• w • • •

DINEGITIMI

Editorler:

Prof. Dr. Mustafa KOYLU Prof. Dr. Nurullah ALTA~

.. . .. . GUNDUZ . EGiTiM ve YAYINCILIK

ISBN: 978-605-5584-32-0

tO Tum haklan GONDOZ EGITIM ve YAYINCILIK, TURIZM SANAYiTICARET LTD. $Ti:ne aittir. Bu kita.bm tamam1 ya da bir klsmJ5846 say1h yasanm hukumlerine gore, GONDOZ EGiTiM ve YAYINCJLIK, TURiZM SANA Vi TiCARET LTD. $TI:nin iznl olmaksJZin elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kaylt sistemi ile c;ogaltJiamaz, yazlh, sozlu, gorsel-i~itsel kitle ileti~im arac;lan yoluyla yaymlanamaz, depolanamaz.

Baskt Haztrltk: Turker ~enaltun

Ilk Bask1: 2012 lkinci Bask1: 2012

Baskt: HERMES TANITIM OFSET Buyu k Sanayi 1. Cad. No: 1 05lskitler- ANKARA Tel: 0312 384 34 32

G0ND0Z EGiTiM ve YAYINCILIK TURiZM SANAYi TiCARET LTD. ~Ti. Cevizlidere Mahallesi 1218. Cad. 6/8 Balgat - ANKARA Tel: 0312.472 66 62 • Faks: 0312.472 66 08 www.gunduzyayincilik.com bilgi@gunduzyayincilik.com

Giri~

- iLI<OGRETiMDE DiN EGiTiMi Mustafa K6YLii

Bayramali NAZIROGLU

<;:ocuklar, ilkogretim donemine kadar, dini ve ahlaki konularda birtakrm

bilgileri ailelerinden ogrenirler. Ancak, bu ogrenmenin, her ~ocuk i~in ayru

diizeyde miimkiin olacaguu soylemek zordur. <;:iinkii ~ocuklarm, ailede sag­

Wdt bir din ve ahlak egitimi ~alarmm oniinde baz1 engeller vardrr. Bu bag­

lamda baz1 ailelerin dine kar~1 ilgisiz bir tutum i~inde olmalart; ilgili olan­

larm bazuarmm da etkili bir din egitimi ve ogretiminin me tot ve yontemle­

rini bilmemeleri, ~ocuklarm biiyiik ~ogunlugunun, bu donemi, din egitimi

a~tsmdan istenilen diizeyde verimli ge~irememelerine neden olmaktadrr.

Diger taraftan, okula ba~lamalartyla birlikte ~ocuklar, hem geni~leyen bir :

sosyal ~evreyle kar~ua~maktil, hem de zihinsel anlamda onemli bir geli~im

siireci i~ine girmektedirler. •Bu yiizden, ilkogretim doneminin, ailede ge~i­

rilen ilk ~ocukluk yillarmdan sonra, din egitimi ve ogretiminde en onemli

donemlerden biri oldu~u soylemek mi.imkiindiir.

Bu donemde ~ocuklar, genel olarak iki degi~ik durumla kar~t kar~tya kalrr­

lar. Bunlardan birincisi, birtakrm bilgileri, ilk kez formal olarak edinrneye

ba~lamalart; ikincisi ise anne ve babalarmm yerlerini ogretmenlerinin ve

arkada~larmm almaya ba~lamas1drr. Ozellikle ilkogretimin birinci kademe­

~indeki ~ocuklara gore ogretmenleri, her ~eyin en iyisini ve en dogrusrmu

'Din 'Egitimi 1133

bilen ki~ilerdir. Bu da ogretmenleri, c;ocuklar ic;in onemli bir rol model ko­

numuna ytikseltmektedir. DolaYistyla ogretmenler, c;ocuklara, sadece birta­

kun bilgiler ogreten ki~i olmakla kalmaz; ayru zamanda, onlarm ki~ilik ve

karakterlerinin olu~masmda da onemli bir gorev iistlenirler. Her.ne kadar,

birinci kademedeki kadar olmasa da, ilkogretiminin ikinci kademesinde de,

ogretmenlerin, c;ocugun hayatmdaki onemi devam eder.

Tiirkiye istatistik Kurumu verilerine gore iilkeffi:izdeki ilkogretim kurumla-

--- r~~a, -~! toplam_ niifusunun hemen h~~en % 15'in~ ~ekabiil ~den, yakla­~lk 11 milyon c;ocuk egitirn gormektedir. 2012-2013 ogretim yilindan itiba­

ren ogrenime ba~lama ya~mm geriye c;ekilmesiyle bu sa}'l daha da artacaktlr.

ilkogretime devam eden c;ocuklara 4. suuftan itibaren, zorunlu olarak haf­

tada 2 saat Din Kiiltiirii ve Ahlak Bilgisi dersi okutulmaktad.tr. Bunun ya­

ruslfa 2012-2013 ogretim yllindan itibaren ytiri.irliige giren 4+4+4l<esintili egitim sistemiyle birlli<te ilkogi:etirn kurumlarmm ortaokul olarak adlan­

d.trllan ikinci kademesindeki miifredata c;e~itli isirnler altmda sec;meli din

dersleri konulmu~tur. Din dersleri, her ne kadar ilkogretimin ilk 3 suufinda

yer almasa da, 4 ve 5. suu1lardan itibaren etkili ve verirnli ~ekilde yaplla:­

cak bir din egitimi ve ogretimiyle, c;ocugun dini hayatma. onemli katkllar

saglanmas1 muhtemeldir. Diger taraftan bu donem, pek c;ok c;ocuk ic;in din

egitimi anlammda ilk fusattrr. Zira c;oculdarm biiytik bir klsrm, ailelerinden

yeteri kadar din egitimi ve ogretimi alamamaktadlflar. Dola}'lstyla c;ocuklar,

bu donemde ogrendikleri dini bilgilerle hayata atllml~ olacaklard.tr. Biitiin

bunlardan dolayt ilkogretim donemi, din egitimi ve ogretimi ac;:tsmdan ih­

mal edilmemesi ve iizerinde onemle durulmas1 gereken bir donemdir.

ilkogretirnde din egitiminin ele almacag1 bu boliim, temel olarak iic; klslm­

dan olu~acaktlr. Birinci kls1mda, ilkogretim donemi c;ocuklarmm genel ge­

li~irn ozelliklerine deginilecek; ardmdan, ikinci lo.s1mda, ilkogretirn donemi

c;oculdarmm dini geli~irn ozellikleri ile bu alanda Bah'da ve iilkemizde ya­

pllan c;ah~malar iizerinde durulacalrur. Uc;iincii ve son lo.s1mda ise, ilkOgre­

tirn doneqli c;:ocuklarma yonelik etkili bir din egitimi ve ogretiminin ilke ve

prensipl~ri ortaya konulmaya c;:ah~llacakt:J.r.

A. ilkogretim Donemi <;ocugunun Genet Ozellilderi

insanm geli~irn basamaklar1n1, birbirinden tam olarak a}'lCmak zordur.

Bundan dolayt da geli~irn kuramcllar1 ve onlar1 takip eden ara~hrmacllar,

geli~irn basamaklar1n1 birbirlednden farkh olarak ele alrm~lardlf. Bunda,

134 I 'Din 'Egitimi

her bir kuramc1 veya ara~hrmacuun tizerinde durdugu geli~im alarurun et~

kisi biiyi.i.ktiir. Buna ragmen insan geli~imini, hayatm ba~mdan sonuna k~~

dar genel anlamda belirli donemlere ayuarak tasnif etmek miimkiindiir. Bu

baglamda geli~im, birkac;: ya~ a~agt veya yukart olmak iizere, dogum oncesi,

· bebeklik I siit (0-2 ya~), ilk c;:oculduk I okul oncesi (3~6 ya~),·okul I son c;:ocuk~

luk (7~ 12 ya~), erinlik I bulug (13~ 14 ya~), ergenlik (15-19 ya~), ilk yeti~kinlik

I gene;: yeti~kinlik (20-35 ya~), orta yeti~kinlil< (35-55 ya~) ve son yeti~kinlik I ya~hW< (55+ ya~) donerni olmak iizere belli basamaldar halinde ele almabi-

____ lir_· .~ Bu c;:alt~mada ele alacaguruz ilkogretim doneminde din egitimi konu:.::s...:.:u,_, _ _ _

okul veya son c;:ocukluk olarak adland.mlan donemin ba~langtcmdan, erinlik

I bulug c;:aguun sonuna veya ergenlik c;:.aguun ilk yillarma, bir ba~ka ifadeyle

6-13 I 14 ya~ arasma kar~ilik gelen geli~im araltgrm kapsamaktad.tr.

Bu donemde biitiin c;:ocuklar, biyolojik, d1,1ygusal ve sosyal geli~im ac;:tsmdan

onemli bir degi~im ve ilerleme kaydetmektedirler. Bu degi~im ve ilerleme~

lere paralel olarak c;:ocuklarm d.ini geli~im diizeyleri de farkWa~malctad.tr.

Donemin sonlarma dogru c;:ocuklarm zi.hninde inane;:, ibadet, dua vb. pek

c;:ok d.ini kavram, daha anla~ilir ve ac;:J.k.lanabilir bir hale gelmektedir. Ancak,

d.ini geli~imin niteligini tam olarak anlayabilmek ic;:in c;:ocugun farkh alan­

lardaki geli~im ozelliklerini bilmek ve d.ini ge~imin niteligini, bu ozellikler

dogrultusunda ortaya koymak gerekmektedir. Bu ytizden oncelikle, c;:ocu­

gun biyolojil<, duygusal ve sosyal geli~im gibi farkh alanlardaki geli~im siire~

cine l<tsaca deginmeye c;:alt~acagtz.

Biyolojik Ozellikler

insan, fizil<sel yaptsmdan zihinsel kapasitesine, karakterinden yiyecek ter­

cihlerine ve hobilerine kadar, kend.isine ait her ~eyi esas itibariyle ailesinin

genetik yaptsmdan, ic;:inde yeti~tigi fiziksel ve sosyal c;:evreden altr.2 Gerek

kalttunla gerekse egitimle devrald.tgt her ~eyin, bireyin fiziksel ve zihinsel

ozellilderi iizerinde belirli 9randa etkisi vard.tr. Ancak kalthmsal ozellikler,

ozellilde dogum aruna kadar baskmken, dogumdan sonra c;:evre ~artlar1

daha etkili hale gelmekte.dir.3

Bkz. Feriha Baymur, Gene/ Psikoloji, 17. Bask1, Istanbul: lnk1lap Yay., t.y., ss. 62-67; Hasan Bacanh, .,..

Geli~im ve Ogrenme, 5. Baslo, Ankara: Nobel Yay., 2002, ss. 46-54; Mustafa KoyiU, Yeti~kinlik

Donemi Din Egitimi, Istanbul: Dem Yay., 2004, ss. 42-45; Ramazan An, Cmer Ore ve Hasan

Y1lmaz, Geliiim ve Ogrenme Psiko/ojisi, 2. Bask1, Konya: Mikro Yay., t.y., ss. 14-18.

2 Robert Siegler, Judy Deloache and Nancy Eisenberg, How Children Develope, NY: Worth

Publishers, 2003, ss. 84-85.

3 Kaht1m ve ~evrenin insanm geli~imindeki yeri i~in Bkz. Baymur, age, ss. 225-240.

'Din 'Egitimi j 135

ilkogretim donemine girildiginde bir c;:ocugun fiziksel geli~iminde dikkat

c;:eken en onemli husus, bedensel biiyiime luzmda bir onceki doneme gore

yava~lama olmasrdrr.· Ancak luzr azalsa da biiyiime belli bir ivmede devam

etmektedir.4 10-12 ya~larma ~elindiginde, klz c;:ocuklanyla e:fke~ c;:ocuklarr

arasmda boy ve agtrltk ac;:rsmdan belirgin bir fark yoktur. Bu donemde dik­

kat c;:eken en onemli fiziksel degi~iklilderden birisi, cinsel geli~im alanmda

ortaya c;:tkmaktadtr. Ozellilde donemin sonlarma dogru c;:ocuklarm cinsel

geli~imleri luzlanmakta; bu alanda meydana gelen degi~iklikler, c;:ocuklarda

psikolojik ve-davraru~sal degi~ildiklere yol a9maktadtr.5

Bu donemde erkek c;:ocuklar, ktzlardan daha hareketli olsalar da motor be­

cerilerde, okul oncesi doneme gore, her iki cinste de onemli ~amalar kay­

dedilmi~tir. <;ocuklarm ko~ma, tumanma, paten kayma, bisiklete b~e

gibi motor beceri gerektiren yetenekleri geli~~tir; ancal< ozellikle erkek

c;:ocuklarm ince motor kaslarmm geli~iminde sorunlar goriilebilir. Bu ne­

denle uzun siireli kalem tutma ve kiic;:iik puntolarla yazmayt gerektiren okul

odevlerinde zorluklar ya~arur; ya~anan bu zorluklar; c;:ocuklarm okula kar~r

olumsuz tutum geli~tirmelerine neden olabilir. Bu siirec;:, 10-11 ya~larmda

biter ve ince motor kaslarm koordinasyonlarr tamamlantr. Buna baglr ola­

ral< c;:ocuklar, ayrmtrlarla ugra~maktan ho~lanmaya, el sanatlarma ve miizik

aletlerine ilgi duymaya ba~larlar.6

Biyolojil< geli~imin onemli oldugu bir diger alan da zihinsel alandtr.

Davram~sal geli~imin biitiin yonlerinin temelinde merkezi sinir sisterni,

ozellikle de beyin vardtr. Beyin olmadan davraru~ fonksiyonu olmaz. Bizi

biz yapan dii~iince, bellek, arzu, nefret, imgelem, ki~ilik gibi tiim yetenek ve

karakter nitelikleri beynin iiriiniidiir.7 Beyin, a}'Jll zamanda zekarun mer­

kezidir. Zeka ise saglrklr geli~imin temel bile~enlerinden biri_dir. <;ocuklarda

zeka geli~imi, dogumla ba~lar, 4-6 ya~larmda htzlantr ve 15-16 ya~larma

4 Robert E. Slavin, Educational Psychology: Theory and Practice, Fourth Edition, USA: Allyn and Bacon, 1994, s. 88.

5 Siegler and Others, age, s. 114.

6 Siegler and Others, age, ss. 112-113; Miinire Erden ve Yasemin Akman, Geli~im ve Ogrenme,

Ankara: Arkada~ Yay., 2004, s. SO; Rudolf Pintner, "Beden Yap1s1~ Ed. Rudolf Pintner vd., Egitim Psikolojisi, (.;ev. Sabri Akdeniz), Istanbul: IFAVYay., 1991, s. 71; B. Yazgan lnan.;, Mehmet Bilgin ve M. K1h.; AtiCI, Geli~im Psikolojisi: <;ocuk ve Ergen Geli1imi, Ankara: PegemA Yay., 2007, ss. 81,

99-100.

7 Siegler and Others, age, s. 100.

1361 'Din 1:gitimi

kadar stirer. Zeka geli~iminin onemli bir boltirniinde c;:oc~gun hayatmm il­

kogretim kurumlarmda gec;:tigi dii~iiniiltirse, okulun zeka iizerinde onemli

derecede etkisinin oldugu soylenebilir.

ilkogretirn donerninde c;:ocugun zihinsel geli~imine baloldlgmda dikkat c;:e­

ken ilk ozellik, benmerkezci konu~ma ve dii~iinmenin onemli olc;:iide azal­

mastdlr. <;ocuk, bu donemde yava~ yava~ bili~sel giic;:liiklerin iistesinden

gelmeye ba~lar. J. P1aget'in zih.insel geli~im tasnifinde somut i~lemler done­

mine denk gelen okul c;:agmda (7-12 ya~) c;:ocuklar somut i~lernler iizerinde

muhakeme geli~tirirler.8· <;octiklar, 'bu dori.emde s'tra!arq.a, siiitflandlrma ve

kar~lla~tl!ma i~lemleri ic;:in ~emalar geli~tirmeyi de ba~arabilmektedirler.

Nesneleri, farl<h ozellilderine gore Slruflandlrma)'l ogrenen c;:ocuklar, belirli

nesneler arasmdaki degi~meyen ili~kileri, nesneleri gormeden manllk yii­

riitme yoluyla kavrayabilmektedirler. Ote yandan bu donemde c;:ocuklar, zi­

hinsel o!aral< baz1 problernleri c;:ozebilecek duruma gelmi~ olmakla beraber,

eger somut nesnelerle baglantl kuramazlar~a bunda sorun ya~ayabilirler.9

<;ocuklarm suuflama yetenekler.ilpn geli~mi.~ olmasl, oruarm par·c;:arun bii­

tiiille, biitiiniin parc;:ayla ve parc;:arun parc;:ayla olan ili~kisini kavrama yete­

neklerini de geli~tirmektedir.10 <;ocuklarm bu donemdeki zihinsel geli~im­

leri, dini inanc;:lanru da onell14 derecede etkiler. Zira 11-12 ya~larma kadar

c;ocuklar, baz1 inane;: konularw somut olarak kavrayabilirken, bu ya~lardan

itibaren, Allah, melek ve ~eytan gibi baz1 kavrarnlar1 soyut olarak algllamaya

ba~larlar.

Biyolojik geli~im, biitiin geli~irnin temelini olu~turdugu ic;:in, oteki geli~im

al~ar1 iizerinde de one~ bir etkiye sahiptir. Ornegin, okul donerninde

yeterli geli~im gostermeyen.kas ve sinir sisternleri, c;:ocugun ba~arw bir og­

renim gormesini engelleyebilir.11 Burada, her cyocugun farkll bir geli~im sii­

reci gec;irdiginin bilinmesi ve· bu bireysel farklillklarm biitiin ogretim stire­

cinde dikkate almmas1 gere~. u

8 Slavin, age, s. 90; I. Ethem Ba~·aran, Egitim Psiko/ojisi, Ankara: Emel Matbaacthk, 1982, s. 92. J.

Piaget'in zihinsel gelijim kuramt ve diger zihinsel geli~im kuramlanyla ilgili olarak bkz. Siegler

and Others, age, ss. 124-167.

9 Siegler and Others, age, ss. 137-138.

10 Yazgan v.dgr., age, s. 126.

11 Yazgan v.dgr., age, s. 77.

12 Geli~imin temel ilkeleri ve geli~imde bireysel farkhhklar i~in bkz. Baymur, age, ss. 54-57,243-

270; Bacanh, age, ss. 42-43, 11 5-138; An v.dgr., age, ss. 10-14.

-~·

Vin '£9itimi 1137

Duygusal Ozellikler

ilkogretim donemi yocuklanrun duygusal geli~imleri de bir onceki doneme

gore onemli oranda degi~mektedir. Bu yagda c:;:ocuklarm yapt:Ik.lar1 her i~in

haz veya elem ~eklinde duygusal bir kar~llig1 vardtr. <;:ocugun yap1p ettikleri,

eger onun gereksinimlerini kar~lliyorsa ana mutluluk ve keyif; kar~i.lanu­

yorsa ac1 ve 1st1.rap verir.13

Bu donemde yocuklarda ofke, k1skany1Jk, nefret ve dii~marllik gibi duygular

azalmaya ba~lar. <;:evrelerinin-.ge~lemesLve_okulun etkisiyle davraru~la­

rmda belli bir olgunl~ma gorilliir. Buna paralel olarak klskanyhklar1 aza­

l.t.r; ancak, bag1ms1Zhga ve kendi geli~tirdikleri deger yargllarma yak onem

verirler.14 Aynca bu donemde korkular azallr, ancak bitrne~. Ozellikle 6-8

ve 11-14 ya~lar1, okul korkusunun yogun oldugu bir d6nemdir.15 Okul yagt

yocuklarmm endi~e ve korkular1, genellikle geryek ya~amla ilgili sorunlarla

dogru orantllidtr. Bu donemde yocuklar, bazen smavlardan, hazen suu.fta

ayaga kalkmaktan, hazen de ogretrneni memnun edememekten korkup,

duygusal olarak en~e duyarlar. Ailelerinin ve kendilerinin saghgmm bo­

zulmasmdan, fiziksel ya da ba~ka bir ~ekilde ~iddete ugramaktan da endi~e

duyabilirler.16 <;:ocuklarm bunlarm dl~mda, arkada~ grubuna kabul edilme­

me, iyi bir arkada~a sahip olamarna ve aileleri tarafmdan cezalandtrllma gibi

korku ve endi~eleri de vardtrY

Okulun ilk yillarmda duygusal ay1dan heyecarili alan ve ogretrnenlerine bir

model olarak baglanan yocuk, 11 ya~ma geldiginde etrafindaki yak ~eyin

degi~tigine taruk olur. Bu ya~larda artlk, 7 ya~mdaki tatlt heyecan yerini,

endi~eli bir bekleyi~e brraklr.18 Aynca, bu ya~larda oyun oynamak, yocuklar

iyin eski yekiciligini kaybeder. Oyunun yerini yeni bir ~eyler'iiretmek, yap­

tlgl i~lerde ba~arll1 olmak gibi duygular allr. Geli~tirdigi Psiko-sosyal geli~im

kuranuyla bu alana onemli katkllar saglayan E. H. Erikson, ilkogretim ya~la­

mu, yah~ma ve ba~arlli alma duygusuna kar~1, a~agllik duygusunun geli~im

13 Baymur;age,s.81.

14 Ba~aran,age,ss.103, 106-109.

15 Ali R1za Aydm, ~ocugun Ge/i~im Diinyast, Samsun: Etut Yay., 2010, s: 94.

16 Siegler and Others, age, s. 382.

17 Slavin, age, s. 94.

18 Kurtman Ersanh, Ben 0/mak istiyorum. 3. Bask1, Samsun: Eser Ofset, 1999, ss. 112, 129.

138 I 'Din :Egiti~Ji

donemi olarak kategorize etmi~tir.19 Yani <;ocuk, yeti~kinler tarafmdan ye­

terince takdir edilmez, yaptlgt i~ler begenilme~se a~agilik duygusu geli~ti­

rebilir. <;ocugun bu ~agda, ana-babadan bekledigi sevglnin ~ekli de degi~ir.

Arnk opiiciik gibi basit sevgi gosterilerinden ate, ba~art.larmm takdir edil­

mesi, degerli oldugunun hissettirilmesi gibi daha ka.t:~a~t.l< ve daha derin bir

sevgi ihtiyact ortaya <;tkar.20

Utanga<;ltk, duygusal a<;tdan bu donemin en dild<at c;:eken 6zelliklerinden

biridir. Ozellikle donemin sonlarmda ve erinlik denilen ergenlik oncesi do­

nemde, .bu duygu-daha yogundur. Dolaytstyla bu·donem, egitim·a<;tsurdan -

en <;ok dikkat edilmesi gereken donemlerden biridir. Zira utanga<;ltk, <;o­

cuklarda konsantrasyonun bozulmasma ya da farkh yerlere kaymasma ve

sinirlilige neden olabilir. Bununla birlikte okul 6ncesirtde yogun bir seyir

izleyen merak duygusunda degi~me, hatta gerileme vardtr. Nitekini C(Ocuk­

lar, meraklarmm azalmasma bagll olaral< artt.k, <;ok daha az soru sormakta­

dtrlar.21

Okul <;agt c;:ocuklart, bireysel kontrolii, yani kendi kendilerini idare etmeyi

6grenirler. Bunda aileleriyle, akran gruplartyla ve diger irtsanlarla kurdukla­

n ili~kilerirt etkisi vardtr. 11 ya~ma gel~ginde bir <;ocuk genellikle duygula­

nru kontrol etrneyi ogrenir; kendi duygularrm, yeti~kirt ve al<ran grubunun

baskt.larma ve davraru~ standartlarma uygun hale getirmek ic;:irt baskt altma

alabilir.22

Bir c;:ocugun tiim yonleriyle ba~arili bir g~irn siireci ger<;ekle~tir.ebilme­

si ic;:irt, duygusal a<;tdan bu degi~irn ve geli~irne haztr olmas1 gerekir. Onun

1 9 Erik H. Erikso£1, "The Human Life Cycle~ A Way of Leaking at Things: Selected Papers from 1930

to 1980, Ed. Stephen Schlein, NY, london: Norton & Company, 55. 604-60S. Erikson, psiko­

sosyal geli~im surecini, lnsamn s~kiz ard1~1k donem h;erisinde tamamlad1g1m ifade ederek bu

donemlerde bireyin, birisi olumlu digeri olumsuz olmak uzere iki ~eklrdek ~at1~may1 a~mas1

gerektigini ileri surmu~Gr. Eriksp n'un ya~am1n sekiz~g1 dedigi Psiko-sosyal geli~im donemleri

~u ~ekildedir: 1. Temel guvene kar~1 guvensizlik duygusu, 2. Ozerklige kar~1 utan~ ve ~uphe

duygusu, 3. Giri~imcilige kar~1 sw;luluk duygusu, 4. <;ah~kanhga kar~1 ye~ersizlik duygusu, 5.

Kimlik kazanmaya kar~1 kimlik karma~as1, 6. Yakmhga kar~1 yalmzhk duygu5u, 7. Oretkenlige

kar~1 verimsizlik duygusu ve 8. 8enlik butOnlugune kar~1 umutsuzluk duygusu. Erikson, agm, 55. 595-61 0.

20 B~aran, age, 5. 108.

21 Ba~aran, age, ss. 107· 108.

22 Robert E. Clark, "Elementary-age Children~. Christian Education: Foundations for the Future, Ed.

Robert E. Clark, lin Johnson and Allyn K. Sloat, Chicago: Mooddy Press, 1991, s.235.

,...

'Din '£9itimi 1139

ic;:in de c;:ocugun hangi y~ta hangi duygulan ta~tdlgmm, nelerden. ho~la­

rup nelerden nefret ettiginin, neleri tercih edip nelerden uzak durdugunun,

yeti~kinler tarafmdan bilinmesi ve bu dogrultuda ona gereldi psikolojik ve

duygusal destegin saglanmas1 gerekir.

Sosyal Ozellikler

insaru diger canhlardan aytran en temel ozellilderden birisi de, onun sosyal

bir varhk olmastdlr. Sosyal geli~im bakurundan yeterli alan bir birey, her

_ .Ya~~-_c;:_evres_!.yle sorun ya~amadan ileti~im kurab~~-~s~ ya~_ammda en

onemli sosyal geli~im de okul yillar1yla ba~lar. Okul yillarma kadar dar bir

c;:evrede ya~ayan c;:ocuk, okula ba~lamakla, yepyeni ve daha geni~ bir c;:evrey­

le kar~Jla~tr. Zira okulda sadece kendi ya~ grubu c;:ocuklarla degil; kendisin­

den ktic;:i.ik ve bi.iyi.ik, farkll ozellildere sahip c;:oculdarla bir arada bulunmal<

zorunda kahr. Sosyal c;:evresinin geni~lemesiyle birlikte <;ocugun sosyal ozel­

Wderinde de bir taklm geli~me ve degi~meler gori.ili.ir. Ornegin c;:ocuklar,

9-11 ya~larma kadar, cinsiyet aytrmal<Slzm ti.im akranlar1yla birillcte oyun

oynarlarken, bu ya~lardan itibaren her c;:ocuk kendi cinsiyle oyun oynamaya

ba~lar. Bu donemdeki sosyal davraru~lara ili~kin en onemli geli~melerden

birisi de, lasaca "empati" olarak adlandtrdiglffilz, "ki~inin kendisini ba~ka­

larmm yerine koyabilme" kabiliyetinin kazanilmastdlr.23 Sosyal bala~ ac;:tsl .

diyebilece.girniz bu geli~me, ki~inin kendisinin ve digerlerinin ic;: psikolojik

ozelliklerini kavrama yetisidir.24

Bu alanda onemli ara~tlrmalar yapan R. Selman, c;:ocuklarm sosyal ge~irni­

ne ili~kin be~ basamal<tan bahseder: Selman'm c;:al1~masmm il<inci, iic;:i.inci.i

ve dordi.inci.i basamag1 ilkogretim donemine denk gelir.25 Bunlardan ikinci

23 Olkemizde ileti~im alamnm ondegelen isimlerinden biriolan OstOn Dokmen, empati kavramm1,

en basit ifadeyle, "bir insanm kendisini kar~1smdaki insanm yerine koyarak onun duygulann1

ve dii~Oncelerini dogru olarak anlamas1" ~eklinde tan1mlamaktad1r. OstOn Dokmen, //etiJim

c;atJJmalan ve Em pari, 20. Bask1, Istanbul: Sistem Yay., 2002, s. 135

24 Cary A. Buzzelli, "Characteristics of School-Aged Children~ Handbook of Children's Religious Education, Ed. Donald E Ratcliff, Birmingham, Alabama: Religious Education Press, 1992, ss.

10·11.

25 Okul oncesi doneme denk gelen ilk basamak, "Ay1rt Edici Olmayan Ben·Merkezci Rol Alma

Evresi* olup, bu basamakta ~ocuklar, kendi gorO~Ierini digerlerinin gorO~Ierinden ay1ramaz;

aym sosyal olay1 farkh bir ~ekilde aniayamaz ve yorumlayamazlar. llkogretim doneminin

sonrasma denk gelen be~inci basamak ise •sosyo-sembolik Bak1~ A~1s1 Evresi" olup bu ·

basamakta insanlar, ili~kilerin sosyal gorOntOsOnO tamma yetisine sahip olup, diger tOm·

ki~iierin payla~abilecegi sosyal, geleneksel ve ahlaki sistemlerin varhgmdan haberdard1rlar.

140 I 'Din 'Egitimi

basamak, "Aytrt Edici ve Oznel Bak.l~ Ac;:1s1 Evresi"dir. Bu donemde c;:ocuk­

lar, kendilerine ili~kin fiziki ve psikolojik ozelliklerle digerlerinin fiziki ve

psikolojik ozelliklerini aytrt edebilir, onlarm farkh bir bakr~ ac;1sma sahip

olabilecegini anlayabilirler. Dc;:i.inci.i basamak, "I<i~isel Di.i~i.ince ve Kar~iliklt

Bak.l~ AcylSl Evrest olup, bu donemdeki c;:ocuklarda, kendi dl~mdaki ki~ilere

ili~kin bir alguama kabiliyeti geli~mi~tir ve c;:ocuklar artlk, kendi di.i~i.ince

ve hislerine bir ba~kasmm gori.i~ ac;:1smdan bakabilmektedirler. Dordi.inci.i

basamak, 'Uc;:i.inci.i I<i~i, Kar~ilikh Bak.l~ AcyiSl Evresi" olarak adlandmlrnak-

t~~ Bu ~i>Ee~de de ~Q_cuklar, _i.ic;:i.inci.i bir l~inin.bak.l~ ac;:1smdan,-kendi-.- -­

di.i~iinceleriyle digerlerinin di.i~i.incelerini ayru anda dii~~i.ip koordine ede­

bilmektedirler.26

<;ocuklarm sosyal geli~irnleri konusunda i.izerinde durulmas1 gereken en

onemli kavrarnlardan birisi de toplumsalla~ma kavramtdrr. Bireyin ic;:inde

yeti~tigi toplumun deger yargdarrm benirnsemesi olan toplumsalla~ma, c;:e­

~itli fal<torlerin etkisi altmdadrr. Bu faktorlerin ba~mda da aile gelmektedir.

Anne babanm tutumu, ailenin psikolojik durumu, evliligin niteligi, aile ic;:i

disiplin anlayt~l, karde~ler aras1 ili~kiler, bi.iyi.i.kanne ve bi.iyi.ikbabarun etkisi,

bo~anma gibi hususlar bu noktada dile getirilebilir. Ailenin yant s1ra arkada~

ortamtnm c;ekiciligi, dl~laytcillgl, yalruzhga iti~i gibi etkenler de c;:oculdarm

sosyalle~mesini olumlu ya da olumsuz yonde etkileme potansiyeline sahip­

tir. Bunlarm dl~mda, c;:evre ve medyarun, ozellikle de televizyon ve interne­

tin (ozellilde sosyal payla~lffi sitelerinin), c;:ocuklarm sosyal geli~irnleti iize­

rindeki etkisi yadsmamaz.27

K1saca toparlarnak gerekirse, ilkogretim donemindeki c;:ocuklar biyolo­

jik, psikolojik ve sosyal geli~·irn ac;:1smdan belli bir yeterlilige ula~nu~lardrr.

Ancak, din gibi soyut konu vt; kavrarnlar1 ltakkiyla algdaytp kavramak i<;in

tam bir olgunluga ula~tlklar1 ~oylenemez. Dolayts1yla bu donemde c;:ocuk­

larm dini iminc;:, ibadet, dua, di.i~i.ince ve kavrarnlar1 anlamak i<;in dini geli­

~irn diizeylerine bakrnak ve d di.izeyin gerektirdigi ~ekilde egitim ve ogretim

yaprnak gerekir.

Aynca bireyde, davram~lar, inanr;lar ve degerler sistemi olarak bir ki~ilik anlay1~1 geli~meye ba~lam1~t1r. Buzzelli, agm, ss. 11-12.

26 Bkz. Buzzelli, agm, ss. 11-12; Yazgim v.dgr., age, s. 189.

27 Bkz. Yazgan v.dgr., age, ss. 198-215. Televizyonun, ~ocuklann geli~imleri uzerindeki etkisi hakkmda daha geni~ bilgi it;in Emir Turam, Televizyonla Yeti~en Nesil: E/(ranaltt ~ocuklan,

Istanbul: lrfan Yay., 1996.

<"·

'Din 'Egitimi 1141

B. ilkogretim Doneminde <;ocugun Dini Geli~im.i ve Bu Alanda Yapdan

Gah~malar

Bir onceki boliimde okul <;agmm, <;ocuk geli~im.i a<;1smdan son derece

onemli ve kritik bir <;ag oldugunu; bu <;agda <;ocugun biyolojik., duygusal

ve sosyal geli~im diizeyinin bir onceki doneme gore onemli oranda fark­

Wa~b.gml gordiik. Biitiin bu degi~im ve geli~im siirecinde <;ocuklann dini

duygu ve dii~iince diinyalarmda da baz1 yeni formlar oiu~maktadtr. Zira

diger geli~im odevlerinin yarunda, <;ocuklarm dini geli~im diizeyleri de bu

donemde- Kritik siire<;lerden ge<;mektedir~Bundandola)i .. 6u - d6nerride <;o­

cugun biyolojik, duygusal ve sosyal geli~imine paralel olarak, dini geli~im

basamaklarmm da izlenmesi ve ana gore din egitimi ve ogretimi verilmesi

gerekir. Bu ba~Wcta ilkogretim donemindeki <;ocuklarm dini inan<; ve ibadet

alanlarmdaki geli~im seyri incelenerek, bu alanda yapllan yerli ve yabanc1

ara~llrmalar hakkmda bilgi vedlecektir.

ilkogretim Donemi (:ocugunun Dini Gel4im Ozellikleri

Aksi yonde baz1 dii~iinceler olsa da28 hem islam dininin temel kaynaklan29,

hem de bu alanda yapllan pek <;ok bilimsel ara~llrma, 30 <;ocugun dogu~tan

dini bir potansiyele sahip oldugunu gostermektedir. Bu potansiyelin, okul

<;agmda nasll bir seyir izledigini gormek i<;in <;ocuklarm dini ozelliklerini

inan<;, ibadet ve dua <;er<;evesinde incelemek gerekir. ~iiphesiz <;ocukla­

rm daha <;ok soyut konulardan olu~an din hakkmda takip ettikleri geli~im

siirecini net bir ~ekilde ortaya koymak miimkiin degildir. <;:iinkii <;ocukla­

rm duygu ve dii~iince diinyalar1, <;ogunlukla <;evrelerinin etkisi altmdadtr.

DolaylSlyla <;evrelerinden baguns1z bir dini geli~im siireci takip etmelerinin

imkaru yoktur. Ancak yine de yapllan ara~llrmalar, bu konuda bize baz1 bil­

giler vermektedir.

28 Bkz. Ralph W. Hood, Peter C. Hill and Bernard Spilka, The Psychology of Religion: An Empirical Approach, NY: Guilford Press, 2009, s. 59; Ronald Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolesce-,ce, Routledge and Kegan Paul, London, 1966, s. 4; Faruk Karaca, Dini Geli~im Teorileri, Istanbul: Dem Yay., 2007, ss. 19-27.

29 Crnek h;in Bkz. A' rat 7 /172; Rum 30 /30; En'am 6 /75-80; Buharl, Cenaiz, 79; Muslim, Kader, 22,

25.

30 Antoine Vergote, *~ocuklukta Din~ (c;:ev. Erdogan Frrat), AO /Jahiyat Fakii/tesi Dergisi, Ankara,

1978, s. 31 5; Hood and Others, age, ss. 54-75; Kerim Yavuz, 'ocukta Dini Duygu ve Dii~iincenin Geli~mesi, Ankara:TOVYay., t.y., ss. 39-43; Hayati Hokelekli, Din Psiko/ojisi, Ankara: DiyanetVakfl

Yay., 2001, ss. 252-254; Huseyin Peker, Din Psikolojisl, Istanbul: ~amhca Yay., 2003, ss. 110-116.

142 I 'Din 'Egitimi

Dini inan~ Ozellikleri

Din psikolojisi alarunda yapt..lan birc;:ok ara~trrmaya gore c;:ocuk, dogu~tar.t

dini inanca elveri~li ve yetenekli bir yaratili~a sahiptir.31 Ancak dogu~tan

sahip olunan dini inane;: yatk.mhg1, daha sonra c;:e~itli faktorlerin etkisiyle

slirekli bir degi~im gec;:irmektedir. <;ocugun, 6 ya~ma geldiginde, Allah'1,

evrendeki canh cans1z biitiin varhldarm yarahClSl olarak tasarladlg132, fakat

6 ya~mdan 11 ya~ma kadar, onun Allah anlayt~mm gitgide degi~erek ruha­

nile~tigi goriilmektedir. <;ocuklarda 6-7 ya~larmdan itibaren zekarun geli~­

mesine paralel olarak (!laylarm ve goriinii~lerin arkasmda yer alan gerc;:~g!_ ara~tiima·e~~ baigoster~;;iyi;, ruhi -bu~alzm-detillebilecek-slkmtili bir donem ba~larnaktachr. Bu ya~taki c;:ocuklarda karakteristik olarak ken­

diliginden uyanan bir fizikotesi merak vardrr.33 Yapt..lan ara~trrmalarda, 6

veya 7 ya~ma dogru c;:ocuklarda basit ve maddi bir antropomorfizmin var

oldugu; ancak 8 ya~mdan 11 ya~ma kadar bu antropomor.fizm.in hafifledigi

ve c;:ocugun Allah'1, diger insanlardan farkh bir insarun tezahtirleri ~eklinde

goz online getirdigi bilinmektedir. <;oc.uklar, Allah'1 daha gerc;:ekc;:i ve tarum­

laytci bir rolde gorme egilimindedirler.34 Bu donemde c;:ocugun zihninde

Allah, meleklerle birlikte hiikiimranhk sfuen ve kendisine dokunularnayan

bir varhl<t:tr.35

Ote yandan ya~ ilerledikc;:e c;:oculdar, inanc;:larmda daha kararh, bilinc;:li ve

akllc1 olmaktachrlar. 7-9 ya~ arasmdaki c;:ocuklarm dini inanc;:lart, uyanma

ve geli~me donem.indedir. Bu durum 10-12 ya~larmda, ozellikle dini yonden

beslenen c;:ocuklarda daha belirgin bir hal almaktachr.36 <;ocugun, normal

zihni geli~im slireci ic;:inde 7 ya~mdan itibaren olu~maya ba~layan sebeplilik

kavrarruyla birlikte dini konulardaki soru ve arayt~larmm ba~ladlg1 goriil­mektedir. <;ocuktaki bu arayt~l, onun sahip oldugu bilgileri anlamlanchrmak

ic;:in bir gerc;:eklik ve yeter sebep arayt~l olarak degerlendirmek miimkiindtir.

Bunun otesinde c;:ocuk, dini ir).anct sorgularna, onu tenkit etme ve ona kar~1

itiraz ileri slirme kapasitesin~ heniiz sahip degildir.37

31 NevzatTarhan, lnam; Pslkoloji, 3. Baskt, lstanbul:nma~ Yay., 2010, ss. 61-65.

32 Vergote, agm, s. 319.

33 Hokelekli, age, s. 256.

34 MuratYtldtz, ~ocuklarda Tann Tasawurunun Gefi$imi, lzmir: lzmir llahiyat Vakft Yay., 2007, s. 11.

35 Vergote, agm, s. 319.

36 Yavuz, age, ss. 247-248.

37 Hokelekli, age, s. 197.

.,.

'Din 'E!Jitimi 1143

<;:ocukta dini geli~imin en onemli ayaguu Allah inanc1 ve tasavvuru olu~tur­

maktadrr. Genellilde 7 ya~mdan itibaren c;:ocugun Allah tasavvuru ac;:Il.dlk

kazanmaya ba~lar. Bu ya~larda, Allah'm nasu bir varhl< oldugunu kavramaya

ba~layan c;:ocuk, kendisinin ve c;:evresindeki diger canhlarla birlikte evrenin '

yaratictsi oldugunun ve bunlara htikmettiginin farkmdadrr. Yalmz c;:ocuklar,

bu farkmdahl<lanru ifade ederken, kendi geli~im seviyelerine uygun olarak,

klsa ciimlecikler ic;:inde 'yiice: 'yarat1c1: 'istenilen ~eyi verici; 'her ~eyi bilici,

goriici.i ve koruyucu' gibi kelimeler kullanmaktadrrlar. Bu donem ~ocuk­

larmdaki Allah-ailla}rtl?I egosantri.ktfr.-Yani c;:ociiklara g6ie;Allai1-;-~ocugun

kendisini yaratan ki~idir; onlara anne, baba, karde~ ve ya~arnlarrm siirdiir­

meleri ic;:in yiyecekler ve ic;:ecekler verrni~tir. Allah, onlarm isteklerini, geri

c;:evirmemil? ve c;:evirmeyecektir.38 Egosantrik olmalarma ragmen, islam

kiiltlirii i<;inde yeti~en c;:ocuklann, Bati'daki akranlanmn aksine, antropo­morfik Tann anlayi~lart daha zaylfur.39

Okul c;:a~ c;:ocugunun inane;: geli~iminde Allah tasavvurunun olu~mas1 dl­

l?mda daha pek c;:ok dini meseleyle ilgili yogun bir meral< vardrr. Meral<

edilen bu meseleler arasmda ba~ata Hz. Muhammed olmak i.izere, biitiin

peygamberlerin hayatlar yer almaktadrr. Aynca oliime, ahirete, cennete,

cehenneme, meleklere, ~eytana, cirilere, giinah ve sevaba, helal ve hara­

ma ili~kin meraklar da c;:ocugun inane;: gelil?irninde onernli bir yer tutmak­

tadrr. ibadetlerin nic;:in yapildlgt, giinahkarlarm Miisliiman olup olmadJgt,

Miisliimanligm ve dinin ne anlama geldigi, neden c;:el?itli dinlerin oldugu vb.

konular da, c;:ocuklarm dini geli~imleri ac;:tsmdan merak uyandrran unsurlar

arasmdadrr. 40

38 Yavuz. age, s. 174.

39 Yavuz, age, ss. 174-177. Burada ~u hususa dikkat ~ekmek gerekir ki, H1ristiyanhktaki Tann anlay1~1, Islam inancmdaki Allah tasawuruna benzemediginden, Batl'da yap1lan ~ah~malar, daha ~ok t;ocuklann kendi kOitOrlerine uygun olarak bir Baba-Tann'dan bahsetmekte ve ~ocukluk donemi Tann ina no, antropomorfik Tann anlay1~1 olarak yorumlanmaktad1r. Halbuki Islam kUitOrOnde her ne kadar, ~ocuklar, anlay1~lan kapasitesinde Allah'1 bw somut ifadelerle dile getirseler de H~ristiyan kOitOrOnde oldugu gibi O'nu, 'sakalh ya~h bir insan' ~eklinde alg1lamamakt~rlar. <;ocuklarda boyle bir inanCin olu~mas1, zihni yetenek kadar onemli olr;Ode

~evresel faktorlerin de bir sonucudur.

40 Yavuz. age, ss. 83-88, 253-255, 258-259; Mualla Selr;uk. <;ocugun Egitiminde Dini Motifler,

Ankara: TDVYay., 1990, ss. 103-1 04; Ahmet Kor;. •okul <;ag1 <;ocuklanmn Ailede Din Egitimi~ 10 1/ahiyat Fakiiltesi Dergisi, Say1: 17, Istanbul, 2008, s. 150.

144 I 'Din 'E§itimi

$iiphesiz dini inanc;:lar, diger inane;: ve bilgi tiirlerinde de oldugu gibi, her

zaman miikemmel degildir. Her inane;: gibi dini jnanc;: da ~iiphe ile malul­

diir.41 Okul c;:ag1 c;:ocuklarmm da dini inane;: konularmda tcim ve oturmu~ bir

bilince sahip olmadJ.klariDI soylemek miimkiindiir. Bu donemde c;:ocuk, zi­

hinsel olarak heniii somut olay ve olgulara bagunh bir dii~iinqe melekesinde

oldugu ic;:in, dini inane;: konularmda tamamlannu~ bir zihin yap1sma sahip

degildir. Bu siirec;:, okul doneminin sonuna kadar devam edecektir.

ihadet ve Dua Ozellikleri

Okul·c;:ag1 c;:ocugunun dini geli~iminde deginilmesi gereken bir diger alan aa: ibadet ve dua alarudlr. <;::ocuklarm, dinin bu duyumsanabilen ve Allah'la ile­

ti~im fusah veren yiiziine ilgi ve alaka gostermeleri kac;:mtlrnazdlr. Bu bag­

lamda ibadet, Allah'a yonelik inaner ve baglillg1 simgeleyen, geni~ bir dav­

raru~ ve uygularnalar sisterni42 veya birtakrm dini nedenlerle ki~inin Allah' a

yonelmesi; sevgi, sayg1 ve baglllik ifade etmesi43; dua ise, insarun, kulluk

bilinciyle Allah'a yonelmesi ve O'ndan istemesi44 bir ba~ka ifadeyle iman,

bilgi ve ibadet c;:erc;:evesinde Allah'a yonelerek yalvarrnas145 olarak tarumla­

nabilir. Biitiin dinlerde farkh ~ekillerde de olsa ibadet ve dua vardlr. Hatta

dine ilgisiz veya inanc;:s1z ki~iler arasmda dahl, zarnan zaman dua edenlere

rastlamak miimkiindiir.46 Dua, insanm duygulariDI, algilariDI, davraru~larr­

ru, ruhi ve bedeni saghgiDI etkileme giiciine sahiptir. Dua, meditasyon, zikir

gibi pek c;:ok dini uygulama, literatiirde dinlenme tepkisi olarak adlandlrllan

bir etkiye neden olarak sempatil< sinir sistemi rnerkezini diize_nler; insarun

hem ruh hem de be den sagllgr iizerinde olurnlu yon de etkide bulunur.47 · ·

Okul c;:ag1 c;:ocuklarmm, dua ve ibadet konularma kar~1 yogun ilgi duydukla­

n bilinrnektedir. <;::ocuklar bu ya~ta, ibadet eden yeti~kinleri izlernekten bii­

yiik zevk duyar, onlar1 taklit eder ve onlar gibi dua etmeye te~ebbiis ederler.

41 Hokelekli, age, s. 196.

42 Hokelekli, age, s. 233.

43 Habil ~entOrk, lbadet Psikolojis~ Hz. PeygamberOmegi, Istanbul: lzYay., 2000, s. 32.

44 Cerna I Tosun, "Dua Ogretimi'; Dini Ara~ttrmalar Dergisi, Cilt:l, Say1: 6, 2006, s. 3.

45 Mehmet Ayas, 1/kogretim II. Kademe Dgrenciferinin Dua Anlayt~larmm ~e~itli Degi~kenler Apsmdan lncelenmesi, Basllmam1~ Doktora Tezi, OMO Sosyal Bilimler EnstitOsO, Samsun, 2007,

s.41.

46 Bkz. Hokelekli, age, s. 218.

47 Mustafa Koy!O, •Ruh Saghg1 ve Din: Bat• Toplumu A~1s1ndan Bir Degerlendirme~ OMO llahiyat

Fakiiltesi Dergisi, Say1: 23, 2007, s. 86.

<'•

'Din qitimi j145

Bununla beraber, c;:ocuklarm ibadet ve dua gibi dini pratiklere ilgi goster­

meye ba~lamalan, ya~ ve cinsiyet gibi bazr ki~iselozelliklere gore farkl.J.hklar

gosterir. Nitekim ibadet ve dua pratiklerine yonelen egilim, 7 ya~mdan itiba­

ren onernli oranda belirginle~meye ba~lamakta, 10-12 ya~larmda azalsa da . . etkisini siirdiirmektedir. Aynca, 10-12 ya~larmda cinsiyetin etkisi on plana

c;:lkmal<ta; ozelikle erkek c;:ocuklarda, ibadet ve duaya yonelik istek ve merak

duygusunda krsmi bir azalma olu~makta; ancak yine de bu duygu, canliligr­

ru, biiyi.ik oranda muhafaza etmektedir.48 Heniiz dini pratikleri yerine getir­

mekle miikellef olmamalarma ragmen_c;:ocuk.larda,_namaz v.e .oruc;:_gibi dini

pratiklere kahlma istegi oldukc;:a onernlidir. Bu donemde, c;:ocuklarm, ibadet

yerlerini ziyaret etmeleri, onlardaki dini inancm ~ekillenmesinde ve derin­

le~mesinde onernli bir yer tutar. 49 Aynca dini ibadetlere katillm, c;:ocugun

a~km varhlda direkt ve ki~isel olarak ili~ki kurmas1 anlamma gelmektedir.50

Okul c;:agmda .c;:oculdarm dualan, okul oncesi c;:agdal<.i basit isteklerden

ar1rnp daha karma~r.k ve daha ciddi konulart ihtiva eder hale gelmektedir.

Ornegin okul oncesinde ~eker ve oyuncak isteyen c;:ocuklar, okul c;:agmda,

hastaltklardan ve felaketlerden Allah'a srgmmal<ta ve O'ndan sevdiklerinin

iyiligini talep etmektedirler.51 Bu baglamda dualarda ozellilde 9 ya~mdan sonra, biitiin insanlar anlayr~mm yer edinrneye ba~ladtgr goriilmektedir.

Aynca, artan ya~la beraber ibadetlerin, insanla Allah arasmda baglanb kur­

ma ozelligi fark edilmekte, onlarm ~ahsi istekler ic;:in bir arac;: olmadtklarr

anla~Ilmal<tadtr. 52

Sonuc;: olarak, gerek inane;:, gerekse ibadet ve dua geli~imi alarunda olsun,

okul c;:agr c;:ocuklarrmn, somut olay ve olgulardan hareke~e belli bir dini ilgi

ve merak ic;:inde olduklarmr ve bu dini meraldar1rn, kendi geli~irn ozellikleri

ic;:inde yorumladlldarlnl soylemek mi.imki.indiir. <;:ocuklarm bu donemdeki

dini geli~irn diizeyleri ise, bir yeti~kinle klyaslanamayacak kadar basit; an­

cak okuloncesi donem c;:ocuklarma gore oldukc;:a karma~r.ktlr.

48 Yavuz, age, s. 249

49 Selc;uk. age, s. 1 00. r

50 David Elkind, "The Origins of Religion in the Child", Review of Religious Research, Volume: 12,

Number: 1, 1970, s. 40.

51 Bkz. Randolph C. Miller, •Kotuluk Problem! ve Din Egitimi~ (c;ev. Hasan Dam), OMO llahiyat

Fakii/tesi Dergisi, Say1: 1 0, 1998, ss. 500· 501.

52 Selc;uk, age, s. 102; Beyza Bilgin, "<;ocuklanm•zm Duygulan ve Dualan~ Din Egitimi Ara~tlrmalart

Dergisi, Say1: 2, Istanbul, 1995, s. 74.

1461 'Din '£5itimi

ilkogretim Donemi Dini Ozelliklerle ilgili Yapzlan 9alz~malar

<;ocuklarm dini geli~imleri hakkmda psikoloji alarunda yapilan ~ah~malar,

19. yiizyilm sonlarmdan ba~layarak, agrrllkh olarak Batl'da gerek~ele~tiril­

mi~tir. Tiirkiye'de ise son zamanlarda, s:ocukta dini duY.gu geli~imi iizerine ..

baz1 s:ah~malarm yapilrug1 gori.ilmektedir. Bu ba~hk altmda Ban'da ve ill-

kemizde s:ocukta dini duygu ve dii~iincen.in geli~imi ile ilgili yapilan baz1

onemli ara~tumalara ve bu ara~brmalarda ortaya konulan sonus:lara klsaca

deginmeye s:ah~acag1z.

BatJ.da Yapllan <;ab~malar

<;ocuklarm dini dii~iincelerine ili~kin yapilan c;~malarm tarihi, 1892 yili­

na kadar uzanmal<tadrr. <;oculdarm dini dii~iince ve tasavvurlarma ili~kin

yapilan bu ara~rumalar1, her ne kadar b~birinden kesin s:izgilerle ayrrmak

mii.mkiin olmasa da, tic; gurup altmda toplayabiliriz. ilk grup ~ah~malar tas­

virt 9alz~malar olup amas:, ara~ruilan ki~ilerin dini tutum ve davraru~larm1

gozetleyip onlar1 suu.flandrrmaktu. Geli~imsel olarak isimlendirilen ikinci

grup s:ah~malar, dini anlaYl~m ic;erik ve ~eklini, ardil ya~ seviyesine gore ele

al1p inceler. Son grup ise pedagojik falt$malar olup amac1 daha s:ok, c;ocuk­

larm hem sozel hem de resimsel dini anlaYI~larrm ortaya koyarak uygun din

egitimi metotlar1 geli~tirmektir.

Tasviri olarak yapilan ilk tecriibi c;:ah~ma E. Barnes'e (1892) aittir. Barnes,

ya~lar1 6 ile 20 arasmda degi~en 1.091 ogrencinin Tann'ya kar~1 tutumla­

n ile cennet ve cehennen:,t tasvirleri konusunda bir ara~brma yaprm~ru.

Ara~ruma sonucuna gore c;:ocuklar, genel olarak Tann'Yl iyi, nazik, ya~­

h ve bir dereceye kadar belirsiz bir figiir olarak tasvir etmi~lerdir. Barnes,

c;:ah~masmda 7 ya~mdan 10 ya~ma kadar c;ocuklarda baz1 sorgulamalarm I

oldugunu; ancak, s:ocuklarm bu ~iiphelerine uygun nedenler bulmaya c;:a-

h~b.klarffil belirtmi~tir. Barnes aynca, 13-14 ya~larmda ele~tirel dii~iincenin

geli~tigini ve bu durumun dini inanc;lar ic;:in onemli sonuc;lar dogurabilece­

gini ortaya koymu~tur.53 Tasviri olarak yapilan ilk c;:ah~malardan bir digeri

de E. D. Starbuck' a aittir. <;ocuk ve genc;lerdeki dini degi~im iizerine c;:ah~an

53 Michael P. Riccards "The Structure of Religious Development: Empirical Evidence for a Stage

Theory.• Lumen Vitea: International Review of Religious Education, Volume: 33, Number: 1, 1978,

s. 101.

,,.

'Din 1;§itimi j147

Starbuck, dini degi~im egrisinin 7-8 ya~mda ba~ladlgt ve ergenlige kadar

t;:ok yava~ oldugu sonucuna varnu~trr.54 ilk t;:all~malardan bir ctigerini yapan

A. E. Tanner ise, ya~lar1 8 ile 15 arasmda degi~en 315 t;:ocuk tizerinde yaptl­

gt ara~trrmada, klz t;:ocuklarmm erkek c;:ocuklara oranla din hakkmda daha

fazla soru sorduklarrm tespit etmi~tir.55 Yakm zamanda, c;:ocukiuk done­

rni dini dii~iince ve kavramlarma ili~kin t;:alt~ma yapanlardan birisi olan R.

Vianello, btiytik c;:ogunlugu Roma Katolik egitimi alrm~ c;:ocuklardan olu~an

10.000'den fazla c;:ocuk iizerine yaptlgt ara~trrmada, c;:ocuklarm Tann anlay:t­

~mm onlarm zihinsel kapasiteleri tarafmdan ~ekillendirilctigini ve c;:ocugun

Tann hakkmda olu~turdugu zihinsel ~ema ile ctiger · herhangi bir kavram

hakkmda olu~turdugu zihinsel ~emanm ayru oldugunu, dolay:ts1yla, ((OCU­

gun zekasmm yaptsal ozellikleri ile smrrhhldarmm, onun Tann hakkmdaki

dti~iincelerini etkilecligi sonucuna varrm~tlr. Vianello, c;:ocuklarm 8 ya~la­

rmda Tann'y:t her ~eye gticti yeten bir varllk olarak alguadtklarllli, 11-12

ya~larmda ise, O'nun her yerde var oldugu tikrini geli~tirdil<lerini tespit et­

rni~tir.!Xi Bu alanda c;:all~ma yapan bir ctiger ki~i olan I<. Tamrninen ise, c;:e~itli

ara~trrma teknil<leri kullanmal< suretiyle, ya~lar1 7 ile 20 arasmda degi~en ve

hemen hemen hepsi de Lutheran gec;:rni~e sahip olan 3.000 Finlanctiyall tize­

rine bir ara~trrma yaprm~trr. Ara~trrmaya gore, c;:ocuklar 9-10 ya~ civarmda

Tann'dan bir ruh olarak bahsetmeye ba~lamakta; ancak bu tiir ifadeler 10-

13 ya~ aras1 c;:ocuklarda c;:ok daiha yaygm bir hale gelmektedir.57 Tasviri dini

geli~im c;:all~mast yapanlar arasmda yer alan Heller ise ya~lar1 4-12 arasmda

degi~en ve Katolik, Yahucti, Protestan ve Hindu ailelerden gelen toplam kirk

c;:ocuk tizerinde yapt1g1 derinlemesine ara~t1rmada her ~eyden once, c;:ocuk­

larm, Tann hakkmdaki gorti~lerinin, dogrudan inandtklart dinin ozellikleri­

ni ta~tdlgt sonucuna var~trr.58

54 Elkind, "The Development of Religious Understanding in Children and Adolescent': Research on Religious Development: A Comprehensive Handbook, Ed. Metron P. Strommen, NY: Hawthorn

Boks, 1971, s. 666.

55 Elkind, "The Development of Religious Understanding in Children and Adolescent'; s. 669.

56 Renzo Vianello, Kalevi Tamminen, and Donald Ratcliff, "The Religious Concepts of Children~

Handbook of Children's Religious Education, Ed. Donald Ratcliff, Birmingham, Alabama: Religious

Education Press, 1992, s. 57.

57 Vianello and Others, agm, s. 63.

58 David Heller, The Children's God, Chicago and london: University of Chicago Pres, 1986, ss. 18-25.

148 I 'Din 'Egitimi

c;:ocuklarm geli~imsel basamaklarrm dikkate alarak yapJ..lan ara~hrmalara

gelince, bu alanda yapJ..lan en eski ve en one~ c;:ah~ma E. Harms'a aittir.

Harms, 3 ya~mdan. ba~laYJ.p ergenlik oncesine kadar uzanan ya~ grubunaaki

c;:ocuklar i.izerinde yapbgt c;:al1~mada 7-12 ya~ arast c;:ocuklardaki dini geli~i­

mi gerr;ekr;i basamak olarak tantmlarru~hr. Gerc;:ekc;:i basamakta, c;:ocuklarm

bi.iyi.ik bir boli.imiini.in Tann hakkmda yapbg1 resimlerde, bi.iyi.ik bir hissi

duraganhk oldugu gori.ilmii~tiir. Bu basamakta c;:ocuk, kendisini kurumsal

bir dine adapte etmede daha kabiliyetli olup, tasvirlerinde daha gerc;:ekc;:idir.

Tann mistik tarzda degil, daha sembolik ifadelerle ve gerc;:ek hay:attaki bjr_ ~s~ ·figfu-uyi~;--b~~~ii;;:,-bk -b~b~ ~i~~-~;~-;~ektedrr.59 Geli~imsel .

c;:ah~malardan bir digeri olan ve D. J. Ludwig ve arkada~larmm 6-13 ya~­larl arasmdaki 135 c;:ocuk i.izerine yapbklar1 ara~hrmada, bi.iyi.ik c;:ocukla­

rm, Tann'nm inanc;:sal ve fiziki yap1s1yla ~aha az ilgilenmelerine kar~ilik,

Tann'yla daha c;:ok kendi ki~isel ve duygusal yonlerine ili~kin konu~mak is­

tedikleri gori.ilmi.i~tiir. Yme ayru ~ekilde Tann, bu donemdeki c;:ocuklar ic;:in

daha yakm ve daha ki~isel olarak algJ..lanmaktadrr.60 Dini geli~im i.izerine

derinlemesine ara~trrma yapan ki~ilerden birisi de D. Elkind'dir. Elkind,

yapbg1 ara~hrmada okul c;:ag1 c;:ocuklarmdan 7-9 ya~ grubunda olanlarm,

dini kimligi anlamaya ba~ladtklarrm ve dinin, insanlara ait bir ~ey oldugu­

nun farkma ":ardtklarw tespit etmi~tir. Elkind, sonraki ya~lard~, c;:ocuklarm,

art1k daha manbklt c;:lkarrmlar yaptlklar1n1 ve dinin, insanlara ait bir olgu

olu~u nedeniyle birlikte soyleye~ildiklerini belirtmektedir.61

c;:ocuklarm dint di.i~i.ince ve Tann tasawurlarma ili~kin i.ic;:i.inci.i grup c;:ah~­

malara (pedagojik ac;:1dan) ornek olarak da Ronald Goldman'm c;:ah~masl­

ru verebiliriz. Goldman, 6-16 ya~ grubu bireylerin dii~i.ince kabiliyetlerini

incelemi~tir. Dini di.i~i.ince konusunda onemli <>Ic;:i.ide bireysel farkhhkla­

rm olduguna dikkat c;:eken Goldman, gene} anlamda daha zeki c;:ocukla­

rm dini dii~i.ince geli~iminin .daha ruzh oldugu sonucuna varmt~hr. Ancak

Goldman'a gore, dini geli~imin bili~sel giic;: de dahil olmak i.izere, pek c;:ok

faktorden etkilenen bir sfu:ec;: oldugu goz oni.inde bulundurulursa~ dini geli­

~im ac;asmdan zeka diizeyi dii~i.ik olan c;:ocuklarm zeka di.izeyi yi.iksek olan-

59 Ernest Harms, "The Development of Religious Experience in Children~ The American Journal of Sociology, Volume: SO, Number: 2, 1944, ss. 116-117.

60 David J. Ludwig and Others, "Letters to God: A Study of Children's Religious Concepts~ Journal of Psychology and Theology, Volume: 2, Number: 1, 1974, ss. 31·3S.

61 Elkind, "The Child's Conception of His Religious Identity: ss. 635-646.

..,..

'Din 'E§itimi j149

lan ge~Yebilecekleri de dii~iini.i.lebilir. Aynca Goldman, ~YalJ.~masmda, din

egitimi yapllirken !YOCuklarm dini geli~im basamaklarma gore farkh ogretim

metotlarmm uygulanmas1 gerektigi iizerinde durmu~tur.62

Dlkemizde Yapilan <;ah~malar

<;oculduk donemi dini geli~imine ve Allah tasavvuruna ili~kin i.i.lkemizde

yaptlan ara~tlrmalarm ilki;· Kerim Yavu.z'a aittir. 'Yavuz, tasvirf olarak nite­

lendirilebilecek <;alJ.~masrm, Erzurum bolgesinde, farkh sosyo-ekonomik

_ yap1y<! s9-hip 9~-~itli ilkokullarda_okuy.an,_y.a~lan]-=:12 arasu:ida degi~en, 588

ogrenci iizerinde yaprru~tlr. Ara~tlrma sonucuna gore, 7-9 ya~mdaki <;ocuk­

lai, Allah'1 genellikle gokte tasavvur etmektedirler. Kay <;ocuklar1 arasmda

bu durum <;ok daha belirgindir. 10-12 ya~ grubunda ise, Allah'm 'gokte' ta­

savvur edilmesi yerine, O'nun 'her yerde' olacag1 tasavvuru ilk srraYl almaya

ba~larru~tlr ki, bu onemli bir geli~medir. Ara~ti.rrp.ac1, sonU<;: olarak, <;ocuk­

larm <;evrelerinin, ozellikle de ailelerinin etkisiyle edindikleri Allah algisi­

ru, kendi ruhi gii<;leriyle i~leyerek, tasavvur ve idealize etmeye <;ali~tlklarrm

belirtmektedir. 63

Bu alanda yaptlan tasviri <;al1~malardan bir digeri de Ytlruz'a aittir. Ytl_ruz,

iimir'de. ilkogretirri ogrencisi olan 7-15 ya~ arasi1047 <;ocugun, Allah'1 nastl

tasavvur ettilderini ve bu tasavV"urlarm, Piaget'nin zihinsel geli~im kuramiy­

la paralelligini gozlemlemeye <;:ali~rru~trr. Ara~hrmaya katllan tiirn 'Yocuk­

larm Allah tasavvurlarmm, Piaget'nin zihinsel geli~im a~amalarma paralel

olarak geli~tigi ve 7-11 ya~ grubu ile 13-15 ya~ grubu arasmda anlamli fark­

llliklarm bulundugu sonucuna ula~an Ytldiz, aynca Allah tasavvuru geli~i­

minde, k1zlarla erkekler arasmda bir fark olmaruglnl tespit etmi~tir. Ancak

<;e~itli faktorlerin etkisiyle <;ocuklarda Allah tasavvurunun geli~im ruzl bir­

birinden farldidrr.64

Tiirkiye'de yaptlan pedagojik <;ali~malarm ilki, Sel<;uk'a aittir. Sel<;uk,

Ankara'da 114 ogretmen iizerinde yaptlgl ara~tlrmada, okuloncesi ve okul

<;ag1 <;ocu,l.darmm dini duygu ve dii~iincelerinin uyanmasrm ve geli~mesini

saglayan,sosyal, zihinsel ve duygusal faktorleri ortaya koyarak bu <;ocuklara

verilecek din egitimi ve ogretiminin planlanmasma yonelil< bilgi birikimi

62 Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, ss. 51-62.

63 Yavuz, age.

64 Y•ld1z, age ..

150 I Vin 1:gitimi

saglama)'l amac;:larru~txr. Ara~txrmada Selc;:uk, c;:ocuklara v~rilecek din egiti­

m.inin, o~arm geli~im siirec;:lerine paralel ic;:erikte olmas1 gerektigi sonucu..=

na ula~nn~txr. 65

Tiirkiye'de pedagojil< nitelikli bir diger c;:ah~ma da . A!.alay tarafmdan

Diyarbal<xr'da 2001-2002 egitim-ogretim yilmda ilkogretimde okuyan 666

ve liselerde okuyan 582 ogrenci iizerinde gen;:ekle~tirilen ara~txrmadxr. Bu

ara~txrmada ogrencilerin dini yonelimleri, ya~, cinsiyet, ekonomik durum,

aile dindarhgl, okul ru~mda din egitimi alma durumu, alrnan din egitimi-

nin kaynaklar1 ve mezhep degi~kenleri ac;:1smdan incelenmi~tir. Ara~txrma

sonucunda, ilkogretim c;:ocuklarmda ya~ ve sosyo-ekonomik c;:evrenin, din­

darhk iizerinde anlamh herhangi bir etkisinin olma~g1; buna kar~m, dini

inane;: ve duygu boyutunda klzlarm erkelderden daha dindar oldugu; ailenin,

6nceden alrnan din egitim.inin, okunan sJ.IUf diizeyinin, sosyal c;:evrenin ve

mezhep farkmm ise toplam dindarhkta anlamh degi~iklilder meydana getir­

digi sonucuna ula~Ilnn~txr.66

Bu ara~txrmalardan ortaya c;:Ikan sonuc;:lar1 ~u ~ekilde 6zetleyebiliriz: Her

~eyden once hangi din, mezhep ve kiiltiire mensup olursa olsun, iizerinde

ara~txrma yapuan tiim c;:oculdarm, farkh ~ekillerde de olsa bir Ta~n inancma

sahip oldugu goriilmektedir.67 Dola)'lsiyla, bu sonuc;:lardan hareketle, Tann

in~cmm evrensel ve tabii bir ozellik oldugunu soyleyebiliriz. Ote yandan,

her ne kadar c;:ocuklarda bir Allah inanc1 varsa da, bu inane;: dogrudan ye­

ti~tikleri c;:evrenin ve dini kiiltiiriin etl<isi altmda olu~malctadxr. _Dola)'lSlyla,

Hxristiyan kiiltiiriinde yeti~en bir c;:ocuk, belki diger dini c;:evrelerde y~ti~en

c;:ocuklara gore, Tann')'l daha ani:ropomorfik bir dii~iince ile tasvir etme

egil.irn4lde iken, diger kiiltiirlerde, ornegin islam veya Yahudi kiiltiiriinde

yeti~en c;:ocuklarm daha monoteist bir anla~a sahip olduklarl soylenebilk

<;:oculduk donemi dini dii~.Unce ve tasavvurlar1, c;:ocukluk doneminin genel

6zelliklerini yansitmalcta?n". Bu baglamda goze. c;:arpan en onemli husus, ..

egosantril< dii~iincedir. J3u anla)'l~m bir sonucu.olarak c;:ocuk, Allah'1 daha

65 5el~uk, age.

66 Talip Atalay, llkogretjm ve Uselerde Dindarhk: Diyarbak1r Ornegi, Istanbul: Dem Yay., 2005.

67 c;:ocuklann dini duygu ve geli~imine ili~kin Bat1'da yap1lan ~ah~malar ve bu ~ah~malarda elde

edilen sonu~lar hakkmda daha geni~ bilgi ic;in bkz. Mustafa Koylil, "Farkh Din ve Killtilrlere

Mensup c;:ocuklann Dini I nan~ ve Tann Tasawurlan: EKEV Akademi Dergisi, Y1l: 8, 5ay•: 19, 2004,

ss. 17·30.

,,.

Vin 'Egitimi 1151

~ok, kendi fiziksel ve psikolojik ihtiya~lanru kaq;J.layan bir kaynak olarak

gormektedir. Bununla birlikte, ozellikle kii~i.i.k ya~larda, fizikisel ihtiya~lar

daha on planda iken, ya~ ilerledik~e duygusal ve psikolojik ihtiya~larrn one­

rni artmaktadl.r.

<;:ocukluk donemindeki dini inancm bir diger ozelligi de, dini dii~i.ince ve

tasavvurlarrn daha ~ok, somut bir ~ekilde ele almmas1drr. Bunun da nedeni,

~ocuklarrn, heniiz bir takun dini kavrarnlarm ne anlama geldigini tam ola­

rak anlayamamalar1; o kelime ve kavramlarrn ger~ek ya da sembolik anlam­

larmdan-ziyacle;·sade-ce-lafzi yoni.inii kavrayabilmeleridir.-Buradan-hareket­

le, ~ocuklarrn dini inan~ ve duygularrna ili~kin kavramlar1 soyut bir ~ekilde

degil, daha ~ok somut bir tarzda ele aldlklarlfll soyleyebiliriz.

C. ilkogretim Doneminde Etkili Din Egitimi ve Ogretimi

ilkogretimde din egitimi ve ogretirni, tek ba~ma okulun kontroliinde olan

bir faaliyet degildir. Bu donemde okul, ~iiphesiz planh din egitimi ve ogre­

tirninin birinci adresidir. Ancak, ~ocuklarm dini geli~imlerinde, ba~ta aile

olmak iizere, arkada~ ~evresi ve kitle ileti~im ara~larmm da hat:J.n say:ilir bir

etkisi vardl.r. Aile konusu, bu kitapta miistakil bir boliim olarak ele alrnd!­

gmdan, biz bu ba~hk altrnda daha ~ok, okul, arkada~ ~evresi ve kitle ileti~im

ara~larmm iistiinde duracag1z.

Okulda Din Egitimi

Amerikah iinlii egitimci John Dewey'in, 1903 yt.lrnda "The Association of

Religious Education"rn yillik toplant:J.srnrn kap~ konu~masmda, "Genel

egitimcilerin, egitim konular1flln en temel unsurlarlfll olu~turan din ve ah­

lak konularlfll ihmal etmeye haklar1 olmad!g1 gibi, din egitimcilerinin de

sistematik ve bilimsel ogretim siire~lerini ihmal etmeye haklar1 yoktur:'68

~eklinde dile getirdigi ger~ek, din egitimi ve ogretimi i~in onemli bir aynn­

tiya ab.f yapmaktayd!. Zira o zamana kadar, genel egitimciler dini konular1

dikkate almad!g1 gibi, din egitimcileri de egitim ve psikoloji biliminin veri­

lerini d.i.kkate almayarak, geleneksel tarzda din egitimi ve ogretimi faaliyet­

lerine devam ediyorlard!. Dewey, ~ok lasa ve veciz bir ~ekilde her iki tarafi

da uyararak, etkili bir egitim i~in, hem egitimcilerin dini ve ahlaki konu­

larla ilgilenmesi gerektigini, hem de din egitimcilerinin genel egitimin ilke

68 lee, •General Proceduress.ofTeaching Religion~ Handbook of Children's Refigious Education, Ed. Donald Ratcliff, Birmingham, Alabama: Religious Education Press, 1992, s. 199.

152 I 'Din '£9itimi

ve prensiplerini dikkate almalan gerektigini vurgulamaktadrr. Ayru vurguyu

bugiin, bizim din egitimcilerimiz de yapmakta~.69

6gretim siirecini olu~turan tic;: temel unsur vardrr. Bunlar ogretmen, ogren­

ci ve ogrenmedir.7° Ancal<, esas ilgi merkezi, ogrencidir. Diger bir ifadey­

le, ogretim siireci, yeterli bir ~ekilde ancak, ogrenme v~-dolaylSlyla ogrenci

esas almaral< tarif edilebilir. $iiphesiz, Dewey'in yakla~lk yiizy!l once soyle­

digi yukartdaki sozler, bugtin ic;:in de gec;:erlidir. Giiniimiizde okullarda ve

diger alanlarda yap!lan din egitimi ve ogretiminde ba~arth olmak ic;:in, bu

alanlarda-gorev·yapan-tiim·egitimciler;·sosyal 'bi.l.imseneorileraen ve egi: ­

timsel ara~tl.rma sonuc;:larmdan azami olc;:iide yararlanmak zorundadtr. Bu

baglamda ba~ta ogretmenler olmak iizere ilgili herkes, daha iyi bir din ogre­

timi ic;:in ogretim siirec;:lerini daima analiz etmeli ve ogretimle ilgili ~ahip ol­

duklart strateji, yontem ve teknik bilgiled ilerletmelidir. C::iinkii din egitimi

ve ogretiminde ba~arth olabilmek ic;:in ic;:erikle birlikte, bu unsurlara agtrl.tk

vermek ve her ya~ grubu ic;:in en etkili arac;:lart kullanmak gerekmektedir.

ilkogretim okullarmda yap!lan din egitimi ve ogretirninde dikkat edilecek

hususlarm ve siirecin i~letilmesinde kullarulacak ogretim yontem ve tek­

niklerinin neler oldugunu net bir ~ekilde ortaya koymak, ne yazlk ki zordur.

C::iinl<ii her egitim basamagma uygun, her ogretmen ve ogrenci ic;:in gec;:erli,

hatta her konu ic;:in "en iyi" olarak tarif edebilecegimiz bir ogretim metodu

yoktur.71 Bu yiizden ogretici durumunda olan, ister anne ve babalar olsun,

ister orgiin egitimdeki din dersi ogretmenleri olsun, kendileri, ogrencileri

ve i~leyecekleri konular ic;:in en ideal me~odu sec;:melde yiikiimliidiirler.

Yontem ve teknik tercihleri zor olabilir; ancak bunun i.istesinden gelmek

ic;:in bir din egitimcisinin asgari olarak bazt yeterliklere sahip olmast gerekir.

Bu yeterlikler: 1) genel egit4it hakkmda temel bilgi s~bi olmak, 2) din ko-' nusunda, hedefkitleyi tatrnin edecek di.izeyde yeterli bilgiye sahip olmak, 3)

insan geli~imi ve ogrenme prensipleri hakkmda yeterli bilgiye sahip olmak

ve 4) egitim konusunda gerekli metot ve becerileri etkili ~ekilde kullanma

69 Tosun, Din Egitimi Bilimine Giri$, 4. Bask1, Ankara: Peg em Akademi Yay., 2010, ss. 54-58.

70 lee, "The Teaching of Religion~ Toward a Future for Religious Education, Ed. James Michael lee and Patrick C. Rooney, Dayton, Ohio: Pelaum Press, 1970, s. 55.

71 Jolene Pearl, "Specific Procedures of Teaching Religion~ Handbook of. Children's Religious

Education, Ed. Donald Ratcliff, Birmingham, Alabama: Religious Education Press, 1992, s. 233.

....

'Din 'Egitimi !153

yeterliligine sahip olmak.72 Ogrenme eylemi, oldukc;a karma~lk ve zor bir

siirec; oldugu ic;in, bu donemdeki c;ocuklara bir ~eyler ogretmek kolay bir i~

degildir. bte yandan c;ocuk egitimi ve ogretimi, . ba~h ba~ma karma~lk bir

siirec;ken, soz konusu din egitimi ve ogretimi gibi soyut kavramlarm ogretil­

mesini ic;eren bir konu olunca yapuan i~, c;ok daha karma~lk ve ~or bir hele

gelmektedir. Bunun nedeni, sadece c;ocuklarm soyut dii~iinememelerinden

kaynaklanan yetersizlikler degil; ayru zamanda din egitimi ve ogretiminde

kullanuan yontem ve teknikler.in de karma~lk olmasu:hr.

<;:ocuklar,·kendilerine·ogretilen-dinin;-ic;eriginden-ziyade nasu anlatildlgma

daha fazla dikkat etmektedirler. Bu baglamda eger c;ocuga din, sevgi boyu­

tuyla degil de, daha c;ok, Allah'm adaleti, miika.fat ve ceza gibi hukuki bo­

yutuyla ogretilmeye c;~llirsa, c;ocuk, sevgi ic;eriginden yoksun, renksiz ve

hukuki bir din alg1sma sahip olacaktlr.73 Bundan dolayt da din derslerinin

konu sec;iminde oncelikli amac;, sevgi olmahd!r. Yani konular ogrencinin

zihni kadar, kalbine de hi tap etmelidir.74 ·

Diger alanlarda oldugu gibi, din ogretiminde de c;ocugun olgunla~ma ve ge­

li~me safhalar1, ogretim siireci ac;1smdan oldukc;a onemlidir. Bir konuyu tiim

ya~ grup}arma ayru yolla ogretmeye kaJki~mak, pedagojik o}arak imkanSIZ­

d!r. insan, her ya~ta farkh bir ogrenine bic;imine sahiptir.75 Bu yiizden, c;o­

cuklara yonelik pedagojik standartlar, yeti~kin standartlarma gore deger­

lendirilmemelidir. Metotla ilgili olarak ~u hususa da dil<kat etmek gerekir

ki, ogrenilecek materyalin ya da bilginin niceligi kadar niteligi de onemlidir.

Belki diger derslerde ogretilecek bilginin miktar1 daha onemli olabilir. Oysa

din egitiminde nicelikten ziyade ya da nicelik kadar nitelik de onemlidir.'6

Din ogretimi, ogreten merkezli bir yakla~rmdan ziyade ogrenci merkezli;

iiriin yonlii olmaktan ziyade, sfu:ec; yonlii; sozel olmaktan ziyade ya~annya

dayah; bili~sel temelli olmaktan ziyade duygusal boyutlu olmahd!r. Din egi-

72 Pearl, agm, s. 207.

73 Bkz. C Gotthilf Salzman, Nerede Hata Yaptlk? (~ev. Zeki Karakaya), 2. Baskt, Samsun: Etut Yay., 2004,-73.

74 Onal Abah, "AB Surecinde Islam Din Derslerinin Pedagojik Boyutu~ Ill. Din ~urast Teblig ve

Muzakereleri (Ankara, 20.24 Eyliil 2004), Ankara: DIB Yay., 2005, s. 451.

75 Koylu, Yeti1kinlik Donemi Din Egitimi, s. 183.

76 Ronald Goldman, Readiness for Religion: A Basis for Developmental Religious Education, NY: Seabury Press, 1971. s. 156.

154 I 'Din 'Elfitimi

timinin amac1, ogrenci hayah baglammda davraru~sal sonu<;:lara ula~makhr.

Bir ba~ka ifadeyle, din egitiminin amac1, <;:ocukla_rm zihinsel, sosyal, duygu­

sal ve ahlaki olgunla~masiDl saglamaktt.r. Bunu ba~armak i~in de ogretmen;

ogretilecek i<;:erigi on plana almaktan ziyade, <;:ocuklarm dini tecriibeleri­

ni merkeze almaltdlr.n Goldman'm ifadesiyle <;:ocugun Y-l':~~tlsffil dikkate

alan degil de, kendi bildiklerine agrrhk veren ogretmen, benmerkezci bir og­

retmendir ve bu tiir bir yalda~1m din ogretimi a<;:Ismd~ et:kilJ. bir .Yal<!~.~J.!:ll

degildir.'8 Sonu<;:ta ogrenmenin, ogrenende ger<;:ekle~tigi goz online al.uursa

din egitiminde ogrencinin onemi, kendiliginden anla~uacaktrr. Dolaytstyla

din ogretiminde;-program-geli~tirme -a~amasmdan-·ba~layarak,-·hedeflerin- --:---­

belirlenmesinde, konu ve i<;:erilderin diizenlenmesinde, ogrenme ortarnla-

nmn hazrrlanmasmda, ogrenme ve ogretme siire<;:ler~ i~letilmesinde ve

degerlendirilmesinde, merkeze ogrenci almmahdlr.'9 •

Lee, din egitimi ve ogretiminde yaygm olarak kullanlian ogreten merkezli

klasik y:Ud.a~lffil, nakil metodu (transmission method) olaral( tarumlamak­

tadlr. 80 Ona gore bu metot, Orta<;:ag doneminden bu yana din ogretimine

hakimdir. Bu metot bir bakrma, vaaz etine gibidir. <;:iinlcii daha <;:ok ogrete­

nin ders anlatlffiffia ( tal<rir) dayanmakta9Jr. Lee'ye gore bu metot, din ogre­

timi i<;:in etkili bir vas1ta degildir. Onu etkisiz kllan zaytf pek <;:ok yonii vardlr.

Her ~eyden once nakil metodu, psil<alojik ve metodolojil< a<;:tdan yetersizdir.

<;:iinl<ii hed~f kitlenin hepsini aym kefeye koymaktadlr. Bu metot, bilginin,

degerlerin, tutumlarm ve beQ.Zeri ~eylerin, kan naldmde·oldugu gibi bir in­

sandan digerine naldedilebilecegini varsayan materyalist bir insan gorii~iine

dayanmaktad1r. Nakil teorisi, ogrenen l<i~iyi ogretme ve ogre!lffie siirecinin

di~mda tutmakta; ogretimi <;:ok dar parametreler arasma slkl~ttrmaktadrr.

Aynca, ogrenen konumunda alan ki~inin ke~fetme ve tecriibe etme hiirri­

yetini de klsttlamaktadlr.81 ·

77 Cary A. Buzzelli and Kevin Walsh,;'Discipline, Development, and Spiritual Growth~ Handbook of

Children's Religious Education, E?. Donald Ratcliff, Birmingham, Alabama: Religious Education

Press, 1992, s. 143; Lee, "The Teaching of Religion'; s. 64. ·

78 Goldman, Readiness for Religion: A Basis for Developmental Religious Education, s. 155.

79 Tosun, Din Egitimi Bilimine Giri~, s. 123.

80 Takrir metodu hakkmda geni~ bilgi ic;in bkz. Mehmet Zeki Aydm, Din dgretiminde Yontemler,

2. Bask1, Ankara: Nobel Yay., 2005, ss. 83-107. islam egitim geleneginde takrir olarak bilinen bu

metot, medreselerde.ve diger Islam egiti;, kurumlannda uzun sure en c;ok kullan1lan ogretim

metotlanndan biri olmu~ur. Bkz. Cahit BaltaCI, XV-XVI. As1rlarda Osmanlt Medreseleri, Istanbul:

irfan Matbaas1, 1976, s. 45; M. Cavid Baysun, "Mescid I Osmanh Devri Medreseleri: Islam

Ansiklopedisi, Istanbul: MEB Yay., Cilt: VIII, 1993, s. 76.

81 Lee, "The Teaching of Religion~ ss. 56-58. Aynca bkz. Yuksel bzden,.Ogrenme ve Ogretme, 7.

<'"•

Vin 1:§itimi 1155

Lee'ye gore en etkili ve en verirnli ogretirn metodu, gi.i.ni.imiizde yapLlan­drrmacilik82 olarak adlandJILlan ogretirn metodudur. YapLlandJI~act ogre­

tim metodu, arzulanan ogretim sonuc;:larnnn verirnli olmas1 ic;:in, ogrenme ortaffilllln kastth bir ~ekilde ve bilinc;:li olarak yaptsalla~tmlmasmt hedefler. Ogretirn ortm yap1salla~tJimak demek, bir dersin fiziksel, duygusal, sos­yal ve benzeri biitiin unsurlarnn, arzulanan ogretirn sonuc;:larnn etkileyecek

~ekilde diizenlemektir.83 Nakilci yalda~rm, suufi, ogretmenin ogrencilerine mesaj gonderdigi bir radyo yaym stiidyosu olarak goriirken, yapLlandJimact yalda~1m, orayt, ogrencilerin i~ yaptlldar1, ileti~im kurduklar1, ki~ililderini

geli$tirdil.<letrve anlanili ti'grenme sonl$ariifa Ula~fiklarl bir ogtenme labo­ratuvarl olarak kabul eder. Ogrenme laboratuvarmda, ogrenci arkada~larty­la, objelerle, durumlarla ve farkh insanlarla kar~Lla~abilir ve onlarla ileti~im kurabilir. Bu iki teori arasmdaki en bariz farklardan bir tanesi de, nal<ilci yalda~1ma dayah egitim ve ogretim siirecinde, derslerin planlanmasmda,

hic;:bir zaman ogretmen-ogrenci ili~kisinden ve i~birliginden bahsedilmez­ken, yapLlandJimacl yalda~rmda, ders plan ve prograffilllln ogrencilerle bir­likte yapLlmastdlr.84 Anla~Llacagt gibi bu yontem, tecriibe temelli, ogrenci merkezli bir yalda~tmdJI ki, din ogretirninde kullanLlabilecek en etl<ili me­

totlardan biridir.85 Bu yiizden ilkogretim doneriundeki c;:ocuklar~ yonelik gerc;:ekle~tirilen din ogretiminde, konular, c;:ocuklarm giinliik ya~antLlarma yer verilerek ele almmahdrr. <;iinkii, l<i~isel tecriibenin din ogretimindeki yeri yadsinamaz. 19. yiizyLl Amerikan din egitirncilerinin onde gelen isirn­lerinden biri alan Horace Bushnell de bu gerc;:ege vurgu yaparak, c;:ocuklarm

kendi etrafmda alan bitenleri gormek suretiyle daha iyi ogrenecelderini ~u ~ekilde dile getirmi~tir: "Hic;:bir· gerc;:ek, salt kelimelerle ogretilemez; ente­lektiiel ve mantLl<i metotlarla yorumlanamaz; gerc;:ek 1. hakikat, bilinmeden

once anlam ic;:inde ya~anmahdu:'86

Baske, Ankara: PegemA Yay:, 2005, ss. 55-73.

82 Yap11and1rmac1hkla ilgili olarak geni~ bilgi i~in bkz. Slavin, age, ss. 222-260; Ozden, age, ss. S?-

73.

83 Lee, "The Teaching of Religion~ ss. 60-61.

84 Lee, "T!le Teaching of Religion~ ss. 62-63.

85 Ancak bu, yap1land•rmae~hgm hi~bir zay1f noktas1 olmad1g1 aillamma gelmemelidir.

Yap1land1rmace ogretim yakla~emmm din ogretimiyle ilgili zaaflan hakkmda geni~ bilgi i~in

bkz. Recep Kaymakcan, "Din Egitiminde <;:ogulculuk ve Yap1land•rmac1hk: Yeni Ortaogretim Din KGitiirii ve Ahlak Bilgisi Programlan Baglammda Bir Degerlendirme~ Kuram ve Uygulamada

Egitim Bilimleri Dergisi, Cilt: 7, Say1: 1, 2007, ss. 177-210.

86 John L Boojamra, "Theological and Pedagogical Perspectives on the Family as Educator~ The

Greek Orthodox Theological Review, Volume: 29, Numoer: 1, 1984, s. 19.

1561 'Din 'Egilimi

Bu ciimleden hareketle denilebilir ki, din ogretiminde ama<;:, <;:ocuklarm

zih.inlerine baz1 bilgi ve ger<;:ekleri }'lgmak degil, bu bilgi ve ger<;:ekleri <;:o­

cuklarm ya~antllar1yla ili~kilendirmek suretiyle, bizzat tecriibe etmelerini

saglamakt:Ir. Din ogretimi, bir yandan <;:ocuklarm tecriibelerine dayanmah,

diger yandan da onlarm yeni tecriibeler kazanmasma yardimc1 olmahchr.87

Okul donemi <;:ocuklart da dahi.l olmak iizere, her ya~taki insan, dini tecrii­

beyi kazanabilir. <;iinkii dini tecriibe, bir takrm soyut kavramlardan olu~an

bir inan<;: esaslar1 seti degil; dogrudan ya~am tarztyla ilgili bir alanchr.88 Dini

tecriibe, ki~inin hayatmm tiim yonlerini kapsamas1 d!~mda, teolojik konu­

larm; daha rahat-ogretumeiuti d~ s~glay~ b~-~s~d~~"Glinkli-ht~<;: k~=­nulart, biiyiik oranda bili~sel i<;:erikli olup, bili~sel yetilere dayarurken, dini

tecriibe, hangi ya~ta ve durumda olursa olsun, ya~anmt~ ve somut olaylara

dayanmaktadrr. Elbette, dini tecriibenin de basitten karma~1ga dogru bir ge­

li~im safhas1 varchr. Ancak, burada <;:ocukiara da kendi seviyelerine uygun

bir tarzda, dini tecriibe kazanchr!labilir.

<;ocuklara dini tecriibeyi kazanchrmada yardimc1 olacak dort pedagojik

prensipten bahsetmek miimkiindiir. Bunlardan birincisi, <;:ocuklarm dini

uygulamalara aktif olarak kat!lmalanru saglamak; ikincisi, dinin daha <;:ok

duygu boyutuna agrrhk vermektir. <;iinkii kii<;:iik <;:ocuklar, hayatl, onem­

li oranda duygusal seviyede ya~arl.ar ki bu, dine ve dini tecriibeye merkez

olu~turur. O<;:iinciisii, <;:ocuklarm gordiikleri dini riiyalart diger ki~ilerle

payla~malarma fusat vermek; dordiinciisii ise, ogretimde miimkiin oldugu

kadar, soyut teolojik kelime ve kavramlar yerine <;:ocuklarm anlayabilecegi

seviyede daha duygusal, tecriibi ve somut .kelime ve kavramlar tercih e~­

mektir.89

ilkogretim donemi din egitimiyle ilgili olarak metot d!~mda iizerinde durul­

mast gereken onemli bir konu da, <;:ocuklara neyirl ogretilecegi konusudur.

Bu soruya cevap veren din egitimcileri, <;:ocuklara ogretilecek en temel ve

87 Sel~uk, age., s. 157.

88 Lee, "Religious lnstrcution and Religious Experience~ Handbook of Religious Experience, Ed.

Ralph W. Hood, Birmingham, Alabama: Religious Education Press, 1995, ss. 537, 547-548.

89 Lee, "How to Teach: foundations, Processes, Pro~edure~ ss. 165-166. Bat1h iilkelerde veri lim din

egitimi ile Tiirkiye'de verilen din egitimi arasmdaki en onemli farklardan biri de budur. <;Unkii

Bat1'da din derslerinde ~ocuklann hayatlanndan, tecrubelerinden, somut olaylardan hareket

edip dini konulara gelinirken, Tiirkiye'de daha ~ok tersi uygulamyor. Yani dinden hareket

edip, ~ocugun hayatma lnmeye ~ah~1hyor. Bu da, pedagojik olarak din derslerinln verimllllgini

azalt1yor. Bkz. A bah, agm, ss. 451-458.

'Din qitimi 1157

en onemli ~eyin, Allah inanct oldugunu belirtmektedir.90 Allah inanc1, tiim

dini inan<;: ve uygulamalarm c;la temelini olu~turmaktadJI. Ozellikle islam di­

ninde, inancm ve inah<;: egitirninin temelini Allah inanc1 olu~turur.91 Ancak,

<;:ocuklarla Allah hakkmda konu~mak ve onlarm Allah hakkmda sorduklar1 '

sorular1 cevaplandJ.rmak pek kolay bir i~ degildir. Bunun birtakun nedenleri

vardJI. Bu nedenleri bilmek ve ona gore hareket etmek din egitiminde ba­

~ar1ya ula~abilmek i<;:in olduk<;:a onemlidir. Bunlar1 ~u ~ekilde s~.ralayabiliriz:

ilk olarak, '~ah" ifadesi soyut bir kavramdJI. Yani <;:ocuklarm giinliik ya­

~arnlarmcia kar~lla~fiklan~ duyu orgaillar1yla a.Igilayabildikleri somut bir

varllk degildir. Bunun da otesinde, "O'nun her ~eyi gormesi'; "her ~eyi duy­

masi" ve "her ~eyi yapabilmesi" ~ekl.ifldeki betimlemeler, <;:ocuklarm anla~

kapasitelerinin <;:ok otesindedir. Ornegin, "Biz O'nu goremeyiz, fakat 0, her

~eyi goriir:; "Biz hi<;:bir ~eyi bilemeyiz, ama 0, kalbimizden geyen ~eyleri bile

bilir:; gibi a<;:lklamalar, <;:ocuklan, daha <;:ok soru sormaya iter. <;:ocuklarm

sorularma sagllkh cevaplar vermek de son derece Z<?rdur. Ancak, diger

alanlarda oldugu gibi, dini alanda da <;:ocugun sorular1yla ilgilenilmesi, onda

sagllkli bir dini geli~im i<;:in son derece onemli ve gereklidir. <;:ocuklara veri­

lecek cevaplar, pedagojik esaslara uygun olursa, onlar1 ruhsal olarak rahat­

latabilir; ancak bu cevaplar, onlarm anlayt~ seviyelerinin iistiinde olursa, bu

durum onlarm ruhsal slkmb.lara ·dii~melerine de neden olabilir.92

..

<;:ocuklara Allah kavrm ogretmenin zor olmasmm nedenlerinden ikin-. .

cisi de, degi~en toplum yap1s1d1r. Ge<;:mi~te Allah kavrarru, olduk<;:a canll

ve somut bir ~ekilde insanlarm dii~iince ve inan<;: diinyasma aktariliyordu.

Olan ya da meydana gelen her ~ey, Allah'm bir eylemi olarak ifade ediliyor­

du. Yme <;:ocuklarm, O'nu memnun edecek tarzda davranabilm~si ic;:in, O'nu

tanJ.rnaya ihtiya<;: vardl. Genelde, Allah korkusu te~ edilir ve <;:ocuklarm

davraru~l~llli kontrol vas1tas1 olarak kullanilirdl. Allah'a inan<;:, bu kotii

ve zorlu diinyada ya~amak zorunda kalan k~~iler i<;:in bir gii<;: kaynag1ydl.

90 E. PauiT9rrance and J. Pansy Torrance, "Creativity and Teaching Concepts of God~ Handbook of

Presch~ol Religious Education, Ed. Donald Ratdiff, Birmingham, Alabama: Religious Education Press, 1988, s. 233.

91 Abdullah Ozbek, Kur'an'da Tevhid Egitimi, Konya: Esra Yay., 1996, s. 7.

92 Mualla Oztilrk, "Din Egitimi ve c;ocuk Ruh Saghg1~ Tiirkiye 1. Din Egitimi Semiryeri, (Ankara, 23-25 Nisan 1981), Ankara: llahiyatVakf1 Yay., 1981, ss. 206-210; AtalayYiirukoglu, "Ruh Saghg1, Ahlak Degerleri ve Din Egitimi~ Tiirkiye 1. Din Egitimi Semineri, (Ankara, 23-25 Nisan 1981), Ankara: llahiyatVakfl Yay., 1981, ss. 211-214.

158 I 'Din 'Egitimi

Elbette giiniimtizde de bu ~ekilde bir Allah inanc1 vermeye c;ah~an aileler

vardir. Ancak, giiniimtizdeki c;ocuklar1, bu tiir birjnanc;l.a ikna etmeye c;ah~- .

mak gerc;ekten zordur. Zira duygu ve dti~tincenin modern versiyonu, bizim

tecrtibe ettigimiz gerc;eklere farkll bakmakta ve onlar1 farkll yorumlamak­

tadir. Gec;mi~teki, "Her ~ey Allah'm iradesi ve istemesiyle .. olu~ur·; ~eklin­

deki onerme, gtiniimtizde bu olaylarm birtakun ekonomik, sosyal, siyasi,

psikolojik ve fizyolojik nedenler sonucu ortay!J. c;J..kbg1 savma donli~mli~tiir.

Bu anlayt~m bir sonucu olarak biz arbk, Allah'm Rezzak (nzk verici) slfatl

yerine, hayat sigortasmm kullam.ldigt; hastallkl.ardan kl!_~mak ic;in duanm

yerine, ilac;larm onerildigi bir dtinyada ya~1yor ve bu ~ekilde bir egitim ahyo­

ruz. Hastallklarm veya yagmurlar1 yag1~larmm nedenleri: hep fiziki kanun­

larla ac;lklanmaya c;ah~llmaktadir. Yme, dtinyanm somiyla ilgili olarak da,

bunun ilahi bir mtidahale yerine, insan yapuru bir hidrojen bombas1 ya da

diger ekolojil< dengenin bozulmas1 sonucti. olacag1 ogretilmektedir. Tabii ki

tiim bu bilimsel izah tarzlar1, c;ocuklarda, hatta yeti~kinlerde bile, tabiattistti

bir varhga olan inanc1 ve gerc;ek bir baghhk hissini azaltmaktadir.93 Durum

boyle olunca, c;:ocuklartrt sorduklar1 o deh~et sorul~m birc;:oguna da tatmin

edici cevaplar vermek gii~le~mektedir.

Tiim bu zorluklara ragmen, din egitimcileri, c;:ocuklara ogretilebilecek en

temel ve en esash ~eyin yine de, Allah inanc1 oldugunu ileri siirmek_tedirler.

<;:ocuklara dogru ve gerc;:ekc;:i bir Allah kavrarru ogretmeksizin, diger dini

konularda bir ~eyler ogretmeye kalk!~mak, zaman israfmdan ba~ka bir ~ey

degildir. 0 ytizden de c;:ocuklara once, Allah kavramm1 dogru bir bic;imde

ogretmemiz gerekmektedir. Hangi ya~ gurubu olursa olsun, Allah inancmm

verilmesinde baz1 hususlaia dikkat etmek gerekir. Allah kavrarru soyut bir

kavram oldugundan, baz1 c;:ocuklar O'nun hakkmda konu~maktan c;:ekinebi­

lir. i~te bu gibi durumlarda, ogretmen bizzat c;ocugu, dini konularda konu~­

maya te~ etmelidir. Bu noktada c;ocuklara, bu konunun nic;in ve ne kadar

onemli oldugu hatrrla~ilidir.

<;:ocuklara, Allah inanctrtdan sonra dini inane; olarak ogretilmesi gereken bir

diger konu peygamberlere inanc;tlr. Her ~eyden once, Allah inancmm ogre­

timinde oldugu gibi .Peygamber inancinda da i~e sevgiyle ba~lamak gerekir.

ilkogretim donemi c;:ocugunun model arayt~I ic;:inde oldugunun farkmda

olarak, peygamberlerin hayatlarmdan giizel ornekler vermek suretiyle on-

93 Edith F. Hunter, The Questioning Child and Religion, Boston: The Starr King Press, 1956,55. 76-77.

'Din 'Egilimi 1159

!arm be~er yonlerine vurgu yaparak ve sevgi esasma dayah olarak peygam­

berlere inan~ konusu ogretilmelid.ir. Bu baglamda Hz. Muhammed'in, kendi

~ocuklugunda ya~acWdar1 ve diger ~ocuklara yonelik sevgi dolu davraru~­

larl gi.izel bir i.islupla anlat:J.lmahdlr.94 Ote yandan, kitaplara im<lfl konusu

da peygamberlik inanc1yla birlikte ele ahnmahdlr. <;:ocuklara kutsal kitapla

normal kitap arasmdaki fark hakkmda aylrt edici bilgiler kazand!r~ah ve

~ocuklarm peygamber-kitap ili~kisini anlamalar1 saglanmahdlr. Etkili bir

ogre tim i~in de ~ocuklarm kutsal kitaplarl bizzat gormeleri ve bazl pasajlarl

okumalar1 saglanmahd!r.95• •

inan~ ogretimin bir diger boyutu da cennet, cehennem, klyamet, kabir ha­

yatl gibi diinya hayatl sonrasrm ilgilend.iren ahiret konular1dlr. ~i.iphesiz bu

konular, ilkogretim ~ocugunun kalduabileceginden daha fazla korku tasav­

vuru i~ermektedir. Ogrenciler bu tiir bilgilerden ruhsal olarak etkilenebilir­

Ier.96 Bu donemde ~ocuklar, cehennemi korkulan, kotiili.iklerin oldugu ve

ho~larulmayan bir yer olarak tanrmlarken, cenneti ise ye~illilderle, ~i~e~erle

bezenmi~ gi.izel bir mekan olarak tasvir etmektedirler.97 Bu baglamda bu

konularm aktarlmillda son derece dikkatli bir dil kullarulmah, ~ocuklarm

somut ve soyut di.i~iince bakurundan i~inde bulunduklar1 geli~im di.izeyleri

goz oniinde bulundurulmahdu: Bu konular ~ocuklara ogretilirken cehen­

nem tasvirleri yerine cennet tasvirleri, gi.inah I ceza yerine sevap I odiil re­

torigi kullarulmalldlr. ~i.iphesiz insanlara bi.iyiik acliar ya~atan bela ve mu­

sibetler, zuliim ve haksi.Zhldar kar~lsmda dogru bir ahiret inancl, ~ocuklar

i~in en bi.iyiik manevi destek olacaktlr. Oliirniin bir yok olu~ olmadlglnl,

tiim sevenlerin oldiikten sonra birbirlerine ahirette kavu~acaklarlnl ve bu

diinyadakinden ~ok daha iyi ~artlar alnnda birlikte olacaklarrm bilmek ~o­

cuklarm ya~ama sevin~lerini arttrracaktlr.98 .

94 Bkz. Mustafa 6cal, Din Egitimi ve Ogretiminde Metotlar, 2. Bask1, Ankara: TDV Yay., 1991, ss. 1 09-

111; Kenan Ayar, • Hz. Muhammed'in <;ocuklanyla lli~kileri~ Din Bilimleri Akademik Ara~tlfma Derglsi, Sayt: 2007, ss. 81-123.

95 6cal, age, ss. 1 08-109 ..

96 Osman Ta~ekin, Klyamet ve Ahiret/e ltgili Kavramlarm Ogretimi, Samsun: Palmiye Yay., 2002, s.

117.

97 Bozkurt Ko~, "<;ocuklarda Cennet ve Cehennem Tasawuru~ EKEV Akademi Dergisi, Ytl:16, Sayt:

39, 2009, ss. 162-163, 17G-171.

98 Ko~. "Okul <;ag1 <;ocuklannm Ailede Din Egitimi~ s. 165.

160 I Vin 'E§itimi

inane; ogretiminde bir diger alan da varhgma inanchgumz fakat duyu or~

ganlarumzla algJ..layamachgumz melek ve ~eytan gibi varbkiarm ogretirnidir:.

Bu hususta, meleklerin insanlarm iyiligini istedigi, ~eytamn ise bunun ter~

si ic;in c;ah~t1g1 gibi, basit ve c;ok ayrmtrya girmeden yapJ..lan ac;J..ldamalarla,

c;ocuklarm bilgi ihtiyac;lan giderilmelidir.99 bzellilde ilkogretirn doneminin

ilk yillarmda c;ocuklarm, bu kavrarnlar1 anlamakta giic;liik c;ekecekleri de bir

gerc;ektir. Dolay1Slyla bu tiir konular, miirnkiin mertebe 11 ~ 12 ya~larmdan

sonra anlatJ..lmahchr.

bte yandan, bi.Cya~a gelilil<lerinde <;ocuklar, dinrklssalarf aruamal.fi¢iiq~e.:.-. -­

rekli olan soyut dii~iince seviyesine de ula~rm~larchr. Ancak, klssalar1 a.rUa~

mada bireyler aras1 farklillklar varchr. K1ssalari anlama, c;ocuklarm klssaya

a~ina olmalar1 'kadar k1ssanm ic;erigine debagh bir husustur. <;ocuklar, ahla~

ki prensipler veya ibretlik dersler ic;eren k1ssalar1, dini mesajlar ic;eren diger

lossalardan daha erken ve daha iyi kavrayabilmektedirler. Bunun da nede~

ni muhtemelen c;:ocuklarm giinliik ya~arnlarmda s1k slk ahlaki prensiplerle

kar~1 kar~1ya gelmeleridir. Bu ya~larda, dini bilginin ve dini tecriibenin mik~

tar1 da onemli derecede lossalar1 anlamakla dogru orantrhchr. Yme klssalarl<\

ilgili olaral< ~unu da ifade etmek gerekir ki, 11 ~ 14 ya~ c;ocuklara anlatrriaktan

ziyade, lossaYl onlara okutup daha sonra da onlarla klssaYl tartr~mak daha

verirnli olacaktrr.100

Meseleye din egitirni ac;:1smdan b~chgmda, okul c;:ag1 c;:ocuklarma inane;:

konular1m ogretirken, onlarm anlayacag1 tarzda somut ve duyusal tecrii~

belerine uyumlu bir dil kullanmak gerekir.101 <;ocuklarm a~ina olduklar1 ve

giinliik hayatla ili~ki kurab~ecelderi konulardan hareketle dini inane;: egitimi

yapJ..lmas1 daha yararh olacalct:Ir. Onlara bireysel ke~fetme irnkanlar1 surtmak

yoluyla ogrenmelerini saglainal< gerekir. Her zaman ic;in, onlarm zihinsel

kapasitelerine, ya~ seviyeler.i.ne, kullanchklan kelime hazinelerine ve ken~ I

dilerini ifade edebilme yet~neklerine dild<at etmek gerekir. <;oculdara dini

inane;: konular1 anlatrhrken ozellilde, ya~ faktoriine dikkat etmek gerekir. ··

99 Ko~, "Okul c;ag1 c;ocuklannm Ailede Din Egitimi~ s. 165.

100 Kalevi Tamminen and Donald Ratcliff, "Assesme.nt, Placement, and Evaluation~ Handbook of

Children's Religious Education, Ed. Donald Ratcliff, Birmingham, Alabama: Religious Education Press, 1992, s. 255. Kissalarla ilgili olarak geni~ bilgi i~in Bkz. Goldman, Religious Thinking from

Childhood to Adolescence.

101 Bu konuda geni~ bilgi i~in bkz. Mehmet Em in Ay, <;ocuklanmtza Allah't Nastl Anlataftm, 23. Bask1, istanbul: Tim a~ Yay., 2007.

'Din 'E§itimi 1161

<;ocuklar biiyiidiik<;:e onlara uygulanacak metotlarda da bir degi~ikligin ya­

pllmast dogaldlr. Zira, ya~ ilerledikc;:e c;:ocuklarm dikkat siireleri uzamakta,

kelime hazineleri geli~mekte ve daha kompleks fikirleri kavramalar1 kolay­

la~maktadlr. Bu da arbk, en azmdan baz1 konularm, c;:ocuklara dogrudan

ogretilebilecegi zamanm geldigini g6stermektedir.102 Bununla be~aber, ka­

baca 11-13 ya~larl arasl, ogrencilerin ogrenmeye daha istekli olduklarl ve

ogretmenleriyle daha iyi ili~ki kurmak ve onlart.memnun etmek istedikleri

donemdir. Dolaytstyla, ergenlik 6ncesi bu donemde c;:ocuklarm, hikayeleri

kendi te~riibelerine aktarmalar1, g~iik tutmalar1 ve arularrm yazmalar1,

~iir yazmalar1, konuyla ilgili her hangi bir ~eyi tarh~malar1, her ders i<;:in

6nemli, din egitimi ic;:inse hayatidir. Btitiin bunlarm yanmda, cinsiyet fakto­

rtinu de goz ardl etmeyerek, klz c;:ocuklarmm erkek c;:ocuklarma gore genel

olarak her ya~ta din egitimine kar~1 daha olumlu tutuma sahip olduldanru103

bilmek ve buna uygun hareket eil:mek gerekir.

inane;: ogretimini bu ~ekilde ele aldlktan sonra ~imdi de, ibadet ve dua og­

retime goz atallm. ibadet ve dua, c;:ocuklarm c;:evrelerine bakbklar1 zaman

orneklerini gorebilecekleri somut dini uygulamalardlr. Bu yiizden c;:ocuklara

inane;: esaslan ogretilirken kar~ua~uan zorluklara, ibadet ve dua ogretimin­

de _daha az rastlarur. Bununla birlikte c;:ocuklarm ibade(ve duayt, Allah i<;:in

yapttklan, dolaytstyla da Allah inanctyla paralel bir ibadet ve dua egitimine

ihtiya<;: duyduklan da goz ontinde bulundurulmalldlr.

Ara~tlrmalar, 7-9 ya~larmdaki 90cuklarm <;:ogunun, btiyiiytince ibadet et­

meye istekli oldugunu; ancak kiic;:iik olduklar1 i<;:in ibadet edemedigini, buna

kar~m ara srra dua ettigini ve zarnan zaman da namaz ve oru<;: gibi dini uy­

gulamalarl yerine getirmeye <;:all~ngrm gostermektedir. 10-12 ya~larmda da

benzer duygularm devam ettigi, c;:ocuklarm, ibadetlerin hirer zorunluluk

oldu~u anladlklar1 g6rtilmektedir.104 Bu durumda c;:ocuklara, ilkogretim

doneminde, ibadet ve dua ogretimi yapmak i<;:in psikolojik ve duygusal ha­

zrrbulunu~lugun var oldugu soylenebilir.

ibadet ve dua ogretiininde dikkat edilmesi gereken ilk husus, bu alanda

yapuacak bask! ve zorlamalarm ters tepeceginin bilinrnesidir. Bu ytizden

ibadet ve dua 6gretiminde c;:ocuklar, dini uygulama yapmaya zorlanmama-

102 Goldman, Readiness for Religion: A Basis for Developmental Religious Education, s. 153.

103 KaleviTamminen and Donald Ratcliff, agm, s. 245.

1 04 Yavuz, age, s. 1 02.

162 I 'Din 1:§ilimi

lldrr. Eger <;:ocuklar, namaz, oru<;: gibi ibadetleri yerine getirmeye ya da dua

ezberlemeye zorlarurlarsa muhtemelen .bunlara __ kar~a ohimsuz bir tutum

geli~tireceklerdir. Zorla namaz laldmlan ya da zorla dua ezberlettirilen bi.i

<;:ocugun, ozelde bu uygulamalara genelde ise dine kar~I olumlu bir tutum

geli~tirmesi dii~iik bir ihtimaldir.105 Bunun yerine <;:ocuklarm,ibadetlere ve

diger dini uygulamalara kar~I sevgi ve sempatilerinin uyandrrilmasi ve iba­

detleri yerine getirmelerinin gerekliligine inandrrilmalari gerekmektedir.106

ibadet egitimi, kii<;:iik ya~larda ba~lamas1 gereken bir egitimdir. Ancak, bu

-egitim, ogutve tavsiyeyleyani klasik nakilci yakla~lll1la ba~ariya ula~acak bir--­

egitim degildir. Bunun yerine <;:oculdarm, ibadetlerin yap~~larrm ogrenme-

leri i<;:in, ~artlar uygun oldugu zaman ibadet mah:alleri]le gotiiriilmeleri ve

orada yapuan ibadetleri, yerinde gorerek kavramalar1 saglanmal!drr. <;:iinkii bu donemde somut ogrenme nitelilderi geregince <;:ocuklar, gordiiklerini

kolayca ogrenebilirler. ibadet ve dua eden ki~ileri gormeleri, onlarm, ayru

zamanda dini inan<;:larmm ~ekillenme':5inde ve derinle~mesinde de etkili bir

ara<;:tlr.107 Aynca <;:ocuklara, ibadetin, ki~inin disiplinli bir hayata al!~masrm

kolayla~tlrabilecegini, ibadet eden ki~inin i<;: <;:ati~malardan kurtulup i~ ya-

pabilme giicii kazanabilecegi.nj., cemaatle yapuan ibadetlerin ferdin sosyal

uyumunu kolayla:~nrabilecegini108 soylemek, onlarm ibadeti kendi zihinsel

geli~imleri ~er<;:evesinde anlamlandJ.rmalarrm kolayla~tlracaktlr.

bte yandan <;:ocuklara, ibadet ve duanm, yalmzca Allah'tan bir ~eyler iste­

mek i<;:in bir ara<;: olmarug1 da ogretilmelidir. Bunun yerine, c;:e~itli ibadetle­

rin bireysel ve toplumsal hayata yaphgi katlalarm on plana <;:Ikarilmasi daha

makbuldiir. Orne gin, zekat,ibadetinin toplumsal dayani~mayr saglarug1; ,hac

ibadetinin <;:e~itli dil, rrk ve kiiltiirlerden insanlar1 bir araya getir<;ligi; nama­

zm ki~iyi maddi ve manevi _anlamda armdrrdJ.g~ gibi ifadelerle <;:ocllklara,

farkh baki~ a<;:Ilari kazandrruabilir. Ancak, her ne olursa olsun c;:ocuklarm, I ~ . •

ibadetin yalmzca Allah'a yapurugrm kavramalarma dikkat edilmeli~.109

105 C. Gotthilf Salzman, c;ocugunuzu Ki:itii Egitmenin Yollart, (c;ev. GonOI Utku ve Ali <;:ank1nh), Istanbul: lima~ Yay., 2003, s.126.

106 deal, age, s. 124.

1 07 Selc;uk, age, s. 1 00.

1 08 ~en turk, age, s. 33.

109 Recai Dogan ve Cemal Tosun, ilki:igretim 4 ve 5. Stmflar it; in Din Kiiltiirii ve Ahlak Bilgisi Ogretimi, Ankara: PegemA Yay., 2003, s. 131.

'Din 1:gilimi 1163

ibadet ve dua ogretiminde dikkat edilmesi gereken bir diger husus d~ c;o­

cuklann, yeti~~erin dini ya~amlarma dahi.l edilmeleridir. Zira c;ocuklari,

birinci derecede etkileyen ve kahc1 olabilen faaliyetler, onlarm biiyiikleri ile

yaptlklar1 faaliyetlerdir. Annenin veya biiyiikannenin yarunda namaz lal­

mak, babayla ya da dedeyle camiye gitmek, c;ocuklarm ibadet anlay1~larrm etl<ileyen hususlardir.110 Bu demektir ki, c;ocuklar, hem taldit ederek hem

de birlikte yaparak, ibadet ve duay1 ogrenebilirler. Dolay1siyla, etkili bir din

egitirni ic;in c;ocuklarm, stk stk namaz, oruc;, zekat I sadaka gibi ibadetlere

dahil edilmesi ve her- istedigi zaman Allah'a dua edebileceginin onlara his­

settirilmesi gerekmektedir. Boylece c;ocuklar, bir yandan ibadet ve duarun

bilgisini alacak ve bu bilgisini etrafmda gorerek uygulama ~ansi bulacak, bir

yandan da bu uygulaffialarm getirdigi manevi hazz1 tatmaya ba~layacaktlr.

Neticede, c;ocuklarm hem duygusal geli~imi dinin yardlrruyla desteklene­

cek, hem de onlar sagiikli bir dini geli~im sfueci ya~ayacaklardir.

<;:ocuklara, ibadet ve dua adab1 da ogretilmelidir. ibadet adab1, oncelik­

le gosteri~e kac;madan, samimi bir kulluk bilinciyle Allah'a yonelmektir.

<;:iinkii islam dininde, gosteri~ ic;in yapilan ibadetler, bizzat Kur'an tarafm­

dan yasaklanrru~tlr.111 Dua adabuun en onemli unsuru da samimiyettir. Dua,

ancak samimi, bilinc;li ve siirekli yapllirsa anlam kazarur. Ah~kanltk oldugu

ic;in yapilan, ya da dardayken yapllip ferahlaymca terk ~dilen dualar, kar~Iltk

bulmaz.112 Onun ic;in c;ocuklara, duanm samimiyet, siireklilik ve bilinc;lilik

gerektirdigi uygun bir dille kavratilmalldir.

<;:ocuklar aynca, ibadet ve duanm psikolojik ve sosyal fonksiyonlan hakkm­

da da bilgilendirilmelidirler. Bu baglamda ibadetlerin, bir mabet ortammda

sagladig1 toplumsal biitiinle~me, bireyi kotii addedilen tutum ve davraru~­

lardan uzakla~tlrma, payla~ma, dayaru~ma ve yardimla~maYl ogretme gibi

bir takun fonksiyonlari akla gelmektedir.113 Duarun, ki~inin kendisi hakkm­

daki gerc;ekleri ke~fetmesini saglama, ~ahsiyetin yapilanmasmda onemli

fonksiyonlar gorme, ~almzltk hissini ortadan kaldirma ve zorluklarla mii-

110 Beyza Bllgin, Islam ve c;ocuk, 6. Bask•, Ankara: DIS Yay., 2004, s. 163.

111 Bkz. Ma'un 107/4-7.

112 Tosun, agm, s. 5; Ornek ayetler ic;in Bkz. YOnus 10 /22-23; Ankebut 29 I 65·66.

113 Vehbi Onal, "fslam'da lbadetlerin Sosyal Fonksiyonu': CO flah/yat Fakultesi Derg/s/, Cilt: XIV, Say•: 1' 2010, ss. 359-370.

1641 Vin 'Egitimi

cadele azmini artt:Irma114 gibi pozitif katkJ.lan soz konusudur. ilkogretim

donemindeki ~ocuklara verilen din derslerinde btl:. katkJ.lar on plana ~tkaril­

maluilr. Bunun ~mda, menfaat gozetilmeden yapuan ihadet ve dualarm,

bireylerin fizyolojik yapilarl iizerinde de tesirli oldugu soylenmeli; bu tesirin

ortaya ~Ikmas1 i~in tuvalin ressama, mermerin heykeltlra~a ~endini verdigi

gibi, insanm da duada kendini Allah' a vermesi gerektigi hatulatilmalldlr.115

Din Egitiminde Akran Rolii

ilkogretim donemindeki ~ocuklarm geli~imlerini aileyle birlikte etkileyen

bir diger· faktor-de akrari-grubudui.116-Al<raii. ·grubu,--aan-a ~oi<-bfrofrlerfyle­

ili~ki kuran, ayru norm ve hedefl.eri payla~an, baz1 roller ve ·statiiler dagillml

geli~en, iki ya da daha fazla ~ocugun olu~turdugu ve uzun siire varhgrm

devam ettiren bir gruptur.117 Bu donemde akran grubu, ~ocuk i~in, pek I):Ok

yeni tuturn ve davraru~la taru~mak il):in ide~ bir ortamdlr. Dolayts1yla etkili

bir egitim i~irl sadece I):Ocugun degil, onun i~inde bulundugu akran grubu­

nun da iyi se~ilmesi ve gozlemlenmesi gerekir.118

<;ocuklar, ya~larl ilerledikl):e, diger ~ocuklarla, ozellikle de yakm arkada~­

larlyla daha yogun bir ili~ki i~ine girmektedirler. Ortalama 7 ya~mdaki bir

I):Ocuk, yeti~kinlerle gel):irdigi zaman kadar, arkada~lar1 ve akran grubuyla

da zaman ge~irmektedir. Bu yiizden I):Ocugun i~inde bulundugu grubun ku­

rallarma uymas1 ve o grubun sosyalle~tirici etkisine maruz kalmas1 ka~uul­

mazdlr. <;ocuklar, akran guruplarmm ya da arkada~larmm, sadece bir takim

psikolojik ve sosyolojik ozelliklerini degil; ayru zamanda dini ve .ahlaki dav­

raru~larrm da model almaya, onlar gibi inanmaya ve davranmaya c;all~rrlar.

Bu bakimdan, ~ocuklarm o~ayacag1 ve birlikte zaman ge~irecegi arkada~

gurubunun dini ve ahlaki yap1srm da goz oniinde bultmdurmak son derece

onemli bir husustur.

114 Ayas, agt, ss. 45-48.

115 Alexis Carrel, lnsan Denen Me~hu[,·(~ev. Orner Durmaz), Istanbul: Hayat Yay., 2003, s. 94.

116 Shelley Hymel and Others, "Peer Acceptance and Rejection in Childhood~ Blackwell Handbook of Childhood Social Development, Ed. P. K. Smith and C. H. Hart, Malden, MA: Blackwell Publishing, 2004, s. 265; Ross D. Park, an~ Oth,ers, ~Relative Contri~utions of F~milies and Peers to Children's Social Developmen~ Blackwell Handbook of Childhood Social Development, Ed. P.

K. Smith and C. H. Hart, Malden, MA: Blackwell Publishing, 2004, s. 159.

117 Grace J. Craig, Child Development, Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, 1979, s. 402.

118 Sindey L Pressey and Francis P. Robinson, Psikoloji ve Yeni Egitim I, (~ev. Ha.san Tan), Istanbul: MEBYay., 1991,s.215.

'Din 'Egilimi j165

----lenmektedirler.-Bunun da anlarru, ilkokul c;agt c;ocuklanrun tutum degi~i-minin, bi.iyiik olc;iide akran grubu liderlerinin tutum degi~ikliklerine bagh

oldugudur.120 Akranlar, cinsel tutum ve davraru~ ge~tirmede de oldukc;a

etkilidir. Dinin cinsellikle ilgili koydugu kurallarm ogretilmesinde akran

grubunun etkisi dikkate almmal.I, c;ocuklar, saglikll bir cinsel egitimden ge­

c;irilmelidirler.

On-onbir ya~larmda c;ocuklar iizerinde akran grubunun etkisi artmakta;

c;ocuklar ic;in a.kran grubu, ailelerinden daha oncelikli hale gelmektedir.

Akran grubunun roli.i, 12 y~ grubunda c;ocuklarm hayatmda son derece

onemli hale gelmektedir. Gerc;ekten de, c;ok onemli sosyal ogrenmeler ve

uyurn saglamalar, bu akran grubu ic;inde gerc;ekle~ir. Ayru zamanda, hem

klzlar hem de erkekler, kendilerinden ya~h olan ve model alabilecekleri ~i­

lere kar~1 ti.im kalpleriyle bir baglanma temayiili.i gosterirler.121 Her iki cins

de, bu donemde otoriteye, bireysel ve grupsal kimlige, dil kullarununa ve

giyim sec;imlerine kar~1 koyma egilimindedir. Bu, onlarm duygusal geli~im­

leri ac;tSmdan bagtffistzhga verdikleri onemin bir yansrmastdlr. Bu noktada

ailenin taklnacagt taVJX c;ocuklarm, bagunstz hareket ederken dini ve ahlaki

geli~imlerinirl sekteye ugramamastru temine yonelik olmahdlr.

<;:ocuklarm akran gruplarma giri~le ilgili bazt sorunlar olabilir. B~ sorunlar,

onlarm ic;inde bulunduklar1 sosyo-ekonomik ~artlardan kaynaklanabilecegi

119 Antonius ·H. N. Cillessen and Amy D. Bellmore, •social Skills and Interpersonal Perception in Early and Middle Childhood~ Blackwell Handbook of Childhood Soda/ Development, Ed. P. K. Smith and C. H. Hart, Malden, MA: Blackwell Publishing, 2004, ss. 359-361.

120 Jerry Aldridge ve Jean Box, •Moral and Affective Dimensions of Childhood~ Handbook of Children's Religious Education, Ed. Donald Ratcliff, Birmingham, Alabama: Religious Education Press, 1992, ss. 94-9S.

121 Vernon Anderson, Before You Teach Children, Philadelphia, Lutheran Church Press, 1962, s.l 07.

166 I 'Din :Egitimi

gibi, kiiltiirel farklilikl.ardan da kaynakl.anabilir.122 Bunlar, s:ocugun iizerinde

stres yaratan ve onun geli~iminde aksakhkl.ar meydana getiren olumsuzluk­

lard.tr. <;iinkii bireysel ve kiiltiirel farl.d.ilik duygusu, s:ocugun akran grubu

is:inde saghkh bir sosyalle~me ges:irmesini engeller. DolaylSlyla, c;ocugun

dini ge~imi de bundan etkilenir. Aile ve okulun burada.de\iteye girip, inti­

bak sorunlaruu a~masmda s:ocuga yardunc1 olmalar1 gerekir.

Din Egitiminde Kitle iletiiim A.raflarmm RolU

Televizyon, radyo, internet, gazete ve dergi gibi c;ok geni~ bir_y_elp_azede fa­

aliyet gosteren kitle ileti~im ara<;lar1, s:ocuklarm her alandaki ge~irnlerin­

de oldugu gibi, dini geli~irnleri iizerinde de her ges:en gtin artan bir etkisi

vardtr. Giiniimiizde, biitiin kitle ileti~im arac;laruun bii:-er kiiltiir ta~lYJ.ClSl oldugu, bir<;ok ara~b.rmact ve bilim adamt ~arafmdan kabul edilmektedirP~

<;ocuklarm bu kiiltiirel ve sosyal enformasyon aygttlarmm etkisine maruz

kalmas1 tabii bir durumdur. Yapllan ara~b.rmalar, bir insarun uyku saatleri

s:lkarthnca, kalan omriiniin yakl.a~lk % 25'ini televizyon kar~lsmda gec;irdi­

gini gost~rmektedir.124 Buna, son yillarda.muazzam bir geli~me gosteren in­

ternette ve stks:a kullanllan sosyal payla~lill: sitelerinde gec;irilen zamaru da

ekleyince, ortaya c;ok ciddi bir sorun c;lkmaktadtr.

<;ocuklar, kitle ileti~im ara<;larmdan daha c;ok, olumsuz yonde etkilenmek­

tedirler. <;iinkii bu enformasyon kanallar1, c;ogu zaman egitici olmaktan zi­

yade eglendirici program ve is:erige sahiptir. Sinema, dizi, rekl.am, haber,

hatta egitici oldugu varsayllan c;izgi film gibi hemen hemen biitiin medya

iiriinlerinde ~iddet ve cinsellik gibi olumsuz unsurlar kullarulmaktadtr. Bu

programlar c;ocuklar iizerinde, saldtrganltk, pasifle~tirme, tiiketime te~vik

etme, kiiltiirel yozla~tlrma, 7insel duygulart tahrik etme, alkol, sigara ve

uyu~turucu gibi zararh ~kanhkl.ara te~vik etme noktasmda ciddi olumsuz

etkiler brrakmaktadtr.l25 Ozellikle saldtrganhkta her ne kadar aile ve sosyal

122 Park and Others, agm, ss. 16~ 169.

123 Bekir Kocada~, "KOiturve Medya~ Ulus/ararastlnsan Bilimleri Dergisi, Vol1, No 1, 2004, s. 5, http:

II www.insanbilimleri.com I ojs I index.php I uib I article I view 186 I 84, (17.02.2011).

124 Mustafa KoyiO, "Degerler Egitiminde Ailenin Fonksiyonu~ Aile ve Egitlm, Is/ami 1/imler Ara~t/Tma

Vakfl Tartt$maltflmiTop/antllarDizisi, Istanbul: Ensar N~riyat, 2010, s. 257.

125 Geni~ bilgi i«;in Bkz. Susan Villani, "Impact of Media on Children and Adolescents: A 10-Year

Review of the Research~ Journal of American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, Vol:

40, 2001, ss. 392-401; K. A. Earles and Others, "Media Influences on Children and Adolescent:

Violence and Sex; Journal of the National Medical Association, Volume: 94, Number: 9, 2002,

'Din 'Egitimi 1167

<;:evrenin rolii olsa da, esas biiyiik etkiyi televizyon yapmaktachr. <;iinkii tele­

vizyon, <;:ok daha fazla ~iddet ve saldrrganlJ.k mod eli sunmaktachr. Televizyon

programlan, saldrrganhg1 artrrmakta, izleyicileri ~iddete kar~1 duygusuzla~­

trrmakta v'e onlarm sosyal ~ealite hakl<J.Ildaki dii~iincelerini ~ekilleQ.dirmek­tedir.126

ilkogretim donemindeki <;:oculdar, kitle ileti~im ara<;:larmm yaychg1 olumsuz

etkilere a<;:Ik alma bal<Immdan kritik bir donemdedirler. <;iinkii <;:ocuklar

bu ya~larda, olay ve olgulardan, duyu organlar1yla algilayabildikleri ch~mda

bir anlam <;:Ikaramazlar. Gordiiklerini, duyduklariru ve i~ittiklerini dogn.~,

yeterli ve hatta gereldi kabul ederek, kitle ileti~im ara<;:larmda kar~Ila~tiklar1

her tiirlii ~iddet ve cinsellik uygulamalariru kaniksama ve bu durumu stan­

dart davraru~ kahplarrna donii~tiirme riskiyle yiiz yiize gelirler. <;ocuklarm

olurnlu ozellilderinin geli~tirilrnesine doniik c;:abalar da bundan olurnsuz

etkilenir. i~te bu ortamda, <;:ocuklarm dini geli~i.mleri de sekteye ugrama

tehlikesi altrndadrr. Dinin sundugu ya~am tarz1 ile televizyonda veya diger

ileti~im ayg1tlarmda kar~tla~tig1 ya~am tarz1 arasmda ciddi ahlaki farkWik­

larrn oldugunu goren <;:ocugun, bundan hem psikolojiJ< olarak, hem de dini

geli~im a<;:Isrndan onartlmaz yaralar almas1 muhtemeldir.

Burada $UUU da belirtmek gerekir ki, bu olumsuzluklardan tek ba$ma kitle

ileti~im ara<;:lari sorumlu degildir. $iiphesiz kitle ileti~im ara<;:larmm bunda

etkisi biiyiiktiir; ancak bu etki, srmrsiZ degildir. <;iinkii bu kanallar, <;:ocuklar

i<;:in engellenemez, eri$ilemez bir gii<;: degildir.127 Bu konuda ilk gorev, kitle

ileti~im ara<;:lariru yoneten ve denetleyen birimlere dii~mektedir. <;oculdara

yonelik olarak hazrrlanan programlarrn, onlarm ge~im ozellilderi dikkate

ahnarak hazrrlanmasi.ve bunun yetkili organlar tarafmd_an soo b_ir bi<;:im­

de denetlenmesi gerekir. En azrndan <;:oculdarm ekran kar~Ismda oldugu

saatlerde, olumsuzluk a~tlayan programlara yonelik caychr1~I yaptrrlffila­

rm uygulanmas1 gerekmektedir. Konuyla ilgili ikinci sorumluluk, ailelere

dii~mektedir; bzellikle internet ve televizyonla <;:ocuk arasmdaki ileti~imin

kontrollii olmasma dikkat edilmeli, <;:oculdar internet ortammda ba~Ibo~ b1-

ss. 797-801; Ibrahim Turan, "Televizyonun c;:ocuklar Ozerindeki Olumsuz'Etkileri ve Korunma

Yollan~ ~ocuk Sorunlart ve islam Sempozyumu (Rize, 30 EyiUI-2 Ekim 2005), Istanbul: Ensar

Ne~riyat, 2010, ss. 607-608.

126 David G. Myers, Social Psychology; Fourth Edition, NY: McGraw-Hill, 1993, s. 435.

127 Turam, age, s.41.

168 I 'Din 'E§itimi

ra.kilinamahdrr.128 <;i.inki.i hem televizyon hem de internet, <;:ocugun sagl.Jk­

lt geli~irnini etkileyecek denetimsiz ve kontrolsi.iz i<;:eriklede doludur. Aile_

i<;:inde yaratuan manevi atmosferin, bu ortamlar9-a edinilecek bilgiyle orta­

dan kalkmamas1 ve ailede ahnan dini ki.ilti.iri.in, kitle ileti~im ara<;:larrna feda

edilmemesi i<;:in, aileler, i.izerlerine di.i~en sorurriluluklari·yerine getirmeli­

dirler.

$i.iphesiz sagltklt bir din egitimi ve ogretimi i<;:in kitle ileti~im ara<;:larrndan

olumlu anlamda faydalanmak da mi.imki.indi.ir. <;i.inki.i din, temelde bir ile-

- ti~imdir-ve medya da son-derece gi.i<;:li.i; etkili ve kahcr bir ileti~im aract­

dtr. Aynca <;:ocuklar, onemli derecede medyarun etkisine .maruz kalrrlar. Bu

da, ozelikle dini ve ahlal<i alanda onlar1 etkileyerek l<i~iijklerini degi~tirir. 129

Ti.im kitle ileti~im ara<;:lan, ister yazlli isterse gorse! dini tutum ve davraru~­

lart onemli 6l<;:i.ide etl<ileme gi.ici.ine sahiptir. J?olaytstyla bu ara<;:larrn olum­

suz yonleri bertaraf edilerek olumlu anlamda kullanilmasrna <;:ah~Ilmahdrr.

Sonu~

<;ocuklara dini inan<;:, ibadet ve dua ogretiminde dikkat edilecek hususlar1

~u ~ekilde ozetleyebiliriz:

inans: ogretiminde, ilk olarak inanma ihtiyacrnrn dinin ozi.ine uygun olarak

kar~Ilanmasina dikkat edilmelidir. <;ocugun manevi bo~lugu, sagltklt bir din

egitimiyle doldurulmah, batu inans;lardan arrndlfilmahdrr. <;ocuga Allalt

inane!, onun tecri.ibelerinden yararlarularak ogretilmeli, bu ogretimde Allah

sevgisi esas ahnmahdrr. Tedricilik esasrna riayet edilmeli; konular basitten

karma~tga, kolaydan zora, yakrndan uzaga anlatilmahdrr. <;ocugun gonli.ine

hitap edilmeli, ona kar~l ~efkatli ve mi.isamahah olunmahdrr.130

ibadet ogretiminde s:ocuklarrn yaparak ya~ayarak ogrenrrieleri temin edil­

meli, onlarrn ibadet yerler~igormeleri, oralarda: yapuan ibadetleri izleme_.

leri saglanmahdrr. <;i.inki.i s:ocuklar i<;:in taklit yoluyla ve model alarak og-1

tenme s;ok verirnlidir ve ibadetler, dinlerin duyu org~artyla alguanabilen

yonlerini temsil etmektedir.

128 lnternetin cinsellik konu~unda yaratt1g1 olurnsuzluklarla ilgili olarak bkz. Emine Keskiner,

"<;ocuk ve Gen~lerin Cinsel Egitiminde Dikkat Edilmesi Gereken Baz1 Hususlar~ Aile ve Egitim,

Is/ami //imler Ara~ttrma Vakft Tartl~mallllmi Toplantllar Dizisi, Istanbul: Ensar Ne~riyat, 2010, ss.

163-166.

129 Lee, "How to Teach: Foundations, Processes, Procedures'; s. 200.

130 Dogan ve Tosun, age, ss. 125-128.

'Din 'Egitimi J 169

Dua ogretiminde dikkat edilecek ilk husus ise, c;:ocuklarm kendi dillerinde

anlayabilecekleri ~ekilde dua etrnelerini saglamaktrr. Aynca c;:ocuk, istedigi

her zaman ve her yerde dua edebilecegini bilmeli; duada neler isteyip iste~

yemeyecegini ogreo.melidir.

Aynca c;:ocuklart, ba~ta arkada~ c;:evresi olmak iizere her tiirlii basm ve yaym

organmm olumsuz etkilerinden korurnak ic;:in gerekli olan onlemler alm~

mallchi:. · Onlar1 sadece ogretmenlerine emanei: etmek yer~e, aile ve okul

i~birligine onem verilerek dogru ve saghldt bir din ve ahlak egitirninin ger~

c;:ekle~tirilmesine c;:all~tlrnalldu.

170 I 'Din 'Egitimi

I<aynak~a

ABALI, Onal, ·~ Si.irecinde islam Din Derslerinih Pedagojik Boyutu'; IlL

Din $urasz Teblig ve Muzakereleri (Ankara, 20-24 Eytul 2004),

Ankara: DiB Yay., 2005, ss. 445-459.

ALDRIDGE, Jerry and Jean Box, "Moral and Affective Dimensions of

Childhood'; Handbook of Children's Religious Education, Ed.

Donald E. Ratcliff, Birmingham, Alabama: Religious Education

Press, 1992, ss. 82-101.

ANDERSON, Vernon, Before You Teach Children, Philadelphia: Lutheran

Church Press, 1962.

ARI, Ramazan, Orner Ore ve Hasan Ytlmaz, Geli#m ve Ogrenme Psikolojisi,

2. Baskl, Konya: Mikro Yay., t.y.

ATALAY, Talip, ilkiigretim ve Liselerde Dindarltk: Diyarbaktr Ornegi,

istanbul: Dem Yay., 2005.

AY, Mehmet Emin, <;ocuklartmzza Allah'z Naszl Anlatalzm, 23. Baskl,

istanbul: Tima~ Yay., 2007.

AYAR, Kenan,- "Hz. Muhammed'in <;ocuklar1yla ili~kileri'; Din Bilimleri

AkademikAr~tzrmaDergisi, SaYl: 2007, ss. 81-123.

AYAS, Mehmet, ilkiigretim IL Kademe Ogrencilerinin Dua Anlayz~larmm

<;e*itli Degi*kenler Aflsmdan incelenmesi, Bastlmarru~ Doktora

Tezi, OMO Sosyal Bilimler Enstitiisii, Sarnsun, 2007.

AYDIN, Ali fuza, <;ocugun Geli*im Dunyasz, Samsun: Etiit Yay., 2010.

AYDIN, Mehmet Zeki, Din Ogretiminde YOntemler, 2. Baskl, Ankara: Nobel

Yay., 2005. I

BACANLI, Hasan, Geli#m ve·Ogrenme, 5. Baskl, Ankara: Nobel Yay., 2002.

BALTACI, Cahit, XV-XVI. Aszrlarda Osmanlz Medreseleri, istanbul: irfan

Matbaas1, 1976. ·

BA$ARAN, i. Ethem, Egitim Psikolojisi, Ankara: Emel Matbaacilik, 1982.

BAYMUR, Feriha, GerielPsikoloji, 17. Baskl, istanbul: inlclap Yay., t.y.

BAYSUN, M. Cavid, "Mescid I Osmanh Devri MedresE_!leri'; islam

Ansiklopedisi, istanbul: MEB Yay., Cilt: VIII, 1993, ss. 71-77.

.....

'Din 'Egitimi 1171

BiLGiN, Beyza, "<;:ocuklarlffilZm· Duygular1 ve Dualart'; Din Egitimi

Ara~tLrmalanDergisi, Sayt: 2, istanbul, 1995, ss. 69-78.

- ------'islam ve c;ocuk, 6. Baskl, Ankara: DiB Yay., 2004.

BOOJAMRA, John L., "Theological and Pedagogical Perspectives on the

Family as Educator'; The Greek Orthodox Theological Review,

Volume: 29, Number: 1, 1984, ss.1-34.

BUHARI, Muhammed b. ismail, Sahthu'l- Buhari, istanbul: <;:agn Yay., 1992. - ··------- ----- -- -·- --

BUZZELLI, Cary A., "Characteristics of School-Aged Children'; Handbook

of Children's Religious Education, Ed. Donald E. Ratcliff,

Birmingham, Alabama: Religious Education Press, 1992, ss.1-20.

BUZZELLI, Cary A. and Kevin Walsh, "Discipline, Development, and

Spiritual Growth'; Handbook of Children's Religious Education,

Ed. Donald Ratcliff, Birmingham, Alabama: Religious Education

Press, 1992, ss. 143-163.

CARREL, Alexis, insan Denen Me9hul, (<;ev. Orner Durmaz), istanbul:

Hayat Yay., 2003.

CILLESSEN, Antonius H. N. and Amy D. Bellmore, "Social Skills and

Interpersonal Perception in Early and Middle Childhood';

Blackwell Handbook of Childhood Social Development, Ed. P. K

Smith and C. H. Hart, Malden, MA: Blackwell Publishing, 2004,

ss. 355-374.

CLARK, Robert E., "Elementary-age Children'; Christian Education:

Foundations for the Future, Ed. Robert E. Clark, Lin Johnson and

Allyn K. Sloat, Chicago: Mooddy Press, 1991, ss. 233-247.

CRAIG, Grace J., Child Development, Englewood Cliffs, New Jersey:

. Prentice-Hall, 1979.

DOGAN, Recai ve Cerna! Tosun, ilkogretim 4 ve 5. Szniflar i9in Din I<UltUru

ve Ahlak Bilgisi Ogretimi, Ankara: PegemA Yay., 2003.

DOKMEN, Ostiin, iletifim c;at£$malarL ve Empati, 20. Baskl, istanbul:

Sistem Yay., 2002.

172 1 Vin 'Egitimi

EARLES, I<. A. and Others, "Media Influences on Children and Adolescent:

Violence and Sex'; journal of the National Med_ical Association, _

Volume: 94, Number: 9, 2002, ss. 797-801.

ELKIND, David, "The Child's Conception of His Religious ~d~~tity'; Lumen

Vitae: International Review of Religious Education, Volume: 19,

1964, ss. 635-646.

____ __, "The Origins of Religion in the Child'; Review of Religious

Research, Volume: 12, Number: 1, 1970, ss. 35-42. -

"The Development of Religious Understanding in

Children and Adolescent'; Research on Religious Development:

A Comprehensive Handbook, Ed. Metron P. Strommen, NY:

Hawthorn Boks, 1971, ss. 655-685:

ERDEN, Mi.inire ve Yasemin Akman, Gel4im ve Ogrenme, Ankara: Arkada~

Yay., 2004.

ERIKSON, Erik H., "The Human Life Cycle'; A Way of Looking at Things:

Selected Papers from 1930 to 1980, Ed. Stephen Schlein, NY,

London: Norton & Company, ss. 595-610.

ERSANLI, Kurtman, Ben Olmak jstiyorum, 3. Bask!, Samsun: Eser Ofset,

1999.

GOLDMAN, Ronald, Religious Thinking from Childhood to Adolescence,

London: Routledge and Kegan Paw, 1966.

____ ___j Readiness for Religion: A Basis for Developmental Religious

Education, NY: Seabury Press, 1971.

HARMS, Ernest, "The Development of Religious Experience in Children'; ' The American journal ofSociology, Volume: 50, Number: 2, 1944,

ss. 112-122.

HELLER, David, The Children's God, Chicago, London: University of

Chicago Pres, 1986.

HOOD, Ralph W., Peter C. Hill ·and Bernard Spilka, The Psychology of

Religion: An Empirical Approach, Fourth Edition, N:Y: Guilford

Press, 2009.

'Din 'E§itimi 1173

HOKELEKLi, Hayati, Din Psikolojisi, Ankara: Diyanet Vakti Yay., 2001.

HUNTER, Edith E, The Questioning Child and Religion, Boston: The Starr

King Press, 1956.

HYMEL, Shelley and Others, "Peer Acceptance and Rejection in Ch.Udhood';

Blackwell Handbook of Childhood Social Development, Ed. P. I<.

S~th and C. H. Hart, Malden, MA: Blackwell Publishing, 2004,

ss. 265-:-284 .

.. _ iNAN.C, B. Yazgan, Mehmet Bilgin ve M. Kilt~ At1c1, Geli$im Psikolojisi

c;ocuk ve Ergen Geli$imi, Ankara: PegemA Yay., 2007.

KARACA, Faruk, Dini Geli$im Teorileri, istanbul: Dem Yay., 2007.

KAYMAKCAN, Recep, "Din Egitiminde <;ogulculul< ve Yapuandlrmacllik:

Yeni Ortaogretim Din Ki.ilti.irii ve Ahlak Bilgisi Prograrnlan

Bagla.rnui.da Bir Degerlendirme'; Kuram ve Uygulamada Egitim

Bilimleri Dergisi, Cilt: 7, Sayt: 1, 2007, ss. 177-210.

KESKiNER, Emine, "<;ocuk ve Gen~lerin Cinsel Egitiminde Dikkat Edilmesi

Gereken Baz1 Hususlar'; Aile ve Egitim, jslami j[imler Ara$tzrma

· Vakfi Tartz$malz j[mi Toplantzlar Dizisi, istanbul: Ensar Ne~riyat,

2010, s.s. 155-168.

KOCADA~, Bekir, "Kiiltiir ve Medya'; Uluslararasz jnsan Bilimleri Dergisi,

Volume: 1, Number: 1, 2004, http: I I www.insanbilirnleri.com I ojs I index.php I uib I article I view I 86 I 84, {17.02.2011), ss. 1-8.

KO<;:, Ahmet, "Okul <;ag1 <;ocuklarmm Ailede D~ Egitimi'; j(j j[ahiyat

Fakiiltesi Dergisi, Sayt: 17, istanbul, 2008, ss. 145-176.

KO<;, Bozkurt, "<;ocuklarda C.ennet ve Cehennem Tasavvuru'; EKEV

Akademi Dergisi, Yu:16, Sayt: 39, 2009, ss. 155-178.

KOYLU, Mustafa, Yeti$kinlik Donemi Din Egitimi, Samsun: Etiit Yay., 2000.

-----,-i-___J "Farkll Din ve Kiiltiirlere Mensup <;ocuklarm Dini inan~ ve

. Tann Tasavvurlar1~ EKEV Akademi De~gisi, Yu: 8, Sayt: 19, 2004,

ss.17-30:

"Ruh Saghg1 ve Din: Bah Toplumu · A~1smdan Blr

Degerlendirine'; OMll jlahiyat Fakiiltesi Detgisi, Sayt: 23, 2007,

ss. 65-92.

174 J 'Din '£9itimi

____ __, "Degerler Egitiminde Ailenin Fonksiyonu'; Aile ve Egitim,

islami ilimler Ara~tzrma Valifi Tartz~ma!!. ilmi Toplantzlar Dizisi,

istanbul: Ensar Ne~riyat, 2010, ss. 227-260.

LEE, James Michael, "The Teaching ofReligion'; Toward a Future for Religious

Education, Ed. James Michael Lee and Patrick C. Rooney, Dayton,

Ohio: Pelaum Press, 1970, ss. 55-92.

"How to Teach: Foundations, Processes, Procedures';

.!i'!:!!!!bo?~ of P!._f!!_C?_hoo_l_ !!_~li$_iq_u_s Ec!f!~~Eig"!! !d_: _Donald _Ratcliff,

Birmingham, Alabama: Religious Education Press, 1988, ss. 152-

223.

_ _ _ __ ..J ''General Proceduress of Teaching Religion'; Handbook of

Children's Religious Education, Ed. Donald Ratcliff,_ Birmingham,

Alabama: Religious Education Press, 1992, ss. 164-206~

_ _ _ _ _ ..J "Religious Instrcution and Religious Experience'; Handbook

of Religious Experience, Ed. Ralph W. Hood, Birmingham,

Alabama: Religious Education Press, 1995, ss. 535-567.

LUDWIG, David ]. and Others, "Letters to God: A Study of Children's

Religious Concepts;' Journal of Psychology and Theology, Volume:

2, Number: 1, 1974, ss. 31-35.

MILLER; Randolph C., "Kotiiliik Problemi ve Din Egitimi'; (<;:ev. Hasan

Dam), OMU ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, Sa)'l: 10, 1998, ss. 500-512.

MUSLiM b. Hacca£el-Ku~eyri, Sahihu Muslim, istanbul: <;::agn Yay., 1992.

MYERS, David G., Social Psychology, Fourth Edition, NY: McGraw-Hill,

1993.

OCAL, Mustafa, Din Egitimz ve 6gretiminde Metotlar, 2. Basla, Ankara:

TDV Yay., 1991. .

OZBEK, Abdullah, Kur'ari'da Tevhid Egitimi, Konya: Esra Yay., 1996.

bZDEN, Yiiksel, 6grenme ve 6gretme, 7 ~ Basla, Ankara: PegemA Yay., 2005.

OZTURK, Mualla, "Din Egitimi . ve <;::ocuk Ruh Saghg1'; Tiir_kiye 1. Din

Egitimi Semineri, (Ankara, 23-25 Nisan 1981), Ankara: ilahiyat

Yakfi Yay., 1981, ss. 206-210.

'Din 'Egitimi 1175

PARK, Ross D. and Others, "Relative Contributions of Families and Peers to

Children's Social Development'; Blackwell Handbook of Childhood

Social Development, Ed. P. K. Smith and C. H. Hart, Malden, MA:

Blackwell Publishing, 2004, ss. 156-177.

PEARL, Jolene, "Specific Procedures of Teaching Religion'; Handbook of

Children's Religious Education, Ed. Donald Ratcliff,. Birmingham,

Alabama: Religious Education Press, 1992, ss. 207-238.

PEKER, Hiiseyin, Din Psikolojisi, 3. Bask!, istanbul: <;:amlJ.ca Yay., 2003.

PINTNER, Rudolf, "Beden Yap1s1': Egitim Psikolojisi, Ed. Pintner v.dgr., ( c;:ev.

SabriAkdeniz), istanbul: iFAVYay., 1991, ss. 69-78.

PRESSEY, Sindey L. and Francis P. Robinson, Psikoloji ve Yeni Egitim I, ( c;:ev.

Hasan Tan), istanbul: MEB Yay., 1991.

RICCARDS, Michael P., "The Structure ofReligious Development: Empirical

Evidence for a Stage Theory'; Lumen Vitea: International Review

of Religious Education, Vol, 33, No 1, 1978, ss. 97-123.

SALZMAN, C. Gotthilf, <;ocugunuzu Kotii. Egitmenin Yollan, (c;:ev. Goniil

Utku ve Ali <;:anlarill), istanbul: Tima~ Yay., 2003.

Nerede Hata Yaptzk?, (c;:ev. Zeki Karal<aya), 2. Bask!,

Samsun:- Etiit Yay., 2004.

SEL<;:UK, Mualla, · <;ocugun Egitiminde Dint Motifler. Ankara: Tiirkiye

Diyanet Vakfi Yay., 1990.

SIEGLER, Robert, Judy Deloache and Nancy Eisenberg, How Children

Develop, NY: Worth Publishers, 2003.

SLAVIN, Robert E., Edu(:ational Psychology: Theory and Practice, Fourth

Edition, USA: Allyn and Bacon, 1994.

$ENTORK, Habil, jbadet Psikolojisi: Hz. Peygamber Ornegi, istanbul: iz

Yay., 2000 . ..

TA.Jv1MINEN, Kalevi_ and Donald Ratcliff, '~ssesment, Placement, and

Evaluation'; Handbook of Children's Religious Education, Ed.

Donald Ratcliff, Birmingham, Alabama: Religious Education

Press, 1992, ss. 239-262.

TARHAN, Nevzat, jnan9 Psikoloji, 3. Bask!, istanbul: Tima~ Yay., 2010.

176 1 'Din 'Egitimi

TA$TEKiN, Osman, Kzyamet ve Ahiretle j[gili Kavramlarm Ogretimi,

Samsun: Palmiye Yay., 2002.

TORRANCE, E. Paul and J. Pansy Torrance, "Creativity and Teaching

Concepts of God'; Handbook of Preschool Religious Education,

Ed. Donald Ratcliff, Birmingham, Alabama: Religious Education

Press, 1988,ss. 224-246.

TOSUN, Cemal, "Dua Ogretirni'; Dini Ara~ttrmalar Dergisi, Cilt: 2, SaYI: 6,

2006, ss. 1-22.

Din Egitimi Bilimine Giri~, 4. Basi.<I, Ankara: Pegem

Akademi Yay., 2010. ·

TURAM, Emir, Televizyonla Yeti~en Nesil: Ekranaltz c;~cuklarz, istanbul:

irfan Yay., 1996.

T~AN, Ibrahim, "Televizyonun <;ocuklar Dzerindeki Olumsuz Etkileri ve

Korunma Yollarx'; (:ocuk Soru_nlarz ve jslam Sempozyumu, (Rize,

30 EyliU-2 Ekim 2005}, istanbul: Ensar Ne$riyat, 2010, ss. 607-622.

UNAL, Vehbi, "islam'da ibadetlerin Sosyal Fonksiyonu'; Cii jlahiyat

FakUltesi Dergisi, Cilt: XIV, SaYJ.: 1, 2010, ss. 355-370.

VERGOTE, Antoine, "<;ocuklukta Din'; (s;ev. Erdogan Fuat), AU jlahiyat

FakUltesi Dergisi, Ankara, 1978, ss. 315-329.

VIANELLO, Renzo, Kalevi Tamminen, and Donald Ratcliff, "The Religious

Concepts of Children'; Handbook of Children's Religious

Education Ed. Donald Ratcliff, Birmingham, Alabama: Religious

Education ·Press, 1992, ss. 56-82.

VILLANI, Susan, "Impact of Media on Children and Adolescents: A 10-

Year Review of the Research'; Journal of American Academy of

Child and Adolescerit Psychiatry, Vol: 40, 2001, ss. 392-401. '

YA VUZ, Kerim, (:ocukta Dint Duygu ve Du~uncenin' Geli~mesi, Ankara:

TDV Yay., t.y.

YILDIZ, Murat, (:ocuklarda Tanrz Tasavvurunun Geli~imi, izmir: izmir

ilahiyat Vakfi Yay., 2007.

YORUKOGLU, Atalay, "Ruh Saglxgt, Ahlak Degerleri ve Din Egitimi';

Turkiye 1. Din Egitimi Semineri, (Ankara, 23-25 Nisan 1981},

Ankara: ilahiyat Vakfi Yay., 1981, ss. 211-214.