1

บทท 1 บทน ำ

คณาจารยของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขต

นครสวรรค และคณาจารยจากมหาวทยาลยพทธศาสนาจากประเทศศรลงกา รวมทงคณาจารยผทรงคณวฒทางพทธศาสนาจากวทยาเขตนครสวรรคและจากมหาวทยาลยพทธศาสนาประเทศศรลงกา ไดรบทนอดหนนโครงการถายทอดความร สสากลในรปของบทความวจยจากการแปลพระไตรปฎกฉบบบาลอกษรไทยและฉบบบาลอกษรโรมนออกเปนฉบบแปลโดยศพท (word by word translation) ส าหรบปงบประมาณ 2559 และ 2560 จากพระไตรปฎก จ านวน 45 เลม โดยในงบประมาณแรกจะท าการถายทอดความรจากพระไตรปฎกฉบบแปลจ านวน 20 เลม และในปงบประมาณทสองอกจ านวน 25 เลม ซงจ านวนพระไตรปฎก 20 เลมแรกนน เรมจากฉบบแปลพระสตตนปฎก (พระสตร) เลมท 1-20 คอพระไตรปฎกเลมท 9 ถงเลมท 28 และอก 25 เลมซงไดแก พระวนยปฎก 8 เลม พระอภธรรมปฎก 12 เลม และพระสตตนตปฎก 5 เลม ดงนน พระไตรปฎกจงเรยกไดวาเปนคมภรชดใหญของพทธศาสนา เนองจากประกอบดวยเนอหา 84,000 พระธรรมขนธ รวมได 22,379 หนา (ฉบบสยามรฐ) เปนตวอกษรประมาณ 24,300,000 ตว1

พระไตรปฎกบาลของพระพทธศาสนาฝายเถรวาท เปนทยอมรบกนโดยทวไปวาเปนบนทกค าสอนของพระพทธเจาทเกาแกทสด ดงเดมทสด สมบรณทสด และถกตองแมนย าทสด ทยงคงมอยในปจจบน ในฐานะทเปนแหลงอางองขนสดทายสงสด พระไตรปฎกใชเปนมาตรฐานหรอเกณฑตดสนวาค าสอนหรอวธปฏบตอยางหนงอยางใดเปนของพระพทธศาสนาจรงหรอไม ซงมความส าคญอยางยงยวดตอการศกษาของพระพทธศาสนา และดงนนจงหมายถงตอประโยชนสขของชาวโลกดวย

1 พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พระไตรปฎก : สงทชำวพทธตองร, พมพ

ครงท 15, (กรงเทพมหานคร : ม.ป.พ., 2556), หนา 6.

2

คมภรทบรรจพทธพจน คอพระธรรมวนย มชอทชาวตะวนตกรจกกน โดยทวไปวา Pali Canon หรอ Buddhist Canon ทงนกเพราะวา เปนท ประมวลหลกการพนฐานของศาสนา (canon) ซ ง ในทน เก ยวกบพระพทธศาสนา (Buddhist) และขอความในคมภรนบนทกดวยภาษาบาล (Pali) แตค าบาลทเรยก พระไตรปฎก กคอ ตปฎก จากค าวา ต “สาม” + ปฎก “ต ารา, คมภร, หรอ กระจาด (อนเปนภาชนะบรรจของ)” ซงตามตวอกษรใช หมายถงค าสอนหมวดใหญ 3 หมวด คอ2

พระวนยปฎก ไดแก ประมวลระเบยบขอบงคบของบรรพชตท พระพทธเจาทรงบญญตไวส าหรบภกษและภกษณ

พระสตตนตปฎก ไดแก ประมวลพระสตรหรอค าสอนทพระพทธเจาทรง แสดงยกเยองไปตางๆ ใหเหมาะกบบคคลสถานทเหตการณ มเรองราวประกอบ

พระอภธรรมปฎก ไดแกประมวลค าสอนทเปนเนอหาหรอหลกวชา ลวนๆ ไมเกยวดวยบคคลหรอเหตการณ ไมมเรองราวประกอบ

อนทจรง พระไตรปฎกมใชคมภรเพยงเลมเดยว แตเปนคมภรชดใหญ ทมเนอหาถง 84,000 พระธรรมขนธ ฉบบพมพดวยอกษรไทยนยมจดแยก เปน 45 เลม เพอหมายถงระยะเวลา 45 พรรษาแหงพทธกจ นบรวมไดถง 22,379 หนา (ฉบบสยามรฐ) หรอเปนตวอกษรประมาณ 24,300,000 ตว แตละปฎกมการจดแบงหมวดหมบทตอน ซอยออกไปมากมายซบชอน

พระไตรปฎกเขากนไดกบสถานการณของโลกปจจบน แมวาอารยธรรมมนษยจะเจรญกาวหนามามากมาย ผานเวลาหลายพนป จนถงบดนทเรยกกนวา ยคโลกาภวตน แตมนษยกยงไมพนหรอหางไกล ออกไปเลยจากปญหาความทกข และการเบยดเบยนบบคน ตลอดจนสงคราม มนษยหวงจากระบบจรยธรรมของลทธศาสนาตางๆ ทจะมาชวยแกไขปญหา เหลาน แตลทธศาสนาโดยทวไป จะมอบใหเพยงบทบญญต หรอค าสงบงคบตางๆ ทมนษยตองปฏบตตามดวยศรทธา ใหมนษยพนจากปญหาในตวและ ปญหาระหวางมนษยดวยกนเอง ไปขนตอการลงโทษและการใหรางวลจากอ านาจทเชอวาอยเหนอธรรมชาต

2 พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พระไตรปฎก : สงทชำวพทธตองร, พมพ

ครงท 15, (กรงเทพมหานคร : ม.ป.พ., 2556), หนา 5-6.

3

ในเรองน พระพทธศาสนาตามพทธพจนในพระไตรปฎกบาลมลกษณะพเศษ ทสอนระบบจรยธรรมแหงการพฒนาตวของมนษยเอง ใหหลดพนจาก ปญหาทงหลายความเปนอสระทแทจรงโดยไมตองไปขนตออ านาจบงการจากภายนอก มนษยยคปจจบน ไดเจรญมาถงขนตอนหนง ทถอไดวาเปนจดสงสด แหงอารยธรรม และ ณ จดน อารยธรรมกไดน าปญหาทเปนความทกขครบทกดานมามอบใหแกมนษย กลาวคอ ปญหาชวต ปญหาสงคม ทมาบรรจบถงความครบถวนดวยปญหาสงแวดลอม เปนทชดเจนวา อารยธรรมทเจรญมาสงสดอยางน สามารถมอบปญหาทเปนความทกขใหแกมนษยไดอยางครบถวน แตไมสามารถน ามนษยใหหลดพนจากทกขแหงปญหาเหลานนไดมนษยจ านวนมากขนๆ ไดเรมมองเหนวา พระพทธศาสนาในพระไตรปฎกเปนค าตอบส าหรบปญหาแหงความทกขทงหมดน ของมวลมนษย ซงอาจแสดงใหเหนเปนวงกลมชอน 3 ขนดงในแผนภมตอไปน

แผนภาพท 1 แสดงปญหาวงชอน 3 ชนของมนษย

วงในทสดคอปญหาชวต และปญหาชวตทลกซงทสดคอปญหาความทกขในจตใจของมนษย แมแตอยางหยาบทสด คอความเครยด กเปนปญหา หนกยงของมนษยยคปจจบน พระพทธศาสนาเปนค าสอนทเรยกไดวาช านาญพเศษในการก าจดปญหา ชวตขนสดทาย คอความทกขในใจน ถงขนทเขาถงความจรงของธรรมชาต ดวยปญญา และก าจดเชอแหงความทกขในใจใหหมดสนไป ท าใหจตใจเปน อสระโลงโปรงผองใส โดยไมมทกขเกดขนอกเลย จากตวเองออกมาขางนอก ในวงกวางออกไป คอ ปญหาสงคม อน เปนความทกขทเกดจากความสมพนธทผด ซงกลายเปนความรนแรง เบยดเบยนกนระหวางมนษย ในการแกปญหาระดบน พระพทธศาสนากปรากฏเดนตลอดมาในฐานะ เปนศาสนาทเผยแพรโดยไมตองใช

4

คมดาบ ไมเคยมสงครามศาสนา และไมม หลกการใดๆ ทจะน าไปใชเปนขออางในการรกรานหรอท าสงครามไดเลย พระพทธศาสนามประวตแหงความสงบอยางแทจรง สอนเมตตาทเปนสากล จน นกปราชญยอมรบกนวา พระพทธศาสนาเปนขบวนการสนตนยมทแทแรกสดของโลก พระไตรปฎกจงเปนแหลงส าคญทสดทมนษยผปรารถนาสนต สามารถเรยนรหลกการและวธการในการด ารงรกษาสนตภาพใหแก โลกมนษย วงนอกสดทลอมรอบตวมนษยและสงคม ก คอสงแวดลอมทงหลาย โดยเฉพาะระบบนเวศ ซงเวลานไดเกดปญหารายแรงทสดซงคกคามตอความ อยรอดของมนษยชาต ปญหาสงแวดลอมน เปนทยอมรบกนแลววา เกดจากแนวคดผดพลาด ทเปนฐานของอารยธรรมปจจบน คอ ความคดความเชอทมองเหนมนษยแยก ตางหากจากธรรมชาต แลวใหมนษยมทศนคตทเปนปฏปกษตอธรรมชาต มงจะเอาชนะและมอ านาจทจะจดการกบธรรมชาต เพอสนองความตองการ ผลประโยชนของมนษย การทจะแกปญหานไ ด มนษยตองการแนวคดใหมมาเปนฐาน

ในเรองน พระพทธศาสนาสอนทางสายกลาง ทใหรตามเปนจรงวา ธรรมชาตเปนระบบแหงความสมพนธของสงทงปวง รวมทงมนษยดวย ซง ลวนเปนองคประกอบทองอาศยเปนเหตปจจยแกกนมนษยเปนองคประกอบพเศษในระบบความสมพนธนนโดยเปนสวนทเรยนรฝกหดพฒนาได เมอมนษยนนไดพฒนาตนใหมคณสมบตดงาม ทงในดานพฤตกรรมทจะเปนไปในทางเกอกลกน ในดานจตใจใหมเจตจ านงในทาง สรางสรรค และในดานปญญาใหเขาใจถกตองถงระบบความสมพนธทองอาศย กนวาจะตองใหระบบสมพนธนนด าเนนไปดวยดไดอยางไร

เมอมนษยไดพฒนาม คณภาพดแลว กจะร จกด าเนนชวตและจด ด าเนนการทงหลายทจะเกอหนนใหระบบความสมพนธแหงธรรมชาตทงปวง นนเปนไปในทางทสมานเกอกลกนยงขน เปนทางน ามนษยใหเขาถงโลกทเปน สขไรการเบยดเบยนพดสนๆ วา พระพทธศาสนามอบใหฐานความคดอยางใหม ทเปลยน แนวทางการพฒนามนษย จากการเปนคปรปกษทจะชงชยกบธรรมชาต มาส ความเปนองคประกอบทเกอกลตอระบบแหงการอยรวมกนของธรรมชาตนน เมอมองเหนประโยชนของพระพทธศาสนาในการทจะแกปญหาขอ ใหญทสดน พระไตรปฎกกจะเปนแหลงอนอดมสมบรณของการศกษา คนควาเพอจดหมายดงกลาว

5

ความส าคญของพระไตรปฎก อาจกลาวโดยสรปไดดงน 1. พระไตรปฎกเปนทรวบรวมไวซงพทธพจนคอพระด ารสของ

พระพทธเจา ค าสงสอนของพระพทธเจาทพระองคไดตรสไวเอง เทาทตกทอด มาถงเรา มมาในพระไตรปฎก เรารจกค าสอนของพระพทธเจาจากพระไตรปฎก

2. พระไตรปฎกเปนทสถตของพระศาสดาของพทธศาสนกชน เพราะ เปนทบรรจพระธรรมวนยทพระพทธเจาตรสไวใหเปนศาสดาแทนพระองค เราจะเฝาหรอรจกพระพทธเจาไดจากพระด ารสของพระองคททานรกษากนไว ในพระไตรปฎก

3. พระไตรปฎกเปนแหลงตนเดมของค าสอนในพระพทธศาสนา ค า สอน ค าอธบาย คมภร หนงสอ ต ารา ทอาจารยและนกปราชญทงหลายพด กลาวหรอเรยบเรยงไว ทจดวาเปนของในพระพทธศาสนา จะตองสบขยาย ออกมาและเปนไปตามค าสอนแมบทในพระไตรปฎก ทเปนฐานหรอเปน แหลงตนเดม

4. พระไตรปฎกเปนหลกฐานอางองในการแสดงหรอยนยนหลกการ ท กลาววาเปนพระพทธศาสนา การอธบายหรอกลาวอางเกยวกบหลกการของ พระพทธศาสนา จะเปนทนาเชอถอหรอยอมรบไดดวยด เมออางองหลกฐานใน พระไตรปฎก ซงถอวาเปนหลกฐานอางองขนสดทายสงสด

5 . พ ร ะ ไ ต ร ป ฎ ก เป น มาต ร ฐาน ตร ว จสอ บค า สอ น ในพระพทธศาสนา ค า สอนหรอค าก ลาว ใดๆ ทจะถอว า เปนค าสอนใ นพระพทธศาสนาได จะตอง สอดคลองกบพระธรรมวนยซงมมาในพระไตรปฎก (แมแตค าหรอขอความใน พระไตรปฎกเอง ถาสวนใดถกสงลยวาจะแปลกปลอม กตองตรวจสอบดวยค าสอนทวไปในพระไตรปฎก)

6. พระไตรปฎกเปนมาตรฐานตรวจสอบความเชอถอและขอปฏบตใน พระพทธศาสนา ความเชอถอหรอขอปฏบตตลอดจนพฤตกรรมใดๆ จะ วนจฉยวาถกตองหรอผดพลาด เปนพระพทธศาสนาหรอไม กโดยอาศยพระธรรมวนยทมมาในพระไตรปฎกเปนเครองตดสน

ดวยเหตดงกลาวมาน การศกษาคนควาพระไตรปฎกจงเปนกจส าคญ ยงของชาวพทธ ถอวาเปนการสบตออายพระพทธศาสนา หรอเปนความด ารง อยของพระพทธศาสนา กลาวคอ ถายงมการศกษาคนควาพระไตรปฎกเพอ น าไปใชปฏบต พระพทธศาสนากยงด ารงอย แตถาไมมการศกษาคนควา พระไตรปฎก แม

6

จะมการปฏบต กจะไมเปนไปตามหลกการของพระพทธศาสนา พระพทธศาสนากจะไมด ารงอย คอจะเสอมสญไป

นอกจากความส าคญในทางพระศาสนาโดยตรงแลว พระไตรปฎกยงม คณคาทส าคญในดานอนๆ อกมาก โดยเฉพาะ

(1) เปนทบนทกหลกฐานเกยวกบลทธ ความเชอถอ ศาสนา ปรชญา ขนบธรรมเนยม ประเพณ วฒนธรรม เรองราว เหตการณ และถนฐาน เชน แวนแควนตางๆ ในยคอดตไวเปนอนมาก

(2) เปนแหลงทจะสบคนแนวความคดทสมพนธกบวชาการตางๆ เนองจากค าสอนในพระธรรมวนยมเนอหาสาระเกยวโยงหรอครอบคลมถง วชาการหลายอยาง เชนจตวทยา กฎหมาย การปกครอง เศรษฐกจ เปนตน

(3) เปนแหลงเดมของค าศพทบาลทน ามาใชในภาษาไทย เนองจาก ภาษาบาลเปนรากฐานส าคญสวนหนงของภาษาไทย การศกษาคนควา พระไตรปฎกจงมอปการะพเศษแกการศกษาภาษาไทย

รวมความวา การศกษาคนควาพระไตรปฎกมคณคาส าคญ ไมเฉพาะแต ในการศกษาพระพทธศาสนาเทานน แตอ านวยประโยชนทางวชาการในดาน ตางๆ มากมาย เชน ภาษาไทย ภมศาสตร ประว ตศาสตร สงคมวทยา มานษยวทยา โบราณคด รฐศาสตร เศรษฐศาสตร นตศาสตร ศกษาศาสตร ศาสนา ปรชญา และจตวทยา เปนตนดวย

ล าดบชนคมภรในทางพระพทธศาสนา พระไตรปฎกถอไดวาเปนคมภรส าคญ และเปนหลกฐานทางพระพทธศาสนา แตกมคมภรอนอกทเกยวของ โดยมล าดบชนคมภรทางพระพทธศาสนา ดงน

1. พระบาล คอพระไตรปฎก เปนหลกฐานขนท 1 2. อรรถกถา คอคมภรทอธบายบาลหรออธบายความใน

พระไตรปฎก เปนหลกฐานทขนท 2 3. ฎกา คอคมภรทอธบายอรรถกถา หรอขยายความตอจาก

อรรถกถา เปนหลกฐานขนท 3 4. อนฎกา คอคมภรทอธบายขยายความตอจากฎกาอกทอดหนง

เปนหลกฐานขนท 4 นอกจากนยงมคมภรทแตงขนวาดวยไวยากรณภาษาบาลฉบบตางๆ

และอธบายศพทตางๆ เรยกรวมกนวา สททาวเสส การจดชนของบาลอรรถกถาก

7

เนองดวยกาลเวลานนเอง พระไตรปฎกเปนของมมากอน กจดเปนหลกฐานชนท 1 ค าอธบายพระไตรปฎกแตงขนประมาณ 956 ปภายหลงพทธปรนพพาน จงจดเปนชนท 2 สวนฎกานน แตงขนเมอประมาณ พ.ศ. 1587 จงนบเปนหลกฐานชนท 3 สวนคมภรอนฎกานนแตงขนภายหลงฎกาในยคตอๆ มา เปนค าอธบายฎกาอกตอหนง จงนบเปนหลกฐานชนท 4 อยางไรกตาม แมพระไตรปฎกจะเปนหลกฐานชนท 1 เมอพจารณาตามหลกกาลามสตรวา “มา ปฏกสมปทาเนน” อยาถอโดยอางต าร า เพราะอาจม ข อ ผ ดพลาดตกหลนหร อบางตอนอาจเพ ม เ ตมข น พระพทธศาสนาสอนใหมการใชปญญาพจารณาเหตและผล สอบสวนใหเหนเชงประจกษแกตน เปนการสอนเปดใหเสรภาพแกผศกษาพระพทธศาสนาอยางเตมท นอกจากนนยงยนยนใหน าไปปฏบต เพอใหประจกษผลนนดวยตนเอง แตกตองอาศยคมภรไวเปนแนวทางแหงการศกษา เพราะถาไมมคมภรจะไมมแนวทางใหรจกพระพทธศาสนา ฉะนน การศกษาใหรและเขาใจในคมภรพระไตรปฎกจงเปนล าดบแรกในการศกษาทเรยกวา ปรยต การลงมอปฏบตตามจรตของบคคลเรยกวา ปฏบต การไดรบผลแหงการปรยตและปฏบตนนๆ เรยกวา ปฏเวธ

9

บทท 2

สำระส ำคญของพระไตรปฎก พระไตรปฎก (บาล: Tipitaka; สนสกฤต: तरितरिटक) เปนคมภรทบนทก

ค าสอนของพระโคตมพทธเจา ไตรปฎก แปลวา ตะกรา 3 ใบ เพราะเนอหาแบงเปน 3 หมวดใหญ ๆ คอ พระวนยปฎก วาดวยพระวนยสกขาบทตาง ๆ ของภกษและภกษณ พระสตตนตปฎก วาดวยพระสตรซงเปนพระธรรมเทศนาของพระโคตมพทธเจาและพระอรหนตสาวก ทแสดงแกบคคลตางชนวรรณะและการศกษา ตางกรรมตางวาระกน ม ทงทเปนรอยแกวและรอยกรอง และพระอภธรรมปฎก วาดวยพระอภธรรมหรอปรมตถธรรม ซงเปนธรรมะขนสง อธบายดวยหลกวชาลวน ๆ โดยไมอางองเหตการณและบคคล

ค าสงสอนของพระพทธเจาในยคแรกเรยกวาพระธรรมวนย จนกระทงการสงคายนาครง 3 จงแยกเนอทเกยวกบปรมตถธรรมออกมาเปนอกหมวดหนงเรยกวาพระอภธรรมปฎก ในศาสนาพทธยคแรก แตละนกายตางมคมภรเปนของตนเอง บางนกายม 5 ปฎก บางนกายม 7 ปฎก แตพระไตรปฎกฉบบสมบรณทตกทอดมาจนถงปจจบนมเพยงพระไตรปฎกภาษาบาลของฝายเถรวาท

ในปจจบนค าวาพระไตรปฎก ใชหมายถงคมภรในศาสนาพทธโดยรวม ซงมอย ทงสน 3 สารบบ ไดแก พระไตรปฎกภาษาบาล ใชในนกายเถรวาท พระไตรปฎกภาษาสงสกฤตและภาษาจน ใชในนกายมหายาน และ พระไตรปฎกภาษาทเบต ใชในศาสนาพทธแบบทเบต ซงสาระส าคญของพระไตรปฎก 45 เลม สรปไดดงน

10

2.1 พระวนยปฎก พระวนยปฎก ประมวลพทธพจนหมวดพระวนย คอพทธบญญต

เกยวกบความ ประพฤต ความเปนอย ขนบธรรมเนยม และการด าเนนกจการตางๆ ของ ภกษสงฆและภกษณสงฆ แบงเปน 5 คมภร (เรยกยอหรอหวใจวา อา ปา ม จ ป) 8 เลม3

เลม 1 มหาวภงคภาค 1 วาดวยสกขาบทในปาตโมกขฝายภกษสงฆ (กฎหรอขอบงคบทเปนหลกใหญส าหรบพระภกษ) 19 ขอแรก ซงอย ในระดบอาบตหนกหรอความผดสถานหนก คอ ปาราชก 4 สงฆาทเสส 13 และอนยต 2

เลม 2 มหาวภงค ภาค 2 วาดวยสกขาบทในปาตโมกขฝายภกษ สงฆขอทเหลอ ซงอยในระดบอาบตเบาหรอความผดสถานเบา คอ ตงแต นสสคคยปาจตตย 30 จนครบสกขาบท 227 หรอทมกเรยกกนวา ศล 227

เลม 3 ภกขนวภงควาดวยสกขาบท 311 ของภกษณ เลม 4 มหาวรรค ภาค 1 วาดวยสกขาบทนอกปาตโมกข

(ระเบยบ ขอบงคบทวไปเกยวกบความเปนอยและการด าเนนกจการของภกษสงฆ) ตอนตน ม 4 ขนธกะ (หมวด) คอ เรองก าเนดภกษสงฆและการอปสมบท อโบสถ จ าพรรษา และปวารณา

เลม 5 มหาวรรค ภาค 2 วาดวยสกขาบทนอกปาตโมกข ตอนตน (ตอ) ม 6 ขนธกะ (หมวด) คอ เรองเครองหนง เภสช กฐน จวร นคหกรรม และการทะเลาะววาทและสามคค

เลม 6 จลลวรรค ภาค 1 วาดวยสกขาบทนอกปาตโมกข ตอนปลาย ม 4 ขนธกะ คอ เรองนคหกรรม วฏฐานวธ และการระงบอธกรณ

เลม 7 จลลวรรค ภาค 2 วาดวยสกขาบทนอกปาตโมกขตอนปลาย (ตอ) ม 8 ขนธกะ คอ เรองขอบญญตปลกยอย เรองเสนาสนะ สงฆเภท วตรตางๆ การงดสวดปาตโมกข เรองภกษณ เรองสงคายนา ครงท 1 และ ครงท 2

เลม 8 ปรวาร คมอถามตอบซอมความรพระวนย

3 พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พระไตรปฎก : สงทชำวพทธตองร, พมพ

ครงท 15, (กรงเทพมหานคร : ม.ป.พ. 2556), หนา 34-35.

11

2.2 พระสตตนตปฎก พระสตตนตปฎก ประมวลพทธพจนหมวดพระสตร คอพระธรรม

เทศนา ค าบรรยาย หรออธบายธรรมตางๆ ทตรสยกเยองใหเหมาะกบบคคลและโอกาส ตลอดจนบทประพนธ เรองเลา และเรองราวทงหลายทเปนชนเดมในพระพทธศาสนา แบงเปน 5นกาย (เรยกยอหรอหวใจวา ท ม ส อ ข) 25 เลม คอ (1) ทฆนกาย (ชมนมพระสตรขนาดยาว) 3 เลม (2) มชฌมนกาย (ชมนมพระสตรขนาดกลาง) 3 เลม (3) สงยตตนกาย (ชมนมพระสตรทเกยวกบหวเรองเดยวกน) 5 เลม (4) องคตตรนกาย (ชมนมพระสตรทจดเปนหมวดตามจ านวนขอ ธรรม) 5 เลม (5) ขททกนกาย (ชมนมพระสตร ภาษต ค าอธบาย และเรองราว เบดเตลด) 9 เลม4

1) ทฆนกาย (ชมนมพระสตรขนาดยาว) เลม 9 ศลขนธวรรค มพระสตรขนาดยาว 13 สตร เรมดวย

พรหม- ชาลสตร (หลายสตรกลาวถงความถงพรอมดวยสลขนธ ซงบางทกจ าแนก เปนจลศล มชฌมศล มหาศล จงเรยกวา ศลขนธวรรค)

เลม 10 มหาวรรค มพระสตรขนาดยาว 10 สตร สวนมากชอเรม ดวย มหา เชน มหาปรนพพานสตร มหาสมยสตร มหาสตปฏฐานสตร เปนตน

เลม 11 ปาฏกวรรค {ปาถกวรรค กเรยก) มพระสตรขนาดยาว 11 สตร เรมดวยปาฏกสตร หลายสตรมชอเสยง เชน จกกวตตสตร อคคญญสตร สงคาลกสตร และสงคตสตร

2) มชฌมนกาย (ชมนมพระสตรขนาดกลาง) เลม 12 มลปณณาสก (บนตน) มพระสตรขนาดกลาง 50 สตร

บางสตรอาจจะคนชอ เชน ธรรมทายาทสตร สมมาทฏฐสตร สตปฏฐานสตร รถวนตสตร วมงสกสตร

เลม 13 มชฌมปณณาสก (บนกลาง) มพระสตรขนาดกลาง 50 สตร ทอาจจะคนชอเชน เลขปฏปทาสตร ชวกสตร อปาลวาทสตร อภยราชกมารสตร มาคณฑยสตร รฎฐปาลสตร โพธราชกมารสตร องคลมาลสตร ธรรมเจดยสตร วาเสฏฐสตร

4 พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พระไตรปฎก : สงทชำวพทธตองร, พมพ

ครงท 15, (กรงเทพมหานคร : ม.ป.พ., 2556), หนา 36-44.

12

เลม 14 อปรปณณาสก (บนปลาย) มพระสตรขนาดกลาง 52 สตร ม เนอหาแตกตางกนหลากหลาย เชน เทวทหสตร โคปกโมคคลลานสตร สปปรสสตร มหาจตตารลกสตร อานาปานสตสตร กายคตาสตสตร ภทเทกรตตสตร จฬกรรมวภงคสตร สจจวภงคสตร ปณโณวาทสตร สฬายตนวภงคสตร อนทรยภาวนาสตร

3) สงยตตนกาย (ชมนมพระสตรทเกยวกบหวเรองเดยวกนๆ คอ ชมนม พระสตรทจดรวมเขาเปนกลมๆ เรยกวา สงยตต หนงๆ ตามเรองทเนองกน หรอตามหวขอหรอบคคลทเกยวของ รวม 56 สงยตต ม 7,762 สตร)

เลม 15 สคาถวรรค รวมคาถาภาษตทตรสและกลาวตอบบคคล ตางๆ เชน เทวดา มาร ภกษณ พราหมณ พระเจาโกศล เปนตน จดเปนกลม เรองตามบคคลและสถานท ม 11 สงยตต

เลม 16 นทานวรรค ครงเลมวาดวยเหตและปจจย คอหลก ปฏจจสมปบาท นอกนน มเรองธาต การบรรลธรรม สงสารวฏ ลาภสกการะ เปนตน จดเปน 10 สงยตต

เลม 17 ขนธวารวรรค วาดวยเรองขนธ 5 ในแงมมตางๆ มเรอง เบดเตลดรวมทงเรอง สมาธ และทฏฐตางๆ ปะปนอยบาง จดเปน 13 สงยตต

เลม 18 สฬายตนวรรค เกอบครงเลมวาดวยอายตนะ 6 ตามแนว ไตรลกษณ เรองอนมเบญจศล ขอปฏบตใหถงอสงขตะ อนตคาหกทฏฐ เปน ตน จดเปน 10 สงยตต

เลม 19 มหาวารวรรค วาดวยโพธปกขยธรรม 37 แตเรยงล าดบ เปนมรรค (พรอมทงองคธรรมกอนมรรค) โพชฌงค สตปฏฐาน อนทรย สมมปปธาน พละ อทธบาท รวมทงเรองทเกยวของ เชน นวรณ สงโยชน อรยสจจ ฌาน ตลอดถงองคคณของพระโสดาบนและอานสงสของการบรรล โสดาปตตผล จดเปน 12 สงยตต

4) องคตตรนกาย (ชมนมพระสตรทเพมจ านวนขนทละหนวย คอชมนม พระสตรทจดรวมเขาเปนหมวดๆ เรยกวา นบาต หนงๆ ตามล าดบจ านวน หวขอธรรมทเพมขน เรมตงแตหมวด 1, หมวด 2 ฯลฯ ไปจนถงหมวด 11 รวม 11 นบาต หรอ 11 หมวดธรรม ม 9,557 สตร)

เลม 20 เอก-ทก-ตกนบาต วาดวยธรรม หมวด 1 (เชน ธรรมเอกท ฝกอบรมแลว เหมาะแกการใชงาน ไดแก จต องคคณภายในอนเอกทเปนไป

13

เพอประโยชนยงใหญ ไดแก ความไมประมาท ฯลฯ รวมทงเรองเอตทคคะ) หมวด 2 (เชน สข 2 สบสามชด, คนพาล 2, บณฑต 2, ปฏสนถาร 2, ฤทธ 2 ฯลฯ) หมวด 3 (เชน มารดาบดามฐานะตอบตร 3 อยาง, ความเมา 3, อธปไตย 3, สกขา 3 ฯลฯ)

เลม 21 จตกกนบาต วาดวยธรรม หมวด 4 (เชน อรยธมม หรอ อารยธรรม 4, พทธบรษท 4, ปธาน 4, อคต 4, จกร 4, สงคหวตถ 4 ฯลฯ)

เลม 22 ปญจก-ฉกกนบาต วาดวยธรรม หมวด 5 (เชน พละ 5, นวรณ 5, อภณหปจจเวกขณ 5, นกรบ 5 ฯลฯ) และ หมวด 6 (เชน สาราณยธรรม 6, อนตตรยะ 6, คารวตา 6, อภพพฐาน 6, ฯลฯ)

เลม 23 สตตก-อฏฐก-นวกนบาต วาดวยธรรมหมวด 7 (เชน อรยทรพย 7, อนสย 7, อปรหานยธรรม 7, สปปรสธรรม 7, กลยาณมตรธรรม 7, ภรรยา 7 ฯลฯ) หมวด 8 (เชน โลกธรรม 8, คณสมบตของภกษทจะไปเปนทต 8, ทาน 8, ทานวตถ 8, การบ าเพญ บญกรยาวตถ 3 ในระดบตางๆ 8, สปปรสทาน 8, ทฏฐธมมก- สมปรายกตกกธรรม 8 ฯลฯ) และหมวด 9 (เชน อาฆาตวตถ 9, อนปพพนโรธ 9, อนปพผวหาร 9, นพพานทนตา 9 ฯลฯ)

เลม 24 ทสก-เอกาทสกนบาต วาดวยธรรม หมวด 10 (เชน สงโยชน 10, สญญา 10, นาถกรณธรรม 10, วฑฒธรรม 10 ฯลฯ) และ หมวด 11 (เชน ธรรมทเกดตอจากกนตามธรรมดา ไมตองเจตนา 11, อานสงสเมตตา 11 ฯลฯ)

ในองคตตรนกายมขอธรรมหลากหลายลกษณะ ตงแตทฏฐธมมกตถะ ถงปรมตถะ ทงส าหรบบรรพชตและส าหรบคฤหสถ กระจายกนอยโดยเรยง ตามจ านวน

5) ขททนกาย (ชมนมพระสตร คาถาภาษต ค าอธบาย และเรองราว เบดเตลดทจดเขาในสนกายแรกไมได 15 คมภร)

เลม 25 รวมคมภรยอย 5 คอ (1) ขททกปาฐะ รวมบทสวดยอยๆ เชน มงคลสตร รตนสตร กรณยเมตตสตร (2) ธรรมบท บทแหงธรรม หรอบทรอยกรองเอยเออนธรรม ม 423 คาถา (3) อทาน พระสตรแสดงคาถาพทธอทาน มความน าเปนรอยแกว 80 เรอง (4) อตวตตกะ พระสตรทไมขนตนดวย “เอวมเม สต ” แตเชอมความ เขาสคาถาดวยค าวา “อต วจจต” รวม 112 สตร (5) สตต

14

นบาต ชมนมพระสตรชดพเศษ ซงเปนคาถาลวน หรอมรอย แกวเฉพาะสวนทเปนความน า รวม 71 สตร

เลม 26 มคมภรยอย 4 ซงเปนบทประพนธรอยกรองคอคาถาลวน ไดแก (1) วมานวตถ เรองผเกดในสวรรคอยวมาน เลาการท าความดของตน ในอดต ทท าใหไดไปเกดเชนนน 85 เรอง (2) เปตวตถ เรองเปรตเลากรรมชวในอดตของตน 51 เรอง (3) เถรคาถา คาถาของพระอรหนตเถระ 264 รปทกลาวแสดง ความรสกสงบประณตในการบรรลธรรม เปนตน (4) เถรคาถา คาถาของพระอรหนตเถร 73 รป ทกลาวแสดง ความรสกเชนนน

เลม 27 ชาดก ภาค 1 รวมบทรอยกรองคอคาถาแสดงคตธรรมท พระพทธเจาตรสเมอครงเปนพระโพธสตวในอดตชาต และมคาถาภาษตของ ผอนปนอยบาง ภาคแรก ตงแตเรองทมคาถาเดยว (เอกนบาต) ถงเรองม 40 คาถา (จตตาฟสนบาต) รวม 525 เรอง

เลม 28 ชาดก ภาค 2 รวมคาถาอยางในภาค 1 นนเพมอก แตเปน เรองอยางยาว ตงแตเรองม 50 คาถา (ปญญาสนบาต) ถงเรองมคาถา มากมาย (มหานบาต) จบลงดวยมหาเวสสนดรชาดก ซงม 1,000 คาถา ภาคนม 22 เรอง บรรจบทงสองภาค เปน 547 ชาดก

เลม 29 มหานทเทส ภาษตของพระส!รบตรอธบายขยายความ พระสตร 16 สตร ในอฏฐกวรรคแหงสตตนบาต

เลม 30 จฬนทเทส ภาษตของพระสารบตรอธบายขยายความ พระสตร 16 สตรในปารายนวรรค และขคควสาณสตร ในอรควรรคแหง สตตนบาต

เลม 31 ปฏสมภทามรรค ภาษตของพระสารบตร อธบายขอธรรมท ลกซงตางๆ เชน เรอง ญาณ ทฏฐ อานาปาน อนทรย วโมกข เปนตน อยาง พสดาร เปนทางแหงปญญาแตกฉาน

เลม 32 อปทาน ภาค 1 บทประพนธรอยกรอง (คาถา) แสดง ประวตพระอรหนต โดยเฉพาะในอดตชาต เรมดวยพทธอปทาน (ประวตของ พระพทธเจา) ปจเจกพทธอปทาน (เรองราวของพระปจเจกพทธเจา) ตอดวย เถรอปทาน (อตตประวตแหงพระอรหนตเถระ) เรมแตพระสารบตร พระ มหาโมคคลลานะ พระมหากสสปะ พระอนรทธะ ฯลฯ พระอานนท ตอ เรอยไปจนจบภาค 1 รวม 410 รป

15

เลม 33 อปทานภาค2 คาถาประพนธแสดงอตประวตพระอรหนตเถระ ตออกจนถงรปท 550 ตอนนเปนเถรอปทาน แสดงเรองราวของพระอรหนตเถร 40 เรอง เรมดวยพระเถรทไม1คนนาม 16 รป ตอดวยพระเถรทส าคญ คอ พระ มหาปชาบดโคตม พระเขมา พระอบลวรรณา พระปฏาจารา ฯลฯ พระ ยโสธรา และทานอนๆ ครนจบอปทานแลว ทายเลม 33 น มคมภร พทธวงศ เปนคาถา ประพนธแสดงเรองของพระพทธเจาในอดต 24 พระองคทพระพทธเจา พระองคปจจบนเคยไดทรงเฝาและไดรบพยากรณ จนถงประวตของพระองค เอง รวมเปนพระพทธเจา 25 พระองค จบแลวมคมภรสนๆ ชอ จรยาปฎก เปนทายสด แสดงพทธจรยาใน อดตชาต 35 เรองทมแลวในชาดก แตเลาดวยคาถาประพนธใหม ชตวอยาง การบ าเพญบารมบางขอ

ขททกนบาตน เมอมองโดยภาพรวม กจะเหนลกษณะทกลาววาเปนท ชมนมของคมภรปลกยอยเบดเตลด คอ แมจะมถง 15 คมภร รวมไดถง 9 เลม แต มเพยงเลมแรกเลมเดยว (25) ทหนกในดานเนอหาหลกธรรม แตก เปนคมภรเลกๆ ในเลมเดยวมถง 5 คมภร ทกคมภรมความส าคญและลกซง มาก อก 3 เลม (28-29-30) คอ นทเทส และ ปฏสมภทามรรค แม จะแสดงเนอหาธรรมโดยตรง แตกเปนค าอธบายของพระสาวก (พระสารบตร) ทไขความพทธพจนทมอยแลวในคมภรขางตน (ถอไดวาเปนตนแบบของ อรรถกถา) ทเหลอจากนนอก 8 คมภร ลวนเปนบทประพนธรอยกรอง ทมง ความไพเราะงดงามใหเราความรสก เชนเสรมศรทธาเปนตน คอ

เลม 26 วมานวตถ เปตวตถ เถรคาถา เถรคาถา เลาประสบการณ ความรสก และคตของคนด คนชว ตลอดจนพระอรหนตสาวกทจะเปน ตวอยาง/แบบอยางส าหรบเราใหเกดความรสกสงเวช เตอนใจ และเรา ก าลงใจ ใหละความชว ท าความด และเพยรบ าเพญอรยมรรค

เลม 27-28 ชาดก แสดงคตธรรมทสงสอนและเราเตอนใหก าลงใจ จากการบ าเพญบารมของพระพทธเจาเอง

เลม 32-33 อปทาน พทธวงศ จรยาปฎก เปนบทรอยกรอง บรรยาย ประวต ปฏปทา และจรยา ของพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระ อรหนตสาวก ในแนวของวรรณศลปทจะเสรมปสาทะและจรรโลงศรทธาใน พระรตนตรย

16

2.3 พระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก ประมวลพทธพจนหมวดพระอภธรรม คอ

หลกธรรมและค าอธบายท เปนเนอหาวชาลวนๆ ไมเกยวดวยบคคลหรอเหตการณ แบงเปน 7 คมภร (เรยกยอหรอหวใจวา ส ว ธา ป ก ย ป) 12 เลม ดงน 1. ธมมสงคณ 2. วภงค 3. ธาตกถา 4. ปคคลบญญต 5. กถาวตถ 6. ยมก 7. ปฏฐาน5

เลม 34 (ธมม)สงคณ ตนเลมแสดงมาตกา (แมบท) อนไดแกบทสรป แหงธรรมทงหลายทจดเปนชดๆ มทงชด 3 เชน จดทกสงทกอยางประดาม เปนกศลธรรม อกศลธรรม อพยากตธรรม ชดหนง เปน อดตธรรม อนาคตธรรม ปจจบนธรรม ชดหนง ฯลฯ และชด 2 เชนจดทกสงทกอยางเปน สงฃตธรรม อสงฃตธรรม ชดหนง โลกยธรรม โลกตตรธรรม ชดหนง เปนตน รวมทงหมดม 164 ชด หรอ 164 มาตกาตอนตอจากนน ซงเปนเนอหาสวนส าคญของคมภรนเปนค าวสชชนา ขยายความมาตกาท 1 เปนตวอยาง แสดงใหเหนกศลธรรม อกศลธรรม และอพยากตธรรม ทกระจายออกไปในแงของจต เจตสก รป และนพพาน ทายเลมมอก 2 บท แตละบทแสดงค าอธบายยอหรอค าจ ากดความ ขอธรรมทงหลายในมาตกาทกลาวถงขางตนจนครบ 164 มาตกา ไดค าจ ากด ความขอธรรมใน 2 บทตางแนวกนเปน 2 แบบ (แตบททายจ ากดความไว เพยง 122 มาตกา)

เลม 35 วภงค ยกหลกธรรมส าคญๆ ขนมาแจกแจง แยกแยะอธบาย กระจายออกใหเหนทกแง และวนจฉยจนชดเจนจบไปเปนเรองๆ รวมอธบาย ทงหมด 18 เรอง คอขนธ 5 อายตนะ 12 ธาต 18 อรยสจจ 4 อนทรย 22 ปฏจจสมปบาท สตปฏฐาน 4 สมมปปธาน 4 อทธบาท 4 โพชฌงค 7 มรรคมองค 8 ฌาน อปปมญญา ศล 5 ปฏสมภทา 4 ญาณประเภทตางๆ และเบดเตลดวาดวยอกศลธรรมตางๆ อธบายเรองใด กเรยกวา วภงค ของ เรองนน เชน อธบายขนธ 5 กเรยก ขนธวภงค เปนตน รวมม 18 วภงค

เลม 36 ม 2 คมภร คอ ธาตกถา น าขอธรรมในมาตกาทงหลาย และ ขอธรรมอนๆ อก 125 อยาง มาจดเขาในขนธ 5 อายตนะ 12 และธาต 18 วาขอใดจดเขาไดหรอไมไดในอยางไหนๆ และ ปคคลบญญต บญญต ความหมาย

5 พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พระไตรปฎก : สงทชำวพทธตองร, พมพ

ครงท 15, (กรงเทพมหานคร : ม.ป.พ, 2556), หนา 44-46.

17

ของชอทใชเรยกบคคลตางๆ ตามคณธรรม เชนวา โสดาบน ไดแก “บคคลผละสงโยชน 3 ไดแลว” ดงนเปนตน

เลม 37 กถาวตถ คมภรทพระโมคคลลบตรตสสเถระ ประธานการ สงคายนาครงท 3 เรยบเรยงขนเพอแกความเหนผดของนกายตางๆ ใน พระพทธศาสนาครงนน ซงไดแตกแยกกนออกไปแลวถง 18 นกาย เชน ความเหนวา พระอรหนตเสอมจากอรหตตผลได เปนพระอรหนตพรอมกบ การเกดได ทกอยางเกดจากกรรม เปนตน ประพนธเปนค าปจฉาวสชนา ม ทงหมด 219 กถา

เลม 38 ยมก ภาค 1 คมภรยมกนอธบายหลกธรรมส าคญใหเหน ความหมายและขอบเขตอยางชดเจน และทดสอบความรอยางลกซง ดวยวธ ตงค าถามยอนกนเปนคๆ (ยมก แปลวา “ค”) เชน ถามวา “ธรรมทงปวงทเปน กศล เปนกศลมล หรอวา ธรรมทงปวงทเปนกศลมล เปนกศล”, “รป (ทงหมด) เปนรปขนธ หรอวารปขนธ (ทงหมด) เปนรป”, “ทกข (ทงหมด) เปนทกขสจจ หรอวาทกขสจจ (ทงหมด) เปนทกข" หลกธรรมทน ามาอธบาย ในเลมนม 7 คอ มล (เชนกศลมล) ขนธ อายตนะ ธาต สจจะ สงขาร อนสย ถามตอบอธบายเรองใด กเรยกวา ยมก ของเรองนนๆ เชน มลยมก ขนธยมก เปนตน เลมนจงม 7 ยมก

เลม 39 ยมก ภาค 2 ถามตอบอธบายหลกธรรมเพมเตมจากภาค 1 อก 3 เรอง คอ จตตยมก ธรรมยมก (กศล-อกศล-อพยากตธรรม) อนทรยยมก บรรจบเปน 10 ยมก

เลม 40 ปฏฐานภาค 1 คมภรปฏฐาน อธบายปจจย 24โดยพสดาร แสดงความสมพนธองอาศยเปนปจจยแกกนแหงธรรมทงหลายในแงดาน ตางๆ ธรรมทน ามาอธบายกคอ ขอธรรมทมในมาตกาคอแมบทหรอบทสรป ธรรม ซงกลาวไวแลวในตนคมภรสงคณนนเอง แตอธบายเฉพาะ 122 มาตกาแรกทเรยกวา อภธรรมมาตกาปฏฐานเลมแรกน อธบายความหมายของปจจย 24 เปนการปพนความเขาใจเบองตนกอน จากนนจงเขาสเนอหาของเลม คอ อนโลมตกปฏฐาน อธบายความเปนปจจยแกกนแหงธรรมทงหลายในแมบทชด 3 (ตกมาตกา) โดยปจจย 24 นน เชนวา กศลธรรมเปนปจจยแกกศล-ธรรมโดยอปนสสยปจจยอยางไร กศลธรรมเปนปจจยแกอกศลธรรมโดยอปนสสยปจจยอยางไร อกศลธรรมเปนปจจยแกกศลธรรมโดยอปนสสยปจจยอยางไร กศลธรรมเปนปจจยแกอกศลธรรมโดยอารมมณปจจยอยางไร ฯลฯ (เลมนอธบายแตในเชงอนโลม คอตามนยปกต ไมอธบายตามนยปฏเสธ จงเรยกวา อนโลมปฏฐาน)

18

เลม 41 ปฏฐาน ภาค 2 อนโลมตกปฏฐาน ตอ คออธบายความเปนปจจยแกกนแหงธรรมทงหลายในแมบทชด 3 ตอจากเลม 40 เชนอดตธรรมเปนปจจยแกปจจบนธรรมโดยอารมมณปจจย (พจารณารปเสยง เปนตน ทดบเปนอดตไปแลว วาเปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เกดความโทมนสขน ฯลฯ) เปนตน

เลม 42 ปฏฐาน ภาค 3 อนโลมทกปฏฐาน อธบายความเปนปจจยแกกนแหงธรรมทงหลาย ในแมบทชด 2 (ทกมาตกา) เชน โลกยธรรมเปนปจจยแกโลกยธรรม โดยอารมมณปจจย (รปายตนะเปนปจจยแกจกขวญญาณ ฯลฯ) ดงน เปนตน

เลม 43 ปฏฐาน ภาค 4 อนโลมทกปฏฐาน ตอ เลม 44 ปฏฐาน ภาค 5 ยงเปนอนโลมปฏฐาน แตอธบายความ

เปนปจจยแกกนแหงธรรมทงหลายในแมบทตางๆ ขามชดกนไปมาประกอบดวย อนโลมทกตกปฏฐาน ธรรมในแมบทชด 2 (ทกมาตกา)โยงกบธรรมในแมบทชด 3 (ตกมาตกา) เชน อธบาย “กศลธรรมทเปนโลกตตรธรรมเปนปจจยแกกศลธรรมทเปนโลกยธรรม โดยอธปตปจจย” เปนอยางไร เปนตน อนโลมตกทกปฏฐาน ธรรมในแมบทชด 3 (ตกมาตกา) โยงกบธรรมในแมบทชด 2 (ทกมาตกา) อนโลมตกตกปฏฐาน ธรรมในแมบทชด 3 (ตกมาตกา) โยงกบธรรมในแมบทชด 3 (ตกมาตกา) โยงระหวางตางชดกน เชน อธบายวา “กศลธรรมทเปนอดตธรรม เปนปจจยแกอกศลธรรมทเปนปจจบนธรรม” เปนอยางไรเปนตน อนโลมทกทกปฏฐาน ธรรมในแมบทชด 2 (ทกมาตกา) กบธรรมในแมบทชด 2 (ทกมาตกา) โยงระหวางตางชดกน เชน ชดโลกยะโลกตตระ กบชดสงขตะอสงขตะ เปนตน

เลม 45 ปฏฐาน ภาค 6 เปนปจจนยปฏฐาน คออธบายความเปนปจจยแกกนแหงธรรมทงหลายอยางเลมกอนๆ นนเอง แตอธบายแงปฏเสธ แยกเปน ปจจนยปฏฐาน คอ ปจจนย (ปฏเสธ) + ปจจนย(ปฏเสธ) เชนวา ธรรมทไมใชกศล อาศยธรรมทไมใชกศลเกดขนโดยเหตปจจย เปนอยางไร อนโลมปจจนยปฏฐาน คอ อนโลม + ปจจนย(ปฏเสธ) เชนวา อาศยโลกยธรรม ธรรมทไมใชโลกตตรธรรม เกดขนโดยเหตปจจย เปนอยางไร ปจจนยานโลมปฏฐาน คอ ปจจนย (ปฏเสธ)+ อนโลม เชนวา อาศยธรรมทไมใชกศล ธรรมทเปนอกศล เกดขนโดยเหตปจจยเปนอยางไร และในทง 3 แบบน แตละแบบ จะอธบายโดยใชธรรมในแมบทชด 3 แลวตอดวยชด 2 แลวขามชดระหวางชด 2กบชด 3 ชด 3 กบชด 2

19

ชด 3 กบชด 3 ชด 2 กบชด 2 จนครบทงหมดเหมอนกน ดงนนแตละแบบจงแยกซอยละเอยดออกไปเปนตก- ทก- ทกตก- ตกทก- ตกตก- ทกทก- ตามล าดบ (เขยนใหเตมเปนปจจนยตกปฏฐาน ปจจนยทกปฏฐาน ปจจนยทกตกปฏฐาน ฯลฯ ดงนเรอยไปจนถงทายสดคอ ปจจนยานโลมทกทกปฏฐาน)

คมภรปฏฐานน ทานอธบายคอนขางละเอยดเฉพาะเลมตนๆเทานน เลมหลงๆ ทานแสดงไวแตหวขอหรอแนว และทงไวใหผเขาใจแนวนนแลว เอาไปแจกแจงโดยพสดารเอง โดยเฉพาะเลมสดทายคอภาค 6 แสดงไวยนยอทสด แมกระนนกยงเปนหนงสอถง 6 เลม หรอ3,320 หนากระดาษพมพ ถาอธบายโดยพสดารทงหมด จะเปนเลมหนงสออกจ านวนมากมายหลายเทาตว ทานจงเรยกปฏฐานอกชอหนงวามหาปกรณ แปลวา “ต าราใหญ” ใหญทงโดยขนาดและโดยความส าคญ

พระอรรถกถาจารยกลาววา พระไตรปฎกมเนอความทงหมด84,000 พระธรรมขนธ แบงเปน พระวนยปฎก 21,000 พระธรรมขนธพระสตตนตปฎก 21 ,000 พระธรรมขนธ และพระอภธรรมปฎก 42 ,000 พระธรรมขนธ

20

พระไตรปฎกทไดกลาวมาขางตน สามารถเปนแผนภาพได ดงน

วนยปฎก

(ประมวลระเบยบขอบงคบส าหรบภกษ

และภกษณ)

มหาวภงค (วนยทเปนหลกใหญของภกษ)

ภกขนวภงค (วนยทเปนหลกใหญของภกษน)

มหาวรรค (ก าเนดภกษสงฆและระเบยบความเปนอยและกจการของภกษสงฆ)

จลวรรค (ระเบยบความเปนอยและกจการของภกษสงฆ เรองภกษณ และสงคายนา)

บรวาร (คมอถามตอบ ซกซอมความรพระวนย)

สตตนตปฎก

(ประมวลพระธรรมเทศนา ประวต และ

เรองราวตางๆ)

ทฆนกาย (ชมนมพระสตรขนาดยาว)

มชฌมนกาย (ชมนมพระสตรขนาดกลาง)

สงยตตนกาย (ชมนมพระสตรทจดกลมตามหวเรองทเกยวของ)

องคตตรนกาย (ชมนมพระสตรทจดเปนหมวดตามจ านวนขอธรรม)

ขท ทก น ก า ย ( ช ม น มพ ร ะส ต ร ภ า ษ ต ค าอธบาย และเรองราวเบดเตลด)

อภธรรมปฎก (ประมวลหลกธรรมและค าอธบายทเปนเนอหาวชาลวนๆ)

ธมมสงคน (แจงนบธรรมทจดรวมเปนหมวด เปนประเภท)

วภงค (อธบายธรรมแตละเรองแยกแยะออกชแจง วนจฉยโดยละเอยด)

ธาตกถา (สงเคราะหขอธรรมตางๆ เขาในขนธ อายตนะ ธาต)

บคคลบญญต (บญญตความหมายบคคลประเภทตางๆ ตามคณธรรมทม)

กถาวตถ (แถลงและวนจฉยทศนะของนกายตางๆ สมยตตยสงคยนา)

ยมก (ยกขอธรรมขนวนจฉยโดยตอบค าถามทตงยอนกนเปนคๆ)

ป ฎ ฐ า น ( อ ธ บ า ย ป จ จ ย ค อ ล ก ษ ณ ะความสมพนธเนองเดยวกน 24 แบบ)

พระไตรปฎก

21

บทท 3

วทยำศำสตร สงคมศำสตร และมนษยศำสตรในพระไตรปฎก

มนษยในฐานะเปนปจเจกชนไดเรมมส านกในตวเองหลงจากทไดเรยนรเกยวกบโลกรอบๆ ตว โดยเรมรวบรวมประวตศาสตรทางความคดในรปแบบตางๆ กน ไดใหกฎเกณฑตางๆ ส าหรบมนษย และนยามเกยวกบธรรมชาตของมนษย สวนการศกษาทางดานสงคมเรมจากกลมนกคดในกรกทเตมไปดวยความสงสย (skepticism) ทมองวาพฤตกรรมทางสงคมสรางขนโดยสงคมอยางหลกเลยงไมได ทงนมนษยตระหนกวาขนบธรรมเนยมอาจเปลยนแปลงไดยอมหมายถงการดดแปลงพฒนาสงคมใหดขน ดงนนความคดทางดานศลธรรม และการก าหนดพฤตกรรมทางสงคมไดเรมมขน กการกลาวถงเสรภาพทางความคดของบคคล และระบบสงคมทนาพงพอใจทอาจเปนประโยชนตอมนษยชาตได6

ค าวา “ศาสตร” สอดรบกบค าวา “โลก” ในพระพทธศาสนาอยางมนยส าคญ พระพทธเจาไดทรงไดรบการยกยองในบทพทธคณ วา “โลกวท” (Knower of the Worlds) ซงหมายความวา “พระองคทรงเปนผรแจงโลก” การรแจงโลกของพระองคนนหมายถง ทรงรแจงสภาวะอนเปนคตธรรมดาแหงโลกคอสงขารทงหลาย ทรงหยงทราบอธยาศยสนดานแหงสตวโลกทงปวง ผเปนไปตามอ านาจแหงคตธรรมดาโดยทองแท เปนเหตใหพระองคเปนอสระ พนจากการครอบง าแหงคตธรรมดานน และทรงเปนทพงแหงสตวทงหลายผยงมาอยในกระแสโลกได

การรแจงโลกของพระพทธเจาเปนการรแจงโลกทงภายในและภายนอก โดยเรมตนพระองคทรงเรยนรและเขาใจทง 18 ศาสตร และหลงจากนน พระองคทรงเรยนรและเขาใจ “พทธศาสตร” การเรยนรและเขาใจทงวทยาการ หรอศาสตรทง 2 ประเดนนน สงผลใหพระองคไดทรงไดรบการเรยกขานวา “โลกวท” อนเปนรเรยนรแจงโลกทง 3 คอ (1) โอกาสโลก โลกอนก าหนดดวย

6 จเลยน ฮกซลย และคนอนๆ, ววฒนำกำรแหงควำมคด, พมพครง 4, จฑา

ทพย อมะวชน ผแปล, (กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2549), หนา 2.

22

โอกาส โลกอนมในอวกาศ หรอจกรวาล (2) สตวโลก โลกคอหมสตว และ (3) สงขารโลก โลกคอสงขาร อนไดแกสภาวธรรมทงปวงทมการปรงแตงตามเหตปจจย และหากจะน าโลกทง 3 นไปเปรยบเทยบกบวทยาการหรอศาสตรทเปนหลกทง 3 นน จะพบวา โอกาสโลกเปรยบไดกบวทยาศาสตรทเนนศกษาธรรมชาต โลก และจกรวาล สตวโลกเปรยบไดกบสงคมศาสตรทเกยวของและสมพนธกบมนษยซงจะตองพงพาอาศยและอยรวมกนในฐานะเปนสตวสงคม (Social Animal) สงขารโลกเปรยบไดกบมนษยศาสตรทเนนคณคาภายในทสมพนธกบการตดสนคณคาทวาดวยความด ความงาม และความสข

คมภรหลกในทางพระพทธศาสนาคอพระไตรปฎก มใชมเฉพาะเรองส าหรบชาวพทธ ทตองอาน ตองร ผใฝรทไมยอมปดกนตวเอง แมไมใชชาวพทธกควรอาน ควรศกษา จะพบความนาทงหลายรปแบบ แฝงอยในนน อาจเพราะไมรวาจะเรมอานเลมไหนกอน พระไตรปฎก ฉบบภาษาไทย “นบรวมไดถง 22,379 หนา หรอเปนอกษรไทยประมาณ 24,300,000 ตว แตละปฎก มการจดแบงหมวดหม บทตอน ซอยออกไปมากมาย ซบซอน” 7“ฉบบพมพอกษรไทยชด “สยามรฏฐสส เตปฏก ” รวมเปนหนงสอพระไตรปฎก จบละ 45 เลมสมด แบงตามเลมสมดฉบบพมพ ขนาด 8 หนายก วนยปฎก 8 เลม มจ านวน 2,245 หนา สตตนตปฎก 25 เลม มจ านวน 13,178 หนา อภธรรมปฎก 12 เลม มจ านวน 6,497 หนา รวมทง 3 ปฎกม 21,920 หนา” 8 3.1 วทยำศำสตรในพระไตรปฎก

วทยาศาสตร (Natural Science) มงศกษาปรากฏการณธรรมชาต ในสวนทเกยวกบสรรพสงตางๆ เชน ชววทยา เคม ฟสกส และดาราศาสตร วทยาศาสตรในทางพระพทธศาสนาเรยกวาโอกาสโลก จะเปนการศกษาเกยวกบประเดนมตทางธรรมชาต ซงสรปไดวา วทยาศาสตรเปนองคความรทไดโดยการสงเกตและคนควาจากปรากฏการณธรรมชาต แลวจดเขาเปนระเบยบ วชาท

7 พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) , พระไตรปฎก สงทชำวพทธตองร

,(กรงเทพมหานคร : มลนธพทธธรรม, 2547), หนา 6. 8 ธนต อยโพธ, ต ำนำนพระอภธรรม, พมพครงท 2, (กรงเทพมหานคร : หาง

หนสวนจ ากด ศวพร, 2527), หนา 6.

23

คนควาไดหลกฐานและเหตผลแลวจดเขาเปนระบบระเบยบ ประกอบดวย 1. กลมวชาบรสทธ และ 2. กลมวชาประยกต 3.2 สงคมศำสตรในพระไตรปฎก

สงคมศาสตร (Social Science) มงศกษาพฤตกรรมระหวางมนษยกบมนษย หรอปรากฏการณเกยวกบการอยรวมกนของมนษย เชน สงคมศาสตร นตศาสตร รฐศาสตร ศกษาศาสตร สงคมศาสตรในทางพระพทธศาสนาเรยกวาสตวโลก จะเปนการศกษาเกยวกบแบบแผนความสมพนธระหวางบคคลทอาศยอยรวมกนในสงคมมนษย ทจ าเปน ตองพ งพาอาศยกนและกน ซ งสรปไดว า สงคมศาสตร เปนองคความรเกยวกบสงคม มหมวดใหญๆ เชน ประวตศาสตร มานษยวทยา สงคมวทยา เศรษฐศาสตร รฐศาสตร จตวทยาสงคม ประกอบดวย 1. กลมวชาบรสทธ เชน มานษยวทยา สงคมวทยา รฐศาสตร เศรษฐศาสตร จตวทยา ภมศาสตร ประวตศาสตร เปนตน และ 2. กลมวชาประยกต เชน การพฒนาชมชน การสงคมสงเคราะห การจดการ เปนตน

3.3 มนษยศำสตรในพระไตรปฎก

มนษยศาสตร (Humanities Science) ศกษาปรากฏการณของมนษยในสวนทเปนปจเจกบคคล ในเรองของคณคา ความงาม ความสนทรยะ การใชเหตผล เชน ภาษา วรรณกรรม ศลปะ และดนตร มนษยศาสตร ในทางพระพทธศาสนาเรยกวาสงขารโลก จะเปนการศกษาเกยวกบคณคาภายในทสมพนธกบการตดสนคณคาทวาดวยความด ความงาม และความสข ซงสรปไดวามนษยศาสตรเปนคณคาทางจตใจและงานของคน มศลปะ วรรณคด ประวตศาสตร ภาษาศาสตร ศาสนาและปรชญา หมวดวชาดานมนษยศาสตรเกดขนมาในโลกกอนหมวดวชาอนมลกษณะเปนนามธรรม เปนความรพนฐานใหกบวชาการดานอนๆ ประกอบดวย 1. มนษยศาสตรบรสทธ เชน วชาศาสนา วชาปรชญา วชาศลปะ และ 2. มนษยศาสตรประยกต น าเอาความรบรสทธมาประยกตใชในงานเชน ปรชญาในการด าเนนชวต ศาสนาในชวตประจ าวน

24

3.4 พระสตรส ำคญทเกยวกบวทยำศำสตร สงคมศำสตร และมนษยศำสตรในพระไตรปฎก

3.4.1 อคคญสตร : สตรวำดวยกำรก ำเนดแหงรฐ 1. ทมำของชอ อคคญญสตร แปลวา พระสตรวาดวยตนก าเนดของโลก ชอนตงตาม

เนอหาสาระของพระสตร ค าวา อคคญญะ มาจากค า 2 ค า คอ อคค + ญา ค าวา อคค แปลวา

เลศ หรอชนเลศ ยอดหรอชนยอด เดมหรอชนเดม ตนหรอชนตน สวนค าวา ญา แปลวา ร รวมกนแปลวา ทรกนวาเลศ วา ยอด วา เดม หรอวา ตน ในทนแปล ตามความหมายเฉพาะทอรรถกถาอธบายไว เชน ในค าวา อคคญญ อกขร ทาน อธบายวา หมายถง โลกปปตตว สกถ แปลวา ค าทพดกนมาตงแตเกดโลก (ท.ปา.อ. 122/54)

2. ทมำของพระสตร พระสตรน พระผมพระภาคทรงแสดงแกสามเณรชอวาเสฏฐะและ

สามเณรชอภารทวาชะ ขณะประทบอย ณ ปราสาทของนางวสาขามคารมาตาในบพพาราม เขตกรงสาวตถ เพอทรงชแจงใหเขาใจวา พวกพราหมณไมรเรองเกา หรอความเปนมาของวรรณะ 4 ตามความเปนจรง

พระสตรนสบเนองมาจากพระสตรอก 2 สตรทพระผมพระภาคทรงแสดงแกทานทงสองไวกอนหนาน นนคอ (1) วาเสฏฐสตร ใน มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก พระไตรปฏกเลมท 13 (2) เตวชชสตร ในทฆนกาย สลขนธวรรค พระไตรปฏก เลมท 9 ดงมใจความวา ชายหนมวาเสฏฐะ และชายหนมภารทวาชะผมชาตก าเนดในตระกลอาทจจพราหมณมหาศาล เรยนจบไตรเพท แตเรยนจากอาจารยตางกน วนหนงเถยงกนเรองพระพรหมทแทจรง เมอตกลงกนไมได จงไปทลขอใหพระผมพระภาคทรงตดสน พระองคจงทรงแสดงวาเสฏฐสตรใหฟง ชายหนมทงสองเกดความเลอมใส ขอถงพระพทธ พระธรรม และพระสงฆเปนทพงตลอดชวต ตอมา เถยงกนเรองทางไปสพรหม กไดไปทลขอใหพระผมพระภาคทรงตดสนใหอก พระองค จงทรงแสดงเตวชชสตรใหฟง ชายหนมทงสองจงทลขอบรรพชา พระองคทรงอนญาตใหบรรพชาเปนสามเณร และมาถงเหตการณในพระ

25

สตรน ซงอยใน ชวงทสามเณรทงสองก าลงอยปรวาส (ตตถยปรวาส) เพอขออปสมบทเปนภกษ (ท.ปา.อ. 111/45)

3. รปแบบของพระสตร รปแบบของอคคญญสตรเปนบรรยายโวหารแบบสาธกนทาน

โบราณคดประกอบ 4. ใจควำมส ำคญของพระสตร ภำคอทเทส เยนวนหนง สามเณรวาเสฏฐะและสามเณรภารทวาชะชวนกนไปเฝา

พระผมพระภาค ขณะเสดจจงกรมอยกลางแจง เมอถวายอภวาทแลวไดเดนจงกรมตามเสดจ พระองคตรสถามวา การททานทงสองทงตระกลและธรรมเนยมพราหมณมาบวชในพระธรรมวนยน พวกญาต ๆ ไดวากลาวอยางไรบาง

สามเณรทงสองกราบทลวา เขาดาอยางเตมรปแบบทเดยว เมอตรสถามวา เขาดาอยางไร ทานทงสองกราบทลวา

เขาดาวา พราหมณเทานนเปนวรรณะประเสรฐทสด มผวขาว บรสทธ เปนบตร เปนโอรส เกดจากพระโอษฐของพระพรหม พระพรหมนรมตขนมา เปนทายาทของพระพรหม วรรณะอนเลวทราม มผวด า ไมบรสทธ เกดจากพระบาทของพระพรหม การททานทงสองทงวรรณะพราหมณมาอยในพวกสมณะศรษะโลน ผมวรรณะต าทราม เปนคนรบใช เปนเผาของมารนนไมดเลย ไมสมควรเลย

พระองคตรสวา พวกพราหมณกลาวอยางนน เพราะไมรความจรง เปนไปไดอยางไร พวกเขาเกดจากนางพราหมณแท ๆ แตเขากลาววา เกดจากพรหม เปนผประเสรฐทสด ความจรง ไมวากษตรย พราหมณ แพศย หรอศทร ถาประพฤต กายทจรต วจทจรต มโนทจรต ความประพฤตนนกเปนอกศลธรรม มโทษ ไมควร ประพฤต ไมใชอรยธรรม เปนธรรมด า มวบากด า วญญชนตเตยนไดเหมอนกน

อนง ไมวา กษตรย พราหมณ แพศย หรอศทร ถาประพฤตกายสจรต วจสจรต มโนสจรต ความประพฤตนนกเปนกศลธรรม ไมมโทษ ควรประพฤต เปนอรยธรรม เปนธรรมขาว มวบากขาว วญญชนสรรเสรญเหมอนกน

ตรสย าวา ธรรมเหลานเทานนมอยจรง เมอถอธรรมเหลานเปนเกณฑ กสามารถรวมวรรณะ 4 เขาเปนประเภทบคคลได 2 พวก คอ (1) พวกทตงอย ในธรรมด า ทวญญชนตเตยน (2) พวกทตงอยในธรรมขาว ทวญญชนสรรเสรญ ฉะนน

26

ค ากลาวของพวกพราหมณทวา พราหมณเปนวรรณะประเสรฐทสดเปนตนนน จงเปนค ากลาวทวญญชนไมรบรอง เพราะไมวาคนในวรรณะใด ใน 4 วรรณะนน ถาออกบวชเปนบรรพชต ประพฤตพรหมจรรยจนบรรลอรหตตผลเปนพระอรหนต-ขณาสพ ผนนสมควรไดชอวาผประเสรฐทสดในโลก คอ เปนผประเสรฐโดยธรรม ไมใชโดยวรรณะ

ตรสเปนเชงปลอบใจสามเณรทงสองวา ถามผใดถามทานทงสองวา เปนพวกไหน ใหตอบวา เปนพวกพระสมณะ ศากยบตร เพราะผมศรทธาตงมนในพระองคควร เรยกวา เปนบตร เปนโอรส เกดจากพระโอษฐของพระองค เกดจากพระธรรม พระธรรมนรมตขนมา เปนทายาทของพระธรรม ท าไมจงเปนอยางนน เพราะค าวา ธรรมกาย กด พรหมกาย กด ธรรมภต กด หรอ พรหมภต กด เปนพระนาม ของพระองค

ภำคนทเทส พระผมพระภาคทรงน านทานโบราณคดวาดวยตนก าเนดของโลกมา

ตรสเลาประกอบหลกธรรมของพระองค เพอชใหเหนวา พวกพราหมณเขาใจเรองระบบวรรณะ ผดพลาดคลาดเคลอนไปจากเดมอยางไร เรองทตรสเลามใจความดงน

1. ทรงตดตอนแหงสงวฏฏกปของโลก ในชวงสดทาย คอ ชวงทโลกเสอมลงจนสลายไป สตวโลกสวนมากทรอดชวต ไดไปเกดในชนอาภสสรพรหม มสภาพเปนกายทพย มฤทธทางใจ มปตเปนอาหาร มรศมแผซานออกจากกาย สญจรอยใน อากาศ สถตอยในวมานอนงดงาม นานแสนนาน

2. จากนน ทรงแสดงการก าเนดหรอววฒนาการของโลก ตงแตตอนตนแหงววฏฏกป คอ ชวงทโลกกลบกอตวขนใหม เรมจากสภาพทเปนน าแผเตมอวกาศอนเวงวางวางเปลา ไมมดวงจนทร ดวงอาทตยและดวงดาวใด ๆ ทวบรเวณมดมด โลกคอย ๆ แขงตวขน มพชพรรณเกดขนตามล าดบ คอ (1) งวนดน ลอยอยบนผวน า (2) สะเกดดน (3) เครอดน (4) ขาวสาลเกดเองตามธรรมชาต ผลตผลเปน ขาวสารสก ไมมแกลบและร า

3. ในขณะเดยวกน ทรงแสดงววฒนาการของมนษยควบคไปกบววฒนาการของโลก ดงตอไปน

3.1 มพรหมพวกหนงจากชนอาภสสรพรหมจตลงมาเกดในโลกระยะแรกเรมทยงเปนพนน า สตวโลกพวกนยงมสภาพรางกายเปนทพย มฤทธ

27

ทางใจ มปตเปนอาหาร มรศมกาย สญจรอยในอากาศ เชนเดยวกบสมยทอยในชนอาภสสรพรหม

3.2 ตอมา เมอเกดงวนดนขน สตวโลกหรอมนษยพวกแรกไดใชบรโภค เปนอาหารแทนปต ท าใหรางกายหยาบขน รศมกายหายไป ตอนน เกดมดวงจนทร ดวงอาทตยและดวงดาวขน

3.3 เมอสตวโลกพวกนบรโภคงวนดนนาน ๆ เขา รางกายเปลยนแปลง มากขน บางพวกมผวพรรณด บางพวกมผวพรรณเลว จงเกดการเหยยดผวกนขน เพราะเหยยดผวกน งวนดนจงหายไป พวกเขาจงเกดความโหยหาขนเปนครงแรก

3.4 เมอสะเกดดนเกดขน สตวโลกพวกนจงใชสะเกดดนเปนอาหารแทนงวนดนทหายไป เมอบร โภคสะเกดดนไปนาน ๆ รางกายไดเปลยนแปลงมากขน ผวพรรณตางกนมากขน การเหยยดผวกนก รนแรงขน ท าใหสะเกดดนหายไป พวกสตวโลกไดเกดความรสกโหยหาขนอก

3.5 เมอเครอดนเกดขน พวกเขากใชเครอดนเปนอาหารแทนสะเกดดนทหายไป และเมอบรโภคไปนาน ๆ จงมการเปลยนแปลงทางรางกายมากขน การเหยยดผวกยงรนแรงขน จนเครอดนหายไปพวกเขากลบรสกโหยหาตอไปอก

3.6 เมอขาวสาล(เกดเอง) เกดขน พวกเขากใชขาวสาลนเปนอาหาร แทน และเมอบรโภคขาวสาลไปนาน ๆ จงมการเปลยนแปลงทาง รางกายมากขน คอเกดอวยวะเพศชายและเพศหญงขน ท าใหเกดลกษณะเปนมนษยผชายและผหญงเดนชด เมอคนตางเพศเพงมองกน จงเกดความรสกทางเพศขน และไดเสพเมถนธรรมกน การเสพเมถนธรรมน เขาถอวาเปนความชว ฉะนน เมอเหนผใดเสพเมถน-ธรรมกน คนสวนมากจะพากนขบไลออกไปจากหม ตอมา ผนยมเสพเมถนธรรมจงแยกตวไปปลกเรอนอยเพอมใหผอนเหน พวกนมค าเรยกตอมาวา ผครองเรอน (อาคารก) ผไมมเรอน เรยกวา อนาคารก ซงตอมา ไดแกนกบวช

3.7 ขาวสาลเกดเองนมลกษณะพเศษ คอ ตนทถกเกบผลไปในตอนเชา จะผลตผลขนใหมอกในตอนเยน หรอตนทถกเกบผลในตอนเยน จะผลตผลขนใหมอกในตอนเชาของวนรงขน พวกเขาจงมขาวสาลใหบรโภคอยางไมบกพรอง ทงนเพราะพวกนยงไมมการสะสม คอ อยากบรโภคเวลาไหน กไปเกบมา

28

บรโภคเพยงครงละมอ ตอมา เมอมการสะสมขน คอ บางพวกเกบมาครงเดยวส าหรบบรโภค ทงเชาและเยนบาง เกบไวบรโภค 2 วนบาง 4 วนบาง 8 วนบาง ท าใหตนขาวสาลทถกเกบผลไปแลว ไมผลตผลอกตอไป โดยนยน ขาวสาลกคอยลดจ านวนลง จนมหาชนมองเหนภยเฉพาะหนา

4. ตอจากน ตรสเลาถงววฒนาการของระบบสงคม เศรษฐกจ และการเมองไวอยางนาสนใจยง คอ ตรสเลาวา มหาชนไดประชมกนเพอแกไขปองกนภยทจะเกดขน โดยตกลงใหแบงสรรทดนใหแตละคน (ครอบครว) มสทธครอบครองเพอท ามาหากน และคดเลอกผมลกษณะดใหท าหนาทปกครองดแลในฐานะเจาของแผนดน จงมค า ขตตยะ (ตรงกบค าวา กษตรยะ ในภาษาสนสกฤต) เกดขน โดยประชาชนยนดแบงปนผลประโยชนแกผปกครองนน เนองจากผปกครองท าหนาทไดด ประชาชน พอใจ จงมค า ราชา เกดขนและเนอง จากผปกครองเปนผทมหาชนคดเลอก แตงตง จงมชอวา มหาสมมตราช ดวยเหตดงกลาวมาน กลมคนทเรยกวา กษตรยจงเกดขน

ตอมา เมอมคนละเมดสทธของผอน และกระท าการทจรตตาง ๆ มากขน จงมคนอกกลมหนงชวยท าหนาทสงสอนและท าพธลอยบาปให จงมค าวา พราหมณ เกดขน พวกนกไดรบการบ ารงเลยงดจากประชาชนพวกทนยมเสพเมถนธรรม ซงเปน ผครองเรอนและมหนาทท างานตาง ๆ ตามถนด จงมชอวา เวสสา คอ พวกแพศย นอกจากนยงมประชาชนอกกลมหนงท าการงานทต ากวาพวกแพศย จงมชอวา สททะ หรอ ศทร

ตรสเลาตอไปวา ตอมา มกษตรยผเบอหนายหนาทปกครอง จงออกไปบวชเปนบรรพชต เรยกตวเองวา สมณะ ค าวา สมณะ จงเกดขน แมพวกพราหมณ พวกแพศย และพวกศทรทเบอหนายหนาทของตน ๆ ออกบวชเปนบรรพชตกเรยกวา สมณะ เหมอนกน

ภำคนคมน ตรสสรปวา การเปนกษตรย พราหมณ แพศย ศทร และแมสมณะลวน

เปนโดยธรรม คอ หนาท มใชโดยวรรณะอยางทพวกพราหมณเขาใจ ทง 5 พวกน ถาประพฤตอธรรม คอ กายทจรต วจทจรต และมโนทจรต เปนมจฉาทฏฐ หลงจากตายกไปเกดในอบาย ทคต วนบาต นรกเหมอนกน ถาประพฤตธรรม คอ สจรต 3 หลงจากตายกไปเกดในสคตโลกสวรรคเหมอนกน แลวตรสสอนใหเจรญโพธปกขยธรรม

29

ในทสด ทรงยกค าภาษตของสนงกมารพรหมมาสนบสนนพระพทธภาษตขางตนวา

ในหมชนทถอตระกลเปนใหญ กษตรยจดวาประเสรฐทสด สวนทานผเพยบพรอมดวยวชชาและจรณะ จดวาเปนผประเสรฐในหมเทพและมนษย 5. ขอสงเกต ในพระสตรน มขอทนาสงเกต นาศกษาหลายประการ ขอเสนอเพอ

ประกอบการพจารณาประดบสตปญญา ดงน 1. รปแบบและวธการททรงใชแสดงพระสตรนคลายกบพระสตร

ท 3 ขางตน คอ ทรงสาธกนทานโบราณคดมาสนบสนนหลกธรรมของพระองค ท าใหเราใจชวนฟง ชวนอานเปนอยางยง

2. นบเปนพระสตรแรก ททรงแสดงเร อง ตนก า เนดหรอววฒนาการของโลกไวอยางแจมแจงโดยมไดมผใดทลขอใหทรงแสดง ววฒนาการของโลกททรงแสดงนคลายมตทางวทยาศาสตร คอ โลกเกดขนตามธรรมชาตไมมผสราง ไมมผท าลาย

3. เพอใหเขาใจเรองวรรณะและทรรศนะหรอทฏฐในเรองนอยางชดแจง ควรอานพระสตรตอไปนประกอบดวย คอ (1) อมพฏฐสตร และ พรหมชาลสตร ใน ทฆนกาย สลขนธวรรค พระไตรปฎกเลมท 9 (2) ปาฏกสตร และจกกวตตสตร คอพระสตรท 1 และท 3 ในเลมน

4. ผลแหงพระสตรน อรรถกถาอธบายวา สามเณรทงสองไดบรรลอรหตตผล พรอมดวยปฏสมภทา 4 (ท.ปา.อ. 140/58)

3.4.2 จกกวตตสตร : สตรวำดวยอดมรฐ 1. ทมำของชอ จกกวตตสตร แปลวา พระสตรวาดวยพระเจาจกรพรรด ซงหมายถง

กษตราธราชผไดรบมรธาภเษกแลว ทรงประพฤตธรรมทเรยกวา จกรวรรดวตร อนเปนเหต ใหแกว 7 ประการ ม จกรแกว เปนตนเกดขน และทรงใชจกรนแผพระราชอาณาจกร ปราบปรปกษจนมเมองขนทง 4 ทศ ชอนจงตงตามเนอหาสาระของพระสตร

30

อนง ในบางแหง เรยกชอพระสตรนวา จกกวตตสหนาทสตร (พระสตรวาดวยการบนลอสหนาท ประกาศเรองพระเจาจกรพรรด) ทงน อาจจะใหแตกตางกบจกก-วตตสตรอน คอ ทปรากฏในสงยตตนกาย มหาวารวรรค พระไตรปฎกเลมท 19 และทปรากฏในองคตตรนกาย ตกนบาต พระไตรปฎกเลมท 20 กได

2. ทมำของพระสตร พระสตรน พระผมพระภาคทรงแสดงแกภกษทงหลาย ขณะประทบ

อยทเมองมาตลา แควนมคธ โดยทรงประสงคใหผฟงพงตนพงธรรม ไมพงสงอน เพราะการพงตนพงธรรมท าใหเจรญดวยอาย วรรณะ สขะ โภคะ และพละ ท าใหมารขดขวางความเจรญไมได

อรรถกถาอธบายวา ในตอนเชาตรของวนนน พระผมพระภาคทรงตรวจดหมสตว ผทควรโปรด ทรงเหนวา ชาวเมองมาตลา จ านวน 84,000 คน (โดยประมาณ) มอปนสย สามารถบรรลธรรมได ถาทรงแสดงพระสตรทเกยวกบอนาคตวงศใหฟง จงเสดจออก จากทประทบ ไปยงเมองมาตลาแตเชา พรอมดวยภกษสงฆตามเสดจจ านวน 20,000 รป (โดยประมาณ) พวกกษตรยชาวเมองมาตลา เฝารบเสดจ และไดถวายมหาทานแดพระองคและภกษสงฆ พระผมพระภาคทรงเหนวา ถาทรงแสดงธรรมทตรงนน จะเกดปญหาเรองสถานทคบแคบ ไมพอนงและยนของผเขาฟง ฉะนน เมอเสวยพระกระยาหารเสรจ ไมทรงกลาวอนโมทนา ทรงลกจากพทธอาสน เสดจออกไปนอกตวเมองและประทบนงภายใตควงไมมาตละตนหนง ซงมบรเวณกวางพอรองรบผฟงธรรม จ านวนมากได เมอประทบนงเรยบรอยแลว หมภกษสงฆเขาไปเฝาทงดานขวาและดานซายของพระองค สวนประชาชนเขาไปนงตรงดานหนา คอ ณ เบองพระพกตรของพระองค (ท.ปา.อ. 80/29-30)

3. รปแบบของพระสตร รปแบบของจกกวตตสตรเปนบรรยายโวหารแบบสาธกนทานทงเรอง

อดตและอนาคต 4. ใจควำมส ำคญ ภำคอทเทส พระผมพระภาคตรสสอนใหพงตนพงธรรม ไมพงสงอน วธพงตนพง

ธรรมใหกระท าโดยการเจรญสตปฏฐาน 4 (ทรงแสดงเฉพาะบทมาตกา) และให

31

ประพฤตธรรมอนเปนโคจรทสบเนองมาจากบดา (พระองคเอง) เมอประพฤตขอน บญกศลจะเจรญยงขน มารจะขดขวางมได

ภำคนทเทส 1. ทรงอธบายวา ผพงตนพงธรรมจะเจรญดวยอาย วรรณะ สขะ โภคะ

และพละ แลวทรงสาธกนทานเกยวกบพระเจาจกรพรรดในอดต 7 พระองค มพระเจาทฬหเนม เปนตน ผประพฤตจกรวรรดวตรสบทอดตอ ๆ กนมาโดยล าดบ

จกรวรรดวตรทพระเจาจกรพรรดทง 7 พระองค ทรงประพฤต ไดแก (1) อาศย ธรรม สกการะธรรม เคารพธรรม นบถอธรรม บชาธรรม นอบนอมธรรม มธรรมเปนธงชย มธรรมเปนยอด มธรรมเปนใหญ จดการรกษาปองกน และคมครองชนภายใน (พระมเหส พระราชโอรส พระราชธดา) ก าลงพล พวกกษตรยผตดตาม (พระราชวงศ) พราหมณและคหบด ชาวนคมและชาวชนบท (ชาวแวนแควน) สมณ-พราหมณ สตวพวกเนอ และสตวจ าพวกนกโดยธรรม ไมกระท าสงทผดแบบแผนของแวนแควน (2) แจกจายทรพยแกผไมมทรพยเลยงชพ (3) เขาไปหาสมณ-พราหมณผเวนขาดจากความมวเมาประมาท ตงมนอยในขนต (ความอดทน) โสรจจะ (ความสงบเสงยม) ฝกตน สงบตน ท าใหตนเองดบกเลสได แลวสอบถามวา อะไรเปนกศล เปนอกศล อะไรเปนคณ เปนโทษ อะไรควรท า ไมควรท า อะไรท าแลวกอใหเกดสข หรอกอใหเกดทกขตลอดกาลนาน

ตรสเลาวา เมอกษตราธราชทรงประพฤตจกรวรรดวตรนโดยบรบรณแลว แกว 7 ประการ ไดเกดขน ท าใหบานเมองเจรญรงเรองอดมสมบรณ พระเจาจกรพรรดและประชาราษฎรผประพฤตตามมอายยนถง 80,000 ป มวรรณะผองใส มความสข มโภคะและพละ

2. ตรสเลาตอไปวา ยงมกษตราธราชผไดรบมรธาภเษกพระองคหนง ซงนบเปนองคท 8 ไมทรงประพฤตจกรวรรดวตรสบทอดจากพระชนก จงไมทรงมแกว 7 ประการ บานเมองของพระองคจงไมเจรญรงเรอง ประชาราษฎรประสบความเดอดรอน อดอยากตองขโมยเขากน อกศลธรรมขอ อทนนาทาน จงเกดขน อาย วรรณะ สขะ โภคะ และพละเรมเสอมถอย ตอมา ไดเกดอกศลธรรมขอ ปาณาตบาต มสาวาท เปนตน ขนตามล าดบ เมออกศลธรรมแตละขอเจรญขน กศลธรรม เสอมลง ๆ ตามล าดบ อาย วรรณะ สขะ โภคะ และพละกเสอมลง ๆ ตามล าดบ จนถงสมยหนงทมนษยมอายขยแค 10 ปตาย ในสมยนนจะเกดกาลยคขนมคสญญเปนเวลา 7 วน คอ คนเหนคนเขาใจวาเปนเนอทตนอยากกนเพอแก

32

ความหวโหย จงใชอาวธประหตประหารกน จนผคนลมตายไปเกอบหมดโลก ชวงเวลานน เรยกวา สตถนตรกป

คนทรอดตาย คอ ผทหลบหนออกจากหมคณะไปหลบซอนตวอยปาดงพงพ พอพน 7 วน จงออกจากทซอน เกดความรสกส านกถงคณคาของธรรม แลวตงใจปฏบตธรรม ท าใหคอย ๆ กลบเจรญรงเรองขนโดยล าดบอก

3. ตรสเลาตอไปวา เมอมนษยมอาย 80,000 ป พระเจาจกรพรรดพระองคหนง พระนามวาสงขะ จะเสดจอบตขนในโลก พระองคทรงประพฤตจกรวรรดวตร อยางเครงครด ท าใหบานเมองของพระองคเจรญรงเรอง กวางขวาง อาณาจกร ของพระองคมศนยกลางการปกครองอยทกรงพาราณส แตจะมชอวาเกตมดราชธาน มประชากรหนาแนน

นอกจากน ยงตรสเลาวา ในสมยนน พระอรหนตสมมาสมพทธเจาพระนามวา เมตไตรย จะเสดจอบตขนในโลก จะทรงสงสอนธรรมและบรหารการคณะสงฆอยางเดยวกบพระองคในบดน

ภำคนคมน ตรสสรปไววา ดวยเหตน พระองคจงทรงสอนใหพงตนพงธรรมโดยการ

เจรญสตปฏฐาน 4 และประพฤตธรรมอนเปนโคจร ซงสบเนองมาจากบดา (พระองคเอง) ผปฏบตธรรมยอมเจรญดวยอาย วรรณะ สขะ โภคะ และพละ คอ

1. ธรรมทท าใหมอายยน ทรงแนะน าใหเจรญอทธบาท 4 2. ธรรมทท าใหมวรรณะ ทรงแนะน าใหรกษาศล 3. ธรรมทท าใหมสขะ ทรงแนะน าใหเจรญฌาน 4 4. ธรรมทท าใหมโภคะ ทรงแนะน าใหเจรญอปปมญญา (พรหม

วหาร) 4 5. ธรรมทท าใหมพละ ทรงแนะน าใหเจรญวปสสนา จนไดเจโต

วมตต และปญญาวมตต ตรสจบ ภกษทงหลายตางชนชมยนด 5. ขอสงเกต ในพระสตรน มขอทนาสงเกต นาศกษา ดงน

1. รปแบบและวธการแสดงนาสนใจมาก การสาธกนทานในอดตมาสนบสนน หลกค าสอนของพระองคท าใหผฟงเหนจรงเหนจงและเราใจใหอยากฟง นอกจากน การพยากรณเหตการณขางหนาวา จะตองเปนไปอยางเดยวกนน

33

เทากบทรงแสดง สหนาทประกาศสจธรรมของพระองคโดยทรงใชพระสพพญญตญาณทงฝายอตตงส-ญาณ และฝายอนาคตงสญาณเปนอปกรณ จงท าใหพระสตรนนาสนใจมาก

2. เนอหาของพระสตรนมสาระส าคญเพยงการพงตน พงธรรม แตทรงน าเรองอนาคตวงศ คอ เรองพระพทธเจาในอนาคตเขามาเสรมไวดวย เทากบทรง เพมเตมเรองพทธวงศ ทตรสไวในคราวเสดจนวตกรงกบลพสดครงแรก โปรดอานรายละเอยดในบทน าของขททกนกาย พระไตรปฎกเลมท 33 ประกอบ

3. ผลแหงพระสตรน ในพระบาลมแคทยอไว แตอรรถกถาอธบายเพมเตม วา ภกษสงฆทง 20,000 รป บรรลอรหตตผล สวนประชาชนชาวเมองมาตลาทง 84,000 คน ตางไดดมน าอมฤต (อมต ปาน ปวส) (ท.ปา.อ. 110/430) และฎกาอธบายขยายความวา หมายถงบรรลมรรคและผลเบองต า คอ โสดาปตตมรรค โสดาปตตผล สกทาคามมรรค และสกทาคามผล (ท.ปา.ฏกา 110/43)

3.4.3 มหำสหนำทสตร : สตรวำดวยกำรบรหำรจดกำรองคกร 1. ทมำของชอ มหาสหนาทสตร แปลวา พระสตรวาดวยการบนลอสหนาท สตรใหญ

ชอน ตงตามเนอสาระของพระสตรซงกลาวถงการบนลอสหนาทครงส าคญยงของพระผมพระภาค แตชอทตรสไวตอนทายของพระสตรนคอ โลมหงสนบรรยาย แปลวา ธรรมบรรยายทท าใหเกดขนลกชชน

2. ทมำของพระสตร พระสตรน พระผมพระภาคทรงแสดงแกทานพระสารบตร ขณะ

ประทบอย ณ ราวปานอกเมองดานทศตะวนตกของกรงเวสาล แควนวชช โดยทรงปรารภ ค ากราบทลของทานพระสารบตรเรองโอรสของเจาลจฉวองคหนง ชอสนกขตตะ กลาวตพระองคในทชมชนซงเปนเหตใหมการโจษขานกน พระเถระไดยนค ากลาวนขณะเทยวบณฑบาตในกรงเวสาล เหตเกดของพระสตรน จดอยในประเภท อตถปปตตกะ

3. รปแบบของพระสตร รปแบบของมหาสหนาทสตรเปนบรรยายโวหารแบบถามเอง - ตอบ

เอง เชนเดยวกบ จฬสหนาทสตร 4. ใจควำมส ำคญของพระสตร ภำคอทเทส

34

ทานพระสารบตรกราบทลวา เจาสนกขตตะผเปนโอรสของเจาลจฉวองคหนง ไดกลาวในทชมชนในกรงเวสาลวา สมณโคดมไมมญาณทสสนะทประเสรฐ อนสามารถวเศษยงกวาธรรมของมนษย สมณโคดมแสดงธรรมทประมวลมา ดวยความตรกทไตรตรองดวยการคนคด แจมแจงไดเอง ธรรมทสมณโคดมแสดงเพอประโยชนแกบคคล ยอมน าไปเพอความสนทกขโดยชอบส าหรบบคคลผปฏบตตามธรรมนน

ภำคนทเทส ตอนท 1 พระผมพระภาคตรสวาเจาสนกขตตะเปนโมฆบรษ (คนโง

คนพาล) เปนคนมกโกรธกลาวค านนดวยความโกรธ โดยคดจะตเตยน แตกลบสรรเสรญ พระองควา ธรรมทสมณโคดมแสดงเพอประโยชนแกบคคล ยอมน าไปเพอความสนทกขโดยชอบส าหรบบคคลผปฏบตตามธรรมนน

ทรงย าวาเจาสนกขตตะไมรซงถงพระพทธคณ 9 และพระญาณหรอวชชา 3 คออทธวธญาณ ทพพโสตญาณ และเจโตปรยญาณของพระองค

ตอนท 2 ตรสวา พระองคทรงมตถาคตพละ คอก าลงของพระตถาคต 10 ประการ ทเปนเหตใหพระองคทรงปฏญญาฐานะทองอาจบนลอสหนาทประกาศพรหมจกรในบรษททงหลายได แลวทรงอธบายตถาคตพละ 10 ประการ โดยละเอยด และทรงสรปตอนนวา ใครกตามทกลาวอยางทเจาสนกขตตะกลาว ถาไมละวาจานน ไมละความคดนน ไมสลดทงทฏฐนน จะด ารงอยในนรกเหมอน ถกน าไปฝงไว

ตอนท 3 ตรสวา พระองคทรงมเวสารชชญาณ 4 ประการ ทเปนเหตให พระองคทรงปฏญญาฐานะทองอาจ บนลอสหนาทประกาศพรหมจกรในบรษท ทงหลายได แลวทรงอธบายเวสารชชญาณ 4 ประการโดยละเอยด และทรงสรปยนยนไวเชนเดยวกบตอนท 2

ตอนท 4 ตรสถงบรษท 8 จ าพวก คอ ขตตยบรษท พราหมณบรษท คหบดบรษท สมณบรษท จาตมหาราชบรษท ดาวดงสบรษท มารบรษท และพรหมบรษทวา พระองคทรงเขาสบรษทเหลานหลายรอยหลายพนครง โดยไมทรง รสกสะทกสะทาน ทรงรสกองอาจกลาหาญตลอดเวลา เพราะทรงมเวสารชชญาณ 4 ประการ แลวทรงสรปลงอยาง 2 ตอนขางตน

35

ตอนท 5-6 ตรสถงก าเนด 4 ชนด และคต 5 ประการ เพอทรงยนยนวา ทรงมพระญาณหยงรเรองเหลานโดยแจมแจงไมใชประมวลมาดวยความตรก แลวทรง สรปอยาง 3 ตอนขางตน

ตอนท 7 ตรสวา พระองคทรงบ าเพญพรหมจรรยมองค 4 มาแลว คอ (1) ทรงบ าเพญตบะ และทรงบ าเพญอยางยอดเยยม (2) ทรงประพฤตวตรถอสงเศราหมองและทรงประพฤตอยางยอดเยยม (3) ทรงประพฤตวตรกดกนบาป และประพฤตอยางยอดเยยม (4) ทรงประพฤตสงด และประพฤตอยางยอดเยยม ทรงอธบายวธบ าเพญพรหมจรรยเหลานโดยละเอยดพสดาร ท าใหทราบพทธประวตตอนนไดกวางขวางยงขน

ตอนท 8 ทรงเลาถงการทดลองบ าเพญธรรมตามลทธทมอยขณะนน คอ 1. ลทธทถอวา ความบรสทธมไดเพราะอาหาร (อาหารสทธ)

พระองคจงทรงอดพระกระยาหาร กไมทรงไดญาณอะไร 2. ลทธทถอวา ความบรสทธมไดเพราะสงสารวฏ (สงสารสทธ)

คอเวยนวายตายเกดไปเรอย ๆ กบรสทธเอง ทรงเลาวาพระองคทรง ทราบ (หลงจากตรสร) วา ลทธนใชไมได เพราะในภพภมตาง ๆ พระองคทรงทองเทยวมาแลว ลวนไมอาจใหบรสทธได นอกจากพรหมโลกชนสทธาวาสซงพระองคยงไมเคยไปอบต เพราะผไปอบตในชนนกบรสทธไดเลยไมตองกลบมาเกดในมนษยโลกอก

3. ลทธทถอวาความบรสทธมไดเพราะการเกด (อปปตตสทธ) ทรงอธบายเหมอนลทธสงสารสทธ

4. ลทธทถอวา ความบรสทธมไดเพราะอาวาส (อาวาสสทธ) ทรงอธบายไวเหมอนลทธสงสารสทธ

5. ลทธทถอวา ความบรสทธมไดเพราะการบชายญ (ยญญสทธ) ทรงอธบายวา ทรงเคยบชายญตาง ๆ มาแลวเหมอนกน

6. ลทธทถอวา ความบรสทธมไดเพราะการบ าเรอไฟ (อคคปารจรย- สทธ) ทรงอธบายวา ทรงเคยบ าเรอไฟมาแลวเหมอนกน

7. ลทธทถอวา คนทอยในปฐมวยเทานน มปญญาเฉลยวฉลาด พอลวง กาลผานวยมอาย 80 ป 90 ป 100 ป ปญญาของเขากเสอมไป ทรงอธบายวา ไมจรง ทรงยกพระองคเองซงขณะนนมพระชนมาย 80 พรรษา เปนตวอยาง

ภำคนคมน

36

ทานพระนาคสมาละซงก าลงยนถวายงานพดพระผมพระภาคอยตลอดเวลา ททรงแสดงพระสตรน เมอพระองคตรสจบลง ไดกราบทลวา ทานเกดขนลกชชนขน ทลถามวา ธรรมบรรยายนชออะไร ตรสตอบวาชอโลมหงสนบรรยาย

5. ขอสงเกต พระสตรนใหความรเกยวกบพระผมพระภาคอยางลกซงกวางขวาง

ยากจะหาไดจากทอนโดยเฉพาะพทธประวตตอนตน ๆ เมอทรงแสวงหาโมกขธรรม เราไมคอยทราบกนวาทรงศกษาลทธอะไรบาง ทรงทดลองปฏบตตามลทธอะไรบาง เราทราบกนแตเพยงวา ทรงศกษาจากดาบส 2 องค คอ อาฬารดาบส กาลามโคตร และอทกดาบส รามบตร ผท าใหพระองคทรงบรรลสมาบต 8 นอกจากน ยงใหความรเกยวกบองคคณของพระพทธเจาทเปนเหตใหทรงประกาศยนยนความเปนพระพทธเจา อยางองอาจดจพญาราชสห

ในกระบวนการอธบายความ นบไดวา พระสตรนมความสมบรณในตวเอง ผอานจะอานดวยความตนเตนเราใจตลอดเรอง จงไมนาแปลกใจททานพระนาค- สมาละกราบทลในตอนทายพระสตรวา พระสตรนท าใหทานรสกขนลกชชน

3.4.4 กฏทนตสตร : สตรวำดวยเศรษฐศำสตรกำรเมอง 1. ทมำของชอ กฏทนตสตร แปลวา พระสตรทวาดวยกฏทนตพราหมณ (กฏทนตะ

แปลวา ฟนเขยน) ทชออยางน เพราะเนอหาส าคญของพระสตรนเปนขอสนทนาระหวางพระผมพระภาคกบกฏทนตพราหมณ โดยกฏทนตพราหมณเปนผถาม พระผมพระภาคเปนผตรสตอบ

2. ทมำของพระสตร พระสตรนพระผมพระภาคตรสแกกฏทนตพราหมณขณะประทบอยใน

สวน อมพลฏฐกาใกลหมบานพราหมณชอขาณมต แควนมคธ ซงพระเจาพมพสาร พระราชทานหมบานนเปนพรหมไทยใหกฏทนตพราหมณปกครอง ขณะทพระผมพระภาคเสดจแวะไปประทบทนน กฏทนตพราหมณก าลงเตรยมการจดท าพธบชา มหายญ 3 ประการ มองคประกอบ 16 ประการ เพอความสข ความเจรญของตนเองและประชาชนในหมบานของเขา โดยเตรยมสตวไวฆาบชายญ คอ ววเพศผ ลกววเพศผ ลกววเพศเมย แพะ และแกะ อยางละ 700 ตว เนองจากตนไมทราบวาจะท าพธนอยางไรแน และทราบวาพระผมพระภาคทรงทราบด ฉะนน เมอ

37

ทราบจากพวกพราหมณทงหลายวาพระผมพระภาคเสดจมาประทบอยทสวนอมพลฏฐกาแลว จงไดออกไปเฝา แมจะถกพราหมณหลายรอยคนทมาพกเพอรบทานในพธบชามหายญ นนคดคานวา ไมสมควรไปเฝา ควรใหพระผมพระภาคเสดจมาหาเอง กฏทนต-พราหมณกไดยกเอาพทธคณขนมาอางลบลางเหตผลของพวกพราหมณท านองเดยวกบทโสณทณฑพราหมณกลาวอาง

3. รปแบบของพระสตร พระสตรนเปนแบบการสนทนาถาม - ตอบอกแบบหนง คอกฏทนต

พราหมณเขาไปเฝาเพอทลขอค าอธบาย พระผมพระภาคทรงอธบายโดยยกอดตมหาราช พระองคหนงทเคยท าพธบชามหายญนไดผลดมาแลวมาตรสเลาใหฟง แลวกฏทนต-พราหมณกทลถามเพอขอความรตอไป โดยมไดโตแยงใด ๆ พระผมพระภาคกทรงอธบายจนผถามพอใจ

4. ใจควำมส ำคญของพระสตร พระ ผมพระภาคทรงอธบายพ ธบ ชามหายญ 3 ประการ ทม

องคประกอบ 16 ประการ โดยยกเอาพธบชามหายญของพระเจามหาวชตราช มาตรสเลาประกอบ ดงน

พระเจามหาวชตราชทรงมพระราชทรพยมหาศาล ทรงมพชพนธธญญาหาร เตมทองพระคลง ทรงท าสงครามไดชยชนะจนไดครองดนแดนกวางใหญไพศาล วนหนง ทรงประสงคจะท าพธบชามหายญเพอความสขสวสดแกพระองคเองและอาณาประชาราษฎร จงทรงปรกษากบพราหมณปโรหตวาจะท าอยางไร พราหมณปโรหต จงกราบทลแนะน าใหทรงท าเปนขน ๆ ดงตอไปน

ขนท 1 ใหทรงปราบโจรผรายแบบถอนรากถอนโคน เพอมใหกลบมาเปน เสยนหนามเบยดเบยนประชาราษฎรตอไปอก โดยวธการ 3 อยาง คอ

1. ใหพระราชทานพนธพชและอาหารแกเกษตรกรผขยนในการท าเกษตร

2. ใหพระราชทานตนทนแกราษฎรผขยนในการคาขาย 3. ใหพระราชทานอาหารและเงนเดอนแกขาราชการผขยน

ในหนาทราชการ พระเจามหาวชตราชทรงปฏบตตามค าแนะน านโดยเครงครด ก

ปรากฏวาไดผลดเปนอยางยง คอพระราชทรพยเพมพนมากขนๆ บานเมองไมมโจรผราย บานเรอนไมตองปดประต อาณาประชาราษฎรอยเยนเปนสขกนทวหนา

38

ขนท 2 ใหมรบสงถงบคคลในพระราชอาณาเขต 4 พวก คอ (1) พวกเจาผครองเมองตาง ๆ ทขนกบพระเจามหาวชตราช (2) พวกอ ามาตยราชบรพารผใหญ (3) พวกพราหมณมหาศาล (พราหมณผมทรพยมาก) (4) พวกคหบดมหาศาล (คหบดผมทรพยมาก) เพอขอใหบคคลเหลานนรบทราบการพระราชพธบชามหายญ และขอความเหนชอบดวย ซงปรากฏวาบคคลเหลานนไดตอบรบรองดวยด ค ารบรองนเรยกวา อนมต 4 (จากบคคล 4 พวก) ถอเปนองคประกอบ 4 ประการ ในองคประกอบทงหมด 16 ประการ

ขนท 3 ตรวจหาคณสมบต 8 ประการของเจาของพธบชามหายญ คอ พระ เจามหาวชตราช และคณสมบต 4 ประการของผท าพธ คอพราหมณปโรหตเอง ปรากฏวาทงพระเจามหาวชตราชและพราหมณปโรหตมคณสมบตครบถวนตามต ารา

จงเปนอนไดองคประกอบของมหายญครบทง 16 ประการ (อนมต 4, คณสมบตของพระเจามหาวชตราช 8 และคณสมบตของปโรหต 4) พราหมณปโรหต กราบทลอธบายเหตผลใหทรงสบายพระทยวา ผเปนเจาของพธบชามหายญทมองคประกอบ 16 ประการอยางนจะไมมใครครหานนทาไดภายหลง

ขนท 4 ใหทรงวางพระทยในการบชามหายญ 3 ประการ คอตองไมทรง เดอดรอนพระทยวา (1) กองโภคสมบตอนยงใหญของเรา จกสนเปลองไป (2) กองโภคสมบตอนยงใหญของเรา ก าลงสนเปลองไป (3) กองโภคสมบตอนยงใหญของเรา ไดสนเปลองไปแลว

ขนท 5 ใหทรงวางพระทยในผมารบทาน ซงจะมทงคนดและคนไมดปะปนกน โดยใหทรงตงพระทยเจาะจงใหแกผทงดเวนจากอกศลกรรมบถ 10 เทานน

ขนท 6 ในการท าพธบชามหายญนน ไมตองฆาวว แพะ แกะ ไก สกร และสตวนานาชนด ไมตองตดไมท าลายปามาท าหลกบชายญ ไมตองตดหญาคา พวกทาสกรรมกรของพระเจามหาวชตราชกไมตองถกบงคบใหท าสงทตนไมตองการ สงทตองใชในพธมเพยงเนยใส เนยขน นมเปรยว น ามน น าผง และน าออยเทานน

เมอพระเจามหาวชตราชทรงเตรยมการเสรจตามขนตอนนนแลว พวกเจาผครองเมอง พวกอ ามาตย พวกพราหมณมหาศาล และพวกคหบดมหาศาลได

39

น าทรพยพวกละจ านวนมากมาถวายรวมในพธนน แตพระเจามหาวชตราชไมทรงรบ กลบพระราชทานพระราชทรพยใหแกบคคลเหลานนอกดวย บคคลทง 4 พวกจงไดจดตงโรงทานขนในทศทง 4 ของหลมยญ คอ พวกเจาผครองเมองตงโรงทานใน ทศตะวนออก พวกอ ามาตยในทศใต พวกพราหมณมหาศาลในทศตะวนตก และพวกคหบดในทศเหนอ แลวท าการแจกทานไปพรอม ๆ กบพระเจามหาวชตราช

กฏทนตพราหมณทลถามวา ยงมยญอยางอนทเตรยมการนอย แตมผลมากกวามหายญดงกลาวหรอไม ตรสตอบวา ม คอนตยทาน (การใหทานเปนประจ าแก ผมศล)

ทลถามวา มยญอยางอนทเตรยมการนอย แตมผลมากกวานตยทานหรอไม ตรสตอบวา ม คอการสรางวหารอทศถวายแกสงฆจากทศทง 4

ทลถามวา มยญอนทเตรยมการนอย แตมผลมากกวาการสรางวหารหรอไม ตรสตอบวา ม คอการถงพระรตนตรยเปนทพง

ทลถามวา มยญอยางอนทเตรยมการนอย แตมผลมากกวาการถงพระ รตนตรยหรอไม ตรสตอบวา ม คอการสมาทานศล 5

ทลถามวา มยญอยางอนทเตรยมการนอย แตมผลมากกวากา รสมาทาน ศล 5 หรอไม ตรสตอบวา ม คอการออกบวชประพฤตพรหมจรรย ตงอยในศล 3 ชน บ าเพญสมาธจนไดฌาน 4 แลวเจรญภาวนาจนไดวชชา 8 (ดงรายละเอยดในสามญญผลสตร)

กฏทนตพราหมณเลอมใสในพระธรรมเทศนา ประกาศตนเปนอบาสก ขอถงพระรตนตรยเปนทพงตลอดชวต แลวสงใหปลอยสตวทงหมดทเตรยมไว เมอไดฟงอนปพพกถาตอไปอกกไดบรรลเปนพระโสดาบน

5. ขอสงเกต พระสตรนแสดงถงหลกการทส าคญ 3 ประการ คอ

1. ทรงปฏวตแนวความคดเรองการบชายญดวยการฆาสตว เปนการบชาดวยเนยใส เนยขน นมเปรยว น ามน น าผง และน าออย โดยไมสรางความเดอดรอนใหแกคนและสตว ตลอดจนการตดไมท าลายธรรมชาต

2. ทรงแสดงใหเหนวามหายญ 3 ประการ อนมองคประกอบ 16 ประการ ซง พวกพราหมณถอกนวาเปนพธทศกดสทธมผลมากนน จรง ๆแลวเปนพธทตองเตรยม การมาก แตมผลนอย คอ นอยกวานตยทาน (เชนการใสบาตรทก

40

ๆ เชา) ซงมการเตรยมการนอย หรอแมการถอศล 5 ซงมการเตรยมการนอย แตมผลมากกวา

3. ทรงแนะน าวธพฒนาทยงยน 2 แบบ ไดแกการพฒนาคนและการพฒนา บานเมอง การพฒนาคน คอพฒนาใหมศลและปญญา อนเปนยญสดทาย สวนการพฒนาบานเมอง คอพฒนาทางเศรษฐกจ ไดแกหลกการปราบโจรผราย 3 ประการ

3.4.5 มหำปรนพพำนสตร : แนวคดทำงกำรเมองกำรปกครองเชงพทธ 1. ทมำของชอ มหาปรนพพานสตร แปลวา พระสตรวาดวยมหาปรนพพาน หมายถง

การดบขนธของพระ ผมพระภาคซ ง เปน เหตการณ ทส า คญ ท สดส าหรบพทธศาสนกชน ทงหลาย ชอนตงตามเนอหาสาระของพระสตร

2. ทมำของพระสตร พระสตรนเปนบนทกประมวลล าดบเหตการณและพระธรรมเทศนาใน

ขบวน เสดจจารกแสดงธรรมครงสดทายของพระผมพระภาค ตลอดจนเหตการณในวน เสดจดบขนธปรนพพาน การถวายพระเพลง การแจกพระบรมสารรกธาต และการ สรางพระสถป

สนนษฐานกนวา พระสตรน พระธรรมสงคาหกาจารยครงปฐมสงคายนาจด ท าขน นบเปนพระสตรทยาวทสด

3. รปแบบของพระสตร รปแบบของมหาปรนพพานสตรเปนแบบบนทกเลาเรอง โดยประมวล

เหตการณ และพระธรรมเทศนาทงหมดทเกดขนในขบวนเสดจจารกแสดงธรรมครงสดทาย มารวมไว

4. ใจควำมส ำคญของพระสตร เนอหาของพระสตรนแบงเปน 6 ภาณวาร และแบงยอยออกเปน 44

ตอน บางตอนบนทกไวโดยยอและมรายละเอยดแยกไปตงเปนสตรหนงตางหากกม เชน มหาสทสสนสตร ชนวสภสตรในเลมน บางตอนปรากฏอยในคมภรตาง ๆ ทงของพระสตตนตปฎก ของพระวนยปฎก และของพระอภธรรมปฎก สาระส าคญของ แตละตอนมดงน

ตอนท 1-3

41

วสสการพราหมณมหาอ ามาตยแควนมคธ เขาเฝาพระผมพระภาคขณะประทบ อย ณ ภเขาคชฌกฏ เขตกรงราชคฤห กราบทลตามรบสงของพระเจาอชาตศตร เรองจะเสดจไปปราบแควนวชช พระผมพระภาคมไดตรสอะไรในเรองน แตไดตรส ถามทานพระอานนททก าลงถวายงานพดอยในขณะนนวา พวกเจาวชชยงปฏบตมน ตามราชอปรหานยธรรม 7 ประการอยหรอไม เมอพระเถระทลตอบวา ยงปฏบตมนอย จงทรงพยากรณวา ตราบใดทพวกเจาวชชยงปฏบตมนตามราชอปรหานยธรรม ทง 7 ประการ ตราบนนพวกเจาวชชพงหวงไดแตความเจรญอยางเดยว ไมมความ เสอมเลย แลวทรงเลาใหวสสการพราหมณฟงวา เคยตรสเรองราชอปรหานยธรรม 7 ประการนแกพวกเจาวชช

วสสการพราหมณกราบทลวา พวกเจาวชชปฏบตเพยงประการเดยวกจะมแต ความเจรญอยางเดยว ไมมความเสอม ไมตองปฏบตใหครบทง 7 ประการเลย พระเจาอชาตศตรไมควรท าสงครามกบพวกเจาวชชเลย นอกจากใชวธทางการทต หรอไมกท าใหแตกสามคคกน แลวทลลากลบ

หลงจากวสสการพราหมณกลบไปไมนาน พระผมพระภาครบสงใหทาน พระอานนทเรยกประชมสงฆทงหมดทพ านกอยในกรงราชคฤหในขณะนน และไดตรสพระธรรมเทศนาเรองอปรหานยธรรมส าหรบภกษ หรอภกขอปรหานยธรรม รวม 6 หมวด เปนอปรหานยธรรม 7 ประการ 5 หมวด 6 ประการ 1 หมวด หมวดท 4 ไดแก โพชฌงค 7 หมวดท 5 ไดแกสญญา 7 (คอสญญา 7 ประการแรก ในสญญา 10) และหมวดท 6 ไดแกสารณยธรรม 6

จากนน ไดเสดจพรอมดวยภกษสงฆหมใหญประมาณ 500 รป ลงจากภเขาคชฌกฏไปยงอมพลฏฐกาวน (สวนมะมวงหนม) เสดจเขาประทบ ณ ต าหนกหลวง ทรงแสดงพระธรรมเทศนาวาดวยศล สมาธ ปญญา แกภกษทงหลายแลวเสดจตอไป จนถงเมองนาลนทา(นาฬนทา) ประทบทปาวารกมพวน (สวนมะมวงของปาวารกเศรษฐ) แควนมคธ

ตอนท 4 ทานพระสารบตรเขาเฝาพระผมพระภาคขณะประทบอยทปาวารกมพ

วนกราบทล ถงความเลอมใสททานมตอพระผมพระภาคดวยอาสภวาจา คอ วาจาอนองอาจดจเสยงราชสหค าราม(สหนาท) วา ไมเคยม จกไมม และยอมไมม สมณะ หรอพราหมณผอน ซงจะมปญญาในทางพระสมโพธญาณ ยงกวาพระผมพระภาค

42

เมอทรงทวงตงวา พระเถระไมมเจโตปรยญาณ (ปญญาหยงรวาระจตของ ผอน) ในพระพทธเจาทงหลายทงในอดต อนาคต และปจจบน จะรเรองในพระทยของพระพทธเจาเหลานนไดอยางไร ทานกราบทลวา ทานมวธการอนมาน โดย อาศยองคธรรม 3 หมวด คอ นวรณ 5 สตปฏฐาน 4 และโพชฌงค 7 เปน เครองมออนมานวา เพราะพระพทธเจาทกพระองคทรงละนวรณ 5 ประการไดเดดขาด มพระทยมนคงดในสตปฏฐาน 4 ประการ ทรงเจรญโพชฌงค 7 ประการ ตามความ เปนจรง จงตรสรพระอนตตรสมมาสมโพธญาณ ทานเปรยบเทยบทานเองกบนายประตผฉลาดของเมองชายแดนทมก าแพงมนคง มประตเขา-ออกเพยงประตเดยววาเขายอมรจกสตวใหญ ๆ ทกชนดทเขาและออกจากเมองนนโดยพจารณา ส ารวจททางเขา-ออกน ฉนใด ทานกพจารณาส ารวจจากธรรม 3 หมวดนฉนนน

พระผมพระภาคทรงนงมไดตรสรบรองความถกตองของการอนมานน แต อรรถกถาบอกใหดรายละเอยดเรองนในสมปสาทนยสตร ในทฆนกาย ปาฏกวรรค (พระไตรปฎกเลมท 11) ตรงนมขอทควรศกษา คอ ทานพระสารบตรมไดตาม เสดจมาจากกรงราชคฤหเพราะทานมาพกอยทนาลนทาซงเปนบานเดมของทานเพอโปรดมารดา และทานกไดนพพานในหองททานเกดนนเอง หลงจากขบวนเสดจเคลอนไปแลว

ตอนท 5-7 พระผมพระภาคเสดจจากเมองนาลนทาไปถงปาฏลคาม แควนมคธ

ประทบ ณ บานรบรองของอบาสกอบาสกาชาวปาฏลคาม ทรงแสดงพระธรรมเทศนาโปรดอบาสกและอบาสกาเหลานน เรองโทษของผทศล 5 ประการ และอานสงสของผ มศล 5 ประการ

วนรงขนตรสกบทานพระอานนทเรองการสรางเมองปาฏลบตรทมหาอ ามาตย แควนมคธ 2 คน คอ สนธะและวสสการพราหมณก าลงด าเนนการอยวา ตอไปเมองนจะเปนเมองชนเยยม เปนศนยกลางการคาขาย แตจะมอนตราย 3 อยาง คอ อนตรายทเกดจากไฟ จากน า และจากการแตกสามคค ตอมา มหาอ ามาตย ทงสองเขาเฝากราบทลอาราธนาพระองคพรอมดวยภกษสงฆไปเสวยพระกระยาหาร ทบานพกของตน ครนเสวยพระกระยาหารเสรจ ทรงอนโมทนาดวยพระคาถาท ขนตนวา ยสม ปเทเส กปเปต ซงคณะสงฆยงใชเปนบทเจรญพระพทธมนตในงาน ขนบานใหม งานฉลองอาคารใหม มาจนทกวนน

43

ครนทรงอนโมทนาเสรจแลวไดเสดจออกจากปาฏลคามพรอมดวยภกษสงฆโดยมมหาอ ามาตยทงสองตามสงเสดจจนถงทาขามแมน าคงคาจากฝงของแควนมคธ ไปยงฝงของแควนวชช มหาอ ามาตยจงตงชอทาททรงขามฝงนนวา ทาพระโคดม

ตอนท 8-10 พระผมพระภาคทรงน าภกษสงฆไปยงโกฏกคาม ตรสกบภกษทงหลาย

เรอง อรยสจ 4 แลวเสดจตอไปจนถงนาทกคามหรอญาตกคาม แควนวชช ประทบ ณ ต าหนกอฐ (ทชาวบานญาตกคามสรางถวาย) ทรงตอบค าถามของทานพระอานนทเรองคตและอภสมปรายภพของพทธบรษทของหมบานนนทลวงลบไปแลว ซงมทง ภกษ ภกษณ อบาสก และอบาสกา และมคณธรรมตงแตโสดาปตตผล จนถง อรหตตผล สรปวา มทงผทไมหวนกลบมาเกดในโลกนอกและผทจะบรรลสมโพธ ในวนขางหนา (ในเรองนมรายละเอยดแยกไปตงเปนอกสตรหนง คอ ชนวสภสตร ในเลมน)

หลงจากตรสตอบค าถามของทานพระอานนทจบแลวทรงแสดงธรรมเรอง แวนธรรม เพอใหพทธบรษทใชเปนหลกส าหรบส ารวจตวเอง พยากรณตวเองโดยไมตองมาทลถามพระองคอก ทรงสรปวา พระอรยสาวกผมแวนธรรมนแลว พยากรณตนเองไดวา จะไมไปเกดในนรก ก าเนดสตวดรจฉาน เปรต อบาย ทคต และวนบาตแนนอน

อนง ขณะประทบ ณ ต าหนกอฐน พระผมพระภาคทรงแสดงธรรมเกยวกบ ศล สมาธ และปญญาไวหลายเรอง รวมทงเรองสตปฏฐาน 4

ตอนท 11 จากนน เสดจตอไปยงสวนมะมวงของนางอมพปาลพรอมดวยภกษ

สงฆ วนรงขน เสดจไปเสวยพระกระยาหารทบานนางอมพปาลตามค าอาราธนา หลงจาก เสวยพระกระยาหารแลว นางไดถวายสวนมะมวงใหเปนทพกของสงฆตลอดไป ขณะประทบทสวนมะมวงแหงนไดทรงแสดงธรรมเกยวกบศล สมาธ และปญญาหลายเรอง

ตอนท 12-15 จากสวนมะมวงของอมพปาล เสดจตอไปถงเวฬวคาม เขตกรงเวสาล

รบสง ใหภกษทงหลายแยกยายกนจ าพรรษา ณ ททมเพอนหรอคนทคนเคยกนโดยรอบกรงเวสาล สวนพระองคทรงจ าพรรษา ณ เวฬวคาม

44

ขณะประทบอยทเวฬวคามนนไดเกดอาการพระประชวรอยางรนแรง ทรงมทกขเวทนาอยางแสนสาหสจวนเจยนจะปรนพพาน แตทรงอดกลนไวไดดวย อทธบาท ท าใหทานพระอานนททเฝาพยาบาลอยตลอดเวลา รสกดใจ หายกงวล หวงใย และกราบทลความรสกใหทรงทราบ พระองคจงตรสสอนเรองความไมเทยงของสงขารซงตองมการพลดพรากเปนธรรมดา ทรงสอนใหมตนเปนทพง มธรรม เปนทพง อยายดตดพระองค

เชาวนหนงเสดจไปบณฑบาตในกรงเวสาลโดยมทานพระอานนทตามเสดจ หลงจากเสวยพระกระยาหารแลว เสดจตอไปยงปาวาลเจดย เขตกรงเวสาล ทรงแสดง นมตโอภาสใหพระเถระฟงถง 3 ครง เพอใหทลอาราธนาใหทรงด ารงพระชนมชพตอไปเพอประโยชนแกคนหมมาก เพออนเคราะหชาวโลก แตทานไมเขาใจความหมายแหงนมตโอภาสนน จงรบสงใหทานออกไปจากทประทบ และมารผมบาปกไดโอกาสเขาเฝาทลอาราธนาใหปรนพพานโดยอางวาถงเวลาอนสมควรแลว พระองคจงทรงรบค าอาราธนาของมาร และทรงปลงพระชนมายสงขารวา จากวนน ไปอก 3 เดอน พระองคจะเสดจดบขนธปรนพพาน

ตอนท 16-20 ทนทททรงปลงพระชนมายสงขาร ไดเกดแผนดนไหวอยางรนแรง ท า

ใหทาน พระอานนทแปลกใจจงเขาเฝาพระผมพระภาคทลถามถงสาเหต พระองคทรงตอบวา เกดจากสาเหต 8 ประการคอ (1) เกดจากธรรมชาตของโลก (2) เกดจากอ านาจฤทธของผมฤทธมอ านาจทางใจ (3-8) เกดจากอ านาจบญบารมของพระพทธเจา 6 คราว ไดแกคราวเสดจลงสพระครรภพระมารดา คราวประสต คราวตรสร คราวประกาศพระธรรมจกร คราวปลงพระชนมายสงขาร และคราวเสดจดบขนธ-ปรนพพาน

ตรสเลาใหพระอานนทฟงตอไปวา พระองคเคยเสดจเขาไปในบรษท 8 จ าพวก คอ ขตตยบรษท พราหมณบรษท คหบดบรษท สมณบรษท จาตมหาราชบรษท ดาวดงสบรษท มารบรษท และพรหมบรษท โดยทรงปรบพระองคใหกลมกลนกบบรษทนน ๆ จนเขาจ าพระองคไมได

ตรสเลาใหทานพระอานนทฟงตอไปอก 3 เรอง คอ เรองอภภายตนะ 8 ประการ เรองวโมกข 8 ประการ และทรงเลาเรองมารทลอาราธนาใหปรนพพาน ซงทรงรบค าอาราธนาของมารแลว

ตอนท 21-23

45

ทานพระอานนทกราบทลอาราธนาใหทรงด ารงพระชนมชพตอไปอก 1 กป เพอประโยชนแกคนหมมาก เพออนเคราะหชาวโลก ตรสตอบวา พระองคไดทรงแสดงนมตใหทานพระอานนทฟงถง 6 ครงแลว เพอใหอาราธนา ถาพระเถระ กราบทลอาราธนา พระองคจะทรงด ารงพระชนมชพอยไดเปนกป ๆ ดวยอ านาจ แหงอทธบาท 4 ประการ แลวทรงแสดงอานภาพของอทธบาท 4 ประการใหฟง และทรงย าวา บดนทรงรบค าอาราธนาของมารแลว พระองคจะปรนพพานในอก 3 เดอนขางหนา จะคนค าไมได จากนน ตรสชวนทานพระอานนทไปพกทกฏาคาร- ศาลา ปามหาวน เขตกรงเวสาล ตอไป

ขณะประทบอยทกฏาคารศาลา ปามหาวน รบสงใหทานพระอานนทเรยกประชมสงฆทหอฉน และไดตรสย าใหภกษทงหลายศกษาเลาเรยนปฏบตเจรญธรรมทควรรยงตอไปน เพอใหพระศาสนานด ารงอยไดยนนาน ซงจะเปนไปเพอประโยชน เกอกล เพอสขแกคนหมมากตลอดจนเทวดาทงหลาย คอ

1. สตปฏฐาน 4 2. สมมปปธาน 4 3. อทธบาท 4 4. อนทรย 5 5. พละ 5 6. โพชฌงค 7 7. มรรคมองค 8 จากนน ทรงแสดงสงเวชนยธรรมวา ภกษทงหลาย บดน เราขอเตอนเธอทงหลายวา สงขารทงหลายม

ความเสอมไปเปนธรรมดา เธอทงหลายจงท าหนาทใหส าเรจดวยความไมประมาท เถด อกไมนาน การปรนพพานของตถาคตจะม จากนไปอก 3 เดอน ตถาคต จะปรนพพาน

ตอนท 24 ในตอนเชาของวนรงขนหลงจากทรงแสดงสงเวชนยธรรมแลว ไดเสดจ

เขาไปบณฑบาตในกรงเวสาล ครนเสวยพระกระยาหารเสรจ ขณะเสดจกลบออกจากกรง เวสาล ทรงหยดทอดพระเนตรกรงเวสาลดวยอาการมองของชาง คอ หมนตวกลบหลง มอง เพราะชางเอยวคอมองไมได พระอาการททอดพระเนตรกรงเวสาลครงน เรยกวา ทอดพระเนตรกรงเวสาลอยางชางมอง (ดค าอธบายในเชงอรรถของตอนน) รบสง กบทานพระอานนทวา นเปนการทอดพระเนตรกรงเวสาลครงสดทาย แลวตรสชวน ทานพระอานนทไปยงภณฑคาม

46

ขณะประทบทภณฑคาม ทรงแสดงหลกธรรม 4 ประการ แกภกษทงหลาย วา เพราะไมรแจงแทงตลอดธรรมเหลานน พระองคและภกษทงหลายจงเทยวเรรอน ไปตลอดกาลนาน ธรรม 4 ประการนน คอ (1) อรยศล (2) อรยสมาธ (3) อรย-ปญญา (4) อรยวมตต

ตอนท 25 ทรงน าภกษสงฆออกจากภณฑคามไปยงหตถคามและชมพคาม แตละ

แหง ทรงแสดงธรรมแกภกษทงหลายเกยวกบศล สมาธ ปญญา ในบรบทตาง ๆ อกมาก แลวเสดจไปจนถงโภคนคร ประทบ ณ อานนทเจดย

ขณะประทบอย ณ อานนทเจดย ในโภคนคร ทรงแสดงมหาปเทส 4 ประการ เพอใหภกษทงหลายใชเปนขออางในการตดสนพระธรรมวนยวา อะไรเปนพระพทธพจน อะไรไมเปนพระพทธพจน นบเปนเครองมอส าคญในการศกษาพระธรรมวนย มาจนถงบดน

ตอนท 26-28 จากนน ทรงน าภกษสงฆออกจากโภคนคร เสดจไปยงกรงปาวา เมอง

หลวงของแควนมลละ (แควนน ขณะนน แบงเปน 2 สวน สวนหนงมกรงปาวาเปน เมองหลวง อกสวนหนงมกรงกสนาราเปนเมองหลวง) ประทบ ณ อมพวน ของ นายจนทกมมารบตร ในวนรงขนเสดจไปเสวยพระกระยาหารทบานของนาย จนทกมมารบตรพรอมดวยภกษสงฆตามค าอาราธนา

หลงจากเสวยพระกระยาหารทชอสกรมททวะของนายจนทกมมารบตรแลว ไดเกดอาการพระประชวรอยางรนแรงลงพระบงคนหนกเปนโลหต ทรงมทกขเวทนาอยางแสนสาหส แตทรงใชสตสมปชญญะขมทกขเวทนาไว ตรสชวนทานพระอานนทออกเดนทางตอไปยงกรงกสนารา ระหวางทางทรงหยดพกและรบสงใหพระเถระ น าน าดมมาถวาย ซงมเรองอศจรรยทพระเถระประสบ คอน าในแมน าตรงนนม น านอยและถกกองเกวยน 500 เลมเหยยบย าไปกอนหนานนไมนาน กลบเปนน า ใสสะอาด ทานจงตกมาถวายใหทรงดมได

ขณะประทบพกผอนอยทควงไมตนหนงนน เจามลละองคหนงพระนามวา ปกกสะ เดนทางจากรงกสนารามาเหนเขา จงแวะเขาไปเฝา ไดสนทนากนเรอง อาฬารดาบส กาลามโคตร ในทสด เจาปกกสะไดถวายผาเนอดสทอง ทเรยกวา ผาสงควรรณ 2 ผน แลวทลลาจากไป พระเถระน าผา 2 ผนมาคลมพระวรกาย ของพระผมพระภาค ปรากฏเปนสเปลงปลงดงถานไฟทปราศจากเปลวไฟ

47

ซงตรสเลาวาเหตการณอยางนเกดแกพระองค 2 ครง คอ ครงทตรสรและครงปรนพพานน

ตรสตอไปวา คนทงหลายอาจเขาใจวา อาหารของนายจนทะ ท าใหพระองค ปรนพพานแลวพากนพดใหนายจนทะเดอดรอน จงรบสงใหทานพระอานนทท า ความเขาใจกบคนทงหลายวา อาหารบณฑบาตทส าคญ 2 คราวใหผลและวบาก เสมอกน คอ อาหารบณฑบาตทเสวยแลวตรสรพระอนตตรสมมาสมโพธญาณ และอาหารบณฑบาตทเสวยแลวปรนพพาน

ตอนท 29 - 33 จากนน ทรงน าภกษสงฆขามแมน าหรญญวดจากกรงปาวาไปยงฝงกรง

กสนารา แลวเสดจตรงไปยงสาลวน ของพวกเจามลละ กรงกสนารา รบสงใหทานพระอานนทจดตงเตยงระหวางควงไมสาละค หนพระเศยรไปทางทศเหนอ แลวประทบสหไสยา ทานพระอปวาณะเขาเวรยนถวายงานพดอย ณ เบองพระพกตร รบสงใหทานพระ อปวาณะหลบไป ทานพระอานนทเหนเหตการณนน ตอมาจงเขาเฝาทลถามเหตผล ตรสบอกวา ตอนนน มเทพจ านวนมากจาก 10 โลกธาต (หมนจกรวาล) ลงมาเฝาพระองค จงรบสงใหทานพระอปวาณะหลบไปเพอมใหบง

ทานพระอานนทกราบทลตอไปวา เมอพระองคยงมพระชนมอย ทานเองไดมโอกาสพบปะสนทนาธรรมกบพระมหาเถระทงหลายทมาเฝาตามกาลอนควร แตหลงจากพทธปรนพพานจะไมมโอกาสเชนนนอก พระผมพระภาคจงตรสเรองสงเวช-นยสถาน 4 แหง ทพทธบรษทจะมาบชาสกการะซงท าใหมโอกาสพบปะกนได

ทานพระอานนททลถามเรองการปฏบตตอสตร ตรสตอบวา อยาด ถาจ าเปน ตองด กอยาพด ถาจ าเปนตองพด ตองมสต

ทลถามตอไปวา จะปฏบตตอพระสรระของพระองคอยางไร ตรสตอบวา ใหปฏบตอยางเดยวกบทเขาปฏบตตอพระบรมศพของพระเจาจกรพรรด

จากนน ตรสถงถปารหบคคล 4 จ าพวก วาควรปฏบตอยางไร เพราะเหตไร ตอนท 34-36 เมอทรงทราบวาทานอานนทหลบไปยนรองไหอย จงรบสงใหทานเขา

เฝา แลว ทรงแสดงลกษณะทเปนอจฉรยภาพของทานเปรยบเทยบของพระเจาจกรพรรดใหภกษทงหลายฟง ท าใหทานพระอานนทคลายความเศราโศกลงได

48

ทานพระอานนทกราบทลใหเสดจไปปรนพพานทเมองใหญ ๆ เชนกรงจมปา กรงราชคฤห กรงสาวตถ เมองสาเกต กรงโกสมพ กรงพาราณส เพราะในเมอง เหลาน มขตตยมหาศาล พราหมณมหาศาล และคหบดมหาศาล จ านวนมาก จะไดจดการบชาพระสรระของพระองคได อยาปรนพพานในเมองเลก เมองดอน เมองกงเชนนเลย พระองคจงตรสเลาเรองทเปนโบราณคดของกรงกสนาราใหภกษทงหลายฟง คอ เรองพระเจามหาสทสสนะ (มรายละเอยดแยกไปตงเปนอกสตรหนง ชอมหาสทสสนสตร ในเลมน)

จากนน รบสงใหทานพระอานนทไปแจงขาวแกพวกเจามลละผครองกรงกสนารา ไดทรงทราบวา พระองคเสดจมาประทบทสาลวน และจะเสดจดบขนธปรนพพาน ในคนนน ทานพระอานนททลรบสนองพระด ารสแลวเขาไปยงหอประชมของพวกเจามลละถวายพระพรใหทรงทราบ พวกเจามลละพรอมพระประยรญาตจงเขาเฝาถวายอภวาทพระผมพระภาคตามล าดบราชตระกลจนครบถวนในเวลาปฐมยามแหงคนนน

ตอนท 37-38 ตอมา สภททปรพาชก ชาวเมองกสนารา ทราบขาวนจงมาขอเฝา เมอ

ไดฟง พระธรรมเทศนาโดยยอจากพระผมพระภาคแลว กเกดความเสอมใสขอบรรพชา อปสมบท ทรงอนญาตและทรงมอบหมายใหทานพระอานนทจดการบรรพชา อปสมบทให ซงถอเปนภกษสาวกองคสดทายททนเหนพระผมพระภาค

จากนน รบสงกบภกษทงหลายวา �ธรรมและวนยทเราแสดงแลว บญญตแลว แกเธอทงหลาย หลงจากเราลวงลบไปกจะเปนศาสดาของเธอทงหลาย? แลวรบสงเรองอน ๆ อก 2 เรอง คอ เรองการใชค าวา อาวโสและภนเต เรองการลงพรหม-ทณฑแกทานพระฉนนะ ในทสดทรงเปดโอกาสใหภกษทงหลายทลถามพระองคถงเรองทยงสงสย แตไมมผใดทลถามเลย จงตรสพระปจฉมวาจาวา �ภกษทงหลาย บดนเราขอเตอนเธอทงหลายวา สงขารทงหลายมความเสอมไปเปนธรรมดา เธอ ทงหลายจงท าหนาทใหส าเรจดวยความไมประมาทเถด?

ตอนท 39 ครนตรสพระปจฉมวาจานนแลวกเสดจดบขนธปรนพพานโดย

กระบวนการดงน ทรงเขาปฐมฌาน ออกจากปฐมฌาน ทรงเขาทตยฌาน ออกจากทตยฌาน ทรงเขา ตตยฌาน เปนอยางนเรอยไปจนถงเนวสญญานาสญญายตน

49

สมาบต ออกจาก สมาบตน แลวทรงเขาสญญาเวทยตนโรธ ตอไปทรงยอนกลบ คอออกจากสญญา-เวทยตนโรธ แลวเขาเนวสญญานาสญญายตนสมาบตอก ทรงปฏบตอยางนจนถงปฐมฌาน นบเปนรอบท 2 โดยอนโลม 1 รอบ และปฏโลม 1 รอบ ตอจากนน ทรงออกจากปฐมฌานเขาทตยฌาน ทรงออกจากทตยฌานเขาตตยฌาน ทรงออกจากตตยฌานเขาจตตถฌาน ทรงออกจากจตตถฌานแลวเสดจดบขนธปรนพพาน และไดเกดแผนดนไหว พรอมกบมกลองทพยดงกกกองขนเปนสญญาณบอกเหตวา ไดเสดจดบขนธปรนพพานแลว

ตอนท 40-44 ตอไปเปนตอนบชาพระพทธสรระของพวกเจามลละ ตอนทานพระ

มหากสสปะน าคณะเดนทางมาถง ตอนถวายพระเพลง ตอนแจกพระบรมสารรกธาตใหแก ผแทนของแควนตาง ๆ และตอนแควนตาง ๆ ท าการบชาพระบรมสารรกธาตและสรางพระสถปบรรจพระบรมสารรกธาต ซงมรายละเอยดของแตละตอนชดเจน อยแลว

5. ขอสงเกต ดงไดกลาวไวขางตนวา พระสตรนเปนบนทกเลาเรอง โดยประมวล

ล าดบเหตการณและพระธรรมเทศนาทงหลายทเกดขนในขบวนเสดจจารกแสดงธรรมครงสดทาย มารวบรวมไว จงท าใหพระสตรนมเนอหายาวทสด คอ มถง 6 ภาณวาร แบงยอยเปน 44 ตอน บางตอนบนทกไวโดยยอ และมรายละเอยดแยกไปตง เปนสตรหนงตางหากกม เชน มหาสทสสนสตร ชนวสภสตร ในเลมน บางตอน นกายอน ๆ น าไปขยายความกม น าไปอางองกมนน ขออธบายเพมเตมเพอใหเกดความกระจางขน

ทวา มเนอหาแบงยอยเปน 44 ตอนนน หมายถงตอนของฉบบแปลน แตฉบบภาษาบาล ทานแบงไวเพยง 40 ตอน คณะบรรณกรเหนวา บางตอนม หลายเรอง จงแยกออกเพอใหเหนเดนชด เชน ตอนทพระอานนททลอาราธนา ใหด ารงพระชนมชพตอไปอก 1 กป แยกเปน 3 ตอน คอ ตอนทานพระอานนท ทลอาราธนา ตอนทรงแสดงอานภาพของอทธบาท และตอนทรงแสดงสงเวชนย - ธรรม ตอนทวาดวยเรองพระมหากสสปะ กแยกเปน 2 ตอน คอ เพมตอนถวายพระเพลงขน นอกจากนยงเพมตอนทรงเลาเรองมารทลอาราธนาใหปรนพพาน ขนอก 1 ตอน ระหวางตอนทวาดวยวโมกข 8 กบตอนทวาดวยพระอานนททล อาราธนา

50

ทวาบางตอนปรากฏอยในคมภรตาง ๆ ทงของพระสตตนตปฎก พระวนย- ปฎก และพระอภธรรมปฎกนน มหลกฐานอยทเชงอรรถของตอนนน ๆ ซงบอกวา ดเทยบ เชน ดเทยบ อง. สตตก. (ไทย) 23/22/32-38 หมายถงดเทยบกบ คมภรองคตตรนกาย สตตกนบาต พระไตรปฎกเลมท 23 ขอ 22 หนา 32-38 ตรงนใหดเทยบเรองราชอปรหานยธรรม 7 ประการ ค าวา ดเทยบในพระสตรนม 31 แหง แหงละ 1 คมภรบาง 2 คมภรบาง มากกวา 2 คมภรบาง คมภรเหลานเปนของพระสตตนตปฎกทง 5 นกาย ของพระวนยปฎก และของพระอภธรรมปฎก

ขอใหสงเกตวา ขอความในตอนทวาดวยเรองพระมหากสสปะ ในพระสตรน ขอ 231 กบขอความในพระวนยปฎก จฬวรรค พระไตรปฎกเลมท 7 ขอ 437 หนา 375 เปนเรองเดยวกน แตในพระวนยปฎก ทานพระมหากสสปะเลาไวเอง ขอความตอนนมความส าคญมาก เพราะเปนสาเหตทท าใหมการท าปฐมสงคายนาหลงพทธปรนพพาน 3 เดอน

เมอมองโดยภาพรวม จะเหนวา พระสตรนบนทกเหตการณทเปนหลกฐานทางประวตศาสตรและพระธรรมเทศนาทเปนหลกส าคญ ๆ ไวอยางดยง นบเปนพระสตรทมคณคามหาศาล จงควรศกษาโดยละเอยด

51

บทท 4 บทสรป

การจดการความรพระไตรปฎกในพระพทธศาสนาและเพอการ

เ ผ ย แ พ ร ส ร ะ ด บ ส าก ล Project for Buddhism Tipitaka Propagation to Worldwide มวตถประสงคเพอใหมการจดท าการแปลพระไตรปฎกจ านวน 45 เลม เปนภาษาองกฤษในลกษณะค าตอค า (word by word translation) เพอใหมการจดท าการแปลพระไตรปฎก 45 เลม เปนภาษาไทย ในลกษณะการแปลยกศพท หรอโดยพยญชนะ (word by word translation) เพอใหไดฐานขอมลพระไตรปฎกฉบบแปลค าตอค า ส าหรบการศกษาพระพทธศาสนาทสมบรณและถกตอง และเพอใหไดองคความรส าหรบการศกษาความหมาย และความเขาใจในพระบาล โดยไมตองศกษาจากพจนานกรม

สรปผลการด าเนนการดงน การจดท าการแปลพระไตรปฎกจ านวน 45 เลม เปนภาษาองกฤษ

และเปนภาษาองกฤษในลกษณะค าตอค า (word by word translation) ส าหรบรปแบบของการแปลฉบบภาษาบาลโรมนสฉบบภาษาองกฤษ เชน

“Itipi / so / bhagava / araham / sammasambuddho / vijjacarana / sampanno / sugato / lokavidu / anuttaaro / purisadammasarathi / sattha / deva /

manussanam / buddho / Bhagava / ti” Thus indeed / is he / the Fortunate one / the Holy one /

The Fully Self-enlightened One / In knowledge and Conduct the Perfect One / the Well-gone

/ the Worlds Knower / The incomparable / of men to be tamed as the leader / the

teacher / of gods and men / The Awakened One / the Fortunate One / He is.

52

ส าหรบรปแบบของการแปลฉบบภาษาบาลสฉบบภาษาไทย โดยผอานหรอผศกษาไดรความหมายโดยทนท เชน

“อตป-แมเพราะอยางนๆ / โส-พระองคนน /ภควา-พระผมพระภาคเจา – อรห -เปนพระอรหนต / สมมาสมพทโธ-เปนผตรสรชอบเอง / ว ชชาจรณสมปนโน-ดวยความรและความประพฤต เปนผถงพรอม / สคโต-เปนผเสดจไป ดแ ล ว / โ ลกว ท - เป น ผ ร แ จ ง โลก / อน ตต โ ร - ไ ม ม ใค รย ง ไปกว า / ปรสทมมสารถ-เปนสารถฝกบรษทฝกได / สตถา-เปนศาสดา / เทวมนสสาน -ของเทวดาและมนษยทงหลาย / พทโธ-เปนผรตนและเบกบานแลว / ภควา-ทรงเปนผมโชค / ต-ดงน

ฐานขอมลพระไตรปฎกฉบบแปลค า ตอค า ส าหรบการศกษาพระพทธศาสนาทสมบรณและถกตองโดยการการจดท าขอมลเผยแพรทเปนรปเลม และเปนสออเลกทรอนกส และด าเนนการเผยแพรทางอนเทอรเนต รปเลมทน ามาพฒนาเปนบทเรยน ส าหรบการด าเนนกจกรรมทง 2 รปแบบ จะบรรจเนอหาทอางองจากพระสตรฉบบทแปลแลวในแตละเลม น ามาท าเปนบทเรยนฉบบเผยแพร

องคความรส าหรบการศกษาความหมาย และความเขาใจในพระบาล โดยไมตองศกษาจากพจนานกรม เนองจากพระสตตนตปฎก ซงประมวลพทธพจนหมวดพระสตรนนประกอบดวยพระธรรรมเทศนาและธรรมบรรยายตาง ๆ ทตรสยกเยองใหเหมาะกบบคคล เหตการณ และโอกาส ตลอดจนบทประพนธ เรองเลา และเรองราวทงหลายทเปนชนเดมในพระพทธศาสนาทเรยกพระธรรมเทศนาและธรรมบรรยาย เพราะบงถงประโยชน (อตถาน สจนโต) เพราะมอรรถทตรสไวดแลว (สวตตโต) เพราะผลตประโยชน (สวนโต) เพราะหลงประโยชน (สทนโต) เพราะปองกนดวยด (สตตาณา) และเพราะมสวนเสมอดวยเสนดาย (สตตสภาคโต) มลเหตทพระผมพระภาค (รวมทงพระอรหนตสาวก) ทรงแสดงพระสตรตามพระอธยาศยของพระองคเอง โดยไมตองมผใดทลขอใหทรงแสดง ทรงแสดงตามอธยาศยของผอนททรงตรวจดดวยพระญาณกอนเสดจไปโปรด ทรงแสดงตามค าทลถาม และทรงแสดงตามเรองหรอเหตการณทเกดขนในขณะนน ๆ

โครงสรางของพระสตร มองคประกอบ 3 สวน คอ (1) ค าขนตนหรอขอความเบองตน ทเรยกวานทานวจนะ ไดแกขอความททานพระอานนทกลาววา “เอวมเม สต ? เปนตนไปจนจบขอความทบอกถงความเปนมาของพระสตรนน ๆ

53

(2) เนอหาของพระสตรหรอขอความทเปนพระพทธภาษตหรอสาวกภาษตเปนตน ไดแกขอความทตอจากนทานวจนะเปนตนไปจนถงนคมวจนะ และ (3) ค าลงทายหรอขอสรป ทเรยกวานคมวจนะ ไดแกขอความทตอจากเนอหาของพระสตร เชนขอความทขนตนวา “อทมโวจ ภควา? พระสตรทมองคประกอบครบทง 3 สวนนถอวามความงาม 3 อยาง คอ (1) งามในเบองตนดวยนทานวจนะ (2) งามในทามกลางดวยเนอหาทเปนพระ พทธภาษตหรอสาวกภาษต (3) งามในทสดดวยนคมวจนะ

55

บรรณำนกรม

1. ภำษำไทย :

ก. ขอมลปฐมภม มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภำษำบำล ฉบบมหำจฬำเตปฏก

2500. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , 2535.

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภำษำไทย ฉบบมหำจฬำลงกรณรำชวทยำลย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2539. ข. ขอมลทตยภม

(1) หนงสอ : พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต). พระไตรปฎก : สงทชำวพทธตองร. พมพครง

ท 15. กรงเทพมหานคร : มปพ., 2556. จเลยน ฮกซลย และคนอนๆ. ววฒนำกำรแหงควำมคด. พมพครง 4. จฑาทพย อ

มะวชน ผแปล. กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2549. ธนต อยโพธ. ต ำนำนพระอภธรรม. พมพครงท 2. กรงเทพมหานคร : หางหนสวน

จ ากด ศวพร, 2527.