=r--:' ı~. ı

; :

. .

KUZEY AZERBAYCAN'DA TüRK ESERLERİ

· Oktay ASLANAPA

Azerbayc~'ın geniş öİçüde iinarı ve canlandırılması XI. y.y.'da Sel­çukl~ar tarafından fethedildikten sonra başlamıştır. XII . . Y·Y· boyunca ve x;m. y.y. başlarında parla~ bir sanat ve kültür gelişmesi olmuş, min­yatür. sanatının eli tanınmış yazmalarmdan Hamse, Geneeli Niza~ (1141-1209) tar:afından bu- devirde kaleme . alınmıştır. 1H6'da Azerbaycan va­liliğine getirilen Şemseddin· ndeıriz ile burada Atabekler Devri başlar. Daha 1076'da Türkleşmiş olan Azerbaycap'da ilk abideler .de yükselme-ye ~aşlamıştır. · ·

Ma:Jazgirt zaferinden · yedi yıl " sonı:a, Baku'da Kale içinde, 470 (1078-1079) de yapılan Mescid-i Muhammed tamamı il~ kesme taştan minaresi ile bu devirden kalan en eski eserdir. ~tabede usta adı olarak "Üstad Reis Melimed bin Eb~bekir" yazılır. Kalın, silindirik gö-yde şe·

· refenin altından bir. kitabe kusağı ile çevrilidir. !ki sıra mukarnas üze-.. .# .• •

rine geometrik--yıldız-geçmeler4en--kabartma şüslemeli şerefe ile sade fakat etkili bir görÜnümü olan· minare. selçuklu minareleri üshl.buna g i­rer. Gövdeye_ nisbet ile bodur. kalan petek kısmı ~ .basık bir kubbe bigiminde killah ile .sonuçlanmaktadır. Minare, caminin batı duvarının or­tasında, b~raz aralıklı.: ola:rak yükseliyor. Minare Selçuklu .9zelliği taşı­makla beraber tek tonoz örtülü caınİin çok ·sade planı Anadolu camile­rinde görülmeyen değişik bir tiptedir. Ayrıca giriş bölümünün durumu ve cami ile bağlantısı da - başarılı ~ir çözüm sayılamaz. Minaresi adeta Baku'nun bir sembolü haline ·gelen bu cami, özelliği olmayan· sade bir tonoz yapısı olarak kalmıştır.

Aynı mimarın diğer bir eseri dt::, harap durumda, plam karışm,.ş olan ·euma Camii'dir. ~epesı yuvarlak bii: koni biçiminde örtülü ııiihrap bölümü ile ·btinun önünde ·ve yanla..-rinda kemerler ile biz: birine bağlan­mış düzensiz eklerden meydana · gel::niştir. Minaresi BakU' daki· lninare tiplerine 11ygundur. !lk yapısı XIV. y.y. .cian kalan cami, XX. y.y.'a ka-

(9) 525 ·

SAYI 305 TÜRK KÜLTUıtU YİL XXVI

dar çeşitli . tamir ve eklemeler ile ilk §eklini kaybetmiş ve bo21Ulmuş ola­rak zamammıza gelmiştir.

Baku'da XII. y.y. da yapıldığı tahmin edilen 30 m. yükseklikte, se­kiz katlı, dıştan sade silindrik: Kız Kulesi ve buna bitişik uzun bölümden ibaret ~ sağlam taş yapının durumu kesinlikle anlaşılamamıştır. ~man ."Mes'ud bin Davud" olarak kitabede belirtilmiştir.

· Bakfı · Kalesi'nde önemli bir mimari topluluk olan Şirvanşahlar Sa­ray Külliyesi XIII. -XIV .. y.y.'da.n kal~m ilk yapıya, XV. _y.y. sonlarmı~:

kadar eklenen çeşitli bölümlerden meydana gelmiştir. Bunun güney ta-. rafmda sirndi çok harap durumda olan Keykubad Camii veya Eski Cami .· 'if:v~ y.y~'dan kalma küçük ölçüde bir yapıdır. Dö~t· ka~e paye üzer.ine · · bir orta kubbe, belki dört tarafından tonozlar ile çevrili. idi. Giriş yan­dadır .. Fakat bu merkezi planda köşelerin örtüsü ve tonozların şekli

526

·---rcdC'f~l sınıri~r

...... - Otonom tıelge Slnutırı

· • ·. 5thirlcr

RESİl\1: 1 Azerbaycan Cumhuriyeti: haritası.

/

..... _ .... , , ... 4

(10)

SA~ 305 · O.ASLANAPA YIL XXVI

. RESİi\1 : 2 Dakfu 1\lescid-i 1\luhammed · mina.re, · 4'70 - (10'78) . .

-- -. --- ----.. - --:-:--

b_elli değildir. Güney duvarında · mihı'aba · yalun ve girişi. · c~rri.ie ~çilan, sağlam,. kesme taştan sekizgen biçiminde Seyyid Yahya Ba.kftvi Küm:­bedi, iyi bir. tamir ' ile ayakta kalmışbr. Ariadolu Selçuklu .kümp_et~eriİıi andırım yapıda, ku b benin içi palrr~:et ağı biçiminde· süslemeler. :ile _.kaplı olup, dıştan sekizgen piramit külalı ile örtülüdür. · ·

Batı.t?-rafa, saray kapısının karşısına düşen 1441· tarihli Saray Ca­~ sağlam· olarak koruiımuştur. Burada da orta kubbe .. dört taraftan toriozlar ile çevrilerek merkezi bir plan ş~ması_ uygulanmıştır. Yalnız kö­şelerde simetti yoktur. Giriş bölümii çapraz tonozlu eyvan. biçiminde öne doğru uz~tilmış, yar.ım silindirik yan nişler .. ne"· genişletilmiştir . . Batı köşesi, dışanya taşkın, genişletilmiş iki katlı 'J?ir. bölüm halinde olup alt . katın tonoz örtüsü üzerine üst kc.ıt dıştan sivri bir k:ıubbe şeklinde belirtilmiştir. Minare. doğu köşesinde yükselmektedir. Bunun bitişiğin-

(ll) 527

SAYI 305 TÜRK KÜLTÜRÜ YİL XXVI

dar çeşitli tamir ve eklemeler ile ilk §eklini kaybetmiş ve boııulmuş ola­rak zamammıza gelmiştir.

Bakfı'da XII. y.y. da yapıldığı tahmin edilen 30 m. · yükseklikte, se­kiz katlı, dıştan sade silindrik Kız Kulesi ve buna bitişik uzun bölümden ibaret _ sağlam taş yapının durumu kesinlikle anlaşılamamıştır. :rmmarı . "Mes'ud ·bin Davud" olarak kitabede belirtilmiştir.

·Baku · Kalesi'nde önemli bir mimari topluluk olan Şirvanşahlar Sa­ray Külliyesi XIII . . - XIV .. y.y.'dan kal&n ilk yapıya, XV . . Y·Y· · sonlarına: . kadar eklenen çeşitli bölümlerden meydana gelmiştir. Bunun güney ta-

. rafında şimdi çok harap durumda olan Keykubad Ça~ yeya Eski Cami Xv: y.y.'da.n kalma küçük ölçüde bir yapıdır; Dört kare paye üzedne bir orta kubbe, belki dört tarafından tonozlar ile çevrili idi. Giriş yan­dadır .. Fakat bu merkezi planda köşelerin örtüsü ve tonozların şekli

526

- · · - "ederal sınırıır ....... :-Otonotft tıelsıe sınırtart

• ' ~c:tıırter

RESİl\1 : 1 Azerbaycan Cumhuriyeti: haritası.

.. . .

(10)

SA:~ 305 ·

r~1{s~ô

~1~~&~::

O. ASLANAPA

. RESİl\1 : 2

YIL XXVI

• ·: • t

Bakfu 1\Iescid-i Muhanıni~d · minare, 470 ·· (10'78) . · ,

belli değildir. Güney duvarında · mihraba. · yakın· ve girişr- ciuriie ,;ıçilan, sağlam_ kesme taştan sekiZgen biçiminde Seyyid Yahya BakO.vi Küm:­bedi, iyi bir . tamir ' ile ayakta kalmışbr. Aıiadolu Selçuklu .kümö~t~eriİıi andıran yapıda, kubb:enin içi pai~et ağı biçiminde süslemeler. :'ile _.kaplı olup, 'dıştan sekizgen piramit killah ile örtülüdür. · · ·

BatL.t~rafa, sa!ay kapısının karşısına düşen 144.:1· tarihli Saray Ca­ı:nii sağlam· olar~k koruiımuştur. Bın:ada da orta kubbe···dörf taraftan toriozlar ile çevrilerek merkezi bir plan şeması uygulanmıştır. Yalnız kö­şelerde simetri yoktur. Giriş bölüıntl çapraz tonozlu eyvan-·biÇiminde öne doğru -uz~tilmiş, · _yarım silindirik yan nişler'. n(i· ·genişletilmiştir . . Batı köşesi, dıŞanya taşkın, genişletilmiş iki katlı }?ir. bölüm halinde olup alt . katın tonoz örtüsü üzerine üst kat. dıştan sivri bir kıubbe şeklinde befutilmiştir. Minare_ doğu köşesinde . "yükselmektedir. Buİıun bitişiğin-

(ll) 527

SAYI 305 TÜRK KÜLTÜRÜ

d~, doğu duvannda yıldız tonozlu bir c;Yvan yan ~apıya açılmaktadır. Mi­nare 1078 tarihli Mescid-i Muha:mmed'in :çninaresi ile aynı özellikleri ta .. şıyor. Yalmz bunun şerefesinde aralıklı demir korkuluklar bulunmak~ tadır. ·

Sarayda kuzeye çıkıntı yapan revaklı bir avlunuri ortasında sekiz­gen biçiminde bir yapı . yükselir. AhJat'da 830 (1492) tarihli Bayındır

. kümbedine benzer. fakat planı sekizgen biçiminde bir yapı yükselir. üs~ · tü sekiz }{enarlı bir küçük kubbe ile örti.Uüdür, bunun etrafı kemeriere ka­dar düz çatılıdır. Dirvanhane adı ile tanınan bu bölüm XV. y.y.'da ya-

. . pılmış olup, üslubu gibi zamarn bakımından da Ahlat ile yakın bağlantı halindedir. 'şirvanşahlar'ın Akkoyunlu]ar ile çok iyi münasebetleri var- . dı. :.Şayındıi KümbeCU'nin mimarı Baba Can da Baku'dan Ahlat'a · gel­

·miş olmalıdır. Anadolu'da XIII. -XIV. y.y. eserlerinden çoğunda Azer­baycan'lı · ustalann çalıştı~ kitabeleria beli.İ-tilmiştir. Şirvanşali'lar 'sa.. rayında Osmanlılar devri eseri olan orta avlunun doğu portali, duvardan bir misli daha yüksek derin bir niş halinde dilimli kavsarası altında mukarnas sıraları ile çok muntazam kesme taştan §,bidevi bir cephe mey­dana getirir .. .Burada ill. Sultan Murad'ın uzun dikdörtgen biÇiminde iki satırlık sülüs-Celi kitabesi, yanlarda iri kabartma . rozetlerle süs-lenmiştir. Sİk istifli, girift, olmnınası güç ldtabe şöyledir : Emere b.i'bina-i hazel imaret-i · şerife fi eyyam-ı el Sultan · eı . a:dl el-eazam · suıtan Murad:

Ciıôm ll : .. &VAS$AHLAil IA&AY KOLLIUSI : .1 • &r=ıy tXIII . .. .)(IV.ı: 2 - Di ... '\'Uihene lXV.)ı :ı .. Seon·i:l 'V•hta Bok4\'l J<Gtnlltdt IXY.ı: ~ • K<ykubod CE>kll Cınnll lXV.); ol .. Saray carrı.li nun; • • M,.ur 'Tilrbr CHUl: 1 • Slr;ı)' hem..mJ lXV.)~ 1. Sa~y Ord.•n CXV.J: t • Çin ı.ı ... lt · CXIV.J; ıo. ll • Katı.aliı:u· :ron: t: • l'lu Rco· np O.bl \'f Blk6\'i

~::~·~!:~·., . ~.

1· ., . ·''

·R-ESİl\1 : . 3

Bairu, : Şirvan§ahlar Saray Külliyesi vaziyet planı.. x:m- XV. Y.Y.

528 (12)

- -~

fAYI 305 O. ASLANAPA YIL XXVJ ______ __.: _______________ --·- -·--------~

RESİl\I :. 4 Balcfi, Şirvanşahlar Saray Külliyesl genel görünüş.

_Hari Ulu Receb Baba ·J3akfıyi bi se~et-"i erbaa ve tiş'in ve tis'a miet 994 (1586-87). · Osma.qlı Devleti, BakU'yu sınırları içine· aldığı gibi Osmanlı

· d_?~_~nm_a~ı d~ ~~~~~ deniz~~e deıp.irle~iş _bl}l~~~yor~. _ ·

Evliya Çelebi, Bakfı Kalesi'ni kısaca aiııatmıştır. : "Baku Kalesi Ha­zer Denizi. kıyısında yüksek bir tepe tizerin~e, dört köşe bir kale~. İç ·kalesinin batıya bakan bil- kapısı Nahcivan 'demirind~ndir. Yetmiş kule, ·altıyüz bedendir. Kale içinde toprak dan:ılı yetmiŞ kadar ev vardır. Hay­dar Şah Camii namı. ile }?ir de cami ve rsa da minaresi yoktur. Han, ha­mam ve sairden ~şan yok. Lakin derya kenarındaki büyük ribatı bin kadar evli, bağ ve bahçeli,· cami, han, hamamlı, çarşı ve pazarlı bir şehr-i mamurdui ki, üÇ tarafı sıır ile muhafazalı olup üç k~pısı var~r. Bu ri­hatta~ yedi adet büyük minare görüln;ıekte idi: Üç hamamı varsa da Mir­za Han Hamarnı gayet iıoŞtur. Çarşı ve pazarı o kadar müzeyyen de-ğil~.~~ . .

Bakfı Körfezi'~de ortal~a 70 m. uzunluk. ve 10 m. genişlikte dar · bir ·şerit halinde uzanan kalenin surlan yanm silindrik onbir kule, üçü

büyük biri küçük dört .beden ile d~steklenmiştir. Sıırların üst kenarın-

(1.3)

SAY! ·805 TÜRI{ KÜLTÜRÜ YIL XXVI

;i da. boydan boya uzanan, taş üzerine yüksek ka·bartma kita:be kuşağında 632 (1234/1235) tarihi verilıniş, yapanın adı ''Üstad Zeyneddin İbn-i Ebu Reşid'" olarak yazıimiş ve Şirvanlı oiduğu belirtilmiştir. ~u, mimaride az lrullanılımş sayılı örneklerden figürlü bir kitabedir. İri ~abartma sji~ lüs kitabede harfler arasmda kabartma olarak insan, hayvan ve kuş başları ile efsanevi hay\ranlar işlenmiştir. Bunlardan bazılan adeta plastik bir etki yapacak kuvvette, diğerleri daha basık rölyef olarak .çe­~itli taşçı us.taları tarafından yapılrrıış gibi gö~ünüyor. Üslup· bakımın­dan ·-Kubaça kabartmalarına yakındır, ve bu yoldan Se~çuklu geleneği­ne bağlanır. -I)ağıstın'da, Kubaça'da ele geçirilen lark kadar tas kabart~

· ma· .D~ ya • .n;ı.üzelerine dağılı:w.ştir. Sağlam kompozisyonlar . ha.ılı{de~ bu ,.figiirli( !!lastik eserler en eski Selçuklu örnekleridir. Türkier'in bu böl­"geye hakim olmaları ile yapılmaya başlanan ·bu .'eserler XIII. y.y.'a ka­, dar devam -etmiştir. Yakında bulunan BakU'da XIII. y.y.'m ilk yarısın-da bunların etkisinin. devamı görülmüştür.

-: . .

RESİM : ·s ·· Bakü, Şirvanşahlar Sa.u.y Caınii 14'41.

·53'0. (14)

SA:YI 305 O. ASLANAPA YIL XXVI

. .. ·-· ::: ,.

Şirvansa111at· Saray Küll~yesinllen Divanhane XV. Y ;Y.

. Baku'daki figürlü kitabelerden bir çok parçalar, kaplamalarm za­manla yerinden kopmaşı ile denize dökülmüş ve yüzyıllarca sular altm­da kalmıştır. Son yıllarda bunlar toplanarak müze.de, Şirvanşahlar Sa­

. rayı'nın Divanhane revaklarmda korunm~ya alınımştır.

~ Baku-Şemaha yolu üzerinde, ·AU Bayranili ii:ıev.~de, Pirsagat neh­. ri kenarında, kayalıklar üzerinde bulunan Hanekah çok harap haldedir. Kitabesiıie göre 645 (125_6) tarihinde "Mimar Şeyhzade Habibullah bin Şeyh Mehmed Gacu" tarafından·, kesme taştan yapılmıştır. BakU mina­

·releri Üslubunda m.iıiaresi daha kalın ve yüksek .gövdeli olup şerefeden yukarısı yıkılınıştıı:. ."Üstad Mahmud İbn-i · Mes'ud"un eseri olan mina­re aynı yılda 654 (1256) da yapılmış olup gözetierne kulesi olarak kulla­mlıyordu. Azerbaycan, eserleri arasmda sayıları pek az olan bu çeşit

.. yapılardan bilinen ~ek {:)rnek harabe J:ıalindeki bu .Hanekah'tır. ·., - ..

Apşeron ~Yarımadası'ndaki eserlc::rden Mardakyan'da, .1232. tarihli tam.ami kesme ta.ş~aı:l . yiikSek silindrik mazgallı kule ve .etrafım çeviren, yarım silindrik kuleler ile takviyeli,· kare biçiminde~ çok alçak kale du­

. varları mimar "Ab.dülııiecid bin Mes'ud" t~rafından yapılmıştır. BakU Körfezi'ndeki uzun kaleden iki yıl kadar sonra aym devir yapısıdır.- üst tarafı, mazgallar tamir ile yenilenmiştir.

(:15) .5.31:· ..

·.

SAYl 305 TÜRK KÜLTÜRÜ ·. YIL XXVI

N ardaran'da buna benzer diğer b:r Kale, ortasında yüksek silind.tik kulesi ve kare biçiminde etrafını çeviren alçak surlan ile 1301 tarihli bir yapı olup B~fı'da camile1:·i olan ·".Mahmud bin. Saad" ın eseridir. Bu­rada surların dört köşesinde birer beden vardır. Takviye kuleleri yok-tur. Bedenler arasında sur duvarları düz bırakılmıstır. · . .

Apşeron Şihovo'da "Amele Mahmud bir Saad" kitabesi ile · bir de Cami vardır. Baktı · üsltıbunda karakteristik minaresi ile bu cami, orta­dan keiner ile takviyeli u~ dikdörtgen biçiminde bir. yapı olup mina;. re· kuzeybatı keiıarındadır. XTII. y.y.;da yapıİdığı- kabul edilen bu camiin <İoğusuıi~ sonradan dört kubbeli bir r eva k, kuzeyine de . iki küÇük mer· kezt ·kubbeli bölüm eklenmiştir. Bir-inci lrubbe dört taraftan ·tonozlar ile, ikinci kubbe çapraz· tonoziar ile. çevrilmiş,· köşeler.deki kare boşluklar her ikisinde de küçük çapraz tonozlar ile örtülmüştür. ·

•·

RESiM : '1 Balı:O, Şirvanşahlar Sarayında m. Sultan ~Iurad'ın Ta.k kapısı.

. 532 (16)

SAYI 305 O.ASLANAPA ·YIL X}ÇVI

~; RESil\1 : 8 -BakÜ, Şirvanşalılo.r Sarııyında m. Sultan l'\Iıirad ·filc kapısının ki ta besi; 994 (16~6).

~ . ·,

Apşeron Mardakyan'da 1~82 tarihli Tuba Şah Mescidi sağır bir kubbe ile merkezi plan sistemindediı·: Dört taraftan tonoz ile çevrili or- -ta kubbe, mihq.ı.p tarafından köşeler, doğuda mü:jtarnas dolgulu, batıda . sade bir kubbe ile, -kuzeyde ise birer beşik tonl?z ile örtülmüştür. Kuzey­doğu kenarında ileri doğru fırlayan tak kapı yıldız tonozlu bir eyvan biçiminde, sivri · kemer ile dışarı açılmaktadır. Bu cephe~ altta ·üstte ikişer kü:Çük dikdörtgen p~ncereyle açılmış, · bunun -dışında kesme taş yapı. ka­le ~uvan gibi yükselmekte ve c·ami yeter derecede ışık alamamaktadır. Bununla beraber yme Anadolu'da daha erken devir ' camileri ile olan bağ-

- -- lantısı gözden kaÇmaz: Cepheden Kırşehir'de .Aş~ Paşa Türbesi1ni ·lia­tırlatiyor. Ertenalılar'dan ·kalan 733 (1322) tarihli bu türbeden başka Sivas'ta Ertena'nm oğlu Şeyh Hasan Bey'in Güdi.ik Minare adı ile ta­nınan, 1347 tarihli kümbedi ile Nah~ivan bölgesinde Berde Kümbedi ara-

. sındaki b-enzerlikler,· Ertenalılar ile Azerbaycan arasmda k~rŞılıklı et-kilere işaret etmektedir. ·

· Evliya Çelebi Apşeron Yarımadası'ndaki eserler hakkında bilgi ver- .· miyor. Bu bölgeyi dalaşmadan ayı:ıliillş, BakU'~an sonra Nahciva.ıi tara-fına dönmüş olmalıdır. : · ·

·'Baku ve Apşeron çevresinden sonı·a mimari ' eserlerin en .zengin ol­dıuğu yer ·N ahcivan bölgesidir. BakU' da hakim olan kesme taş xn.iınari­sine karşı burada ~·ğla yapılar geliştirilmiştir .. öz~llikle Jl?.ezar· .$.tlıin, kümbetler bakımından çok zengin bir .merke~ olarak dikk~ti çeker.- ·

Nahcivan'da aynı mimar tara~dan meydana getirilmiş üç önemli eser bu _şehrin karakte!.istik . tablosunu yaratmıştır. Kitabel~rde "El Ben-

(17) ··, 53$ . 1

SAYI 305 TÜRK KÜLTÜRÜ YIL XXVI ·

daha çok .renk düşünülm~miştir. Çini ve terrakota süslemeler arasında kalan alçı zemin de bitki .-süşlemeleri ve geometrik-. motifler ile işlene~.

rek doldın:ulmuştur. · · Mümine Hatun Kümbedi'ıide mUm.yalık (kripta) ·tonoru .çok deği- ·

şik bir sistem gösteriyor. Ortada ongen payeden gelişen kaburgalar yıl­dız· biçiminde bütün tonozu kavrıyarah adeta .gotik bir sistem ile tuğla· örgüleri ve iki metreden daha kalın duvarları desteklemektedir.

Kümbedin bulunduğu çevreye, iki tarafından ~ilindrik ı:ninareler ile si~ kemerli .ve çok gösterişli bir tak kapıdan giriliyordu. XIX. y.y. so­

. nunda alınan fotoğ:İ'aflar~a Acemi bin Ebubekir'in bu çifte minaı:eli ··por­taliıtin henüz ayakta olduğu görülüi'. Sonradan bu .abidevi · giriş yıkıl:..

dı~dan, kümbet açıkta kalmıştır. Böyle çifte :rİı.inareli portallerin Ana--~ · ~olu Selçuklu Mim.arisi'nde ne kadar önem kazandığı düşünülürse, Nalı­

civan Müİnine Hatun Kümbedi'nin ·getirdiği büyük yenilikler ·daha iyi anlaşılır. Karahanhlar'dan kalari Talas'ta Ayşe Bi~i · Türpesi'nde, cep­henin iki tarafınd~ki ·aıtı ve üstü geni~1 .Ortası dar. ve bütün gövClesi süs­

·lemeli çifte nıİil!elerden sonra, Azerbaycan· yolu ·ile; · biı gelenek yu­karı doğru ineelen endamlı, sade, · siliııdı·ik . Selçuklu. minareleri ile Ana­dolu'ya gelmiş ve ·en büyük eserlerini orada vermiştir.

Acemi bin Ehubekir'in üçüncü eseri, Mümine ::f!atun Kümbedi yakı­D.lllda, XIX. y.y. sonu~da: çekilen fotoğraflardan _daha o , za.ıiıan yıkıl-

·.

' .

RESlM: ll .. Apşeron _ Ma.ı.·dakyan Tuba Şan 1\~~~cidi 1482. :

~536 (.20)

-......---

SAY! 305 0 .. ASLANAPA YJL XXVI

. :ı. '

RESİl\1 : 12 Nahcivan, Yusufbin n:useyr Ictimbedi arkadan görünüş ve kapı 557 (1162).

maya yüz tutmuş olduğu anlaşılan, Ulu Cami'dir. Görülebildiği kaıı~

büyük tek kubbeli, önünde eyvan,lı· girişi olan bir cami idi. Kalın duvar­lar, yanlara doğru sivri kemer li ikişer ·geniş 'pencere ile . açılıyordu. Ta­mamı ile yok olan bu camiin ne yazık ki bir piam da yapılmamıştır. Bu

--~nemli. eserin yalnız e.ski_ fotoğraflarından y~tersiz bir bilgi edinebili· ~ yoruz.

Nahcivan'daki diğer eserler hakkında yayınlarda yeter bilgi buluna­maı:p.ıştır. Evliya Çelebi'ye göre; "Nahcivan, IV. Sı.ıltan Murad'dan son,­ra daha mamfır ve abadan olmuştur. · Yetmiş adet camile1· ve ibadetha­neler ile kırk . mescidi, · yirmi mihmansarayı, yedi güze.l hamamı, bin kadar dükkam var. Cenabi Ahmed Paşa Camii, Ferhat Paşa Ca.nıli, Gü­zel Ali Paşa Camii, Cağaloğlu Camii, Hadım ·Cafer P3cşa Camii, müzey'­yen, münakkaş, kaşi-i fağfur ·ve çin mina c~lerdir. Nicesinin ku b be­leri de çini ile mesfurdur. · İstanbul tarZı otuzüç minareleri vardır . ..Ah­med Paşa Canp.i. İs~anbul'daki Rüstenı Paşa Camii gibidir .. Cenab_i Ha­mamı gayet latif, rftşenadır . ama der-ı du van kaş-i çini dir. Mihınanha­nemize yakın Zal Paşa Hamamı var, cümle der-i· duv~rı kaş-i çinidir. Ferşi serapa birikani, baigami, somaki mermerdir .. Cümle camlan billur ve necef morandır. Kubbesillin ortasında büyük bir havuz var."

· Evliya Çeiebi'nin saydığı bu kadar_ zengin eserlerden günümüze ne

(21) 537

SAY! 305 TÜRK KÜLTÜRÜ . YIL XXVI-

kaldığı.p.ı bilmiyoruz. Adını verdiği camllerin çok siislü, çını dekorlu ol­duğunu hatta bir çoğunun ku b belerinin ·bile çini ile kaplı· olduğun{İ . be- -, lirtiyör. Cenabi Ahmed Pasa· Camii'ni Mimar Sinan'ın İstanbul. Rüstem

,# •••••

Paşa Camii gibi çinileri en zengin ese>rlerden birine benzetmesi ve· özel- · li kle· üzerinde durmasr bunun değerini gösterir . . Evliya Çelebi bu kuşı­laştırıİı.ayı her halde mimari bakımından değil çinileri ve süslemele~ · ba­kım:ı.ndan ele almış olmalıdır. Cenabi Ahmed Paşa'nın hamamindaki··.qu­varları süsleyen. çinileri de ayrıca belirtiyor. !stanbul tarzı <?tuzüç· inina­reden sqz etmesi de burada iki veya üç şerefeli, yük.Sek, ince endimılı

· minarele~ buluiıd1;1ğuna . işaret · edebilir. · · · · · · · · .. ı-:ıahcivan'ıp. güneyinde, Aras nehri boyunda, Cuga'd.a Giillstan 'Küin­bedi tamamı ile kesme taştan yapılmış olup, Nahcivan ·kümbetleriiıden farklı görünüştedir. XII. -: XDI. y.y.'da;ıı kaldığı belirtilen ki\mbet, köşe­leri ci~lenmiş' kare biçiminde yüksek bir . (kaide) alt y~pı .~zeripde oniki

. '

RESİM: 18 Nahcivan', iUümine Hatun 1.-ümbedi 582 (11S6)

538 (22)

SAYI 305 O. ASLANAPA YIL XXVI

RESDI: 14 Nahcivan, i\Iümine Hatıın Kümlecli, Çüte minaı-eli portal yıkılınadan önce.

yüzeyden her biri geometri.k yıldız Vf! ge~melerden ~eğişik oyma süsle­meler ile islenmistir. Birbirinden kaval silmeler ile ayrilan yüzyler üç dilimli bir • keme; ile sonuçiandınlmıştıi: Süslemele~ .Nahc~vaı;ı'da tuğl~ kümbetlerde kullamlan geometrik şekillerin taşa uygulaıim.asıridan mey­df:Lna gelmiştir. Onikigen piramit ve konik kü).§,hı yıkılmış;; altından çıplak

ku b be meydana çıkmıştır. · İçten silindrik mekan ~b be.· ~e örtülü olup tepesinde küçük bir açıklık bırakılmıştır~ Bir metre kalınlığında sağlam

. duvarlı gövde Irisını ayakta kalmış dıtha az dayanıklı' yapısı ile killah kısım yıkıİmıştİr. Alttaki sade kapıdan girilen mumyalıl( tonozu yer yer yıkılmış ve tamir görmüştür. üst taraftaki · asıl kapıya ancak yükse.k bir merdiven ile çıkılabi.liT. Sade kesme taş alt yapıdari 6nikigen gövdeye geçiş bir sıra · meandr frizinden sonra mukarnaslar ile sağlanmışb.İ-. Mukarnaslar arasmda ve üst kenarında sathi nişler içerisinde kandil mo­tifler işlenmiştir. Anadolu'da Kayseri'de 1275 tarihli Döner Kümbet ile . bazı benzerlikler gösterir ise de, on:.:n süsleme kompoZisyonları daha gelişmiş . ve daha ·zengin ç~şitlidir. GC'ometrik yıldız geçmeler yanında figürlü plastik. süslemeler~n bolluğu, inı:;an başlı, kanatlı iki pars figürü

(23) 539

' . 1

TÜRK KÜLTÜRÜ YIL xxVI

ortasında çift başlı karta! arınası (haien tahrip edilmiş halde), hurma ağacı ve arslan kabartmalanndan başka niş kemerleri üstünde rumi, pal­met ve lotuslardan bir friz dolanmaktadır. Ayrıca Döner Kümbed'in konik küla.h.ı da sağlam durumdadır. Fakat her ikisinin kesme taŞtan, benz~r bir alt yapı (kaide) üzerine oDiki köşeli yapısı, içten kubb~ ör­tülü silindrik mekan, yüzeylerin kaval silmeler ile çevrilmesi, mu.kar­naslar ile geçişler Gülistan Kümbedi ile aralarmdaki gözden kaçmayan benzerlikierdir. . · ·

Evliya Çelebi SeyıPJ..atnamesi'nde C'uga'cİ~n. söz etmiyor.· Ancak. ~ilt ·. II. s. 24:0'aa,· ''Eyvela kıble yönüne·· sekiz saat giderek Kesik Küm.b~t n,ıen_-. . ,ziline geldik. Burada bin haneli, bağlı, bahçeli, üç camili ve hamiımJı·,ma­inur bir kenttir.''- diye bir' yer anlatılmaktadır. Anadoİu'da külaıiı yı~ ·

'lnlmış, yalnız gövdesi kalmış olan ~iimJ_:ıetlere "kesik ~üı:Ôbet~'. adı.· ve­rilir. Cuga'da Gülistan Kümbed.i'$ de böyle tepesi yıkılinış olması ile yerin adı ·Kesik Kümbet diye tamnabilir. Böylece dalia XVII. y.y.'da .EV­liya Çelebi gÖrdü~ zaman Gülistan .Rilinbedi'nin· tepesinin . YıJolmiŞ ol-duğu anı_aşılabilir. · :

. ~

· .....

RESİl\1 : ·ıs

Cuga, Gulistan Kilinhedi :?OJ -xm. Y.Y.

MO · (24)

SAYI 305 O. ASLANAPA

Nahcivan'ın kuzeybatısında, Karabağlar'da bulunan Kümbet, ·zengin sırlı tuğla ve çini dekoru ile gösterişli bir mezar anıtıdır. Muntazam kes­me taslardan oniki köseli ·bir altlık (kaide) üzerinde yükselen yuvarlak

.gövde~ etrafı oniki yarım silindir ne· çe~elenmiş olup, b~arın ara­smdan dört ·adet kapı dışarı açılmaktadır. Bütün gövdeyi kaplayan· sırlı' tuğla süslemelerde, iri kufi harfler ile "Allah" adı ile birlikte "Hz. Mu-. · hammed'' ve "Hz. Aliıı nin adları tekrarlanmıstır. Dört sıra mukarnas nişli nln:ü' ve palmet motiflerind€?n bir bord& lle çevrili ' yivli . konik kü:. ı~ıiı yıkılmıŞ tır. Kuz~y kapısı zengin çini_ kitabe ve mozayikler ._ile göze çarpar. Yivlerin d11riımu İç meiı:anda da kaval silmeler ile belir~enmiştir: Mumyalık iSe· sade bir beşik tonoz ile örtiilUdür. Kümbet, dış görünüşü ile Horas~n'd3iki 120.5 tarihli Radkan Kümbeti'nin XIV. y.y.'da geç bir deya~ etkisini bırakır. üst ken~d:ı. yivli gÖvdeyi dolanan k~bartma sülüs çi~ kitaıbe kuşağından b8.zı' izler kalmış olup, · dökülen yerleri boş-·

lrik haliİıçledir. _ Kitahe- kuşağı alt ve üst kenarmda _zincir süsiemeler ile· s·ınirıand.İrılıİnştır. . · · . · · · . · , · · ·

Kümbet alanına çifte minareli abJdevı · bir tak kapı · ·(porta!) dan gi­riliyordu. Nahcivaıi Mümiİıe Hattın Kümbedi'ndeki,· iki · ·'tarafında sade silindrik minareler iıe abidevi giriş burada daha·· küçük ölçi.ide tekra:ı:­Janriııştır.- Min~~İer de yüksek kare aıt . yapı · (kaide) ·. üzerinde ·sekiz­gen pabuç ve ·sililı_drik gövde halinde yükselinekte~.' Şerefe ile birlik­te i.ist kısımları yıkılıİı.ıştır. Mozayik ~.ini süslem~li şerefeilin pek azı ye­rinde kalan başlangıcından ııiinai·elerin . kısa ··öld~ğu anlaşılıyor. Kare alt yap~ıi dış yllzu kaya! silmeler . i:e . üç çlilimlf bir pano halinde sırlı

-- tu~la mozayik süsleme?dir. · _ _:_:-c---~:---·- -:- -- · ·

Evliya ·çelebi, Nahciv~~i'a ·giderken yol üzerin~~ geçtiği bu yerde~, "Evsaf-ı Şehr-i Azim-f Karabağ'·'· olarak lq.saca ba}:ıs . ediyor : Huddam­larımız içinde ~it 'kadaı·. _minare- · s11ydııar~ · YetmJş ·m.iııriibı var ki kırk minareli camidir.· H~İi · ve hamam, · çai·ş~ar· çoktur . . 'Kıbleye doğru gidip. Nah'civan Kalesi'ne vardık: Bu kadar gösteriŞli . bir.eser olan kümbet Ev­liya Çelebi'nin · gözü:riden · . kaçmış olamaz. Her-halde . kenciişi şehri gez­memiştir. Daha. ileride,· Nahcivaiı:dan ~onra. küçük Azerbaycan şehirlerin­den,dir dediği . diğer bir Karabağ hakkın-da dalıılı ç·ok bilgi veriyor : "Üç­bin haneli, ye~ -caıİı.ili, ·yedi haina:.nilı,. üç hailli,. 8.ıtıyüz dükkanlı bir Ş~ · şehirdir. Kar kadim mescit ve ·camilerinin ku.bbeleri sivri si\rri biiıa olun­muş, günağan k~şiler ile :kaplıdı~. Şehirde - onbi~-- minare görülüyordu. Ama yerilieri yetmiş mihraptır:. derİPi.'' Sonra ·bir ~çıklama yapıyor :_ "Azerl;>aycan' da üç adet- Ka.rabağ vardır· ·ki · her biri ceıinet · bahçeleri.ne· benze.r." Burada Evliya · Çelebi'nm sivri sivri. kubbe dediği, i.izerleri çini

(25) 5'41 -

SAYI 305 . TÜRK KÜLTÜRÜ YIL xxvı: ·

kaplamalı ve konik killah ile örtillü eı:ıki mescit ve camiler olmalıdır. Fa­kat bunların yeri ve bugünltü durumları tam açıklığa kavu.şmamıştu· . . ·

Güneyde Nahcivan bölgesi mezaı· amtlan mimarisi, çevrede olduğu · gibi uzak bölgelerde de uiun zaman kuvvetli etkisini göstermiştir. Berde şehrinde 1332 tarihli Kümbet'in "El benna, Ahmed ibn-i Eyyup -el Hafız·

el Nahcivani" olarak ldtabede adı geçen miman Nahcivan'dan gelmedir. Karabağlar'da olduğu gibi burada da dört sıra kesme taştan alçak bir ta~an_ üzeriı_ı~e tuğladan 14 m. bo~da silindrik gövde lruvv~tle yü.k­selmektedir. Bii.tün gövde üzerinde iri · kfıfi harfler·· ile "Allah" adı de­ğişik yönlere göre yazılıp tekrarlanır..ıştır. Üst kenan. · çevreleyen çini .

· üzerine kabartma sülüs harfler ile geniş · kitabe ~ ağından ba.zı k~-. ,. tıl_ar yerindedir. Çini süslemeli muk&.rna~ sirıilan üzerinde iç -kubbeyi. _·:örten -konik killah yıkılmıştı. Bundan onbeş-yirmi yıl kada;- önceki ·bir ta- . · lll:İr. ile yeniden, hiç süslemesiz, sade bir·konik _killah yapılmiştir. Çini s~- . leJl!,eli üç sıra mukarnas dolgulu nişi ile tak kapı, bordürlerin Çini süs-·

· leİneleri ve yazısı dökillmüŞ · olan çini ki tabesi ile gÖze çarpıyor .. Dıştan

542

. . . . .

RESilli : 16 Kn.rabağlar Künıbeıü XIV. Y.Y.

{26)

~AYI 305 O. ASLANAPA YIL XXW .

silindirik yapı, içten sivri kemerli nişler ile teşkilatlandırılınış, bunlardan. sonra Üç sıra mukarnas ile kubbe örtülm.üştür. Mumyalık dört konu· haç­vari tonoz ile örtülüdür. · Biri mimar adını veren, diğeri 722 H. yİlı gös­teren her iki çini kitabe bozuk bir istif ile ve sülüs ile yazılmıştır. Bu küm­bedin portalinde de Karaıbağlar'daki · kadar zengin olmamakla beraber, rfıı:niler ve lotus-palmetlerden ibaret bitki süslemeleri, geometrik yıldız :ve geçmeler ile birlikte kullanılmıştır.

' 1322 tarihli Berde Küml:)edi'nin mimarı Nahcivanlı Ahmed ibn-i Ey-.

yub'un kesin tarihi bilinmeyen ruğer eseri, aynı şehirdeki Aksadan Baba Türbesj'dir. Ayın devirde, aYın mimar tarafından yapıldığı . halde, yapı­sı . ve dekorları çok değişiktir~ Kfunbedin nasıl olduğu aniaşılamayan USt kısmı yıkılmiş, sağlam tuğla yapısı il~ çıplak iç kubbe meydana çıkmış­tır. Bunun: içinde, mimari yapısı ve mozayik çini süslem,eleri ·ile göste­rişli ve şaşıttıcı bir mekan, mezar yeri (muıİı.yalık) olarak, ·yer altında bulunuyordu. Türk üçgenleri üzerine oturan kubbeli mekan, 4 m. ka-

RESIM: : 1?: . B erde Kümbedi 1322

.· (27) 543

SAYI 305 T ü' R K K ü' L T ü' R ü' YIL XXVI.

II-.Q 01-.J/I.

f-.· ·1

• • • . f]] ..J

• • a • · • iı • a · • • • • • • •

t1'='~!~F ~ ıg 2 A 2 g ıJ

7 c

2 824 '141/JH ...... 1 •

. RESmi: 18

7 Der~en~, Çuma Camii -;ı.S63 .· ~·-

İıiılı~d~ıti duvarda~ 2. m. der~te B~sa kemer li ~lt~ ·niş ile · genişletil~ miş, bu.nlardan kuzeyqöğiıdaki : niŞ, gl-iş yeri olarak dış an . aÇılmıştı. Niş kemerlerinden ·lrubbeye. geçişi sağlayan ·üçgeı:iıer ve .kubbenin içi, ta-:n.ıamı ile geometrik. yıldız··. örnekleri, ·kubbede· bakiavalar ile çeVrilmiş yıldızlar olarak, çok renJrli moza§ik çiniler ne· kaplaıimıştır .. Fakat· bulı­ların çoğu dökülmüş -~lduğtJndan~ altından sıvaİa:r :riıeydana çıkmış boş-· luklar görülmektedir. -Bu kadar zengiL, gösterişli ·bir İniııiarinin yer- ~l­tında . yapılmış olın~sı,· üst . yapının tamaml3.nniadan bıiakılmış veya da-:­ha ihtişamlf olmasi .UJ:b~allerini,· akla getiriyor. ···· · .. ,. . .

. Doğu tarafıİia~; .AraS:n~hri kıyısıİıda, Babl'de 'iÇteıi V~.: dıştan sekizgeli bigimincie kubbe ile örtülü tür be,· tamamı ile kesme taştan yapılmış olup . Azerbaycan' daki. di-ğer mezar anıtlarından farklı bir. üslup gösteriyor. 670

544 (28)

$AYI 305 O.A,SLANAPA YIL XXVI

(1271/1272) tarihli türbe harap durumdadır. Bursa kemeri ile açılan kapı üstünde üç satırlık kitabe okunaiİllyor. Kapı ile birlikte kitabe dikdört­gEm biçiminde kalın siliiieler ile ç~vrilmiş, ayrıca yüzeylerden her birinde kaval silmeler ile, kıiık sivri kemerli Ilişler düzenlenmiştir. Mumyalık, sivri keinerli İraburgalar üzerine takke biçiminde bir ·tonoz ile örtülmüştür. Alt sırada :rozet biçiminde süslemeli kesme taşlar dışında, yüzeyler çok sade ve süslemesiz bırakılmıstir. Bu türbede, Anadolu'da daha sonraları Os-

• >

maiilılar zamanma kadar uzanan bazı özelliklerin ilk denemesi ile karsı-• . >

lıışıyoruz, denebilir. ·

N ah~ivan ve çevresip.de, Selçuklu atabelderi ndenizoğulları ile başla­yan mezar anıtları mimarisi XII. y.y. ikinci yarısından XIV. y.y. sonuİla ·kadar,· Kuzey. ve Güney Azer.baycan.'da kuvvetle etkili. olmuş, Anadolu .. Mimarisi'nde de, mimari ve süsleme bakımından bunların devamı gÖrül­müştÜr. 'Bu karşıl~ştırmaiar geniş ölçüde· ele . alınn· ve Türk Mimarlsi .bir bUtü'n ol~~ak dii§üniUürse; mezar an~tlarının 'inanılmaz zenginliği, . birbiri­ne bağlatimakla beraber, daima yeni anıt formlannın ·çıkmasında görülen yaratma gücü gerçekten heyecan vericidir. Başka hiç bir mimaride ve nrl­marlık dalında benzeri olmayan, bu kadar uztin tarih akışı içinde, birbi­riliden çok ~ak bölgelerde fakat hepsi büyük, küçük Türk de~letleri tara-

. fından or.taya konulmuş, bir.birinden farklı yüzlerce mezar · anıtı, çeşitli abiP,eler halinde gün~üz~ gelmiş, bir' o kadarı da yok olıip gitmiş_tir.

Azerbaycan Mimarisi'nin ı:tkileri doğu, batı· ve güneyde, uzalt . ülke­lerde alabildiğine kendini b~lli ederken, bir taraftan kuzeyde :OağJstan'a da uzandığı göıj.ilür. _ Da~~n'm_.R.~ar __ :ı;:>_enizi_kıyısında Derben d şehrin­de:-1368 t;rihli Cuma Canili kitabesinde, · "Üstad benna Taceddin. ibiı-i Musa Bakill" olarak Baku' dan. gelen mimarın adı geçmektedir. · 70 x 20

.m. boyutlu yatık . dikdörtgen biçiminde caıni, milırap duvarına .Paralel üç nefli olup, ınihrap önü kubbe,s~, yarısı kıple duvarından taşacak şekilde.

planlannnştır. Kubbe üç taraftan üçer ·kemer ile camie · birleşir. Ortada iki sıra halinde, s!k diziimiş kare payeler, dört yanda duvar ·payeleri üze­rine Bursa kemerli ki.içülr tonozlar ile örti.Uü cami, kuzeyden dört kapı ile dışarı açılmaktadİr. Ortadaki cümle kapısının doğu yanında iki, batı ya-

. nmda bir kapı vardır. Daha geniş ve yüksekçe olan cümle kapısı, mih:raba götür~~ Çlikey .nef ·ve ortasındaki küçük kubbe ile orta ekseri. iyice belirti­lerek, bir transept meydana getirmektedir. Mihrap bölüinü, bUyük kub­besi ile dış göz:ünüşe ·hakimdir. Sekiz day!inaklı sağır ku b be mukarnas

· sıiaları ile· kemeriere oturnni .. s ·olup, 10 m. çapp1dadır. Cami, ~du varlarının üst kena.rma, çok yplrseğe sıralanmış siv;ri kemerli ~üçük pencerelerden ışık. aJdığından, yeter derece aydınlık değildir. Can;ıf önii?de, Çok geniş

:(29) . .5i:5

SAYI 305 . TÜRK KÜLTÜRÜ YIL XXVI

bir alanın kuzey tarafmda sivri kemerli eyvanlar ile dışan açılan ondört hücı;e, belki medrese odaları, biri de dershane idi. Bunlardan başka iki eyvan da giriş yeri olarak kullanılıyordu. Alanın iki yanmda sonradan bina­lar yapılmış, cami tarafında, doğuda sivri keİr).erle bir giriş, batıda belki revak kalmtısı olarak beş sütfın görülmektedir.

Baku'lu mimar Taceddin'in Derbend Camii, Türk Cami Mimarisi ile bağlantılı bir eser olarak meydapa gelmiştir. Bunun tarihi gelişmesinin başmda Afganistan'da Gazneli Sultan Mahmud tarafından yaptıı~ran ve

. Schlumberger'in kazıla11 ile tanınan Leşker-i Bazar· Ulu Camii gelir. · . B. urada 86 x 10.50 m. boyu tl~, · kıbleye paralel iki nefli, yatık dikdörtgeti ·. biçimindeki cami, mihrap önünde dört payeye oturan yüksek bir Jrubbe ll:e

örttilü idi. XI. y.y. ilk yansmdaki bu camiden sonra tran'da· Büyük Sel­çuklular, W:hrap önü kubbesi problemini çeşitli camilerde geliştirdikten sonra, Artuldular ile Anadolu'ya ve Türk Memlttkleri ile Kahire'ye kadar uzanan geniş ve deyamlı bir etki ~ağlan.mıştır. Mısır · MemlUk · Sultanı Baybars'm 1266-1269 tarihleri arasmda Kahire'de yaptırdığı, ·ırareye ya­kın planlı, içten 100 m. kenarlı büyük camide, :kıble tarafında altı paralel

. nef, ·üç nef boyunca 15.40 m. çapında bir mihrap önü kubbesi ile kesilmiş:: tir. Üç t~raftari. üçer ke~er ile camiye agılan bu çeşit kubbe· planı ilk defa tsfahan'da Sultan Melikşalı'ın 10810 tarihli Mescid-i Cum·~·smda ortaya çıkmaktadır. Sonra Artuklu Sültanı · Necmeddin Alpi'nin _Meyyafar.kin (~ilvan) de 1157 tarihli· Ulu Camü'nde görüldÜğü gibi Artuklular ile Ana­dolu':v.a getir-ilmiş, l17-6-1186'da Mardin Ulu Camii ve .120'4'de Dunaysır (Kızıltepe) Ulu Cami'nde değerlendirilmiştir. Böylece gelişme yolu üze­rinde bu plan fikri bir taraftan Anad.olu yolu ile güneye Kahire'ye, diğer· taraftan kuz~yde B~ku üzerinden Dağıstan'da Derbend'e kadar etkisini sürdürmüşt~.

KAYNAKLAR

~ BAKLANOV. İskusstvo Azerbaycana, Baku, 1956. . . - BALA Mirza, BakO, İslam Ansiklopeclisi, cilt 1, İstanbul 1943 .

. - BRETANİSKİ L., Zodçestvo Azerbaycana Xll. - XV. Moskva., 1966. - GUBAYDULIN K.S. (çevirell: Y. Kalantay) Azerbayc·an Vakıflan, Vakıflar Der­

. · · gisi; 1 . Ankara 1938 s. 139-145 (Azerbaycan'ı Tetkik ve Tetebbu Cemiyeti H~ ' . ~ . · ·. berleri, cilt 5, Bald'.l 1928, s. 215-226'dan çeviri).

·. __,. MlNOSKY v., Nahçıvan, tsıa.m Ansiklopeclisl, cilt 9 !stanbul 1964 . . ·. - TOCAN A. Zeki Vellcli, Azerbaycan, İslam Ansiklopeclisi cilt 2, !stanbul 1943.

- .USEYNOF M. - BRETANİSKİ L. - SALA.Mz.ADE A., Istoria Arkhitekturi Azer-. · · baycana, ·Moskva., 1963. · · . .

____: Oktay Aslanapa Kırım ve Kuzey Azerbaycanda: Türk Eserleri, !stanbul 1979. • ' • 1 •

... 546 .:(SO)