630-osmanli devletinin qurulushu-efsaneler ve gerchekler (ahmat yashar ocaq) (ankara-1999)

Ahmet Yaar Ocak - Ilber Ortayl sebike Togan - Mehmet Ali Klbay Sencer Divitiolu - Suraiya Faroqhi

Taner Timur

Osmanl Devleti'nin Kuruluu Efsaneler ve Gerekler

Tartma/Panel Bildirileri Ankara, 19 Mart 1999

AlmrH V:$.i' Or.k llbcr uyl l.srtMke To#.m Mdrt Ali Kl\'b;iy

Scurr l)ivitvio$l S.iy. F.mn}hl Tner Tlmr )m tlt P tv letinin Kuruluu: l'lsuneler v Gerekler

ISHN 975.533-294 4 mge Kilalvvl Yaynlar, 2000

Tm haklar sakldr.Yayna i?ni olmadan, ksmen de olsa

fotokopi, film vl). elektronik ve mekanik yntemlerle

indekiler

Sunu.................................................................................................................7

lber OrtaylMenkbe..........................................................................................................11

Mehmet Ali KlbayOsmanl Kuruluunun Efsanevi Yan ................................................. 23

Taner TimurKurucu Efsaneler ve Devlet.....................................................................31

Sencer DivitioluSeluklu ve Osmanl Sosyal Kurulularnda Ortak Canon ........ 43

tscnbike Togan Asyadan, Orta Asyadan Trkiye'yeBir Balant ve Uzan.............................................................................. 57

Ahmet Yaar OcakOsmanl Devleti'nin Kuruluunda Dervilerin Rol..................... 67

Suraiya FaroahiDeimler ve neriler................................................................................ 81

Sorular, Katklar, Yorumlar................................................................ ...87

Dn Bugn Yarn dizisi, tarih merkezli bir perspektifle, toplumsal bilimlerin her dalnda insanln ve lkemizin toplumsal servenim kavramaya yardmc olacak kitaplar okuyucuya sunuyor.

Avrupa-merkezli bir dnya tarihi perspektifini kran, dnyann dier blge ve halklarnn tarihlerini kendi iinde bir btn olarak ele alan yaptlara zellikle yer veren bu dizi, fazlasyla Trk ve Trkiye tarihine hapsolmu bir tarih bilgi ve bilincinin almasna katkda bulunmay hedefliyor.

Bir lkenin gerek zenginliinin, zihinsel retimi ve insanlar dnmeye yneltecek entelektel birikimi olduu dncesinden hareketle, Dn Bugn Yarn dizisi, Trkiye ve Trkedeki toplumsal bilim etkenliinin kalitesinin ykseltilmesini amalamaktadr.

Dizi Editrleri:Suavi Aydn

Kudret Emirolu Uygur Kocabaolu

Oktay zel

Sunu

Dnyann ve Trkiye'nin yaad deiim bir yandan genel anlamda kamuoyunun dier yandan da uzman tarihilerin bir bilgi alan ve bilimsel disiplin olarak tarihe bakn, tarihten beklentilerini de deitiriyor. Buna bal olarak her kuak kendi dneminin bak as ve beklentilerinin de etkisiyle tarihi yeniden yazyor, yorumluyor. Son birka yldr Trkiye'de tarihin en genel anlamda kamuoyunun "entelektel" gndeminde ba sralar igal ettii ve halen de bu konumunu srdrd bir gerek. nce "Cumhuriyet"in 75., ardndan Osmanl Devleti'nin 700. kurulu yldnmlerinin resmi olarak kapsaml etkinliklerle anlmasnn bunda nemli bir rol oldu kukusuz. Ama hepsinin bundan ibaret olmad da bir gerek. Trkiye'de popler ve akademik tarih bilincinin, tarihin hayati bir unsuru olarak grlmesi ve "kullanlmas"yla birlikte, daha bandan bir "yaral bilin" eklinde tezahrnn yaratt ve vahim sonular sonradan ortaya kan travmann da bunda nemli bir pay olduu ileri srlebilir. Bu zihinsel paralanma scnunda, ulusal gemi anlamnda tarihin de iyiler ve ktler olarak paralanp parsellenmesine yol at; farkl ideolojik konumlara gre bu parsellerin bir ksm sahiplenilirken bir ksm

Efsaneler ve Gerekler

da reddedildi. 13u srete yalnzca sahiplenilen tarihe deil reddedilen tarihe dair gerek-d, bilim-d ablonlar retildi. Bu ablonlar bir yandan efsane-tarih ten beslenirken, bir yandan da yeni efsaneler retti. Sonu: Cumhuriyet'in 75., Osmanl Devleti'nin ise 700. kurulu yldnmnde gerek kamuoyu gerekse uzman tarihiler hl zerine sk skya yaplan parsellerden aynlmakszm ulusal gemi, tarihsel miras kavgas yapyor.

ODT Tarih Topluluu ile mge Kitabevi Yaynlar'nm 19 Mart 1999 gn ODT Kltr ve Kongre Merkezi'nde iki oturum halinde dzenledii panel / tartma ite byle bir ortamda gerekletirildi. Ama, iyice yangn yerine dnm bir "tarih"in popler tketimine elde ra ile katkda bulunmak yerine, bilimin soukkanl ve mesafeli yaklamnn sesini duyurabilmekti. Ve ie batan balanmalyd: 700. kurulu yldnm idrak edilen Osmanl Devleti'nin kurulu yks zerindeki efsane perdesini aralamak. Gerek ile efsanenin birbirine getii bir tarih dilimini, bilimsel tarih bilgisine dntrebilmek iin her eyden nce bu efsanelerin zerine gitmek gerekiyordu. Ve bu, phesiz ki konunun uzmanlarnca yaplmalyd. Byle bir panel/tartma fikri, bir sre nce balatt Dn Bugn Yarn dizisiyle mge Kitabevi Yaynlar'nm sosyal bilimler genel perspektifinde tarih konusuna gsterdii duyarlln devam olarak gndeme geldi ve ksa srede ODT Tarih Topluluu'nun da nemli katksyla gerekletirildi. Yaayan en byk Osmanl tarihisi Halil nalck'n yurtd seyahati yznden katkda bulunamamas, Osmanl Devleti'nin kuruluu konusunda en son ve en nemli almalardan birini yapm olan Cemal Kafadarn ise katlmay kabul ettii halde son andaki hastal yznden katlamamas dzenleyicileri olduka zdyse de, yine bu konularda rnler veren dier katlmclarn saygn kimlikleri ve uzmanlklar onlarn yokluunu aratmayacak nitelikteydi.

Uygur Koabaolu ve Oktay zelin oturum bakanlklarn yapt, katlmn nicelik ve nitelik olarak yksek olduu panelin baars, Osmanl tarihini arasallatrmayan, konular-

Sunu 9

na bilimsel saduyunun gerei belli bir mesafeyle yaklaan konumaclarn anlan yksek niteliinden ileri geliyordu. Tarihsel antropoloji, iktisat, siyaset bilimi gibi disiplinlerin kavram ve bak alaryla daha da zenginleen Osmanl'nn kuruluu tartmas, tarih-efsane ilikisi, deiik trleriyle "kurulu efsaneleri" balanmda Uzak Dou'dan Bat Avrupa'ya uzanan bir tarihsel corafyay kapsam, bylece adeta karlatrmal bak asnn erdemini bir kez daha ortaya koymutur, te yandan, Osmanl Devleti'nin belli bir konjonktrn rn olduu her ne kadar gerek ise de, bu siyasal oluumun birok adan belli bir tarihsel-kltrel gelenekle de ilintili olduu vurgulanan bir baka nemli husus olarak karmza kmtr. Tartma/panelde, sonu olarak bir yandan kurulu dneminin deiik boyutlar yeniden ele alnrken bir yandan da tarihsel sreklilik ve kopu noktalan zerine yeniden dnmeye ar niteliinde zengin bir olgusal birikim dinleyicilerin dikkatine sunulmutur. Elinizdeki kitapla, bu tartma daha geni okuyucu kitlesine uzanmaktadr.

Dn-Bugn-Yarn editrleri olarak her eyden nce panel/ tartmaya katlma nezaketi gsteren konumac hocalarmza, zellikle Ankara dndan kalkp gelen Sayn Faroqhi ve Divit- iolu'na, iten teekkrlerimizi sunuyoruz. Panel / tartmann organizasyonunu baaryla gerekletiren ODT Tarih Topluluu ile mge Kitabevi Yaynlar yetkililerine ve mkemmel salonunu bizlere aan Orta Dou Teknik niversitesi Rektrl- ii'ne kranlarmz sunuyoruz. Gerek organizasyonda emei geen gerekse tartma bant zmlerini gerekletiren mge Kitabevi Yaynlan alanlarna, zellikle de Elvan zsezgin ve Hlya Alkana gsterdikleri iyi niyet, gler yz ve sabrlar iin bilhassa teekkr ediyoruz.

Dn-Bugt-Yarm dizi editrleri ubat 2000, Ankara

Menkbe

lbcr Ortayl

Osmanl mparatorluunun kuruluu sorununu bugn bu sempozyumda "Menkbe" bal altnda ele alyoruz.

Menkbenin ecnebi dillerdeki karl legende'dr. Bu iki kelimenin dnda da bunun yerini tutacak baka bir terim olduunu zannetmiyorum. Yani menkbe'nin ztrkesi yoktur, ztrke kullanlan kelimeler menkbe karl deildir. Ona dikkatinizi ekerim. nk menkbe'den bizim anladmz ey, aslnda belirgin lde tarihi realiteye ayaklarn uzatm siyasal nedenlerle veya bazen dorudan doruya edebi imaj dolaysyla dallanp budaklandrlm, bir proza nesir olmasdr. Bunun zerinde srarla durmak gerekmektedir. Bu menkbe'nin reel aya vardr. Olmayan bir olay zerine kaleme alnmamtr. Fakat bunun uzantlar dorudan doruya bir ideolojik nedene, bir siyasal forml olarak ortaya konmaya dayanmaktadr veya dorudan doruya insanlarn edebi imaj, edebi yaratclk ihtiyacna cevap vermektedir.

Menkbe ok niversal zamanlan ve meknlan kapsayan bir olgudur ve zellikle dnya tarihini kapsayan byk siyasal oluumlarda ok nemli rol vardr. Hepinizin bildii gibi Ro

: i.fsont'kr vc ( r ik le r

ma tarillendirme biimi ab urbc cotulih yani "solirin kuruluundan itibaren" demektir. Hu ehrin kuruluu dorudan doruya hepimi/in bildii gibi menkbevi bir olaydr, lilbette ki Kuma kurulmutur. nk yaplan kazlar ila aka gsteriyor ki Ti bor zerinde bir kyden yava yava antropolojik anlamda bir gelime s/ konusu deildir. Yani orada bir ky vard, z.kla Tiber kysnda, burada bir geliine meydana geldi, zaman iin de; etraftaki olaylar ve etraftaki tesadfler dolaysyla da burada nihayet bir ehir byd ve bu ehir gnn birinde dnyay kapsad. Byle bir gelime sz konusu deil. Koma kurulmu. Yaplan son arkeolojik kazlar da bunu gsteriyor ki, Tiber kysndaki kyden deil, kurulan bir Romadan ehir olarak sz etmek mmkn ve bu herkesin bildii gibi birtakm klanlarn, genslerin meydana getirdii bir ehirdir. Kurulan bir ehir sz konusudur. te o yedi tepenin zerindeki Romada gya kurucu babalaryla, patrisileriyle (patrici) meydana gelmi siyasi heyettir. Bu kurulua bir tarih verilir ve bu tarihe gre de numaralama yaplr. Yani 750 ab urbc cordita ehrin kuruluunun 750. yl. Kim kurmu bunu? "Romus ile Romulus." Kurtun emzirdii iki karde.

Tabii olay ele aldnz zaman her elemann realiteye bir korespondans, bir balants, mlakat sz konusu. Kurt; bura da tabii oka rastlanan bir mahlk. Hepinizin de bildii gibi Avrupa ktasnda kurtlar ld. Yaad tek yer Roma civarndaki Abruzzi'lerdir. Hl orada kurt ulumalar duyarsnz ve birtakm merakl turistler de hususi Abruzzilere giderler bunun iin. nk ktada artk kurt yaamyor. Hepsi avlanm ve bitmi. Demek ki kurtlarn ok youn bulunduu bir yer. Muhtemelen tarihte eine rastladnz gibi birtakm ocuklarn kurtlar tarafndan karld da olmutur.

Dolaysyla unun zerinde srarla durmamz gerekiyor. Bu menkbe Roma'mn siyasi forml olarak ortaya kmaktadr. Yani bu ilahi bir Koma'dr. Bunu kuran insanlar ilahi yapdaki kimselerdir, Tanrlarn koruduklar kimselerdir ve bunlar toptan Truva'dan (Troia) gelmilerdir. Biliyorsunuz Roma'mn asil

M'ikb 1,1

lori ol,m patricilor kendilerini rt va t Ki r olarak, Odyssous ve ar kadalarmn soyundan gelen insanlar olarak ifade ederler. Bu keyfiyet, hepinizin bildii lii air Vorgilis'un Acmis adl destannda kaleme alnmtr. Dolaysyla burada bir edebi yaraln nn ba/ menkbeleri ifade od ii ile Romal nl tarihi Titus Li~ vis'u Koma'nn yaratl konusundaki mlahazalarn kar tatrmak icab eder. l*lo aldm/, zaman greceksiniz ki, dokmanlar ve arivleri titizlikle kullanmakla mehur imparator Neron ve imparator Claudis devri tarihisi 1'itus l.ivius... kitabnn ad da "Kes gostao popul Komani" yani Kes gestae, burada bizim anladmz anlamda tarih deil iyi eyler, tarihten anlalan anl eyler ve iyi hareketler, iyi olaylardr.

Titus l.ivius "Kes gestae lopuli Komani" de bu menkbeyi kendince tevik etmektir, belgelemektir. Bu belgelemeler hi phesiz nehir, nehrin kollan zerinde yaamlar ve gelenlerin, Odysseus efsanesindeki isimlerle, o gelenlerin isimlerinin saylmas, saylan isimlere ada Koma'da yaayan ailelerin ecere yolu ile monte edilmesi. Bunlarn hepsini sayyor. Karnzda adeta ciddi bir tarihi teknii ile yeniden rlm bir menkbe sz konusu. Bu Koma tarihiliinde en tipik rnektir. Klasik bir rnektir ve burada realite ile menkbenin birbiriyle i ie gerek bir kavimin, bir ulusun, bir devletin balangcn oluturmas sz konusudur. Ayn eyi mesela Rusya mparatorluu'nun tarihinde grebilirsiniz. Rurik'er nasl geldiler? Bunlarn geldikleri mene karanlktr ve sonraki tarihiler arasnda, ite svein Ksesi kabilesidir diyen var. Bunlar Norsemen'dir aslnda. Yok etendim, hayr bunlar aslnda zbez slav toprann insanlardr diyenler var. Kavga srmektedir ve ada, teknolojik, ilmi tarihilik kaynak olarak menkbeleri kullanmaktadr. Bir kanat nitriklerin sveten geldiini menkbelere dayanarak ileri srer ve Rusya devletinin ve Rus vatannn ismini bunlarn verdiini ileri srerken ikinci kaynak dorudan doruya Nestor'u kullanmaktadr. Vakaniivis Nestor "Rus nehri ki Dinyeper'in kollarndan biridir, bu halk oradan gelmitir" diyor. Milliyetiler bu ibareyi kullanmaktadr. Bunu ispat edecek hibir arkeolojik ve

14 r.fsneler ve Gerekler

sika yoktur. 1 libir paralel olay yoktur, senkronizasyonu salayacak... Ama gel gr ki 18. yzyldan ta gnmze kadar devam eden bir tarihi kavgasnn temelini oluturmaktadr. 18. yzyln ortalarnda Kus Bilimler Akademisi kurulduu zaman arie Veli/avetamn huzurunda ilk toplantlarndan birini yapmaktadr ve orada Alman asll Rus bilginlerinden olan Mller, \j*nfs ct nontinis Russorum adl bir tez savunmaktadr, Latince. Kendisini dinleyen akademinin Rus asll Astronomi hocalarndan birisi, N. J. Popov da kendisine saldryor. Tu elarissime auc- tor, nostrum gatem infamia afficis! "Ey anl yazar, bizim soyumuza hakaret ediyorsun" diyor ve arienin nnde Rus partisi zavall Almann stne saldtryorlar. Orada byk bir skandalla bu resmi emperyal tren sona eriyor. Mller de tarih yazmakla grevlendiriyor, ama bu bir aka deil, Sibirya tarihini yazmak zere Sibirya'ya tayin ediliyor. Bu ok ilgin bir olaydr ve ondan sonra oka ismini duyacanz Moskova niver- sitesine ismi verilen Lomonozov, Rus-ya tarihini yazmakla grevlendiriliyor. Paralel olay, yine menkbelere dayanmaktadr ve demin de arz ettiim gibi arkeolojik buluntularla ve dier vakayinamelerle paralel olarak salamlatnlamayan bir Rus efsanesine dayandrlmaktadr.

Gene kullanlan ikinci bir kaynak "S/ovo x>lku greve, gor Alav Destan"' dediimiz mehur Rus epopesidir. Bu epopenin kaytlar ok sonraki asrlarda tutulmutur, muhtelif asrlarda tutulmutur ve 1812 Napolyon istilas srasnda Moskova yangnnda mevcut eski vesikalar yanmtr. Bu yanan vesikalara istinaden kont Musil Pukin, gya yeniden kaleme almtr ve bugn kullanlan tgor Bl Destan budur. Demek ki menkbevi tarih burada da Rus devletinin k iin kullanlmaktadr. Mevcut rneklerim sayszdr. Mesela, Kanuninin Macaristan' aum, ^tila^n, fethini izah eden ada Macar kronii Istvan Brodan'tr. Istvan Brodari'in eseri aslnda olduka da salam verilen verir. Zaman zaman ok gzel bilgiler verir ve bu bilgiler kullanlr. Halen de mracaat edilen kaynaklardan biridir,

lrk stlahnn Macar tarafndan ok esasl verilerle etd

Menkbe 15

iin bu kaynaa bavurulmas gerekir ve mesela bizdeki Hun- garolojinin byle bir eseri oktan Trkeye erhleriyle evirmi olmas da gerekirdi. Byle bir ey var m? Yok. Demek ki Os- manl tarihini sadece Osmanl kaynaklarndan ett etmekle mesele halledilmi olmuyor.

imdi bu akl banda adam yani Brusari bir yerde saptyor; yani kral Layo'un Macar aristokratlan tarafndan nasl ihanete uradn falan izah ediyor. Moha Meydan Savan, Layo'un orada ldrlmesini falan... Bunlar gzel ama asl muthike Buda'nn fethi; Kanuni Sultan Sleyman hac klnda Buda ehrine girmi. te burada popler edebiyat imajnn ve anlaynn tarihi realitenin stne oturtularak szde bir tarih inasnn rneini grmektesiniz.

Hi phesiz ki, orta zamanlarn, 14. yzyln karanlklan- na giden Osmanl Devleti'nin kuruluu da, menkbev karakterden bu anlamda kurtulamayacaktr. Menkbe realiteye oturduu lde, ayaklan kabul edilecek, paralel olaylarla desteklenecek ve meydana kacaktr. imdi burada yalnz yle bir sorun vardr: Osmanl Devleti'nin Kuruluunu anlatan ada kaynaklannz yoktur. Yani, bizim Osmanl Tarihi olarak okuduumuz ilk eserler Akpaazade, Ner, Orubey, bunlann hibiri o devirleri yaam ve hatta yaayann talebesi olmu deildir. Mesel ben Atatrk devrinde yaamadm; fakat ben Atatrk devrini yaayan -yaamak ne kelime, ina eden- insanlann yannda bulundum. Yani Ankara'da byyen bir tarihi asistan olarak byle adamlarn yannda bydm. Kimdi bu? Ben fet Hocann talebesiyim. Mesela, Yusuf Hikmet Bayur'la her za man. burun burunaydm; orada TTK ktphanesinde alyordu, mebus, Milli Eitim Bakan Atatrk'n. smet Paay herkes grmtr. Br takmmz gidip konumutur. Dolay-syla, biz dorudan doruya o tarihi yaamasak ve ina etmesek bile hi deilse ina edenlerin yaknnda olarak bir tarih kalemi aldmz zaman ne gibi sorunlar kabilir? Bu ortada. Osmanl iin bu da hi mevzubahis deil.

Ak Paazadenin zikrettii, atfta bulunduu fragman

lo MH 'lT v kVryrU

\ ahi Kkh'du, Yahi Fakihin ise bu devirlere no kadar uzandn bu* bilemiyoruz, nk karmzda mstakil Yahi Fakih yok. Fragmanlar da vok. travman var. Bir kiide dorudan doruya zikrediliyor ve bunlarn hepsi ok enteresan; gebe devrin, Trkmen devrinin, bu kurulu devrinin romantizminden bahseden eserlerin hepsi emperval devrin historiyogratisidir. Vm Vmanl imparatorluu, balkanlara tamtr. Tuna boyuna vasl olmutur. Anadoluda Karaman snrlarna ulamtr, artk etraftaki Slavlarn Tsarstvo, imparatorluk dedii byk bir camiadr, tu eserlerin bir ksm stanbul'un hemen alndan evveldir, Vaka t b\ iik ounluu almndan sonradr. Bu demektir ki, Fatih Sultan Mehmetin kendisine Roma Kav/eri dedii bir dnemde kaleme alnm eserlerdir ve bunlarn paraleli olan revarh-i Al- Osman'larn da daha eskiye gitmedii anlalmaktadr. Stilistik tetkikleri bakmndan. Bunlarn Tevarih-i Al-i vVman olmasnn nedeni... Yazar ortada yoktur. Anonim kiilikli belgelerdir ve fikirleri farkldr, terdekilerden yani Akpaa- v ade den Nerimden. Orutan farkl baz grleri vardr.

Dolaysyla bizim im a n l historiyografisinde bir problemimi/ vardr. ada kaynaklarn hibirisi, ne szl, ne vazh olan, ne szlnn sonradan kaleme alnm, ada kavnak demek deildir. Sonraki emperval dnemin ideolojisi ve havas iinde kaleme alnm eserlerdir. Art, paralel devir senkronize kaynaklara el attnz zaman bunlar gedevir Bizans eserleridir: bunlarda menkbelere ver yoktur, fakat olaylarn yorumla- ntmda baka trl olavlar n'l oynamaktadr. nc bir kavnak hi kimsenin aa yukar el atmad, ne lmber'in hatta ne de nei< Iktrr't Tttv \VorU< adl eserin sahibi, (nk dil bakmndan da. slup bakmndan da kaynaklarn vorumlan, derlen ii deerlendirilii bakmndan da mkemmelin stnde bir alma Cemal Kafadar n kitab) ne de burada bu nc kaynaa el atlmtr. O da Cenova, Floransa, Venedik arivlerinin rela.soneleridir. Varsa vatikan arivleridir (1135'den beri raporlar eksiksiz kronolojik sradadr). talvanlar ki o devrin Trkt- \ esini ok iv* tanmaktadrlar. Trkiye'de ayaklan vardr ve za-

Menkbe 1 /

ton vatanmzn adn onlar vermilerdir. nk bi/ vatanmza Roma mparatorluu,, Roma lkesi anlamnda, "Devlet-i Rum ", "Iklim-i Rum" diyor idik. Onlar buraya Turchia, Turkmenia, Turkomania talan diye isim koyan adamlardr. Onlann daha kuru, daha dank olan, fakat mutlaka arivlerde mevcut eserlerini deerlendirmemiizdir.

Tabii yaplmayan drdnc bir i de Trkiye iin ok byk bir ayptr. Toponomi aratrmalardr. Osmanl Devleti'nin kurulduu yerlerde, bu vakalarn getii yerlerde, gerek ciddi bir tarihi arkeolojik yzey aratrmas ve toponomi tetkiki halen yaplmamtr. Muhterem hocamz Halil nalckm saln yitirme pahasna -nk orada kriz geirdi biliyorsunuz- birka sene evvel scakta yapt yzey aratrmasnn dnda da bu sahaya kan henz Hacettepe niversitesinin doktorantlarn- dan birisidir ve buluntularn ben takip ediyorum. Colin mber in talan yazdklar palavradr. Yani ele alyorsunuz, karanlkta gayet kolay kl sallandn veya Franszlarn tabiriyle ak kap omuzlandn gryorsunuz, ki bu anlatlanlarn ve nakledilenlerin hepsi yalandr, efsanedir bunlar, gerekle ilgisi yoktur, diyor. Bunu sylemek ok zordur. nk gerekle ilgisi olmadn tespit iin, hakikaten gerei nakleden verileri bulmanz lazmdr. Oysaki Trklerin hibirisi yapmad gibi, Colin tmber de yapmamtr. O sahay gezmemitir. Yani vekayin- melerdeki nakilleri, dnemleri snayacak bir saha aratrmas yapmamtr. Yapldka baz eylerin doru olduu anlalyor. Yani Halil Beyin ve br gen arkadalarn yapt toponomi aratrmalarndan, yzey aratrmalarndan vekayinamele- rin baz anlattklarnn gerek olduu anlalyor. Ayak yen? basyor.

O takdirde menkbeyi nasl ayarlayacaksnz? Bu ok ak birevdir. Mesela bildiimiz ok kesin bir olav; Trklerin Rumeliye geliidir. Tabii byle yiitler ay nda gidecekler ormana, nce kafav ekecekler saz alacaklar, sonra etraftaki yaban kzlerini ldrecekler, onu piirip yiyecekler, derisini eritlere ayrp kr kr kesecekler bvle o kestikleri ile aala-

v

18 Efsaneler ve Gerekler

n kesip sal yapacaklar. O sallarla haydi yallah Rumeliye geecekler. Bu son derecede romantik, gzel menkbevi bir olaydr. Bunun da yaatlmas gerekir. Onu da syleyeyim. nk menkbeler milletlerin tarihinde, toplumlann tarihinde ho eylerdir. Yani hibir zaman kurt Romus'la Romulus'u emzirmi deil ama Roma onunla yayordu. Pekala Geliboluda da Trklerin Rumeliye getikleri bir nokta bugn antlatnlabilir. Bu ho bir eydir. Menkbedir nk. Btn efsaneler ve menkbeler gzel eylerdir.

Mesela Rusya kilisesi niin Ortodoksluun hamisi olmu? Niye hami oluyor bu asrda, Bizans ykld, Trkler geldiler, Konstantinopolis'i aldlar. Deniyor ki, 'bitti artk, Patrik, kafirlerin elinde esirdir, bundan sonra kilise orada yaayamaz, Tanrnn kilisesi. Zaten Tann orada deil, yani Hazreti Isa, Kutsal Rusyaya inecektir. (Tekrar indii zaman Kutsal Rusya'ya inecektir.) Bundan sonra kilise de burasdr. Bunun delili nedir efendim diyorsun? Delili u: Patrik Trkler ehire girdiklerinde, ham, tacn ve asasn suya att bir sandkla, o sandk da yze yze geldi, Novgorod sahine vurdu. Yani btn denizleri dolam, aradan nehirlere girmi, Novgoroda vurmu. yi ok iyi, ne diyeceksin. Gel de aksini ispat et bakalm. Bu ite bir menkbedir. Byle bir menkbenin zerine ortodoks kilisesi, 15.-19. yzylda gerek Roma olduunu, nc Roma olduunu ileri sryordu. Yani 1, 2'den sonra nc Roma biziz diyordu, istedii kadar Fatih Sultan Mehmet orada kendine Kayzer-i Rm desin. Veya istedii kadar Moskova arlar kendilerine 3. Roma lkesi desin, Fatih de kendine Kayzer-i Rm der. ok ak bir ey. Birisininki, yani II. Mehmedinki geree oturuyor, brnki menkbeye. Menkbe burada siyasi forml olarak yalnz, geni kitlelerin zerinde ok byk bir rol oynuyor.

imdi Gelibolu'ya gemenin hi o kadar kolay olmadn, bir dizi olaylara ihtiya duyulduunu iine talyan ehirlerin ve Kantakuzlar dinanstisinin kartn Bizans'ta mhim bir entrika dzeni sonucu gerekletiini, hepsinin de yetmediini gerekten Geliboluda bir depremin lzm geldiini o yllarda bili

Menkbe 19

yoruz. Ama tarihi realitenin baz gereklerine oturan birey vardn Gelibolu'ya gemek ok nemli bir eydir Trkler iin. Yani imparatorluun kuruluu iin ok nemli bir olaydr ve bu tarih yazcl bunu bu ekilde yanstmak durumundadr. Onun iindir ki 1400'lerdeki yani 15. asrdaki emperyal historiyografi, byle bir olay ele alp gelitirmek durumundadr. Bunun zerinde srarla durmamzn nedeni budur.

Gene bu tip menkbeler zaman zaman kullanlr. Zaman zaman bavurulmayan menkbeler, zaman zaman kullanlr. Bunun zerinde ok durmak gerekir. Trkiye tarihinde, bunun mnakaas hep yaplyor, "matbaa niye gelmedi" diye... Matbaa gelmedi, nk insanlar ihtiya hissetmedi. Bu kadar ak. Matbaann geldii tarihde en ok okunan kitabn bugn ktphanelerdeki saklanm ve saklanabilecek, saklanmas ihtimal dahilinde olan nshalarna bakyorsun, 100-150'yi gemiyor. Yani 100-150 tane kitap baslmaz hibir matbaada. Byle bir i iin matbaa getirilmez. Herkesin malmu bu.

Fakat bunu aan miktarlar var baz eyler iin. ok yazlan ok okunan yazmalar ve olaylar var. Nedir o mesela? Mena- ktbnme-i Mahmud Paa-i Vel, Fatih'in sadrazamlarndan Mahmut Paa. Bunun zerindeki menkbe. Trkiye tarihinde bunun kadar kopya eden, bunun kadar, okunan yzlerce ve yzlerce nshann bulunaca baka bir eser yoktur. Ben de dahi var. Herkes bulur bunu. nk bunun ok gzel tezhip edilmi, sslenmi, istinsah edileni var, 5-10 tane baka urcufe metinlerle birlikte kopya edileni var. Kullanlm kdn arkasna ekileni var, bendeki nsha gibi. Belli ki her tip insan bunu ekmi, ekmi okumu, kahvelerde okumu ve bu byle srm...

Nedir bu menkbe? Fatihin sadrazam Mahmut Paa'nn bir umad kalyor. Belki baz nshalarda o dahi var. Bir kere kendisine her grev veriliyor, byle 5-6 i birden gryor. Oysa yle birey yok bizim idari tarihimizde; yani hem kaptan- derya oluyor, hem sadrazam oluyor hem mft oluyor, din ilerini de ok iyi biliyor ve bunlar Fatih ona veriyor ve ondan sonra da bir iftiraya kurban gidiyor. Boynu vuruluyor. Mahmut Paa-

2 0 Efsaneler ve Gerekler

i Voli. Neden Mahmut Iaa, veli? ok ak.nk Fatih gibi zecri, hakikaten kuvvetli ve despot, birta

km tekkelerin arazilerini alan, mriye katan, devaml ftuhatla megul olan birim kar km... O ftuhat kitap sayfalarnda okurken ok elenceli birey, ama siz bir de onu yaayanlara sorun bakalm. Yani Alpleri Hanibal'in fillerle amas ok elenceli bir olaydr da, siz onu fillere ve askerlerine sorun. Onun gibi bir hikye bu. Bu meyanda ele alnacak mthi bir olay; srgn. Yeni bir toprak fethedildike insan deposu, Eyalet-i Karaman, Eyalet-i Rum, haydi bakalm binin atnza, arabanza, yollann Rumeli'ye. Kimse holanmyor oralara gitmekten. Yani o devrin Trkiyesindeki insanlar stanbul ve Rumeli'ye gemekte bugnkler kadar heveskr deiller. Herkes yerinden memnundu. Srgn olayn Mahmut Paa nlemitir. Tipik olaylardan biri budur. Daha makul, daha muhafazakr hareket eden biri, onun iin millet bunu seviyor. Vel yapyor. Bu kadar ak.

imdi tarihi olaylara gre, tabii bu hakikaten becerikli bir vezir. Muhtelif mevkilerde bulunmutur, ok dindardr. Yani bir Hristiyan dnmesi olmasna ramen ok dindar bir msl- mandr. Nitekim Fatih bu gnn Bahalii gibi olan Hurfilie meylettii zaman birtakm softalarla medrese evreleri gibi Mahmut Paa da rahatsz oluyor, hurifileri yakalattryor, takip ettiriyor ve yaktryor, O yaktrma onun Hristiyanlndan kalma bir huyu. nk ipe ekmek falan dururken adam yaktrmak, o tip bir cezalandrmadr. Bu tabii birtakm muhafazakr evrelerin ok houna giden bir durum ve onun iin vel haline getiriliyor. Demek ki bu, tarihi devirlerde geen bu olay ve ok yakndan tandmz trihi bir ahsiyet. Biyografisi ile de biliyoruz, nk Mahmut Paa sradan bir devirme deil. Yani devirmeler kural olarak gz almam ky ocuklardr, ama hepsi deil, istisnalar vardr. Sokolovi Mehmet Paa ile Mahmut Paa bunlardan biridir. kisi de ok halleri vakitleri iyi, ruhban ailelerden gelirler. Yani Hristiyan teoloji bilgileri ok iyidir. Yerel blgede iyi tannrlar. Mahmut Paa iin de Sokullu Mehmet Paa iin de elimizde olduka iyi biyografik malumat var-

Menkbe 21

dr. Yani bugne kadar bilinen daha da iyi yazlacaktr. nallah ileride. imdi bu kadar iyi bifdiimiz tarihi bir kiilik, grevleri ok ak, ortada, niye ortadan kaldrld da belli. nk biliyorsunuz bizdeki bir yksek sosyete skandalidir bunun sebebi. Karsna ehzadelerimizden birisi tasallut etmi ve batan karmtr alenen. O da buna kar ok zecr bir tedbir ald iin kendisine padiahn bir yerde hakk da olsa, kzd grlyor ve en ksa dnemde de bir olay yznden ortadan kaldrlmtr. ok iyi bilinen biyografi, baknz ada, artk tarihi bir kiiliktir, be asrdr, menkbe haline dndrlyor. Menkbevi bir kiilik karmza kyor. Belirgin tarihi olaylara dayandrlarak...

unu sylemek gerekmektedir; modern alarda menkbe-vi kiinin yerini karizmatik liderler almaktadr. Bu karizmann ortaya karlnn da siyaset biliminde, sosyolojide biliyorsunuz muayyen elemanlar vardr, muayyen unsurlar vardr. O sayede bu i gerekletirilebilmektedir. Yani bir mddet sonra sradan, az iyi laf yapan, Franszca ve Almanca bilen, cevval, zeki fakat ona gre de ilnihaye gln taraflar olan bir Musso- lini, "Due" yaplabilmektedir. Bunun unsurlar vardr. na edilir, bu karizma yaratlr. Bu modem asrlara ait bir eydir. "Karizma" kilise tarihinden dn alman bir tabirdir. Binaenaleyh, mit ediyorum ki, eski menkbe de modern siyasiler tarafndan dn alman bir slup ve tarz olmasn. Yoksa, olduka zor duruma deriz. Bunun zerinde durmak gerekmektedir, ama Osmanl tarihinin menkbevi yanlarnn realitede ayaklan olduunu bilmek ve bir imparatorluun kuruluu iin byle bir siyasi formle gitmenin kanlmaz olduunu hatrlamak gerekir ve zannederim, 15. yzyl Osmanl edebiya da bir edebiyat ve stil olarak bunu ok gzel yapmtr. Bunun kendine has bir tad vardr. Nitekim paralel kaynaklarla da bu menkbe denetime alnd takdirde -ki bu ada Bizans'tr en bata- ok gzel rnekler greceimizi umut ediyoruz, ama baka bir gerek de var: Kitab- Diyarbekriyye; Uzun Haan devrinin Akkovunlu his- tiyografisi. Hi stanbulun alndndan haberi yok. Byle bir


eyi duymamay tercih ediyor. Bu da negatif menkbe. Byle bir rnek de var. nk stanbul gibi bir yeri Osmanl'nn almas Akkoyunlu Trkmeni'nin hi houna gitmiyor. Besbelli bir ey bu, hani geitirilecek olay vardr ya bu da geitirilmez tabii. Niye geitiriliyor. Bu da negatif menkbedir. Bunun zerinde de durmak gerekiyor.

Osmanl Kuruluunun Efsanevi Yan

Mehmet Ali Klbay

Osmanl kuruluunun efsanevi yann masaya yatrdmz zaman, ben bu hikyenin bir bat versiyonunu bir Avrupa versiyonunu yapabilirim diye dndm. Avrupada da, Batda da ayn eyler oldu. Yani 3.-9. yzyllar aras Avrupa tarihi ile 10. hatta 14., 15. yzyllar Anadolu tarihi arasnda ok mthi paralellikler var. Yani Avrupa'nn da bir Orta Asyas var. 5. yzylda younlaan ama 3. yzyldan itibaren balayan barbar gleri ile Ouz gleri arasnda yle aslnda ok ciddi farklar yok. Bat tarihi daha iyi aratrlm. Bu gelen barbarlarn Roma nfusunun % 3 orannda olduu, % 3 civarnda bir katkda bulunduu, mesela Vandal kabilelerinin kadnl erkekli, oluklu ocuklu 80 bin civarnda, Franklarn ise 100 bin civarnda olduuna dair bilgiler var. Katk ok kk ama buna ramen gelen barbarlar Avrupa'nn eitli blgelerine adlanm verdiler. Bugn Avrupa'daki alk olduumuz btn blge veya lke adlar hemen hemen o dnemdeki barbar glerindeki bu yerlemenin izlerini tayor. Demek ki bu gelen barbarlar egemenlii ele geirdikleri iin lkeye de adn vermiler. Ayn ey belki de

24 t'fianeler ve Gerekler

Trkiye iin de sylenebilecek birey. Trkler bu lkeye en azndan Italyanlara 11. yzyldan itibaren Trkiye dedirttiler, ama bu ounlukta olduklarndan m kaynaklanyordu yoksa egemen unsur olduklarndan m kaynaklanyordu? 13u da ayr bir tartma konusu ama paralellikleri baka yerde aramak lazm.

liu paralelliklerin banda, Avrupa'ya gelen barbarlarn kandalk ilikilerinden kopmalar Gassindus denilen o dnemin Latincesiyle bir sava lordunun peine taklan takipiler artk kandalk ilikilerinin kabile ilikile'inin dnda tamamen toprak ve ganimet paylam nedeniyle, bir silah birlii biiminde birtakm beklerin ortaya ktn gryoruz. Ayn eye Ouz glerinden sonra Anadolu'ya gelen silahl beklerin varlnda da dikkat ediyorum. Nkerlik, alplik, gazilik adlar altnda ifade edilen btn bu oluumlar kandalk ilikisinin kopmasn ve sava lordlarnn peine taklm lke ve toprak, ganimet paylam iin olumu silahl beklerin varljna dikkat ekiyor. Genellikle biz gayeci tarih yapyoruz. ok seviyoruz bunu ve Osmanl tarihinden geriye doru, tarihi okuyarak btn bu Anadolu'nun Trklemesi ve slamlamas srecindeki dier birlikleri ihmal etme eilimindeyiz. Mesela Dou Anadolu'da mthi beylikler hercmerci sz konusu. Seluklunun ikide bir tevif-i mlka girmesi yani bir interregnum meydana gelmesi ve eitli beyliklerin olumas sz konusu. Hibir zaman merkezi iktidarn btn boyutlaryla olutuunu syleyebilecek bir ortamdan bahsedebilecek gibi deil. Yani bir feodalleme eilimi var. Trklerin gelmesinden itibaren bir feodalleme eilimini koklamak her adan feodaliteyi nasl tanmlarsanz tanmlayn ister siyasetin atomizasyonu ister ekonominin atomizasyonu veya her ikisi birden olarak yorumlayn... Bu gstergeler asndan bir feodalleme var. Bizans'ta da zellikle 4. Hal Seferi'nden sonra yani Hatllarn gelip kendi feodalitelerini Komania'ya yani Bizans egemenliindeki daha sonra Latin egemenliine geen topraklara aktarmalarndan sonra da orada sk ve ciddi bir feodalleme eilimi var. Bat'da da gene benzer-

Osmanl Kuruluu tun l'foanevi Yan 25

liklcri devam ettirmek /ere ta Romann 2. yzyldaki o nl doal ekonomiye gei srecinden itibaren boy gstermeye balayan feodal eilimlerin 7., 8., 9. yzyllarda pekierek en sonunda klasik anlamdaki feodaliteye can vermesinde tank olduumuz ortamn aynn Anadolu'da grmek mmkn. imdi burada ben Osmanl Kuruluuna hzla gelmek istiyorum.

Acaba bu iki taze feodallemekte olan bykln arasndaki Bitinya'da neden Osmanl feodaliteyi aabildi de bir imparatorluk haline dnecek olan bir sreci balatt. imdi burada eitli sorular sormak mmkn. Bunlardan bir tanesi OsmanlInn bir devlet kurma amac var myd? Bir devlet kurma ideali, bir devlet kurma potansiyeli var myd veyahut da bylesine bir ey dizayn edilmi miydi? Yani Osmanl batan belirlenmi bir devlet projesine gre mi oluturuldu sorusunu sormak lazm. Bunun cevab hemen, "hayr." Yani Osman Bey kandalk ilikilerinden kopmu ve Seluklunun nkerliini yapm, yani bir sava lordu haline dnm bir kimse. Bu konuda tarihsel kantlarmz var. Fakat tarihsel kantlarn tesinde ayn zamanda bu iin bir gebe ii olmadna dair bir sr baka yan kant da var (onlar baka bir tartmaya brakyorum).

Osman Bey'in bir nker olduu, bir sava lordu olduu, kendi bana davranabilecek kadar da palazlanm birisi olduu besbelli. imdi Osman Bey'in Bitinya'da 13. yzyl sonlarnda ortaya kt zaman bir devlet kurma projesi olamaz. Yani byle bir derdi de olamaz. Bunun derdi kmekte olan iki bykln, iki tane merkezin srtme hattnda kendisine bir egemenlik alan -buna devlet demek ok zor- ama, her eyden nce bir nem alan bir geim kayna oluturmas; yani feodal bir yaplanma iinde merkezlerin atomizasyonu srecinde kendisine bir yer kapma telaesi. Zaten dier btn kurulu efsanelerinden arndrlm olarak Osmanl ftuhatnn balang aamalarna baktnz zaman, tmar sisteminin Osmanl ailesinin hakimiyetini pekitirmek zere yeni Seluklu iktidarndan ve tabii kkleri 3000 yl kadar geri giden n Asya geleneklerinden yararlanarak bu sistemin bu ynde kullanldn gryoruz.


Osmanl Devleti hl kurulmuyor. Yani Orhan Bey zamannda sikke bastrlyor, nevbet vurduruluyor. Birtakm hakimiyet simgeleri ortaya kyor ve bizim geleneksel tarihilerimiz bu hakimiyet simgelerinin hepsinin bir arada bulunmasn, devletin kurulmu olmas iin yeterli deliller olarak gryorlar, ama bir devletin kurulmas iin bunlar yeterli deil, bir de ideolojisinin olmas lazm. Yani bu devletin varlk nedeni, kendisini ifade etmesi ve bir imgesinin olmas lazm. Bu devletin kendisini imgesel bir ereve iinde bugnlerde moda olan bir tabir ile bir imajn iinde ifade etmesi lazm. Bylesine bir imajn nereden itibaren ktn aratrmak aslnda heyecanl bir macera. Buna ok eitli tarihler verilebilir. Yani bir akd projesinin bir parasn oturtursanz eer, tarihi yle okursanz, belki Srp Snd' ndan, belki Kosova'dan itibaren balatmak lazm. Bylesine baklabilir. Ben katlmyorum, ama olaslklar tartm iin gndeme getiriyorum. Veyahut da stanbul'un fethinden itibaren yaplyor. Daha nce olumu olan lber Ortayh'nm ok sevdii tabirle 3. Roma olmaya heveslenip buradan bir imaj oluturabilir (ben buna daha yatknm).

Osmanlnn kendini bir devlet olarak alglamaya ve imajn oluturmaya balad sreci imparatorlua dnme, beylikten imparatorlua gei olarak alabiliriz. Yine klasik tarihilerin terimleri ile konuuyoruz ama maalesef tarihin nomanklatr yok. Dili yok. Tarih gndelik dille konumak zorunda kald iin, bylesine harc-alem terimlerle ifade-i meram etmek zorunda kalyoruz. Bunun birtakm sakncalar elbette kyor ortaya, ama biraz daha netletirmek zere, baml bir statden daha bamsz veya tam bamsz yerellikler zerine ekilen bir rt biiminde rgtlenmeyi kastediyorum imparatorluk formasyonundan... imdi bu ideolojiyi olutururken efsaneler de bu ideolojiyi oluturma sreci iinde ortaya kmtr diye dnyorum. Yani eitli kitaplarda, eitli makalelerde hatta tarih ders kitaplarnda, orta retimde, ocuklara okutulan Osman Bey'in grd rya, karnndan kan nar aac, veyahut da 400 gebenin kurduu bir savakan devlet, veyahut da Hikmet

Osmanl Kuruluu'nun Efsanevi Yan 27

Kvlcml'mn da syledii gibi Antika Roma mparatorluu'na kar taze barbar kan gibi, byle bir sr efsaneler retmek mmkn. Ama btn bu efsanelerin hepsinin ve Osmanl'nn tabii Kay boyuna mensubiyeti yani bunlarn kkeninde de bir sava -kendisini maceraya atm ve bu arada hasbelkader bir de devlet oluturmu bir ailenin yerine bir soyluluk atfedilmi olan Ouz kabilesinin Kay boyuna mensubiyeti de bu eserler zinciri ierisinde yer alyor. Bunun da orijinal bir yan yok. Gene Bat tarihine dndmz zaman 12. yzyla gelindiinde insanlar soyluluk denilen bir ey kartmaya balyorlar ortaya: Nobilitas. Yani bir soyun bir eye kader olarak veya Tanr tarafndan tayin edilmi olmasna dair bir ordre teorisi. tabakal bir teori. Sonra Dumzil bunu inceledi biliyorsunuz. Hint- Avrupa toplumlarna zg olarak grd. Ama bunun Hint- Avrupa toplumlanna zg olmad yeni yeni fark ediliyor. tabakal bir toplum yaps iinde toplumu ynetmek zere peinen Tanr tarafndan tayin edilmi bir snfn varl. te bu snf soyluluk ama bu soyluluk kendisine bir kken retmek zorunda ve o zaman soy zincirleri jenealojiler oluturmaya balyor. Gidiyorlar, gidiyorlar 10. yzylda tkanyorlar. 10. yzyla gelmelerinden sonra, yani 1000 yllarnn dnld zamana geldikten sonra, geriye doru dnmek istedikleri zaman hibir ey bulamyorlar. nk yazl kaynak yok. Ortaa yazmasn pek sevmez. Szel bir yaplanma iindedir ve bu dnemeci geri dndkleri zaman o jenealoji yazarlar uyduruveri- yorlar. Bir kahraman Ata buluyorlar. Bu genellikle de bir Vi- king oluyor. Erkek kardei kalmam bir kzla evleniyor ve bir hanedan kuruyor kendine, bylesine mitik ve tarihsel gereklerin karm bir ata oluturuluyor. imdi I. Murat zamannda da Osmanlmn Kay'ya mensubiyetinin ortaya kartlmas ayn nedenlerden kaynaklanyor. nk Osmanl Anadolu beyliklerimin zerine yrmeye balad zaman, soylu-soysuz tartmalar, sen bunu nasl yaparsn vs. Ve bunun zerine kendi buna mahkm olduunu bunun Tanr tarafndan tayin edilmi olduunu nk Ouzun Kay boyundan geldiini ve 24 boydan bi


ri olduuna dair bir efsane retiliyor. Yani efsanelerin en azndan nereden retilebilecei, hangi hakimiyet ideolojisinin, hangi hakimiyet alglamasnn erevesi ierisinde ortaya kartlabileceini tayin edebiliriz. 13u tespitlerimizde yanlabiliriz, ama en azndan yntemimizin doru olduunu dnyorum.

Osmanl bylesine efsaneleri kendisi rettikten sonra imajn da kendisi retmitir. Fakat imajn da retirken aslnda yerine getii sistemler erevesinde bir imaj retmitir. imdi ben ou zaman merak ediyorum. Acaba niye Osmanl Devleti, mparatorluu dedik de stanbul mparatorluu demedik. nk Koma mparatorluu diyoruz bakentinin adyla anyoruz. Bizans mparatorluu diyoruz bakentinin adyla anyoruz. Ama buna kar Osmanl mparatorluu diyoruz. stanbul imparatorluu demiyoruz. Oysa stanbul mparatorluu olmalyd bu devletin ad. nk Osmanl = stanbul. maj bunun erevesinde olumaktadr. ehr-i yegne, bir tek ehir vardr: stanbul, hi- peranfle bir ehirdir, yani o an koullar iinde alglanamaz, kavranamaz byklkte bir nfus barndrmaktadr. 300.000- 800.000 arasnda deien rakamlar veriliyor. Hangisini kabul ederseniz edin bunlarn son derece byk rakamlar olduunu kestirmeniz mmkn. Bu kadar byk bir ehir Osmanlnn kendisini burada rettiinin ve imgesinin burada oluturduunun tipik rneklerinden biridir. Onun iin bundan sonra izin verirseniz stanbul imparatorluu diye devam edeceim.

Bu stanbul mparatorluu btn yaplan, btn ekillenmesini ve btn ftiihatn bu ehr-i yeganenin ihtiamm yeniden retmek ve eer mmknse genileterek yeniden retmek zere kurgulanmtr. Aslnda burada bir kurgu sz konusu deildir. Bir gecekondu mahallesinin oluumu gibi birbirinin zerine ihtiyalar olduka ina edilen eyler. Tabii bunun sonunda ideoloji ortaya kyor. stanbullu eyaletlerin artk nn u ekilde veya bu ekilde devirerek muhteem hale getirmenin arkasndan bir ideoloji kyor ve bu ideolojiyi Platoncu terimler iinde ifade etmek mmkn. Yani Platon ideal devletini tanmlarken biliyorsunuz snftan bahsediliyor. Filozof Kral

Osmanl Kuruluunun l'.foanevi Yan 29

veya Krallar da olabilir, yani bir Konsilyum biiminde olabilir bu; koruyucular snf ve nihayet besleyiciler snf biiminde bir ideal devlet kurgulamas var. Osmanlya baktm/, /aman filozof kraln yani yanlma/ hakim-i mutlak, her eyin dorusunu bilen kraln padiahta teccssm ettiini, koruyucular snfnn seyfiyede ve lmiyede tecessm etliini ve nihayet besleyiciler snfnn da reayada tecessm ettiini yakalamak mmkn. Belki de Platongil modelin en mkemmele yakn hayata geirilmi biimi Osmanl modeli olmakta ve Osmanl bunu daire-i adalet kavray iinde ideolojik bir ereveye oturtmakta. Yani bu oluumu ta bandan itibaren feodal oluum iinde bu feodalitede kendine yer kapmaya urarken hasbel kader bir devlet oluturan ve sonra bu devleti imparatorluk haline dntren bir egemen slalenin, lmiyenin ve kalemiyenin de yardm ile oluturduu ideolojinin ifade biimi daire-i adalet oluyor ve nihayet bunun ikinci bir aya daha var: Nizam- Alem.

Nizam- Alem de antik bir kavram. Evrenin deimez bir yaplanma ierisinde olduu, evrimsel ve dairesel bir sre ierisinde olduu ve her seferinde balangcna geri dnen yani tarihsel hareketin kendi zerine kapal bir dairesel devinim iinde olduuna dair bir antik dnce (zaten tslam dncesi Siir- yanilerin araclyla evrilen antik felsefenin aynasnda ve paftasnda ve belki de potasnda olumu olduu iin Osmanlnn antik dnceden dolayl via tslam haberdar olmam olmalar mmkn deil. Onun iin antik felsefenin bu boyutunun da farkndadr). Nizam- Alem byle bir ey. Deimez bir evren, deimez bir dnya dzeni alglamas ve bu deimez dnya dzeninin alglamas da yle oturtuluyor. Bunu belirleyen Tanr' dr. Ama Tanr birazck da Hristiyani bir ekilde absenteist bir Tanr'dr, yani yeryznn ilerine mdahale etmez. Onun iin khyas vardr ve bu khya kavram da Mezopotamya kkenlidir veya Msr kkenlidir. Tarm imparatorluu kkenlidir. Bu da Zilullah- fiil-alem olarak Tanrnn yeryiizndeki glgesi olan padiah biiminde ortaya kmaktadr.


Her ey deimezlik zerine, her ey bu deimezliin zirvesini ve bunun mkemmelliini temsil eden stanbul'un ihtiamn yeniden retmek, genileterek retmek zere ve sistemin kilit ta olan padiah dokunulmaz, eriilmez bir, adeta, minik yeryz tanrs haline getirmek zere rgtlenmitir. Zaten yaklak 600 yllk Osmanl tarihinde hanedann hi deimemi olmas da bu Osmanl imajnn baarl bir ekilde retilmi olduunun gstergesi oluyor. Onun iin, Osmanl kendi efsanelerini kendisi retmitir. Ama kendi varln da bir efsane olarak retmitir. Yani btn bunlar da bir mitik Osmanl alglamasnn sonular olarak ortaya kmaktadr.

Kurucu Efsaneler ve Devlet

Taner Timur

Balmz "Osmanl Devleti'nin Kuruluu: Efsaneler ve Gerekler." Demek ki burada iki temel kavramla kar karyayz. Birincisi "devlet", kincisi de "efsane." Efsane'yi, lber Ortayl menkbeye evirdi, onu da epope eklinde yabanc dilde ifade etti. Ben biraz daha farkl dnyorum. Efsane, burada daha ok mit ve benim anladm ey devletlerin kuruluundaki kurucu efasenelerdir. Bu Bat'da da ok yaygn bir ilgi alandr. Bu konuda yazlm kitaplar vardr. Mit fondatr, kurucu mitler, kurucu efsaneler. Amerika ile ilgili ok ilgin bir eser de son yllarda yaymlanmtr bu konuda. Menkbeye ters dmyor, nk her ikisi de belirli olgular ideolojik bir ekilde gelitirme ve bunlar ideolojik bir kalba oturtma ilevini de yklenirler. Bata mitlerden, kurucu efsanelerden bahsetmek istiyorum. Biliyorsunuz, her memleketin kurucu efsaneleri vardr. Bunlar ounlukla daha sonra yaratlr. Bunlar da ikiye ayrlr. Biri tamamen uydurma niteliinde, hayal rn niteliinde fakat belli


bir sosyal fonksiyonu ifa etmek zere sonraki nesiller tarafndan belli devlet kurulularna yaktrlrlar. Bunun en tipik, en gzel rnei, Osmanl vakanvislerinin yazd eyh Edebali ile Osman'n dostluu, Osman'n rya grmesi, Edebali'nin kzna ak olmas, sonra bunu Edebali'nin reddetmesi, fakat daha sonra da Osman'n bir rya grp, karnndan gr bir aa ktn Edebali'ye anlatmas, Edebali'nin de bir slami ilim olan, ilm-i tabir-l rya esaslar evreninde yorumlayarak, sen byk bir imparatorluk sahibi olacaksn diye bunu kabul etmesi ve kzn da sonunda Osman Gazi'ye vermesidir. te burada tamamen bir hayal mahsulyle kar karyayz. Zaten bu efsane yaklak yz sene sonra ortaya kmtr. Eer gerekten o srada yle bir ey olsayd belki zerinde dnrdk. Acaba ryalarn byle bir fonksiyonu da var m? Fakat biliyorsunuz, psikanalizin tam tersi bir fonksiyonla ryalar eski Yunan'da bile Tanrnn iradesini anlamak, gelecei anlamak ileviyle kullanlyordu. Bunun gibi Remus-Romulus'ten balayarak Amerika'da, Almanya'da, Fransada birok mitlerden ve efsanelerden bahsedebiliriz.

Amerika'da biliyorsunuz 1620 tarihinde ilk kez Amerika'ya gidenler, Mayflovver gemisi ile haca giden Pilgrimler veya yle gsterilen fakat ou da aslnda kanun kaa olan insanlar, sonunda kendi aralarnda mstakil bir kilise kurma konusunda bir belge hazrladklar iin ilk Amerikan anayasasnn kurucusu olarak ilan edilmilerdir. Mayflower, bir yar gerek, yar efsanedir. Daha dorusu efsaneletirilmi bir gerektir. Bundan sene nce de Franszlar byk bir kutlama treni yaptlar. Neydi bu kutlama treni? Clovis'in 496 tarihinde Hristiyan olmas, vaftiz edilmesi. Sene 1996, Franszlar bu olay balang alarak, devletin 1500. kurulu yldnmn kutladlar. Fransa'da ou gln karlad byle bir eyi, laik bir memlekette stelik bir sr Yahudi, Mslman, Budist Fransz'n olduu, yarya yakn kendisini dinsiz ilan eden insanlarn olduu bir toplumda 1500. yln sanki Fransa'nn bir kurucu olgusuymu gibi kutlamak Fransa'da ok tezatl, eliik, zaman zaman da mstehzi reaksiyonlara yol at. Bunun gibi bizim tarihimizde

Kurucu Efsaneler ve Devlet 33

de byle bir sr olgu ve efsane vardr. Fakat konumuz devlet kuruluu olduu iin konuyu ok geniletmeden Osmanl Devleti'nin kuruluuyla ilgili noktaya tekrar getirmek istiyorum.

Burada da devlet kavram ile kar karyayz. Devlet kavramn bize tarih vermez. Devlet kavramn bize toplumbilimleri verir, siyasal bilimler verir. Doru verir, yanl verir, fakat aba alan olarak, epistemolojik dzey olarak devleti inceleme alanmz budur. O zaman baka bir sorunla daha karlayoruz. Devlet diyoruz, ama ok eitli tipte devlet var. Her devlet baka devlete benzemiyor. O zaman dnemleme sorunu iin iine girer. Acaba tarihte ne tip devletler vard? Devletlerin bir tipolojisini yapmak mmkn m?

Bakyoruz antik devletler var, ortaa devletleri var. Sonra feodaliteden kapitalizme geerken mutlakiyeti dnem var, mutlakiyeti devletler var. Sonra temsili demokrasiler var; kapitalizmin dnyaya egemen olduktan sonra kurduu smrge devletleri veya yar smrge devletleri var; ileri kapitalist, faist, totaliter devletler var veyahut da Sovyet sosyalizmi gibi kolektivist ayr tip devletler var. Osmanl Devleti ile ilgili olarak tipik bir ortaa devleti kuruluu alanmdayz. Ortaa normlar, ortaa verileri ierisinde hareket etmeliyiz ve zannediyorum "biz bize benzeriz," "Ortadou'ya zg bir devlet yaps vardr, Osmanllarn devleti de o yap ierisinde mtalaa edilmelidir" vs. eklindeki mlahazalar en azndan parantez iine almalyz. Osmanl Devleti'nin kuruluunda bize klavuzluk yapacak disiplinler, toplumbilimleri, sosyoloji ve siyaset bilimidir. Ama bunlar da tek bana bir ey ifade etmezler. Bunlara ek yardmc bir sr disipline ihtiya var. te arkadalarmzn konumasnda grdk. Bir sr vakayinamelerden balayarak ada Osmanllarn, Araplarn, Bizanslarm vakayinam - leri daha sonra o dnemde yazlm btn belgeleri toplayan Kprl gibi, Barkan gibi tarihilerin ortaya koyduu kaynaklar bize burada dnce zeminini tekil eder.

Ortaa devletinin fonksiyonlar ve sosyal yaps nedir? Ve bunlar nasl kurulmutur? Osmanl Devleti tipi yaplar aslnda,

r.fsuiHh r w ( Urcklrr

bizden nce ok daha retici bir ekilde Bat'da ele alnmtr, im a n l zglln yapan bir sr unsur, Trk tarihileri, va kani'vistlerden itibaren elbette daha ayrntl biimde ortaya konmutur. Ama Osmanl tarihi ve Osmanl Devleti'nin dou u, sosyal bilimlerin bence en nfuz edici analizlerinde ortaan feodalleme srecinin bir son halkas olarak grlmtr. Kimler grmtr? Daha 16.-17. yzyllardaki seyyahlar, OsmanlI toplum yapsn feodal yap tipi itibariyle Bat ile karlatrp benzerlikler kuruyorlard. Ama hakl olarak diyeceksiniz ki seyyahlar fazla nemli kaynaklar deildir. Doru. Fakat daha ok uzman niteliindeki yazarlar ve bunlar toplayan dnr ler de daha sonra ayn eyi sylemilerdir.

Burada sz konusu olan sre fetihlerdir. Roma lrparator- luu'nu kerten Germen kavimlerinin yzyllarca sren yerleim ve devletleme faaliyetleri ierisinde kurulan devletlerin analizidir ve Osmanl Devleti de bu ereve ierisinde dnlm ve anlalmtr. imdi onlardan Fransz tarihisi Michelet, Osmanllar Germen istilasnn son halkas olarak gryor. OsmanlIlar Germen saymyor tabii. Snf analizlerini ortaya koyan Fransz tarihilerinin ve onlar gelitiren birok sosyal bilimcinin yapt gzleme gre Avrupa devletleri yerleik halklar zerine fetihi halklarn yerlemesi ve onlarn imtiyazl aristokratik bir snf oluturmasdr. Mesela, Augustin Thiorry'ni -ki o dnemin, 19. yzyln ilk yarsnn en nemli tarihilerindendir ve snf kavramm getirmitir- ngiltere'nin Normanlar tarafndan fethiyle ilgili aklamalarnda durum aynen Osmanllarn fetihi- ne de benzemektedir. Burada Osmallar Normanlara, Rumlar da Ingilizler'e benzemektedir demektir. Bu gr etnik, etnisite kokan bir grtr. Fakat daha sonra bunu snfsal temellere dayandran yazarlar ok daha salkl bir gr ortaya koymulardr. Bunlardan, Hegel'den bir cmle okumak istiyorum. Ilegel, diyeceksiniz, filozof, fakat I legel unutmayn ki 19. yzyln balarnn dnyann en ansiklopedik kafas, en kltrl, hem sosyal bilimleri hem tarihi hem siyasal bilimleri incelemi bir insan. Byle bir insann Osmanl Devleti'nin kuruluuyla ilgili

Kurucu l'.fsateler ve Devlet

syledikleri enteresan olmaldr. Aynen unu sylyor: "Tiirk ulusu, son derece salkl ve kuvvet doluydu. Gc fetihleri.* dayanyordu ve bu yzden devaml sava halindeydi. Ayn Franklarda olduu gibi fethedilen topraklar savalar arasnda miras hakk olmakszn yani tasarruf hakk olarak datlyordu." imdi bu, daha sonra Marx, 1in gel s hatta VVeber tarafndan da aynen kabul edilmi grtr. imdi, diyeceksiniz ki, bunlar ok genel eyler. Fakat bu konuda daha nansl analizler de yaplmtr.

Trklerle ilgili gelimelere Trklerin nasl yaklatna daha sonra gireceim. nk u ana kadar bu meseleyi daha evrensel daha Avrupai bir planda konumaya ve tartmaya alyorum. imdi daha sonraki aamada ne yaplmtr? Benim kanaatimce en iyi analizi Engels yapmtr. Hngels'in biliyorsunuz, zel mlkiyetin, ailenin ve devletin kuruluuyla ilgili bir eseri vardr. Burada ortaadan -tabii antik devletten de bahsediyor, ama onun zerinde durmayacam- ortaa devletinden, Koma devletinin yklndan, Germen fetihlerinden sonra kurulan devletlerden bahsediyor. imdi burada syledii ey u: Ortaa devleti bir airetten, yerleik dzene geen bir airetten kuruluyor ve bu airet yaps yerleik dzene geerken zlyor. Kan balar /.liiyor ve farkl ilikiler ortaya kyor ve belli bir biimde yerleik halklarla da ilikiler kuruluyor. Snflamann bir blmn de yerleik halklar tekil ediyor.

Burada, En gel s, Germen Devleti'nin (ki Osmanl Devleti iin de aynen geerlidir; bunu ben de almalarmda kullandm. Alman oryantalisti Ernest VVerner de daha sonra okuduum bir kitabnda Engels'in ayn cmlesini zikrediyor ki ben de ok memnun edici bir ey olarak grdm) kuruluunu yle anlatyor: "Fetihler sonunda devlet dorudan doruya geni, yabanc topraklarn igali ile dodu. Airet rgt, bu topraklara egemen olacak hibir araca sahip deildi. Fakat bu fetih, ne fethedenlerle feth edilenler arasnda ciddi bir savaa, ne de bunlar aa yukar ayn dzeyde olduklar iin, daha ileri bir iblmne dayanmad iin ve bu yzden toplumun alt vaps de


imedii iin, airet rgt uzun yllar deimemi ve topraa balanm bir Germen halk halinde yaamtr." imdi bunlar Osmanl'ya bildiimiz bilgilerle, ok genel bilgilerle tatbik edelim:

OsmanlIlarda bir airet yaps var. Burada airet szn de yanl kullanyoruz, airet daha geni. Morgan antropolojisinden kan burada bir "gentilice" rgt var. Bir atadan ayn kan bandan gelen insanlar. Bunun Trkesini ben ok aradm. Buna Sadri Maksudi Arsal "uruk" diyor mesela. Airetin kan bana balanan kk bir paras. Bakalar "oba" diyorlar. Oba daha yaygn bir kelime. Zaten bugn Anadolu'da ad oba olan birok ky vardr. Hl toponomisi yaplmamtr Trkiye'nin ama bu tip kyler hl vardr. Demek ki, Trkiye'nin bu konudaki dnce rnlerinin ok youn olmamas nedeni ile dilde de ister istemez bir karmaa var. Diyelim, oba. Oba itibariyle yerleirken Osmanl, Osmanl aireti, Osman Beyin aireti, airet yaps bozuluyor. Hatta Osman Bey bizzat baz kroniklere gre, Hammer'in de naklettii bir kronie gre amcasyla savayor. Onu da ldryor. Buna mukabil kimlerle anlayor. Bir sr Rumlarla, Samsa avu, Bizans tekfurlaryla Mihailoulla- nyla, Evrenus beyle vs.

Halil nalckn ve dier o dnemin kaynaklarnn "yolda" veya "nker" adn verdii ayn ve kan bana dayanmayan bir ynetici snf ortaya kyor. te nemli olan bu. Devleti kuran bu. Yani airet yaps kyor (kan bana dayanan), topraa yerleiliyor ve bu yerleim srasnda yerleik halktan da katklarla yeni bir ynetici snf douyor. imdi bu ekilde doan devlette, tabii dervilerin, tarikatlarn, ahilerin daha nce saylan Fuat Kprl'nn ok zengin bir literatre dayanarak ve daha sonra da geniletilmi bir literatre dayanarak anlatlan bir sr unsur da rol oynuyor. Ama ortaya kan nemli nokta: Devletin, airetin paralanmasndan ortaya k. Osman daysn veya amcasn ldrd m ldrmedi mi. Namk Kemal buna ok sinirleniyor Hammer'i okuyunca. Hammer'in yapt ilk iin Osman'n amcasn ldrtmek olduunu yazyor; bunu


bir Trk dmanl, Trkler'e antipati olarak gryor... Aslnda ortada sosyolojik bir olgu var. Bizansl tekfurlar var; derviler var. Baka bir sr unsur var. Bu unsurlar, ancak byle yeni bir ynetici snfn ortaya kmasyla nitelik deritiriyor. te btn bu tarih, vakayinameler, o dnemin btn tanklar ve dier btn tanklar bu sreci bize anlatabildii lde sosyolojik bir olguyu anlamamza yardmc olabilirler. Yoksa, gerisi hikyedir. Onun dnda u unun days myd, amcas myd bunlar da nemli olabilir. Tarihe zel bir merak olanlar tatmin eder ama asl olan airet yapsnn veya oba yapsnn zlerek snflama srecinin ortaya kdr.

Hammerin, Osmanl kroniklerinden yapt sentezi, Os- manl tarihi kroniklerini teker teker bu adan okumak ok daha retici olur. lk olarak grlen ortaa devletinin en ilkel fonksiyonlardr. Bir kere devlet zora dayanarak, fakat legal kuvvet sahibi olarak ortaya kmtr. Fakat bu legal kuvveti ayn zamanda meru (legitime) bir kuvvet haline sokmak zorundadr. Bunun iin tabu medrese ile caminin bir arada olduu dnemde bu fonksiyonu o kurum grr. O arada tarikatlarn, bunun dndaki dini ihtilaflarn analizi somut olarak ayrca yaplmaldr. Fakat genel ereve budur.

kincisi maliyedir tabii. O srada da maliye, daha ok uzun zaman hazine-i hassa, hazine-i amire, yani devlet hzinesiyle sultann hzinesinin birlemi olduu bir ekilde uzun yllar devam etmitir. O zaman, bazen birinden brne aktarmalar da Osmanl tarihinde yaplmtr. Bir de nc fonksiyon var: Adalet. Adaletnamelerde ifadesini bulan, Osmanl nasihatna- melerinde, siyasetnamelerinde ve en nls de Kmalizade'nin Daire-i Adliyesinde ifadesini bulan adalet fikridir.

Yalnz yanlmayalm; o zamanki adalet anlay bugnk adalet anlayndan ok farkldr. Bugnk adalet anlay, eit bir vatandalk fikrine dayanr. Halbuki o zamann adalet anlayna gre toplum belli kastlardan olumutur. Herkes olduu yerde kalsn, iyi yesin, iyi isin, zengin olsun, fakat herkes olduu yerde dursun anlay hakimdir. Bu bir kast adaletidir. Bir


ortaa adaletidir. Onun iin Osmanllarda her ey adalete dayanyordu, adalet mlkn temeli gibi aklamalar Osmanl m- paratorluu'nu anlamamzda bugn bize ok yardma olmaz. Bir kavram karkl yaratr.

Bizim tarihiler Batllarla birlikte tararak bu sreci aydnlatacak bir sr veri ortaya koymutur. Bu verilerin yalnz bu tip seleksiyonu bir tarih meselesi deil, bir toplumbilim meselesidir. rnein Gibbons 1916'da Osmanl Devleti'nin kuruluu hakknda bir kitap yazd. M. Fuat Kprl'nn Osmanl Devleti ile ilgili aklamalar da aslnda bununla bir polemiktir. Bu polemik bilgilerimizi ok zenginletiren bir sr unsur ihtiva ediyor. Biraz nce Akpaazade'den nakledilen ve konuyu zenginletiren analizleri, unsurlar da grdk. Fakat temel nokta nedir? Temel nokta udur: Gibbons diyor ki, bunlar kck bir airetti, birdenbire bydler. Bu demografik bymeyi aklayacak pek bir sebep yok. Demek ki, bir sr Hristiyan Mslmanlah ve aslnda Osmanl'mn da bu byk aaas, ykselmesi, Hristiyanlarn eseridir. Ona geliyor. "Yeni Osman- l" dodu diyor Gibbons. Hatta rk kelimesini de kullamyor. Bu nedenle eletiriyoruz. Fakat ortada etnik bir sorun var. Devlet nasl dodu konusunda. stelik Trklere de kar... Tabii milliyeti adan Fuat Kprl sinirleniyor. Ksyor. Bir sr arg- mantasyon ierisinde bunu rtyor veya rtmeye alyor.

1916da niye byle bir kitap yaynlanyor? Bu da ilgin. 1916da Osmanl Devleti tam kntye giderken, 1915'te btn gizli anlamalar Trkiye'yi paylamken 1916'da byle bir kitap kyor. Acaba bir rastlant m? Yoksa hi holanmadm bir komplo teorisi ierisinde deerlendirilebilecek bir olgu mu? nk 1913te baka bir kitap daha yazlmt. Lybyer isimli stanbul'da uzun yllar alm bir Amerikalnn Kanuni Sultan Sleyman dneminin idaresi hakknda eseri ve o da orijinal bir tasnif getiriyordu: Osmanl Devleti'nde dini kurumlarla, ynetici kurumlar ayryd, diyor. Ynetici kurumlar daha ok devirmeydi. Yani kken itibariyle Hristiyand. Dini kurumlarsa Trk't veya ksmen Arap... Sonu ne oldu diyor? ok kaba


hatlanyla sonu, asl baarlar ynetici kurumlardan geliyordu. Ne zaman ki onlar da bozulmaya balad, onlarn iine de ms- lmanlar, Trkler, devirme olmayanlar girmeye balad; bir dejenerasyon balad. te size etnik kkenli bir analiz daha. Bu fevkalade yaygn da olmutur. Daha sonra yazlan ve Osmanl klasikleri arasnda saylan Gibb ve Bovven'in kitabnda da aynen benimsenmitir. Religious nstitutions ve Governmental Insti- tutions. Bunlar, sosyolojik olarak ok anlaml deil. O devirme dediimiz insanlar, din deitirmi, Avrupa'da da din deitirmi pek ok insan var; bir nevi Trklemi. Ama ona bir nem veren, vurgulayan bir yaklam hakim kitaba. Belki de ideolojik bir sapma da burada sz konusu olabilir. Osmanl Devleti'nin ilkel fonksiyonunu anlattm: Ortaa devletine hakim adalet, maliye ve askeri olmak zere l bir yap var. Bat'da da ayn. Bat ortaa devletlerinde de ayn. Bu durum Batda da, OsmanlIlarda da deimitir. Ama iltizam sistemi Osmanllarm sonuna kadar devam etmitir. Bu durum havale sistemi ad altnda devam etmitir. Fakat Bat'da Kraln Konseyi denilen bizde aslnda Osmanl divanna tekabl eden bir konsey vard. amzn en nemli tarihilerinden biri Michel Antoin bu konuda klasik olan bir kitap yazmt. Orada ok nemli bir dnm sylyor. Batl devlet aygtnda daha dorusu Fransz devleti aygtndaki deiimle ilgili. Diyor ki, orada da hakim olan, divana, kraln konseyine hakim olan, balangta adalet bakanyd. Fakat Colbert'le birlikte, Colbert'in mali reformlaryla birlikte 1661 tarihinde, maliye bakan adalet bakarmdan daha stn bir konuma geti. Bu temel gzlem kendisine gre 1789'un da temelidir. Bte birliinin Kolbertizmi yaratan reformlar erevesinde sonunda mutlakiyeti rejimi glendirdiini, snf elikilerini yarattn ve sonunda ihtilale gtren srecin balangc da olduunu sylyor. Bu bir bakma iyi, bir bakma kt. Tabii ihtilale gtrmek iin yapmad bunlar Colbert, ama ada tarihi sonucu yle gryor.

ngiltere'de de ayn ekilde 1700'lerde, 1755'e kadar, bir bte birlii, bir mliyenin merkezilemesi sreci yaanmtr.

40 E/naneler ve Gerekler

Osmanl tarihilerinden Robert Mantran da Colbcrt'in reformlaryla balayan Osmanl Devletini iktisadi vesayet altna alma sreci 19. yzylda bir siyasi vesayetle tamamland, diyor. Burada unu sylemek istiyorum. Ortaa devleti olarak biz kaldk. Fakat devlet yapsndan bahsederken Batl devletler ortaa devlet yapsnn iinde kalmadlar. Mutlakiyeti devlete getiler. Daha sonra da temsili demokrasilere getiler. Bizse, bence ortaa devletinden yar smrge tipi devlete geebildik. Bunun bir tek devletle ilgisi yok. Bunun dnda halkla, kltrle, yar resmi kurulularla, medreselerin, okullarn durumu ile ilgili birok nedeni var. Fakat mademki konumuz devletti, bunu da sylemek gerekirdi zannediyorum. Osmanl Devleti memur devleti olarak bymtr. Zannettiimiz kadar da byme- mitir. Findley'in bu konuda ok ilgin aratrmalar var. OsmanlIlarn 19. yzylda da byle btn devleti kontrol edecek bir memur takm, memur zmresi yok. Yine de kk bir brokrasi yaratmtr. Fakat devletin temel fonksiyonlarn, burjuvazinin de gelimemesi nedeniyle, toplumsal hayatn her safhasna yayacak, en azndan altyap, eitim hizmetleri, yollar vs. eklinde yayacak bir gce sahip olamamtr. Olamaynca da gereki tarih yazmak da zorlamtr. O zaman menkbeler devreye girmeye balamtr. Efsaneler devreye girmeye balamtr ve hepsinin toplam diyebileceimiz bir resmi tarih anlay meydana gelmeye balamtr. nk hikimse kendi tarihini ilkel ve karanlk grmek istemez. Batan aa karanlk bir silsile olarak grmek istemez. Toplumsal ihtiya olarak sylyorum. Buna yakn Fransz tarihinden rnek vererek szm bitirmek istiyorum.

Franszlar kinci Dnya Sava'nda, Nazilerle drt sene ibirlii yaptlar ve milli bir utan iine dtler. Nazilerle yaptklar ibirliine kar bir ey yaratmalar lazmd. Aslnda Nazile- re direnme, mukavemet vard. Fakat direni Fransa'da kk lekteydi. Fakat onu menkbevi efsanevi boyutlara ulatrdlar. Bunlarn yanl olduu bugn biliniyor ve bu konuda svireli iki ynetmen fevkalade gzel bir film yaptlar. "Keder ve Mer

Kurucu l.fst neler ve Devlet 41

hamet" ballkl uzun, dokmanter bir film. Fransz halknn nasl byle ibirlii yaptn sergiliyor. Milliyetiler, sinema salonlarna bombalar attlar, film uzun sre yasakland. Yasaklanmasa bile korkudan oynatlmad. Sonunda imdi film oynuyor. Bunu, de Gaulle'e soruyorlar. "Sayn De Gaulle bu filmi grdnz m?" "Grdm" diyor. "Ne dnyorsunuz?" diyorlar. "Doru, hepsi doru" diyor, "lie peki?" Yant: "Tarih biraz da efsaneyle ve mitolojiyle yazlr." Yine de bu yant De Gaulle'n bykl olarak kaydetmemiz gerekiyor, "bize iftira ediyorlar" da diyebilirdi. Bizim tarih de bu ekilde bir sr efsaneyle doludur. Devlet adamlar, politikaclar bunlar kullanrlar. Fakat tarihinin grevi, sosyal bilimcinin grevi de bunlarla kavga etmek, gereki bir tarih anlayn yerletirmeye almaktr.

Seluklu ve Osmanl Sosyal Kurulularnda Ortak Canon

4 *Sencer Divitiolu

"Kcnd' zn bilen bilr ki neyidi Ubu mlke gelmeden kande idi"

k Paa-y Vel

Historiografyada artan getiriyi, tarihsel "dorulan" gemile diyalog (gemiin gemile, gemiin halle) kuran bir retorikle aramann yararl olacan sanyorum. Bylece, esremli ve artsremli metinler birbirlerinin iine szarak haldeki tarihinin alglama aylann* geniletir ve dolaysyla tarihi anlama ya da aklama srelerine yeni kod-zcleri sunar.

13u makalede byle bir retorik kullanlacaktr. XI. yzyl Seluklu kurulu dnemine (Dukak-Turul Bey dnemi) ait belgelerde bulunan balam-ilikili metinler, XIV. yzyl Osmanl kurulu dnemine (Erturul-Osman Bey dnemi) ait belgelerde bulunan balam-ilikili metinlerde karlatrlacak ve bylece her iki toplumun "ortaklaa" dili (canon'u) saptanacaktr. Bu ilemin sonunda, elde edilen bulgulardan tretilen kategoriler ayklanp bir liste halinde nmze serilecektir. Hemen iaret edeyim ki, karlatrmann amac, artsremli bu iki toplum ara-

Neolojiler iin ltfen Silzlkeye baknz.


sndaki pek bilinen ortak olgular yeniden gndeme getirmek deildir. rnein, abmada, ne her iki toplumun oban- gebe-sava bir yaam srdrd, kurduklar ilkin devletin birbirine benzedii, sultanlarn yetkeden (otorite) ok, erke sahip olduklan ne de sultann uruk yelerine l hakk, asker ve ulema zmrelerine ikta datt sz konusu edilecektir. Bizim aradmz anlam ve imler (semantik-semiotik) bakacndan, metinlerde kullanlan dilin -denilmek istenilen anlamn- her iki toplumda ayn balam-ilikisine ulanp ulanmaddr.

almada referans olarak iki kitabm kullanacam: Ouz'dan Selukluya (1994) ve Osmanl Beyliinin Kuruluu (1999). Sylemeye gerek yoktur ki, Seluklu ve Osmanl balam-ilikili olgular saptanrken, her iki kitapta yapld gibi, birincil ve ikincil kaynaklara yeterince gnderme yaplacaktr. Ortak olgular kategorilere ayrlrken, Seluklu iin SEL, Osmanl iin OS ve her ikisi ini SEL-OS ksaltmas yelenecektir.

I

1. SEL-OS Kurucularnn Sanlk Olduklar Ouz Boylar

a. SEL: Seluklu, Ouz boy federasyonu iinde dizeklilikte en alt sradaki boy olan Knk'tan kopan bir tire ya da konata sanlktr.

b. OS: Osmanl, Ouz boy federasyonu iinde dizeklilikte en st sradaki boy olan Kay'dan kopan bir tire ya da konata sanlktr.

Not: Kay boyu hakkmdaki iddialar bir yana brakyorum. Baknz: Divitiolu, 1996.

2. SEL-OS Kurucularnn Adlar

a. SEL: Seluk ad Trke ses uyumuna aykrdr. Ad ya Seluk ya da Sal-uk olmaldr. lkinde, ad Arapa sayl kknden gelir. Ne ki, bu kk tartkldr, zira X. yzyl Ouzlar'

Seluklu ve Osmanl Sosyal Kurulularnda Ortak Canon 45

Arapay bilemez. Ayrca, bu kk doru olsa bile kltme ad (ck), nl olarak u deil olmaldr. kincisi doru olabilir. Belki, Seluk "sal" zerinde domutu. Heyhat! Bu da olamaz, nk hibir tarihi bu ad kullanmamtr. Buna karlk, ad baka trl yazanlar vardr. rnein, bn Hassul'a (1940) gre, ad s.r.j.q olarak okunur. Ermeni kronikleri de ad byle telaffuz ederler, ona Saruk derler (Bosvvorth, 1973).

b. OS: Bizans tarihilerine gre, Osman Beyin ad bazen Atman, bazen Otman eklinde yazlr. Al-Umar ile bn Haldun da ona Otman derler. bn Battuta (1982) daha tuhaftr: Osman'n ad Osmanck'tr. VVittek (1948) onun Seluk ile Osman adlarn birbirine kartrdn ileri srer.

3. SEL-OS Atalarnn mrleri

a. SEL: Dukak olu Seluk, babas lnce Hazarlar'n orda kenti Sartel'i 924 ylnda, henz on yedi yandayken terk etti. Cend'de, 1007 tarihinde lmtr [1007-(924-17) = 100]. Demek ki, yz (ya da yz yedi) yl yaamtr (bn'l Esir: Zbdat iinde, LIV).

b. OS: Osmanl efsane-tarihine gre Sleymanah'n olu (sic) Erturul, doksan iki yanda ld.

4. SEL-OS Atalarnn Oullar

a. SEL: Seluk'un drt olu vard: Arslan srail, Yusuf, Musa, Mikail.

b. OS: Sleymanah'n da drt olu vard: Tndar, Erturul, Gndodu, Sungur Tekin.

5. SEL-OS Toplumlarnn Balang Nfuslar

a. SEL: Seluk, Cend'e gerken (985), bir kayda gre (Ca- hen, 1949) yannda yz atl vard. Seluklu konat (Turul, ar, Musa Yabgu, brahim Ynal, Kutalm vs.), dostlar olan Har-

zem valisi Harun ldrlnce yersiz yurtsuz kaldlar ve son bir cehitle Horasana geip, orada il tutmak istediler. Amu Derya'y aarken dokuz yz atl idiler (Beyhaki'den: Kymen, s. 1709).

b. OS: Sleymanah'n oullarndan ikisi, Tndar ve Ertu- rul, Rum iine varmaya karar verdikleri vakit yanlarnda drt yz ger-evlik bir Trkmen obas vard.

6. SEL-OS Kurucularnn Ryalar

a. SEL: "(Seluk) bir gece rysnda atee iediini ve kvlcmlarnn dnyann dousuna ve batsna saldn grd" (Bar Hebreaus).

b. OS: "Osman kim uyud dnda grdi kim bir derviinkoynmdan bir ay doar gelr Osman Gazinin koynna girer. Bu ay kim Osman Gazinin koynna girdii demde gbeinden bir aa biter. Dahi glgesi lemi dutar. Glgesnn altnda dalar var. Ve her daun dibinde sular kar (kpaazade, et. al).

Yorum: Belki bir rastlantdr ama, Mesu'di'nin Acaib al- Dnya kitabnda yle bir haber var (een, 1988, s. 32):

"(Orada) hkmdarlarnn belli bir gn vardr. O gn hkmdar adna byk bir ate yaklr. Hkmdar bu atee yukardan bakarken khinler atee kar bir eyler mrldanr."

Bu yer, Dukak'n yaam olduu Hazarlarn ili olmaldr. Ad geen khin ise, herhalde, bir bahi (kam) idi. Zira, atee bakarak rklamak amanizm geleneidir.

Osmanlya gelince: Hac Bekta Veli'nin Vilyetnme'si (1995) geleneince Bacyan Rumdan Kadncuk (Hatun) Ana, bir gece ryasnda, dolunayn eteinden ieriye szp koynuna girdiini grmtr.

7. SEL-OS Uruunun Savalar

a. SEL: Suba Seluk'tan inen uruk beylerinin hepsi sava-



yd. Arslan srail ve oullan Kutalm, Resul Tegin; Yusuf ve oullan Ersgun, Er ta, brahim Ymal; Musa ve oullar Yusuf, Br, Haan; ve Mikail oullar Turul, an. Aralannda Yusuf en bahtszdr, daha Cend'e varmadan lmtr, te yandan, Musa'nn sava olduu pek sylenemez. O, kalemi klca tercih etmitir. Meliknme gelenei onu nan Bey olarak tanr (Bay Hebreaus).

Seluklu savarken yannda kendine bal (galiba) gulm birlikleri vard. brahim Ynal'a bal Ynallular, Musa Yabgu'ya bal Yabgulular gibi. Nitekim, Turul Bey nc kez, Badat'a girerken yannda be yz kiilik kendi gulmlar bulunuyordu. Onlarn adlarn bile biliyoruz: Khumar Tegin, Gm Tegin, Erdem, Sav Tegin vs.

Ayrca savata Seluklu uruuna arka kan Ouz tire ve konat beylerini unutmayalm. Kzl, Yamur, Mansur, Anaso- lu, Buka, Dana, Kzolu gibi beyler bunlardan bazlardr.

b. OS: Erturul'un olu: Gndz Alp, Osman, Sanyatu dur (Savc); Gndz Alp'in iki olu: Aktemr, Aydodu; Osman'n be olu: Ha mit, Alaeddin, Orhan, Pazarlu, oban ve Sanyatu'nun tek olu Bay Hoca, hepsi de savayd. Aralannda tek istisna Alaeddin'dir. O, dervi olmay semiti. Galiba, uruun byk bir ksm atmalarda lmtr. Sanyatu, Aydodu, Pazarlu ve Bay Hoca'mn yazglan byleydi.

Osmanl savarken yannda daima alplerle gaziler vard. Bunlar, beylerine tregenlikle bal hr savalard. Her birinin bir "klp" oluturduu bellidir. yle ki, klp yeleri Osman Beyin Client'i olarak vuruuyor, buna karlk beyden l hakk ve tmar pay alyorlard. Alpler, Mslman ya da deil, fakat azat edilmi eski nkerler olabilirler; adlan yle gsteriyor: Haan Alp, Turgut Alp, Konur Alp gibi. Oysa gaziler, gaza yolunda bakoymu Mslman savalard. Klplerinin Gazilik Tarikas'nn hizmetine verdikleri apaktr (. Tekin, 1989). Bunlardan bazlarnn adlar biliniyor: Gazi Rahman ve Gazi Haan.

Ayrca, baz Trkmen sava beylerinin tireleriyle (ya da ko- natlanyla) Osmanl'nn hizmetine girmi olduklar anlalyor.


Taz Ali, Samsa avu, Aka Koca bunlardan birkadr. Kse Mihal gibi sava beylerinin Bizans tekfurlarnn da Bizansa kar Osmanl ile ittifak kurmu olduklarm unutmayalm.

8. SEL-OS Toplumlarnn Balangcnda Beyler ve Derviler

a. SEL: Turul Beyle Baba Tahir'in konumas:"Hamedan dolaynda Hzr denilen kk bir da vard. Baba Tahir, Baba Cafer ve eyh Hamza adlarndaki dervi vard. Baba Tahir biraz meczub gibiydi. Sultana dedi ki:'- Ey Trk, Allah'n kullarna ne yapacaksn?- Ne buyurursun?- Allah'n buyruunu yerine getir/

Baba yllardan beri parmanda yzk niyetine tad, bir zamanlar abdest alm olduu ibriin knk azm (sic) karp, onu Sultann parmana tak. yle dedi: 'lem lkesini avcuna verdim. Adalet zre ol!' " (Ravendi, s. 97).

b. OS: Osman Beyle Kumral Dede Arasndaki Konuma:"Adna Dervi Durd ol Kumral Dede derler idi. Ol dervi eyidr: 'Ay Osman sana padiahlk verildi. Bize dahi krana gerek' dedi. Osman Gazi eyidr: 'Her ne vaktin padiah olam sana bir ehir ve- reym' dedi. Dervi eyidr: 'Bize u kycez yeter. ehirden vazgeldik. Bize bir kt ver imdi' dedi. Osman eyidr: 'Ben kt m yazarn benden kt istersin' dedi. Osman Gaze eyidr: 'te bir klcm var. Atamdan ve dedemden kalmtr. Onu sana vereyim ve bir marapa dahi sana vereyim. Bile senn elinde olsunlar. Ve bu nianu saklasunlar/ " (kpaazade).

Yorum: brik ve marapa gibi iecek kaplannn kutsallk- egemenlik kavramyla ilintisi olduu aktr. slmda kavram

Seluklu ve Osmattlt Sosyal Kurulularnda Ortak Canon 49

via egemenlik, adalet ile eanlamldr (Divitiolu, 1996). te, baba, sultana hem krk ibrik azn armaan ederken, hem de "adaletli ol" derken, telmih etmek istedii budur. Ancak, armaan edilen nesnenin krk bir ibrik olduunu gzden karmala- ym. Baba, Sultann adaletinden pek de emin deil gibidir.

Osman Bey ve Kurmal Dede hikyesinde ibrik simgesi marapayla yer deitirir. Bununla da kalnmaz, "alan" Turul Bey gider, yerine "veren" Osman Bey gelir. Turul Bey halinde, baba onu kutsalla arrken, Osman Bey halinde, Bey dedeyi egemenlii (armaan edilen kl) altna girmeye davet eder.

9. SEL-OS Toplumunda Beylerin Ululuu

a. SEL: Zbdat yazan, Turul Beyin veziri Kundur'den duyulmutur. O demi ki:

"Ben (Turul Bey) bu iin balangcnda Horasan'da idim. Bir gn beni havaya kaldrdlar. Etrafm sis brmt. Burnuma gzel bir koku geliyordu. Bana, gaipten biri, 'Ne istersen olacak' dedi. Ben de 'Uzun mrden baka bir ey istemem' diye yantladm. Bunun zerine 'Senin yam yetmitir" dediler" (Zbdat, s. 25; Ahbar, s. 15-16).

b. OS: Tevarh-i Al-i Osman'da, Sultan Alaeddinin, Osman', sultan olarak tandn yazarken, bu balamda unu da ekler: "Davul vurulduunda, Osman Bey ayaa kalkarm!" Aslnda, beyin yapt bu hareket dpedz anlamszdr. Peki, ne demektir bu? Belki de Ruhden yapacam u alnt muammay zmeye yardm eder:

"Osman Beyi uda Trk beyleri dirilp kurultay, yani byk cemiyet ve sohbet idp Ouz tresi zerine han diktiler.,. Pes mecmu-i r turup Ouz resmince kerre ykinb ba kodlar, devel obalardan kameron (kmzlar?!) getirp Osman Beye sarak sundular" (Ruh, s. 376).

Yorum: Eski Trk egemenlik (kaanlk, hanlk, sultanlk,


beylik) tresi uyarnca ktrmede (clsta) hkmdar havaya frlatlr (ya da kendisi srar), yksee kaldrlr*, boaz sklarak hkmdarlk sresi saptanr. te ancak bu balamda SEL- OSda pek belirsiz geitirilen hkmdarlarn cl trenleri ele alnp deerlendirilmelidir. Bu amala Kk Trk, Hazar, Seluklu ve Osmanl ktrme trenlerindeki asal eleri bir izelgede topluyorum (izelge I).

Kk Trk ve Hazar kaanlarna degin bilgiler ve belgeler iin baknz. Divitiolu, 1988.

Simgeler

Kk Trk Ata Bindirme Boaz Skma Hkmdarlk

sresi

Hazar Kalkan stne Kaldrma

Seluklu Havaya

KaldrmaKendindenGeme

mr

Osmanl Han Dikme ki me -

izelge-I

10. SEL-OS Toplumunda Heteredoksi

a. SEL: Dandanakan Savann (1040) arifesinde Turul ve an beylerin Meymane'de tekkesi bulunan Suf eyhi Abu Sait'i ziyaret ettikleri, onun duasn aldklar biliniyor (Lampton, 1988). Gene ayn gnlerde, kengete beylerin bir mevlzadenin

* K trm e-kald rm a. Yukardaki alntda sz edilen d ik -m ek fiili ile gtrm ek fiili arasndaki zdelie dikkat ediniz.


(sic) (bana gre bir batnn*) rklamasna kaytsz kalmadklar grlyor. Bah onlara demi ki: "Bu savata (Dandanakan) Seluklu leye kadar dayanrsa btn Horasan onun olur. Olmazsa, kellem alnsn!7' Bahmn bu kehaneti zerine ar Bey, Turul Beyin muhalefetine ramen sava kararn alr.

b. OS: Anonim 'den aynn alyorum:"Erturul hali hayattayken bir gn d grdi. Bir acayip vaka grp ol vakadan uyanp bu di fikr iderek Allah'a zikr iderek durd. Sabah namazn kld. Suret deitirb doru Konyaya vard. Anda bir muabbir kii vard. Adna Abdlaziz dirlerdi sa- hib-i kemallerden idi ilm-i ryy kemaliyle bildi" (Anonim).

Not: "Suret deitirmek, don deitirmek," turna, suna, gvercin klna brnerek umak, Trk syncretic leminin bezeklerinden biri olup, bah-Mslman inanlarnn sentezinden kaynaklanr. Bundan dolay kaynatas Vefaiye eyhi Ede Bali gibi (nalck, 1994) kendisinin de Vefaiye tarikatna bal olduu sanlan Erturul Beyin de umas doaldr.

11. SEL-OS Beylerinin fkesi

a. SEL: Turul Bey 1042 ylnda, brahim Ynal araclyla, Badat'taki Halifeye bir mektup gndererek Badat' ziyaret etmek niyetinde olduunu bildirir. Halife bu mektuba yant vermemi olmal ki, Turul Beyin tepkisi sert olmutur. te:

"Gazneliler, Halifenin baz topraklarn yneten klelerdi. Ben ise, hr insanlarn evladym ve Hun hkmdar uruundan iniyorum. Onlar kadar sayg grmeye hakkm olduu gibi daha fazla itibar grmeyi de isterim" (Ahbar, s. 16).

Neden olmasn ki, Alp Arslan zamannda, Sultan erden koruyan duaclar vardr (Kymen, 1975). Bunlar, herhalde, Kagari'nin tv dedii cinlerin efendileriydi.


b. OS: Osman Bey Karacahisar fethettikten sonra ehri OsmanlInn ordas yapmtr. Osman Bey adma ilk hutbe gene burada okunmutur. Hutbenin okunmas eletilere sebep oltu olmal ki, imam, Osman Bey'e hutbe okunmas iin Konya Seluklu Sultanndan icazet alnmasnn farz olduunu hatrlatmtr. Bu lfa ierleyen Osman Bey fkelenerek demitir ki:

"Bu ehri ben hod kend klcmla aldm. Bunda Sultan ne dahli var kim andan izin alam. Ona sultanlk veren Allah bana dahi gaza ile hanlk verdi. Ve ger minneti u sancak ise ben hod dahi sanca getirb kfirler ile uratm. Ve ger ben Al-i Seluk- van der ise ben hod Gk Alp oluyam derim. Ve ger bu vilyeti ben onlardan ndin geldim der ise Sley- manah dedem ondan evvel geldi" (kpaazade).

12. SEL-OS Aknclarn Anadolu'ya ve Bitinya'ya Girileri

a. SEL: Bizansl tarihi Anaiiates'ten okuyorum (1042-1055): "Bu insanlar (Seluklu-Trkmen) her yl srekli akn yapyorlard. Kale muhafzlar bunlarn saldrlarna kar koyuyorlarsa da, dman yaym yle ustalkla kullanyor, hedefini yle bir yeinlikle vuruyordu ki Iberyay (Grcistan) hibir diren grmeden dolayor, kasaba ve kyleri yamalayp, kentleri ykyordu. Tm tara le dnd" (Jacob, 1990, s. 100).

b. OS: Arna Commena'dan okuyorum (yl 1085):"Allahsz Trkler, Marmara blgesini mekn tutarak karmza dikildiler. Douya ynelen Sleyman- ah, znik dolaylarnda otam kurdu. Sultanlk bu kentte yerleti. Bylece, btn Tinya ve Bitinya, S- leymanahn yamaclarna ald. Atl ya da yaya lgarlar yaparak Boazii kysndaki Damalis (Kadky ?) kyne kadar yayldlar. Pek ok ulca aldlar/ fakat denizi amaya cesaret edemediler. Bizansl'l^


onlann kar yakadaki ky evlerinde ve kutsal binalarda ftursuzca yatp kalktklarn grp dehete dyorlard" (Anna Comnena).

13. SEL-OS Topumlarmda Fratriride

a. SEL: Sebebi ne olursa olsun (denildiine gre brahim Y- nal, Sultan Turul'a kar Besasir ve Msr Halifesiyle ibirlii yapyormu!), aralarna husumet giren anabir karde ve kuzen, Turul Bey ile brahim Ynal'n birbirleriyle giritikleri Hame- dan savanda Bey yenilmi ve ehre snmak mecburiyetinde kalmt. Yardmna gelen yeenleri Alp Arslan, Yakutu ve Ka- vurd yetierek onu kurtarmlar ve a zerinde vuruan brahim Ynal' esir alp Turul Beye teslim etmilerdi. Sultan da onu kendi yaynn kiriiyle bodu (Zubdat).

b. OS: Bu belge sadece Nerf de ve bn Kemal'de bulunur. Nerfden aktaryorum:

"(Osman, Bilecik Tekfurunun) belenb kendnin elin pdrdiine rencide olup diledi kim hem dem kavrayp tekvun tuta. Ammusi Tndar ile mavere itdi. Tndar eytdi: te tarafta Germiyan ya ve bu etrafm kfirleri hep bize dman. Bunu dahi dman idicek bize turacak yir kalmaz, didi. Tn- darn bu szi Osmana g geldi. Kendinin hurucuna men anlayub okla Tndar' vurup ldrdi" (Neri, s. 93-95).

14. SEL-OS Devletleri Ka Ylda Kuruldular?

a. SEL: Arslan srail Yabgu 1023'te esir oldu. Ve kalebend- likte ld. Turul, ar, Musa Yabgu ve brahim Ynal, 1040ta Gazneliler'e kar yaptklar Dandanakan Savan kazanp, Sa- manl-var kurulmu olan bu devleti ele geirdiler. Demek ki, tran Seluklu Devleti on be yl iinde kuruldu.


b. OS: Osman Bey 1301'de Bizans mparatoruna kar yapt Bapheus Savan kazand. Kendisi 1324'te Bursa'da ld. Demek ki, Osmanl Devleti bu arada kuruldu.

II

Demin izlenen retorik aslnda udur: Seluklu balam- ilikili metinleri ileri-okuyarak, Osmanl balam-ilikili metinleri ise beri-okuyarak iki tarih toplum arasnda bir diyalog kurup, ortak bir canon rettik. Bylece, elde edilen bu canon' la ada tarihi arasmda da baka bir diyalog kurulmu oldu. Bu sonu, yukardaki 1-14 sayl kategorilerle belirlenmitir. Bunlar arasndan 1-6 bei her iki toplumun n-tarihiyle ilgilidir. 7-13 bei ise onlarn z tarihleriyle. Bu haliyle, Osmanl toplumu- nun kurulu (semantik/semiotik) yaps, zorunlu olarak kronolojik zamandan tr (biri XI, kincisi XIV. yzyl), tersinmez bir tarzda Seluklu toplununum kurulu yapsnn genei olur.

Her iki toplumun kurulu sreciyle ilgili bu canon, doas gerei, aksiyomatiktir. Bundan tr, oradaki Osmanl blmnn ran Seluklu tarihinden aparlan bilgilerle mi yazld, yoksa Seluklu tarihi veri iken, ondan bamsz olarak OsmanlI'nn kendi iednk sosyal yapsmdan m tretildii bilinse bile, kantlanamaz.

Szlke

Aylan- ~ dnmek, evrilmek - contour (Az, Trm. neoloji benim)

Dizekli ~ hiirarchie (neoloji benim)Geneleme ~ cloning (gn-e, kel-e gibi (neoloji benim)Irklama ~ kehanet (DLT)Konat ~ band (DLT, neoloji benim)Tire ~ alt-boy (Trm.)Tregenlik ~ loyalty (sadakat~fidelity deil, neoloji benim)

Kaynaka

Anonim, Tevarih-i Al-i Osman, ev. F. Giese - N. Azamat, Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1992.

kpaazade, Tevarih-i Al-i Osman, iinde, N. Atsz, Osmanl Tarihleri, Trkiye Yaynevi, 1949.

Bar Hebreaus (Abu'l Farac), Abu 7 Farac Tarihi, ev. . R. Dorul, c. I, II, TTK, Ankara, 1987.

Bosvvorth, C. E., "The Political and Dynastic History of the Iranian VVorld" (A. D. 1000-1217), 1968, J. A. Byle (1968) The Cambridge History o f Iran, c. 5, Cambridge, 1968'in iinde.

Cahen, Cl., "La premire pnetration turque en Asie-Mineur," Byzanti- on, c. XVIII, 1948.

Comnena, Anna, The Alexiad, Penguin, 1960.Divitiolu, S., Kk Trkler: Kut, K ve lg, stanbul, Ada Yaynlan,

1986.Divitiolu, S., Ouz'dan Selukluya, stanbul, Eren Yaynclk, 1994.Divitiolu, S., Osmanl Beyliinin Kuruluu, stanbul, Eren Yaynclk,

1996.Erzi, A., "Osmanl Devletinin Kurucusunun Ad," Trkiyat Mecmuas,

No. 7-8,1940-42.Hac Bekta Veli, Vilyetnme, haz: E. Korkmaz, Ant Yaynlar, 1995.bn Battuta, Voyages, ev. G. Defremery - B. R. Sanguinetti, c. I, Maspe-

ro, 1982.bn- Hassul, "bn-i Hassul'un Trkler Hakknda Bir Eseri," Belleten, c.

IV, No. 14-15,1940.bnl- Esir, "bn'l-Esirde Guzlar ve Seluklulara Dair Paralar" iin-

Efsenekr tk Gcrtkkr

de. ev. K. Burslar, Zbdat Al-nusra ve Nuhbat Al-usra, stanbul, Maarif Matbaas, 1943.

Imad Ad-Din Al-Katib Al-sfahan, 1943, age.nalck. R , *How to Read Ashk Pasha-Zade,* (haz.) C Heywood - C

Inber, StuUes in Ottoman History in Honor of Professor V. L. Minage, stanbul, The Issis Press, 1994'n iinde.

Jacofc, X., Les Turcs au Moyen-Age, (Tartes Byzantines), Ankara, TTK, 1990.

Kymen, M. A., "Alp Arslan Zaman Byk Seluklu mparatorluunun Din Siyaseti/ Seluklu Aratrmalar Dergisi, c IV, 1975.

Lampton, A. K S., Contimrity and Change in f/.edirval Persia, Bbotheca Persica, 1988.

Neri Kitab- Can-Nma, haz. R. Unat - M. Kymen, Ankara, TTK, 1949.

Oru Bey, Oru Bey Tarihi, ev. N. Atsz, Tercman, 19...Ravendi, R.Uwt-Qs-Sdur ve Ayet-s-Srur, ev. A. Ate, Ankara, TTK,

1957.Ruh, Ruhi Tarihi, haz. E. Meril - Y. Ycel, Belgeler, Ankara, TTK, 1989-

1992.adruddn Ebul-Hasan, Ahbar ud-Devlet is-Selukiyye, ev. N. Lgal,

Ankara, TTK, 1943.een, R., Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, Ankara,

1988.Tekin, ., "XIV. Yzylda Yazlm Gazilik Tarikas/" Journal ofTurkish j

Studies, c. 13,1989. j

Asyadan, Orta Asyadan Trkiye'ye

Ben konuya Orta Asya tarihnin meseleleri asndan hakvo- rum. 1995te. Huri cihan slam olu, burada bir konferans dzenlemi ve ODT Gelime dergisinde "Niin Avrupa Tarihi* diye bir yaz yazm ve ayn zamanda Osmanl tarihine ne ekilde bakld konusunda, daha nceki grleri biraz zetlemiti. Dier taraftan da o, ayn konferansta 13, 14 ve 15. yzyllar OsmanlIsnn daha ok Avrupa tarihi ile beraber bir rekabet ortamnda anlalmas ve incelenmesi gerektii konusunda bir konuma yapm ve orada yalnz Avrupa deil, ayn zamanda Anadolu ve ran'la olan rekabetlerden sz etmiti. Bugn syleyeceim eyler, bu rekabet ortamyla ilgili olacak.

Orta Asya tarihine, az >ceki konumalar erevesindeki menkbeler ve efsaneler balamnda bakarak. Trkler, MooBar ve inliler asndan bir deerlendirme yapyorum.

Trkler ve MoolJar asndan baknca bunlann bazen yer

&


leik, bazen gebe olarak yaadklarn te yandan da deiik dinlere girdiklerini gryoruz. Trkler asndan slamiyet en yaygn belki en uzun zamanl olan bir din olarak karmza kyor ve bu din erevesinde meydana gelen bir kltr dairesi var. Aslnda her din ve uygarlk dairesi erevesinde tarihe bakmz deiiyor.

Bu konuda bir iki rnek vermek istiyorum. Tarihi bakmz deitii gibi, daha nce lber Ortayl'nn da syledii gibi, tarihin reel aya olmas meselesiyle ilgili olarak mitlerde, menkbelerde, lejanlarda deilikler grlyor. Mesela Moollar'a bakarsak, bizim Akpaazade gibi onlarn da ok nemli bir kayna var. Bu kaynak Moollarn Gizli Tarihi. Biz Orta Asya tarihiyle zellikle orta dnemle megul olanlar, Moollarn Gizli Tarihi'ni baucundan eksik etmeyiz.

Bu metnin kendisi kendi bana enteresan. nk inliler14, 15 ve 16. yzyllarda Moollarla ilgili yazmalarmda tercman yetitirmek iin tercme brolar kurmu; snrdaki, merkezdeki bu tercme brolarnda Moolca metinler ince karakterlerle yazlmtr. Mesela inggis ad, ng, ci, s diye ayn kelimeyle yazlm oluyor. Bu metin Moollarn tarihini anlamak iin, bizim iin gerekten bulunmaz bir hazinedir. Metnin ilk nce incesine bakp Moolcasn zmek, ondan sonra deiik dillere evirmek, btn bunlar tabii onlarca yl srd. Tarihilik asndan baknca da, 1240'larda bugnk Moolistan'da yazlm olan bu eserin ierisindekileri ksmen aynen veyahut da ok benzer ekilde aksettiren ve ran'da yazlm olan bir baka tarihi kaynak var. kisi arasndaki benzerlikler ok dikkat ekici. randa yazlm olan eser ise: 1314-20'lerde l- hanllar devrinde yazlm olan Cami- t Tevarih, ilk evrensel tarih diyebileceimiz tarih kitaplarndan biridir. Trklerin, Moollarn tarihi, slam tarihi, Yahudilerin, inlilerin, Hintlilerin, Frenklerin tarihi ayn ayr ciltler halinde Arapa ve Farsa olarak yazlm, ve yazldktan sonra hemen nadide kitaplarn bulunduu ktphanelere konulmu. Bizim Topkap Saray'nda Revan Kk'nde ve Ayasofya'da bunun gzel orijinal nsha-

Asya'dan, Orta Asya'dan Trkiye'ye Bir Balant ve Uzan 59

lan bulunmaktadr. Sanat tarihileri buradaki minyatrlerle urarlar. Benim renci olduum yllarda, 60'lann sonu 70'lerin ba bir tarafta ran'da, br tarafta in'de ve Moolistan'da ayn olaylar hakknda kaynaklar bulunmasn, o zamann dnyas ierisinde bunlarn ayn yerde birbirine benzer ekilde yazlm olduunu grmek benim iin ok heyecan verici bir eydi.

Ancak 60'lann sonundan imdi 90'lann sonuna geldik. Btn bunlar yazlrken siyasi mlahaza diyeceim trden, grler ok nemli olmu. Bir rnek vereyim. Bir olay anlatlyor. Ayn sra ile anlatlyor fakat olayn kahraman kim? Kusurlu kim? Kurtanc kim? rnein, bu sorularla, olaya ben ran'dan bakyorsam hemen kendim iin nemli karakterleri koyuyorum. inden bakyorsam yine kendim iin nemli karakterlerimi koyuyorum, Moolistan'dan bakyorsam kendi karakterlerimi koyuyorum. 14.-15. yzylda Timurlu saraynda tarih kitab yazyorsam kendim iin nemli karakterleri koyuyorum ve bu karakterler aslnda Cengiz Hanm evlatlarndan hangisinin tercih edildiini gsteriyor? Biz genelde tarih kitaplanna gerek arayarak bakyoruz; ancak o zamann ve o yrenin gerei ne idi? Bunu renmemiz epeyce vakit alyor. Ahmet Yaar Bey, Akpaazade ile ilgili konuurken, Orta Asya tarihiyle ilgili olarak Cengiz Han'm en byk olunun safd braklmasyla ilgili olarak yaptm alma gzmn nne geldi. nk tarihi kaynaklar bize onun belirli sebeplerden safd brakldn anlatrken asl sebebi sylemiyorlar. Bunun yerine bizim anlayabileceimiz sebepler gsteriyorlar. imdi anlalan, Osmanl tarihinin ilk dnemleriyle ilgili kaynaklarda da bu trl sorunlar var; yani tarihi yazanlar, bizden sonrakilerin ne bilmesi gerekiyor ve biz ne brakmak istiyoruz dncesi ile yazmlar. rnein, evvelce ben ince, Moolca ve Farsa kaynaklan birletirdiim zaman dnyay bir araya getirmi gibi hissediyordum. Halbuki oradaki tarihi yazarn kendisinin bize ne sylemek istediini de anlamamz gerekiyor. Bugnk toplantda Osmanl tarihi iin de benzer bir problemin ktn grmek benim iin gerekten ok yararl oldu.

Efsaneler ve Cert'kler

Tarihilik geleneine baknca, mesela biz bugn kendi tarihimizi Hunlardan getiriyoruz. Osman Gazi acaba bizim Bunlardan geldiimizi biliyor muydu? Sanmyorum. nk Hunlardan geldiimiz 1759'larda De Guignes adl Fransz bilgin, in kaynaklarn inceledikten sonra ortaya kt. Geen yl Mu- lan filmi erevesinde atalarmz yanl tantlyor diye baz tartmalar oldu. Film demek ki ok eskiden gsterilmi olsayd, byle bir tartma olmazd. O zamanlar biz tarihilik gelenei asndan Adem ile Havva'ya balanyorduk. Adem ile Havva'ya ve daha ok Nuh peygambere balanyorduk. Nuh Peygamberin oullan arasnda ( olu var Ham, Sam, Yafes) Ya- fes'in de Trk diye bir olu olmu, Trkler ondan tremiler. Ama eer Tevrat' aarsanz ve yaratl (Genesis) blmne bakarsanz Tevrat'ta Trk diye bir oulun olmadn grrz, te yandan Trkler 1000 yl neredeyse Yafes'in Trk adl olundan geliyoruz diye yazmlar. O zaman efsane nedir? Gerek nedir? Bu durumda problemli bir soruyla kar karya kalyoruz. Herhalde bu trl grlerin ortaya kt dnemleri gerekten balamlar ile beraber anlamamz gerekiyor ve bu erevede belki kendimizin de bugn gerek diye bildiimiz baz efsaneleri anlamamz sz konusu olur.

Mesela bunlardan biri in eddi ile ilgili. Genelde in eddi Trklere kar yaplmtr diye bilinir. in eddinin stnden atlayarak m getiler? Kapy kim at? Nasl oldu bu i diye merak ettim. 12. yzylda bu olaylara baktm zaman Cengiz Han ve arkadalarnn hi de eddin stnden atlamalar veya kapy amalarna gerek yokmu. nk o zaman bugn bildiimiz anlamda bir sed yok. Bugn bildiimiz anlamdaki sed Mool- lar, in'den ayrldktan sonra Ming slalesi zamannda yaplyor. Bugnk sed bir btn ve stnden arabalar geecek kadar geni. Daha nce bir sr sedler vard. Bugnk Moolistan snrlarna erien kuzey enlemlerine kadar uzanan alanlarda sedler vard. ki sed arasndan insanlar gayet rahatlkla geebiliyordu. Baz zamanlarda biz kendimiz olaylar belirli bir ekilde grmek istiyoruz. Onun iin kendi dnemimizin gerekleri bi

Asya'dan, Orta Asya'dan Trkiye'ye Hir Balant w Uzan 61

zim iin nemli. 13en imdi konumamn kalan zamannda, bir Asya tarihisi olarak Asya tarihinin problemleri nda Os- manl Devleti'nin kuruluunu nasl gryoruz diye bir soru sorarken, aslnda bir gerekten bahsetmiyorum, sadece bir gr ileri sryorum.

Asya tarihinde bizi ynlendiren tarihilik anlay daha ok in ile ilgilidir ve Asya tarihinde ve in tarihinde zellikle hametli devirlere bakarz. Bunlar Kanuni Sultan Sleyman zamanlar gibi olan hametli ve evketli zamanlardr. Her ey fevkaldedir. Kimin ne olduu ok bellidir. inde yirmi drt slale hkm srmtr. Bu slalelerden bazlar Kanuni Sultan Sleyman devri gibi muhteem bazlar deil. Tarihiler genelde parlak

630-osmanli devletinin qurulushu-efsaneler ve gerchekler (ahmat yashar ocaq) (ankara-1999)

Documents