วีริสา ทองสง วิทยานิพนธ์ ... · 2018-08-23 · 2(thesis...

1

บทบาทและภมปญญาพนบานของหมอต าแยในจงหวดพทลง The Role and Traditional Knowledge of Traditional Birth Attendants

in Phatthalung Province

วรสา ทองสง Weerisa Thongsong

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญา

การแพทยแผนไทยมหาบณฑต มหาวทยาลยสงขลานครนทร

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of Thai Traditional Medicine

Prince of Songkla University 2559

ลขสทธของมหาวทยาลยสงขลานครนทร

(1)

2

(2)

1

ชอวทยานพนธ บทบาทและภมปญญาพนบานของหมอต าแยในจงหวดพทลง

ผเขยน นางสาววรสา ทองสง

สาขาวชา การแพทยแผนไทย

ปการศกษา 2558

บทคดยอ

การศกษาครงนมวตถประสงคเพอรวบรวมองคความรการใชพชสมนไพรและ

วธการดแลหญงระยะตงครรภ และระยะหลงคลอดของหมอต าแยในจงหวดพทลง โดยการ

สมภาษณแบบเจาะลก รวมกบการสงเกตแบบมสวนรวม โดยเกบรวบรวมขอมลจากหมอต าแย

จ านวน 10 คน เกบตวอยางพชสมนไพร เพอน ามาระบชนด ผลการศกษารวบรวมต ารบยาได

จ านวน 22 ต ารบ ต ารบยาทพบมากทสดสามล าดบแรก คอ ต ารบยาตมน าอาบหลงคลอดเพอ

ปองกนไข 8 ต ารบ ต ารบยาขบน าคาวปลา 4 ต ารบ และต ารบยาบ ารงครรภ 2 ต ารบ รวบรวมพช

สมนไพรไ ดจ านวน 59 ชนด 51 สกล 30 วง ศ วง ศ ทพบมาก ทสด คอ Fabaceae และ

Zingiberaceae วงศละ 6 ชนด พชสมนไพรทมความถในการใชมากทสด คอ มะพราว (Cocos

nucifera L.) ใ ชน ามนรวมกบการนวดเ พอฟนฟสขภาพหลงคลอด และเอาะ (Alocasia

macrorrhizos (L.) G. Don) ใชรกษาไขสนนบาตหนาเพลง

ค าส าคญ: บทบาท ภมปญญาพนบาน หมอต าแย พทลง สมนไพร

(3)

2

Thesis Title The Role and Traditional Knowledge of Traditional Birth Attendants in Phatthalung Province

Author Miss Weerisa Thongsong

Master Master of Thai Traditional Medicine

Academic Year 2015

ABSTRACT

The research aims to study the role and practices of Traditional Birth

Attendants, the making of traditional prescriptions as well as medicinal plants which are

used during antenatal care period and postpartum period. Ten experienced traditional

midwives in Phatthalung province have been participated under observation in this study.

Data was collected by using in depth – interview and participant observation. Medicinal

plants were collected and identified by using the taxonomic method. In total, 22

prescriptions were obtained. The majority of prescriptions were found to be used for

shower bath to prevent fever during postpartum period followed by prescriptions for lochia

secretion and health promotion during pregnancy. A total of 59 medicinal plants,

belonging to 31 families were found. The most represented families were Fabaceae and

Zingiberaceae which possess 6 species each. The most frequently used species was

Cocos nucifera L., its oil was used to massage mother for recovery health during

postpartum period followed by Alocasia macrorrhizos (L.) G. Don, its tuber was used to

treat infectious fever that we called in Thai “Sannibatnaplerng”. This fever occurred during

postpartum period.

Keywords: Role, Traditional knowledge, Traditional birth attendant, Phatthalung,

medicinal plants

(4)

3

ขอรบรองวา ผลงานวจยนมาจากการศกษาวจยของนกศกษาเอง และไดแสดงความขอบคณบคคลทมสวนชวยเหลอแลว ลงชอ………………………………………… (ดร. เกศรน มณนน)

อาจารยทปรกษาวทยานพนธ ลงชอ…………………………………………… (นางสาววรสา ทองสง) นกศกษา

(5)

4

ขาพเจาขอรบรองวา ผลงานวจยนไมเคยเปนสวนหนงในการอนมตปรญญาในระดบใดมากอน และไมไดถกใชในการยนขออนมตปรญญาในขณะน ลงชอ………………………………………… (นางสาววรสา ทองสง) นกศกษา

(6)

5

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธฉบบนส าเรจลลวงไปดวยด ดวยความกรณาของหมอพนบานทกทาน

ทกรณาถายทอดความรเกยวกบภมปญญาของหมอต าแยทมคณคาใหกบผวจย อาจารยทปรกษา

วทยานพนธ ดร. เกศรน มณนน และรองศาสตราจารย ฐตพร องคถาวรวงศ ทไดกรณาชวยเหลอ

ใหค าแนะน าและขอคดเหนตาง ๆ อนเปนประโยชนอยางยงในการวจย อกทงยงชวยแกปญหาตาง

ๆ ทเกดขนระหวางด าเนนงานอกดวย

ขอขอบพระคณ อ. คณต เขมะพนธมนส ทใหความรในเรองเสนประธานสบ และ

อ.กชกร สขจนทร อนทนจตร ทใหความรและขอคดเหนในเรองกายวภาคของกลามเนอทเกยวของ

กบการนวด

ขอขอบพระคณรองศาสตราจารย ดร. สนน ศภธรสกล และ ดร. จรญ มากนอย ท

ไดใหเกยรตมาเปนคณะกรรมการสอบวทยานพนธฉบบน

ขอขอบพระคณคณะการแพทยแผนไทย มหาวทยาลยสงขลานครนทร ทไดกรณา

สนบสนน สถานท อปกรณ ในการด าเนนการวจย คณะบณฑตวทยาลย มหาลยสงขลานครนทร

ทสนบสนนงบประมาณจ านวน 15,000 บาท เพอใชในการด าเนนการวจย

สดทายนผวจยขอบพระคณบดา มารดา และครอบครว ซงใหโอกาสมาศกษาเลา

เรยน ตลอดจนเพอน พ นอง นกศกษาปรญญาโททคอยชวยเหลอ และใชก าลงใจผวจยเสมอมาจน

จบการศกษา

วรสา ทองสง

(7)

6

สารบญ

หนา

บทคดยอ (5)

Abstract (6)

กตตกรรมประกาศ (7)

สารบญตาราง (13)

สารบญรปภาพ (14)

บทท 1 บทน า 1

1.1 ทมาและความส าคญของการวจย 1

1.2 วตถประสงคของโครงการวจย 2

1.3 ขอบเขตโครงการวจย 3

1.4 นยามศพทวทยานพนธฉบบน 3

1.5 เอกสารและงานวจยทเกยวของ 5

1.5.1 ภมปญญาพนบาน 5

1.5.2 บทบาทของหมอต าแย 6

1.5.3 การตงครรภและระยะหลงคลอด 8

1.5.3.1 การตงครรภ 8

1.5.3.2 ระยะหลงคลอด 11

1.5.4 การดแลมารดาในระยะตงครรภ 13

1.5.4.1 การนวดมารดาในระยะตงครรภ 13

(8)

7

สารบญ (ตอ)

หนา

1.5.4.2 การใชยาสมนไพรในระยะตงครรภ 13

1.5.5 การดแลมารดาในระยะหลงคลอด 15

1.5.5.1 การอยไฟ 16

1.5.5.2 การนวดมารดาหลงคลอด 17

1.5.5.3 การใชสมนไพรในมารดาหลงคลอด 19

1.5.5.4 รสยาของพชสมนไพรทใชดแลมารดาในระยะหลงคลอด 21

1.5.5.5 อาหารแสลง 22

1.5.5.6 ความเชอ 23

1.6 กายวภาคของกลามเนอทเกยวของกบการนวดมารดาในระยะตาง ๆ 24

1.6.1 กลามเนอขาทอนบน 24

1.6.2 กลามเนอขาทอนลาง 25

1.6.3 กลามเนอแขนทอนบน 26

1.6.4 กลามเนอแขนทอนลาง 26

1.6.5 กลามเนอทอง 27

1.6.6 กลามเนอหนาอก 28

1.6.7 กลามเนอหลง 28

1.7 เสนประธานสบทเกยวของกบการนวดมารดาในระยะตาง ๆ 29

1.8 การวเคราะหขอมล 31

(9)

8


หนา

บทท 2 วธการด าเนนการวจย 32 2.1 ประชากรและการคดเลอกหมอต าแย 32

2.2 เครองมอทใชในงานวจยและการเกบรวบรวมขอมล 32

2.3 การเกบรวบรวมขอมล 33

2.4 การวเคราะหขอมล 33

บทท 3 ผลการวจย 35

3.1 ลกษณะของกลมตวอยาง 35

3.2 ต ารบยาสมนไพร 36

3.2.1 รสยา 37

3.2.2 วธเตรยมยา 48

3.2.3 วธการใชยา 48

3.2.4 วงศของพชสมนไพร 49

3.2.5 ลกษณะวสยพช 51

3.2.6 แหลงทมาของพชสมนไพร 52

3.2.7 สวนของสมนไพรทน ามาใช 53

3.2.7 พชในต ารบยาทมรายงานการใชมากทสด 54

3.3 บทบาทการดแลมารดาในระยะตงครรภ 64

3.3.1 บทบาทการนวดในระยะตงครรภ 64

(8) (10)

9


หนา

3.3.1.1 การนวดเพอลดอาการปวดหลง แขน และขา 64

3.3.1.2 การนวดแตงทอง เพอลดอาการปวดทอง 66

3.3.1.3 การนวดแตงทอง เพอชวยใหคลอดงาย 69

3.4 การดแลในระยะหลงคลอด 70

3.4.1 การทบกอนเสา 71

3.4.2 การนวดในระยะหลงคลอด 72

3.4.2.1 การนวดเพอฟนฟสขภาพหลงคลอด 73

3.4.2.2 การนวดลดอาการปวดคดเตานม 80

3.4.2.3 การนวดกระตนน านม 84

บทท 4 วจารณผลการศกษา 85

4.1 ลกษณะของกลมตวอยาง 85

4.2 การใชพชสมนไพรและต ารบยาของหมอต าแย 85

4.2.1 ความสมพนธระหวางต ารบยาและรสยา 86

4.2.2 วธเตรยมยา 88

4.2.3 วธการใชยา 88

4.2.4 วงศของพชสมนไพร 89

4.2.5 ลกษณะวสยพช 89

4.2.6 แหลงทมาของสมนไพร 89

(11)

10


หนา

4.2.7 สวนของพชสมนไพรทใชประโยชน 90

4.2.8 พชสมนไพรในต ารบยาทมรายงานการใชมากทสด 90

4.2.9 พชในต ารบยาเมอเปรยบเทยบกบเอกสารทางการแพทยแผนไทย 91

4.2.10 พชในต ารบยาทสอดคลองกบรายงานฤทธทางชวภาพ 92

4.3 ผลของการนวด 92

4.3.1 ผลของการนวดในระยะตงครรภ 92

4.3.2 ผลของการนวดในระยะหลงคลอด 93

4.3.3 เปรยบเทยบการนวดของหมอต าแยทง 10 คน 94

4.3.4 เปรยบเทยบการนวดของหมอต าแยกบเสนประธานสบ 95

4.3.5 เปรยบเทยบกบการดแลหลงคลอดของการแพทยแผนไทย 96

4.4 อาหาร 96

4.5 ขอหาม 97

บทท 5 สรปผล 98เอกสารอางอง 100ประวตผเขยน 108

(12)

11

สารบญตาราง

ตารางท หนา

1 สมนไพรแกอาการคลนไสในตางประเทศและประเทศไทย 15

2 การใชสมนไพรดแลมารดาในระยะหลงคลอดในประเทศตาง ๆ 20

3 อาหารแสลงส าหรบมารดาในระยะหลงคลอดในภาคตาง ๆ ในประเทศไทย 22

4 จ านวนและรอยละของหมอต าแยจ าแนกตามขอมลทวไป 35

5 จ านวนต ารบยาของหมอต าแย 36

6 ต ารบยาทใชรกษาในระยะหลงคลอด 38

7 วธการเตรยมยา 48

8 วธการใชต ารบยา 49

9 สวนของพชสมนไพรทน ามาใช 53

10 พชสมนไพรทมรายงานการใชมาก (คา UV ≥ 0.5) 54

11 พชสมนไพรทหมอต าแยใช 55

12 เปรยบเทยบสรรพคณพชสมนไพรทตรงกบต าราเภสชกรรมแผนไทย 91

13 เปรยบเทยบสรรพคณพชสมนไพรทตรงกบต าราสารานกรมสมนไพรไทย 92

14 เปรยบเทยบการนวดของหมอต าแยกบเสนประธานสบ 95

(13)

12

สารบญรปภาพ

รปภาพท หนา

1 กลามเนอขาทอนบน 24

2 กลามเนอขาทอนลาง 25

3 กลามเนอแขนทอนบน 26

4 กลามเนอแขนทอนลาง 26

5 กลามเนอทอง 27

6 กลามเนอหนาอก 28

7 กลามเนอหลง 28

8 เสนทางเดนของเสนประธานทง 10 เสน 30

9 วงศพชสมนไพร 50

10 สดสวนพชสมนไพรตามลกษณะวสยพช 51

11 สดสวนพชสมนไพรตามแหลงทมา 52

12 การนวดมารดาในระยะตงครรภ 65

13 การตรวจอายครรภ 66

14 การนวดตนขา 67

15 การนวดเพอลดอาการปวดทอง 68

16 ทศทางการนวดคดทอง 69

17 การใชกอนเสา 72

18 ทศทางการนวดขาดานใน 73

(14)

13

สารบญรปภาพ (ตอ)

รปภาพท หนา

19 การนวดแนวขาดานนอก 74

20 ทศทางการนวดขาดานหลง 75

21 ทศทางการนวดซ าแนวขาดานใน 75

22 การนวดแนวหลง 76

23 การนวดแนวเสนแขนดานใน 77

24 ทศทางการนวดกลามเนอองเชงกราน 78

25 การนวดเสนเอนมดลก 79

26 การนวดกดจดเปดลมบนศรษะ 80

27 การนวดลดอาการปวดตงเตานม 81

28 การนวดสะบก 82

21 การนวดกระตนน านม 83

(15)

1

บทท 1

บทน า

1.1 ความส าคญและทมาของปญหาทท าการวจย

ในยคทการแพทยแผนปจจบนยงไมเจรญกาวหนา ประชาชนพงพาการสาธารณสขแบบโบราณหรอแบบพนบานเปนหลก หมอต าแยหรอผดงครรภแผนไทยจะมบทบาทส าคญในเรองการดแลหญงมครรภ ตงแตเรมตนตงครรภจนกระทงหลงคลอด ดแลทารกเกดใหม และโดยเฉพาะอยางยงการท าคลอด หมอต าแยในยคนนมความส าคญตอชมชนมาก จงไดรบการยอมรบจากคนในชมชนและมสถานภาพคอนขางสง (คอสมน, 2540) จนมาถงในสมยรชกาลท 5 ประเทศมการตดตอคาขายกบประเทศตะวนตกมากขน ไดรบเอาความรในทกดานมาใช โดยเฉพาะการพฒนาดานการสาธารณสข มการตงโรงพยาบาลศรราช จดการเรยนการสอนอยางเปนระบบเพอผลตบคลากรดานสาธารณสข รวมถงผท าหนาททางการผดงครรภ ซงใชความร และเครองมอตามแบบชาตตะวนตก (กญจน, 2551) ความทนสมยของการแพทยแผนปจจบนท าให หญงมครรภมความมนใจในความปลอดภย และนยมไปคลอดทโรงพยาบาล ซงมผลใหหมอต าแยถกลดบทบาทลง ปจจบนหมอต าแยในจงหวดพทลงไมไดท าคลอดอกแลว มบทบาทเปนผดแลหญงมครรภ และหญงหลงคลอดเทานน กจกรรมในการดและหญงมครรภและมารดาหลงคลอดทหมอต าแยยงบรการอย เชน การนวดแตงทอง การนวดแตงกน (จดมดลก) การนวดกระตนน านม และการใหยาสมนไพรเพอฟนฟสขภาพ กจกรรม เหลานปจจบนยงคงมผมาขอรบการดแลและรกษาอยเปนประจ า และมแนวโนมเพมมากขน เนองจากสามารถลดอาการทกอใหเกดความไมสบายกบมารดากอนคลอดและหลงคลอดอยางไดผล สามารถเหนเปนทประจกษ มศกยภาพในการสงเสรมและดแลสขภาพมารดาและทารก จากผลการศกษาในหลายพนทในบรเวณ 5 จงหวดชายแดนใต (สดารตน, 2549) มบางโรงพยาบาลทเหนความส าคญของภมปญญาการดแลสขภาพโดยหมอต าแย เชน โรงพยาบาลเทพา จงหวดสงขลา ไดศกษารวบรวมภมปญญาและน าองคความรของหมอต าแยมาใชควบคไปกบการแพทยแผนปจจบน เพอพฒนาการบรการสาธารณสขใหเหมาะสมสอดคลองกบภมปญญาในทองถน (สาฝาเราะ และคณะ, 2549)

2

อยางไรกตาม แมหมอต าแยจะยงคงมอยแตกลดจ านวนลงเรอยๆ สวนใหญอยในวยสงอายและขาดผ สบทอดภมปญญา ซงมโอกาสทความรเหลานจะสญหายไป จากการทบทวนวรรณกรรมพบวา งานวจยตาง ๆ ทรวบรวมและศกษาภมปญญาของหมอต าแยในแตละพนทนนมอยนอย สวนใหญจะมงเนนไปทภมปญญาทว ๆ ไป งานวจยทเกยวของกบหมอต าแยมเพยงชนเดยว คอ การศกษาเรองวฒนธรรมเกยวกบการเกด และการบรบาลทารกโดยหมอต าแยของชาวต าบลพนางตง อ าเภอควนขนน จงหวดพทลง (จนดา, 2539) ซงไมปรากฏรายละเอยดและขนตอนการดแลมารดาในระยะตาง ๆ ส าหรบพชสมนไพรและต ารบยาของหมอต าแยนน พบวายงไมมการศกษาและรายงานการวจยใด ประกอบกบปจจบนพบวาจ านวนหมอต าแยเรมลดนอยลง เนองจากขาดคนสบทอด ท าใหองคความรทเกยวของเรมสญหายไป ดงนนงานวจยนจงมงเนนรวบรวมองคความรภมปญญาในการดแลรกษา การใชสมนไพร และต ารบยาของหมอต าแยทใชในการดแลมารดาในระยะตงครรภและหลงคลอด กอนทองคความรทมคานจะสญหายไป

จงหวดพทลง เปนพนททมความหลากหลายของสภาพปาแบบตาง ๆ ประกอบดวยปาดบชน ปาชายเลน และปาพร เนองจากพนททางดานตะวนตก ประกอบดวยอ าเภอปาพะยอม อ าเภอศรบรรพต อ าเภอศรนครนทร อ าเภอกงหรา และ อ าเภอปาบอน มอาณาเขตตดตอกบเทอกเขาบรรทด และพนททางดานทศตะวนออก บรเวณอ าเภอควนขนน อ าเภอเมอง อ าเภอเขาชยสน อ าเภอบางแกว และอ าเภอปากพะยน มอาณาเขตตดตอกบทะเลสาบ แตละพนทมความหลากหลายของพรรณพชแตกตางกน ซงมผลตอการปรบตวในดานตาง ๆ เพอใหสอดคลองกบสภาพแวดลอมในการด ารงชวตของผคนในแตละพนท ดงนน หมอต าแยในแตละพนทจงมโอกาสในการเลอกใชสมนไพรทแตกตางกน ประกอบกบปจจบนพนทปาของจงหวดพทลงถกบกรก โดยเฉพาะพนทปาพรและปาเทอกเขาบรรทด สงผลท าใหความหลายหลากของสงมชวตและชนดพชลดนอยลงดวย สงผลใหสมนไพรบางชนดใกลสญพนธและหายากมากขน

จากปญหาตาง ๆ เหลาน จะเหนไดวาภมปญญาหมอต าแยในการดแลมารดาในระยะตงครรภ และหลงคลอด การใชสมนไพร และต ารบยา ก าลงอยในภาวะวกฤต หากไมไดรบการศกษาและบนทกขอมลอยางเปนระบบ องคความรทมคาเหลานอาจสญหายไป 1.2 วตถประสงคของโครงการวจย เพอศกษาบทบาท รวบรวมภมปญญาการดแลมารดาในระยะตงครรภและระยะหลงคลอด และการใชสมนไพรของหมอต าแยในจงหวดพทลง

3

1.3 ขอบเขตของโครงการการวจย รวบรวมภมปญญาการใชสมนไพร การดแลมารดาในระยะตงครรภและหลงคลอดของหมอต าแยทไดรบการคดเลอกในจงหวดพทลง จ านวน 10 คน โดยรวบรวมองคความรดานตาง ๆ ประกอบดวย การนวด และการใชสมนไพร ในการดแลมารดาในระยะตงครรภ และหลงคลอด และเกบตวอยางพชสมนไพรทหมอต าแยใชในการรกษามาท าเปนตวอยางอดแหง (VOUCHER SPECIMENS) ส าหรบใชในการอางองงานวจย โดยระยะเวลาในการศกษาอยในชวงเดอนพฤศจกายน 2554 - เดอนมถนายน 2558 1.4 นยามศพทในวทยานพนธฉบบน 1.4.1 บทบาท หมายถง การท าหนาททก าหนดไว (ราชบณฑตยสถาน, 2542) 1.4.2 หมอต าแย หมายถง หญงทมอาชพท าคลอดตามแบบโบราณ (ราชบณฑตยสถาน,

2542) ซงเปนบคคลทมคณธรรม จรยธรรม มความร ความสามารถทสบทอดจากบรรพบรษ และ

ประเพณวฒนธรรมทองถนในการใชภมปญญา การดแลสขภาพอนามยของหญงตงครรภและ

ทารกในระยะตงครรภ การคลอด และหลงคลอด (สธน, 2548)

1.4.3 บทบาทของหมอต าแย หมายถง การท าหนาทของหมอต าแยในการดแลหญงระยะ

ตงครรภและระยะหลงคลอด เชน การใหค าแนะน า การนวด และการใชยาสมนไพร

1.4.4 ผดงครรภไทย หมายถง ผ มหนาทในการดแลมารดาและทารกใหมสขภาพดทงรางกาย

และจตใจ ตงแตเรมตงครรภ ระยะคลอด จนถงหลงคลอด เพอแนะน า แกไข ปองกนอาการตาง ๆ

ของผ เรมตงครรภ ซงจะมความเปลยนแปลงเกดขน (กองการประกอบโรคศลปะ, 2541)

1.4.5 ภม ปญญา หมายถง การเรยนร และกระบวนการเรยนรในการด าเนนชวตทมลกษณะเฉพาะแตกตางกนไปในแตละพนท ผานการลองผด ลองถก พฒนาจนเปนทยอมรบ ประกอบดวยปรากฏการณทเปนนามธรรม เชน ความร ความคด ความสามารถ ความเชอ คานยม อดมการณ และรปธรรม เชน อาหาร และยารกษา (เอกวทย, 2540) 1.4.6 สมนไพร หมายถง พช สตว แรธาตทน ามาผสมกนขนเปนยา เพอบ าบด ปองกนโรค หรอ

สงเสรมสขภาพรางกาย (ราชบณฑตยสถาน, 2542)

4

1.4.7 ระยะหลงคลอด หมายถง ระยะเวลานบจากวนคลอดประมาณ 30 วน ตามทหมอต าแยก าหนด การแพทยแผนปจจบนก าหนดระยะหลงคลอดไวประมาณ 40 วน หรอ 6 สปดาห (เฟองลดดา, 2555) 1.4.8 การอยไฟ หมายถง กระบวนการการดแลหลงคลอด ไดแก การใหค าแนะน า ขอหาม การนวด การใชกอนเสา การอาบน าสมนไพร การรบประทานยาขบน าคาวปลา ระยะเวลาประมาณ 1 เดอนหรอ 30 วน หลงคลอด (จนดา, 2539; สธน, 2548) 1.4.9 กอนเสา หมายถง กอนหนทมขนาดพอเหมาะในการจบ น าหนกประมาณ 1-2 กโลกรม นยมใชหนทพบบรเวณน าตก มเนอหยาบ เนองจากทนตอความรอนมากกวาหนเนอละเอยด ผวเกลยง รปไข กอนใช จะน ากอนเสาวางบนถานรอน ๆ ประมาณ 20 นาท ราดน า รอจนไอความรอนลดลง หอดวยผา เพอไมใหรอนมากเกนไป วาง “ทบ” หรอประคบบรเวณทอง รอบสะดอเพอขบน าคาวปลาและชวยใหมดลกแหงเรว ประคบบรเวณหลงเพอลดอาการปวดหลง และอาจนงทบกอนเสาใหตรงกบบรเวณฝเยบ เพอชวยใหฝเยบแหงเรว มกทบกอนเสาวนละ 3 ครง ๆ ละ 1 ชวโมง ประมาณ 5 - 7 วน (จนดา, 2539) 1.4.10 เลอดขน หมายถง อาการปวดศรษะ เวยนศรษะ เปนลมหลงคลอด เนองจากรบประทานอาหารแสลง (จนดา, 2539) 1.4.11 ไขสนนบาตหนาไฟ หมายถง เปนไขหนาวสน ในระยะ 1 - 2 สปดาห หลงคลอด(พรพรรณ, 2552) หรออาการของสนนบาตหนาไฟ มกเกดขนในวนท 2 ถงวนท 4 หลงคลอด มไขสงทนททนใด และหนาวสน มดลกมอาการบวมอกเสบ รสกเจบเมอกดมดลกบรเวณหนาทอง หากมอาการอกเสบบรเวณมดลก น าคาวปลาจะมสแดงเขมและมกลนเหมน มไขเลกนอย แตหากมการตดเชอในกระแสโลหตรวมดวย คนไขจะมไขสง หนาวสน น าคาวปลานอย กลนไมรนแรงมาก อาการอน ๆ ทอาจเกดขนไดคอ ปวดศรษะมาก นอนไมหลบ ลนหนาขาว สตฟนเฟอนเพราะพษไข และพษของโรค (กองการประกอบโรคศลปะ, 2541) 1.4.12 น าคาวปลา หมายถง ส งคดหลงทออกจากโพรงมดลกหลงคลอด ประกอบดวยDECIDUA ทหลดลอก เซลลเยอบ เมดเลอดแดง และแบคทเรย ในระยะ 3 วน หลงคลอดน าคาวปลาจะมเลอดปนท าใหมสแดงเรยกวา LOCHIA RUBRA ในวนท 9 - 10 น าคาวปลาจะคอย ๆ ซดจางลงเรยกวา LOCHIA SEROSA และหลงจากวนท 10 น าคาวปลาจะลดนอยลงมสขาวเรยกวา LOCHIA ALBA (เฟองลดดา, 2555) 1.4.13 มดลกเขาอ ค าวา มดลก หมายถง “ตอมเลอด” เพราะมดลกเปนทชมนมของโลหตเวลามระด (กองการประกอบโรคศลปะ, 2541) และ “อ” หมายถง “ทเดม” (ราชบณฑตสถาน, 2542)

5

หลงคลอดมดลกจะมการเขาอ คอ การทมดลกมการหดรดตวกลบเขาสสภาวะปกตในองเชงกราน โดยมการเปลยนแปลง กลาวคอ ระยะหลงคลอดเลอดไปเลยงมดลกจะลดลง เนองจากมการหดรดตวและคลายตวของใยกลามเนอ มดลกจงบบเสนเลอดในโพรงมดลก เมอเลอดไปเลยงมดลกลดลง ท าใหขนาดมดลกเลกลง ขณะเดยวกนกเกดลมเลอดอดตนและปดหลอดเลอดทมรอยฉกขาดใหปดแนน เปนการควบคมการเสยเลอด รวมกบหลงคลอดทารก ระดบฮอรโมนเอสโตรเจนและโปรเจสเทอโรนลดลง ท าใหขนาดของมดลกเลกลงเกอบเทากบระยะกอนตงครรภ โดยมการเปลยนแปลงดงน คอ 1-2 วนหลงคลอด ต าแหนงของมดลกจะอยสงกวาหรอต ากวาสะดอเลกนอย ระยะ 1 สปดาหหลงคลอด มดลกจะอยในต าแหนง กงกลางระหวางกระดกหวเหนากบสะดอ ระยะ 2 สปดาหหลงคลอด มดลกลงไปอยในองเชงกราน คล าไมไดทางหนาทอง ระยะ 4 สปดาห มดลกอยในต าแหนงและขนาดปกต คอ เทากบกอนตงครรภหรอใหญกวาเลกนอย ดงนนมดลกเขาอ หมายถง การทมดลกกลบสทเดมคอบรเวณเหนอหวเหนา ใชเวลาประมาณ 4 สปดาหหลงคลอด (เฟองลดดา, 2555) 1.5 เอกสารและงานวจยทเกยวของ

การศกษาวจยเรองบทบาทและภมปญญาของหมอต าแยในจงหวดพทลง ไดศกษาประเดนท

เกยวของ ดงน

1.5.1 ภมปญญาพนบาน

ค าวา “ภม ปญญา” พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2542 ไ ดให

ความหมายไววา หมายถง พนความรและความสามารถ สวนเอกวทย (2540) ไดใหความหมายไว

วา เปนผลของการสงสมประสบการณการเรยนร การปฏสมพนธกบสงแวดลอม การปฏสมพนธใน

กลมชนเดยวกน และระหวางกลมชน รวมทงโลกทศนทมตอสงเหนอธรรมชาต ยงยง (2537) ไดให

ความหมายไววา เปนความสามารถในการแกปญหา การปรบตวและสบทอดไปสคนรนใหม เพอ

การด ารงอยรอดของเผาพนธหรอเปนวถของชาวบาน และพระมหาจรรยา (2543) ไดให

ความหมายไววา หมายถง กระบวนการ อนเปนการลองผดลองถกจนไดองคความรหรอภมปญญา

ทมลกษณะเฉพาะของแตละพนท จากนนจะคอย ๆ สงสมเปนประสบการณและสบทอดตอ ๆ กน

มา เปนเครองมอในการด าเนนชวต องคความรและกระบวนการเรยนรเหลานจงเปนพลวตรมการ

เปลยนแปลงพฒนาอยตลอดเวลา

6

สรปภมปญญาพนบาน หมายถง กระบวนการเรยนรในการด าเนนชวตทมลกษณะเฉพาะ

แตกตางกนไปในแตละพนท ผานกระบวนการลองผด ลองถก พฒนาจนเปนทยอมรบประกอบดวย

ปรากฏการณทเปนนามธรรม เชน ความร ความคด ความสามารถ ความเชอ คานยม อดมการณ

1.5.2 บทบาทของหมอต าแย

ค าวา บทบาท หมายถง การท าหนาททก าหนดไว (ราชบณฑตยสถาน, 2542)

บทบาทของหมอต าแย เปนบทบาททไดรบการถายทอดความร และสงสมจากบรรพบรษ ซงสบ

ทอดตอกนมา โดยไมไดศกษาจากต ารา บทบาทของหมอต าแยในอดต มการดแลสขภาพของ

มารดา และทารกอยางครอบคลม กลาวคอ ดแลตงแตมารดาเรมตงครรภ การคลอด และการดแล

ในระยะหลงคลอด รวมทงการดแลดานจตใจ สรางความอบอนใจใหแกมารดา เปนการดแลเหมอน

เครอญาต มความเปนกนเอง จนกลายเปนสวนหนงของวถชวต ศาสตรการเปนหมอต าแยมความ

เกยวของกบความเชอ พธกรรม วฒนธรรม ประเพณ และทรพยากร เมอการแพทยแผนปจจบนเรม

เขามาดแลการคลอด บทบาทของหมอต าแยจงลดลงเหลอเพยงการดแลในระยะตงครรภ และการ

ดแลในระยะหลงคลอดเทานน ในระบบการแพทยแผนปจจบนการดแลมารดาในระยะตาง ๆ นน

เปนหนาทของผดงครรภไทย ซงมบทบาททงเหมอนและแตกตางกบบทบาทของหมอต าแย

บทบาททเหมอนกน เชน การดแลมารดาและทารกตงแตเรมตงครรภ จนถงคลอด เพอแนะน า

แกไข ปองกนอาการตาง ๆ ของมารดาตงแตเรมครรภซงมความเปลยนแปลงในรางกายเกดขน เชน

ใหค าแนะน าตาง ๆ เชน การดแลความผดปกตของเตานม หวนมจม และหวนมคด เปนตน แนะน า

อาหารทมประโยชน มคณคาตอทารกในครรภ แนะน าการดแลสขภาพจต ท าจตใจใหแจมใส ไมให

กงวลเรองการตงครรภ เปนตน จะเหนไดวาผดงครรภไทยมงไปทการใหค าแนะน าเรองอาหารและ

การปฏบตตน ตางกบหมอต าแยทคอยแกปญหาสขภาพของมารดาในระยะตงครรภและหลง

คลอด เชน การนวดแตงทอง จดทาเดกในทอง การนวดกระตนน านม และการนวดยกมดลก เปน

ตน

จากการรวบรวมเอกสารพบวา ในประเทศทก าลงพฒนาหลายประเทศ หมอต าแยยงคงม

บทบาท เชน ประเทศอาเจนตนา มการใชพชสมนไพรในการดแลมารดาในระยะหลงคลอดและ

ดแลทารก (GUSTAVO, 2008) ประเทศนคารากว มการใชพชสมนไพรในชวงตงครรภและหลง

คลอด (FELIX, 2008) หมอต าแยในประเทศกวเตมาลา มการนวดในชวงเดอนสดทายของการ

7

ตงครรภเพอใหคลอดงาย (LANG,1997) และมการใชสมนไพรเพอบ ารงครรภ (WALSH, 2006)

ประเทศฮอนดรส หมอต าแยยงบทบาทในการท าคลอด และใชพชสมนไพรในการฟนฟสขภาพ

มารดาในระยะหลงคลอด (TICKTIN & DALLE, 2005) ประเทศแมกซโก ใชพชสมนไพรดแล

มารดาหลงคลอดเพอใหมดลกเขาอ (SMITH - OKA, 2012) และในประเทศกมพชา หมอต าแยม

การใชคาถาปดเปาวญญาณรายรวมกบการแนะน าการอยไฟ การใชกอนหนรอนประคบทอง และ

การแนะน าอาหาร (LO, 2007)

ในประเทศไทยพบงานวจยการศกษาบทบาทของหมอต าแยใน 5 จงหวดชายแดนใต (สธน

, 2548) และหมอต าแยในจงหวดพทลง (จนดา, 2539) พบวาหมอต าแยทง 2 พนทมกระบวนการ

ดแลมารดาในระยะตงครรภและหลงคลอดคลายคลงกน โดยหมอต าแยใน 5 จงหวดชายแดนใต

เรยกวา “โตะบแด” มบทบาทในการใหค าแนะน าดานตาง ๆ เชน อาหารบ ารงครรภ ประกอบดวย

กลวย ผกบง และผกกด มการนวดเพอลดอาการบวมทขา การนวดโกยทอง การนวดจดทาทาง

ทารกในครรภ ไมใหกดทบจนท าใหมารดาเกดอาการอดอด เจบ และหายใจไมออก รวมทงการ

ดแลเพอเตรยมใหมารดาคลอดงาย เชน ในระยะอายครรภประมาณ 7 - 8 เดอน มการตรวจสอบ

และปรบทาทารกใหอยในทาปกต ซงจะท าใหคลอดงาย ทงนตองท าโดยโตะบแดทมความช านาญ

เพราะอาจท าใหถงน าคร าแตก หรอท าใหเดกไดรบอนตราย ส าหรบการดแลในระยะหลงคลอดจะ

มการวางกอนเสา 3 - 5 วน เพอชวยขบน าคาวปลา และการนวดมดลกเพอใหมดลกเขาอ หมอ

ต าแยใหขอมลวา หากมารดาไมท าเชนน จะมอาการผดปกตตามมาหลงคลอด เชน มดลกต า หรอ

มดลกเคลอน ปวดหลง นอกจากนมการนวดเตานมเพอกระตนใหน านมไหลด มปรมาณเพยงพอ

ในการใหทารกรบประทาน มการอาบน าสมนไพรเพอท าความสะอาดหลงคลอด ปองกนผนคนตาง

ๆ ทอาจเกดหลงคลอด และการใชสมนไพรรกษาอาการตาง ๆ หลงคลอด ส าหรบสมนไพรทนยมใช

ในการ ตมน าอาบหลงคลอด เชน ใบหนาด (BLUMEA BALSAMIFERA (L.) DC.) ใบยอ

(MORINDA CITRIFOLIA L.) และใบมะขาม (TAMARINDUS INDICA L.) สมนไพรชวยขบ

น าคาวปลา เชน เปราะ (KAEMPFERIA PULCHRA RIDL.) ไพล (ZINGIBER MONTANUM

(J.KOENIG) LINK EX A.DIETR. ) และขมน (CURCUMA LONGA L.) สมนไพรบ ารงน านมเชน

พรกไทย (PIPER NIGRUM L.) ขง (ZINGIBER OFFICINALE ROEC.) และปลกลวย (MUSA

PARADISIACA L.) สมนไพรขบโลหตหลงคลอด เชน น าผง ผสมกบน ามะนาวและปนกนหมาก

เปนตน (สธน, 2548) พบวาการใชสมนไพรของหมอต าแยในพนท 5 จงหวดชายแดนใต มความ

8

แตกตางกบหมอต าแยในจงหวดพทลง กลาวคอ ในจงหวดพทลงชนดสมนไพรทนยมใชตมน าอาบ

หลงคลอด ประกอบดวย ใบคนท (VITEX TRIFOLIA L.) เถาวลยเปรยง ( DERRIS SCANDENS

(ROXB.) BENTH. ) และหญาขดมอน (SIDA RHOMBIFOLIA L.) สมนไพรขบน าคาวปลา บ ารง

น า น ม แ ล ะ ร ก ษ า ไ ข ส น น บ า ต ห น า เ พ ล ง เ ช น ฝ น แ ส น ห า (CINNAMOMUM CF.

PARTHENOXYLON (JACK.) MEISSN) ส า เห ลา (DESMOS COCHINCHINENSIS LOUR.)

และสายหยด (DESMOS CHINENSIS LOUR.) เปนตน (จนดา, 2539)

1.5.3 การตงครรภ และระยะหลงคลอด

1.5.3.1 การตงครรภ

การแพทยแผนไทยไดกลาวถงความหมายของการตงครรภ ไวในคมภรปฐม

จนดา ซงเปนคมภรทกลาวถงตนเหตการเกดมนษย โดยกลาวไววา “สตวทงหลายเมอจะมการ

ปฏสนธขนมา ตองมพรอมดวยบดา มารดา และมความครบสมบรณของธาตทง 4 คอปฐวธาต 20

อาโปธาต 12 วาโยธาต 6 เตโชธาต 4 ซงจะระคนเขาดวยกน แลวจงมการปฏสนธขนในมดลก เมอ

มการเจรญเตบโต กจะเรยกวา มารดามการตงครรภเกดขน” (กองการประกอบโรคศลปะ, 2541)

ส าหรบการแพทยแผนปจจบนไดใหความหมายของการตงครรภ ไววา เปนภาวะทหญง

ตงครรภไดกอก าเนดทารกในรางกาย โดยการรวมตวของไขทสกแลวกบตวอสจแลวไดตวออน การ

ตงครรภปกต จะใชเวลาประมาณ 40 สปดาหหรอ 9 เดอน แบงออกเปน 3 ไตรมาส ไตรมาสละ 3

เดอน หรอ 13 สปดาห โดยไตรมาสท 1 นบอายครรภตงแตวนแรกของการมประจ าเดอนครง

สดทาย จนถง 13 สปดาห ไตรมาสท 2 นบอาย ครรภตงแตสปดาหท 14 จนถงสปดาหท 26 และ

ไตรมาสท 3 อายครรภตงแตสปดาหท 27 จนถงสปดาหท 40 (วฒนา, 2543; ชเนนทร, 2555)

กระบวนการเปลยนแปลงทเกดขนในระยะตาง ๆ ของการตงครรภในคมภรปฐมจนดา

ไดกลาวไวดงน เมอสตวจะปฏสนธนน ทานกลาวไววา สขมงปะระมานละเอยดนก เปรยบดวยขน

ทรายจามร เสน 1 เอามาชบน ามนงาทใสนน แลวเอามาสลดเสยใหได 7 ครง แตยงตดอยทปลาย

ขนทรายจามร มากนอยเทาใด อนมลปฏสนธแหงสตวทงหลายสขมละเอยดดจนน แตตงขนใน

ครรภมารดาแลวละลายไปไดวนละ 7 ครง กวาจะตงขนไดเปนอนยากนก

9

คมภรปฐมจนดา ไดแบงการตงครรภเปนระยะตาง ๆ โดยแตละระยะมเหตการณตาง ๆ

เกดขน ดงน

1) ครนโลหตตงขนไดแลวอย 7 วน กบงเกดเปนปะฐะมง กะละลม นน เรยกวา “ไชยเภท”

(เดกทมอายตงแต 1 เดอนขนไป) คอมระดลางหนาท 1 ถามดงนน กใหมารดาฝนเหนวปรต กรวา

ครรภตงขนแลว

2) ครรภตงขนแลวมไดวปรต ครบ 7 วน กขนเขาดงน าลางเนอ

3) ไปอก 7 วน เปนชนเนอ

4) ไปอก 7 วน เปนสณฐานดงไขง

5) ไปอก 7 วน กแตกออกเปนปญจสาขา 5 แหง คอ ศรษะ 1 มอ 2 เทา 2

6) ไปอก 7 วน กเกด เกศา โลมา นขา ทนตา ตามล าดบ

7) ในขณะเมอครรภตงขนไดเดอนหนงกบ 12 วนนน โลหตจงบงเกดเวยนเขาเปนตานกยง

ทหวใจ เปนเครองรบดวงจตวญญาณ ถาหญงเวยนซาย ถาชายเวยนขวา แตมไดปรากฏออกมา

8) ครนเมอครรภถวนไตรมาสแลว โลหตนนกแตกออกไปตามปญจสาขา

9) เมอได 4 เดอน จงตงอาการ 32 นน จงบงเกดตาแลหนาผาก กอนสงทงปวงเปนอนดบ

กนไป

10) เมอครรภได 5 เดอน จงมจตแลเบญจขนธพรอมรปกขนโธ เมอตงเปนรปคนเขาแลว

วญญาณกขนโธกใหมวญญาณขนธ รจกรอนแลเยน ถาแลมารดาบรโภคอาหารทเผดรอนเขาไป

เมอใด กใหรอนทรนทราย ดนเสอกไปมา เวทนากขนโธ เวทนาขนธกบงเกดขนตามกน คอทอยใน

ทองของมารดานนล าบากทนทกขเวทนาดจสตวในนรก คอ นงยองกอดเขาเอาก ามอไวใตคาง ผน

หนาเขาสกระดกสนหลงของมารดา ผนหลงออกขางนาภ เหมอนดงลกวานรอนนงอยในโพรงไมนน

นงทบกระเพาะอาหารเกา อาหารใหมตงอยบนศรษะ แลน าอาหารนนกเกรอะ ซาบลงไปทาง

กระหมอม เพราะวาทารกอยในครรภนนกระหมอมเปด ครนมารดาบรโภคสงอนใดทควรเขาไปได

แลวกซมซาบออกจากกระเพาะขาวกเลอนลงไปในกระหมอม กไดรบประทานอาหารของมารดาก

ชมชนชก าลงเปนปรกต ถามารดามไดบรโภคอาหารแลรสอาหารมไดซาบลงไป ทารกนนกมไดรบ

10

รสอาหาร จงทรนทราย กระวนกระวาย ระส าระสาย ดนรนตาง ๆ (กองการประกอบโรคศลปะ,

2541)

ส าหรบการแพทยแผนปจจบนไดอธบายการเปลยนแปลงทเกดขนกบมารดาในระยะ

ตงครรภไวตามสวนตาง ๆ ของรางกาย ดงน เชน

- การเปลยนแปลงในระบบสบพนธ บรเวณชองคลอด มเลอดมาเลยงมากขน เนอเยอเกยว

พนธออนนมลง มน าคดหลงในชองคลอดเพมมากขน รปรางของมดลกมการเปลยนแปลงตามอาย

ครรภ เชน ระยะแรกของการตงครรภ มดลกมรปรางแบบลกแพร แตเมออายครรภมากขน มดลก

จะมลกษณะกลมขนตลอดการตงครรภ (ชเนนทร, 2555)

- การเปลยนแปลงของระบบกลามเนอ กระดก และผวหนง เนองจากมดลกขยายใหญขน

สงผลใหขอตอหลวม กลามเนอตองท างานมากขน ท าใหปวดหลงได สวนขาจะบวม เนองจาก

เลอดมาเลยงไหลกลบไมสะดวก ท าใหเกดการคงของน าในรางกาย เนองจากฮอรโมนโปรเจสเตอ

โรน (PROGESTERONE) การบวมของขาจะลดลงเมอยกเทาสง

- เตานมมความรสกเจบและคดตง มสคล าขน อาจมรอยแตก แตละขางมขนาดเพมขน 700

กรม บางรายมน านมเหลองในไตรมาสทสองของการตงครรภ บรเวณทอง มจดด า ๆ ชดเจนตอน

อายครรภ 5 เดอน เรยกวาลเนย ไนครา (LINENA NIGRA) หลงคลอดจะจางหายไป เนองจากการ

ขยายตวของใยกลามเ น อ (FIBROUS TISSUE) เ รยกวา สไตรอา กราว ดา รม (STRIAE

GRAVIDARUM)

- การเปลยนแปลงของระบบเผาผลาญ อตราการเผาผลาญจะเพมขน ท าใหมน าหนกเพม จาก

น าหนกรก น าคร า รวมทงปรมาณเลอด เตานม มดลก การคงของน า การสะสมของไขมน โดย

น าหนกจะเพมเฉลย 12.5 กโลกรม

- การเปลยนแปลงของระบบทางเดนอาหาร ระยะแรกมความอยากอาหารลดลง มอาการแสบ

หนาอกและทองผกไดงาย เนองจากการท างานของกลามเนอล าไสลดลง เนองจากฮอรโมนโปรเจส

เตอโรน (PROGESTERONE)

- การเปลยนแปลงของระบบไหลเวยนโลหต หวใจมปรมาตรเพมขนประมาณ 75 มลลเมตร

เนองจากปรมาณเลอดเพมขนท าใหอตราการเตนของหวใจเพมขน ท าใหเหนอยงาย ท ากจกรรมได

นอยลง

11

- การเปลยนแปลงของระบบทางเดนปสสาวะ กลามเนอกระเพาะปสสาวะมความตงตว

นอยลงปสสาวะคางมากขนในระยะแรก ๆ ท าใหปสสาวะบอย มดลกทโตขนจะเบยดกระเพาะ

ปสสาวะ (ชเนนทร, 2555)

- การเปลยนแปลงดานจตใจ ผลจากการเปลยนแปลงของฮอรโมนท าใหมการเปลยนแปลงดาน

จตใจ มความกงวลเกยวกบบทบาทของมารดา ความรสกกลวในการคลอดบตร ตองการก าลงใจ

และแรงสนบสนนจากสาม (วฒนา, 2543)

อาการผดปกตทมกพบในชวงตงครรภ

มารดาในระยะตงครรภ มกมอาการผดปกต ตาง ๆ เชน

- คลนไสอาเจยน โดยไมทราบสาเหต มกเกดขนในชวงแรกของการตงครรภ

- ออนเพลย อาจเปนผลสบเนองจากการขาดสารอาหารหรออาจเปนเพราะฮอรโมนท

เพมขนระหวางตงครรภ

- ปวดหลง อาจเกดจากกลามเนอถกดงรงจากรปทรงของรางกายทเปลยนแปลงไป หลง

แอนมากขน น าหนกทเพมมากขนไปดงถวงกลามเนอบรเวณหลง

- ทองผก เนองจากการท างานของล าไสลดลง มดลกกดเบยดการท างานของล าไส (ชเน

นทร, 2555)

1.5.3.2 ระยะหลงคลอด

ระยะหลงคลอด หมายถง ระยะนบตงแตหลงรกคลอดออกมาจนกระทงอวยวะ

ตาง ๆ ในระบบสบพนธกลบมาปกต สวนใหญจะใชระยะเวลา 6 สปดาห อยางไรกตามความ

เปลยนแปลงสวนใหญจะกลบมาเปนปกตประมาณ 2 - 3 สปดาหหลงคลอด แตบางอยางอาจใช

เวลาถง 6 สปดาห (ธระพงศ, 2555)

การเปลยนแปลงของมารดาระยะหลงคลอด มการเปลยนแปลงของรางกายสอง

ลกษณะ คอ การเปลยนแปลงในทางลดเปนการกลบคนสสภาพเดมของอวยวะ และการท างาน

ของอวยวะ (ปราณ, 2540) การเปลยนแปลงทส าคญ เชน

12

1) มดลก ปากมดลกของมารดาทผานการคลอดจะมการเปลยนแปลงอยางถาวรคอ ปาก

มดลกลกษณะกลมกลายเปนปากมดลกลกษณะกวางออกและมรอยแตกทางดานขางปากมดลก

จะปดภายใน 4 สปดาห (ปราณ, 2540)

2) น าคาวปลา เปนสงคดหลงทออกมาจากโพรงมดลกหลงคลอด ในระยะ 3 วนแรก

น าคาวปลาจะมเลอดปน เรยก LOCHIA RUBRA หลงจากนนประมาณ 3 - 10 วนหลงคลอด

น าคาวปลาจะคอยสซดจางลง เรยก LOCHIA SEROSA และหลงจากวนท 10 น าคาวปลาจะลด

นอยลงและมสขาว หรอสขาวเหลอง เรยก LOCHIA ALBA น าคาวปลาอาจอยไดนานถง 4 - 8

สปดาหหลงคลอด (ปราณ, 2540)

3) เตานม ประกอบดวยทอน านม (DUCT) และตอมน านม (ALVEOLA) ทอน านมรวมตว

กนเปน LOBE แตละ LOBE แยกจากกนโดยม CONNECTIVE TISSUE เปนผนงกน มหลอดเลอด

ทอน าเหลอง และเสนประสาททอดอยในผนงกน เรยกวา ALVEOLUS ภายใน ALVEOLUS

ประกอบดวยเซลล 2 ชน คอ ALVEOLAR CELLS หรอเซลลชนใน ท าหนาทสรางน านมเมอไดรบ

การกระตนจากฮอรโมนโปรแลคตน (PROLACTIN) ชนนอกคอ MYOEPITHELIAL CELL เปน

เซลลกลามเนอเรยงตวประสานกนรอบ ALVEOLUS ท าหนาทหดตวบบไลน านมไปตามทอเมอ

ไดรบการกระตนจากฮอรโมนออกซโตซน (OXYTOCIN) เตานมจะสรางน านมมลกษณะดงน

- หวน านม (COLOSTRUM) เรมผลตใน 2-3 วนหลงคลอด ซงเกดจากสารเบตาแคโรทนท

สามารถเปลยนเปนวตามนเอได และประกอบดวยโปรตน วตามนทละลายในไขมน สงกะส เหลก

โซเดยม โพแตสเซยม แคลเซยม และฟอสฟอรส มากกวานมแมในระยะหลง แตมน าตาลนอยกวา

มภมคมกน อมมโนกลอบบลน เอ (IMMUNOGLOBULIN A) ชวยปองกนทารกจากการตดเชอใน

ล าไส

- น านมแม (TRUE MILK) จะเรมประมาณ 2 สปดาหหลงคลอดมโปรตน แลกโตส ไขมน

และน า ถงรอยละ 87 ดงนนเดกทดดนมแมไดเพยงพอไมจ าเปนตองดมน า (ชเนนทร, 2555)

4) การเปลยนแปลงอน ๆ เชน

13

- ผวหนงทมรอยแตก สด าคล าจะจางลงภายใน 6 สปดาห การตกไขและการมประจ าเดอน

หญงหลงคลอดทไมใหลกดดนมจะมประจ าเดอนเมอคลอดได 10 - 11 สปดาห สวนหญงทเลยงลก

ดวยนมแม จะมประจ าเดอนในสปดาหท 30 - 36 เปนตน

1.5.4 การดแลมารดาในระยะตงครรภ

การตงครรภเปนชวงเวลาพเศษเพราะเปนการก าเนดชวตใหมมการเปลยนแปลง

เกดขนดงทไดกลาวไปแลว บคคลทเกยวของจงตองดแลอยางใกลชดเพอใหมารดาและทารกใน

ครรภมสขภาพทแขงแรงสมบรณ การดแลมารดาในระยะตงครรภ ประกอบดวย การนวด และการ

ใชยาสมนไพรในระหวางตงครรภ ปญหาสขภาพทมกจะพบในระหวางตงครรภ ไดแก การแพทอง

เทาและขาบวม ทองผก หายใจตดขด เปนตน

1.5.4.1 การนวดมารดาในระยะตงครรภ

ชวงตงครรภมการเปลยนแปลงของฮอรโมนทสงผลตอจตใจ ท าใหหญง

ตงครรภมความรสกออนไหวมากกวาปกต จงตองการผใกลชดมาดแลเอาใจใส ซงการนวดจะชวย

ใหมารดาตงครรภเกดความรสกอบอน ลดความกงวล ตงเครยด กลว และความปวด ชวยใหเกด

ความผอนคลายทางกายและใจ ท าใหพลงชวตไหลเวยนด เนองจากชวยการไหลเวยนเลอด (เยาว

เรศ, 2553; FIELD, 2009 )

การนวด หมายถง การกระท าโดยตรงตอรางกายโดยการใชมอในการถ นวด กด คลง

ยกเวน ดง บบ และดด ใหกบสตรในภาวะพเศษคอ ภาวะตงครรภ ประโยชนของการนวด ชวยลด

อาการปวดเมอยบนเอว ปวดขา ขาบวม เพมการไหลเวยนของโลหต ชวยใหเกดความผอนคลาย

ทงทางรางกายและจตใจ การนวดเฉพาะทบรเวณตนขา สะโพก บนเอว และฝเยบ จะชวยใหคลอด

งาย ลมเบงด ลดความปวด และการเสยเลอด (เยาวเรศ, 2553) การนวดมผลตอจตใจ ลดอาการ

ซมเศราในหญงตงครรภ พบความเปลยนแปลงของฮอรโมนอยางชดเจน มงานวจยพบวา การนวด

สงผลตอฮอรโมนเอพ เ นฟรน (EPINEPHRINE) เซโรโตนน (SEROTONIN) และโดพามน

(DOPAMINE) สงขน ลดคอตซอล (COTISOL) และนอรเอพเนฟรน (NOREPINEPHRINE) ลด

การเครยด ซมเศรา และ ท าใหผอนคลายมากขน สงผลใหนอนหลบดขน และลดอาการปวดขา

และหลง ( FIELD, 2004) และพบวา การนวดชวยลดภาวะซมเศราและวตกกงวลในสตรตงครรภท

14

มภาวะซมเศราในไตรมาสท 2 ได และพบวาสามารถลดระดบความเครยดไดอยางเดนชด (FIELD,

2009)

1.5.4.2 การใชยาสมนไพรในระยะตงครรภ

จากการสบคนขอมล พบวามการใชสมนไพรเพอรกษาและดแลมารดาในระยะ

ตงครรภดงปรากฏในต าราแพทยแผนโบราณทวไปสาขาผดงครรภ (กองการประกอบโรคศลปะ,

2541) และรายงานการวจยเรององคความรการปองกนและรกษาโรคเฉพาะสตรของหมอพนบาน

ภาคใต (อรณพร และคณะ, 2550) ดงน

จากต าราแพทยแผนโบราณทวไป สาขาผดงครรภ มต ารบยาส าหรบหญง

ตงครรภ จ านวน 19 ต ารบ ประกอบดวยต ารบยากลมยาครรภรกษา กลมยาชก าลงกมาร กลมยา

แกถายเปนมกเลอด กลมยาแกเลอดออกทางชองคลอด และกลมยาชวยคลอดบตร สมนไพรทม

ความถในการใชสง เชน เทยนด า (NIGELLA SATIVA L.) และชะเอมเทศ (GLYCYRRHIZA

GLABRA L.) มากทสดจ านวน 5 ต า รบ รองลงมาคอ เปลอกสมลแ วง (CINAMOMUM

BEJOLGHOTA (BUCH.-HAM.) SWEET.) เกสรบวหลวง (NELUMBO NUCIFERA GAERTN.)

และรากสามสบ (ASPARAGUS RACEMOSUS WILLD.) จ านวน 4 ต ารบ จากการรวบรวม

สมนไพรในต ารบยาสตรชวงตงครรภของหมอพนบานภาคใตพบต ารบยาจ านวน 6 ต ารบ สมนไพร

ทมความถในการใชสง เชน ดอกค าฝอย (CARTHAMUS TINCTORIUS L.) จ านวน 3 ต ารบ

รองลงมาคอ เจตมลเพลงแดง (PLUMBAGO INDICA L.) ดอกค าไทย (BIXA ORELLANA L.)

ดป ล (PIPER RETROFRACTUM VAHL.) สะ คาน (PIPER INTERRUPTUM RIBESOIDES

WALL.) ข า ใ ห ญ ( ALPINIA GALANGAL L. WILLD) แ ล ะ ข ง ( ZINGIBER OFFICINALE

ROSCOE) (อรณพร และคณะ, 2550)

เมอน าชนดสมนไพรในต ารบยามาเปรยบเทยบกน พบวาชนดสมนไพรมความ

แตกตางกน โดยในต าราแพทยแผนโบราณทวไปสาขาผดงครรภ พบวามการใชเทยนด า ชะเอม

เทศ เปลอกสมลแวง เกสรบวหลวง และรากสามสบ มากทสด สวนต ารบยาในภาคใต ใชดอก

ค าฝอย เจตมลเพลงแดง ดอกค าไทย ดปล สะคาน ขาใหญ ขง มากทสด

การใชสมนไพรในชวงตงครรภในตางประเทศ พบวามทงชนดทใชเหมอนกน และ

แตกตางกน เชน การใชสมนไพรในการบ าบดอาการคลนไส มการใชขง (ZINGIBER OFFICINALE

15

ROSCOEL) และมะนาว (CITRUS AURANTIFOLIA (CHRISTM.) SWING) ในประเทศไอเวอรร

โคทต มการใชสมนไพรในการบ ารงทารกในครรภ (MALAN, 2011) (ตาราง 1) ส าหรบการใช

สมนไพรในชวงตงครรภมขอมลระบวาตองระมดระวงในการใช เพราะสมนไพรบางชนดยงไมมการ

ทดสอบฤทธทางเภสชวทยา อาจเสยงตอการแทงได (TABATABAEE, 2001; RACHEL, 2004;

FELIX, 2008)

ตารางท 1 สมนไพรแกอาการคลนไสในตางประเทศและประเทศไทย

ประเทศ พชสมนไพร อางอง

นคารากว ค าไทย (BIXA ORELLANA L.) บาร เล (OCIMUM

CAMPECHIANUM MILL.) ส ม ( CITRUS

AURANTIUM L.) มะมวงหมพานต (ANACARDIUM

OCCIDENTALE L.) CHAMOMILE (MATRICARIA

RECUTITA L.) อบเชย (CINNAMOMUM VERUM J.

PRESL.) ข ง (ZINGIBER OFFICINALE ROSCOE)

และมะนาว (CITRUS AURANTIFOLIA (CHRISTM.)

SWING)

(FELIX, 2008)

แคนาดา ข ง ( ZINGIBER OFFICINALE ROSCOE)

PEPPERMINT (MENTHA PIPERITA L.) และกญชา

(CANNABIS SATIVA L.)

(RACHEL, 2004)

อหราน AMMI (AMMI MAJUS L.) แ ล ะ ข ง ( ZINGIBER

OFFICINALE ROSCOEL)

(TABATABAEE, 2001)

ไทย ข ง ( ZINGIBER OFFICINALE ROSCOEL) แ ล ะ

ม ะ น า ว (CITRUS AURANTIFOLIA (CHRISTM.)

SWING)

(ณฐกาญจน, 2547)

1.5.5 การดแลมารดาในระยะหลงคลอด

คนไทยเรยกระบวนการดแลหลงคลอดวา “การอยไฟ” เพอใหมดลกเขาอเรว กระตน

น านม ปองกนไขสนนบาตหนาไฟ หรออาการไมสบายหลงคลอด เพอฟนฟสขภาพหญงหลงคลอด

ซงแตละทองถนจะมวธการทแตกตางกนออกไป (พรทพย, 2548)

16

ทฤษฏการแพทยแผนไทยระบวา ระยะหลงคลอดรางกายมารดามการเปลยนแปลงธาตทง

4 เกดขน ไดแก

1) การเปลยนแปลงของธาตดน ภายหลงคลอดมดลกลดขนาดเลกลงทนท กลามเนอหนาทองหยอนตว เตานมขยายขนาดใหญขน และมการสรางน านม

2) การเปลยนแปลงของธาตน า รางกายขาดน าเพราะสญเสยเลอดและเหงอจ านวนมาก ภายหลงคลอดจงมอาการออนเพลย และกระหายน า

3) การเปลยนแปลงของธาตไฟ โดยธาตไฟจะหยอนท าใหเกดอาการเมอยลา หมดแรงจ าเปนตองบ ารงธาตไฟ โดยตองรบประทานอาหารทมรสเผดรอน เชน ขง ขา ตะไคร พรกไทย และกะเพรา เปนตน

4) การเปลยนแปลงของธาตลม โดยธาตลมจะหยอน เนองจากธาตไฟหยอนท าใหแรงขบเคลอนในรางกายนอย ท าใหการหมนเวยนโลหตเปนไปไดนอย มารดาหลงคลอดจงมอาการเปนลมหนามดงายกวาคนปกต (ณฐกาญจน, 2547)

การดแลมารดาในระยะหลงคลอดในแตละพนทมทงความเหมอนและแตกตางกน เชน

ภาคใตมการใชกอนเสาประคบทอง การอาบน าตมสมนไพร และการใชยาสมนไพรทมความ

แตกตางกนไปตามแหลงทรพยากร เพอฟนฟสขภาพของหญงหลงคลอด สวนในต าราการผดง

ครรภแผนไทยระบวา มการอบสมนไพร การนาบหมอเกลอ การนงถาน การนวด และการใชยา

สมนไพร จากการรวบรวมขอมลพบวาแตละพนทมวธการทเหมอนกนคอ การอยไฟ การนวด การ

ใชสมนไพร และการงดอาหารแสลง โดยแตละประเดนมรายละเอยดดงน

1.5.5.1 การอยไฟ

การอยไฟ หมายถง การนอนใกลไฟ โดยเชอวาความรอนจะท าใหมดลกเขาส

ภาวะปรกตไดเรวหลงคลอดบตร (ราชบณฑตยสถาน, 2542) การอยไฟในแตละภาคจะมวธการ

ตาง ๆ ดงน

วธการอยไฟของหมอต าแยในภาคใต มวธการคอ ใหมารดาหลงคลอดนอนบนแครส าหรบ

อยไฟ ใชกอนเสาประคบทอง เพอใหมดลกแหงและเขาอ กอนเสาเปนหนกอนกลม หรอร ขนาดไม

โตนก เลอกขนาดทพอยกไดสะดวกไมหนกจนเกนไป โดยน าไปเผาไฟจนแดงเรอ กอนจะน าไปใช

ประคบทองแม ตองราดน าแลวน าผามาหอหลายชน ระยะเวลาของการใชกอนเสาโดยมากทอง

แรกจะวางกอนเสาประมาณ 9 วน ซงจะนานกวาการคลอดทองถดไป ซงจะใชเวลาประมาณ 5- 7

17

วน เพราะมดลกจะเขาอไดเรวกวาทองแรก ในระหวางการวางกอนเสา หมอต าแยจะมานวด

รางกายทวไปในตอนเชาและตอนเยน (ปรดา, 2529) สวนการอยไฟของชาวไทยมสลมใน 5 จงหวด

ชายแดนภาคใต มความคลายคลงกบการอยไฟโดยทวไปของชาวใต คอมการวางกอนเสาแตอาจ

มการรองกอนเสากอนหอผาดวย ใบชะพล ใบยอ ใบเสมด หรอใบพลบพลง และมการนวด การ

อาบน าสมนไพร และการใชยาขบน าคาวปลา (สธน, 2548)

การอยไฟของคนในภาคเหนอเรยกวา “การอยก า” หรอ “การอยเดอน” ใชระยะเวลา

ประมาณ 30 วน มวธการคอใหหญงหลงคลอดแตงกายใหมดชด เกบตวอยในบาน นงผงไฟบน

แคร มการอบสมนไพร และเขากระโจมอบสมนไพร และดมน าไพลตมระหวางการอยไฟ (ชลธชา,

2537)

การอยไฟของคนในภาคอสาน มระยะเวลา 7 วน ถงหนงเดอน แลวแตความสะดวกของ

มารดาแตละคน โดยจะนอนบนแครใกลกบเตาไฟอาจมใบหนาด ใบพลบพลงหรอใบเปลารองพน

มการปนดนโคลนเปนกอน หรอน ากอนหนทมลกษณะกลม มาเผาไฟใหรอน แลวเผาหอ จากนน

น ามานาบหนาทอง มการอาบน าสมนไพร โดยใสใบหนาด ใบเปลา แกนมะขาม เพอท าความ

สะอาดรางกาย และดมน าไพลตมระหวางการอยไฟเพอขบน าคาวปลา (สมหญง, 2553)

วธการอยไฟแบบการแพทยแผนไทย ในระหวางการอยไฟจะมการปฏบตตาง ๆ คอการอบ

สมนไพร การประคบสมนไพร การนาบหมอเกลอ และการนงถาน (ณฐกาญจน, 2547) ประโยชน

ของการอยไฟ คอ ท าใหมดลกเขาอเรว ปองกนไขสนนบาตหนาไฟ คลายกลามเนอ ลดอาการปวด

เมอย ท าใหน านมไหลด

ในตางประเทศมการดแลฟนฟสขภาพมารดาหลงคลอดดวยการอบ และการอาบน า

สมนไพร เชน ในประเทศเมกซ โก มการน าใบสม (CITRUS SP.) และใบฝรง (PSIDIUM

GUAJAVA) มาตมน าอาบ (ANDERSON, 2004) ประเทศอนโดนเซย มพชสมนไพรทใชเปนยาอบ

สมน ไพร จ านวน 60 ชนด เ ชน มะก รด (CITRUS HYSTRIX DC.) ไพล (ZINGIBER

MONTANUM (KOENIG) LINK EX DIETR.) กระเทยม (ALLIUM SATIVUM L.) และตะใครหอม

(CYMBOPOGON NARDUS RENDLE.) (ISABELLE, 2007) ในประเทศลาว พบวากลมชน

พนเมองตาง ๆ มการอบสมนไพรหลงคลอด โดยใชสมนไพร เชน ขา(ALPINIA GOLANGA (L.)

18

WILLD) และมะขาม (TAMARINDUS INDICUS L.) (LAMXAY, 2011) ซงสมนไพรทใชมความ

คลายคลงกบสมนไพรทใชอบไอน าในประเทศไทย

1.5.5.2 การนวดมารดาหลงคลอด

การตงครรภและการคลอด เปนภาวะทท าใหมารดาเกดความเจบปวด ไมสบาย

ออนลา ไมมแรง จงตองมการฟนฟใหรางกายกลบสสภาพเดมโดยเรว การนวดเปนวธการหนงท

น ามาใชดแลหญงระยะหลงคลอด ประโยชนของการนวดระยะหลงคลอด ชวยใหหายจากอาการ

ออนเพลย ชวยใหมดลกหดรดตวเรว น าคาวปลาไหลสะดวก มดลกเขาอเรว ชวยใหทองไมอด ท า

ใหการขบถายอจจาระ ปสสาวะ เปนไปโดยปกต ชวยใหน านมไหลสะดวก ไมคดตงเตานม ลด

อาการเจบปวดบนเอว สะโพก หลงและหนาขา ลดอาการกลามเนอเมอยลา (ณฐกาญจน, 2547)

มรายงานประโยชนของการนวดในระยะหลงคลอด ดงน

1. การนวดในสวนตาง ๆ ของรางกายชวยใหการไหลเวยนของเลอดดขน ชวยคลาย

กลามเนอ ใหเลอดไหลเวยนทวทงรางกาย เนองจากกลามเนอของมารดาหลงคลอดเกดอาการ

ปวดตงเมอยลา สวนใหญวธการนวดหลงคลอดมกใชการย าเทาลงบนกลามเนอทวทงรางกาย

สอดคลองกบการนวดอโรมา (AROMATHERAPY MASSAGE) ในมารดาหลงคลอดและพบวาม

ผลตอจตใจ ชวยลดความเครยด ความวตกกงวลของมารดาหลงคลอด (IMURA, 2006: นภาพร

และคณะ, 2552)

2. การนวดชวยในการขบน าคาวปลา หลงจากการคลอดหากมดลกหดรดตวไมด จะท าให

น าคาวปลาไหลออกมาไดนอย การนวดมดลกและการทบกอนเสาชวยใหมดลกหดรดตวดขน จง

ชวยขบน าคาวปลา และชวยบรรเทาอาการปวดหลงได (ประพจน, 2549)

3. การกระตนน านม มการศกษาการนวดกระตนน านมและการประคบเตานมดวยลกประคบสมนไพรเปรยบเทยบกบการนวดและประคบดวยกระเปาน ารอน พบวาการนวดและประคบดวยลกประคบสมนไพรสามารถชวยใหน านมไหลดมากกวาการนวดและประคบดวยกระเปาน ารอน อยางมนยยะส าคญ (ชตมาพร, 2010) และพบวาผลของการนวดเตานมมผลตอการไหลของน านมในมารดาหลงคลอด เนองจากการนวดมผลตอจตใจของหญงหลงคลอด ชวยใหเกดความรสกผอนคลาย ลดความเครยด และความวตกกงวล ความเครยดเปนปจจยหนงทท าใหการหลงน านมลดลง และพบวาต าแหนงของจดนวดกระตนน านมอยตามแนว MILK LINE ซงเปน

19

สวนทเชอมโยงตงแตขาหนบผานเตานมไปจนถงรกแร ต าแหนงดงกลาวชวยกระตนระบบไหลเวยนเลอดใหไหลเวยนไดดขน สงผลตอฮอรโมนทอยในกระแสเลอด และเปนการกระตนระบบประสาทใหเกดการหลงฮอรโมนออกซโทซน สงผลให MYOEPITHELIAL CELLS เกดการหดตว ท าใหเกดการหลงน านมออกมา ระยะเวลาทใชในการนวดอยในชวงเวลา 20-30 นาท (IMURA, 2006; นภาพรและคณะ, 2552)จากการศกษาผลของการนวดหลงตอมารดาหลงหลอดระหวางใหนมบตร พบวาการนวดหลงเปนเวลา 4 ครงตอวน เพมน านมใหมากขนท าใหทารกมน าหนกมากขน อยางมนยส าคญ (PATEL, 2013) และการนวดบรเวณหลงยงชวยในการหลงออกซโตซน (MORHENN, 2012) การนวดเตานมแบบ OKETANI ของญป นเปนเวลา 30 นาทชวยใหหญงหลงคลอดหายจากอาการคดตงเตานม และมปรมาณน าเพมขน และพบวาการนวดเตานมสามารถเพมปรมาณไขมนในนมแม (JEONGSUG, 2012)

1.5.5.3 การใชสมนไพรในมารดาหลงคลอด

จากการเปลยนแปลงธาตทง 4 ของรางกายมารดาหลงคลอดสงผลใหเกดความ

ไมสมดลภายในรางกาย แพทยแผนไทยจงไดมการใชต ารบยาสมนไพรส าหรบหญงหลงคลอดเพอ

เพมการขบน าคาวปลา การชกมดลกใหเขาอ เพมการหลงของน านมและ แกอาการผดปรกตตาง ๆ

ในต าราแพทยแผนโบราณทวไปสาขาผดงครรภ (กองการประกอบโรคศลปะ, 2541)

ปรากฏต ารบยาส าหรบหญงหลงคลอดจ านวน 33 ต ารบ ประกอบดวยกลมยารกษาไขสนนบาต

หนาเพลง ยาแกปวดมดลก ยาขบโลหตเนาราย ยาแกโลหตตขน กลมยาบ ารงน านม ขบน านม

ช าระน านม และประสะน านม ความถการใชสมนไพรในต ารบยา มการใชพรกไทย (PIPER

NIGRUM L.) มากทสด เนองจากพรกไทยมฤทธกระตนการหดตวของกลามเนอ สงผลใหกลามเนอ

บรเวณมดลกเกดการบบตว สงผลใหมดลกเขาอเรว (AHMADC ET AL., 2012) รองลงมาคอ ดปล

(PIPER RETROFRACTUM VAHL.) ข ง (ZINGIBER OFFICINALE ROSCOEL) ก ร ะ เ ท ยม

(ALLIUM SATIVUM L.) และไพล (ZINGIBER MONTANUM (KOENIG) LINK EX DIETR) (อรณ

พร และคณะ, 2550)

จากการรวบรวมต ารบยาสมนไพรทใชในหญงหลงคลอดของหมอพนบานภาคใตจ านวน

21 ต ารบ พบการใชชาพล (PIPER SARMENTOSUM ROXB.) เทยนด า (NIGELLA SATIVA L.)

และเทยนขาว (CUMINUM CYMINUM L.) มากทสด (อรณพร และคณะ, 2550) มรายงานพบวา

20

ฤ ท ธ ท า ง เ ภ ส ช ว ท ย า ข อ ง ช า พ ล ( PIPER SARMENTOSUM ROXB.) ม ฤ ท ธ เ ป น

NEUROMUSCULAR BLOCKING สงผลลดอาการปวดของกลามเนอได (RIDTITID,1998)

จากการรวบรวมขอมลการใชพชสมนไพรในประเทศตาง ๆ และประเทศไทย พบวามการ

ใชพชสมนไพรทงสอดคลองกนและแตกตางกน เชน ในประเทศไทย มบนทกต ารบยาในต ารา

แพทยแผนโบราณทวไปสาขาผดงครรภ มต ารบสมนไพรดแลมารดาในระยะตางๆ จ านวน 33

ต ารบ มการใชพรกไทย 19 ต ารบ ดปล 17 ต ารบ ขงแหง 15 ต ารบ (กองการประกอบโรคศลปะ,

2541) สวนต ารบยาของภาคใต พบต ารบยาทใชในสตรตงครรภ 21 ต ารบ มการใชชาพล เทยนด า

เทยนขาว มากทสด (อรณพร และคณะ, 2550) ในภาคเหนอพบสมนไพรทใชมากทสดส าหรบหญง

หลงคลอดคอ ไพล (ZINGIBER MONTANUM (KOENIG) LINK EX DIETR) (ชลธชา , 2537 ;

จรรยา, 2546) ในภาคอสานมการใช หญานางแดง (BAUHINIA STRYCHNIFOLIA CRAIB. )

สมด (CLAUSENA SP.) และตะไค รหอม (CYMBOPOGON NARDUS (L.) RENDLE) ขบ

น าคาวปลา (สมหญง, 2553) ส าหรบสมนไพรทใชดแลมารดาในประเทศตาง ๆ มดงตารางท 2

ตารางท 2 การใชสมนไพรดแลมารดาในระยะหลงคลอดในประเทศตาง ๆ

ประเทศ การใช สมนไพร อางอง

ลาว ฟนฟสขภาพมารดา

หลงคลอดม กา ร ใ ช

สมนไพรตมดม

ใบหนาด (BLUMEA BALSAMIFERA L.)

หวาย (CALAMUS RUDENTUM LOUR.)

และ CALLICARPA ARBOREA ROXB

(LAMXAY, 2011)

นการากว ฟนฟสขภาพมารดา

หลงคลอดม กา ร ใ ช

สมนไพรตมดม

MATRICARIA RECUTITA L., RICINUS

COMMUNIS L., PERSEA AMERICANAM

MILL และKALANCHOE PINNATA

(LAM.)PERS.

(FELIX, 2008)

เมกซโก ฟนฟสขภาพมารดา

หลงคลอด

TAGETES ERECTA L., HYLOCEREUS

UNDATUS (HAW) BRITTON & ROSE,

NOPALEA COCHENILLIFERA L.,

TECTARIA SP., MUSA SP., ARUNDO

(SMITH-OKA,

2008)

21

DONAX L. และ ADIANTUM TENERUM

BUCH

ซรนา การใ ชสมนไพรเพ อ

ดแลมารดาในระยะ

หลงคลอด

มการใชสมนไพรตมดมคอลกใตใบ

(PHYLLANTHUS AMARUS

SCHUMACH.)และ QUASSIA AMARA L.

และอาบน าตมสมนไพร ประกอบดวย

SIPARUNA GUIANENSIS AUBL. มะมวง

(MANGIFERA INDICA L.), RENEALMIA

ALPINIA (ROTTB.) MAAS และ CORDIA

SCHOMBURGKII DC.

(SANNE, 2006)

เคนยา แกตกเลอดหลงคลอด LIPPIA JAVANICA BURM.F. FAROPSIS

HIDEBRANDTII ENGL. และ CROTON

MACROSTACHYUS HOCHST. EX

DELILE

(KAINGU, 2011)

1.5.5.4 รสยาของพชสมนไพรทใชดแลมารดาในระยะหลงคลอด

หลกเภสชกรรมไทยแบงรสยา ไดเปน 2 ประเภท คอ รสประธาน หมายถงรสของต ารบยาทปรงส าเรจแลว ม 3 รส คอ รสรอน รสเยน และรสสขม และรสยาของพชสมนไพรเดยวม 10 รส ส าหรบรสประธาน มดงน

- ยารสเยน ไดแก ยาทเขาพช สตว ธาตทไมรอน เชน เขาสตว เขยวสตว มาปรงยารสเยน เชน ยามหานล ยามหากาฬ ขาเขยว เปนตน ซงมสรรพคณแกทางเตโชธาต (ธาตไฟ) แกไข ระงบความรอน ใชส าหรบแกไขในกองฤดรอน

- ยารสรอน ไดแก ยาทเขาพช สตว ธาตทรสรอน เชน เบญจกล ตรกฏก เหงาขง กะเพรา มาปรงเปนยารสรอน เชน ยาไฟประลยกลป ยาสณฑฆาต ยาประสะกานพล ยาประจวาโย เปนตน ซงมสรรพคณแกในกองวาโยธาต (ธาตลม) แกลมกองหยาบ ลมจกเสยดแนน ลมพรรดก บ ารงธาต ใชส าหรบแกไขในกองฤดฝน

- รสสขม ไดแก ยาทเขาพช สตว ธาตทไมรอน เชน โกฐ เทยน กฤษณา กะล าพก จนทน เครองเทศทไมรอน มาปรงเปนยารสสขม เชน ยาหอมอนทจกร ยาหอมเนาวโกฐ ยา

22

สงขวชย เปนตน มสรรพคณแกในกองอาโปธาต (ธาตน า) แกไขทใชยารสเยนไมได แกลมกองละเอยด ลมวงเวยน ใจสนหวนไหว บ ารงก าลง ใชส าหรบแกไขในกองฤดหนาว

รสยาสมนไพรเดยว 10 รส มดงน 1) รสฝาด มสรรพคณสมานแผลทงภายใน และภายนอก แกทองรวง 2) รสหวาน มสรรพคณท าใหเนอในรางกายชมชน บ ารงหวใจ แกออนเพลย 3) รสเมาเบอ มสรรพคณ แกพษเสมหะ พษโลหต แกโรคทางธาตน า แกโรคผวหนง แกน าเหลองเสย 4) รสขม มสรรพคณแกทางโลหตและด แกไขตาง ๆ 5) รสรอน มสรรพคณ แกโรคลมจกเสยด ขบลม ชวยยอยอาหาร บ ารงธาตไฟ 6) รสมน มสรรพคณ บ ารงเสนเอน แกเสนเอนพการ แกปวดเมอย ใหความอบอนรางกาย 7) รสหอมเยน มสรรพคณ บ ารงหวใจ แกออนเพลย ดบพษรอน 8) รสเคม มสรรพคณ ซมซาบไปตามผวหนง แกโรคผวหนง 9) รสเปรยว มสรรพคณแกเสมหะพการ แกไอ แกทองผก ระบายอจจาระ

10) รสจด มสรรพคณแกเสมหะ ขบปสสาวะ ดบพษไข

1.5.5.5 อาหารแสลง

อาหารแสลง คอ อาหารทรบประทานแลวท าใหเกดอาการเจบปวย หรอ

อาการผดปกตตาง ๆ ตวอยางอาหารแสลงของมารดาหลงคลอด เชน อาหารรสเยนตาง ๆ (ตาราง

ท 3) พบวาอาหารแสลงของแมหลงคลอดในภาคใต ภาคเหนอ และภาคอสาน มความคลายคลง

กน คอ หามรบประทานอาหารรสเยน เชอวาท าใหเกดอาการไมสบายตว หนาวสะทาน ผกผลไมม

กลน และเนอสตวบางชนด ซงเชอวาจะท าใหหญงหลงคลอดเกดอาการเวยนศรษะ เปนลม เกด

ภาวะลมพดหวน ซงเรยกวาอาการ “เลอดขน” (จนดา, 2539) และอาหารทมรสหวาน ท าใหมดลก

ชน แผลหายชา (กสมา, 2548) เปนตน

ตารางท 3 อาหารแสลงส าหรบมารดาในระยะหลงคลอดในภาคตาง ๆ ในประเทศไทย

พนท อาหารแสลง อางอง

ภาคเหนอ เนอวว เนอควาย ชะอม แตงชนด

ตาง ๆ อาหารรสจด

(ชลธชา, 2537; จรรยา, 2546)

23

ภาคอสาน เ น อ ส ต ว ป า ช ะ อ ม ก ร ะ ถ น

มะละกอ ของหมกดอง ขนมจน

และเครองดมทมแอลกอฮอล

(ศโรบล, 2552; สมหญง, 2553)

ภาคใต แมงดานา ละมด มะมวง ขนน

จ าปาดะ มะมด มะ เขอพวง

หนอไม ปลาไมมเกลด ปลามพษ

ทกชนดเชน ปลาดก ปลาคง หอย

เนอสตวทมน และคาว

(ปรดา, 2529; จนดา, 2539; เอก

วทย, 2540)

ภาคกลาง หนอไ ม ฟก ผกกาดขาว ขาว

เหนยวแกงขเหลก สมโอและกลวย

หอม

(กสมา, 2548)

1.5.5.6 ความเชอ

ความเชอ หมายถง เหนตามดวย มนใจ ไวใจ นบถอ (ราชบณฑตยสถาน, 2542)

การยอมรบสงตาง ๆ วาเปนจรง มอยจรง และมอ านาจทจะบนดาลใหเกดผลดหรอผลรายตอการ

ด ารงชวตของมนษย ถงแมวาสงนนจะไมสามารถพสจนไดวาเปนความจรงดวยเหตผล แตเปนท

ยอมรบกนในกลมชนหรอสงคม (ธวช, 2528)

ในสงคมลวนมความเชอทเกยวของกบการตงครรภ การคลอด ทมความสมพนธกบ

ธรรมชาต กบสงทอยเหนอธรรมชาต (SUPPER NATURAL) เชอวาหมอต าแยซงเปนผ ทท าหนาท

ดแลรกษามารดาในระยะตาง ๆ มความสามารถในการสอกบพลงเหนอธรรมชาตได หมอต าแย

เปนภมปญญาทไดรบการสบทอดมาจากบรรพบรษ ดงจะเหนไดจากบทสมภาษณหมอต าแย ท

เชอวาตนเองท าคลอดได หรอมความรความสามารถในการท าคลอดไดโดยไมไดผานการเรยนร

แตเปนการสอสารผานบรรพบรษ ในประเทศอาเจนตนา และอเมรกาใต มการใชแนวคดความรอน

- ความเยน (HYPOCRITICAL OPPOSITION) การแพทยแผนจนมการใชหลกหยน หยาง เปน

แนวทางในการดแลมารดาในระยะหลงคลอด เพราะเชอวาหลงคลอดรางกายจะเยนลง จงหาม

สมผสความเยน และควรรบประทานอาหารรสรอนเพอเพมความรอนใหกบรางกาย (GUSTAVO,

2006 )

24

ประเทศในทวปเอเชยมหลายประเทศทมแนวคด ความรอน - ความเยน เชนเดยวกน เชน

ในประเทศกมพชา มการใหหญงหลงคลอดนอนบนแครใกลกองไฟ เพอชวยใหรางกายอบอน การ

ใชควนเพอรกษาแผลฝเยบ และการใชกอนหนรอนประคบทอง เปนตน (LO, 2007)

หมอต าแยในจงหวดพทลงมการตงหงบชาบรรพบรษ โดยเฉพาะผ ทถายทอดความรให

และยงเชอวาบรรพบรษจะมาชวยในการรกษา ท าใหสามารถวนจฉยและรกษาไดอยางถกตอง ม

การใชคาถาประกอบในการนวด เชน นวดเรยกเอน นวดปดลมใหแลนทวรางกาย และใชคาถาเสก

ยาสมนไพรใหมประสทธภาพมากขน (จนดา, 2539 ) โตะบแดใน 5 จงหวดภาคใต มการท า

พธกรรมตาง ๆ เชน หลงจากอยไฟจนครบก าหนด โตะบแดจะท าพธหยดการอยไฟ เรยกวา “ทงไฟ”

โดยการสานใบมะพราวเปนรปนก แลวดงออกใหคลายแลวทงไป ถาไมคลายออก โตะบแดจะตอง

สานใหมแลวท าพธอกครง (สธน, 2548)

1.6 กายวภาคของกลามเนอทเกยวของกบการนวดมารดาในระยะตาง ๆ กลามเนอทเกยวของในการนวดมารดาในระยะตาง ๆ ของหมอต าแย พบวาประกอบดวยกลามเนอตาง ๆ ไดแก 1) กลามเนอขาทอนบน 2) กลามเนอขาทอนลาง 3) กลามเนอแขนทอนบน

1.6.1 กลาม เ น อขาทอนบน ประกอบดวย FASCIA LATA MUSCLE, SARTORIUS MUSCLE, RECTUS FEMORIS MUSCLE, LLIOTIBIAL TRACT MUSCLE, VASTUS LATERALIS MUSCLE, PECTINEUS MUSCLE, ADDUCTOR LONGUS MUSCLE, GRACILLIS MUSCLE และ VASTUS MEDIALIS MUSCLE (รปท 1)

25

รปท 1 กลามเนอขาทอนบน (AGUR, 2005)

1.6.2 กลามเนอขาทอนลาง ประกอบดวย FIBULARIS LONGUS MUSCLE, TIBIALIS

ANTERIOR MUSCLE, FIBULARIS BREVIS MUSCLE, TIBIAL TUBEROSITY MUSCLE, GASTROCNEMIUS MUSCLE และ SOLEUS MUSCLE (รปท 2)

Tibial

tuberosity

Sartorius

Tensor of fascia

lata

Rectus femoris

Vastus lateralis Vastus medialis

Gracillis

Adductor longus

Pectineus

Lliotibial tract

26

รปท 2 กลามเนอขาทอนลาง (AGUR, 2005) 1.6.3 ก ล า ม เ น อ แ ข น ท อ น บ น ป ร ะ ก อ บ ด ว ย DELTOID MUSCLE,

CORACOBRACHIALIS MUSCLE, TERES MAJOR MUSCLE, BICEPS BRACHII LONG HEAD MUSCLE, BICEPS BRACHII SHORT HEAD MUSCLE, SERRATUS ANTERIOR MUSCLE, LATISSIMUS DORSI MUSCLE และ BRACHIALIS MUSCLE (รปท 3)

Fibularis

longus

Tibialis

anterior

Fibularis

longus

Fibularis

brevis

Gastrocne

mius

Soleu

s

27

รปท 3 กลามเนอแขนทอนบน (AGUR, 2005)

1.6.4 กลามเ น อแขนทอนลา ง ประกอบดวย BICEPS BRACHII MUSCLE, BICEP BRACHII TENDON OF INSERTION MUSCLE, BRACHIORADIALIS MUSCLE, EXTENSOR CARPI RADIALIS LONGUS MUSCLE, EXTENSOR CARPI RADIALIS BREVIS MUSCLE, FLEXOR POLLICIS LONGUS MUSCLE, ABDUCTOR POLLICIS LONGUS MUSCLE, TRICEPS BRACHII MUSCLE, BRACHIALIS MUSCLE, MEDIAL EPICONDYLE MUSCLE, BICIPITAL APONEUROSIS MUSCLE, PRONATOR TERES MUSCLE, FLEXOR CARPI RADIALIS MUSCLE, PALMARIS LONGUS MUSCLE, FLEXOR DIGITORUM SUPERFICIALIS MUSCLE, FLEXOR CARPI ULNARIS MUSCLE และ FLEXOR DIGITORUM PROFUNDUS MUSCLE (รปท 4)

Deltoi

d

Brachi

alis

Coracobrach

ialis Teres

major Biceps brachii long

head

Serratus

anterior

Biceps brachii short

head

Latissimus

dorsi

28

รปท 4 กลามเนอแขนทอนลาง (AGUR, 2005)

1.6.5 กลามเนอทอง ประกอบดวย THANSVERSUS ABDOMINAL, RECTUS ABDOMINAL, INTERNAL ABDOMINAL OBLIQUE, EXTERNAL ABDOMINAL OBLIQUE, ทอยชนนอก และเยอบชองทอง PARIETAL PERITONEUM (รปท 5)

รปท 5 กลามเนอทอง (DRAKE ET AL., 2010)

Biceps brachii

Brachioradialis

Extensor carpi radialis

brevis

Medial epicondyle

Triceps brachii

Abductor pollicis longus

Flexor pollicis

longus

Bicipital aponeurosis

Pronator teres

Palmaris longus

Flexor carpi ulnaris

Flexor digitorum

superficialis

Brachialis

Extensor carpi radialis

longus Flexor carpi radialis

Parietal peritoneum

External abdominal oblique

Internal abdominal oblique

Thansversus abdominal

Parietal

peritoneum

29

1.6.6 กลามเนอหนาอก ประกอบดวย PECTORALIS MAJOR MUSCLE และ LATISSIMUS DORSI (รปท 6)

รปท 6 กลามเนอหนาอก (DRAKE ET AL., 2010)

1.6.7 กลามเนอหลง ประกอบดวย TRAPEZIUS, SUPRASPINATUS, LATISSIMUS DORSI, RHOMBOIDEUS MAJOR, DELTOID, TERRES MUSCLE, EXTERNAL ABDOMINAL OBLIQUE (รปท 7)

รปท 7 กลามเนอหลง (NETTER, 2010)

Trapezius

Rhomboideus major

External abdominal

oblique

Deltoid

Pectoralis

major

Latissimus

dorsi

Terre

s

Latissimus

dorsi

Infraspin

atus

Supraspinatus

30

1.7 เสนประธานสบทเกยวของกบการนวดมารดาในระยะตาง ๆ เสนประธานสบ คอ เสนทางเดนของลมซงเปนพลงภายในทหลอเลยงรางกายใหท างานไดตามปกต ม 10 เสน คอ เสนอทา เสนปงคลา เสนสมนา เสนกาลทาร เสนสหสรงษ เสนทวาร เสนจนทภสง เสนรช า เสนสขณ และเสนสขมง (ยงศกด, 2550) พบวาเสนทเกยวของกบการนวดของหมอต าแยตามหลกการวเคราะหเสนสบ จากการสมภาษณ นายคณต เขมะพนธมนส แพทยแผนไทยประจ าโรงพยาบาลแพทยแผนไทย มหาวทยาลยสงขลานครนทร มรายละเอยดดงน

1.7.1 เสนอทาและเสนปงคลา (รปท 8 เสนท 1และ 2) เรมจากจดตดของเสนแนวจมกกบขอบพงลาง พาดผานหวเหนา ตนขา สนหลง กานคอ ทายทอย ศรษะ สนสดทโพรงจมก มหนาทออกแรงและปองกนแรงกระทบทตนขา หลง คอ และศรษะ อาการเจบปวยคอ ปวดเมอย ตงเสน ช าระบม ไมมแรงเบงคลอด และปญหาน านมในมารดากอนคลอด และหลงคลอด

1.7.2 เสนสสมนาหรอเสนสมนา (รปท 8 เสนท 3) เรมจากจดตด แนวกลางลนป มาตดกบขอบพงบน ขนไปตามแนวกลางเสนล าตว

สนสดทโคนลน มหนาทควบคมทางเดนอาหาร ทางเดนหายใจ หวใจและการไหลเวยน ตลอดจน อารมณ ความรสกนกคด อาการเมอเจบปวยคอ กลมอาการปวยตามระบบดงกลาว

1.7.3 เสนกาละทาร (รปท 8 เสนท 4) เรมจากจดกงกลางระหวางลนปกบขอบพงบน แตกออกเปน 4 เสน สองเสนบนผาน

ชายโครง ตนแขน ตลอดนวมอทงสบ มหนาทควบคมการเคลอนไหวของแขน ขา มอ เทา และการรบสมผสทางผวหนง อาการคอ ปวดราว เสยวชา เหนบชา เคลอนไหวแขนขาไมสะดวก การรบสมผสบางแหงเสยไป

1.7.4 เสนสหสรงส และเสนทวาร (รปท 8 เสนท 5 และ 6) เรมจากจดตดระหวางแนวตาถงขอบพงลาง พาดผานขา เทา และกลบมาทางหนา

แขง ราวนม ใตคาง สนสดทตา มหนาทเกยวกบการไหลเวยนโลหต และน าเหลอง อาการเมอเจบปวยคอปวดหนก ๆ ตอ ๆ วงเวยน

1.7.5 เสนจนทภสง และเสนรช า (รปท 8 เสนท 7และ 8) เรมจากจดตดระหวางแนวหกบแนวพงลาง พาดผานราวนม ใตคางสนสดทห ชวยในการหายใจ และการไดยน อาการเมอเจบปวยคอ ปวยทางการหายใจ และการไดยน

31

1.7.6 เสนนนทกระหวด หรอเสนสขมง (รปท 8 เสนท 9) เรมจากขอบพงลาง เยองขางเลกนอย ไปหรด ทวารหนก ทวารเบา มหนาทควบคมการถายอจจาระ ปสสาวะ 1.7.7 เสนคชณะ หรอเสนสกขน (รปท 8 เสนท 10)

เรมจากขอบพงลาง เยองขวาเลกนอย ไปหวเหนา อวยวะเพศมหนาทควบคมการขบถายปสสาวะ และการสบพนธ อาการเมอปวยคอมปญหาทางระบบปสสาวะ และการมเพศสมพนธ การมประจ าเดอน การตงครรภ และการคลอด

รปท 8 เสนทางเดนของเสนประธานทง 10 เสน (ยงศกด, 2550)

32

1.8 การวเคราะหขอมล การวเคราะหหาคา USE VALUE (UV) เพอหาคาการใชประโยชนจากพชสมนไพรแตละชนด สามารถวเคราะหไดวามการใชพชสมนไพรชนดนนมากนอยเพยงใด หากมคาเขาใกลศนย แสดงวามการใชสมนไพรชนดนนนอย ตวอยางรายงานทมการวเคราะหคา UV เชน การศกษาการใชพชสมนไพรพนบานรกษาความผดปกตในระบบการยอยอาหารของชาวกะเหรยงในภาคเหนอของประเทศไทย (TANGITMAN ET AL., 2015) พบวาทบทม (PUNICA GRANATUM L.) มคา UV สงสด (UV = 0.71) มกใชในการรกษาอาการทองเสย และการศกษาในตางประเทศ เชน การศกษาการใชพชสมนไพรของชาวกะเหรยงในเกาะอนดามน และนโคบา (PUNNAM ET AL., 2015) พบวา ขมน (CURCUMA LONGA L.) มคา UV สงสด (UV = 0.88) ซงนยมใชในการรกษาอาการปวดทอง และปวดขอ เปนตน การค านวณคา UV ค านวณไดดงน

UV = U/N U แทนคา จ านวนรายงานการใชสมนไพรชนดนน ๆ (USE REPORT) N แทนคา จ านวนผใหขอมลทงหมด (INFORMANT)

33

บทท 2

วธการด าเนนการวจย

วธการด าเนนการวจยในเรองบทบาทและภมปญญาของหมอต าแยในจงหวดพทลง

ประกอบดวย การคดเลอกหมอต าแย เครองมอทใชเกบรวบรวมขอมล และการวเคราะหขอมล

2.1 ประชากรและการคดเลอกหมอต าแย

ประชากร คอ หมอต าแยทมประสบการณในจงหวดพทลง จ านวน 10 คน ใชวธการคดเลอก

แบบจ าเพาะเจาะจง หรอตามวตถประสงค (Judgment or purposive sampling) (เพชรนอย และ

คณะ, 2535) โดยมเกณฑการคดเลอกดงน

1) เปนหมอต าแยทมประสบการณไมนอยกวา 20 ป

2) ยงคงใหบรการและมการใชสมนไพรในการดแลมารดาในระยะตงครรภและระยะหลง

คลอด

3) ใชภาษาไทยในการสอสาร และสามารถถายทอดภมปญญาได

2.2 เครองมอทใชในงานวจยและการเกบรวบรวมขอมล งานวจยนเปนงานวจยเชงคณภาพ (Qualitative research) ใชวธการหลกคอ 2.2.1 การสมภาษณแบบไมเปนทางการ ใชการสนทนาตามธรรมชาต (Natural Conversation) เปนการสนทนาระหวางผ วจยและผ ใหขอมล ทเกดขนระหวางการสงเกตกจกรรม (ศรพร, 2554) โดยจะสมภาษณหมอต าแยในชมชนในลกษณะทเปนกนเอง และ มการสอความหมายแบบโตตอบกนทงสองฝาย (two-way communication) โดยผ ใหสมภาษณสามารถแสดงความคดเหนหรอใหขอมลไดอยางเตมท (วาทน, 2552) โดยมแนวค าถาม เชน ประสบการณในการเปนหมอต าแย ความร ความเขาใจเกยวกบการตงครรภ และภาวะหลงคลอด การนวดกอนคลอด และหลงคลอด พธกรรม / ความเชอทใชขณะตงครรภ หลงคลอด ขอหาม ขอควรปฏบตส าหรบมารดาในระยะตงครรภ และระยะหลงคลอด 2.2.2 การสง เกตแบบมสวนรวม (Participant observation) เ ปนว ธการส าคญในการ ศกษาวจยเชงคณภาพ โดยผ วจยจะเขาไปสงเกตวธการบ าบดรกษาของหมอต าแยอยางใกลชด

34

เชน กระบวนการดแลมารดาในระยะตงครรภ และระยะหลงคลอด 2.2.3 แนวค าถามการสมภาษณ

ก าหนดประเดนค าถามส าคญในการสมภาษณหมอต าแย องคความรดานการดแลสขภาพของมารดาในระยะตงครรภ และระยะหลงคลอด ต ารบยาสมนไพรทใช วธการรกษา โดยใชเครองบนทกเสยงตลอดการสมภาษณ และการสงเกตแบบมสวนรวมในขนตอนตาง ๆ รวมทงการเกบพชสมนไพร การเตรยมต ารบยา และการนวด 2.3 การเกบรวบรวมขอมล 2.3.1 การเกบขอมลโดยการสมภาษณหมอต าแยในประเดนตาง ๆ คอ ต ารบยา ชนดสมนไพรในต ารบยา วธการเตรยมยา และการใชยาของหมอต าแยแตละทาน 2.3.2 การเกบรวบรวมพชสมนไพร เกบตวอยางพชสมนไพรในภาคสนามรวมกบหมอต าแย เพอรวบรวมขอมลตาง ๆ เชน ชนดของสมนไพร สวนทใชประโยชน เปนตน จดเกบตวอยางพชตามวธการของ Bridson (1989) พชทรวบรวมไดน ามาท าเปนตวอยางแหง (voucher specimens) ส าหรบอางองงานวจย จดเกบไวทคณะการแพทยแผนไทย มหาวทยาลยสงขลานครนทร 2.3.3 การเกบขอมลเรองการนวดในระยะตงครรภและระยะหลงคลอด โดยใชวธการถายภาพ และสมภาษณ โดยสอบถามขอมล วธการนวด ต าแหนงจดนวด แนวเสนตาง ๆ ประโยชน และขอหาม เปนตน 2.4 การวเคราะหขอมล 2.4.1 น าต ารบยาของหมอต าแยแตละคนมาวเคราะหเพอจดกลมอาการหรอโรค วธการเตรยมยา และวธการใช เปนตน

2.4.2 ระบชอพช (plant identification) โดยอาศยรปวธาน (keys) เชน Flora of Thailand, Flora of the Malay Peninsula และหนงสอตาง ๆ ทเกยวของ น าไปเปรยบเทยบกบตวอยางพรรณไมอดแหงทอยในพพธภณฑพช มหาวทยาลยสงขลานครนทร (PSU Herbarium) พรอมทงจดท าขอมลดานสมนไพร เชน สรรพคณ สวนทใชประโยชน วธการใช และรสยา เปนตน 2.4.3 วเคราะหเปรยบเทยบวธการใชสมนไพร ต ารบยาของหมอต าแย การวเคราะหหาคา Use value (UV) เพอหาคาการใชประโยชนของสมนไพรแตละชนด โดยมวธการค านวณ ดงน

UV = U/n U หมายถง จ านวนรายงานการใชสมนไพรชนดนนๆ n หมายถง จ านวนผใหขอมลทงหมด

หากมคาสง แสดงวามการใชสมนไพรชนดนนมาก

35

2.4.4 การวเคราะหและเปรยบเทยบขอมลตาง ๆ ประกอบดวย ชนดสมนไพรในต ารบยา ขอมลการนวดของหมอต าแยแตละทาน ประโยชน และขอหามตาง ๆ โดยน าขอมลทไดมาเปรยบเทยบระหวางหมอต าแยทง 10 คน และเปรยบเทยบกบงานวจยอน ๆ ทเกยวของ

36

บทท 3

ผลการวจย

3.1 ขอมลทวไปของหมอต าแย

การศกษาบทบาทและภมปญญาของหมอต าแยในจงหวดพทลง ผลการศกษาพบวาหมอ

ต าแยทง 10 คน มอายระหวาง 80-85 ป (รอยละ 50) สวนใหญนบถอศาสนาพทธ (รอยละ 80 ) ม

สถานภาพหมาย (รอยละ 60) สวนใหญไมไดเรยนหนงสอ (รอยละ 60 ) ทงหมดมอาชพเกษตรกร

ไดรบการถายทอดความรเรองการดแลสขภาพมารดาและทารกจากบรรพบรษทง 10 คน

ประสบการณในการรกษามากกวา 20 ป ทง 10 คน (ตารางท 4 ) จ านวนผ รบบรการไมแนนอน

นอกจากหมอต าแยจะดแลมารดาในระยะกอนคลอดและหลงคลอดแลว บางทานยงสามารถนวด

รกษาโรคทวไปและโรคทเกยวของกบมดลก

ตารางท 4 จ านวนและรอยละของหมอต าแยจ าแนกตามขอมลทวไป

ขอมลสวนบคคล จ านวน (คน) รอยละ อาย (ป) 66 - 70 3 30 71 - 75 0 0 76 - 80 1 10 81 - 85 5 50 86-90 1 10 ศาสนา พทธ 8 80 อสลาม 2 20 สถานภาพสมรส ค 4 40 หมาย 6 60

37

ตารางท 4 (ตอ) ขอมลสวนบคคล จ านวน (คน) รอยละ ระดบการศกษา ไมไดเรยนหนงสอ 6 60 ประถมศกษา 4 40 การสบทอด ไดรบถายทอดจากบรรพบรษ 10 100 ประสบการณ มากกวา 20 ป 10 100

3.2 ต ารบยาสมนไพร

จากการศกษารวบรวมพชสมนไพรได 59 ชนด 51 สกล 32 วงศ รวบรวมต ารบยาไดทงสน

จ านวน 22 ต ารบ ประกอบดวยต ารบยาทใชดแลมารดาในระยะตงครรภ 2 ต ารบ ต ารบยาทใชใน

ระยะหลงคลอด จ านวน 20 ต ารบ ประกอบดวย ต ารบยาตมน าอาบหลงคลอด 8 ต ารบ ต ารบยา

ขบน าคาวปลา 4 ต ารบ ต ารบยาแกไขสนนบาต 2 ต ารบ และอน ๆ (ตารางท 5 )

ตารางท 5 จ านวนต ารบยาของหมอต าแย

ต ารบยา จ านวนต ารบ จ านวนสมนไพร (ชนด) ระยะตงครรภ บ ารงครรภ

2

2

ระยะหลงคลอด ยาตมอาบหลงคลอด

8

18

ยาขบน าคาวปลา 4 21 ยาแกไขสนนบาต 2 3 ยาแกเลอดขน 1 2 ยาขบรก 1 1 ยาแกตกเลอดหลงคลอด 1 6 ยาแกผนคนตามผวหนง 1 4 ยาแกปวดศรษะ 1 6 ยาส าหรบนวด 1 1 รวม 22 59

38

ต ารบยาสมนไพรทพบ 22 ต ารบ แบงเปนสมนไพรทใชในระยะตงครรภ 2 ต ารบซงทง 2

ต ารบใชเปนต ารบยาเดยว คอ กลวยน าวา (Musa paradisiaca L.) ซงผานการท าพธกรรมของ

หมอต าแย และขดมอน (Sida rhombifolia L.) เพอบ ารงครรภ พชทง 2 ชนด มหมอต าแยใชเพยง

1 คน

ต ารบยาสมนไพรทใชในระยะหลงคลอด จ านวน 20 ต ารบ (ตารางท 6) เปนยาใชภายใน

16 ต ารบ ยาใชภายนอก 4 ต ารบ ประกอบดวย ต ารบยาตมน าอาบหลงคลอด 8 ต ารบ ต ารบยาขบ

น าคาวปลา 4 ต ารบ ต ารบยาแกไขสนนบาต 2 ต ารบ ต ารบยาขบรก 1 ต ารบ ต ารบยาแกเลอดขน

1 ต ารบ ต ารบยาแกปวดศรษะหลงคลอด 1 ต ารบ ต ารบยาทาแกผนคน 1 ต ารบ และน ามน

มะพราวส าหรบนวดแกปวดเมอยกลามเนอและบ ารงเสนเอน

3.2.1 รสยา

รสประธานของต ารบยาม 3 รสคอ รอน เยน และสขม พบต ารบยารสรอนมากทสด

ซงเปนต ารบยาทใชในมารดาระยะหลงคลอดเพอฟนฟสขภาพมารดาหลงคลอดและขบ

น าคาวปลา

รสยาสมนไพรเดยวในต ารบยามดวยกน 9 รส คอ ขม หวาน ฝาด เคม มน เปรยว

หอมเยน เผดรอน เมาเบอ และ เพมรสจดมาอก 1 รส ต ารบยาตมอาบหลงคลอด 8 ต ารบ (ตาราง

ท 6) พบสมนไพรรสขมมากทสด รองลงมาใชสมนไพรรสหอมรอน รสยาในต ารบยาขบน าคาวปลา

4 ต ารบ พบวาใชสมนไพรรสขมรอนมากทสด รองลงมาใชสมนไพรรสฝาด รสยาในต ารบยาแก

ปวดศรษะหลงคลอด 1 ต ารบ และยาแกไขสนนบาต 2 ต ารบ ประกอบดวยสมนไพรรสจดเยนมาก

ทสด รองลงมาคอ รสขม รสยาในต ารบยาแกตกเลอดหลงคลอด 1 ต ารบ ประกอบดวยสมนไพรรส

จดมากทสด รองลงมาคอ รสขม รสยาในต ารบยาแกผดผน 1 ต ารบ มยารสหอมเยนมากทสด

รองลงมาคอรสจด

38

ตารางท 6 ต ารบยาทใชรกษาในระยะหลงคลอด

ชอต ารบ

(รสประธาน)

ชอพนเมอง/ชอวทยาศาสตร สวนทใช รสยาสมนไพรเดยว วธเตรยม/วธใช

และสรรพคณของต ารบยา

1. ต ารบยาขบรก (ขม)

ขอย / Streblus asper Lour. ใบ ขม น าใบประมาณ 400 กรมตม/ดม

ดมทนทหลงคลอด ประมาณ 3 แกว

ชวยขบรกหลงคลอด

2. ต ารบยารกษาอาการเลอดขน(ขมเยน)

มะนาว / Citrus aurantifolia Swing ผล เปรยว ฝนรากโคลงเคลง 2-3 ราก น ามาผสมน ามะนาว 2 ผล

ดม 1-2 ครง แกลมวงเวยน แกเลอดขน แกไขหลงคลอด

โคลงเคลง / Melastoma malabathricum L.var. alba

ราก ขม

3. ต ารบยาแกตกเลอดหลงคลอด (รอนฝาด)

บวหลวง / Nelumbo nucifera Gaertn.

ชอดอก ฝาด น าสมนไพร อยางละ 500 กรม มาตมน า รบประทาน ครงละ 2 แกว กอนอาหาร วนละ 3 เวลา แกตกเลอดหลงคลอด

บานเยน / Mirabilis jalapa L. ราก ขมเมาเบอ

38

39

ตารางท 6 (ตอ)

ชอต ารบ




ชาพล / Piper sarmentosum Roxb. ทงตน รอน

ยานงด / Rhaphidophora Korthalsi Schott.

ทงตน ฝาด

ปด /Tetracera loureiri (Fin. & Gagnep.) Pierre ex Craib

ใบ ฝาด

ขง /Zingiber offcinale Roec. เหงา รอน

4.ต ารบยาแกปวดศรษะหลงคลอด

(เยน)

ผกเปดแดง / Alternanthera sessilis (L.) R. Br.

ทงตน จด น าสมนไพรอยางละประมาณ 300 กรม เอาทงหมดมาต าแลวพอกบรเวณศรษะจนกวาจะ

หายปวดศรษะ

ดบพษรอน แกปวดศรษะ ผกเบย / Portulaca oleracea L. ทงตน จด

บวบก / Centella asiatica (L.) Urban ทงตน จด

ผกเสยนผ / Cleome viscosa L. ทงตน ขม

คลม / Donax grandis Ridl. เหงา จด

เปราะปา / Kaempferia pulchra Ridl. เหงา หอม

39

40


ชอต ารบ




5. ต ารบยาทาแกปวดเมอย

(จด)

มะพราว / Cocos nucifera L. ผล มน น าน ากะทมาเคยวน ามน /ทาบรเวณท

นวด

6. ต ารบยาแกไขสนนบาตหนาเพลง

(เยน)

เอาะนก /Alocasia denudata Hook.

หว ขม น าสมนไพรอยางละประมาณ 600 กรมตมน า/ดม ครงละ 1 แกว กอนอาหาร วน

ละ 3 เวลา

แกไขหลงคลอด

เอาะขาว /Alocasia

macrorrhizos (L.) G.Don

หว จด

เอาะหลบ /Anadendrum medium (Zoll. & Moritzi) Nicolson

ล าตน ขม

40

41


ชอต ารบ




7.ต ารบยาทาแกผนคนตามผวหนง(สขม)

ขาว /Oryza sativa L. เมลด หวาน น าสมนไพรอยางละ 400 กรม ไปตากจนแหงแลวต าเปนผง/ทาแกผนคน บ ารงผวหนง ชะลด /Alyxia reinwardtii Blume เปลอกตน หอม

แฝกหอม/ Vetiveria zizanioides Nash

ราก หอม

พมเสนตน / Pogostemon cablin (Blanco) Benth.

ใบ หอม

41

42


ชอต ารบ




8. ต ารบยาอาบน าหลงคลอด

(หอมรอน)

ขาเลก / Alpinia conchigera Griff เหงา รอน น าสมนไพรอยางละประมาณ 500 กรม ตมน าประมาณ 20 นาท / ผสมน าสะอาดพออน ใชอาบหลงคลอด

แกปวดเมอย

ขาใหญ /Alpinia galanga (L.) Willd. เหงา รอน

เขมแดง / Ixora javanica (Blume) DC. ใบ ฝาด

ชมเหดเทศ / Senna alata (L.) Roxb. ใบ เมาเบอ

มะขาม / Tamarindus indica L. ใบ เปรยว

ยานเอน / Ipomoea sumatrana (Miq.) Ooststr

ใบ จด

ยอบาน / Morinda citrifolia L. ใบ ขม

42

43


ชอต ารบ




ยอปา / Morinda elliptica Ridl. ใบ ขม

เสมดแดง / Syzygium gratum (Wight) Walp.

ใบ หอม

สมปอย / Acacia concinna (Willd.) DC.

ใบ เปรยว

หนาด / Blumea balsamifera (L.) DC. ใบ หอม

หมย / Micromelum minutum ใบ หอม

แซะ / Callerya atropurpurea Benth.

ใบ ขม

43

44


ชอต ารบ




ตะไครหอม /Cymbopogon nardus Rendle

เหงา ใบ หอม

ทนด / Baliospermum montanum (Burm.) Surehs

ใบ ขม

ปดนา / Alpinia zerumbet (Pers.) B. L. Burtt & R. M. Sm

ใบ หอม

เปลาใหญ /Croton oblongifolius Roxb.

ใบ ฝาด

เปราะปา / Kaempferia pulchra Ridl. เหงา หอม

44

45


ชอต ารบ




9. ต ารบยาขบน าคาวปลาและฟนฟสขภาพหลงคลอด

(ขมรอน)

กลวยมสง /Uvaria grandiflora Roxb. ล าตน ฝาด น าสมนไพรอยางละ 500 กรม ตมน า/รบประทานครงละ 1 แกว วนละ 3 เวลากอนอาหาร เปนเวลา 2-4 สปดาห

ขบน าคาวปลาและฟนฟสขภาพหลงคลอด

กระแตไตไม / Drynaria quercifolia (L.) Sm.

เหงา จด

นมแมว / Melodorum siamense Scheff. ราก ฝาด

เขมขาว / Ixora cibdela Craib ใบ ขม

เขมแดง / Ixora javanica (Blume) DC. ใบ ขม

สายหยด / Desmos chinensis Lour. ราก ฝาด

สาเหลา / Desmos cochinchinensis Lour.

ราก ฝาด

45

46


ชอต ารบ


ชอพนเมอง/ชอวทยาศาสตร สวนทใช รสยาสมนไพรเดยว วธเตรยม/วธใชสรรพคณ


ชมเหดไทย / Senna tora (L.) Roxb. ทงตน จด

ชงดอกเดยว / Goniothalamus macrophyllus (Blume) Hook. f. & Thomson

ราก รอน

ฝาง / Caesalpinia sappan L. ล าตน ฝาด

ยาหนตน / Dianella ensifolia (L.) DC. Share.

ทงตน ขม

46

47


ชอต ารบ


ชอพนเมอง/ชอวทยาศาสตร สวนทใช รสยาสมนไพรเดยว วธเตรยม/วธใช และสรรพคณของต ารบยา

บอระเพด / Tinospora crispa (L.) Miers ex

Hook.f. & Thomson.

ล าตน ขม น าสมนไพรอยางละประมาณ 500 กรม ตากแหงแลวน าไปบดผง /รบประทานกบน ามะนาว รบประทานครงละ 50 กรม กอนอาหาร วนละ 3 เวลา กอนอาหาร

ขบน าคาวปลา บ ารงธาต ฟนฟสขภาพมารดาหลงคลอด

พรกไทย / Piper nigrum L. ผล รอน

มะตม /Aegle marmelos (L.) ex Roxb. ใบ ขม

มะนาว / Citrus aurantifolia Swing ผล เปรยว

เทยม /Azadirachta excelsa (Jack) Jacobs

ใบ ขม

วานน า /Acorus calamus L. เหงา รอน

ขมนออย / Curcuma zedoaria

(Christm.) Roscoe.

เหงา ฝาด

47

48

3.2.2 วธเตรยมยา

การเตรยมยาของหมอต าแยสามารถแบงออกไดเปน 7 รปแบบ คอ การตมน า เปน

การเตรยมยาทใชมากทสด ซงมทงการตมเพอรบประทานและตมเพออาบ รองลงมาเปนการ

เตรยมยาผง สองต ารบคอท าผงเพอรบประทาน 1 ต ารบ และท าผงเพอทา 1 ต ารบ (ตารางท 7)

ตารางท 7 วธเตรยมยา

วธเตรยมยา จ านวนต ารบยา จ านวนพชสมนไพร รอยละ ตมน า 16 43 72.88 บดผง 2 8 13.55 ต าพอก 1 4 6.77

ฝนน ามะนาว 1 1 1.7 เคยวน ามน 1 1 1.7 คนน า 1 1 1.7

รบประทานสด 1 1 1.7 22 59 100

3.2.3 วธการใชยา

วธการใชยาของหมอต าแยสามารถแบงได 2 รปแบบคอยาใชภายใน 12 ต ารบและ

ยาใชภายนอก 10 ต ารบ รปแบบทใชมากทสดคอการรบประทาน จ านวน 11 ต ารบ เปนยาตมน า

10 ต ารบ และเปนยาฝน รบประทานกบน ากระสายยา 1 ต ารบ รองลงมาคอการตมน าอาบ จ านวน

8 ต ารบ ใชอาบเพอฟนฟสขภาพหญงหลงคลอด แกปวดเมอย ท าความสะอาดรางกาย และขบ

น าคาวปลา ยาใชเฉพาะท เปนยาทา 2 ต ารบ กบยาพอก 1 ต ารบ ชนดพชทใชซ ากนม 2 ชนด คอ

เปราะปา (Kaempferia pulchra Ridl.) และเขมแดง (Ixora javanica (Blume) DC.) (ตารางท 6)

49

ตารางท 8 วธการใชต ารบยา

วธการใช ต ารบ จ านวนพชสมนไพร รอยละ

ยาใชภายใน รบประทาน

12

31

53.54

ยาใชภายนอก อาบ

8

16

28.12

ทาพอก 2 10 16.95 22 59 100

3.2.4 วงศของพชสมนไพร

จ านวนสมนไพร 59 ชนด สามารถระบวงศสมนไพรไดทงสน 32 วงศ (รปท 9 ) วงศ

ทพบมากทสด 2 วงศแรกคอ Fabaceae และ Zingiberaceae วงศละ 6 ชนด สอดคลองกบ

การศกษาของ Jamal และคณะ (2011) ไดศกษาการใชสมนไพรหลงคลอดในประเทศมาเลเซยซง

มอาณาเขตตดตอกบภาคใตของประเทศไทย พบการใชสมนไพรในวงศ Fabaceae และ

Zingiberaceae มากทสดเชนกน

50

รปท 9 วงศพชสมนไพร

0 1 2 3 4 5 6 7

Fabaceae

Zingiberaceae

Annonaceae

Araceae

Rubiaceae

Poaceae

Rutaceae

Euphorbiaceac

Lamiaceae

Piperaceae

Amaranthaceae

Apocynaceae

Apiaceae

Arecaceae

Asteraceae

Capparaceae

Convolvulaceae

Dilleniaceae

Malvaceae

Marantaceae

Melastomataceae

Menispermaceae

Meliaceae

Musaceae

Myrtaceae

Moraceae

Nelumbonaceae

Nyctaginaceae

Polypodiaceae

Portulacaceae

Xanthorrhoeaceae

จ ำนวนพชสมนไพร

วงศพ

ช

51

3.2.5 ลกษณะวสยพช

ลกษณะวสยของพชสมนไพร จ าแนกได 5 กลม พบไมลมลกมากทสด จ านวน 22

ชนด รองลงมาคอ ไมพม 15 ชนด ไมตน 11 ชนด ไมเถา 10 ชนด และเฟน 1 ชนด (รปท

10 )

รปท 10 สดสวนพชสมนไพรตามลกษณะวสยพช

37%

25%

19%

17%2%

ไมลมลก

ไมพม

ไมเถา

เฟน

ไมตน

52

3.2.6 แหลงทมาของพชสมนไพร

แหลงจดหาพชสมนไพรของหมอต าแยประกอบดวยพชปลก 36 ชนด (รอยละ 59)

สมนไพรในปาธรรมชาต 22 ชนด (รอยละ 36) และสมนไพรชอจากรานขายยาสมนไพร 3 ชนด

(รอยละ 5) (รปท 11)

รปท 11 สดสวนพชสมนไพรตามแหลงทมา

พชปลก59%

เกบจากปา36%

ซอจากรานขายยา5%

53

3.2.7 สวนของพชสมนไพรทน ามาใช

สวนของพชสมนไพรทน ามาใชคอ ใบ เหงา ล าตน ทงตน ราก เปลอก ผล เมลด

และดอก (ตารางท 9) สวนทใชมากทสดคอใบ 24 ชนด

ตารางท 9 สวนของพชสมนไพรทน ามาใช

สวนของพชสมนไพร ทน ามาใช

จ านวนพชสมนไพร รอยละ

ใบ 24 14.16 เหงา 9 5.31 ทงตน 7 4.13 ราก 6 3.54 ล าตน 3 1.77 ผล 3 1.77 เมลด 1 0.59 เปลอกตน 1 0.59 เนอไม 1 0.59 ดอก 1 0.59 น ามน 1 0.59 รวม 59 100

54

3.2.8 พชในต ารบยาทมรายงานการใชมากทสด (Use value)

สมนไพรทมรายงานการใชทมคา UV มากกวา 0.5 ม 7 ชนด คอ มะพราว (Cocos

nucifera L .) ใช 10 ต ารบ (UV=1) และ เอาะ (Alocasia macrorrhizos (L.) G. Don) ใช 8

ต ารบ (UV= 0.8) ยานเอน (Ipomoea sumatrana (Miq.) Ooststr) เอาะหลบ (Amydrium

medium L.) เอาะนก (Alocasia denudata Hook.) ใช 6 ต ารบ (UV=0.6) มะนาว (Citrus

aurantifolia (Christm.) Swingle) เขมขาว (Ixora cibdela Craib) ใช 5 ต ารบ (UV=0.5)

(ตารางท 10)

ตารางท 10 พชสมนไพรทมรายงานการใชมาก (คา UV ≥ 0.5)

ชอวทยาศาสตร ชอพนเมอง จ านวนต ารบยาทใชซ ากน

คา Use value

1. Cocos nucifera L. มะพราว 10 1

2. Alocasia macrorrhizos (L.)

G. Don

เอาะขาว 8 0.8

3. Ipomoea sumatrana (Miq.)

Ooststr

ยานเอน 6 0.6

4. Anadendrum medium

(Zoll. & Moritzi) Nicolson

เอาะหลบ 6 0.6

5. Alocasia denudata Hook. เอาะนก 6 0.6

6. Citrus aurantifolia

(Christm.) Swingle

มะนาว 5 0.5

7. Ixora cibdela Craib เขมขาว 5 0.5

55

ตารางท11 พชสมนไพรทหมอต าแยใช

Scientific name Local name

Family Habit Source Part used Taste Method of preparation

Route of administrat

ion

Properties Users UV

1. Acacia concinna (Willd.) DC.

สมปอย Fabaceae Shrub Cul Leaves Sour Dec Bat To clan vagina during postpartum

3 0.3

2. Acorus calamus L. วานน า Acoraceae Herb Cul Shop

Rhizomes Hot Dec oral To restore health during postpartum

1 0.1

3. Aegle marmelos (L.) Corr. ex Roxb.

มะตม Rutaceae Tree Shop Leaves Bitter Pow oral To restore health during postpartum

1 0.1

4. Alocasia denudata Hook.

เอาะนก Araceae Herb Wild Corm Bland Dec Oral To cure infections during postpartum

6 0.6

5. Alocasia macrorrhizos (L.) G.Don

เอาะขาว เอาะลาย เอาะด า

Araceae Herb Cul Corm Bland Dec Oral To cure infections during postpartum

8 0.8

6. Alpinia conchigera Griff

ขาลง Zingiberaceae Herb Cul Rhizomes Hot Dec Bat To cure infections during postpartum

1 0.1

7. Alpinia galanga (L.) Willd.

ขา Zingiberaceae Herb Cul Rhizomes Hot Dec Bat To cure infections during postpartum

1 0.1

55

56


Family Habit Source Part used

Taste Method of preparation


ion

Properties Users UV

8. Alpinia zerumbet (Pers.) B. L. Burtt & R. M. Sm.

ขาคม Zingiberaceae Herb Cul Leaves hot Dec Bat To cure infections during postpartum

2 0.2

9. Alternanthera sessilis (L.) R. Br.

ผกเปดแดง

Amaranthaceae Herb Wild Whole plant

Bland Juice paste To cure headache during postpartum

1 0.1

10. Alyxia reinwardtii Blume

ชะลด Apocynaceae Climber

Cul bark Fragrant Pow powder powder 2 0.2

11. Anadendrum medium (Zoll. & Moritzi) Nicolson

เอาะหลบ

Araceae Herb Wild Stem Bitter Dec Oral To cure infections during postpartum

6 0.6

12. Azadirachta excelsa (Jack) Jacobs

เทยม Meliaceae Tree Cul Leaves Bitter Pow Oral To restore health during postpartum

1 0.1

13. Baliospermum solanifolium (Burm.) Surehs

ทนด Euphorbiaceac Shrub Cul Leaves Bitter Dec Bat To restore health during postpartum

1 0.1

14. Blumea balsamifera (L.) DC.

หนาด Asteraceae Shrub Cul Leaves Fragrant Dec Bat To restore health during postpartum

3 0.3


56

57




Route of administr

ation

Properties Users UV

15. Caesalpinia sappan L.

ฝาง Fabaceae Shrub Cul Wood Astringent Dec Oral To restore health during postpartum

2 0.2

16. Callerya atropurpurea Benth.

แซะ Fabaceae Tree Wild Leaves Bitter Dec Bat To restore health during post postpartum

1 0.1

17. Cleome viscosa L. ผกเสยนผ

Capparaceae Herb Wild Leaves Bitter Juice paste To cure headache during postpartum

1 0.1

18. Citrus aurantifolia Swing

มะนาว Rutaceae Shrub Cul Fruit Sour Juice Oral to treat the circulatory system

1 0.1

19. Cocos nucifera L.

มะพราว Arecaceae Tree Cul Oil oily braised grease Relieve pain and fatigue 10 1

20. Centella asiatica (L.) Urban

บวบก Apiaceae Herb Wild Whole plant

Bland Juice paste To cure headache during postpartum

1 0.1

21. Croton oblongifolius Roxb.

เปลาใหญ

Euphorbiaceae Tree Cul Leaves Astringent Dec Bat To restore health during postpartum

1 0.3


57

58


Family Habit Source

Part used



ion

Properties Users UV

22. Cymbopogon nardus Rendle

ตะไครหอม

Poaceae Herb Cul Rhizomes

&Leaves

Fragrant Dec Bat To restore health during postpartum

1 0.1

23. Curcuma zedoaria

(Christm.) Roscoe

ขมนออย Zingiberaceae Herb Cul Rhizomes

Astringent Pow Oral To restore health during postpartum

1 0.1

24. Desmos cochinchinensis Lour.

สาเหลา Annonaceae Climber

Cul Root Astringent Dec Oral To expel the lochia 2 0.2

25. Desmos chinensis Lour.

สายหยด Annonaceae Climber

Cul Root Astringent Dec Oral To expel the lochia 2 0.2

26. Drynaria quercifolia (L.) Sm.

หววาว Polypodiaceae Fern Wild Rhizomes

Bland Dec Oral To restore health during postpartum

1 0.1

27. Dianella ensifolia (L.) DC. Share.

หญาหนตน

Xanthorrhoeaceae

Herb Cul Whole plant

Bitter Dec Oral To restore health during postpartum

1 0.1

28. Donax grandis Ridl. คลม Marantaceae Shrub Cul Rhizomes

Bland Dec Oral restore health during postpartum

1 0.1


58

59





ion

Properties Users UV

29. Goniothalamus macrophyllus (Blume) Hook. f. & Thomson.

ชงดอกเดยว

Annonaceae Shrub Wild Root Hot Dec Oral To expel the lochia 1 0.1

30. Ipomoea sumatrana (Miq.) Ooststr

ยานเอน Convolvulaceae Climber

Wild Leaves Bland Dec Bat To restore health during postpartum

6 0.6

31. Ixora cibdela Craib เขมขาว Rubiaceae Shrub Wild Leaves Bitter Dec Oral Bat

To restore health during postpartum

5 0.5

32. Ixora javanica (Blume) DC.

เขมแดง Rubiaceae Shrub Wild Leaves Bitter Dec Oral Bat


3 0.3

33. Kaempferia pulchra Ridl.

เปราะปา Zingiberaceae Herb Wild Rhizomes

Fragrant Dec Oral Bat


1 0.1

34. Morinda citrifolia L. ยอบาน Rubiaceae Tree Cul Leaves Bitter Dec Bat To restore health during postpartum

1 0.1

35. Morinda elliptica Ridl.

ยอปา Rubiaceae Tree Cul Leaves Bitter Dec Bat To restore health during postpartum

2 0.2

59 ตารางท 11 (ตอ)

60

ตารางท 11 ตอ



Taste Method of preparatio

n


ion

Properties Users UV

36. Musa paradisiaca L.

กลวยน าวา

Musaceae Herb Cul Fruit Sweet Dec Oral To prevent miscarriages

1 0.1

37. Melastoma malabathricum L.var. alba

โคลงเคลง Melastomataceae Shrub Cul Root Bitter Juice Oral To restore health during post postpartum

3 0.3

38. Melodorum siamense Scheff.

นมแมว Annonaceae Shrub Wild Root Astringent Dec Oral To expel the lochia 1 0.1

39. Micromelum pubescens Blume

หมย Rutaceae Shrub Wild Leaves Fragrant Dec Bat To restore health during postpartum

1 0.1

40. Mirabilis jalapa L. บานเยน Nyctaginaceae Herb Cul Root Bitter Dec Oral To stop postpartum hemorrhaging

1 0.1

41. Nelumbo nucifera Gaertn.

บวหลวง Nelumbonaceae Herb Cul Flower Fragrant Dec Oral To stop postpartum hemorrhaging

1 0.1

60

59

61


Scientific name

Local name




ion

Properties Users UV

42. Oryza sativa L. ขาวเจา Poaceae Herb Cul Seed Sweet Pow Topical To cure pustule during postpartum

2 0.2

43. Piper nigrum L. พรกไทย Piperaceae Climber Cul market

Fruit Hot Pow Oral To restore health during postpartum

1 0.1

44. Piper sarmentosum Roxb.

ชาพล Piperaceae Climber Cul Whole plant

Hot Dec Oral To restore health during postpartum

1 0.1

45. Pogostemon cablin (Blanco) Benth.

พมเสนตน

Lamiaceae Herb Cul Leaves Fragrant Pow

powder To cure pustule during postpartum

1 0.1

46. Portulaca oleracea L.

ผกเบย Portulacaceae Herb Wild Whole plant

Bland Juice paste To cure headache during post-partum

1 0.1

47. Rhaphidophora lobbii Schott.

ยานงด Araceae Climber Wild Whole plant

Astringent Dec Oral To stop postpartum hemorrhaging

1 0.1

61

60

62






ion

Properties Users UV

48. Sida rhombifolia L. ขดมอน Malvaceae Shrub Wild Whole plant

Bland Dec Oral To prevent miscarriages

1 0.1

49. Streblus asper Lour. ขอย Moraceae Tree Wild Leaves Bitter Dec Oral To expel the retained placenta

1 0.1

50. Syzygium polyanthum (Wight) Walp.

เสมดแดง Myrtaceae Tree Wild Leaves Fragrant Dec Bat To restore health during postpartum

1 0.1

51. Senna alata (L) Roxb.

ชมเหดเทศ

Fabaceae Shrub Wild Leaves Nauseating

Dec Bat To cure pustule during post-partum

2 0.2

52. Senna tora (L.) Roxb. ชมเหดไทย

Fabaceae Shrub Wild Leaves Bland Dec Oral To restore health during post-partum

1 0.1

53. Tamarindus indica L. มะขาม Fabaceaee Tree Cul Leaves Sour Dec Bat To restore health during post-partum

1 0.1

54. Tetracera loureiri (Fin. & Gagnep.) Pierre ex Craib

ปด Dilleniaceae Climber Wild Leaves Astringent Dec Bat To stop postpartum hemorrhaging

1 0.1

62

61

62

61

63






ion

Properties Users UV

55. Tinospora crispa (L.) Miers ex Hook.f.& Thomson.

บอระเพด Menispermaceae

Climber

Cul Stem Bitter Pow Oral To restore health during postpartum

1 0.1

56. Uvaria grandiflora Roxb.

กลวยมสง Annonaceae Climber

Wild Stem Astringent Dec Oral To expel the lochia 1 0.1

57. Vetiveria zizanioides Nash

แฝกหอม Poaceae Herb Cul Root Fragrant Dec powder To cure pustule during postpartum

1 0.1

58. Vitex trifolia L. คนทสอ Lamiaceae Tree Cul Leaves Fragrant Dec Bat To restore health during postpartum

1 0.1

59. Zingiber officinale Roscoe.

ขง Zingiberaceae Herb Cul Rhizomes

Hot Dec Oral To cure infectious during postpartum

1 0.1

หมายเหต

แหลงทมาของพช Cul =( Cultivated plant) พชปลก ,Wild = เกบจากปา, Shop = (Herb Shop) รานขายยา / รปแบบการเตรยมยา Dec=(Decoction) ยาตม ,Pow = (powder) ยาผง ,

Juice = ยาฝน หรอต าคนน า, braised = เคยวน ามน รปแบบการใชยา Oral= รบประทาน, Bat = Bath อาบ, paste=พอก powder=ทาแปง grease = ทาน ามน

หมายเหต

แหลงทมาของพช Cul =( Cultivated plant) พชปลก ,Wild = เกบจากปา, Shop = (Herb Shop) รานขายยา / รปแบบการเตรยมยา Dec=(Decoction) ยาตม ,Pow = (powder) ยาผง ,

Juice = ยาฝน หรอต าคนน า, braised = เคยวน ามน รปแบบการใชยา Oral รบประทาน, Bat = Bath อาบ, paste=พอก powder=ทา

63

61

64

3.3 บทบาทการดแลมารดาในระยะตงครรภ

บทบาทการดแลมารดาในระยะตงครรภของหมอต าแย ประกอบดวย การนวด การ

แนะน า และขอหามตาง ๆ

3.3.1 บทบาทการนวดในระยะตงครรภ

การนวดในระยะตงครรภมวตถประสงคหลกคอ เพอชวยลดอาการปวดเมอย

สวนตาง ๆ ของมารดา และลดอาการแทรกซอนอน ๆ เชน การนวดโกยทอง และการคดทอง เพอ

ลดอาการปวดทอง และหายใจไมสะดวก และการนวดเตานมเพอลดอาการปวดคดเตานม การ

นวดตาง ๆ มรายละเอยดดงน

3.3.1.1 การนวดเพอลดอาการปวดหลง แขน และขา

ระยะตงครรภเปนชวงทรางกายมารดามการเปลยนแปลงมาก รางกายแบก

รบน าหนกทเพมขน ท าใหกลามเนอตาง ๆ ตงเครยดตลอดเวลา อาการปวดเมอยจะเพมขนเมอ

ขนาดครรภโตขน เนองจากน าหนกจะตกบรเวณสวนทองมาก สงผลใหมารดาตองแอนหลงเพอ

การทรงตว การแอนหลงท าใหกระดกสนหลงและเอนยดขอตอของกระดกขององเชงกรานยดขยาย

ท าใหรสกปวดเมอย และขนาดครรภทใหญขนจะกดทบเสนเลอด เสนประสาทบรเวณขา ท าให

ปวดขา รวมทงการหดรดตวของมดลก การยดของเอนกลามเนอมดลกมผลท าใหปวดเมอยบรเวณ

หลง สวนลาง การนวดเพอลดอาการปวดเหลาน หมอต าแยทง 10 คน จะนวดใหมารดาไดเมอม

อายครรภมากกวา 5 เดอนขนไป หากอายครรภนอยกวานจะไมนวดเนองจากจะไปกระตนใหเกด

การแทงได

1) วธการนวด

หมอต าแยทง 10 คน มวธการนวดทเหมอนกน คอ ใชนวหวแมมอกดนวดไปตาม

แนวกลามเนอตาง ๆ เรมจากใหมารดานงหรอนอนในทาทผอนคลาย ใชมอชโลมน ามนมะพราว

นวดตามแนวกลามเนอตาง ๆ ลงน าหนกไมแรงมากเพอใหมารดารสกผอนคลายแตไมเจบ โดยเรม

นวดจากแนวกลามเนอบรเวณขา (รป12 : ก) แขน (รป12 : ข) หลง และศรษะ (รป12: ค)

65

2 ) ประโยชนทไดรบ

บรรเทาอาการปวดเมอยรางกาย ชวยใหมารดาผอนคลาย

รปท 12 การนวดมารดาในระยะตงครรภ

ก) การนวดขา ข) การนวดแขน ค) การนวดศรษะ

ก ข

ค

66

3 ) ขอหาม

การนวดในระยะตงครรภตองมความระมดระวงมาก โดยเฉพาะชวงแรกของระยะ

ตงครรภ รางกายมการเปลยนแปลงมาก เพอรองรบการฝงตวของตวออน อาจเกดการแทงไดหากผ

นวดไมมความช านาญ

3.3.1.2 การนวดแตงทอง เพอลดอาการปวดทอง และอาการหายใจไมสะดวก

อาการปวดแนนบรเวณทองเกดจากทารกไปเบยดทบอวยวะตาง ๆ ท าใหเกด

อาการตงบรเวณทอง รวมทงมอาการหายใจไมสะดวก เนองจากขนาดของมดลกจะขยายใหญจน

ไปเบยดบงอวยวะภายในและดนขน ท าใหรสกปวดจกบรเวณหนาอก หมอต าแยทง 10 คน เรยก

วธการนวดทอง วา “การแตงทอง หรอการคดทอง” ซงจะเรมนวดไดเมออายครรภประมาณ 7

เดอน


1.1 เรมจากการตรวจต าแหนงของทารกในครรภโดยการใชมอคล าทอง เพอประเมน

อายครรภ ซงประเมนไดจากระดบยอดมดลก โดยเทยบสดสวนระหวางหวเหนา สะดอ และลนป

(รปท 13) การตรวจวธนเปนวธเดยวกบการตรวจครรภของผดงครรภแผนปจจบน

รปท 13 การตรวจอายครรภ ก) ระดบยอดมดลกและอายครรภ (ธระ,2555) ข) หมอต าแยก าลงตรวจอายครรภ

ก

ก

ข

ข

67

1.2 ชโลมน ามนมะพราวบรเวณทองมารดา และมอหมอต าแยเพอชวยหลอลน ลดการ

เสยดส และเพอใหนวดงายขน

1.3 นวดตนขา ประมาณ 3 - 4 รอบ เพอคลายกลามเนอโดยใชสนมอนวดบรเวณตนขา

ดานหนา ประมาณ 4 - 5 รอบ เพอใหกลามเนอบรเวณทองคลายตว (รปท 14)

รปท 14 นวดตนขา

1.4 วางฝามอบรเวณสวนทองดานลางตดกบขาหนบ คอยๆ ใชฝามอประคองหรอ

โกยทองขนทง 2 ดาน จนรสกวาทองหลวม จากนนประเมนทาทารกในครรภ ใชทงสองมอคอย ๆประคองปรบทาทารกชา ๆ จนมารดาอยในทาทสบายมากขน (รปท 15)

14

6

68

2. ประโยชนทไดรบ

บรรเทาอาการปวดตงกลามเนอบรเวณทองของมารดา เนองจากทารกค าบรเวณชาย

โครงหรอสะโพก

3. ขอหาม

3.1 หามนวดบรเวณเนนทองดานหนา และสวนหลงของมารดาทมอายครรภนอย

กวา 5 เดอนเพราะกระตนใหแทงได

3.2 หามนวดในทานอนคว า เพราะจะท าใหมารดาหายใจไมสะดวก และกดทบทารก

ท าใหเกดอนตรายได

3.3 หามใชปลายนวกดลงน าหนก จะกระทบกระเทอนทารกได

รปท 15 การนวดเพอลดอาการปวดทอง และหายใจไมสะดวกของมารดาระยะตงครรภ

ก)ใชมอคล าเพอตรวจดทาของทารก ข)การนวดทองดานซาย

ค) การนวดทองดานขวา ง) การปรบทาทารก

รปท 7 การนวดเพอลดอาการปวดทอง และหายใจไมสะดวกของมารดาระยะตงครรภ

ก)ใชมอคล าเพอตรวจดทาของทารก ข)การนวดทองดานซาย ค) การนวดทองดานขวา

ง) การปรบทาทารก

ก1

ก1

ข

ข

ค

ค

ง

ง

69

3.3.1.3 การนวดแตงทอง เพอชวยใหคลอดงาย

การนวดแตงทอง หรอการนวดคดทองเพอชวยใหคลอดงาย มขนตอนการนวด

เหมอนการนวดแตงทองเพอชวยลดอาการปวดทองและหายใจไมสะดวกของมารดา โดยมเพม

ขนตอนการปรบต าแหนงและทาทารกใหมต าแหนงและทาทเหมาะสมตามชวงอายครรภตาง ๆ

เพอชวยเตรยมใหมารดาคลอดไดงาย ซงการนวดแตงทองลกษณะนจะเรมนวดไดเมออายครรภ

เขาสเดอนท 8 และผนวดตองเปนหมอต าแยผ มประสบการณเทานน


1.1 กอนการนวด หมอต าแยจะตรวจสอบทาของทารกในครรภโดยการใชฝามอ

คล าบรเวณทองเพอตรวจหาระดบของยอดมดลก เพอประเมนอายครรภ และต าแหนงของทารก

หากทารกอยในทาทเหมาะสมส าหรบอายครรภแลว หมอต าแยจะไมนวดคดทองใหอก เพยงแตจะ

ใชฝามอคอย ๆ นวดคลงเบา ๆ เพอชวยผอนคลายใหมารดารสกสบายตว และลดอาการปวดตง

ตามสวนตาง ๆ ของรางกาย แตหากพบวาต าแหนงของทารกไมสอดคลองกบอายครรภ หรอม

ทาทางผดปกต เชน ศรษะหรอสวนอน ๆ ของทารกไปค าบรเวณชายโครงหรออ งเชงกราน หมอ

ต าแยจะใชน ามนมะพราวชโลมฝามอทงสองใหชม จากนนคอย ๆ วางฝามอดานขางทงสองขาง

ประคองทองดานลาง บรเวณใกลกบอ งเชงกราน คอย ๆ คลงเบา ๆ และขยบต าแหนงฝามอให

สงขน (รปท 16) เมอทองเรมหลวม คอย ๆ ใชฝามอประคองและปรบทาทารกอยางชา ๆ จนอยใน

ต าแหนงทเหมาะสม

ตามอายครรภ

รปท 16 ทศทางการนวดคดทอง เพอปรบต าแหนงทารกตามอายครรภ

รปท 8 ทศทางการนวดคดทอง เพอจดวางต าแหนงทารกตามอายครรภ

ข

ข

ก

ก

70

2) ประโยชนทไดรบ

2.1 บรรเทาอาการปวดทอง แนน ตง จากการขวางของทารกใหมารดารสกผอน

คลายมากขน

2.2 ชวยใหทารกอยในต าแหนงทเหมาะสมตามอายครรภ ซงจะท าใหการคลอด

เปนปรกต และคลอดงาย

3) ขอหาม

3.1 หามนวดในทานอนคว า เพราะจะท าใหมารดาตงครรภหายใจไมสะดวก

และกดทบทารกในครรภใหไดรบอนตราย

3.2 หมอต าแยตองมความช านาญในการนวดคดทอง เพราะหากไมมความ

ช านาญอาจท าใหมารดาและทารกในครรภไดรบอนตราย

3.3.2 ขอหามในระยะตงครรภ

หมอต าแยจะแนะน าไมใหมารดาตงครรภระมดระวงตว คอมขอหาม นงขวางบนได

หามขามเชอกลามวว หามอาบน าตอนกลางคอ เพราะกลวจะเกดอบตเหต หามรบประทานอาหาร

ทรสเผดรอน เพราะกลววาจะเกดการแทง

3.4 การดแลในระยะหลงคลอด

การเปลยนแปลงของมารดาหลงคลอดในชวง 6 - 8 สปดาหมการเปลยนแปลงของ

รางกาย เชน มดลก เตานม ซงตองดแลใหมดลกเขาอ มการนวด การอาบน าสมนไพร การ

รบประทานยาหลงคลอด ซงสมยกอนเรยกวา “การอยไฟ” ในการแพทยแผนไทยมการนวดเขา

ตะเกยบ นาบหมอเกลอ นงถาน เขากระโจมอบสมนไพร การรบประทานยาขบน าคาวปลา ใน

การพยาบาลแผนปจจบนจะดแลการหดรดตวของมดลก ขบน าคาวปลา มการนวดคลงมดลก

แนะน าในเรองการออกก าลงกายเพอใหกลามเนอแขงแรง รปรางกลบมาสมสวน การเตรยม

มารดาเพอใหนมทารก ดแลเตานมและการใหทารกดดนมในทาทถกตอง

71

การอยไฟมดวยกนหลายวธแตกตางกนไปตามภมภาค เปนการใชความรอนเพอฟนฟ

สขภาพมารดาหลงคลอด แตเดมมการนอนใกลเตาไฟ แตปจจบนไดเปลยนแปลงไปเพราะไม

สะดวก การผดงครรภแผนไทยมการนงถาน นาบหมอเกลอ และเขากระโจม สวนหมอต าแยใน

จงหวดพทลงมการ ดแลเรองอาหาร ทบกอนเสา การนวด การอาบน าสมนไพร และการใชสมนไพร

หลงคลอด การดแลมารดาระยะหลงคลอดประกอบดวย

3.4.1 การทบกอนเสา

“กอนเสา” คอกอนหนทมขนาดพอเหมาะในการจบ น าหนกประมาณ 1 กโลกรม

นยมใชหนทพบบรเวณน าตก มเนอหยาบ เนองจากทนตอความรอนมากกวาหนเนอละเอยด ผว

เกลยง รปไข (รป17: ก) กอนใช จะน ากอนเสาวางบนถานรอน ๆ (รป17: ข) ประมาณ 20 นาท

ราดน า รอจนไอความรอนลดลง หอดวยผา เพอไมใหรอนมากเกนไป วาง “ทบ” หรอประคบบรเวณ

ทองรอบสะดอ (รป17: ค) เพอขบน าคาวปลาและชวยใหมดลกแหงเรว ประคบบรเวณหลงเพอลด

อาการปวดหลง และอาจนงทบกอนเสาใหตรงกบบรเวณฝเยบ เพอชวยใหฝเยบแหงเรว มกทบ

กอนเสาวนละ 3 ครง ๆ ละ 1 ชวโมง ประมาณ 5 - 7 วนซงหมอต าแยจะใหความส าคญกบการทบ

กอนเสาในมารดาหลงคลอด เพราะจะท าใหฟนฟสขภาพไดเรว ท าใหหนาทองยบ ปองกนอาการ

ปวดหลง

72

3.4.2 การนวดในระยะหลงคลอด

การนวดระยะหลงคลอดของหมอต าแยเปนการนวดเพอฟนฟสขภาพหลงคลอด

เพอลดอาการปวดเมอย ขบน าคาวปลา ท าใหมดลกเขาอ และกระตนน านม การนวดในระยะน

หากมการคลอดกบหมอต าแย หมอต าแยจะเรมนวดใหมารดาตงแตวนแรกหลงคลอด จนครบ 7

วน ปจจบน มารดาหลงคลอดจะเรมมานวดกบหมอต าแยหลงออกจากโรงพยาบาล โดยนวด

ประมาณ 3 - 5 ครง มกนวดรวมกบการทบกอนเสา เพอชวยขบน าคาวปลา ชวยใหมดลกแหงและ

เขาอเรว

การนวดระยะหลงคลอดตามต าแหนงตาง ๆ พบวา หมอต าแยมกใชเทานวดหรอย า

บรเวณกลามเนอมดใหญต าแหนงตาง ๆ ตามแนวกลามเนอ ยกเวนบรเวณขอตอและกระดก บาง

ต าแหนงทไมตองการลงน าหนกมาก จะใชวธการจบราว หรอคานไม เพอชวยพยงน าหนกไมให

ก

ก

ข

ข

รปท 17 การใชกอนเสา ก) ลกษณะหนกอนเสา ข) การน ากอนเสาไปเผาไฟ

ค)การวางกอนเสาบนทอง

รปท 9 การใชกอนเสา ก) ลกษณะหนกอนเสา ข) การน ากอนเสาไปเผาไฟ

ค)การวางกอนเสาบนทอง

ค

ค

73

มากเกน การนวดหลงคลอดจะหามส าหรบมารดาทคลอดโดยการผาตด และส าหรบมารดาทมไข

รายละเอยดการนวดหลงคลอดแตละประเภท มดงน

3.4.2.1 การนวดเพอฟนฟสขภาพหลงคลอด

เพอลดอาการปวดเมอย และท าใหมดลกเขาอ ประกอบดวย การนวดแนวขา

แขน ล าตว ศรษะ

1) การนวดแนวขาดานใน เรมนวดตงแตปลายเทา ถงบรเวณขาหนบ กดไลซ า 2 -

3 รอบ เพอคลายกลามเนอขา (รป ก) ต าแหนงทใชเทากดลงน าหนก ประกอบดวยกลามเนอตางๆ

คอ กลามเนอขาทอนลาง gastrocnemius และ soleus และ กลามเนอขาทอนบน sartorius และ

gracilis ( รปท 18 ข และ ค) ตามล าดบ

รปท 18 ก ) ทศทางการนวดแนวขาดานใน ข) ต าแหนงกลามเนอขาทอนลาง ค) ต าแหนง

กลามเนอขาทอนบน (ดดแปลงจาก Agur, 2005) (ลกศรแสดงทศทางการนวด)

Sartorius

Sartorius

Gastrocnemius

Gastrocnemius Soleus

Soleus

Gracillis

Gracillis

ข

ข

ค

ค

ก

ก

74

2) การนวดแนวขาดานนอก เรมนวดตงแตปลายเทา ถงตนขา กดไลซ า

2-3 รอบ เพอคลายกลามเนอขา ต าแหนงทใชเทากดลงน าหนก ประกอบดวยกลามเนอตาง ๆ คอ

กลามเนอขาทอนลาง soleus และ tibialis anterior muscles กลามเนอขาทอนบน vastus

lateralis , bicep femoris, tensor of fascia lata, และ gluteus maximus muscles (รป 19: ข

และ ค) ตามล าดบ

รปท 19 การนวดแนวขาดานนอก ก) ทศทางการนวด ข)ต าแหนงกลามเนอทนวดบรเวณขา

ทอนลาง ค)ต าแหนงกลามเนอบรเวณขาทอนบน (ดดแปลงจาก Netter, 2010)

รปท 11 การนวดแนวขาดานนอก ก) ทศทางการนวด ข)ต าแหนงกลามเนอทนวดบรเวณขา

ดานนอกและแนวเสนขาดานหลง (ดดแปลงจาก Netter, 2010) (ลกศรสเขยวแสดงทศ

ทางการนวด)

ก

ก Gluteus maximus muscles

Gluteus maximus muscles

ค

ค

Tibialis anterior mussel

Tibialis anterior mussel

Soleus

Soleus

Tensor of fascia lata

Tensor of fascia lata

Bicep femoris

Bicep femoris

Vastus lateralis

ข

ข

75

3) การนวดแนวขาดานหลง จดทาใหมารดาหลงคลอดนอนคว า เรมนวดตงแตฝาเทา ถง

สะโพก กดไลซ า 2-3 รอบ เพอคลายกลามเนอขา ต าแหนงทใชเทากดลงน าหนก ประกอบดวย

กลามเนอตางๆ คอ กลามเนอขาทอนลาง gastrocnemius (รป 21: ข) กลามเนอขาทอนบนคอ

biceps femoris, และ gluteus maximus muscles (รป 20: ข) ตามล าดบ

รปท 20 การนวดแนวขาดานหลง ก) ทศทางการนวดแนวขาดานหลง ข) ต าแหนงกลามเนอแนวขา

ดานหลง (ดดแปลงจาก Drake et al., 2010)

4) การนวดซ าแนวขาดานใน เพอคลายกลามเนอขาอกครง โดยหมอต าแยใชเทาเหยยบ

ทงสองขางพรอมกน ตงแตสนเทาถงโคนขาหนบ กดไลซ า 2-3 รอบ เพอคลายกลามเนอขา (รปท

21: ก) ตรงกบกลามเนอขาทอนลาง soleus และ gastrocnemius กลามเนอขาทอนบน vastus

medialis, gracilis, adductor longus และ sartorius (รปท 21 ข และ ค)

ก

ก

ข

ข

ก

ก

Biceps femoris

Biceps femoris

Gluteus maximus

Gluteus maximus

76

5) การนวดหลงตามแนวกลามเนอขางกระดกสนหลง เรมนวดตงแตบนเอว ถงบรเวณ

สะบก กดไลซ า 2 - 3 รอบ เพอคลายกลามเนอหลง ต าแหนงทใชเทากดลงน าหนก ประกอบดวย

กลามเนอตางๆ คอ latissimus dorsi, teres, infraspinatus, supraspinatus, rhomboid minor,

rhomboid major และ trapezius (รปท 22: ข )

รปท 22 การนวดแนวหลง ก)ทศทางการนวดแนวหลง ข) กลามเนอหลง (ดดแปลงจาก Netter, 2010)

ก

ก

Rhomboid major

Rhomboid major

Trapezius

Trapezius

Latissimus dorsi

Latissimus dorsi

Supraspinatus

Supraspinatus

Teres major

Infraspinatus

Infraspinatus

ข

ข

รปท 21 ก) ทศทางการนวดซ าแนวขาดานใน ข) กลามเนอขาทอนลาง

ค) กลามเนอขาทอนบน (ดดแปลงจาก Agur, 2005)

รปท 13 ก) ทศทางการนวดซ าแนวขาดานใน ข) กลามเนอขาทอนลาง

ค) กลามเนอขาทอนบน (ดดแปลงจาก Agur, 2005)

Gracillis

Gracillis

Soleus

Soleus

Sartorius

Sartorius

Gastrocnemius

Gastrocnemius

ข

ข

ค

ค

Adductor longus

Adductor longus

Vastus medialis

Vastus medialis

Teres

Teres minor

Rhomboid minor

Rhomboid minor

77

6) การนวดแนวแขนดานใน ใชนวหวแมมอกดไลตามแนวกลามเนอ เรมตงแตจดกงกลาง

รกแร ถงสรอยขอมอ กดไลซ า 2 - 3 รอบ เพอคลายกลามเนอแขน ต าแหนงทใชหวแมมอกดลง

น าหนก ประกอบดวยกลามเนอตางๆ คอ biceps brachii, brachialis, brachioradialis, flexorsc

carpi radialis และ palmaris longus (รปท 23: ข) ตามล าดบ

รปท 23 การนวดแนวแขนดานใน ก ทศทางการนวด

ข กลามเนอแขนดานใน (ดดแปลงจาก Putz & Pabst, 2006)

รปท 15 การนวดแนวแขนดานใน ก ทศทางการนวด ข ต าแหนงกลามเนอทนวดบรเวณแขนดานใน

(ดดแปลงจาก Putz & Pabst, 1999)

ก

ก

ข

ข

Brachialis

Brachialis

Brachioradialis

Brachioradialis

Flexorsc carpi radialis

Flexorsc carpi radialis

Biceps brachii

Biceps brachii

Palmaris longus

Palmaris longus

78

7) การนวดบรเวณกลามเนออ งเชงกราน จดทาใหมารดาหลงคลอดนอนหงาย แยกขา

ออกพอประมาณ หมอต าแยใชฝาเทาคอยๆ กดนวดซ าไปมาหลายรอบ จนกลามเนอคลายตว

จากนนจะดนฝาเทาใหยกขน เพอชวยใหกระชบกลามเนอรอบองเชงกราน และชวยดนใหมดลก

เขาอ ต าแหนงกลามเนอทใชฝาเทากดลงน าหนกคอบรเวณ levator ani muscle, piriformis และ

isthiococygeus (รปท 24)

8) การนวดเสนเอนมดลก ใชนวหวแมมอคลงนวดบรเวณกลามเนอหนาทอง นวด

จนกระทงกลามเนอคลายตว กลามเนอต าแหนงน คอ กลามเนอ external abdominal oblique,

internal abdominal oblique, thansversus abdominal ทอยชนนอก และเยอบชองทอง Parietal

peritoneum ดงรป 25: ข) และตรงกบ Round ligaments ซงอยขางมดลกทงสองขาง (รป 25: ง)

9) การนวดมดลกใหเขาอ หมอต าแยเรยกมดลกวา “กน” หลงคลอด มดลกยงไมกลบเขา

สต าแหนงเดม การนวดมดลกชวยใหกลามเนอมดลกหดรดตวดขน ชวยใหมดลกกลบเขาอไดเรว

ขน (รป 25: ค)

รปท 24 ก) ทศทางการนวดกลามเนอองเชงกราน ข)ต าแหนงกลามเนอบรเวณองเชงกราน (ดดแปลง

จาก Putz & Pabst, 2006)

รปท 16 ก) ทศทางการนวดกลามเนอองเชงกราน ข)ต าแหนงกลามเนอทนวดบรเวณองเชงกราน

(ดดแปลงจาก Putz & Pabst, 2006)

ก

ก 2

2

Piriformis

Piriformis

Isthiococygeus

Isthiococygeus

levator ani

levator ani

ข

ข

79

โดยปกตหมอต าแยจะนวดมดลกใหเขาอในวนสดทายของการนวดหลงคลอดของมารดา เรมนวด

บรเวณเสนปกมดลกและกลามเนอมดลกใหคลายตว โดยใชนวหวแมมอกดรดจากบรเวณสวนทอง

ดานลางออกไปทางดานขางทงสองดาน เมอเสนมดลกและกลามเนอคลายตวแลว จะใชสนมอวาง

บรเวณคอมดลก คอยๆ ผลกดนมดลกใหเขาอ บรเวณใตสะดอ ซงเรยกวา “เอากนลงบอ” จากนน

จะสวดคาถาผกกนเพอไมใชมดลกเคลอนต าลง หรอหลดออกจากบอ ตรงกบสวนของคอมดลก

และ Broad ligament

ก

ก

ค

ค รปท 25 ก) การนวดเสนเอนมดลก ข) กลามเนอหนาทอง ค) การนวดใหมดลกเขาอ

ง) ต าแหนง Round ligaments และ Broad ligament (ดดแปลงจาก Drake et al., 2010)

17.4 กายวภายของมดลก

รปท 17 ก) การนวดเสนเอนมดลก ข) ต าแหนงบนกลามเนอ ค) การนวดใหมดลกเขาอ ง) ต าแหนง Round

ligaments และ Broad ligament (ดดแปลงจาก Drake et al., 2010)

17.4 กายวภายของมดลก

External abdominal oblique oblique

External abdominal oblique oblique

Internal abdominal oblique oblique

Internal abdominal oblique oblique

Transverses abdominal

Transverses abdominal Parietal peritoneum

Parietal peritoneum ข

ข

Broad ligament

Broad ligament

ง

ง

Round ligament

Round ligament

80

10) การนวดกดจดเปดลมบรเวณศรษะ นวดจากบรเวณไรผม จดทดดอกไม และบรเวณ

จดตดระหวางแนวก าดนกบแนวเหนอห ซงหมอจะกดจดน เพอใหลมทตดขดตามสวนตางๆ ของ

รางกายระบายออก (รปท 26)

รปท 26 การนวดกดจดเปดลมบนศรษะ


บรรเทาอาการปวดเมอยแขนขา ชวยใหมดลกเขาอเรว บรรเทาอาการปวดศรษะ

3) ขอหาม

หามนวดใหมารดาหลงคลอดทคลอดโดยการผาตดเพราะอาจท าใหแผลผาตดปรแตก

ได

3.4.2.2 การนวดลดอาการปวดคดเตานม

การปวดคดเตานม เกดจากการสรางน านมแมไดมาก แตไมสามารถระบายน านม

ออกหรอระบายออกไมทน จงเกดอาการคด บวม แขง เตานมจะรอน แดง ตง เจบ ลานนมตงแขง

ท าใหหวนมสนลงจนลกดดไมได น านมไหลไมด บางคร งอาจจะมไขได สาเหตเกดจากรางกาย

สรางน านมไดมากกวาปรมาณทลกกน มารดาทงชวงการใหลกกนนมนานเกนไป ใหนมลกไมบอย

26

81

พอ จ ากดเวลาการใหนมลก หรอไมไดบบออกในชวงทลกไมไดดด ท าใหมน านมสะสมมากหรอ ให

ลกดดนมไมถกวธ ท าใหการระบายไมดเทาทควร การนวดประคบท าใหน านมสามารถไหลไดดขน

บรรเทาอาการปวดตงเตานม


1.1 การนวดเตานมคดหมอจะแนะน าใหมารดา ใชกระเปาน ารอนหรอลกประคบ

ประคบรอบเตานมกอนเพอขยายทอน านม

1.2 ใชนวมอนวดคลงรอบเตานมบรเวณเนนเตา เพอดวาเตานมมกอนบรเวณไหน แลว

คอย ๆ นวดเปนวงกลม จากเนนเตาไลเขาหาหวนม นวดใหทวเตานม (รป 27)

1.3 ใชนวชและหวแมมอวางระหวาง หวนม บบหวนม แลวดนเขาหาตวมารดาท า 3-4

ครงเพอใหสงอดตนทอยบรเวณหวนมหลดออกไป (รป 27)

รปท 27 การนวดลดอาการปวดคดตงเตานม

(ดดแปลงจาก Drake et al., 2010)


ท าใหหลอดเลอดขยายตว บรรเทาอาการคดตงเตานม และนวดเพอ ท าใหน านมไหลดขน

3) ขอหาม

หากเตานมมลกษณะบวม แดงและรอนมากหามนวดเพราะท าใหเกดการอกเสบมากขน

27

82

3.4.2.3 การนวดกระตนน านม

การนวดกระตนน านมคอ การกระตนการไหลเวยนของโลหตภายในเตานม

กระตนการท างานของตอมน านม ตลอดจนปองกนการอดตนของทอน านม การนวดกระตนน านม

ของหมอต าแย จดอยในการนวดหลงคลอด ซงปกตจะไมแยกออกจากการนวดหลงคลอด อาจม

การนวดแยกเฉพาะการนวดเตานมในกรณทแมหลงคลอดทรบการผาตดคลอดทางหนาทอง

1) วธนวดกระตนน านม ( รปท 28)

1.1 นวดรอบสะบก ใชมอนวดรอบสะบกทงสองขาง โดยใชนวโปงกดไลจากดานลาง

ขนดานบน กดคางจดละประมาณ 10 วนาท (รป 28: ก) ซงตรงกบกลามเนอ trapezius, (รป 28:

ข) rhumbiods และ levator scapulae ซงอยใตกลามเนอ trapezius

1.2 นวดรอบเตานม หมอต าแยนวดรอบเตานมทงสองขาง โดยใชนวโปงคลงรดเตา

นมโดยรอบ (รป ค) ท าใหเลอดมาหลอเลยงในสวนของเตานมมากขนซงตรงกบกลามเนอ

pectoralis major ( รปท20: จ)

1.3 นวดเขยเสนกระตนน านม เพอคลายกลามเนอบรเวณรกแร หมอต าแยจะใชนวช

กบนวโปงสะกดเสนประมาณ 1-3 ครง (รป 28: ง) บรเวณขางรกแรทงสองขางตรงต าแหนง

Axillary process ของตอมน านมซงทอดตวไปทางรกแร (Coracobrachalis) (รป 28: จ)

รปท 28 การนวดกระตนน านม

ก) การนวดรอบสะบก ข) กลามเนอบรเวณสะบก (ดดแปลงจาก Drake et al., 2010)

Trapezius

Trapezius

ข

ข

ก

ก

Trapezius

Trapezius

83

รปท 28 การนวดกระตนน านม

ค) การนวดรอบเตานม ง) การเขยเสนกระตนน านม จ)กายวภาคของเตานม และจดทนวด

(ดดแปลงจาก Drake et al., 2010)


การนวดโดยรอบเตานมเปนการเตรยมเตานมของมารดาใหพรอมตอการใหนมทารก

การนวดเตานมเปนการกระตนการไหลเวยนของโลหตภายในเตานม กระตนการท างานของตอม

น านม ตลอดจนปองกนการอดตนของทอน านม ดานจตใจการนวดท าใหหญงหลงคลอดผอน

คลาย ชวยลดความเครยด อาการวตกกงวล จงสงผลใหน านมไหลมากขน

ง

ง

ค

ค

จ

จ

Pectoralis major

Pectoralis major

Axillary process

Axillary process

Coracobrachalis

Coracobrachalis

84

3) ขอหาม

หามสะกดเสนมากกวา 3 ครง เพราะจะท าใหเสนช าเกดการอกเสบได

3.4.3 อาหาร

อาหารเปนสงส าคญในการการดแลสขภาพของหญงหลงคลอด หมอต าแยหาม

รบประทานอาหารแสลงทมฤทธเยน เชน ฟกเขยว มะละกอ เนอสตว เชน หอย ปลาไมมเกลด และ

ปลามเงยง อาหารบางประเภท เชน หนอไม ขาวเหนยว แกงกะท ของหมกดอง และอาหารมกลน

แรง ชะอม สะตอ ขนน เพราะเชอวาหากรบประทานอาหารแสลงจะท าใหเกดอาการเลอดขนศรษะ

มอาการปวดศรษะ หนามด ตาลาย เปนลม อาหารทหมอต าแยแนะน า คอ พรกไทย ปลาชอนยาง

เพราะเชอวาจะชวยฟนฟสขภาพมารดาหลงคลอดไดอยางรวดเรว

3.4.4 ขอหามในระยะหลงคลอด

1) หามมเพศสมพนธในชวงหลงคลอดเปนเวลา 3 เดอน เพราะบาดแผลยงไมหาย

และปองกนการตงทอง

2) หามท างานหนกและยกของหนกเปนเวลา 1 เดอนเพราะการยกของหนกอาจท า

ใหมดลกเคลอน เปนชวงทมดลกยงไมกลบเขาสทเดม

3) หามเดนทางไกล หรอไปไกลจากบาน เปนเวลา 15 วน เพราะสขภาพของหญง

หลงคลอดยงไมแขงแรง อาจมอาการแทรกซอนได

4) หามอาบน าเยนและดมน าเยน เปนเวลา 1 เดอน เพราะการอาบน าเยนอาจท าให

เปนไข หมอต าแยจงแนะน าใหหญงหลงคลอดอาบน าตมสมนไพร

85

บทท 4

วจารณผลการศกษา

4.1 ลกษณะของกลมตวอยาง

การศกษาบทบาทและภมปญญาของหมอต าแยในจงหวดพทลง ผลการศกษาขอมลทวไป

ของหมอต าแยพบวากลมตวอยางมอายระหวาง 80-85 ป (รอยละ 50) สวนใหญนบถอศาสนา

พทธ (รอยละ 80) มสถานภาพหมาย (รอยละ 60) สวนใหญไมไดเรยนหนงสอ (รอยละ 60) ทงหมด

มอาชพเกษตรกร ไมไดยดอาชพเปนหมอต าแย แตเปนการชวยเหลอคนในชมชน ไดรบถายทอด

จากบรรพบรษทง 10 คน เชนเดยวกบโตะบแดใน 5 จงหวดชายแดนใตทไดรบการสบทอดจาก

บรรพบรษทางแม (สธน, 2550) และมประสบการณในการรกษามากกวา 20 ป

4.2 การใชพชสมนไพรและต ารบยาของหมอต าแย

จากการศกษาพบพชสมนไพร 59 ชนด 51 สกล 30 วงศ รวบรวมต ารบยาไดทงสนจ านวน

22 ต ารบ ประกอบดวยต ารบยาทใชดแลมารดาในระยะตงครรภ 2 ต ารบ ต ารบยาทใชในระยะหลง

คลอด จ านวน 20 ต ารบ ประกอบดวย ต ารบยาตมน าอาบหลงคลอด 8 ต ารบ ต ารบยาขบ

น าคาวปลา 4 ต ารบ ต ารบยาแกไขสนนบาต 2 ต ารบ และอน ๆ สอดคลองกบการศกษาการใช

สมนไพรของหมอต าแยในฮอนดรส ทมการใชสมนไพรในชวงหลงคลอดมากทสด ประกอบดวย

สมนไพรกวา 30 ชนด (Ticktin & Dalle, 2005) และกวารอยละ 40 ของพชสมนไพรทใชรกษาใน

ระบบสบพนธในเมกซโกซงใชดแลสขภาพมารดาหลงคลอด (Smith-Oka, 2008)

- ต ารบยาในระยะตงครรภ

หมอต าแยสวนใหญไมนยมใชสมนไพรในชวงตงครรภ มเพยงการ ให

ค าแนะน าอาหารทควรหลกเลยง เชน อาหารทมรสชาตเผดรอน เพราะเชอวาจะท าใหทารกใน

ครรภเกดความผดปกต พบสมนไพรทใชบ ารงครรภมเพยง 2 ชนด คอ กลวยน าวา (Musa

86

paradisiaca L.) ซงผลกลวยน าวามสารอาหาร เชน น าตาล วตามนซ และบ รวมทงธาตเหลก

(Imam, 2011) และรากขดมอน (Sida rhombifolia L.) มสารตานอนมลอสระสง (Dhalwal,

2007)

- ต ารบยาในระยะหลงคลอด

จากการศกษาพบวา หมอต าแยมการใชพชสมนไพรในการรกษาการผดปกต

ในระยะหลงคลอด เพอรกษา 6 อาการไดแก รกตด รกษาการตกเลอดหลงคลอด รกษาอาการ

ปวดศรษะ รกษาไขสนนบาตหนาเพลง รกษาผนคน และรกษาอาการเลอดขน คอมอาการปวด

ศรษะ หมดสต

พบวาหมอต าแยใหความส าคญกบการใชสมนไพรในชวงหลงคลอดมาก โดยเฉพาะ

การปองกนและฟนฟสขภาพ เชน แกปวดเมอย ท าความสะอาดรางกาย และขบน าคาวปลา โดย

จะจดต ารบยาสมนไพรใหไปตมรบประทานหรอตมน าอาบทบาน การรบประทานยาสมนไพรเพอ

ฟนฟสขภาพ แสดงใหเหนจ านวนและความหลากหลายของพชสมนไพรทหมอต าแยใช ทมความ

แตกตางกน และยงพบวาหมอต าแยบางคนแนะน าใหผ มารบบรการไปซอยาสมนไพรขบ

น าคาวปลาทขายในรานขายยาทวไปมารบประทานเอง และการอาบน าตมสมนไพรปรากฎอยใน

หลายท ทงในประเทศไทย เชน ภาคอสาน (สมหญง และคณะ, 2553) ภาคเหนอ (ชลธชาและ

คณะ, 2537) รวมทงชนเผามง (Srithi et al., 2012) และเยา (Panyaphu et al., 2011) ใน

ตางประเทศ เชน ลาว (Lamxay et al., 2011) และอนโดนเซย (Isabelle et al., 2007) แสดงให

เหนถงการใหความส าคญกบการอาบน าตมสมนไพรในการฟนฟสขภาพหญงหลงคลอด ท

กระจายอยในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต หมอต าแยทง 10 คนใหความส าคญในการใช

น ามนมะพราวรวมกบการนวด ตรงกบโตะบแดใน 5 จงหวดชายแดนใต (สธน, 2550) และการ

รกษาของหมอโรคกระดกและเสนเอนในภาคใตทใชน ามนมะพราวรวมกบการรกษาเพราะม

สรรพคณในการบ ารงกลามเนอและเสนเอน (จฑารตน และคณะ, 2540)

4.2.1 ความสมพนธระหวางต ารบยาและรสยา

1. ต ารบยาตมน าอาบทใชปองกนและฟนฟสขภาพ (แกปวดเมอย ท าความสะอาด

รางกาย ขบน าคาวปลา) พบพชสมนไพรมากทสด 19 ชนด เปนต ารบยาตมน าอาบ 8

ต ารบ ประกอบดวยสมนไพรทมรสขมมากทสด รองลงมาใชสมนไพรรสรอน เนองจาก

87

ต าราเภสชกรรมแผนไทยระบวา รสขมชวยการลดไข และรสรอนชวยในการขบโลหตท

คงคางอยภายในมดลก

2. ต ารบยาขบน าคาวปลาและฟนฟสขภาพหลงคลอด พบสมนไพร 18 ชนด 4 ต ารบ

ประกอบดวยพชสมนไทยทมรสขมรอนมากทสด รองลงมาคอสมนไพรรสฝาด

เนองจากต าราเภสชกรรมแผนไทยระบวา รสขมรอนชวยการขบโลหตทคงค างอย

ภายในมดลก และรสฝาดชวยในการสมานบาดแผล (กองประกอบโรคศลปะ, 2542)

3. ต ารบยาแกไขสนนบาต 2 ต ารบ ประกอบดวยสมนไพร 3 ชนด มสมนไพรรสจดมาก

ทสด รองลงมาคอรสขม ซงพชสมนไพรรสจด และรสขมทมอยในต ารบยาสามารถท า

ใหอณหภมของรางกายลดลง สามารถน ามาใชเพอลดความรอนได (Ankli,1999)

4. ต ารบยาแกตกเลอด 1 ต ารบ ประกอบดวยสมนไพร 6 ชนด มสมนไพรรสฝาด 2 ชนด

และรสขม 2 ชนด สมนไพรรสฝาดมสรรพคณในการสมานแผล (กองประกอบโรค

ศลปะ, 2542)

5. ต ารบยาแกผดผน 1 ต ารบ ประกอบดวยสมนไพร 4 ชนดซงมรสหอม พบน ามนหอม

ระเหยทชวยตานเชอแบคทเรย ในใบพมเสน (Pogostemon cablin (Blanco) Benth.)

มน ามนหอมระเหยทชวยตานเชอแบคทเรย (Sundaresan et al., 2009)

6. ต ารบยาแกปวดศรษะหลงคลอด 1 ต ารบ ประกอบดวยสมนไพร 6 ชนด เปนสมนไพร

ทมรสจดเยน 4 ชนด ตามต าราเภสชกรรมแผนไทยระบวา ผกเปดแดง (Alternanthera

sessilis (L.) R. Br.) มสรรพคณดบพษโลหต ท าใหโลหตเยน คลม(Donax grandis

Ridl.) มสรรพคณแกพษไขตวรอน ซงพชสมนไพรรสจด และรสขมทมอยในต ารบยา

สามารถท าใหอณหภมของรางกายลดลง (Ankli,1999)

7. ต ารบยาแกเลอดขน 1 ต ารบ ประกอบดวยสมนไพร 2 ชนด คอโคลงเคลง (Melastoma

malabathricum L.var. alba) กบมะนาว (Citrus aurantifolia (Christm.) Swingle)

ตามต าราเภสชกรรมแผนไทยระบวา โคลงเคลงมสรรพคณบ ารงธาต แกออนเพลย

กนเปนยาบ ารงก าลงหลงฟนไข มะนาวมสรรพคณฟอกโลหต (กองประกอบโรค

ศลปะ, 2542)

88

8. ต ารบยาแกรกตด 1 ต ารบ ใชขอย (Streblus asper Lour) เปนสมนไพรเดยว ซงม

รายงานการใชขบรกเหมอนกบในประเทศมาเลเซย (PROSEA Foundation, n.d.)

4.2.2 วธเตรยมยา

วธเตรยมยาทใชมากทสดคอการตมน ามจ านวน 14 ต ารบ เพราะการตมเปนการ

เตรยมยาทเหมาะสมกบการใช คอใชอาบและเปนยาน าเพอรบประทาน สอดคลองกบการใชพช

สมนไพรของชนเผาเยา (Panyaphu et al., 2011) และการใชสมนไพรของหมอต าแยในภาค

ตะวนออกของประเทศนการากว (Felix, 2008) ซงเตรยมยาโดยการตมมากทสดเชนกน เชน เขม

แดง (Ixora javanica (L.) DC.) สาเหลา (Desmos cochinchinensis Lour . ) ยานเอน (Ipomoea

sumatrana (Miq.) Ooststr.) รองลงมาคอยาบดผง 8 ชนด เชน ขาว (Oryza sativa L.) และ

พมเสนตน (Pogostemon cablin (Blanco) Benth.) ท าเปนยาบดผงเพอทาบรเวณทมผนคน

และ พรกไทย (Piper nigrum L.) ใชท าเปนยาบดผงเพอฟนฟสขภาพหญงหลงคลอด

4.2.3 วธการใชยา

วธการใชยาทพบมากทสดคอรบประทานมจ านวน 11 ต ารบ ซงสอดคลองกบการ

ใชสมนไพรของหมอต าแยในภาคตะวนออกของประเทศนการากว (Felix, 2008) ตวอยางเชน

เอาะขาว (Alocasia macrrhizos (L.) G.Don) เอาะนก (Alocasia denudata Hook) ใช เ พอ

รกษาสนนบาตหนาไฟ สายหยด (Desmos chinensis Lour.) ชวยขบน าคาวปลา ต ารบยาทใช

ภายนอก 10 ต ารบ ยาตมอาบ 8 ต ารบตวอยางเชน สมปอย (Acacia concinna (Willd.) D.C.)

ชมเหดเทศ (Senna alata (L.) Roxb.) หนาด (Blumea balsamifera (L.) DC) ใชตมอาบเพอท า

ความสะอาด และฟนฟสขภาพหญงหลงคลอด จากขอมลพบวามสมนไพร 2 ชนด คอ เขมขาว

( Ixora cibdela Craib) และเขมแดง (Ixora javanica (L.) DC.) ใ ชท ง รบประทานและอาบ

เนองจากเปนพชสมนไพรทหาไดงายและหมอต าแยนยมใชเพราะมสรรพคณในการขบน าคาวปลา

และฟนฟสขภาพหลงคลอด

89

4.2.4 วงศของพชสมนไพร

จากการศกษาการใชพชสมนไพรของหมอต าแยในการดแลสขภาพของมารดาระยะ

ตงครรภและมารดาระยะหลงคลอด พบสมนไพรจ านวน 59 ชนด สามารถระบวงศไดทงสน 30

วงศ วงศทพบมากทสด 2 วงศจ านวน 6 ชนด คอ วงศ Fabaceae เชน สมปอย ( Acacia concinna

(Willd.) D.C.) ชมเหดเทศ (Senna alata (L.) Roxb.) ใชเพอตมน าอาบเพอท าความสะอาด

รางกายมารดาหลงคลอด ชมเหดไทย (Senna tora (L.) Roxb.)ใชดมเพอฟนฟสขภาพหญงหลง

คลอด และวงศ Zingiberaceae เชน ขาใหญ (Alpinia galanga Sw.) และขาเลก (Alpinia

conchigera Griff.) ใชตมดมเพอบ ารงธาต แกปวดเมอย สอดคลองกบการศกษาของ Jamal และ

คณะ (2011) ไดศกษาการใชสมนไพรในประเทศมาเลเซยซงมอาณาเขตตดตอกบภาคใตของ

ประเทศไทย พบการใชสมนไพรในวงศ Fabaceae และ Zingiberaceae มากทสดเชนกน

4.2.5 ลกษณะวสยพช

ลกษณะวสยของพชทน ามาใชมากทสด คอไมลมลก 22 ชนด เพราะเปนพช

สมนไพรทสามารถหาไดงาย สามารถเกบมาใชไดสะดวก สอดคลองกบการศกษาภมปญญาการ

ใชพชสมนไพรของหมอพนบานในจงหวดสงขลา (Numsuvan et al., 2011) และการใชสมนไพร

เพอดแลสขภาพของสตรของชาวเยา (Panyaphu et al., 2011) เชน วานน า (Acorus calamus

L.) ใชเพอบ ารงธาต ขบน าคาวปลา ผกเสยนผ (Cleome viscosa L.) ใชพอกศรษะแกปวดศรษะ

หลงคลอด รองลงมาคอ ไมพม 15 ชนด เชน สมปอย (Acacia concinna (Willd.) DC.) หนาด

(Blumea balsamifera (L.) DC.) ใชเพอท าความสะอาดรางกายมารดาหลงคลอด และมะนาว

(Citrus aurantifolia Swing) ใชเปนน ากระสายยา ในการรกษาอาการเลอดขน

4.2.6 แหลงทมาของพชสมนไพร

แหลงทมาของพชสมนไพร การจดหาสมนไพรของหมอต าแยประกอบดวย

สมนไพรปลกมากทสด (รอยละ 59) เพราะหมอต าแยนยมน าพชสมนไพรทใชบอยมาปลกภายใน

บรเวณบานหรอสวนสมนไพร และสวนหนงเปนพชผกสวนครว เชน เอาะขาว (Alocasia

macrorrhizos (L.) G. Don) ใชเพอแกไขสนนบาต มะพราว (Cocos nucifera L.) ใชเพอแกปวด

เมอย มะนาว (Citrus aurantifolia Swingle) ใชเปนน ากระสายยาในต ารบยาแกเลอดขนและยา

ขบน าคาวปลาหลงคลอด ใชสมนไพรจากแหลงธรรมชาต (รอยละ 36) เพราะหมอต าแยยง

90

สามารถหาสมนไพรไดจากพนท เชน แซะ (Callerya atropurpurea Benth.) ตมน าอาบเพอแก

โรคผวหนง กลวยมสง (Uvaria grandiflora Roxb.) นมแมว (Melodorum siamense Scheff )ใช

ตมดมเพอขบน าคาวปลา และซอจากจากรานขายยาสมนไพร (รอยละ 5 )คอ พรกไทย (Piper

nigrum L.) วานน า (Acorus calamus L.) และมะตม (Aegle marmelos (L.) Corr. ex Roxb.)

ใชท าเปนยาผงเพอขบน าคาวปลา เนองจากเปนพชสมนไพรทไมมในแหลงธรรมชาตและไมนยม

ปลกในชมชน

4.2.7 สวนของพชสมนไพรทใชประโยชน

สวนของพชสมนไพรทน ามาใชมากทสดคอ ใบ 23 ชนด เพราะใบเปนสวนท

เกบงายและเหมาะจะน ามาใชตมน าอาบ สอดคลองกบการใชพชสมนไพรของชนเผาเยา

(Panyaphu et al., 2011) และหมอต าแยในภาคตะวนออกของประเทศนการากว ซงใชสวนใบ

มากทสดเชนกน (Coe, 2008) เชน หนาด (Blumea balsamifera (L.) DC.) เขมขาว ( Ixora

cibdela Craib) ยอปา ( Morinda elliptica Ridl.) ใชตมอาบเพอแกปวดเมอย บ ารงเสนเอน ใช

เหงา 8 ชนด ตวอยางเชน ขมนออย (Curcuma zedoaria (Christm.) Roscoe ) ขาใหญ (Alpinia

galanga Sw.) และขาเลก (Alpinia conchigera Griff) ใชรบประทานเพอฟนฟสขภาพหญงหลง

คลอด เพราะเหงามรสรอน มสรรพคณในการบ ารงธาตและขบน าคาวปลา และใชทงตน 7 ชนด

เชน ผกเบย (Portutaca oleracea L.) ผกเปดแดง (Alternanthera sessilis (L.) R. Br) ใชเพอแก

ปวดศรษะหลงคลอด

4.2.8 พชสมนไพรในต ารบยาทมรายงานการใชมากทสด (Use value)

พชสมนไพรทมรายงานการใชมากคอมคา UV มากกวา 0.5 คอ มะพราว (Cocos

nucifera L.) ใช 10 ต ารบ (UV=1) และ เอาะ (Alocasia macrorrhizos (L.) G. Don) ใช 8 ต ารบ

(UV= 0.8) ยานเอน (Ipomoea sumatrana (Miq.) Ooststr.) เอาะหลบ (Amydrium medium

L. ) เอาะนก (Alocasia denudata Hook.) ใช 6 ต ารบ (UV=0.6) มะนาว (Citrus aurantifolia

(Christm.) Swingle) เขมขาว (Ixora cibdela Craib) ใช 5 ต ารบ (UV=0.5)

จากการศกษาน ามนมะพราวมสารตานอนมลอสระ (Fonseca et al., 2014) สามารถตานการ

อกเสบ และตานจลชพ (Lee et al., 2014) แตยงไมมการวจยทเกยวของกบการรกษาโรคกลามเนอ

รองลงมาคอเอาะ (Alocasia macrorrhizos (L.) G. Don) เหงาใชกนเปนยาระบาย ขบปสสาวะ

91

ทาแกพษแมงปอง เหงาและใบน ามาสบแลวผสมกนใชพอกแกโรคปวดตามขอ เหงาโขลกต าพอก

แผลทเปนหนอง บางทองถนใชเปนอาหาร (ราชบณฑตยสถาน , 2538) มการศกษาพบสารตาน

อนมลอสระและลดระดบน าตาลในเลอดในสตวทดลอง (Rahman et al., 2012) แตไมพบฤทธใน

การรกษาไข มะนาว (Citrus aurantifolia (Christm.) Swingle) อยในต ารบยาแกเลอดขน (ปวด

ศรษะ หมดสต) และเปนน ากระสายยาในต ารบยาขบน าคาวปลาในทางเภสชกรรมแผนไทยนยม

ใชน ามะนาวเปนน ากระสายยาเพราะมสรรพคณในการแกลมวงเวยน ฟอกเลอด ขบระด (กอง

ประกอบโรคศลปะ, 2542)

4.2.9 พชในต ารบยาเมอเปรยบเทยบกบเอกสารทางการแพทยแผนไทย

เมอเปรยบเทยบพชทไดจากการศกษากบเอกสารทางการแพทยแผนไทย พชในต ารบยาของ

ผดงครรภไทย ความสอดคลองดงกลาวชวยยนยนความรในการใชพชสมนไพรของหมอต าแย

(ตารางท 12 และตารางท 13)

ตารางท 12 เปรยบเทยบสรรพคณพชสมนไพรทตรงกบต าราเภสชกรรมแผนไทย ล าดบท

ชอพนเมอง/ ชอวทยาศาสตร สรรพคณตามการใชของหมอต าแยใน จ. พทลง

สรรพ คณตามต า ร าเภสชกรรมไทย (กองการประกอบโรคศลปะ,2542)

1. ชมเหดเทศ (Senna alata (L.) Roxb.) ใชใบแกกลากเกลอน ใชใบแกกลากเกลอน 2. โคลงเคลง

(Melastoma malabathricum L.var. alba)

แกไขสนนบาต บ ารงธาตแกออนเพลย กนเปนยาบ ารงก าลงหลงฟนไข

3. มะนาว (Citrus aurantifolia Swing) ฟอกโลหต แกไข แกเสมหะ ฟอกโลหต 4. ผกเปดแดง (Alternanthera sessilis (L.)

R. Br.) แกปวดศรษะหลงคลอด

ดบพษโลหต ท าใหโลหตเยน

5. ขา (Alpinia galangal (L.) Willd.) แกกลากเกลอน แกผนคน แกปวดตามขอ 6. ขาเลก (Alpinia conchigera Griff) แกกลากเกลอน แกกลากเกลอน 7. คลม (Donax grandis Ridl.) แกปวดศรษะหลง

คลอด แกพษไขตวรอน

92

ตารางท 13 เปรยบเทยบสรรพคณพชสมนไพรทตรงกบต าราสารานกรมสมนไพรไทย

ล าดบท

ชอพนเมอง/ ชอวทยาศาสตร

สรรพคณตามการใชของหมอต าแย

สารานกรมสมนไพรไทย( วฒ, 2540)

1. เปราะปา (Kaempferia pulchra Ridl.)

อาบน าแกผนคน แกผนคน

2. หน า ด (Blumea balsamifera (L.) DC.)

ตมอาบบ ารงผวหนงใ หช ม ช นแ ก โรคหดกลนหอมชวยใหรสกสดชน

ตมอาบบ ารงผวหนงใหชมชนแกโรคหด กลนหอมชวยใหรสกสดชน

3. พรกไทย (Piper nigrum L.) ขบน าคาวปลา ขบน าคาวปลา 4. วานน า (Acorus calamus L.) ขบน าคาวปลา ขบน าคาวปลา 5. มะขาม (Tamarindus indica L.) แ กคนต าม ผ ว หน ง

ชวยใหผวหนงสะอาด แกคนตามผวหนง ชวยใหผวหนงสะอาด

6. ส ม ป อ ย (Acacia concinna (Willd.) DC.)

แ กคนต าม ผ ว หน ง ชวยใหผวหนงสะอาด

แกคนตามผวหนง ชวยใหผวหนงสะอาด

4.2.10 พชในต ารบยาทสอดคลองกบรายงานฤทธทางชวภาพ จากการศกษาครงนพบพชสมนไพรทมการใชสอดคลองกบรายงานฤทธทาง

ชวภาพจ านวน 4 ชนด คอ ชมเหดเทศ (Senna alata (L.) Roxb.) มฤทธ ในการแกกลากเกลอน

(Sule, 2010) และ มะขาม (Tamarindus indica L.) มฤทธตานจลชพ (Doughari, 2006) พรกไทย

(Piper nigrum L.) (Ahmadc et al., 2012) และว านน า (Acorus calamus L.) (Divya et al.,

2011) ฤทธชวยในการหดรดตวของมดลก ความสอดคลองดงกลาวชวยยนยนความรในการใชพช

สมนไพรของหมอต าแย

4.3. ผลของการนวด

4.3.1 ผลของการนวดในชวงตงครรภ

การนวดมผลตอจตใจ ลดอาการซมเศราในหญงตงครรภ พบความเปลยนแปลงของ

ฮอรโมนอยางชดเจน โดยการศกษาการนวดหญงตงครรภ พบวา การนวดสงผลตอฮอรโมน

เอพเนฟรน (epinephrine) เซโรโตนน (serotonin) และโดพามน (dopamine) สงขน ลดคอตซอล

(cotisol) และนอรเอพเนฟรน (norepinephrine) ลดการเครยด ซมเศรา และ ท าใหผอนคลายมาก

93

ขน สงผลใหนอนหลบ และลดอาการปวดขาและหลง (Field, 2004) เชนเดยวกบการนวดในกลม

จตบ าบดรวมกบการนวด ลดภาวะซมเศรา และวตกกงวลในสตรตงครรภทมภาวะซมเศราในไตร

มาสท 2 พบวาลดระดบความเครยดไดอยางเดนชด (Field, 2009)

4.3.2 ผลของการนวดในระยะหลงคลอด

1. การนวดในสวนตาง ๆ ของรางกายเพอคลายกลามเนอ ใหเลอดไหลเวยนทวทง

รางกาย วธการนวดคอการใชเทาย าลงบนกลามเนอทวทงรางกาย สอดคลองกบการนวดอโรมา

(Aromatherapy-Massage) ในหญงหลงคลอดมผลตอจตใจในการลดความเครยด ความวตก

กงวลของหญงหลงคลอด (Imura, 2006) การนวดหลง ชวยเพมน านมใหมากขน ท าใหทารกม

น าหนกมากขนอยางมนยส าคญ (Patel, 2013)

2. การนวดมดลกและการทบกอนเสาชวยในการขบน าคาวปลา บรรเทาอาการปวด

หลง (ประพจน, 2549) ในการนวดของหมอต าแยในแตละครงจะมการนวดเคลามดลกเพอขบ

น าคาวปลาเชนกน

3. การนวดชวยกระตนน านมใหไหล มการศกษาการนวดและประคบดวยลกประคบชวยใหน านมไหลดกวาการประคบดวยกระเปาน ารอนอยางมนยยะส าคญ (ชตมาพร , 2010) ผลของการนวดเตานมตอการไหลของน านมในมารดาหลงคลอด : กรณศกษา หมอบสมาวาต ดอเระ สรปผลการศกษาวาน านมไหลดขนหลงจากการนวด (นภาพร และคณะ, 2542) และพบวาการนวดเตานมสามารถเพมปรมาณไขมนในนมแม (Jones, 2014) การนวดเตานมแบบ Oketani ชวยเพม ไขมน (lipids) และ เคซน (casein) ในน านม (Foda, 2004) การนวดหลงใหหญงหลงคลอด

ท าใหน านมเพมขนอยางชดเจนในกลมควบคม (Patel & Gedam, 2013) และการนวด ยงชวยใหหลงออกซโตซนมากขน (Morhenn, 2012) ดานจตใจการนวดท าใหหญงหลงคลอดผอนคลาย ชวย

ลดความเครยด อาการวตกกงวล จงสงผลใหน านมไหลมากขน (Field, 2009)

94

4.3.3 เปรยบเทยบการนวดของหมอต าแยทง 10 คน

การเปรยบเทยบการนวดของหมอต าแยทง 10 คน มความคลายคลงกน อาจมบางสวนท

นวดตางกน โดยมรายละเอยดดงน

การนวดทเหมอนกนทง 10 คน

- ใชเทานวดไปยงต าแหนงของมดกลามเนอเพอคลายกลามเนอ เนนการนวด

ขาเพอคลายกลามเนอ มการผอนแรงการนวดโดยการจบคาน หรอจบราว

ท าใหน าหนกการนวดไมมากเกนไป

- เรมนวดจากเทาและเนนนวดกลามเนอขาใหคลาย กอนนวดทอง

- นวดแนวขาดานหนา และขาดานใน ใหกลามเนอคลายตว เพราะเปนแนว

เสนทเกยวของกบมดลกโดยตรง

- การนวดบรเวณหลง มทงการนวดและการดด เพราะมารดาหลงคลอดมกม

อาการปวดหลง

- สะกดเสนกระตนน านม เพอใหน านมไหลด

- นวดศรษะในขนตอนสดทาย เพอเปดลมใหเดนตลอด

การนวดทตางกน

- นวดบรเวณขางทวารหนก หมอต าแย 3 คน นวดบรเวณนเพราะท าให

กลามเนอองเชงกรานคลายตว สามารถนวดมดลกไดงายขน

- นวดบรเวณสะบกกอนสะกดเสน 5 คน เพอคลายกลามเนอหลงกอนสะกด

เสนกระตนน านม

- การนวดแขนดานใน หมอต าแย 3 คน นวดเพอคลายกลามเนอแขนบรรเทา

อาการปวดเมอย

95

4.3.4 เปรยบเทยบการนวดของหมอต าแยกบเสนประธานสบ

การเปรยบเทยบ เสนประธานสบกบการนวดของหมอต าแย แกอาการทระบไวในต าราการ

นวดไทย (ยงศกด, 2552) และจากการสมภาษณ อ.คณต เขมะพนธมนส มความคลายคลงกน

(ตารางท 14)

ตารางท 14 การเปรยบเทยบการนวดของหมอต าแยกบเสนประธานสบ

เสนประธาน 10 บรเวณทหมอต าแยนวด อาการ เสนอทา และเสนปงคลา - ตนขาดานใน

- สนหลง

- แกปวดเมอยตามแขนและขา

- กระตนน านม

เสนสมนา - รอบเตานม

- กระต นการไหลเ วยนโลหต

เสนกาละทาร - แขนดานในไปตลอดถงปลายนวเทา

- ขาดานนอก ไปจนถงปลายนวเทา

- แกปวดชาตามแขนและขา

เสนสหสรงส และเสนทวาร - ขา เทา หนาแขง - ราวนม - ศรษะ

- แกหนามด ตาลาย - การไหลเวยนโลหต - แกวงเวยน

เสนจนทภสง และเสนรช า - เปดลมทห - แกลมออกห เสนนนทะกระหวด - รอบทวาร - แกปญหาการขบถาย เสนสกขน - บรเวณเชงกราน - ขบน าคาวปลา ชวยให

มดลกเขาอ

96

4.3.5 เปรยบเทยบกบการดแลหลงคลอดของการแพทยแผนไทย

1. การนวดแบบราชส านก จะนวดทงตวเพอชวยกระตนระบบไหลเวยนเลอด และ

บรรเทาอาการปวดเมอย โดยเรมจากการนวดพนฐานขาดานนอกขาดานใน การนวดพนฐานหลง

นวดพนฐานแขนดานนอกแขนดานใน มการนวดพนฐานบาและศรษะ

2. การนวดแบบเชลยศกด จะนวดทงตวเพอชวยกระตนระบบไหลเวยนเลอด เรมตน

นวดจากเทา นวดขาดานนอก ขาดานใน ขาดานหลง นวดหลง นวดบา และศรษะ เชนเดยวกน แต

ไมนวดทองเพราะถาหมอไมมความช านาญในการนวดในทองอาจท าใหเกดอนตรายได

3. การดแลโดยผดงครรภไทยมการทบหมอเกลอเพอใหมดลกหดรดตวเขาอเรว

โดยใชหมอขนาดเลกใสเกลอหรอสมนไพรน าไปตงไฟใหรอนแลวน ามาวางใบพลบพลงหอผาขาว

ประคบบรเวณตนขา ทองนอย และหลง ซงมความคลายคลงกบการวางกอนเสาของหมอต าแย

4. การดแลโดยผดงครรภไทยมการนวดดวยลกประคบบรเวณหนาอกเพอกระตน

การไหลของนม แตไมมการนวดกระตนเสนน านมแบบการนวดของหมอต าแย

4.4 อาหาร

การหามรบประทานอาหารบางประเภทในระยะหลงคลอดเปนความเชอทมอยในหลาย

พนท เชน ภาคเหนอ หามรบประทาน เนอวว เนอควาย ชะอม แตงชนดตาง ๆ อาหารรสจด (ชลธ

ชา, 2537; จรรยา, 2546) ภาคอสาน หามรบประทาน เนอสตวปา ชะอม กระถน มะละกอ ของ

หมกดอง ขนมจน และเครองดมทมแอลกอฮอล (ศโรบล , 2552; สมหญง, 2553) ภาคกลาง หาม

รบประทาน หนอไม ฟก ผกกาดขาว ขาวเหนยว แกงขเหลก สมโอ และกลวยหอม (กสมา, 2548)

และภาคใต หามรบประทาน แมงดานา ละมด มะมวง ขนน จ าปาดะ มะมด มะเขอพวง หนอไม

ปลาไมมเกลด ปลามพษทกชนดเชน ปลาดก ปลาคง เนอสตวทมน และคาว (ปรดา, 2529; จนดา,

2539; เอกวทย, 2540) สวนใหญแนะน าใหรบประทานอาหารสรอนทมสวนผสมของพรกไทย

เพราะชวยในการบบรดตวของมดลก ชวยในการขบน าคาวปลา อาหารทมรสเยนและอาหารทม

กลนจะท าใหเกดอาการเลอดขน คอ เวยนศรษะ ปวดศรษะ เปนลมหมดสต (จนดา, 2539)

4.5 ขอหามในระยะหลงคลอด

97

1) หามมเพศสมพนธในระยะ 3 เดอนหลงคลอด เพราะอาจท าใหเกดการตดเชอ และ

ปองกนการตงครรภ ผดงครรภไทยแนะน าหญงหลงคลอดวาหามมเพศสมพนธ

ประมาณ 100 วน เพอใหแผลฝเยบหายสนท ปองกนการตงครรภ และการตกเลอด

(ประพจน, 2553)

2) หามท างานหนกและยกของหนกเปนเวลา 1 เดอน เพราะการท างานหนก ยกของ

หนกอาจท าใหมดลกเคลอน ผดงครรภไทยแนะน าหญงหลงคลอดหามท างานหนก

100 วน หามขนบนไดเรวๆ (ประพจน, 2553)

3) หามเดนทางไกล หรอไปไกลจากบาน เปนเวลา 15 วน เพราะสขภาพของหญงหลง

คลอดยงไมแขงแรง อาจมอาการแทรกซอนได ในภาคเหนอมการหามออกจากบาน

เปนเวลา 1 เดอน เพราะกลวจะเกดอาการลมผดเดอน (เวยนศรษะ เปนลม หมดสต)

(ชลธชา, 2537)

4) หามอาบน าเยนและดมน าเยน เปนเวลา 1 เดอน เพราะการอาบน าและดมน าเยน

อาจท าใหเปนไข หมอต าแยจงแนะน าใหหญงหลงคลอดอาบน าตมสมนไพร ซงเปน

วธการดแลทใชเหมอนกนในทกภาค และตางประเทศ เชน ในประเทศลาว (Lamxay,

2011) ประเทศกมพชา (Lo, 2007) และประเทศอนโดนเซย (Isabelle, 2007) เพอ

ปองกนโรคหรออาการผดปกตทอาจจะเกดขนในระยะหลงคลอด

98

บทท 5

สรปผลและขอเสนอแนะ

5.1 สรปผล

5.1.1 การดแลมารดาในระยะตงครรภและหลงคลอด

การนวดในมารดาระยะตงครรภม 3 แบบ คอการนวดเพอลดอาการปวดเมอย

การนวดคดทองเพอใหทองหลวม ทารกไมค าบรเวณชองเชงกราน และการแตงทองเพอใหทารกอย

ในทาทท าใหคลอดงาย หมอต าแยจะแนะน าใหมารดาตงครรภระมดระวงตว เชน หามนงขวาง

บนได หามขามเชอกลามวว หามอาบน าตอนกลางคน เพราะกลวจะเกดอบตเหต หามรบประทาน

อาหารทรสเผดรอน เพราะกลววาจะเกดการแทง

กระบวนการดแลหลงคลอดของหมอต าแยประกอบดวย การประคบกอนเสา การนวดเพอ

คลายอาการปวดเมอย นวดใหมดลกเขาอ การนวดกระตนน านม การอาบน าสมนไพร การ

รบประทานยาขบน าคาวปลา และการดแลเรองอาหาร การงดอาหารแสลง เชน หามรบประทาน

แมงดานา ละมด มะมวง ขนน จ าปาดะ มะมด มะเขอพวง หนอไม ปลาไมมเกลด และมขอหาม

อน ๆ เชน หามมเพศสมพนธในระยะ 3 เดอนหลงคลอด หามท างานหนกและยกของหนกเปนเวลา

1 เดอน หามเดนทางไกล หรอไปไกลจากบาน เปนเวลา 15 วน หามอาบน าเยนและดมน าเยน เปน

เวลา 1 เดอน

5.1.2 ภมปญญาดานการใชพชสมนไพรของหมอต าแย

จากการศกษาภมปญญาของหมอต าแยทง 10 คน รวบรวมพชสมนไพรได 59 ชนด 51

สกล 30 วงศ วงศทพบมากทสดคอ วงศ Fabaceae และวงศ Zingiberaceae วงศละ 6 ชนด

รวบรวมต ารบยาไดทงสนจ านวน 22 ต ารบ เปนยาใชภายใน 12 ต ารบ ยาใชภายนอก 10 ต ารบ

ประกอบดวยต ารบยาทใชดแลมารดาในระยะตงครรภ 2 ต ารบ ต ารบยาทใชในระยะหลงคลอด

จ านวน 20 ต ารบ วธการใชยาทพบมากทสดคอรบประทานมจ านวน 11 ต ารบ ต ารบยาในระยะ

หลงคลอดประกอบดวย ต ารบยาตมน าอาบหลงคลอด 8 ต ารบ หมอต าแยใหความส าคญกบการ

ใชพชสมนไพรในชวงหลงคลอดมาก โดยเฉพาะการปองกนและฟนฟสขภาพ เชน แกปวดเมอย ท า

99

ความสะอาดรางกาย และขบน าคาวปลา โดยจะจดต ารบยาสมนไพรใหไปตมรบประทานหรอตม

น าอาบทบาน ต ารบยาขบน าคาวปลา 4 ต ารบ ต ารบยาแกไขสนนบาต 2 ต ารบ ยาพอกแกปวด

ศรษะ 1 ต ารบ ยาแกเลอดขน 1 ต ารบ ยาแกผดผน 1 ต ารบ ยาแกตกเลอด 1 ต ารบ ยาขบรก 1

ต ารบ และยาทาแกปวดเมอยรวมกบการนวด 1 ต ารบ วธเตรยมยาทใชมากทสดคอการตมน าม

จ านวน 14 ต ารบ เพราะการตมเปนการเตรยมยาทเหมาะสมกบการใช คอใชอาบและเปนยาน า

เพอรบประทาน

ลกษณะวสยของพชทน ามาใชมากทสด คอไมลมลก 22 ชนด เพราะเปนพชสมนไพรท

สามารถหาไดงาย สามารถเกบมาใชไดสะดวก แหลงทมาของพชสมนไพร การจดหาสมนไพรของ

หมอต าแยประกอบดวยสมนไพรปลกมากทสด (รอยละ 59) เพราะหมอต าแยนยมน าพชสมนไพร

ทใชบอยมาปลกภายในบรเวณบานหรอสวนสมนไพร สวนของพชสมนไพรทน ามาใชมากทสดคอ

ใบ 23 ชนด เพราะใบเปนสวนทเกบงายและเหมาะจะน ามาใชตมน าอาบ พชสมนไพรทมรายงาน

การใชมากทสดคอ มะพราว (Cocos nucifera L.) ซงมคา UV สงสด (UV = 1) รองลงมาคอ

เอาะขาว (Alocasia macrrhizos (L.) G.Don) ใชรกษาสนนบาตหนาไฟ (UV = 0.8) จากการศกษา

ครงนพบพชสมนไพรทมการใชสอดคลองกบรายงานฤทธทางชวภาพจ านวน 4 ชนด คอ ชมเหด

เทศ (Senna alata (L.) Roxb.) มฤทธ ในการแกกลากเกลอน มะขาม (Tamarindus indica L.) ม

ฤทธตานจลชพ พรกไทย (Piper nigrum L.) และวานน า (Acorus calamus L.) ฤทธชวยในการ

หดรดตวของมดลก ความสอดคลองดงกลาวชวยยนยนความรในการใชพชสมนไพรของหมอต าแย

5.2 ขอเสนอแนะ

5.2.1 เนองจากหมอต าแยในจงหวดพทลง ทงหมดเปนผสงอาย และไมมคนสบทอดองค

ความร จงควรมการสงเสรมใหคนในชมชนและคนรนหลงเหนความส าคญของภมปญญาการ

รกษาของหมอต าแยเพอใหมการสบทอดและใชกนภายในชมชนตอไป

5.2.2 พชสมนไพรทหมอต าแยใชเปนพชสมนไพรทใชกนเฉพาะถน จงยงขาดการศกษาใน

สวนของฤทธทางเภสช จงนาจะมการการศกษาในดานนตอไป

100

เอกสารอางอง

กองการประกอบโรคศลปะ. ต าราแพทยแผนโบราณทวไปสาขาผดงครรภ. นนทบร: ส านกงาน

ปลดกระทรวงสาธารณสข; 2541. กองประกอบโรคศลปะ. ต าราการแพทยแผนโบราณทวไปสาขาเภสชกรรมไทย. นนทบร:

ส านกงานปลดกระทรวงสาธารณสข; 2542. กองประกอบโรคศลปะ. ต าราการแพทยแผนโบราณทวไปสาขาเวชกรรมไทย. นนทบร: ส านกงาน

ปลดกระทรวงสาธารณสข; 2541. กญจน พลอนทร, ปราน พงศไพบลย, เยาวเรศ สมทรพย, ภทรศศร เหลาจนวงค, คณต เขมะพนธ

มนส .เอกสารประกอบการสอนผดงครรภแผนไทย. สงขลา: คณะการแพทยแผนไทย มหาวทยาลยสงขลานครนทร; 2551.

กสมา ศรยากล. การดแลหญงหลงคลอดดวยภมปญญาพนบาน กรณศกษาชมชนมอญ วดหงสปทมาวาส จงหวดปทมธาน. กรงเทพฯ: มหาวยาลยธรรมศาสตร; 2548.

คอสมน สกาย เอส. ผดงครรภแผนบานและการคมก าเนด ใน: ปรชา อปโยคนและเสาวภา สรพงษ, บรรณาธการ. การแพทยพนบานกบการดแลสขภาพ. กรงเทพฯ: โรงพมพสงเคราะหทหารผานศก; 2540.

จรรยา จนตจระนนท. การประยกตใชภมปญญาในการดแลหญงหลงคลอด. วทยานพนธปรญญาศกษาศาสตร สาขาวชาการสงเสรมสขภาพ มหาวทยาลยเชยงใหม; 2546.

จนดา มาไข. วฒนธรรมเกยวกบการเกด และการบรบาลทารกโดยหมอต าแยใน ต.พนางตง อ.ควนขนน จ.พทลง. วทยานพนธปรญญาศลปศาสตร สาขาวชาไทยคดศกษา มหาวทยาลยศรนครทรวโรฒสงขลา; 2539.

จฑารตน ตรงจตร, มณฑา ไชยะวฒน, วมล มตรนโยดม, สทธารตน แปนลาภ.การศกษาภมปญญาหมอกระดกในอ าเภอคลองหอยโขง จงหวดสงขลา กรณศกษาหมอพรอม ทองเสมอ . รายงานโครงการพเศษทางดานการแพทยแผนไทย มหาวทยาลยสงขลานครนทร. 2554.

ชลธชา เรองยทธการณ, มนตจนทร วชาจารย, ออนศร ชอท, โรโดธ แจคสน. ประเพณการอยก าหรออยเดอนของชาวไทยภาคเหนอตอนบน. สถาบนวจยสขภาพ มหาวทยาลยเชยงใหม; 2537.

ชตมาพร ไตรนภากล, มณฑา ไซยะวฒน, ววฒน คณาวฑรย, รชกร เทยมเทาเกด, สวรรณ นาคะ.

101

ผลการไหลของน านมของสตรหลองคลอดทถกนวดประคบน านมดวยกระเปาน ารอนและลกประคบสมนไพร. วารสารการพยาบาลและการศกษา 2553; 3:75-91.

ชเนนทร วนาภรกษ, ธระ ทองสง. สรรวทยาของการตงครรภ ใน ธระ ทองสง,บรรณาธการ. สตศาสตร. พมพครงท 5. กรงเทพ:บ.ลกษมรงจ ากด; 2555.

ธวช ปณโณทก. วฒนธรรมพนบาน: คต ความเชอ. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณ มหาวทยาลย; 2528. ธระพงศ เจรญวทย, บญชย เออไพโรจนกจ, ศกนน มะโนทย, สมชาย ธนวฒนาเจรญ, กระเษย

ปญญาค าเลศ. สตศาสตร.พมพครงท 4. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย; 2551. ณฐกาญจน ไชยรตนพงค. การนวดในทางสตศาสตร. สงขลา: คณะพยาบาลศาสตร มหาวทยาลย

สงขลานครทร; 2547. นภาพร หงสสทธชยกล, กรณา แทนนล, ปยะนช สวรรณรตน, สทธวด มสกพงศ. ผลของการนวด

เตานมตอการไหลของน านมในมารดาหลงคลอด กรณศกษา หมอสมาวาต ดอเระ . รายงานโครงการพเศษทางดานการแพทยแผนไทย มหาวทยาลยสงขลานครนทร; 2552.

ประพจน เภตรากาศ คมอสรางเสรมสขภาพแมกอนและหลงคลอดดวยการแพทยแผนไทย . พมพ ครงท 3 มลนธสาธารณสขเพอการพฒนา กรงเทพฯ:อษาการพมพ; 2550.

ปราน พงคไพบลย การพยาบาลระยะหลงคลอด.กรงเทพฯ: ศนยสอเสรมกรงเทพ; 2540. ปรดา นนสข, พลศร รตนหรญ, มงคลศร สมเหมอน. การเกด: วฒนธรรมไทยพทธ.ในสารานกรม

วฒนธรรมภาคใต เลม 1. กรงเทพมหานคร:อมรนทรการพมพ; 2529. พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2542 กรงเทพฯ: นานมบคพบลเคชนส; 2542. พระมหาจรรยา สทธญาโณ. พระพทธศาสนากบการดแลแบบองครวม. สงขลา: มหาวทยาลย

สงขลานครทร; 2543. พรทพย เตมวเศษ, บรรณาธการ. การดแลหญงหลงคลอดดวยการแพทยแผนไทย . นนทบร : กรม

แพทยแผนไทยและกรมแพทยทางเลอก; 2548. พรพรรณ ภสาหส. ศพททางสตศาสตรทควรทราบ. ธนาเพรส: กรงเทพ; 2550. เพชรนอย สงหชางชย, ศรพร ขมภลขต,ทศนย นะแส. วจยทางการพยาบาล : หลกการและ

กระบวนการ. คณะพยาบาลศาสตร มหาวทยาลยสงขลานครนทร; 2535. เฟองลดดา ทองประเสรฐ. ระยะหลงคลอด ใน ธระ ทองสง,บรรณาธการ. สตศาสตร. พมพครงท 5

กรงเทพ:บ.ลกษมรงจ ากด; 2555. ยงศกด ตนตปฎก, บรรณาธการ. ต าราการนวดไทย. เลม 1. พมพครงท 3. กรงเทพฯ:อษาการ

พมพ; 2550.

102

ยงยง เทาประเสรฐ. วธการดแลสขภาพในระบบการแพทยพนบานลานนา. เชยงใหม: วนดาเพรส; 2546.

เยาวเรศ สมทรพย. ศาสตรทางเลอกในการพยาบาลสตรตงครรภ. สงขลา:บรษท บ เอส เอส ดจตอลออฟเซท; 2553.

วาทน บญชะลกษ.ความเชอถอไดของการศกษาเชงคณภาพ.ในเบญจา ยอดด าเนน-แอตตกจ, บปผา ศรรศม, วาทน บญชะลกษ.การศกษาเชงคณภาพ : เทคนควจยภาคสนาม.นครปฐม:สถาบนวจยประชากรและสงคม มหาวทยาลยมหดล; 2552.

วฒนา ศรพจนารถ. การพยาบาลหญงตงครรภ: แบบแผนสขภาพ.สงขลา: คณะพยาบาลศาสตร มหาวทยาลยสงขลานครนทร; 2543.

วฒ ธรรมเวช. รวมอนรกษมรดกไทย สารานกรมสมนไพร รวมหลกเภสชกกรมไทย.กรงเทพฯ: ส านกพมพโอเดยนสโตร; 2540.

ศโรบล ชขนทด. การประยกตใชภมปญญาพนบานในการดแลแมและเดก จงหวดนครราชสมา.วทยานพนธปรญญาศลปศาสตร สาขาวชาวฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยมหาสารคาม; 2552.

สาฝาเราะ เจะจาโรจน, ตรณ ก าภ, อรณ วรชต,ชนดา นเละ, เสาดะ หดขะเจ. ภมปญญาพนบานในการดแลสขภาพมารดาและทารกชมชนมสลมในพนท อ.เทพา จ.สงขลา. รายงานวจย ส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ; 2549.

สดารตน ธระวร. องคความรโตะบแดใน 3 จงหวดชายแดนใต. นนทบร: กรมพฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอก; 2549.

สมหญง พมทอง, ลลตา วระเสถยร, วรพรรณ สทธถาวร, อภชาต รงเมฆารตน, อรลกษณา แพรตกล. การดแลสขภาพหญงหลงคลอดดวยการแพทยแผนไทยในจงหวดอ านาจเจรญ. วารสารการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอก 2553; 4:281-289

สธน พรบณฑตปทมา. ภมปญญาโตะบแด. นนทบร: กรมพฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอก; 2548.

อรณพร อฐรตน, รกษเกยรต จรนธร, ปราณ รตนสวรรณ, ทพธดา ธารสรโรจน, ธดา โสตถโยธน. องคความรการปองกนและรกษาโรคเฉพาะสตรของหมอพนบานภาคใตของประเทศไทย . สถาบนวจยระบบสาธารณสข; 2550.

เอกวทย ณ ถลาง. ภมปญญาพนบานสภมภาค : วถชวตและกระบวนการเรยนรของชาวบานไทย.นนทบร: โรงพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช; 2540.

103

Ankli A, Sticher O, rich MH. Yucatec Maya Medicinal Plants Versus Non medicinal Plants: Indigenous Characterization and Selection. Human Ecology1999;27 (4):557-580.

Agur Anne M.R. Grant’s atlas of Anatomy. 9th ed. USA: Williams & Wilkins;1991 230-400. Bridson Dand Forman L. The herbarium handbook, 3rd ed. UK: Royal Botanic Gardens;

1992. Chander MP, Kartick C, Vijiayachari P. Ethnomedicinal plants used for digestive system

disorders by the Karen of northern Thailand. Journal of Ethnopharmacology 2015.162:127-133.

Dhalwal K, Deshpande YS, Purohit AP. Evaluation of In Vitro Antioxidant Activity of Sida rhombifolia (L.) Ssp. retusa (L.). J Med Food 2007;4:683-8.

Divya G, Gajalakshmi S, Mythili S, Sathiavelu A. pharmacological activity of acorus calamus: A review. Asian journal of biochemical and pharmaceutical research 2011; 4:57- 63.

Doughari JH. Antimicrobial Activity of Tamarindusindica Linn. Tropical Journal of Pharmaceutical Research 2006;5:597-603.

Drake RL, Vogl AW, Mitchell AM. Gray’s Anatomy For students. 3rd ed. Churchill Livingstone: England;2010.

Felix GC. Rama midwifery in eastern Nicaragua. Journal of Ethnopharmacology 2008; 117:136-157.

Field T, Diego MA, Hernandez-RM, Schanberg S, Kuhn C. Massage therapy effects on depressed pregnant women. Journal of Psychosomatic Obstetrics & Gynecology 2004;25:115-122.

Field T, Deeds O, Diego M, Hernandez-RM, Gauler A, Sullivan S. Benefits of combining massage therapy with group interpersonal psychotherapy in prenatally depressed women. Journal of Bodywork & Movement Therapies 2009;13:297-303.

Fonseca M, Marques D, Lemos T, Bizerra A. Fatty chemical composition and antioxidant activities of coconut oils. Journal of medicinal plant research 2014;34:1081-1085.

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Deshpande%20YS%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=18158841

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Purohit%20AP%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=18158841

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18158841

https://en.wikipedia.org/wiki/Churchill_Livingstone

https://en.wikipedia.org/wiki/Churchill_Livingstone

https://en.wikipedia.org/wiki/England

http://informahealthcare.com/action/doSearch?Contrib=Field%2C+T

http://informahealthcare.com/action/doSearch?Contrib=Diego%2C+M

http://informahealthcare.com/action/doSearch?Contrib=Hernandez-Reif%2C+M

http://informahealthcare.com/action/doSearch?Contrib=Schanberg%2C+S

http://informahealthcare.com/action/doSearch?Contrib=Kuhn%2C+C

104

Eshra DK, Nahta OE, Gama lA, Habib F. Effect of Uterine Massage to Women during Third Stage of Labor on Preventing Postpartum Hemorrhage. Advances in Life Science and Technology 2013;7:34-41.

Foda MI, Oku T. Changes in Milk Protein of Lactating Mothers Following Breast Massage. International Journal of Dairy Science 2008; 3:86-92.

Gustavo J M .Tradicional practices, beliefs and uses of medicinal plant in to the maternal-infant health of the Criollo woman in Central Argentina. Midwifery Journal of Ethnopharmacology 2008;24: 490-502.

Isabelle S, Caroline S. Bakera, a herbal steam bath for postnatal care in Minahasa (Indonesia): Documentation of the plants used and assessment of the method. Journal of ethnopharmacology 2007;111:641- 650.

Imam MZ, Akter S. Musa paradisiaca L. and musa sapientum L. A phytochemical and pharmacological review. Journal of Applied Pharmaceutical Science 2011; 5:14-20.

Imura M, Misao H, Ushijima H.The Psychological Effects of Aromatherapy-Massage in healthy Postpartum Mothers. Journal of Midwifery & Women’s Health. 2006;52:21-27.

Jamal JA, Ghafar ZA, Husain K. Medicinal plants used for post-natal care in Malay traditional medicine in the Peninsular Malaysia. Pharmacognosy Journal 2011;24:15-24.

Jeongsug C, Hye YA, Myeong SL, Myung H. Effects of Oketani Breast Massage on Breast Pain, the Breast Milk pH of Mothers, and the Sucking Speed of Neonates Korean. J Women Health Nurs 2012;18(2):149-158.

Jones E, Dimmock PW, Spencer S A. A randomised controlled trial to compare methods of milk expression after preterm delivery. Academic Journal 2001;85:91- 95.

Kaingu CK, Odumah JA, Kanui TI. Practices of Traditinal Birth Attendants in Machakos District, Kanya. Journal of Ethnopharmacology 2011. [Epubahead of print]

Lamxay V, Hugo B. Plants used during pregnancy, childbirth and postpartum healthcare in Lao PDR: A comparative study of the Brou, Saek and Kry ethnic groups. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 2009; 25:48- 61.

http://imsear.hellis.org/jspui/browse?type=author&value=Imam%2C+Mohammad+Zafar

http://imsear.li.mahidol.ac.th/handle/123456789/149611

105

Lamxay V, Hugo J, Bjork L. Traditions and plant use during pregnancy, childbirth and postpartum recovery by the Kry ethnic group in Lao PDR. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 2011;7:14-30.

Lang JB, Elkin ED. A Study of the Beliefs and Birthing Practices of Traditional Midwives in Rural Guatemala. Journal of Nurse-Midwifery 1997;42:25-31

Lee JH, Cho S, Paik HD, Choi CW, Nam T, Hwang SG, Kim S. Investigation on antibacterial and antioxidant activities, phenolic and flavonoid contents of some thai edible plants as an alternative for antibiotics. Asian-Australasian Journal of Animal Sciences 2014;27(10):1461-1468.

Lo K. Postpartum practices among Cambodian mothers in preah vihear province: a qualitative study of beliefs and practices. The degree of master of art, Health social science Mahidol University; 2007.

Malan DF, Neuba DF. Traditional practices and medicinal plants use during pregnancy by Anyi-Ndenye women (Eastern Côte d'Ivoire). Afr J Reprod Health; 15(1):85-93.

Morhenn V, Beavin LE, Zak PJ. Massage Increases Oxytocin and Reduces Adrenocorticotropin Hormone in Humans. Alternaive Therapies 2012; 6:11-18

Neamsuvan O, Sengnona N, Seemaphrika N, Chouychooa M, Rungrata R. A survey of medicinal plants in mangrove and beach forests from sating Phra Peninsula, Songkhla Province, Thailand Journal of medicinal plants research 2012 ; 6: 2421-2437.

Netter FH. Atlas of Human Anatomy, 5th ed. W.B.Sauders: UK; 2010. Patel U, Gedam DS. Effect of back Massage on Lactation among Postnatal Mothers.

International Journal of Medical Research and Review 2013;1:5-12. Panyaphu K, Van OT, Sirisa-ard P, Chansakaow S, Nathakarnkitkul S. Medicinal plants of

the Mien (Yao) in Northern Thailand and their potential value in the primary healthcare of postpartum women . Journal of ethnopharmacology 2011;135:226-237.

Punnam M, Kartick C, Vijayachar P. Ethnomedicinal knowledge among Karens of Andaman & Nicobar Islands, India. Journal of ethnopharmacology 2015;162:127-133.

http://www.biomedcentral.com/content/pdf/1746-4269-7-14.pdf

http://www.biomedcentral.com/content/pdf/1746-4269-7-14.pdf

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/jmwh.1997.42.issue-1/issuetoc

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Malan%20DF%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=21987942

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Neuba%20DF%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=21987942


106

Putz R, Pabst R. Sobotta atlas of human anatomy. Germany: Elsevier Urban & Fisher; 2006.

Rachel E. Use of anti-emetic herbs in pregnancy: women’s choices, and the question of safety and efficacy .Complementary therapies in nursing & midwifery 2004;10:30-36.

Rahman M, Hossain A, Siddique S, Bilplab KP, Uddin H. Antihyperglycemic, antioxidant, and cytotoxic activities of Alocasia macrorrhizos (L.) rhizome extract. Turk journal bio 2012; 36:574-579.

Ridtitid W. Neuromuscular blocking activity of methanolic extract of Piper

sarmentosum leaves in the rat phrenic nerve-hemidiaphragm preparation. Journal

of ethnopharmacology 61;1982:135-142.

Sanne K. The use of traditional health care in obstetric careby Creole women in Suriname. 2006. Project code: OVLAMO0220V.

Smith-oka V. Plants Used for Reproductive Health by Nahua Womenin Northern Veracruz, Mexico. Economic botany 2008;62: 604-614.

Srithi K, Trisonthi C, Wangpakapattanawong P, Balslev H. Medicinal plants used in Hmong women's healthcare in northern Thailand. Journal of ethnopharmacology 2012; 13:119-135.

Sule WF, Okonko IO, Josph TA, Ojezele MO, Nwanze JC, Alli JA. In vitro Antifungal Activity of Sennaalata Linn. Crude Leaf Extract, Research. Journal of Biological Sciences 2010;5:275-284.

Sundaresan V, Singh SP, Mishra AN. Composition and Comparison of Essential Oils of Pogostemon cablin (Blanco) Benth. (Patchouli) and Pogostemon travancoricus Bedd. var. travancoricus .Journal of essential oil research 2009;21:220-222.

Tabatabaee M. Use of Herbal Medicine among Pregnant Women Referring to Valiasr

Hospital in Kazeroon, Fars, South of Iran. Journal of medicinal plants 2011;37:96-108. Tangitman K, Wongsawad C, Kamvong K, Sokkho T, Trisonthi P. Ethnomedicinal plants

used for digestive system disorders by the Karen of northern Thailand. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 2015;11:27-42.

http://www.sciencedirect.com/science/journal/03788741


http://www.sciencedirect.com/science/journal/03788741/61/2

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Srithi%20K%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=22063723

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Trisonthi%20C%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=22063723

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Wangpakapattanawong%20P%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=22063723

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Balslev%20H%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=22063723


107

Ticktin T, Dalle SP. Medicinal plant use in the practice of midwifery in rural Honduras. Journal of Ethnopharmacology 2005;96:233-248.

Walsh LV. Beliefs and rituals in traditional birth attendant practice in Guatemala. J Transcult Nurs. 2006;17(2):148-54.

ขอมลออนไลน PROSEA Foundation (n.d.) E- PROSEA. Accessed 1June, 2015. Available From:

http://proseanet.org/prosea/e-prosea.php สมภาษณ คณต เขมะพนธมนส, ใหสมภาษณ. อาจารยดานการนวดไทย คณะการแพทยแผนไทย

มหาวทยาลยสงขลานครนทร. 29 ธนวาคม 2558.

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Walsh%20LV%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=16595402



108

ประวตผเขยน

ชอ สกล นางสาววรสา ทองสง

รหสนกศกษา 5411420002

วฒการศกษา

วฒ ชอสถาบน ปทส าเรจการศกษา

การแพทยแผนไทยบณฑต มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช 2549

ทนการศกษา (ทไดรบระหวางการศกษา)

- ทนอดหนนการวจยเพอวทยานพนธ ของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยสงขลานครนทร

จ านวน 15,000 บาท

การตพมพเผยแพรผลงาน

วรสา ทองสง, เกศรน มณนนและฐตพร องคถาวรวงศ.การส ารวจพชสมนไพรทใชฟนฟสขภาพ

หญงหลงคลอดจากหมอต าแย จงหวดพทลง. “สหวทยาการ : ความหลากหลายทาง

วฒนธรรมสประชาคมอาเซยน” การประชมใหญและเสนอผลงานระดบชาต. วนท 17-18

กรกฎาคม 2557 ณ โรงแรมธรรมรนทรธนา อ.เมอง จ.ตรง

วีริสา ทองสง วิทยานิพนธ์ ... · 2018-08-23 · 2(thesis...

Documents