex flabellum өсімдіктерінің сапалық жəне сандық сараптаулары жасалды жəне биологиялық белсенді кешендерді бөлудің жəне биологиялық белсенді заттарын алудың тиімді ертінділері ұсынылды, жаңа бөлу жолының сызба нұсқасы жасалды. Нəтижесінде 107 заттар анықталды (макро-, мисроэлементтер, аминқышқылдар, май қышқылдыр, эфир майлары, стериндер, сесквитерпен, алкалоид, фенолдар, жəне флавоноидтар).

3. Atriplex tatarica жəне Atriplex hastata өсімдіктерінің 20 аминқышқылдар, 12 май қышқылдар жəне 10 макро- жəне микроэлементтер құрамы анықталды.

4. Алғаш рет Қазақстанда жəне Қытайда өсетін Atriplex tatarica түрінің эфир майлары құрамына салыстырмалы сараптау жүргізілді, дистилдеу жəне экстрактілеу əдістері пайдаланылды, нəтижесінде дистилдеу əдісі бойынша 53 эфир майлары, экстрактілеу əдісі бойынша Қазақстандық Atriplex tatarica

26

түрінен 36 , ал Қытайлық түрінен 26 эфир майлары анықталды. 5. Зерттеу жұмысы нəтижесінде дара күйінде 21 биологиялық белсенді

заттар бөлінді, олардың құрылысы физика-химиялық əдістер (ИҚ, УК, EI-MS, FAB-MS, ЯМР: 1H, 13C, 2D ЯМР, HMBC, HMQC, COSY) көмегімен дəлелденді. Бутанол экстрактісінен бөлінген 6-карбоксиметокси-3-гилрокси-еудесм-8-ен-4-карбокси қышқылы жаңа зат болып шықты. Сонымен бірге 21 биологиялық белсенді заттар осы өсімдік үшін жаңа заттар екендігі анықталды.

6. Atriplex tatarica өсімдігіндегі алкалоидтар жиынтығы кешенін алу техно- логиясы жасалды, сызбанұсқасы ұсынылды. Алкалоидтар жиынтығы кешеніне сапалық сараптама жасалды, нəтижесінде 14 алкалоидтің бар екендігі анықталды, сонымен бірге алкалоидтар жиынтығы кешенінің биологиялық белсенділігін тексеру ұсынылды.

7. Atriplex tatarica, Atriplex hastata жəне Atriplex flabellum өсімдіктерінің əр түрлі экстрактілеріне Карачи қаласындағы (Пакистан) Химия ғылыми-зерттеу институтында бактерияға, фунгицидке қарсы, фитотоксикалық жəне өсімдіктің өсіуін реттуші биологиялық скрининг жүргізілді. Atriplex tatarica түрінің этилацетатты жəне изопропилді экстрактысы, Atriplex hastata түрінің этанолды, бензолды жəне сулы экстрактысы бактерияға қарсы белсенділік көрсетті. Atriplex tatarica түрінің изопропилді жəне этилацетатты экстрактысы фунгицидке қарсы белсенділік көрсетті. Сонымен бірге Atriplex hastata түрінің сулы экстрактысы өсімдіктің өсуін реттеуші белсенділік көрсетсе, ал этанолды экстракты фитотоксикалық белсенділік көрсетті.

Қойылған міндеттердің толық шешілуі. Диссертацияда қойылған міндеттер толық шешілді. Қойылған міндеттерге сəйкес, Қазақстанда өсетін жəне Қытайда өсетін Atriplex tatarica, Atriplex hastata жəне Atriplex flabellum өсімдіктері түрлерінің жер беті бөлігінің химиялық құрамы зерттелді, биологиялық белсенді кешендер жəне заттар бөлінді. Алынған биологиялық белсенді кешендер жəне заттардың биологиялық белсенділігі сыналып, олардың белсенділіктері көрсетілді.

Нəтижелердің нақты қолданылуы жөнінде ұсыныстар мен бастапқы мəліметтер. Зерттеу нəтижелерінен алынған биологиялық белсенді кешендер бактерияға қарсы, фунгицидке қарсы, фитотоксикалық жəне өсімдіктің өсіуін реттеуші белсенділік танытты. Осы қасиеттеріне сəйкес алынған нəтижелер биоорганикалық химия, фармакология жəне фармацевтикалық нарықта өзекті мəселе болатын тиімді жəне əмбебап отандық белгілі қасиеті бар дəрі жасау практикасына ұсынылуы тиіс.

Зерттеу нəтижелерін енгізіуді техника-экономикалық тұрғыдан бағалау. Алынған нəтижелерді енгізуден түсетін пайда - əлеуметтік.

Осы облыста қол жеткен жетістіктермен салыстырғанда орындалған жұмыстың ғылыми деңгейін бағалау. Бұған дейінгі бұл бағытта Марева (Chenopodiaceae) тұқымдас Sueda, Halocnemum strobilaceum, Kalidium, Halostachys caspica, Camphorosma, Climakoptera текті өсімдіктерінің флавоноидтары, сапониндері жəне тритерпендері құрамы зерттеліп, жаңа 16 зат алынған. Бұл жұмыстың өзгешелігі, алғаш Chenopodiaceae тұқымының

27

Қазақстан жəне Қытайда өсетін Atriplex текті өсімдіктеріне салыстрмалы зерттеулер жүргізіліп, олардың эфир майлары, сесквитерпендері, полифенолдары, аминқышқылдары, май қышқылдыры жəне алкалоидтары зерттеліп, жаңа зат табылған жəне жаңа биологиялық белсенділіктер көрсетілді.

ДИССЕРТАЦИЯНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН

ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ 1 Женис, Ж., Бурашева, Г.Ш., Ескалиева, Б.К., Абилов, Ж.А.

Фитохимический анализ двух видов растений рода Аtriplex и их фармакологи- ческая активность // Фармацевтический бюллетень. - 2006. - № 1-2. - C. 55-56.

2 Женис, Ж., Каржаубекова, Ж.Ж., Бурашева, Г.Ш., Абилов, Ж.А. Исследование жирно-, аминокислотного состава растений рода Atriplex // Вестник КазНУ, серия химическая. - 2006. - № 2(42). - C. 28-32.

3 Zhenis, Zh., Aisa, H., Eshbakova, K. A., Burasheva, G.Sh., Abilov, Zh.A. Studies on chemical constituents of Atriplex tatarica // 7thInternational Symposium on the Chemistry of Natural Compounds. - Tashkent, - 2007. - P. 399..

4 Jenis J., Burasheva, G.Sh., Hajiakber, Aisa, Usmanova, S.K., Abilov, Zh.A. Flavanoid glycosides from Atriplex tatarica // 1st International Symposium on Edible plant Resources and the Bioactive Ingredients. -Urumqi, - 2008. - P. 245.

5 Jenis J., Burasheva, G. Sh., Aisa, H., Usmanova, S.K., Abilov, Zh.A. Chemical Constituents of the Aerial Parts of Atriplex tatarica // Natural Product Research and Development. - 2008 (басылымда).

6 Jenis, J., Burasheva, G. Sh., Aisa, H., Ba-hang, Abilov, Zh.A. Study on Chemical Constitutes of the Volatiles from Atriplex tatarica // Natural Product Research and Development. - 2009 (басылымда).

7 Jenis J., Burasheva, G.Sh., Aisa, H., Usmanova, S.K., Eskalieva, B.K. Studies of Chemical Constituents and Antibacterial activity of Aerial parts of Atriplex tatarica // International conference «Current issues in the chemistry of natural compounds», -Tashkent, - 2009. - P.117.

8 Jenis, J., Burasheva, G. Sh., Aisa, H., Eskalieva, B.K., Abilov, Zh.A. Studies on Constituents of the Essential Oil from Atriplex tatarica // Известия научно-технического общества «Кахак». -2009. - № 1(23). - С. 60-63.

9 Jenis, J., Burasheva, G. Sh., Aisa, H. Chemical Components of Liposoluble Constituents from Atriplex tatarica // Известия научно-технического общества «Кахак». - 2009. - № 1(23). - С. 57-60.

10 Женис, Ж., Бурашева Г.Ш., Хаджиакбар А., Усманова С.К., Ескалиева Б.К. Химический состав растений рода Atriplex. L (A.tatarica, A.hastata) и их биологическая активность // В сб. IV Всероссийская конференция «Новыые достижения в химии и химической технологии растительного сырья», - Барнаул. - 2009. - С.118-120.

11 Əшімбаева, Л.Е., Жеңіс, Ж., Ескалиева, Б.К., Бурашева, Г.Ш. Алабота туысында жататын өсімдіктердің фитохимиялық зерттеулері // Əл-Фараби атындағы ҚазаҰУ 75-жылдығына арналған жас ғалымдар мен студенттердің «Ғылым əлемі» III- Халықаралық конгресі. - Алматы, -2009. - б.145-146.

28

ЖЕНИС ЖАНАР Химическое исследование некоторых видов растении рода Лебеда (Atriplex)

РЕЗЮМЕ

автореферата диссертации на соискание академической степени доктора

фиолоcофии (Ph.D.) в области химии по специальности органометаллическая химия, катализ и химия растений

Объекты исследования – надземная масса трех видов растений Atriplex

tatarica, A. hastata и A. flabellum семейства Chenopodiaceae. Цель работы: установление химического состава растений Atriplex

tatarica, Atriplex hastatа и Atriplex flabellum широко произрастающих на солончаках и такырах, поиск новых источников биологически активных веществ, установление их химического строения и проведение биологического скрининга.

Методы исследования: экстракция, различные виды хроматографии: тонкослойная, бумажная, колоночная, высоко - эффективная жидкостная, УФ-, ИК-, ЯМР 1 Н-, 13C-, 1M TOCSY-, 2М ЯМР: СОSY, NOESY, HMBC, HMQC, масс- спектрометрия.

По результатам исследования сделаны следующие выводы: 1. Впервые проведено сравнительное фитохимическое исследование

надземной массы трех видов Atriplex tatarica, A. hastata и A. flabellum произрастающих в различных регионах Республики Казахстан (Кызыл-Ординская, Алматинская область) и КНР (Алтайский регион).

2. Проведены качественный, количественный анализы; разработана оптимальная схема выделения и разделения потенциально биологически активных веществ; установлены строения 107 компонентов (аминокислоты, жирные кислоты, эфирные масла, стероиды, сесквитерпены, алкалоиды, фенолы, флавоноиды в том числе макро- и микроэлементы).

3. В Atriplex tatarica, A. Hastata идентифицированы 20 аминокислот, 12 жирных кислот и 10 макро- и микроэлементов.

4. Впервые для Atriplex tatarica, произрастающих на территориях Казахстана и Китая проведен сравнительный анализ эфирных масел. Из отечественных видов методами дистилляции получены 53, экстракции -36, а из китайских -26 компонентов эфирных масел.

5. В индивидуальном состоянии выделены 21 веществ (из гексанового -8, хлороформенного-2, этилацетатного-7 и бутанольного экстрактов - 4), структуры которых установлены физико-химическими методами анализа (ИК-, УФ-, ЯМР 1 Н-, 13C-, 1M TOCSY-, 2М ЯМР: СОSY, NOESY, HMBC, HMQC). Выделенный из бутанольного экстракта сесквитерпеноид является новым, а 21 веществ - новыми для данного вида.

6. Разработана и предложена технологическая схема получения алкалоидов

29

из Atriplex tatarica, установлено их количественное содержание, обнаружены 14 алкалоидов, которые проверяются на различные виды биологической активности.

7. Экстракты полученные из Atriplex tatarica, Atriplex hastatа и Atriplex flabellum исследованы на антимикробную, фитотоксическую и росторегулирующую активность в научно-исследовательском Институте химии г. Карачи, Пакистан. Этилацетатный, изопропиловый, этанольный и водный остаток проявили антимикробную; этилацетатный, изопропиловый - фунгицидную; водный остаток - росторегулирующую, этанольный экстракты – фитотоксическую активность.

Технологическая характеристика. Разработана технологическая схема получения биологически активного комплекса, в результате которой учтены: оптимальные растворители, время и режим экстракции, температура.

Оценка полноты решения поставленных задач. Поставленные задачи полностью выполнены, проведено исследование химического состава Atriplex tatarica, A. hastata и A. Flabellum произрастающих на территории Республики Казахстан и Китая. Получены биологически активные комплексы, вещества и установлена их биологическая активность.

Использование полученных результатов. Полученные биологически активные комплексы, обладающие антимикробной, фитотоксической и росторегулирующей активностью можно применить в дальнейшем в медицинской практике и сельскохозяйственной отрасли. Результаты данной работы могут быть использованы в области биоорганической, фармацевтической химии и фармакологии.

Область применения - сельское хозяйство и медицина. Экономическая эффективность работы – социальная Полученные биологически активные комплексы и изучение их

биологической активности позволит выявить взаимосвязь «структура-активность», которые могут быть использованы в сельском хозяйстве и медицинской практике.

30

SUMMARY

of authoreferat for scientific degree of philossphy doctor in specialist of organometal chemistry, catalyse and plant chemistry on subject of chemistry

Chemical investigation of some species of Atriplex.L

Janar Jenis

Research objects. Aerial parts of Atriplex tatarica, Atriplex hastata and

Atriplex flabellum plants which belong to family Chenopodiaceae. Aim of the research work. The investigations of chemical composition of

three species of genus Atriplex family Chenopodiaceae which are often occurring on saline and arid soil in Kazahkstan and China, search of new source of biologically active compounds and determination of their structure and carring out of biological screening.

Methods in research work. Extraction, paper and think layer chromatography, column chromatography, HPLC, GC-Mass. Spectral methods: IR, UV, EI-MS, FAB-MS, HМR: 1H, 13C, 2D HMR, HMBC, HMQC, COSY.

Conclusions made on research results: 1. The aerial parts of Atriplex tatarica, Atriplex hastata and Atriplex flabellum

plants which growing in Kazahstan and China have been investigated for the first time.

2. The block scheme of seperation of biological active complexes and compounds and isolating solvent system of Atriplex tatarica, Atriplex hastata and Atriplex flabellum plants have been made. As the results 107 compounds were idetified (мacro-, мicroelements, aminoacids, fat acids, volatile oils, sterins, sesquiterpen, alkaloid, phenols and falvanoids).

3. 20 aminoacids, 12 fat acids and 10 мacro-, мicroelements compositions of Atriplex tatarica and Atriplex hastata have been identified.

4. For the first time the chemical constitutes of volatiles extracted from the whole herbs of Atriplex tatarica (growing in China) by comparing methods of Water steam distillation and Solvent extraction were analyzed by GC-MS. And relative content of each component was determined by area normalization. Fifty three peaks were separated and fifty one compounds were identified from Water steam distillation method, the major constituents are benzene, 1-methoxy-4-(1-propenyl)- (45.84%), heptacosane (9.82%), 1h-indol-5-ol(6.81%), benzenacetic acid,.α -hydroxy-, 2-methylpropyl ester (4.03%). And, twenty six peaks were separated and twenty two compounds were identified from Solvent extraction method, the major constituents are nonacosane (22.63%), 9,12-octadecanoic acid(z,z)- (16.69%), hexadecanal (6.89%), n-hexadecanoic acid (5.43%). And volatiels of Atriplex tatarica (growing in Kazahstan) extracted by method of Solvent extraction were analyzed by GC-MS. Thirty four compounds comprising 90% of the total compounds were identified. The major constituents are Triacontane (48.73%), Dotriacontane

31

(14.06%), Hexacosene (5.83%), Hexacosene (5.25%), Di-n-octyl phthalate (2.58%). 5. As the results of research work 21 individual biological active compounds in

which one new compound 6-carcoxymethoxy-3-hydroxy-eudesm-8-en-4-carboxy acid were isolated by column chromatography from Atriplex tatarica (8 compounds from hexane extract, 2 compounds from chloroform extract, 7 compounds from ethyl acetate extract and 4 compounds from butanol extract) for the first time and their relative structures were established by spectral methods (IR, UV, EI-MS, FAB-MS, HМR: 1H, 13C, 2D HMR, HMBC, HMQC, COSY).

6. The block scheme of seperation of alkaloid extract has been made. 14 alkaloids qualitative determined by method of think layer chromatography. And biological screening of the alkaloid extracts to be studied.

7. Biological screening (in vitro antibacterial biaoassay, phytotoxic bioassay, antifungal bioassay and Brine shrimp-Artemia salina-lethality bioassay) of different extracts of Atriplex tatarica, Atriplex hastata and Atriplex flabellum have been tested in specialized laboratoried of the Scientific chemistry research institute of Karachi University (Pakistan). Ethyl acetate and isopropyl extracts of Atriplex tatarica, and ethanol, benzol and water extracts of Atriplex hastata showed antibacterial activity. Isopropyl and ethyl acetate extracts of Atriplex tatarica showed antifungal activity. And water extract of Atriplex hastata showed lethality with LD50 51.27 mg/ml, and it's ethanol extract showed phytotoxic activity.

Techinical characterization. Block scheme of isolating procedure of biological active complexes and compounds has been made. For the block scheme: conditions of plant-solvent, time of extract, temperature, solvent system, extract times etc. have been considerated.

Fullfilment of the research work. Requirments of dissertation have been done. Chemical composition of Atriplex tatarica, Atriplex hastata and Atriplex flabellum which are growing in Kazahkstan and China have been investigatd. biological active complexes and compounds have been isolated. And their biological activity have been studied and results of biological sreening demonstrated.

Recommendation of applications of the results of research work. As the results the biological active complexes were demonstrated antibacterial, antifungal, phytotoxic and plant lethality activities. Base on these properties could be recommended the research results to preparing preparations and practical applications in agriculture, bioorganic chemistry and pharmacology.

Applied area of the research work – agriculture and medicine. Economical efficiency - social. Carring out of biological screening to the obtained results and isolating

biological active complexes and compounds from continual research works. Bace on getting results of the activities recommended to applied practice in agriculture and medicine.