Å vera ingenting

1

Å vera ingenting ferdig_A 20.03.14 16.13 Side 1

Benedicte Maurseth

Å VERAINGENTING

Samtalar medspelemannen Knut Hamre

SamlagetOslo


Til min meister, i audmjuk takksemd


7

Innhald

Gjer ein annan mann ei beine 9

Føreord av Jon Fosse 11

Ein felepoet veks opp 15Dette eine kryss 17

Hord, hard, anger, angre, angr, Hardanger 20Meister-og-elev-lina i Granvin 45

Meisterens meistrarEi læretid tek form – Anders Kjerland 49Andre læremeister – Bjarne Herrefoss 69Tredje læremeister – Olav H. Hauge 84

Arkivering i rennande vatn 97Meister og elev 109Å vera ingenting 137

Fingeravtrykk i spelet 143Eit lyftande spel 155

Om musikk som lækjedom 163Om å vera sann mot kunsten 175

Scenisk angst og angst for angsten 180


Elevar av Knut HamreAnnlaug Børsheim 195

Turid Spildo 200Frank Henrik Rolland 206

Åse Teigland 212

Etterspel 218

Nokre biografiske fakta om Knut Hamre 221Musikktilråding 225

Nokre ordtydingar 229Litteratur og kjelder 233

Notar 236Biletliste 237


Gjer ein annan mannei beine

Han kom or fjellet, skulde heim,fekk føring ifrå Osaut til Øydvinstò.Og han var raustog baud betal.

Men Osamannenvar ikkje fal.

Eg vil betala;eg kan ikkje nå degmed ei beine att.

So gjer ein annan mannei beine då,sa Osamannen,og skauv ifrå.

olav h. hauge


11

Føreord

Knut Hamre er fødd i 1952, eg er fødd i 1959. Knut Hamrevoks opp i Granvin, eg voks opp i Strandebarm. Alders-skilnaden er ikkje den største, og avstanden mellom Gran-vin og Strandebarm, mellom Folkedal og Fosse, er hellerikkje den største. Ikkje i kilometer. Men for ein avstanddet likevel var i kultur. For i Granvin var hardingfele -musikken høgst levande då Knut voks opp, i Strandebarmfanst han ikkje til då eg voks opp. Eller om han det gjorde,så aldeles i løynd. Det er ikkje heilt til å skjøna.

Eg vart tidleg svært oppteken av musikk. Og eg toktil den musikk eg visste om, og det var ikkje hardingfele -musikken, det var den angloamerikanske rocken. Eg speltefrå tolvårsalderen av gitar, time etter time, slik òg KnutHamre spelte hardingfele time etter time i sine seinebarndomsår. Og vi var vel begge på om lag på same alderdå vi for fyrste gong spelte til dans. Eg spelte rock ogannan angloamerikansk musikk i eit guteband, hanspelte hardingfele i ein lang og gjæv lokal tradisjon.

Skulestyraren i Strandebarm på den tid høyrde megein gong spela gitar og meinte at eg hadde talent, hanmeinte at eg burde byrja å spela fiolin, han tok det oppmed foreldra mine, og ein dag kom ein kar, eg trur han


12

hadde noko å gjera med kulturarbeid i Kvam herad,oppom heime med ein fiolin, ei stemmefløyte og ei lære-bok i fiolinspel. Noka opplæring var det ikkje snakk om.Ver så god. Gå i gang. Sjølvsagt klarte eg ikkje eingong ålæra meg å stemma fiolinen.

Og verda gjekk nok ikkje glipp av så mykje fordi eg isekstenårs alderen heilt gav meg med musikken og omlag på same tid gjekk over til skrivinga. Men eg skullesant å seia ha ynskt at eg hadde kasta bort alle dei timar,og all den iver, på slåttar frå Hardanger i staden for påetteraping av helst amerikanske tekstar og songar (eg, vi,høyrde på plater og skreiv av tekstar, og lærte oss å spelasongane best vi kunne – det var på litt av ein engelsk, detkan eg lova).

Kvifor vart det slik? Bestefar min, Olav Kr. Fosse(1896–1969), som budde i huset nærast huset der eg voksopp, vart mykje nytta som kjøkemeister i mange år, i dentid då det var tredagars bryllaup i Hardanger. Og hanreiste ofte kringom til bryllaup med ein granne som varspelemann, Peder Haukås (1898–1974). Han minnest egfrå oppveksten. Men at han spela hardingfele, at nokonfortalde meg det, nei, ikkje eitt ord kan eg minnast omdet. Derimot kan eg godt minnast far min fortelja omein annan spelemann bestefar min også ofte var i bryl-laup saman med, det var Bonden (Anders Bonde, 1850–1936), frå Valdres komen, som i barndomen til far minbudde i næraste huset nedom vegen, eit strandsitjarhus


13

nesten heilt nede i fjøra, han var «storspelemann», seierfar min, Kristoffer Fosse (1929–), og fortel om då hansom liten gut sat på fanget til bestefar sin og lydde påmedan Bonden spela «så mjukt og klårt». Og så, då egvoks opp, var alt borte. Skulle hardingfela og musikkenhennar gløymast? Gøymast bort? Løynast? Kva var detsom skjedde på dei tider?

Det tok mange år før rikdomen i hardingfelemusik-ken opna seg for meg. Det var vel fyrst då det ville segslik at eg ein gong for no ganske mange år sidan skullelesa opp saman med Håkon Høgemo, at instrumentetog denne heilt eigne slåttemusikken kom meg så nær athan opna seg for meg. Hadde denne musikken, og detteinstrumentet, funnest til i fleire hundreår, nettopp i detområdet der eg voks opp, utan at eg hadde fått vita omdet? I så fall kvifor? Kva hadde skjedd?

Seinare har eg helst lese opp, før eg til sist heilt gavmeg med opplesing, saman med ein spelemann, medHåkon Høgemo, ja, men òg saman med Knut Hamre ogBenedicte Maurseth. Eg har som vorte ført inn i harding-felemusikken av desse tre. Og for meg har samværet medHåkon, med Knut og Benedicte, opna opp ei ny musi-kalsk verd, men det har òg gjeve meg så mange innsikter,i liv og kunst ålment. Det er for meg påfallande kormykje som er sams for kunsten, anten det no er musikkeller litteratur. Alt det viktigaste er sams. Og mangt ogmykje av det er Benedicte og Knut innom i Å vera ingen-


ting, slik at fleire no kan få del i det, gjennom desse sam-talane mellom meisterspelemannen Knut Hamre og hanselev gjennom mange år, den framifrå felespelaren Bene-dicte Maurseth. Og samstundes får ein innsyn i korleisein gammal musikkultur blir redda inn i ei ny tid ved atskikken med tradering frå spelemann til spelemann gårover til tradering gjennom offentlege musikkskular ogandre utdan ningsinstitusjonar. Det er ei stor endring ifolkemusikk tradisjonen, men noko måtte gjerast, det ermin eigen oppvekst eit godt døme på, og at noko vartgjort, dokumenterer Å vera ingenting på beste vis.

Jon Fosse


15

Ein felepoet veks opp

1962 | Knut Hamre kakkar på døra til naboen heime iFolkedal i Granvin. Han er ti år gammal og står der medfelekassen i handa. Han er ikkje boden nokon stad. Menhan kakkar og kakkar på dei dørene han finn der i denvesle grenda, med sine små gardar, hus og røykstover, ogsom strekkjer seg opp og innover frå Granvinsfjorden iretning Voss. Han må det. Han må spela fele. Til seg sjølvog andre. Om det høver eller ikkje, det er det same! Forhan må spela. Å spela er som å anda, og det er det einastesom gjev meining. Spelet lyfter Knut og lyfter alt annasom trengst å lyftast. Og Knut veit ikkje kvar dennetrongen kjem frå. Han speler heile dagen, før han går påskulen, i friminutta og etterpå. Han gløymer å eta ogsova og kjem med altfor stor regnfrakk og støvlar i skulen,medan medelevar spring barbeint i solskinet.

Naboen opnar døra. Ser at det er Knut-en, atter eingong. Men han får koma inn, og han speler til dei i stovader, slått etter slått. Slåttar han har lært seg frå radioen,av faren Knut J. Hamre eller mora Marta Hamre, ellerhjå alle dei andre naboane som speler lite eller mykje, ogsom har ei fele liggjande. For slik er det i Folkedal derKnut veks opp. Det same i grendene kring Kvanndal og


Eide i Granvin. Alle speler. Knut speler frå seg og fårvarm takk og eit glas ripssaft av nabokona. Så sender deihan heim att med fela, men også med grammofon spela -ren deira, og LP-ane med heltane til Knut: Halldor Me -land, Ola Mosafinn og Eiliv Smedal. Viss ikkje vert hansitjande hjå dei resten av dagen.

Knut går heim og er i himmelen.

Livet til Knut Hamre kjem i hovudsak til å dreia seg omto ting: Å spela og å læra vidare spel til komande gene-rasjonar. På båe område er han framifrå. Knut er ein fele-poet, med eit djupt nærvær, samstundes borte. Ein meis-ter og eit ingenting. Stille. Klok. Raus. Og han er ein stil-skapar, som diktar og formar nye slåttefar, saman meddet gamle klingande landet kring seg. I dag vert hanrekna for å vera ein av dei fremste utøvarane på harding-fele i norsk folkemusikkhistorie.


17

Dette eine kryss

1990 | Det er seint om våren. Eg er 8 år og går inn påhotellkjøkkenet heime på Maurseth. Ut glaset ser eg skule -bussen snu på tunet og køyra nedover att til Eidfjord.Folk i kvite kokkeklede går snøgt kringom i kjøkkenetog heller fleire titals nysteikte reinsdyrkarbonadar over ienorme fat. Alt er stort på hotellkjøkken; kjelane, stei-kjespadane, spanna med tyttebærsyltetøy.

I handa har eg ein kvit lapp frå musikkskulen. Eg kanfå velja meg eit instrument om eg vil læra å spela noko,og eg kan få byrja alt komande haust. Mor mi stoggarlitt opp i reinsdyrkarbonadesteikinga og ser på lappen:gitar, piano, korps, hardingfele, orgel med meir. Det ermange valmogelegheiter.

«Kanskje du skal ta hardingfele, i og med at det er eitinstrument herifrå, frå Hardanger?» seier mor mi. Eg er ikkjesikker på om eg heilt veit kva ei hardingfele er. Men eg skriveit tydeleg kryss på «hardingfele» og legg lappen attende iskulesekken. Så går eg ut og syklar, for endeleg er snøensmelta heime på dei få vegane som finst der høgt til fjells.

Hausten etter byrja eg i lære hjå min læremeister KnutHamre. Ei læretid som har vart i 24 år.

Og som framleis held fram.


Meister og elev. Knut Hamre og Benedicte Maurseth i 1994.Maurseth var elev på musikkskulen i Eidfjord.


Meister og elev. Maurseth har vore Knut Hamreselev i 24 år samanhengande.


20

Hord, hard, anger, angre, angr, Hardanger

«… aldrig hørt noget Felespil der har gjordt saadant Indtrykpaa mig (som) Hardangerspillemændene har gjordt»1

2012 | Raude varselskilt helsar meg på rekkje og radlangs bilvegen når eg nærmar meg Hardanger. Dei stårder og minner ein på at det kanskje er lurt å gira ned.Bratte og svingete vegar ventar. Frå fjella over deg, alt etterkva årstid det er, kan laust berg, snø eller is ramla ned ogta livet av deg kva tid som helst. Det er det same om einkjem frå nord, sør, aust eller vest. Entrar ein Hardanger-fjorden, gjer ein det eigentleg på trass. Eg er på veg i bilfrå Bergen til Hardanger denne tidlege julimorgonen,nærare bestemt Granvin. Der skal eg møta min meisterKnut Hamre. For sjølv om det har gått mange år sidaneg slutta å ha undervisning med Knut gjennom ulikeutdanningsinstitusjonar, møtest me enno jamleg for åspela. Stundom lærer eg nye slåttar, andre gonger friskareg opp att gamle. Men som oftast er speletimane reinesamtalar; om uttrykket, tonen, fargane, om den forbaskasceneangsten, det snikande egoet, augneblinken og omden lækjande musikken. Det sluttar visst aldri.

Det eg har lært mest av, er å samtala med min meis-


21

ter. Kanskje om det same temaet, år etter år. «Meister-og-elev-forholdet handlar ikkje om eksamen og avslut-ningar», minnest eg Knut sa ein gong. Det er slik. Fun-gerer det, kan det vara livet ut. Men akkurat i dag skalme ikkje spela slik me plar. I staden skal me vitja alle sta-dene der det har budd spelemenn i Granvin opp gjen -nom historia. Eg har lenge ynskt meg dette, å stå i tunetdeira, sjå landskapet dei har sett, trakka i deira far. For ifolkemusikksamanheng er Granvin eit slags Mekka. Dergår meister-og-elev-tradisjonen på hardingfele i ei ubro-ten line frå 1700 og fram til i dag. Bygda er ikkje åleineom dette i Hardanger, Ullensvang herad står òg sterkt iså måte. Og meister-og-elev-tradisjonen finst eigentlegoveralt der det har vore spelemenn i Noreg.

Likevel kan det seiast at Granvin står i ei særstilling,mykje på grunn av den ubrotne lina av kunnskapsover-føring, men også på grunn av mengda svært framifrå slåt-tar og spelemenn. Og i dag skal eg få sjå med eigne augodet eg er vorten fortald sidan eg var ei lita jente, og somnærast er eventyrleg for meg, at Knut Hamre kunne gåomtrent kvar som helst i Granvin for å læra seg ein slåttnår han ynskte det i oppveksten på 1960-talet. For spele-menn var det om lag på kvart eit bruk i bygda då. Og påbasarane, til dømes, hadde dei utlodding av feler fram-for kaker, minnest eg Knut fortelja. Slik var det i alle fallikkje i min eigen oppvekst, tenkjer eg idet eg køyrer nedTokagjelet rett før ein kjem til Norheimsund. Korkje


22

heime eller i heimbygda mi Eidfjord var hardingfele ellerfolkemusikk noko som interesserte folk, med nokre fåunntak. Eigentleg er det uforståeleg at eg framleis spelerhardingfele. Eg, som ikkje kjem frå noka folkemusikk-slekt der alle speler og dreg på kappleik, og som ikkjehadde noko nærliggjande folkemusikkmiljø å stø meg tili oppveksten. Og som lenge og trufast nekta å spela påallslags jole- og sommaravslutningar i musikkskulen ellerå reisa på kappleikar, kurs og øvingar i spelemannslaget,trass i Knut sine varlege oppmodingar. Alt slikt gjordeeg knapt før eg kunne køyra bil sjølv.

Lenge visste eg ikkje eingong kven læremeisteren mineigentleg var, sjølv om somme sa til meg at «eg måtte vitaeg var umåteleg heldig som fekk gå i lære hjå sjølvasteKnut Hamre». Dei få gongene eg var på folkemusikk-stemne før eg kom i tjueåra, vart eg forundra over kor-leis somme kviskra og såg etter Knut om han gjekk forbidei, eller korleis heile lokalet plutseleg kunne verta stiltberre Knut tok opp fela og spelte litt. For meg var hanjo berre Knut. Så kvifor heldt eg fram med å spela alledesse åra? Eg skjønar det ikkje heilt sjølv.

Faktisk kjennest det heile ut som ein stor slump; fråden gong eg kryssa ut «hardingfele» på musikkskulelap-pen, til no dei seinare åra då eg ironisk nok har livnærtmeg som hardingfelespelar på heiltid. Svaret ligg nok iden fantastiske musikken, i Knuts smittande og ende-lause lidenskap til spel og i mi lukkelege einsemd med


23

fela. Gjennom ein tidlaus musikk fekk eg vera i ein tid-laus stad. Kor heldig eg var som fekk høyra felespel påeit slite klasserom, ein gong i veka, midt i skuletida. Ogslik forsvinna inn i noko annleis og vakkert, men likevelattkjenneleg, som eg truleg inst inne intuitivt hungraetter.

Knut kunne stundom seia uvanlege og tåkete ting påspeletimane, som at «eg var eit ingenting», eller at «felaer ei forlenging av hjarta og bogen ei forlenging avhanda». Men nettopp fordi Knut aldri gav eitt, menmange svar, slutta eg aldri å stilla spørsmål. Knut er eitparadoks. Eg har mange gonger gått frå speletimen someit stort spørjeteikn. Samstundes kjende eg meg alltidbetre og tryggare når eg gjekk ut, enn når eg gjekk inn,og slik er det enno.

Knut har alltid tillate meg å vera ein skeiv bokstav.Som då eg i tidleg ungdomen, og eigentleg no også, berreville læra meg alle dei rare og vakre felestilla me har iHardanger, og gjera alle danseslåttar om til lydarslåttar,slik at tonane fekk tid til å syngja. All form for lagspel ogdansespel var håplaust for meg som heller ville måla framklangar og spela små dikt. «Ein meister som ikkje kanbukka for eleven sin, kan ikkje bukka til Buddha», seiestdet i zenbuddhismen. Knut har samtala om fridom imusikken og om likeverd mellom meister og elev så langtattende eg kan hugsa. Men det er ikkje sjølvsagt at ein


24

meister er slik, i den ævelege balansen kvar og ein somstår i ein lang tradisjon, må finna mellom plikta, vidare-føringa og kunstnarskap. Det har ikkje vore like lett forKnut som for meg, veit eg, då han i oppveksten røyndeeit enormt press til å taka vare på tradisjonen frå Har-danger, som ein av dei få, om ikkje den einaste ungdo-men som verkeleg synte talent på hardingfele på deitider. Og difor rekna mange han som den «einaste arvta-karen» frå Hardanger på 1960- og 1970-talet.

Men kva som eigentleg er forklaringa på at eg i slut-ten av tenåra vart hekta, ja, aldeles oppslukt av felespel,utanom at eg hadde knekt ein del musikalske kodar, såklårt, greier eg ikkje å seia med ord. Eg har berre spelt.Det kjennest naturleg og naudsynt. Men kanskje detogså har noko med at ein aldri vert ferdig med slåttemu-sikken? For til liks med Knut som alltid gjev mange svar,gjev også slåtten mange svar. Det er ein vakker, nærastmagisk og kompleks musikk som gjev ein noko å elskaog bryna seg på eit heilt liv.

Vegen vidare ned Tokagjelet er skarp. Eg bremsar,girar ned i andre gir og svingar nedover bakkane. Denmørke og gråe disen oppe frå gjelet lettar umerkeleg, ogdet grøne landskapet tek over. Eg har lese om namnetHardanger og dei tidlegare gammalnorske orda somangr, angre, eller hordernes anger. Det tyder noko sliktsom eit smalt, inneklemt strøk som ligg ved botnen avein fjord. Eg entrar Norheimsund og ser at namnet er


25

logisk. Og medan eg kjenner på korleis desse gammal-norske orda kling i munnen, kan eg ikkje lata vera åkoma på komponisten bak Hundrad folkatonar frao Har-danger, Geirr Tveitt, som budde her, og som elska folke-musikk, naturtoneskalaer og kvarttonar. På nutane litt idet fjerne kan eg skimta raude og kvite «monstermaster».Det andre som møter meg, er bedehus. Eg har mangegonger sagt, med eit glimt av ironi, at bedehusa sluttar iHardanger der spelemenn, epletre og sideren tek over.Påstanden er mangelfull, så klårt, då det neste eg ser, errader med velhaldne epletre. Men spelemenn har deiikkje hatt like mange av her som i mange andre bygde-lag lenger inne i Hardanger.

Kvite bubilar med tyske køyreskilt passerer megmedan eg ser på kvite bedehus og tenkjer på korleis rol-lene og statusen til spelemannen har endra seg oppgjennom tidene. Frå å vera den som var nærast heilag,som folk var avhengige av om ein skulle gifta seg ellerjordfestast, som skapte høgtid og mystikk, dans og sug-gesjon så langt attende i tid me veit hardingfela har fun-nest til. Frå dette til å verta eitt av symbola på syndigtrong og åtferd på midten av 1800-talet, då pietismenmed haugianarane i front herja med mange bygdefolkssamvit. Mange spelemenn kasta bogar og feler på båletog falda hendene i staden. Men annleis gjekk det då deipå den øvste kulturelle rangstigen i Noreg, som til dømesmeisterfiolinisten Ole Bull (1810–1880), bestemte seg for


26

at bygdekulturen, med Torgeir Augundsson (Myllar -guten, 1801–1872) som eit av symbola, skulle vera med åpåverka Noreg si sjølvkjensle mot ei unionsoppløysingmed Sverige. Somme kalla då plutseleg slåttemusikkenfor «nasjonalspel» og bunaden for «nasjonaldrakt». Menden eldste slåttemusikken som rull, gangar, springar,lydar- og brureslåttar heldt spelemenn på å gløyma bortpå desse tider i Hardanger, fordi tidas moderne danse-former som vals, marsj, reinlendar og hamborgar haddeteke over i stor grad, samla kalla for gammaldans. Vest-mannalaget skipa difor til den fyrste Landskappleiken iBergen i 1896, i von om å gje den eldste slåttemusikkenny status i Noreg. Edvard Grieg sat visstnok klappandepå fyrste benk medan spelemennene kappast.

Så tok det nasjonale litt vel overhand for mange iNoreg på 1930- og 1940-talet. Og somme hevdar det erei av forklaringane på kvifor folkemusikken fekk li i dengrad han gjorde på 1950- og 1960-talet. Spelemenn ogfolkemusikk generelt ramla langt ned på rangstigen då,medan The Beatles og annan angloamerikansk musikkljoma ut høgtalarane på bygdene. Men så, utover 1970-talet, kom den «grøne bølgja» der nynorsk, jordbruk, fol-kemusikk og dialektar igjen skulle heidrast og dyrkast,truleg påverka av Noregs nei til medlemskap i EF (EU) i1972. Og sidan 1970-talet har det berre gått oppover fornorsk folkemusikk, med rekruttering og ulike og variertearenaer å framføra musikken på. Han er dessutan vorten


27

til ein akseptert og inkludert sjanger i lik grad som tildømes jazz, rock og klassisk musikk. Likevel er folkemu-sikken vår i dag generelt ein undergrunnsmusikk saman-likna med tida fram til 1950-talet. Då var folkemusikkenframleis bruksmusikk og den musikkforma som til-høyrde kvardagen i mange bygdelag. Det einaste somverkeleg er nytt i desse tider, og som skil seg frå tidlegarei folkemusikkhistoria vår, er alle kvinnene som no ogsåutøver folkemusikk. Og det er ikkje lenger politisk kor-rekt å seia spelemann, men heller det kjønnsnøytralefelespelar.

vestlendingen

Kvite bedehus forsvinn gradvis i bilspeglane mine medaneg køyrer mot Øystese og set på ein CD med slåttemu-sikk frå Hardanger. Ordet slått er den vanlege nemningapå eit folkemusikalsk stykke musikk, som til dømesgangar og springar. Sjølve ordet «slått» kjem av å slå,noko som peikar mot at slåttemusikken opphavleg vart«slått» med plekter eller med fingrane før bogen vart van-leg å bruka.

Eg har høyrt mange seia at slåttemusikken er ei util-gjengeleg musikkform. Men det er ikkje rart at det vertoppfatta slik for somme, om ein tenkjer på kor totaltannleis ein slått er i form og struktur, med sine vek, gjen-takingar og uvanlege rytmikk og tonalitet, enn det meste


28

me elles høyrer av meir sekvensert musikk i dag. Slåtte-musikken krev av deg som lydar. Han har sine eignereglar, slik ein indisk raga har sine og bluesen sine att.

Eg vinkar inni meg idet eg passerer huset på Val-landshovden, der meisterspelemannen Halldor Meland(1884–1972) budde sine siste leveår. Halldor Meland komeigentleg frå Ullensvang herad, var ein stor kunstnar ogein av dei få som før den andre verdskrigen kunne liv-næra seg av konsertspel. Han hadde eigen impresario ogreiste kring i Noreg, Danmark og Sverige og heldt kon-sertar. Den stolte og krasse Meland snudde opp ned påmykje av slåtterepertoaret frå Hardanger og skapte bådedebatt og ein ny spelestil. Makelaus var han, og eg kjempå at Knut Hamre fortalde meg om den gongen hanmøtte Halldor Meland heime der, saman med spelemen-nene Anders Kjerland og Jens Amundsen. Knut var fjor-ten år då og hadde spelt for sitt store musikalske føre -bilete så godt han greidde. Etterpå vart Halldor Melandstille, tok den aldrande bogehanda si opp mot Knut ogklappa han varleg nokre gonger på hovudet. Seinare fekkKnut høyra at Halldor hadde sagt med bygdefolk: «Eghåpar hardingane tek vare på den guten.»

I Hardanger-repertoaret finn ein alt frå stutte, korte tilmeir detaljrike og utbygde slåttar. Eg nynnar på slåttenVestlendingen, komponert av Halldor Meland, medan egsvingar meg vidare innover langsmed fjorden. Slåtten er


Halldor Meland i Ålesund i 1918.


30

mektig i karakteren. Stolt. Medviten. Og med eit poe-tisk slør over seg. Var det slik Halldor såg vestlendingen?Slåttane frå Hardanger vert ofte omtala som lyriske. Kvaer det som gjer at me føler at me kan seia at noko er fellesfor ein musikkstil i eit større geografisk område? Korleishar me kome fram til denne felles poesien over så mangegenerasjonar med spelemenn? Og kva er det som gjer ateg finn ein gjenklang, som i eit slags møte med ein gam-mal slektning, i ein musikk som vart laga for fleire hundre år sidan? Kvifor held me fram med dette? Er detnoko som er felles også for vestlendingen? For har-dingen? Dei må ha vore forbaska stae iallfall, tenkjer egidet eg bøyer meg fram mot rattet og kikkar opp for å fåeit glimt av ein fjellgard som ligg åleine høgt oppe i fjell-sida. På avstand ser garden berre ut som ein liten flekk.Her klamra dei seg fast i den bratte fjellsida på leit ettersola. For eit slit det må ha vore. Det er som å sjå ei løve-tann tvinga seg fram i ein sprekk på asfalten. Likevel finnein teikn til liv og busetjing attende til den yngre stein-alderen i Hardanger, og mange av gardane kjem fråmellomalderen, trass i at det aldri har vore god nok mat-jord til alle. Difor har mange hardingar emigrert ellermåtta driva med anna verksemd i tillegg til gardsarbei-det, som sildefiske, handel, skipsfart, trelast eller hand-verksarbeid.

Eg stoggar på raudt ljos og må venta for å komavidare over den einvegskøyrde Fyksesund bru. Eg ser på


31

fjorden, som alltid har vore ei slags hovudpulsåre i Har-danger. Alle vatna, elvane, fossane og alt det uendelegeregnet som kjem ned, munnar til slutt ut i Hardanger-fjorden og medverkar til ei konstant rørsle. Ei rørsle ifolk. Og ei rørsle i impulsar. Eg ser nordvest der eg står,inn mot sidefjorden som endar med Botnen inst i Fykse -sundet. Før bilvegane tok overhand, var Botnagrenda eitlevande bygdesamfunn. Fjorden var motorvegen; fyrstmed segla, så med dampskipa, og sjølvsagt med mindretrebåtar til kvardagsbruk. Med fjorden kom nok ogsåkunnskapane om instrumentmakeriet til Hardanger. Egvil tru at Bergen må ha vore avgjerande her, som Noregsstørste by fram til 1830-talet, og den fremste handelssta-den sidan dei hanseatiske kontora opna på 1350-talet.Dessutan hadde Bergen lenge monopol på handel medHardanger.

Den eldste hardingfela me har og kjenner til i dag, erden vidgjetne Jaastad-fela, datert 1651 og signert Ole Jon-sen Jaastad (1621–1694) frå Ullensvang herad i Hard -anger. Men dei i Noreg som tvillaust har hatt sværtmykje å seia for utviklinga av hardingfela, før felemaka-rar i Telemark gradvis tok over på 1800-talet, var IsakNielsen Skaar (1669–1759) og sonen Trond Isaksen Flate -bø (1713–1772). Båe budde på Botnen, berre ein snarturmed båt frå her eg sit og ventar. Handverket og tonen iinstrumenta deira er framifrå og er noko av det beste avhardingfeler eg har spelt på i mitt liv. Verksemda til Isak


32

og Trond var stor og omfattande. Og det seiest at Trondvar blant dei aller rikaste på heile Vestlandet då han gjekkbort. I dag veit me også at både Isak og Trond, dessutanfelemakarar i Bergen, laga klassiske fiolinar også i tilleggtil hardingfeler. Og det eldste eksisterande eksemplaretme har av ein norskbygd fiolin, er det Trond Isaksen Fla-tebø som laga, datert 1764. Denne fiolinen dukka plut-seleg opp att i København for nokre få år sidan, og egvaknar brått opp frå mi lange tankerekkje av kraftigtuting. Bak meg har det samla seg opp ei lang rad medbilar den korte tida eg har venta på grønt ljos for å kryssabrua.

granvin

Eg kryssar brua og tenkjer på at mykje av slåttemusik-ken vår truleg er langt eldre enn sjølve hardingfela. Deneldste hardingfelespelemannen det er sikre kjelder om iHardanger, er Askjell Brattespe (1722–1807) frå Ullens-vang herad. Men at det fanst spelemenn, som kanskjespelte noko anna enn hardingfele, føre han, er det litengrunn til å tvila på. Forsking dei seinare åra tyder på atdet fanst ulike feletypar i Hardanger-området også førJaastad-fela kom til. På Voss Folkemuseum finst det eitlite feleskrin datert 1512, til dømes. Elles veit me også frånorrøn litteratur at folk spelte på mellomalderinstru-menta fidel og rebekk både i Bergen og andre stader i


33

Noreg, truleg fram til 1500-talet. I sakefallslister fråUllensvang frå 1625–26 finn ein også fylgjande døme:

«Kristi Suermingsdatter blef beliggen af en ved navnJens Spillemand ok han ehr rømt.» Eller frå Kinsar-vik i 1631: «Gunille N. Blef beliggen af en land -stryker ok skjelm, nemlig spillers, ok han er rømt.»

Spelemennene stakk visst av på dei tider om det var formykje ståk, skjønar eg, og omsider møter eg på kommu-nevåpenet til Granvin langs bilvegen. Det er sjølvsagt eitbilete av ei hardingfele på det. Kjenner ein musikkhisto-ria til bygda, er det eit høgst naturleg val. Granvin ligginst i Granvinsfjorden, ein eigen fjordarm nordaust iHardangerfjorden. Staden liknar på dei fleste andre små-bygder i Noreg med si einsame kyrkje, nokre bustadfelt,gardar, ein nedsliten bensinstasjon og eit samvirkelag.Dei fleste som ferdast på vegane her i dag, køyrer nokfort forbi, om det ikkje er ein slått dei er ute etter. Hersnudde bilvegane opp ned på eit tidlegare knutepunkt iHardanger. Og kva som gøymer seg av imponerandekulturarv i om lag kvart eit tun og på kvar ein hammar iheile bygda, er løynt for dei fleste.

Skogen har vore ein viktig livbergar for Granvin ifleire hundre år. Her var det eldste og mest framståandesagbruket i Hardanger i drift alt i 1653. Då dampskips-farten etter kvart overtok for seglskipsfarten frå midten


Eide, sentrum i Granvin på slutten av 1800-talet.


35

av 1800-talet, hadde Eide, sentrum i Granvin, ei viktigog stor handelsverksemd med sambandsline både til Ber-gen, Haugesund og Stavanger. Dessutan gjekk hovudve-gen mellom Voss og Hardanger gjennom Granvin.Turisttrafikken vart også stor frå slutten av 1800-talet.Mellom anna gjekk det direkterute frå Newcastle i Eng-land til Granvin. Men den fyrste verdskrigen var med påå stogga alt dette sakte, men sikkert.

I Granvin har min læremeister Knut Hamre budd omlag heile sitt liv. Og i dag skal me vitja alle stadene ibygda der det har budd spelande folk. Rett før eg kjem tilferjeleiet i Kvanndal, vinkar eg igjen inni meg opp til gar-den Håstabø, der spelemannen Ola Håstabø budde einperiode. Ei eldgammal eik står ved vegen og er vegvisarder ein går opp. Eg har vore der mange gonger før, bådesaman med Knut og åleine. Berre for å vera litt samanmed Ola Håstabø, på eit vis. Ola Håstabø var ein poet påhardingfela og komponerte og forma ei mengd slåttar.Alle detaljrike, suggererande og lyriske. Han var blantdei mest omtykte spelemennene frå Hardanger, men liv-nærte seg i all hovudsak som skreddar. Gravsteinen hansfinst ikkje lenger, men faktisk vart han gravlagd ved sidaav ein annan stor spelemann og sambygding, Lars Røyn-strand (Halte-Lars). I nekrologen eg har lese om han, stårdet:


36

«Daa kunde han Ola ha noko på hjarta han liksomvilde ha sagt, og det laut fela hans bera fram. Daatonte rull og springar (fjordaslåttar av dei aller bedste) so sant so fint med so rein tone, med slik kraftog finleik um ein annan at eg gløymer det seint.»2

I Kvanndal køyrer eg inn ved eit lite, raudt hus. Her harKnut og kona hans, Aud, budd nokre år no, etter at deneldste dottera deira overtok småbruket i Folkedal, 5minutts køyring frå Kvanndal. Ola Håstabø budde ogsåi dette raude huset ei tid. Dessutan brorsonen hans, SjurHåstabø, også kalla Nolten. Storspelarar som Nils Rekveog Ola Mosafinn frå Voss har vore på vitjing her, og detsame har telemarkingane Ola Bergsland og Flatlandane,Halvor, Hans og Ola Flatland. Det er berre rett og rime-leg at Knut no også bur her. Eg høyrer feleljom då egstoggar motorduren. Knut er i gang som vanleg – kvarfår han denne utrøyttelege trongen til å spela frå, eigent-leg? Eg har aldri høyrt han seia at han er trøytt av musikkeller trøytt av å spela, slik mange utøvarar, medreknameg sjølv, kan seia. Aldri. Stundom har eg møtt han iulike ærend, der me veit på førehand at det vert berre tidtil eit møte eller noko, men han har alltid med fela like-vel. Eg har då spurt han om kvifor han dragsar på fela, nårdet ikkje vert noka tid til spel? Eg har sett på andletet hansdå at han ikkje skjønar spørsmålet mitt.

Etter kvart kjem Knut gåande mot bilen min. Jakka


37

hans er knept saman på feil stader. Det er sikkert nokohan tok på seg i ein fei, og det er typisk Knut, for hanbryr seg ikkje om det ytre i det heile. Og sjølv om haneigentleg er ein høg og stor mann, går han varleg og lettnedover, det har eg merka meg når me har gått i fjelletsaman også, han flyt nærast i terrenget. Knut set seg rasktinn i bilen, seier ikkje hei eller noko, men har med einCD i handa som han puttar inn i CD-spelaren med detsame. «Me må høyra på Håvards sorg med Johannes Dalefør me kan gjera noko anna», seier Knut. Me sit og lyder.Når slåtten er omme, bryt Knut ut med blanke augo «Erdet ikkje heilt vilt!» Eg stadfestar utbrotet hans med smi-let mitt, og me startar endeleg på vår saumfaring etterspelemenn i bygda.

I gangavstand frå det raude huset til Knut budde fele-spelar og felemakar Håvard Kvanndal (1910–2006). Hanfekk eg berre oppleva det siste året han levde, men takk-sam er eg. Då var han 96 år. Raus og skarp som berre detfortalde han levande om gamle dagar. Det vesle okermålahuset som romma verkstaden hans, var som ein institu-sjon i seg sjølv om ein tenkjer på kven som har voreinnom der, og på alt som har vore delt, reparert og spelt.

Etter Kvanndal køyrer eg og Knut vidare til Folkedal,der Knut sjølv er oppvaksen. Andre vidgjetne spelemennsom har budd her, er Ole Person Sekse, også kalla Folke-dalen. Han er kjend for mellom anna slåtten Seksaren ogsom ein god dansar og spelemann Ole Bull inviterte med


38

til å spela på opninga av Det Norske Theater i Bergen i1850. Stort meir veit me ikkje om han. Og slik er det meddei fleste andre spelemenn frå eldre tider også. Det meveit, er at dei var framifrå spelemenn og kanskje lære-meistrar i tillegg. Kanskje me òg veit noko om kva annaarbeid dei hadde i tillegg til spel. Eller kvar dei budde,då det var vanleg å byta gardsnamn alt etter kvar einflytta tidlegare. Og elles berre slike einskilde hendingarsom med Ole Sekse på Det Norske Theater, Nils Rogdofrå Sørfjorden som fór til Amerika og aldri kom att,Rekveen frå Voss som vart drepen då nokon helte lut iølet hans, eller Ola Mosafinn som møtte Edvard Griegog Ole Bull då dei gjesta Lofthus. Sjeldan noko meir.

Me køyrer så vidare til Eide, inst i Granvin sentrum.Her budde mange, mange spelemenn. Mellom andreLars Røynstrand, som var ein framifrå spelemann, lære-meister, skreddar, urmakar og bonde. Me stoggar og tekoss litt meir tid på garden hans, då me får koma inn i hei-men der han budde, og helsa på tippoldebarnet til LarsRøynstrand. Dessutan får me kikka på både hardingfelaog symaskina han bruka i si tid. I Granvin sentrum buddeòg Severin Kjerland og sonen, Anders Kjerland. Og mevitjar huset og den gamle verkstaden til Anders, før mekøyrer mot Voss og til Vassenden i Øvre Granvin. Derbudde Eirik Medås. Han dreiv gjestgjevarstad og varlæremeister for mange kjende og gode spelemenn etterseg. Det er både fint og rart å tenkja på at desse slåttane


39

som Eirik Medås spelte, dei kan eg, og mange med meg,også spela. Sjølv om Eirik Medås var fødd i 1769 og eg i1983.

Me køyrer heile dagen kring den svale og grøne bygda,og Knut fortel meg anekdotar om kven som budde kvar,og om kven som lærte av kven, og kvar han sjølv gjekkfor å læra spel etter skuletid. Og etter å ha vitja bådeMedås, Ystaas, Vindal, Selland, Prestgarden og Spildomed mange fleire stader, endar me til slutt opp på gar-den Bulko, der spelemannen Ola Bulko budde som unggut. Me gjev oss her, då Bulko grensar til Voss, og svingarnedover att og ut til Kvanndal, der eg slepper av Knut ogtakkar for skiftet.

På veg attende mot Bergen jagar det bilar forbi meg.Det er uklokt. Vegen her rett etter Kvanndal mot Ålviker ikkje laga for slik køyring. Men det er høgsesong ituristtrafikken. Store turistbussar med guidar medmikrofonar i handa fremst med sjåføren møter meg pårekkje og rad. Og eg tenkjer at det er kanskje like greittogså, at ikkje så mange veit om alle desse løynde stadene,at mange køyrer fort forbi, slik at til dømes gardar somHåstabø får vera den perla ho er, åleine.


Å vera ingenting

Documents