Say1 95 Yll VIII Eylul 1970

190. Oliini Yddoniimtinde · ERZURUMLU iBRA.H:DI HAKKI

(1703 - 1780)

Sami Onal

Erzurum'Iu lbrahim Hakkl XVITI. Yi.izyJ.I Turk dtinyasmm tinlli dli­§tince, san'at vet ilim adamlarmdan . biridir. Hayati hakkmdaki bilgileri­mizi yerli kaynaklaria onun en onemli eseri "Ma'rifetname"den ahyoruz.

Tarik'at tomarlar1 ile soy §ecereierinden ~1kanlan bilgiiere gore :ib­rahim Hakk1 baba tarafmdan, tarihte bliylik oiayiar yaratan "TUrk Akmcilan"na dayanmaktadlr1 • TUrk akmlar1 sonunda, Bagdat Sultam­nm sarayma ilmi ve ruhani g_orevlerle giren :ibrahim Hakkl'nm atalan uzun zaman bu i§in ba§mda kahm§lardlr. Hillagii Ordularmm Bagda;t'I istilalari (1258) Sirasmda da~hnak zorunda kalan ilim adamlan Ve Sa­ray mensuplar1 al"asmda bunlar da vardlr. Anadblu'ya go~ ettikleri za-

. man once Tokat doiaylarmda barmmi§, sonra da Hasankale'ye ge~­

mi§tir. 1brahim Hakk1'nm ana taraf1 ile ilgili iki onemli beige vardlr. Bun­

lardan birincisi Hie. 1038 (M. 1628) de yazilan Kmdigi'h Seyyid Dede Mahmud'un soykoktine ait eski bir §ecere sureti, ikincisi de "Tambul" adh tamar halinde, kahnca el yazmas1 oir defterdir2• Her iki beige de .:ib­I"ahim Hakki'YI ana tarafmdan Hz. Peygambere bagiamaktadir.

:ibrahim Hakk1, Divamnda ve Ma'rifetmi.me'sinde bildirdigine gore Hie. 1115 (M. 1703) de Hasankale'de dogmU§tur.

"Hicretin tarihi binylizonbe§ oldu oi bahar Kala-i Ahsende :ibrahim · Hakki dogdu zar"

Ma'rifetname'ye dogumundan yillarca sonl"a yazdi~ yukar1daki beyit ve Divanma yazdi~ "Ey nftr-i mahz", "Hadim-i a§k", ve "Hakka nza" ter­kipleri bu tarihi dogrul'amaktadlr.

:ibrahim Hakklmn babas1 Dervi§ Osman Efendi, annesi Hanife ~e-

(1) listiinba§oglu (Revnakoglu), Cemaleddin Server: lbrahim Hakkl'iwn Soykoku. Erzurum Halkevi Killtiir Dergisi, Erzurum 1945, sayr: 7, s.31- 38.

(2) Aym yaz1.

(39) 791

SAYI 95 TltRK KltLTltRtt YIL v:iii

rife Hatun'dlp'. Dervi§ Osman Efendi aYIP mmanda oglunun ilk ogret­menidir. ibraliim. Hakkl'ya tecvit ve Kur'an derslerini ilk o vermi§tir.

Ibrahim Hakkl 5 ya§mda iken okumaya b'a§lar. Babas~dan ald1~ din d·erslerini Hasankale'li hocalarm dersleri takip ede:r. Daha sonra Er­zurum'da San Giimriikgii Dervi§ Efendi'den ayh~ 30 kUI'U§tan 9zel dersler ahr. F"akat onu asil yeti§tiren yer, ileride de soz konusu edeeegi­miz gibi Tillo'daki ~eyh Ismail Fakirullah Tekkesi'dir.

Ibrahim Hakkl yedi ya§mda annesini kaybeder. Bu olaydan sonra _ babas1 da kendisini amealai.'lll'a teslim ederek miir!;!id aramak igin Er­zurum iizeririden Siirt'in Tillo bucagma gider, orada ~eyh· tsmail Faki­rullahla miirid olur. Dokuz ya§ma kadar Hasank'ale'de kalan tbrahim. Hakk1 Hie. 1124 (M~ 1712) de ameas1 ~eyh Ali ile .birlikte babasmm' ya­nma gitmek iizere memleketinden aynhr. Amca-yegen uzun ve yorucu bir yoleuluktan sonra Tillo'ya V'arrrlar. Dervi§ Osman Efendi oglu ve karde§ini gok iyi kar§Ilar. Onlan ~eyh Ismail Fakirullah ile tanl§trrrr. Ibrahim Hakk1 klsa zam·anda Fakirullah Tekkesini benimser, yarnn k'a­lan tahsilini burada tra.mamlamaya gah§Ir.

Ibrahim H'akk1'nm Tillo'daki mutlu giinleri babas1mn oliimiine ka­dar (1719) siirer. Dervi§ Osman 1Efendi'nin Oliimii onu derin bir iiziintii­ye bogar. Yillarsonra yazdi~ a§~~daki klt'a ile bu olaya tarih dii§iiriir:

"Ya ilahi a§km He verdi can Ver ana eennette gok hUrl cinan Bu cihand'an bi-murad olan eivan Hasret ile agladi halk-1 eihan Rahmetin deryasma gark (;)t heman Geldi tarih: Gitti vay Osman eivan"

Hie. 1132. (1719)

tbrahim Hakkl babasnnn Oliimiinden sonra ~eyh Fakirullah'a h'ali­fe olarnk ruhi baglant1YI kendisi siirdiiriir. Tekkede sll"asiyla nevniyazhk, meydaneilik, nakiblik gibi basamakl'arda bulunur, az zamanda biiyiik ilerlemeler yaparak /')taj siiresini ba§an ile bitirir. Daha sonra ~eyh'in torunu Fatimet-iil-Azize Hammla evlenir, boylelikle onun ailesi · ar'asma da katilrr.

~!brahim Hakk1'nm ~eyhine kar§I saygi ve sevgisi sqnsuzdur. Haya­timn sonuna kadar onun miiridi olmakla ogftniir. Ondan 'aldi~ bilgi, il­ham ve egitim sayesinde degerli eserler ortaya koydugunu soyler. Bu konu ile ilgili olarak Ma'rifetname'de §unl'ar yazilidrr:

'(Ol mur§id-i kamil~ bu cahil u gafil gulamtn ir§ad edub iktiza ey-. ledikge birer iki§er hikmet buyurmu§, nice i§aret . ve be§aretle g&nul t1ag-

792 {40)

SAY! 95 S. ONAL YIL vm

lann duyurmu§tur. Ganul emraz~ndaJn s~hhat buldukta~ muhabbetiyle am igeriye alm't§t~r. Ol veghile tevhid u tevekkul ve tefviz u tahammul ve teslim u rwa riyaz~na dahil olmU§tur /'

Ibrahim Hiakki'mn Erzurum ve Hasank'ale ile olan miinasebetleri babasmm oltimiinden sonra da devam eder. Tillo'da~ Erzlirum'a dondii­gu bir Sirada Miiftii Hazlk Mehmet Efendi (1690-1763) den Farsga ders­leri al:lr. Hazlk Efendi zamamnm t'amn!Dl§ §air ve ilim adamlarmdand.Ir. Ozellik:le eami, medrese, ge§me ve mezar ta§lari igin yazdi~ tarih kita­beleriyle iin yaprm§tlr. 1763 te Oldi.igii Zaman ogrencisi Ibrahim Hakki onun igin de §U tarihi yrc1zar:

"HaZik Efendi ilm eretimendi . I Ulema kendi alem begendi Hak rahmet etsin ruhuna gitsin Cennette tatsm bin §ehd ii kandi Hakki denildi fevtine· tarih: Hakka yoneldi Hazik Efendi

Hie. 1177 (1763)

Ibrahim Hakki 1752 yihnda eski hoeas1 Sari Gtimri.ikgi.i ve onun og­lu HaCI Muh'ammed Sunullah ile birlikte Trabzon yoluyla :i:stanbul'a gi­der. Tillo'lu ~eyh Ismail Fakirullah'a kar§I bi.iyi.ik sayg:J.si olan padi§ah I. Mahmut (1730 - 1754:) - ~eyhin ba§ halifesi oldugu igin - onu sara­yma ·davetle Ki.itiiphane-i Htimayun'dan fayd'a)anmasma izin verir.

!stanbul'daki gah§malanm tamaml:adiktan sonra 1753 te Erzurum'a doner. Uzun yillardah beri si.irdi.irdi.igii ara§trrm~ ve incelemelerini, is- . tanbul'da kazandi~ yeni bilgilerle geni§Ieterek 1754: ten itibaren eser vermeye ba§lar. !Ik eseri Hie. 1168 (1754:) de tarrramladi~ ''ilahiname" adh divamdir. Daha sonraki y1llarda yazdi~ eserleri ise §oyle s1ralamr: Ma'rifetntlme (1756), irfaniyye (1760), ihsaniyye (1762), Meomu'at-ul­Meani (1764:), Tuhfet-ul-Kiram (1766), Nuhbet-ul Kelam (1768), ~e§ar~k-ul-Yuh (1771), Sefine-i Nuh (1773), Kenz-UZ Futuh (1774:), Definet-ur Ruh (1775), Ruh-U§ ~uruh (1776), Ulfet-ul-Enam (1776), Urvet-~Z-islam (1777), Hey'et-ul-islam (1777) 4 •

(3) . tbrabim Haklo, Ma'ritetname. Istanbul 1310, s. 523 . . (4) Bu listedeki eserlerden yalruz ildhiname-Divan ile Ma'rifetname basllnu§hr.

!Iiib.iname'nin bask! yih: Hie. 1263 (1847) Istanbul. Ma'rifetname: (a) Hie. 1251 (1835) Munr Bulak Matbaasi, (b) Hie. 1261 (1845) Rusya'da Kazan Uni­versitesi Basrmhanesi, (c) Hie. 1280 (1763) Mlsir Bulak Matbaasi, (d) Hie. 1284 (1867) !stanbul Amire Matbaasi, (e) Hie. 1294· (1877). istanbul HaCI Muharrem Efendi Matbaasi, (f) Hie. 1310 (1892) !stanbul Amire MatbaaSI, (.g) Hie. 1328

(4:1) 793

SAY! 95 T'ORK K'OLT'OR'O YIL VIII

!brahim Hakk1 yukarida siraladigmuz eserlerinden ilk be§ini Er­zurum'da, otekilerini de Tillo'da yazar. 1764 te mensur vasiyetnamele­rinden birini birakarak Erzurum'dan ayrihr. Hayatmm son ylllarmi Til­lo'daki Fakirilllah Tekkesinde okuyup ya~ak ve ilmi dncelemeler yap-makla gegirir. Hie. ·1194 (22 Haziran (1780) te orada OlUr. .

Erzurum'lu Ibrahim Hakk1 ve eserleri iizerine gok §eyler yazllmi§, birbirini tutmayan birgok gorii§ler ortaya atllmi§br. Mesela Bursa'h Ta­hir Bey "Osmanh Miiellifleri" adh eserinde, §airimizin 45 manzum ve mensur eser yazdignn soyler5• Onun tesirinde kalan ba§ka yazarlar da aym · gorli§ii ileri sUrerler6

• Fakat merhum Cemaleddin Server )levnak­oglu Tahir Beyin gorli§iine katilmaz7

, Sefine-i Nuh'daki miinacaata da­yanarak bu saytyt 15 olarak gosterir.

1963 te, DTCF Kiitiiphanesi - !small Saib Sencer yazmalari arasm­da rasladiginnz bir "1lahiname"8 niishasmda ise Ara.pga olarak, yazarm kendi ifadesi ile yazilmi§ §Oyle bir liste vardrr:

aflahiname DivaJntm '1168 de Turkge ·olarak duzenledim. Sonra Ma'~ rifetname kitabtmt yine Turkge~ 1170 te · yazdtm. lrfaniyye mecmuamt altmu; kitaptan, mensur olarak ilg dil uzerine 117 4 ytltnda topladtm. ·Son­ra Mecmu/at-ul-Meani beyitlerimi yine ug dil ile 1178 de derlemi§ oldum. Bu be§ kitap astllardtr ki ben bunlan o guzel Erzurum beldesinde, dort­yuz kitaptan meydana getirdim. Sonra Tillo karyesine gittim. Tuhfet-ul­Kiram mecmuast Arap~ Fars dilleri ile 1180 y2l2nda JJfecmu'at-ul-Meani'­den ald'tm. Nuhbet-ul-Kelam Mecmuam't~ Ma'rifetname ile yine Mecmu~at­ul~Meani~den ald'tm. Bunu da ug dil uzerine 1182 de yazd2m. Me§artk-ul­Yuh meqmuam't 1185 y2l2nda insaniyetle ilgili yuz kitaptan ilg dille SE(g-

. tim ve derledim. Sonra lsefine-i Nuh M ecmuam't yine ilg dilde ve 1187 ytltnda M ecmu~at-ul-M eani'den gtkardtm. Kenz-ul-FUtuh M ecmuamt

. Turkge-Arapga olarak 1188 ytl'tnda lrfaniyye'den aldtm, ayrwa duzenle­dim. Definet-ur Ruh mecmuamt~ keza ug dil uzerinden 1189 da yeniden Mecmu'at-ul-Mean1/den aldtm. Ruh-U§ §_uruh mecmuariit 1190 tarihinde

(1912) !stanbui, (h) IDe: 1330 (1914) 1stanbul Ahmet Kemal Matbaasi, (j)

FranSizcaya gevrilmi§ tezhipli bir . niishasl Erzurum Lisesi esld ogretmenlerin­den Hilseyin Hiisnii ~armati tarafmdan Paris Genel Kitapllgmda gBriilmu§tiir, (k) Farsgaya Hintu ll.limlerden Alaiiddin Farukt gevirmi§, Mls1r'da Bulak Mat­baasmda basbrrm§hr. Kilgiik boy, okunakll bir niishas1 da Klbns'ta bastlml§hr.

(5) Bursa'll M. Tahir, Osmanlz Miiellifleri. C. 1, s. 33-35, !stanbul 1333. (6) Ayltk Ansiklopedi - ikinci seri - sayt 1, s. 11, Resimli Yeni LUgat ve Ansiklo-

pedi, C. 3; s. 191, Orner Atalay,Siirt Tarihi, !stanbul 1946. . (7) . Cemaleddin Server Revnakoglu, Erzurum'lu ibrahim Hakkz ve Ma'rifetnamesi.·

!stanbul 1961. · (8) DTCF KiitUphanesi - !small Saib Sencer yazmalan, No. 1851.

794 (42)

-------- ----- ----------~ ----- -- --- --- - - - --- ---- -------- - ~-- .. _ ~y;J:~~{~~~\:-:r-;------ ~: :.:--··----

SAY! 95 S. ONAL YIL VIII

Turkge olarak llahiname Divammdan gtkardtm. Sonra Ulfet-ul Enam ki­tabtmt yine aynt ytlda Ma'rifetname'den aldtm. Bunun yaztlt§t A.rapg_a oldu. Urvet~ul Islam kitabtmt da Ma'rifetname'den Turkge-A.rapga ola­rak 119i ytltnda yazdtm. Yi'ne o ytltn iginde Hey'et-ul Islam kitabtmt yazdtm.· Bunu da tefsir ve hadislerden ve yine Ma'rifetname'den A.rapga olarak meydana getirdim. YirmidOrt ytlda bizim teliflerimiz onbe§ ki­taba gtktt. Bunlartn aslt be§, furuu o'ndur. Furilundan be§i §eriat ilmi ilzerinedir. A.dlartntn sonu ha harfi ile biten be§ kitap musbet ilimlerle, mim h.arfi ile biten be§ kitapta §eriat ilmi ile ilgilidir. 1180 ile 1191 ytl­lart arastnda bu on ogul? o be§ anadan Tillo koyunde, §eylvim efendim Fakir7.fllah Hazretleri'nin,§anlt, §erefli evinde dogdu. Oenab-Hak, §eyhim sultammda'n defalarca rcizt olsun ve yerini uMak'ad-t stdk" ktlstn. Yaz­dtklartmtn ilkillahiname, sonraki Hey'et-ui-lslam'dtr."

lsmail Saib Sencer - yazmalan arasmda nahiname'nin ilgi ~ekici ba§ka yonleri de var. Mesela Hie. 1178 {1764) de yazilan mensur vasi-· yetname, eserlerinin .Arap~a tasnif ve listesi ve Cila-ill-Kulub risalesi bu niishada bulunuyor. Bugline kadar hi~bir yerde yaymlanmarm§ men­sur vasiyetname "Ey oglum" diye ba§layrp §oyle devam ediyor:

"Vasiyyet ederimki cemi-i ahvalde ilm u edeb · senin uzerine laztm . olsun. Ve ftkth ve hadis ve tefsir ogrenesi'n. Ve cahil sofulardan ihtiraz edesin. Ve namazt cemaatla eda edesin. ~ol §artlaki imam ve muezzin ol­mayastn. Ve hergiz §Ohret talep etmeyesin. ~ohrette afet goktur. Ve manstbla mukayyed olmayastn. Ve mektuplarda ve mahzarlarda kendi adtn yazmayastn. Ve mahkeme-i kazaya haztr olmayastn. Ve kimseye ve­kil u kefil ve vasi u mutevelli ve sebep olmayastn. V e beylerle ve agmya ile ul.fet · etmiyesin. V e strrtnt izhar etmiyeSin. Zira bunlartn zarart gok­tur. Kim8eyi aytbt ile zikretmeyesin. Ve ihtiyamnt kimseye bildirmeye­sin. A.z yiyesin ve az uyuyasn ve az soyleyesin. Ve halktan arslandan kagar gibi kagastn ve kendi hantnda kalbine mUlaztm olastn ve lu;xram sarraftan perhiz edesin ve emanet almayastn. V e gok gulmiyesin zinhar. Zira gUlmek kalbi oldurur. Ve cemi kimseye §efkat gozil ile nazar eyle­.yesin. V e herkesi senden · eyi bilesin. Bir ferdi hakir saymayastn. Ve halkla muartz -olmayastn ve miJ,cadele eylemeyesin ve kimseden nesne istemiye ve kimseye hizmet buy~trmayas1.n. V e ulema-yt amiline malla canla · hizmet eyliyesin. Ve onlart inkar eylemiyesin ve ehl-i dunyaya hizmet etmiyesin ve zahirini bezetmiyesin ve batmi guzel huyla·rla be­zetesin ve bir nefes haktan gafil olmayastn.

Hie. 11"18 (1"16J,.) RebiUlevvel Zilhicce" Hayati ve eserleri hakkmda;ki bilgileri klsaca ozetledigimiz !brahi+n

Hak;ki, i.inlii eseri Ma'rifetrtame ile kendinden buglin de soz ·ettirmekte-

{43) 795

SAY! 95 TttRK KttLTttRtt YIL vm

dir. Ma'rifetname son y:Illarda sahaflar ~ar§Ismm ~ok aranan fakat az bulunan kitaplarmdan hiri olmU§tur.

Ibrahim Hakk1 ile ilgilenen okuyucu ve ara§tlrmacllara yardlmc1 olabilmek igin yaZimlza bir de bibliyografya listesi ekliyoru2. XVIII. Ylizy:Il Tiirk dlinyasmm linli.i ilim, di.i§lince ve san'at adamm1 190. o~i.im

y:IldOni.imi.inde saygi dle anmak, onu bi.iti.in yonleri ile ta:nrmak hepimizin vazifesi olsa gerek .

. Bibliyogracya:

Achvar, A. Adnan, Osmanlt Tilrklerinde ilim. istanbul, 1943,; 1970. Ahinet Rifat, Lilgat-1 Tarihiyye ve Oofjrafiyye. !stanbul, 1300. C. 1, s. 17. Akmci, Pog. Dr. GiindnZ, ibrahim Hak'b'ntn Mektuplan Erzurum, 1960. Atatiirk

ttniversitesi Halk Konferanslan. Alangu, Tahir, Erzurtfmlu ibrahim Hakkt ve Ma'rifetname I. Vatan Gazetesi,

31.1.1960, !stanbul. Atalay, Orner, Siirt Tarihi. Istanbul, 1946. Ayhk Ansiklopedi, ibrahim Hakkt Hazretleri'nin Dort Kanstna Birden Yazdtfjl Mek­

tup - Bir Gonillde Dort Sevda. ikinci seri, sayr: 1, s. 11. Ayni, Mehmet Ali, f]eyh ibrahim Hakkt. Dariilfiiniin Edebiyat Fakillte.Si Mecmuas1,

sene: 1, sayr: 2. Ayni, Prof. Mehmet Ali (Sunan: Prof. F. Nafiz UzlUk) XVIII. Yilzytl Fikir Adam•

· ' lanndan Erzurumlu ibrahim Hakkt. Qe§itli Yonleri ile Erzurum ve Qevresi, An­. kara, 1968.

Balaban, Rahmi, Ayltk Ansiklopedi. Yeni seri I, 1949. · Esat Efendi, BahQe-i Sa fa Enduz. 38. Varak. Yazma niisha: istanbul Siileymaniye

Kiit. Esat Efemdi Klsmi No. 4040. Mikrofilm: Milli Kiitiiphane No. 1339. Fatin, ·Hatimet-ill-E~ar. Istanbul, 1270. Gobi, Ahmet Cevat, Tilrkiln :Alimi. Turk Qocugu Dergisi, 4. Niisba Erzurum 1926. GOkalp, Mehmet, Erzurumlu ibrahim Hakkt ve Ma'rifetnamesi. Yeni !stiklal Ga-

zetesi, 12 Ocak 1962 Istanbul. GOvsa, !bralrlm Alaaddin, Resimli Y eni Lilgat ve Ansiklopedi. C. 3. s. 771. GOziibiiyiik, Faik, Ma'rifetname'den. Tiirk Yurdu, Mart 1960, sayr: 282. Goziibiiyiik, Faik, Olilm Temast ve Ma'rifetname. Tiirk Yurdu, C. 1, sayr. 7. Goziibiiyiik, Faik, ibrahim Hakkt Efendinin in_san ve !nsa,nWc Anlayt§t. Yakutiye,

12 Mart 1964, sayr: 5, s. 22-23. :i:briuum Hakkl, Ma'rifetname. tstanbul, 1310. Kocatiirk, Vasfi Mahir, Tekke f]iiri Antolojisi. Ankara, 1955, s. 438. Kocatiirk, Vasfi Mahir, Tilrk Edebiyatt Tarihi. ~kara, 1964, s. 558. Mehmet Tahir, Bursah, Osmanlt Milellifleri. Istanbul, 1333, C. 1, s. 33. Mehmet Nusret, Militizade, Tarihr;e-i Osmani, :i:stanbw, 1308, C. 1, s. 135. Mehmet Siireyya, Sicill-i Osmani, Istanbul, 1308, C. 1, s. 135. Muallim Naci, MeC?nua-yi Muzaffer. Istanbul, 1306, s. 17. Cnal, Sami, Erzurumlu ibrahim Hakkt, Hayatz - Eserleri - f]airlifji ve Sf!Qme f]iirleri.

796

DTCF TUrk Dill ve Ed. Kiitiiphanesi Eski Tiirk Ed. Tezleri Boliimii, Ankara, 1963.

('44)

SAY! 95 S. ONAL Y.U.. VIII

Revnakoglu, Cemaleddi.n Server, Erzurumlu ibrahim ,Hakk~ ve Ma'rifetnamesi. !s­tanbul, 1961.

Revnakoglu, Cemaleddi.n Server, ibrahim Hakb Hazretlerinin en biiyiik ofjlu Fehim !smail Efendi. (}e§itli (}onleri, ile Erzurum ve (}e:;resi, Ankara, 1968 s. 249-254.

§emseddi.n Sami, Kamus-iil-Alam. tstanbul, 1306, c. 1, s. 567. Tan, M. Turhan, Hayat Ansiklopedisi. tstanbul, 1932, C. 5, s . 2114. i Uraz, Murat, Tiirk Edip ve ~airleri . . tstanbul, 1940, c. 4. Uzluk, Prof. Dr. F. Nafiz, Ma'ritetname Niishalan. . Qe§itli Yonleri tle Erzurum ve

Qevresl, Ankara 1968, s. 231-240. U'stiinba§oglu (Revnakoglu) S. Server, ibrahim fiakkJ'mn Soykokii. Erzurum Halk-

evi Kiiltiir Dergisi, Erzurum 1945, sayi. 7, s. 31-38. Vatan Gazetesi, Tiirk .Alimi: ibrahim Hakk~. 15.7.1953, tstanbul. Ziyaeddi.n Fahri (Fmdlkoglu), Erzumm ~airleri. tstanbul, 1927. Ziyaeddi.n F,ahril (Fmdlkoglu), Yunus Emre ve ibrahim Hakk• Mukayesesi Me~lek

' Dergisi, · Erzurum, sayi. 38, s. 8.

.•

(45) 797