न्यायमा प¡चुँ आय गक ार् कि कायिय *ज ा...

न्यायमा पह ुँच आयोगको वार्षिक कायियोजना

२०७२/०७३

न्यायमा पह ुँच आयोग

सवोच्च अदालत

२०७२

र्वषय सूची र्वषय पषृ् त

परिच्छेद – एक

परिचय

१.१. पषृ् तभूिू म १

१.२. वार्षिक कायियोजना तज िमा प्रर्िया १ १.३. वार्षिक कायियोजनाको ढाुँचा ३

परिच्छेद – द ई

न्यायमा पह ुँचसम्बन्धी अवधािणा, वतिमान अवस्था ि अभ्यास

२.१. न्यायमा पह ुँचसम्बन्धी अवधािणा ४

२.२. न्यायमा पह ुँचसम्बन्धी ऐि तहाि सक मान्यता ४ २.३. न्यायमा पह ुँचसम्बन्धी कायिको र्वकासका चिणहरू ५

२.४. न्यायमा पह ुँचसम्बन्धी अन्य म ल कको अभ्यास ५

२.५. नेपालमा न्यायमा पह ुँचसम्बन्धी र्वद्यमान अवस्था ६ २.५.१ संस्थागत अवस्था ७ २.५.२ कानूनी व्यवस्था ७ २.५.३ सवोच्च अदालतबाट भूएका ि नणिय तथा आदेशहरू १० २.६. न्यायमा पह ुँचसम्बन्धी बस्त स्स्थि त र्वश्लषेण १३ २.६.१ न्यायमा पह ुँच सम्बन्धी पद्धि तका सबल पक्षहरू १३ २.६.२ न्यायमा पह ुँच सम्बन्धी पद्धि तका कमजोि पक्षहरू १४ २.६.३ न्यायमा पह ुँच सम्बन्धी पद्धि तका लाि ग उपलब्ध अवसिहरू १४ २.६.४ न्यायमा पह ुँच सम्बन्धी पद्धि तका च नौतीहरू १५

परिच्छेद – तीन

न्यायमा पह ुँचसम्बन्धी अि भूमत सवेक्षणको र्वश्लषेण ३.१ िणनीि तक रूपमा परिचालन गने र्वषय १६ ३.२ कायिसम्पादन गने संयन्रसम्बन्धी र्वषय १६ ३.३ कानूनी संिचनासम्बन्धी र्वषय १७ ३.४ क्षमता तथा स्रोत साधनसम्बन्धी र्वषय १७ ३.५ प्रर्ियागत र्वषय १८ ३.६ मानवीय व्यवहािसम्बन्धी र्वषय १९ ३.७ सामास्जक अवस्थासम्बन्धी र्वषय १९ ३.८ र्वर्वध २०

परिच्छेद – चाि

कायियोजनामा प्रस्तार्वत कायििमहरू

४.१ सेवाग्राही ( Demand side ) मा केस्न्ित कायििमहरू २१ ४.२ सेवाप्रदायक ि नकाय ( Supply side) मा केस्न्ित कायििमहरू २२

परिच्छेद - पाुँच न्यायमा पह ुँच आयोगको वार्षिक कायियोजना ५.१ लक्ष्य १: न्यायमा पह ुँच आयोगको संस्थागत स दृढीकिण गने २६ ५.२ लक्ष्य २: मर्हला, र्वपन् न, असहाय ि असक्षम (लस्क्षतवगि) का व्यस्िहरूलाई प्राप् त हक अि धकािबािे सचेतना कायििम सञ् चालन गने २८ ५.३ लक्ष्य ३: न्यायमा पह ुँच आयोगको िणनीि तक योजना तयाि गिी कायािन्वयन गने ३४ ५.४ लक्ष्य ४: न्यायमा पह ुँच स ि नस्च चतताका लाि ग प्रभूावकािी

सहयोग प्रणाली (Support system) को र्वकास गने ३५

५.५ लक्ष्य ५: न्यायको पह ुँचमा िहेका अविोधक तत्त्वहरू पर्हचान गने ४३

५.६ लक्ष्य ६: मर्हला, र्वपन् न असहाय ि असक्षम वगिका व्यस्िहरूको कानूनी आवचयकताहरूको पर्हचान गने ४५

५.७ लक्ष्य ७: न्यायमा पह ुँच अि भूवरृ्द्धसम्बन्धी कायिित र्वि भून् न ि नकाय ि

संस्थाहरूसुँग समन्वय गने ४६

सन्दभूि सामग्रीहरू ५० अन सूचीहरू

१ न्यायमा पह ुँचसम्बन्धी म ख्य कानूनी व्यवस्थाहरू

२ न्यायमा पह ुँच सम्बन्धमा सवोच्च अदालतबाट भूएका ि नणिय तथा आदेशहरू ३ कायियोजना तज िमासम्बन्धी पिामशि कायििमका सहभूागीहरूको नामावली

1

परिच्छेद- एक

परिचय १.१. पषृ्ठभमूि

नेपालिा अदालतबाट प्रदान हनुे सेवा प्राप् त रनने ्षमिता सबमिा सिान छमन ससक कािणबाट केही वरगका िामनसहरू न्यायसम्िक पहुुँचबाट टाढा िहेका छन ् यस्त वरगका िामनसहरूलाई ववशेष प्राथमिकताका साथ न्यायसम्िक पहुुँच उपलब्ध रिाउन ु िाज्यक जसम्िेवािी हनु्छ न्याय प्रदान रनगका लामर िाज्यबाट व्यवजस्थत संिचनाक ्षमिता, कायगशमली आददिा िहेक किस िी तथा कानूनी व्यवधान आददक कािणबाट सिेत सेवाग्राहीले पाउने न्यायक रणुस्ति अपे्षमा अनसुािक हनु सकेक छमन त्यसकािण वववाद मनरूपणका लामर पयागप् त, स्षमि ि प्रभावकािी मनकायहरूक उपलब्धताका साथम सेवाग्राहीहरूलाई ती मनकायहरूक सेवा उपय र रनग सिान रूपिा स्षमि बनाउने जसम्िेवािीबाट न्यायपामलका अलर िहन सक्दमन

पमछल्ला वषगहरूिा नेपालिा न्याय प्रणालीिा सधुािक क्रि सािी छ हाल न्यायपामलकाक तेस्र पञ्चवषीय िणनीमतक य सना कायागन्वयनिा छ सधुािका प्रयासहरूका बाबसदु पमन अझम धेिम िवहला, ववपन्न, असहाय, अस्षमि, पछामि पारिएका, मसिान्तकृत सिदुाय एवं वरगक न्यायिा पहुुँच ज्यादम न्यून िहेक छ यसम परिवेशिा सबमलाई सिल ि सहस रूपिा न्यायिा पहुुँचक अवसि उपलब्ध रिाउने अमभप्रायले सम्िाननीय प्रधान न्यायाधीशज्यूक अध्य्षमतािा न्यायिा पहुुँच आय रक रठन भएक छ

१.२. कायगय सना तसुगिा प्रवक्रया १.२.१ कायगय सना तसुगिा कायगसिूहक रठन

न्यायिा पहुुँच आय रक रठन भई कायागदेश सिेत मनजित भमसकेक सन्दभगिा आमथगक वषग 2०७२/७३ िा आय रले रनने कायगक्रि तथा वक्रयाकलापहरू पवहचान रिी यसक वावषगक कायगय सना सवहतक प्रमतवेदन आय र सि्षम पेस रनगका लामर मनम्नबि जसिक तीन सदस्यीय कायगसिूहक रठन भएक मथय

न्यायिा पहुुँच आय रका सदस्य श्री कुिाि इङ्गनाि – संय सक

जसल्ला न्यायाधीश श्री सूयगप्रसाद पिासलुी – सदस्य

जसल्ला न्यायाधीश श्री ििेशप्रसाद रिसाल – सदस्य

यस कायगसिूहक काििा िाननीय जसल्ला न्यायाधीशहरू श्री ववदिु क इिाला ि श्री नािायण प्रसाद सवेुदीले िहत्वपूणग य रदान ददनभुएक मथय भने ववज्ञक रूपिा श्री िािभक्त शे्रष्ठले प्राववमधक पिािशग प्रदान रनुगभएक मथय

2

१.२.२ कायगय सना तसुगिा कायगसिूहक कायागदेश उल्लेजित कायगसिूहले मनम्न कायागदेश बि जसि वावषगक आय रक वावषगक कायगय सना

सवहतक प्रमतवेदन तयाि रिी न्यायिा पहुुँच आय रसि्षम प्रस्ततु रिेक मथय :

न्यायिा पहुुँचक सन्दभगिा िास रिी िवहला, ववपन्न, असहाय, अस्षमि वरगक लामर हालसम्ि भएका ववमभन्न प्रयासहरूक अध्ययन तथा ववश्लषेण रनने , न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी ववमभन्न सि कािवालाहरूसुँर पिािशग रनने , न्यायिा पहुुँच आय रक लामर आमथगक वषग 2०७२/७३ क लामर उपयकु्त कायगक्रि तथा वक्रयाकलापहरूक पवहचान रनने , प्राथमिकताक आधाििा आमथगक वषग 2०७२/७३ िा रनग सवकने कायगक्रि तथा वक्रयाकलापहरू कायागन्वयनक लामर कायगय सना मनिागण रनने

१.२.३.कायगसिूहले अध्ययनक लामर रिेका वक्रयाकलापहरू कायागदेश बि जसिका उद्देश्यहरू हामसल रनग कायगय सना तसुगिा कायगसिूहले मनम्न वक्रयाकलापहरू रिेक मथय :

न्यायपामलकाक ववमभन्न पञ्चवषीय िणनीमतक य सनाहरूक अध्ययन, न्यायिा पहुुँच ववषयक ववमभन्न िलुकुहरूिा िहेका व्यवस्था ि अभ्यासहरूक अध्ययन, न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी प्रििु कानूनी व्यवस्थाक अध्ययन, न्यायिा पहुुँच सम्बन्धिा सवोच्च अदालतबाट भएका िहत्वपूणग मनणगय ि आदेशहरूक अध्ययन, सि कािवालाहरूसुँर छलफलका लामर आवश्यक पनने चेकमलस्ट तथा सूचनाहरू सङ्कलन रनने ववमभन्न ढाुँचाहरूक तयािी, न्यायपामलकासुँर सम्बजन्धत ववमभन्न व्यजक्तहरू तथा सि कािवालाहरूसुँर पिािशग, न्यायिा पहुुँचसम्बन्धिा भएका अनसुन्धानात्िक तथा सान्दमभगक सािग्रीहरूक अध्ययन

१.२.४ तथ्याङ्क तथा सूचना सङ् कलन कायगय सना तसुगिा कायगसिूहले मनम्न तरिकाका अध्ययन ववमध अपनाई तथ्याङ्क तथा

सूचना सङ्कलन रिेक मथय

१.२.४.१. पिािशगः ववमभन्न व्यजक्त तथा सिूहसुँर छलफल रनने क्रििा कायगसिूहले ववमभन्न अदालतका िाननीय न्यायाधीश, कानून व्यवसायी, सेवाग्राही, अदालतिा कायगित किगचािी, सिकािी कायागलय एवं आय र लरायत रमिसिकािी संस्थाका प्रमतमनमध तथा पत्रकािहरूसुँर पिािशग रिेक मथय पिािशगबाट सङ् कलन रनने ववषयहरू ि ढाुँचा तयाि रिी त्यसमअनसुाि अमभित सङ् कलन भएक मथय

१.२.४.२. सम्बजन्धत कानून ि मनणगय तथा आदेशहरूक अध्ययनः कायगसिूहले न्यायिा पहुुँचसुँर सम्बजन्धत नेपालक कानूनी व्यवस्था ि सवोच्च अदालतबाट भएका मनणगय तथा

3

आदेशहरूक अध्ययन रिेक मथय िास रिी सवोच्च अदालतबाट प्रकाजशत नेपाल कानून पमत्रका ि सवोच्च अदालतक वेवसाइटबाट यी सािग्रीहरू सङ् कलन ररिएका मथए

१.२.४.३ व्यजक्तरत भेटघाटः ववमभन्न तहका अदालतका केही िाननीय न्यायाधीशज्यूहरू, सिकािी वकीलहरू तथा नेपाल सिकािका उच्च अमधकािीहरूसुँर व्यजक्तरत रूपिा भेटघाट रिी सम्बजन्धत संस्थाबाट भमिहेका काि कािवाहीहरूका बािेिा सानकािीहरू सङ् कलन ररिएक मथय

१.२.४.४ वेवसाइटक उपय रः अध्ययनक कायगलाई अझ प्रभावकािी बनाउन ववमभन्न

िलुकुहरूका न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी व्यवस्था एवं अभ्यास बािे सानकािी मलन तथा नेपाल सिकािका नीमत ि कायगक्रिहरू बािेक सूचना सङ् कलन रिी अध्ययन रनग वेवसाइटक बढी उपय र ररिएक मथय

१.३ वावषगक कायगय सनाक ढाुँचा यस न्यायिा पहुुँच आय रक वावषगक कायागन्वयन य सनाका ववववध ववषयहरूलाई ५

परिच्छेदिा ववभासन ररिएक छ परिच्छेद १ िा कायगय सना तसुगिासम्बन्धी परिचयात्िक ववविण उल्लेि ररिएक छ परिच्छेद २ िा न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी अवधािणा तथा नेपालिा यसक वतगिान अवस्था ि अभ्यासक बािेिा उल्लेि ररिएक छ परिच्छेद ३ िा ववमभन्न सि कािवालाहरूसुँर भएक पिािशगबाट संकलन भएका तथ्याङ्क तथा सानकािीहरूक ववश्लषेण ररिएक छ त्यसमरिी, परिच्छेद ४ िा आय रले आमथगक वषग २०७२/७३ िा रनने कायगक्रि एवं

वक्रयाकलापक सान्दमभगकता बािेिा उल्लेि ररिएक छ परिच्छेद ५ िा आय रक आमथगक वषग २०७२/७३ क वावषगक कायगय सना ववस्ताििा प्रस्ततु ररिएक छ यस कायगय सनािा सम्िा ३

वटा अनसूुचीहरू िाजिएका छन ्

4

परिच्छेद- दईु न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी अवधािणा, वतगिान अवस्था ि अभ्यास

२.१. न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी अवधािणा न्याय त्यहाुँ िहन्छ, सहाुँ हक, अमधकािहरू सिुज्षमत हनु्छन ् ि न्यावयक उपचािका

प्रकृयाहरू सिल, सवगसलुभ, सियिा प्राप्य ि प्रभावकािी हनु्छन ् प्रभावकािी उपचाि भन्नाले मछट छरित ि मनष्प्षम रूपिा उजचत प्रकृयाक अवलम्बन रिी अदालतबाट अमधकािहरूक संि्षमण रनने कायग भन्न ेबजुझन्छ त्यसमले, न्यायिा पहुुँच भन्नाले स्वतन्त्र, मनष्प्षम ि स्षमि न्याय प्रशासनक िाध्यिबाट वमयजक्तक स्वतन्त्रता वा अमधकािक पनुस्थापना रनने सािथ्यग ि अवसिलाई बझुाउुँछ

न्यायप्रदायक मनकायहरूबाट प्रदान हनुे सेवा प्राप् त रनने ्षमिता सबम व्यजक्तिा सिान छमन ससक कािणबाट केही वरगका िामनसहरू न्यायसम्िक पहुुँचबाट टाढा िहेका छन ् िासरिी िवहला, ववपन् न, असहाय तथा अस्षमि लरायत फिक तरिकाले स्षमि व्यजक्तहरू न्यायक पहुुँचबाट झन ् टाढा िहने स जििक अवस्थािा िहेकाले यी वरगका सिस्याहरूलाई ववशेष रूपिा सम्ब धन रनुग िाज्यक जसम्िेवािी हनु्छ

Lord Neuberger क ववचाििा न्यायिा पहुुँच उपलब्ध हनुका लामर मनम्न तत्वहरूक भमूिका िहत्वपूणग हनु्छः1

स्षमि ि मनष्प्षम न्यायपामलका (भौर मलक रूपिा) सवगसलुभ अदालत उजचत न्याय प्रशासन द्षम ि इिानदाि कानून व्यवसाय न्यावयक प्रवक्रयासम्बन्धी प्रभावकािी कायगववमध प्रभावकािी काननुी प्रवक्रया (Legal process) प्रभावकािी कायागन्वयन ि धान्न सक्ने दस्तिु (Affordable justice)

२.२. न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी ऐमतहामसक िान्यता "मनन्दा रि स ्वा प्रशंसा, लक्ष्िी आउन वा साउन, आसम िनुग पि स ्वा कालान्तििा,

यी कुनम कुिाक कजिपमन जचन्ता निािी न्यायकतागहरू न्यायक बाट िा वहुँमििहन्छन,् कजिपमन ववचमलत हुुँदमनन"् भन्न े भतृगहरिक वचन तथा "प्रलय भएपमन न्याय ददइनेछ" भन्न े ल्यावटन उजक्तबाट प्राजचन कालिा िहेक न्यायप्रमतक दृविक ण ि िान्यता स्पि हनु्छ एक् काइस शताब्दीिा हेदाग िामनसक आमथगक सािथ्यगका आधाििा िदु्दा पपुग्षम भएसम्ि न्याय असिान हनु्छ

1 Lord Neuberger, President of Supreme Court of UK, "Speech to Tom Sargant

Memorial Lecture 2013 "Justice in an Age of Austerity (15th Oct 2013)

5

भनी सन ्१९५६ िा Hugo Black ले Griffin v. Illinois क िदु्दािा 2 रिेक व्याख्याबाट पमन न्यायसम्िक पहुुँचिा आमथगक अवस्थाक िहत्व अनिुान लराउन सवकन्छ पमछल्ला अध्ययनहरूबाट न्यावयक उपचािका ववषयिा सानकािीक अभाव ि िचग व्यवस्थापन रनने ्षमिताक किी, झन्झवटल कायगमबमध, अस्पि कानूनी व्यवस्था, सेवाग्राहीिमत्री वाताविणक अभाव सस्ता तत्वहरू न्यायिा पहुुँचका बाधकका रूपिा देजिएका छन ्

२.३. न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी कायगक ववकासका चिणहरू प्रथि चिण (१९७० क दशक): िासरिी द स्र ववश्वयदु्धपमछ आमथगक रूपले अस्षमि व्यजक्तहरूलाई अदालतिा प्रमतमनमधत्व रिाउन "कानूनी सहायता" उपलब्ध रिाउन े चिणक रूपिा यसक शरुुआत भएक मथय िासरिी अिेरिकाले सन ्१९७० क आमथगक िजन्दपमछ "मनधगनका लामर कानूनी सहायता" कायगक्रि लारू रिेक देजिन्छ य चिणिा िाज्यले कानूनी सहायताका लामर थपु्रम लरानी बवृद्ध रिेक मथय

द श्र चिण (१९८० क दशक): "व्यजक्त" लाई ददइआएका कानूनी सहायता स ही अवस्थाका सिूह, वरगक सािवुहक हक अमधकाि प्रामिका लामर ववस्ताि भम Public Interest Litigation क रूपसम्ि ववस्ताि भएक य चिणिा काननुी सहायता ददने कानून व्यवसायीक सम्बन्धिा िदु्दािा व्याख्या भएपमछ न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी धािणािा थप स्पिता आएक पाइन्छ

तेश्र चिण (१९९० क दशक): न्याय प्रामि ि वववाद मनि पण रनगका लामर अदालतक ववकल्पहरू ि ज्न, त्यसलाई िान्यता प्रदान रनग ि अदालतकम सधुाि रनग तथा अदालतले ददन ेसेवाप्रमतक दृविक ण परिवतगन रिी सेवाग्राहीलाई सवल बनाउन यस चिणिा Community

Mediation, Court-based Mediation, Victim-offender Reconciliation क ववकास भएक छ यस चिणिा आईपगु्दा UNDP ले सन ्2005 िा Commission on the Legal Empowerment

of the Poor3 स्थापना रिी कानूनी सहायतालाई ब्यापक बनाएक पाइन्छ

२.४. न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी अन्य िलुकुक अभ्यास अिेरिकाक अभ्यासिा पमछल्ल सियिा pro bono कानूनी सेवालाई धेिम िाज्यका

बाि इकाइहरूले अमनवायग बनाएका छन ् न्यूय कग बािले सबम कानून व्यवसायीले यस्त सेवा न्यूनति २० घण्टा4 अमनवायग रूपिा रनुगपनने मनयि बनाएक छ केही िाज्यिा य अवमध ५० घण्टासम्ि िहेक छ िासरिी सन ्१९९० क दशकपमछ अिेरिकािा क्रिशः देवानी िदु्दािा सिेत कानूनी सहायता सेवालाई ववस्ताि रदै लमरएक छ य सिस्या यमत सवटल छ वक अिेरिकािा नम ररिब अिेरिकनहरू िध्ये ४/५ ि िध्यिवरगका अिेरिकन िध्ये ३/५ लाई काननुी सहायता अमनवायग हनु्छ 5 हाल अिेरिकाका अमधकांश िाज्यिा न्यायिा पहुुँच आय र रठन भम कायग ररििहेक पाइन्छ

2 Griffin v. Illinois, 351 US, 12, 19 (1996)

3 The Commission comprises members from Denmark, Finland, Iceland, Norway, Sweden, Canada, Egypt, Guatemala, Tanzania,

and the United Kingdom 4 Probob The Responsibility of Lawyers to Undertake Pro bono publico and Interest Work, Paper for Pro bono Conference 10-11

may, at 10 5 See, Deborah Rhode, Equal Justice under the Law: Connecting Practice to Principle, in 2 Wash. U. J. L. & Policy, at 47 (2003);

Legal Servs. corps., Documenting the Justice Gap in America: the Current Unmet Civil Legal Needs of Low Income Americans

6

अमधकांश यिु वपयन देशहरूिा आमथगक नीमतहरूिा सधुाि रिी िासनीमतक दल, धामिगक संरठन, िसदिु संरठनहरू सिेत सािाजसक संस्थाहरूले मनशलु्क कानूनी सहायता सेवाका लामर कायग ररििहेका छन ् बतगिान अवस्थािा अिेरिकाका अमधकांश िाज्यहरू लरायत बेलायत,

पावकस्तान, अस्रेमलया सिेतका िलुकुिा न्यायिा पहुुँच आय र नम रठन भएका छन ्

२.५. नपेालिा न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी ववद्यिान अवस्था नेपालका केही सिय अरामि नपेाल कानून सिासले रिेक एक सभने ्षमण अनसुाि न्यायक पहुुँच आवश्यक भएका व्यजक्तहरू िध्ये केवल १५ प्रमतशतलाई य सवुवधा उपलब्ध भएक पाइएक छ अन्य केही अध्ययनहरूले नेपालिा ५९% िात्र बाल अपिाधक सनुवाई बन्द इसलासिा हनुे रिेक तथा 6 अमभभावक वा संि्षमकक उपजस्थमत ववना पमन बालबामलकालाई पक्राउ रनने ररिएक पाइएक मथय 7 बालमबज्याुँइ रनने बालबामलकाहरूिध्ये ४३% सनसामत िहेक देजिएक छ 8 नेपालक केही कानूनी व्यवस्था ि सवोच्च अदालतका आदेशहरू न्यायिा पहुुँचक अवधािणा अनसुाि ववकमसत हुुँदम रएक पाइएक छ ति अझम धेिम िामनसहरू ववमभन्न कािणले न्यायक पहुुँचबाट बज् चत िहेक अवस्था कायिम छ त्यसमले, मिमत २०७२ ४ १० िा सवोच्च अदालत मनयिावली बि जसि सम्िाननीय प्रधान न्यायाधीशज्यूबाट न्यायिा पहुुँच आय र रठन भएक छ यस आय रक रठन ि कायागदेश यस प्रकाि िहेक छः

सम्िाननीय प्रधान न्यायाधीश श्री कल्याण शे्रष् ठ अध्य्षम

िाननीय न्यायाधीश श्री सशुीला काकी सदस्य

नेपाल िाज्यका िहान्यायामधवक्ता सदस्य

सजचव, कानून, न्याय, संववधान सभा तथा संसदीय

व्यवस्था िन्त्रालय सदस्य

अध्य्षम, नेपाल बाि एश मसएसन सदस्य

प्रा.िा. श्री ववद्यावकश ि िाय 'वविल' सदस्य

सह-प्राध्यापक श्री कुिाि इङ्नाि सदस्य

श्री दरुाग स व सदस्य

िजसस्राि श्री श्रीकान्त पौिेल, सवोच्च अदालत सदस्य-सजचव

उल्लेजित आय रलाई रठन हुुँदा देहाय बि जसिक कायागदेश ददइएक छः

क) िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तहरूलाई सिासक सिान सदस्यक रूपिा मतनीहरूलाई प्राप् त हक अमधकाि बािे सचेतना कायगक्रि स् चालन रनने

(2009) 6 KSL/CelRRd, Baseline Survey on Juvenile Justice System in Nepal at 86 (2010) 7 IBID at 70. 8 IBID at 55.

7

ि) कानूनी हक अमधकािहरूक उपभ र रनने ि न्यावयक उपचाि संयन्त्रहरूक प्रय र रनने ्षमिता अमभबवृद्धका लामर िणनीमतरत य सना तय रिी कायागन्वयन रनने

र) न्यायिा पहुुँच समुनजश् चतताका लामर प्रभावकािी सहय र प्रणाली (support system) क ववकास रनने

घ) न्यायक पहुुँचिा िहेका अवि धक तत्वहरू पवहचान रिी स क न्यूनीकिणका लामर आवश्यक उपायहरू अवलम्बन रनने रिाउने

ङ) िवहला, ववपन् न असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तहरूक कानूनी आवश्यकताहरूक पवहचान रिी न्यायिा पहुुँच अमभबवृद्धका लामर चाल्नपुनने नीमतरत परिवतगनका सम्बन्धिा सझुाव ददने

च) न्यायिा पहुुँच अमभबवृद्ध रनने मसलमसलािा कायगित ववमभन् न संघ संस्थाहरूसुँर सिन्वय रनने

२.५.१ संस्थारत अवस्था हाल नेपालिा एउटा सवोच्च अदालत, १६ वटा पनुिावेदन अदालत ि ७५ वटा

जसल्ला अदालतहरूबाट न्याय सम्पादनसम्बन्धी कायग भई आएक छ यी अदालतहरूका अमतरिक्त ववशेष अदालत, श्रि अदालत, प्रशासकीय अदालत, वमदेजशक ि सराि न्यामधकिण, ऋण असलुी न्यायामधकिण तथा ४ वटा िासश्व न्यायामधकिणहरू पमन न्याय सम्पादनक कायगिा प्रत्य्षमतः संलग्न िवहआएका छन ् त्यसका अमतरिक्त अधगन्यावयक अमधकाि प्रय र रनने मनकायहरू िखु्यत: िालप त कायागलय, भमूिसधुाि कायागलय, वन कायागलय तथा जसल्ला प्रशासन कायागलयसिेतबाट न्याय सम्पादनक कायग सम्पन्न हुुँदम आएक छ

२.५.२ कानूनी व्यवस्था न्यायिा सहस ि सिल पहुुँच कायि रनुग कानूनक शासनक िहत्वपूणग शतग ह नेपालक अन्तरिि संववधान, २०६३ ले िासरिी धािा १३ िा सिानताक हक, धािा १४ िा छुवाछुत तथा सातीय भेदभाव ववरुद्धक हक, धािा २० िा िवहलाक हक, धािा २१ िा सािाजसक न्यायक हक, धािा २२ िा बालबामलकाक हक, धािा २४ िा न्यायसम्बन्धी हक,

धािा ३२ िा संवमधामनक उपचािक हक सस्ता िहत्वपूणग हकहरूक व्यवस्था रिेक छ त्यस्तम, बालक, वृद्ध, िवहला, अपाङ्ग, अशक्त सस्ता व्यजक्तहरूका अमधकाि संि्षमणका लामर ववशेष व्यवस्था रिेि उनीहरूक न्यायिा पहुुँचलाई समुनजित रनग ि सेक देजिन्छ साथम, न्यायिा सहस पहुुँच स्थावपत रनगक लामर प्रचमलत अन्य कमतपय ऐन, कानूनिा सिेत ववमभन् न व्यवस्थाहरू िहेका छन ् यी कानूनी व्यवस्थाहरूले िासरिी पीमित व्यजक्तलाई उसूिी रनगिा सहस बनाउन,े उसूिी रनने मनकायहरूक चयनलाई लजचल बनाउन,े पीमितलाई ्षममतपूमतग उपलब्ध रिाउने, प्रमतवादीक ि सी रनने तथा म्याद तािेल रनने लरायत िदु्दाक कािवाही प्रवक्रयालाई मछट छरित बनाउने, द भाषेक सेवा उपलब्ध रिाउने, आवश्यक पिेिा सिु्षमा ददने ि िदु्दाक कािवाहीिा र पनीयता अपनाउने, िास वरगका व्यजक्तलाई िदु्दाक कािवाहीिा प्राथमिकता ददने सस्ता व्यवस्था रिी न्यायिा पहुुँच कायि रनग प्रयास रिेक देजिन्छ ती

8

िखु्यिखु्य कानूनी व्यवस्थाहरूलाई देहाय बि जसि उल्लेि ररिएक छ यी कानूनका व्यवस्थाबािे अनसूुची -१ िा उल्लेि ररिएक छ

(१) किमया श्रि (मनषधे रनने ) सम्बन्धी ऐन, २०५८: यस ऐनले किमया श्रिक सम्बन्धिा पीमित वा स सकुम ले मलजित उसिुी वा िौजिक सूचना रनग सक्ने, पपुग्षमक लामर तािेििा बस्न ुनपनने , ववशेष अदालत ऐन, २०५९ बि जसिक कायगववमध अपनाउन ुपनने सस्ता व्यवस्था रिेक छ

(२) कानूनी सहायतासम्बन्धी ऐन, २०५४: असहाय व्यजक्तलाई िाज्यक तफग बाट कानूनी सहायता ददने उद्देश्यले बनेक यस ऐनिा त वकएक भन्दा कि वावषगक आय भएका व्यजक्तले कानूनी सहायता प्राि रनने , कारसातहरूक नक् कल मलुँदा कुनम दस्तिु नलाग्ने सस्ता प्रावधान िहेका छन ्

(३) घिेल ुवहंसा (कसिु ि ससाय) ऐन, २०६६: घिेल ुवहंसाबाट पीमित िवहलाक न्यायका लामर बनेक यस ऐनिा स सकुम व्यजक्तले प्रहिी कायागलय वा स्थानीय मनकाय वा िवहला आय रिा मलजित वा िौजिक उसिुी ददन सक्ने, प्रहिीिा उसिुी दताग भएपमछ २४ घण्टामभत्र पीिकलाई जझकाई बयान रिाउन ु पनने , पीमितलाई शािीरिक वा िानमसक यातना परुेक देजिएिा उपचािका लामर नजसकक अस्पतालिा लरी घासाुँच पिी्षमण रिाउन ुपनने , अदालतले पीमितका लामर संि्षमणात्िक आदेश सािी रनग सक्ने, संज्षमि कायगववमध ऐन, २०२८ बि जसिक कायगववमध अपनाई बन्द इसलासिा मनिन्ति सनुवुाई रिी कािवाही ररिने लरायत अदालतले पीिकबाट पीमितलाई उपयकु्त ्षममतपूमतग उपलब्ध रिाउन सक्न ेसस्ता व्यवस्था रिक देजिन्छ

(४) नपेाल क टग वफ ऐन, २०१७: यस ऐनिा क टग वफ मतनग असिथग व्यजक्तक पमन िास िास अवस्थािा क टग वफ नमलई िदु्दा हेनग सवकने प्रावधान िहेक छ

(५) प्रहिी ऐन, २०१२: यस ऐनिा वािेण्ट सािी भई आएक िा तरुून्त वािेण्ट तािेल रिाउन ु पनने , अपिाधी पिा लराई तरुून्त पक्राउ रनुगपनने सस्ता व्यवस्था िहेका छन ्

(६) बालबामलकासम्बन्धी ऐन, २०४८: १० वषग िमुनक कुनम बालबामलकाले कानून बि जसि अपिाध ठहरिने कुनम काि रिेिा मनसलाई ससाय नररिने, कानून व्यवसायीक प्रमति्षमाववना बालबामलकालाई लराइएक फौसदािी िदु्दािा अदालतले कािवाही वकनािा रनग नहनुे, अदालतले नम वमतमनक ववकलक सेवा उपलब्ध रिाउन ुपनने , बालबामलकाक हक पगु्ने सनुसकुम कुिािा पमन नामलस, उसिु वा प्रमति्षमा रनग बाब,ु आिा वा संि्षमक नभएिा स सकुम ले रनगसक्ने, बालबामलका संलग्न भएक िदु्दाक कािवाही रदाग बन्द इसलासबाट रनुगपनने ि स का लामर छुट् टम वाल इसलासक रठन हनुे, िदु्दािा कािवाही रदाग अन्य िदु्दालाई भन्दा प्राथमिकता ददनपुनने रिी बालबामलकाक लामर प्राथमिकतायकु्त व्यवस्था यस ऐनिा िहेका छन ्

9

(७) िानव बेचमबिन तथा ओसािपसाि (मनयन्त्रण) ऐन, २०६४: िानव बेचमबिनसम्बन्धी अपिाधका वािेिा पीमित आफैं वा अन्य सनुसकुम व्यजक्तले प्रहिीिा उसिुी ददनसक्ने, पीमितले अनवुादक वा द भाषे िाख् न सक्ने, कसिुदािलाई भएक सरिवानाक पचास प्रमतशत िकि बिाबिक िकििा नघट्ने रिी पीमितलाई ्षममतपूमतग भिाई ददनपुनने , पीमित वा उसिुकतागले सिु्षमाक िार रिेिा अदालतिा साुँदा आउुँदा वा कुनम मनजश् चत अवमधसम्ि प्रहिी सिु्षमािा िाख् ने, िदु्दाक कािवाही रदाग बन्द इसलासिा रनुगपनने , पीमितक नाि प्रचाि प्रसाि रनग नहनुे सस्ता व्यवस्थाहरू यस ऐनिा िहेका छन ्

(८) िलुकुी ऐन, २०२०: यस ऐनले कम दिा पिेक , वेवारिस नाबालक, बदृ्धबृद्धा, अशक्त, स्वास्नी िामनस वादी भएक वा नाता कायि रिाई पाऊुँ भन् ने, ववधवा िवहला वादी/पनुिावेदक भएक िदु्दाहरूलाई प्राथमिकता ददई वकनािा रनुगपनने , फम सला रदाग त वकएक सियमभत्र रनुग पनने ि स सियिा रनग नसकेिा पनुिावेदन सनु् ने मनकायबाट मनकासा मलई मछट कािवाही रिी फम सला रनुग पनने , िवहलालाई िदु्दाक मसलमसलािा अदालतिा आउुँदा ठट्टा िस्किी रिी स धपछु रनग नहनुे, थनुािा पिेक व्यजक्तले आफू थमुनएक अड्डा िाफग त नम िदु्दासुँर सम्बजन्धत कारसक नक् कल मलन पाउने, त वकएक सियिा प्रमतवादीक नािक म्याद तािेल ररिसक्न ु पनने , िवहलालाई पक्राउ रदाग वा िानतलासी रदाग सकेसम्ि िवहला प्रहिीले रनने सस्ता व्यवस्थाहरू यस ऐनिा िहेका छन ्

(९) यातनासम्बन्धी ्षममतपूमतग ऐन, २०५३: यस ऐनिा वहिासतिा िहेक व्यजक्तलाई यातना ददएक ठहिेिा पीमित व्यजक्तलाई ्षममतपूमतग ददनपुनने , थनुािा िहेक व्यजक्तलाई यातना ददएक कुिािा पीमित आफैं ले उसिुी ददन नसक्ने भएिा वा मनसक ितृ्य ु भएिा कािण ि ली मनसक परिवािक सदस्य वा मनसक कानून व्यवसायीले पमन उसिुी ददन सक्ने, पीमितक उपचाि रनुगपनने देजिएिा नेपाल सिकािले उपचाि रिाउन ुपनने , संज्षमि कायगववमध ऐन, २०२८ बि जसि मछट छरित कािवाही ि वकनािा रनुगपनने व्यवस्थाहरू िहेका छन ्

(१०) ववशेष अदालत ऐन, २०५९: प्रमतवादीका नाििा बाटाका म्यादबाहेक १५ ददन (ववदेशिा िहेकाक हकिा ३० ददन) क म्याद सािी रिी तािेल रिाइने, सा्षमीका नाििा म्याद सािी रदाग बाटाका म्यादबाहेक ७ ददनक म्याद पठाउन ु पनने , म्याद तािेल रदाग प्राथमिकता ददनपुनने , म्याद तािेि थाम्दा एक पटकसम्ि बढीिा १५ ददनक थाम्न पाइने, िदु्दा दायि भएक मिमतले सािान्यतया ६ िवहनामभत्र िदु्दा वकनािा रनुगपनने , पनुिावेदन पिेिा मिमसल प्राि भएक मिमतले ३ िवहनामभत्र वकनािा रनुगपनने सस्ता िदु्दाक कािवाही मछट सम्पन्न रनुगपनने व्यवस्था यस ऐनिा िहेका छन ्

(११) वमदेजशक ि सराि ऐन, २०६४: वमदेजशक ि सरािसुँर सम्बजन्धत वववादक अनसुन्धान रिी दायि हनुे िदु्दािा नेपाल सिकाि वादी भई कािवाही ररिन,े यस्ता िदु्दाक कािवाही संज्षमि कायगववमध ऐन, २०२८ बि जसि मछट छरित ररिने, छुट्टम

10

न्यायामधकिणबाट यस्ता िदु्दाहरूक कािवाही वकनािा हनुे लरायतका व्यवस्था यस ऐनिा ररिएक छ

(१२) श्रि ऐन, २०४८: पीमित वा सि कािवाला व्यजक्त वा सम्बजन्धत रेि यमुनयनक उसिुीबाट िदु्दा दायि हनु सक्ने, श्रिसम्बन्धी वववाद हेनग छुट्टम श्रि अदालतक स्थापना हनुे सस्ता व्यवस्था यस ऐनिा िहेका छन ्

(१३) संज्षमि कायगववमध ऐन, २०२८: सिल प्रकृमतका िदु्दालाई मछट छरित फर्छ्यौट रनने उद्देश्यबाट ल्याइएक यस ऐनले उसिुी मनवेदनक आधाििा पमन सम्बजन्धत व्यजक्तक बयान मलई कािवाही वकनािा रनने , प्रमतवादी अदालतिा उपजस्थत भए तरुुन्त मनसक बयान मलई अरू कािवाही रनने , प्रमतवादीलाई ३ ददनमभत्र ७ ददनक म्याद सािी रनुगपनने , सिाव्हान वा इतलायनािा २ ददनमभत्र तािेल रिाउन ु पनने , म्याद वा तारिि रजु्रिेा एकम पटक वा बढीिा दईु पटकिा १५ ददन िात्र थाम्न पाउने, प्रमतउिि पिेक वा स क अवमध परुेक मिमतले ९० ददनमभत्र िदु्दा वकनािा लराउन ुपनने , प्रिाण बजुझसकेपमछ वादी ि प्रमतवादीले अदालतक अनिुमत मलई तारिििा नबसे पमन हनुे, पनुिावेदन पिेिा सरुू मिमसल प्राि भएक मिमतले ९० ददनमभत्र वकनािा रनुगपनने लरायतका व्यवस्था यस ऐनिा िहेका छन ्

२.५.३ सवोच्च अदालतबाट भएका मनणगय तथा आदेशहरू न्यायिा सहस पहुुँचक ववषय नेपालक न्यायपामलकाक लामर सदमव रम्भीि चास ि

सि कािक ववषय िवहआएक छ सवोच्च अदालत लरायत अन्य अदालतहरूबाट भएका न्यावयक मनणगय ि आदेशहरूिा सिेत यस ववषयलाई ववमभन्न क णबाट सम्ब धन रनने प्रयासहरू भएका छन ् िासरिी लमवङ्गक रूपिा पमछ पारिएका िवहलाहरूक सशजक्तकिणक लामर सम्पजििा सिान अवसि लरायत प्रसनन ् अमधकाि, पवहचान, जश्षमा ि ि सरािीिा सिान सहभामरताका ववषयहरूिा सवोच्च अदालतबाट िहत्वपूणग आदेशहरू भएका छन ् यसमरिी अपिाध तथा यौनसन्य वहंसाक जशकाि भएका िवहला तथा बालबामलकाक न्यायिा सहस पहुुँचक लामर न्यावयक काि कािवाहीिा जशघ्रता, व्यजक्तरत परिचयात्िक ववविणक र पनीयता, पीमित वा सा्षमीक संि्षमण, िवहला भएकम कािण ससायिा ररिएक ववभेदक अन्त्य लरायतका ववषयहरू सिेत न्यावयक मनणगयहरूबाट सम्ब धन ररिएका छन ्यसका साथम द्वन्द्व पीमित नाररिकहरूक न्यायिा सहस पहुुँचक लामर मनसहरूक अपहरित सम्पजििा वफताग, ्षममतपूमतग लरायत द्वन्द्वकालिा भएका रम्भीि िानवअमधकाि उल्लंघनका घटनाका द षीहरूलाई न्यायक दायिािा ल्याउनपुनने ि आििाफी ददन नहनु े लरायतका ववषयहरूिा सिेत सवोच्च अदालतबाट नेपाल सिकािका नाििा न्यावयक आदेश वा मनदने शनहरू सािी ररिएका छन ् यसका अमतरिक्त वाताविणीय न्याय, सािाजसक न्याय, वमयजक्तक स्वतन्त्रता, सातीय ि सािाजसक भेदभाव, कुिीमत, बालन्याय, सेष्ठ नाररिकहरूक संि्षमण, फिक तरिकाबाट स्षमि व्यजक्तहरूक अमधकाि, िाज्यका ववमभन्न मनकायहरूिा सिावेशीता ि िानव अमधकाि लरायत न्यायिा सहस पहुुँच समुनजित रनने ददशािा सवोच्च अदालतबाट भएका आदेशहरूले यस ववषयक ववमधशास्त्रीय ववकासिा टेवा परुेक देजिन्छ

11

सवोच्च अदालतबाट न्यायिा सहस पहुुँचक मनमिि भएका केही िहत्वपूणग आदेश ि मनणगयहरूलाई सं्षमेपिा देहायबि जसि प्रस्ततु ररिएक छ यी आदेश ि मनणगयहरूक छ टकिी बुुँदा सवहतक ववविण अनसूुची - २ िा उल्लेि ररिएक छ

(१) लमवङ्गक ववभेदसम्बन्धीः सवोच्च अदालतले ववमभन् न रिट मनवेदनिा लमवङ्गक ववभेदसम्बन्धी कानूनी व्यवस्थाहरू अपयागि भएक ले आवश्यक कानून मनिागणसम्बन्धी कािवाही रनग सिकािलाई मनदने शात्िक आदेश ददएक छ सस्तमः छ िीलाई पमतकृ सम्पजििा हक ददलाउने, वमवावहक बलात्कािलाई अपिाध घ षणा रनने , िवहलालाई न्यूनति प्रसमुत ववदा ददनपुनने , यौनसन्य व्यवहािसम्बन्धी सबम प्षमलाई सिेटी कानून बनाउने, रभगपतनक अपिाधिा िवहला ि परुूषलाई सिान ससाय रनने , घिेल ु वहंसाक परिभाषालाई व्यापक बनाउने, सवसगस्ती किणीसम्बन्धी हदम्याद सधुाि रनने सस्ता ववषयिा यस्ता आदेशहरू भएका छन ् त्यसमरिी िान्स िेिुिेन्ट, क्याववन िेिुिेन्ट, िान्स बाि ि िसास पालगििा काि रनने िवहला किगचािीिामथ हनुसक्ने यौनसन्य वहंसासम्बन्धी तथा प्रसनन स्वास्थ्यसम्बन्धी, फिक लमवङ्गक पवहचान ि यौन अमभििुीकिण भएका व्यजक्तहरूले ववना भेदभाव अमधकािक उपभ र रनग पाउने आदद ववषयिा उपयकु्त कानून बनाउने बािेिा मनदने शात्िक आदेशहरू भएका छन ्त्यस्तम, थनुा वा कम दिा िहेका िवहलाहरूक रभागवस्था ि स्तनपान रनने बच्चाहरूक स्वास्थ्य, प षण ि संि्षमणसम्बन्धी नीमत तथा कायगक्रि बनाई लारू रनग तथा िवहलाहरूक ववकास ि सशजक्तकिणलाई प्रभावकािी बनाउन य सना, कायगक्रि ि बसेट तसुगिा रिी लार ु रनग मनदने शनात्िक आदेश सािी भएक देजिन्छ त्यसमरिी, अपिाधबाट पीमित व्यजक्तलाई ्षममतपूमतग ददने जसम्िेवािी िाज्यक भएक ले प्रमतवादीक सम्पजि नभएिा त्यस्त ्षममतपूमतग िाज्यले भिाइददन ुपनने मनणगय पमन भएक छ

(२) बालअमधकािसम्बन्धी: सवोच्च अदालतबाट ववमभन्न िदु्दाहरूिा बालबामलकािामथ हनुे कू्रि, अिानवीय वा अपिानसनक व्यवहाि वा ससाय वा दवु्यगवहाि ि क्न, बाल अदालत स्थापना रनने कायग अरामि बढाउन, घिेल ु न कि सम्बन्धी कानून बनाउन, बाल श्रि मनषधेलरायत बालअमधकािसम्बन्धी अन्य िहत्वपूणग ववषयहरू बालबामलकाक पाठ्यक्रििा सिावेश रनग भन्ने सिेतका आदेशहरू सािी भएका छन ्

(३) स्वच्छ सनुवुाइक अमधकािसम्बन्धीः वहिासतिा मलई यातना ददई हत्या रनने ववरुद्ध अमभय सन रनग, द्वन्द्वक क्रििा व्यजक्त बेपिा पानने कायगलाई कसूि कायि रनग, द्वन्द्व पी मितहरूलाई अन्तरिि िाहत स्वरूप ्षममतपूमतग ददन , ववBिान थनुछेकसम्बन्धी कानूनिा सधुाि रनने तफग आवश्यक अध्ययन अनसुन्धान रनग, यातनालाई प्र त्साहन ददन ेप्रकृमतक कानूनिा न्याय जचत सधुाि रनग, िदु्दा हेनने अमधकािीक आदेश बेरि २४ घण्टा भन्दा बढी वहिासतिा िाख् ने कानून संश धन रनग, स्वच्छ सनुवुाइक हक प्रमतकूल देजिएक सममनक ऐन, २०६३ का केही व्यवस्थाहरू अिान्य घ वषत रनग सवोच्च अदालतले ववमभन्न िदु्दािा आदेश ददएक देजिन्छ

12

(४) सातीय छुवाछुत ि ववभेदसम्बन्धीः सामतपामतका आधाििा हनुे छुवाछुतक व्यवहाि नरनगका लामर सिासलाई चेतनशील बनाउन, वादी सामतक उत्थान ि ववकासका लामर सन्िदताग ि नाररिकता मलने प्रवक्रयािा सधुाि रनग, तीनधािा संस्कृत छात्रावासिा प्रवेश रनग भेदभाव िवहत कानून बनाउन, बेद ववद्याश्रिबाट स् चालन हनु ेशमज्षमक कायगक्रिहरूिा भेदभाविवहत ि स्वच्छ छनौट रनग सिेत सवोच्च अदालतले ववमभन्न िदु्दािा आदेश रिेक छ त्यस्तम िलुकुी ऐन, अदलक िहलक १०क नं अन्तरगत पिेका िदु्दाहरूक अनसुन्धानप्रवक्रयािा पीमित प्षमक सिल ि प्रभावकािी पहुुँच, दण्ि ससाय ि पीमितलाई ्षममतपूमतग भिाउने सम्बन्धिा तथ्यांक संकलन ि अध्ययन रिी उपयकु्त काननु मनिागण रनुग भनी मनदने शनात्िक आदेश सिेत सािी भएक छ

(५) फिक तरिकाले स्षमि व्यजक्तसम्बन्धीः सवोच्च अदालतबाट अन्धा, अपांर, बवहिा तथा ससु्त िनःजस्थमत भएका व्यजक्तहरूलाई नेपालभरिका सम्पूणग सावगसमनक ववद्यालय, ववश्वववद्यालय तथा तामलि केन्रहरूिा मनःशलु्क जश्षमा ि तामलि ददने भनी मनदने शात्िक आदेश सािी भएक छ त्यस्तम, बवहिा ववद्याथीहरूका लामर ववशेष पाठ्यपसु्तकक ि साङ् केमतक भाषाक िाध्यिवाट मन:शलु्क पढाई हनुे रिी स्कुल तथा उच्च जश्षमालयक स्थापना रनने , सिु्षमा वा उपचािक लामर िानमसक ि रीलाई कािाराििा िाख् न मिल्ने भन्ने अपाङ्गसम्बन्धी ऐन, २०३९ क दफा १६(२) क व्यवस्था अिान्य हनुे आदेश सिेत सवोच्च अदालतबाट भएक देजिन्छ

(६) सािाजसक कुिीमतसम्बन्धीः सािाजसक कुिीमतक कािणबाट पीमितक न्यायक लामर सवोच्च अदालतले ववमभन्न आदेशहरू रिेक छ सस्तमः सािाजसक व्यवहाि सधुाि ऐन, २०३३ ले मनषधे रिेका कायग नरनग ि रिेिा दण्िसिेत हनुे कुिाक िेमिय , टेमलमभसन ि सञ्चािक िाध्यिद्वािा प्रचाि प्रसाि रनग, ब क्सीक आि प लराई हनुे रिेक अन्याय, अत्याचाि, उत्पीिन, यातना ददने कायग ि कथाि, मनयन्त्रण एवं ससायका लामर कानून बनाउन सवोच्च अदालतबाट आदेशहरू भएका छन ् त्यस्तम रुढीवाद, अन्धववश्वास ि अज्ञानता हटाउन सािाजसक सचेतना अमभववृद्ध कायगक्रि सञ्चालन रनग, छाउपिी प्रथालाई कुिीमत घ षणा रनग ि त्यस बािेिा सावगसमनक चेतना सराउन, वववाहिा बढी ि फसलु िचग रनग नहनुे भन्नेसिेत चेतना फम लाउन सािाजसक व्यवहाि (सधुाि) ऐन, २०३३ लाई ववद्यालयक पाठ्यक्रििा सिावेश रिाउन सिेत ववमभन्न िदु्दािा मनणगय भएक पाइन्छ

(७) अदालतका सेवाग्राहीसम्बन्धीः अदालतका सेवाग्राहीलाई सहस रूपिा सेवा पगु्न सक स भन्ने हेतलेु सवोच्च अदालतले ववमभन्न िदु्दािा आदेशहरू रिेक देजिन्छ सवािी तथा यातायात व्यवस्था ऐन, २०४९, सिकािी िदु्दासम्बन्धी ऐन, २०४९, बीिा ऐन, २०४९ िा पीमित प्षमले तत्काल ्षममतपूमतग िकि पाउने रिी सिल ि सहस कायगववमधक तसुगिा रनग, िदु्दा िामिलाक ि हिा पीमित वा प्षम िहेका िवहला, बालबामलका, एच. आई. भी. एड्स संक्रमित व्यजक्तहरूक र पनीयता संि्षमण रनने सम्बन्धिा आवश्यक कानून बनाउन, म्याद तािेल सम्बन्धिा रल्ती पनुिावजृि नहनुे

13

व्यवस्थाक मनमिि किगचािीक द्षमता अमभववृद्ध रनग सवोच्च अदालतले ददएका आदेशहरू उदाहिणीय छन ् त्यस्तम, धिौट वा सरिवाना मतनग नसकेवापत मसधम कम द ठेक्ने रिी भएका कानूनी व्यवस्थाहरूक तलुनात्िक अध्ययन रिी यथाजशघ्र उपयकु्त कानूनी व्यवस्था रनग, पीमित एवं सा्षमी संि्षमण ि सहायता सम्वन्धिा उपयकु्त छुट्टम कानून मनिागण रनग, सिकािी सा्षमीले कानूनबि जसि प्राि रनने िचगक व्यवस्था मिलाउन तथा अदालत सिेतिा द भाष ेसेवा प्रवाह रनग मनदने जशका सवहतक आवश्यक व्यवस्था रनग भनी सवोच्च अदालतबाट भएका आदेशहरू न्यायिा पहुुँचका दृविले िहत्वपूणग िहेका छन ्

२.६. न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी वस्तजुस्थमत ववश्लषेण यस िण्ििा नेपालिा न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी पद्धमतक वतगिान अवस्था बािेिा जचत्रण ररिएक छ न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी पद्धमतक सबल तथा किस ि प्षमहरू ि अवसि तथा चनुौमत सवहतक ववBिान जस्थमत ववश्लषेण रिी यसम आधाििा न्यायिा पहुुँच आय रका वावषगक कायगय सना ि वक्रयाकलापहरू पवहचान ररिएक छ

२.६.१ न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी पद्धमतका सबल प्षमहरू न्यायिा पहुुँच आय रक वक्रयाशीलताका लामर स्वयं सम्िाननीय प्रधान

न्यायाधीशज्यूक प्रमतवद्धता ि नेततृ्व िहेक छ

न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी केही वक्रयाकलापहरू न्यायपामलकाक िणनीमतक य सना िाफग त पमन कायागन्वयन भमिहेक हुुँदा केही हदसम्ि िणनीमतक आधािहरू पवहलेदेजि नम ववद्यिान िहेका छन ्

हाल आएि न्यायिा पहुुँच आय र नम रठन भएक हुुँदा संस्थारत संिचना ववकास रनने कायग शरुू भमसकेक छ

न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी अवधािणािा आधारित केही कानूनी प्रावधानहरू ववद्यिान िहेका छन ्

न्यायपामलका ि सम्बद्ध अन्य मनकायहरूलाई न्यायिा पहुुँच अमभबवृद्ध हनुे रिी कायग रनग मनदने श रिी सवोच्च अदालतबाट ववमभन्न आदेशहरू पमन भएका छन ्

सवोच्च अदालतबाट न्यावयक प्रवक्रयालाई रणुस्तिीय ि सेवाग्राहीिमत्री बनाउन ेतरिकाका बािेिा केही अध्ययनहरू पमन भएका छन ्ससले न्यायिा पहुुँच आय रलाई कायग रनने केही आधाि प्रदान रिेका छन ्

नेपालले नाररिक तथा िासनीमतक अमधकािसम्बन्धी अन्तििाविय अनबुन्ध, २०६६ लाई अनिु दन रिेक ि यस अनबुन्धले स्षमि, स्वतन्त्र ि मनष्प्षम मनकायबाट न्याय पाउने नाररिक अमधकािक प्रत्याभमूत रिेक हुुँदा यस बािेिा िाज्यक पमन अन्तििाविय स्तििा प्रमतवद्धता िहेक छ

न्यायपामलकाक ववमभन्न तहका अदालतहरूक संस्थारत संिचना देशक ७५ वटम जसल्ला सदििकुािहरूसम्ि परुेक छ भने आवश्यकता अनसुाि ववशेष अदालतहरू, न्यायामधकिण तथा अद्धगन्यावयक मनकायहरू पमन रठन भएका छन ्

14

न्यायसेवाक प्रभावकारिताका लामर कायगसम्पादनिा आधारित प्र त्साहन भिाक िाध्यिबाट न्यायपामलकाका किगचािीहरूलाई उत्प्ररेित रनने प्रयास ररिएक छ

न्यावयक संवाद कायगक्रिक िाध्यिबाट अदालतहरूले केही हदसम्ि कानून ि अदालतसम्बन्धी सानकािीहरू सिदुायसम्ि परु याउने कायगक थालनी भएक छ

टेमलमभसन, िेमिय सस्ता संचाि िाध्यिबाट न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी केही कायगक्रिहरूक प्रसािण शरुु भएक छ

२.६.२ न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी पद्धमतका किस ि प्षमहरू अदालतक संिचना जसल्लाक सदििकुािसम्ि परुेपमन स्थानीय तहिा पगु्न सकेका

छमनन ्

न्यायिा पहुुँच नाररिकक अमधकािक रूपिा स्थावपत भमसकेक वतगिान अवस्थािा यस चनुौमतलाई सम्ब धन रनग ववद्यिान सनशजक्तक ्षमिता अपयागप ् त छ

न्यायपामलकालाई अपेज्षमत िात्रािा बसेट प्राि हनुे रिेक छमन ि आवश्यक आमथगक स्र त आफैं ले सटुाउने अमधकाि न्यायपामलकालाई छमन

न्यावयक प्रवक्रयािा अवलम्बन ररिने कमतपय कायगववमधहरू झन्झवटला ि औपचारिक छन ्

न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी कानूनी व्यवस्थाहरू ववमभन्न ऐनहरूिा छरिएि िहनकुा अमतरिक्त अपयागप् त छन ्

न्यायपामलकाक िणनीमतक य सना छ ति न्यायिा पहुुँच आय रक आफ्न छुट्टम िणनीमतक य सना बमनसकेक अवस्था छमन

न्यावयक कायगिा संलग्न किगचािीहरूक व्यवहाि सेवाग्राहीिमत्री छमन भन्ने सेवाग्राहीक रनुास छ

हाल न्यायसम्बन्धी सेवाप्रदायक संयन्त्रहरूक कािक प्रभावकािी नभएक भन्ने रनुास िहेक छ

२.६.३ न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी पद्धमतका लामर उपलब्ध अवसिहरू न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी अवधािणालाई असल शासनसम्बन्धी एउटा प्रििु तत्त्वक

रूपिा स्वीकाि ररिएक छ

सनिानसिा न्यायसम्बन्धी हकका बािेिा सारिण बढ्दम रएक हुुँदा न्यायिा पहुुँच आय रले कायागन्वयन रनने कायगक्रिक िार अमभबवृद्ध हनुे सम्भावना छ

अझम पमन सिासक ठूल वहस्सा न्यायक पहुुँचबाट बावहि िहेक अवस्था भएक ले न्यायिा पहुुँच आय रलाई पयागप् त कायग्षमेत्र उपलब्ध हनुेछ

अन्य सिकािी तथा रमि सिकािी मनकायहरूले पमन यस्षमेत्रिा कायगहरू ररििहेक हुुँदा उनीहरूसुँर सिन्वय ि सहकायगक सम्भावना छ

15

न्यायिा पहुुँच आय रक कायग्षमेत्र प्रत्य्षम नाररिकक सेवाका लामर लज्षमत भएक हुुँदा अन्तििाविय दाता सिदुायहरूक आकषगण ि चास बवृद्ध हनु सक्ने देजिन्छ

२.६.४ न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी पद्धमतका चनुौमतहरू

सनिानसिा न्याय प्रदायक संस्थाप्रमतक दृविक ण नकािात्िक हुुँदम रएक ले आय रक काििा सहय री भावना सटुाउन कदठन हनु सक्छ

लज्षमत वरगिा जश्षमाक स्ति किस ि भएक ले न्यायिा पहुुँच आय रले आफ्ना ववषयरत कुिा बझुाउन नम कदठन हनु सक्छ

न्यायसम्बन्धी सेवािा कानून व्यवसायीक ठूल भमूिका िहने तथा न्यायक ि जसका लामर लाग्ने िचगिा कानून व्यवसायीक सेवाका लामर मतनुगपनने िचग सिेत पनने भएपमन कानून व्यवसायीक शलु्क मनयमित रनने कुनम प्रणाली छमन

न्यायका सेवाग्राहीहरू न्याय ि ज्न साने अन्य संयन्त्रहरू उपि अदालत वा आय रक मनयन्त्रण ि पहुुँच छमन

आय र वा अदालतलाई आफूले चाहे अनसुािका कानून मनिागण रनने अमधकाि छमन

आय र वा अदालतलाई आवश्यक पनने स्र त साधन उपलब्ध रिाउने मनकायहरू अदालत वा आय रक मनयन्त्रणिा छमनन ्

ववमभन् न मनकायहरूबाट भमिहेका कािहरूक सिन्वय रनने प्रभावकािी संयन्त्रक अभाव छ

16

परिच्छेद तीन न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी अमभित सवने ्षमणक ववश्लषेण

प्रस्ततु कायगय सना बनाउने क्रििा कायगसिूहबाट सि कािवालाहरूसुँर ववमभन्न चिणिा छलफल रिी सझुाव सङ् कलन ररिएक मथय पनुिावेदन तथा जसल्ला अदालतका िाननीय न्यायाधीशहरू, न्यायपामलकािा कायगित कािगचािीहरू, ववमभन्न सिकािी मनकायका अमधकृतहरू अदालतका सेवाग्राहीहरू, कानून व्यवसायीहरू, सवगसाधािण सनता, िवहला तथा सिासिा पछामि पारिएका वरगका व्यजक्तहरू, ववद्याथी, जश्षमकहरू लरायतले उक्त छलफलिा सहभारी भम व्यक्त रनुग भएक ववचािक सािलाई यस परिच्छेदिा न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी ववBिान सिस्या तथा अवलम्बन रनुगपनने सिाधानका उपायहरूका रूपिा प्रस्ततु ररिएक छ अमभित मलइएका व्यजक्तहरूक नािावली अनसूुची -३ िा उल्लेि ररिएक छ

३.१ िणनीमतक रूपिा परिचालन रनने ववषय न्यायपामलकाक िणनीमतक य सना तयाि भएपमन न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी आय रक

अलग्रम िणनीमतक य सना बनेक छमन न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी वस्तजुस्थमत बािेिा सूचना सािाग्रीहरूक किीले रदाग िणनीमतक य सना तसुगिा रनग अप्ठ्याि पनग सक्दछ न्यायका आकां्षमीहरूक चाहनािा आधारित भएि न्याय प्रदान रनने कायगक्रि बनाइुँदमन धेिमसस न्यायसम्बन्धी सेवा प्रदायक मनकायक दृविक णबाट परिचामलत (Supply-driven) भएि वक्रयाकलाप तसुगिा हनुे रिेक छ

न्यायका आकां्षमीहरूलाई न्यायिा पहुुँच अमभबवृद्ध रनगक लामर अल्पकालीन ि दीघगकालीन लक्ष्यिा आधारित कायगय सना बनाएि कायागन्वयन रनग आवश्यक भएका सझुावहरू िासरिी अदालतिा कायगित िाननीय न्यायाधीश तथा अन्य सनशजक्तबाट प्राप् त भएका छन ्

३.२ कायगसम्पादन रनने संयन्त्रसम्बन्धी ववषय अदालतका राउुँस्तिसम्ि परुेि काि रनने कुनम संयन्त्र छमन हालसम्ि पमन नेपालिा

कानून व्यवसायीहरूले मनसी रूपिा प्रदान रनने मन:शलु्क (pro bono) कानूनी सेवा मलन सवकन ेवा नसवकने बािे कुनम मनणगय भएक छमन

वमतमनक कानून व्यवसायीक सेवा सदििकुािसम्ि िात्र सीमित भएक ले ग्रािीण तहसम्ि कानूनी सेवा पगु्न सकेक छमन अदालतिा वमतमनक कानून व्यवसायीले ददने रिेक सेवा प्रभावकािी नभएक रनुास छ उनीहरूक ्षमिताप्रमत सेवाग्राहीक ववश् वासिा पमन किी छ साथम अदालतले उनीहरूलाई ददएक स्र त साधन ि सनशजक्त पमन पयागि छमन िाम्र व्यवसाय चलेका कानून व्यवसायीहरू वमतमनक कानून व्यवसायी बन् न नचाहने अवस्था छ वमतमनक कानून व्यवसायी, कानूनी सहायता समिमत लरायत सािाजसक संस्थाहरूले पमन मन:शलु्क कानूनी सेवा उपलब्ध रिाएक भएपमन ती सेवा पयागप् त हनु नसक्नकुा साथम आपसी सिन्वयक पमन अभाव िहेक छ हािीकहाुँ अदालती प्रवक्रयािा नेपाली भाषा िात्र प्रय र हनुे

17

भएक ले धेिम प्षमहरू आफ्न सनुवुाइ िाम्र सुँर बझु्दमनन ् केही ववदेशी भाषािा बाहेक िौजिक अनवुादकक सेवा उपलब्ध रिाइएक छमन

भौर मलक ववकटता ि सिकािी संयन्त्र टाढा भएका कािणले दरुगि ्षमेत्रका िामनसहरूले फौसदािी िदु्दाहरू सिेत आफैं मिलाउने रछगन ् न्यावयक बाहेकका अद्धगन्यावयक मनकायहरूिा धेिम िदु्दाक सनुवुाई हनु्छ अदालतहरू लरायत अन्य न्याय प्रदायक संस्थाहरू बीच सिन्वयक अभाव िहेक छ बाि ि बे् च बीच सिन्वयिा किी देजिएक छ

यी चनुौमतहरूक सािना रनग राउुँस्तिसम्ि कानूनी सेवा प्रदायक संिचनाक ववकास रनने , मन:शलु्क कानूनी सेवा ददनका लामर अदालतले कानून व्यवसायीहरूलाई आह्वान रनने , संचाि िाध्यिक अत्यमधक उपय र रिी कानूनी सूचना ि सानकािीहरू स्थानीय स्तिसम्ि परु याउने, कानूनका ववद्याथीहरूलाई ि जसल्लाजस्थत अदालतका संयन्त्रहरूलाई सचेतना कायगक्रििा उपय र रनने , अद्धगन्यावयक मनकायहरूक रमतववमधहरूलाई पमन न्यायिा पहुुँच आय रक ्षमेत्रमभत्र सिेट्न ु पनने सस्ता उपाय अपनाउन िनामसव हनुे सझुावहरू िासरिी सािाजसक संस्थाका प्रमतमनमधहरूसुँरक छलफलिा प्राप् त भएक छ

३.३ कानूनी संिचनासम्बन्धी ववषय न्यायिा पहुुँच आय र स्वयंक कानूनी आधाि किस ि छ वावषगक ४० हसाि

रूपमयाुँभन्दा कि आय भएकाले िात्र कानूनी सहायता पाउने कानूनी व्यवस्था नम रलत छ यस्त आय बािेक मसफारिस मलनका लामर राववसले दस्तिु मलने रिेक ले ववपन् न वरगका व्यजक्तहरूका लामर यस्त सवुवधा पाउन झण्झट छ मनधागरित सियिा िदु्दा फम सला नभएिा तालकु अड्डािा साहेि रनुगपनने अदालती बन्द वस्तक १५ नं. क व्यवस्था कायागन्वयनिा आएक छमन मनिन्ति सनुवुाइक प्रवक्रया अपनाउन ुपनने िदु्दाक सूची अपूणग छ

यी सिस्या तथा चनुौमत सािना रनग न्यायिा पहुुँच आय रसम्बन्धी बमलय कानूनी आधाि पारित रनने , अदालती बन्द वस्तक िहलक १५ नं क व्यवस्था प्रय रिा ल्याउने, अन्य कानूनी व्यवस्थाहरूिा उपयकु्त संश धन रनने सस्ता सझुावहरू कायगसिूहलाई प्राप् त भएका छन ्

३.४ ्षमिता तथा स्र त साधनसम्बन्धी ववषय अदालतहरूक भौमतक संिचनाहरू अझम फिक तरिकाले स्षमि व्यजक्तहरूका लामर

तथा िवहलाहरू ि र पनीयता कायि रनुगपनने िदु्दाहरूक सेवाग्राहीका लामर िममत्रपूणग छमन कमतपय अदालतहरूक भौमतक अवस्था नम किस ि छ घिहरू पिुाना छन ् नयाुँ मनयकु्त हनुे न्यायाधीशका लामर इसलास लरायतका भौमतक संिचना अपरु छ िानव स्र त व्यवस्थापनक अवधािणा न्यायप्रदायक मनकायिा पूणगरूपिा ववकास हनु सकेक छमन यी मनकायहरू ि यसिा कायगित किगचािीक सेवाप्रदान रनने ्षमिता पमन किस ि छ ससले रदाग सेवाग्राहीहरू न्यायका पहुुँचबाट वज् चत हनु ुपिेक छ यसका लामर सिकािले यस ्षमेत्रिा लरानी बढाउन ुपछग भन्ने सझुाव िासरिी न्यायपामलकािा कायगित किगचािीहरूसुँरक छलफलिा प्राि भएक छ

18

३.५ प्रवक्रयारत ववषय न्यायक ि जस रनग अदालत आउन ुअजघदेजि नम पीमितले अप् ठ्याि परिवेशबाट रजु्रन ु

पछग िासरिी िवहला पीमित भएका अवस्थािा उनीहरूलाई तत्काल आवश्यक पनने शािीरिक पिी्षमण तथा प्राथमिक उपचाि सहसरूपिा उपलब्ध हुुँदमन स्वास्थ्यसम्बन्धी मनकायिा त्यसका लामर शलु्क मतनुगपनने अवस्था छ िन पिािशग सेवा प्रदान रनग सवकएक छमन

साहेिी दििास्त दताग रिाउन नम असाध्य कदठन छ साहेिी दििास्त मलएि रएपमछ पवहले प्रमतवादी कस्त ्षमिताक िामनस ह भनेि प्रहिीले ि ज् ने काि रछगन ् अमनिात्र दताग रनने नरनने मनणगय मलन्छन ् कमतपय ववषयिा प्रहिीले आफम कचहिी रिेि नमिल्ने िदु्दाहरू पमन मिलाउने रिेका छन ् पीमितका परिचय र प् य िाख् न ुपनने कुिाहरू पमन स् चाि िाध्यिले र प्य िहन ददंदमनन ्

िासरिी न्याय प्रदान रनने सन्दभगिा अदालतले अपनाउने प्रवक्रया लाि , झण्झवटल ि िजचगल छ न्यावयक प्रवक्रयाका लामर प्षमले धेिम िालका दस्तिुहरू मतनुगपनने अवस्था िहेक छ प्षमहरूलाई पठाइने म्याद तािेलीक प्रवक्रया नम अप् ठ्याि छ कमतपय अवस्थािा िासनीमतक व्यजक्तत्वहरूले नम म्याद बझु्न िान्दमनन ् स्थानीय तहिा म्याद बझुाउने काििा सहय र हुुँदमन प्रमतवादीलाई ददइने लरायत पनुिावेदनक लामर ददइने म्यादक अवमध तथा म्याद रजु्रिेा थिाउने अवमध अनावश्यक रूपिा लाि छ अंश ददन नचाहने प्षमले िदु्दािा सहय र रनग नचाहेिा िदु्दाक कािवाहीलाई लम्ब्याइददन सक्छ

अदालतिा आउने सेवाग्राहीले उनीहरूलाई आवश्यक पनने सूचना प्राि रनने प्रणाली सहस छमन िदु्दाक कािवाई नहनुे ददन पमन अदालत आउन ु पदाग सेवाग्राहीलाई धेिम कि भएक छ अदालतिा आउने सा्षमीहरूका लामर सहस वाताविण नहुुँदा उनीहरूले सिेत हमिानी िहससु रछगन ् र प् य िाख् नपुनने सा्षमीक परिचय र पनीय िाख्न ेबािेिा संवेदनशीलता देजिंदमन रम्भीि िदु्दाका सा्षमीहरूक सिु्षमा समुनजश् चत हनुे वाताविण छमन सिकािी सा्षमीले पाउन ेयातायात िचग पमन पाउन सकेका छमनन ् कानून व्यवसायीका वहसहरू िेकिग नहनुे ि बहसन ट ददन अमनवायग नहुुँदा िनपिी वहस रनने रिेक पाइन्छ कानून व्यवसायीहरूले िदु्दा हटाउने कुिालाई अमधकािक सस्तम ठान्छन ्ससले रदाग िदु्दािा वढलाई हनु्छ

फम सला कायागन्वयनसम्बन्धी प्रवक्रया पमन लाि सिय लाग्ने िालक छ फम सला कायागन्वयन प्रभावकािी नहनु ु न्याय नपाएसिह नम ह िासरिी िवहला पीमित भएका िदु्दािा ्षममतपूमतग ददलाउने ववषयका कानूनी व्यवस्थाहरूिा अस्पिता ि प्रवक्रयारत सवटलता छ

कमतपय नीमत ि कानून भएपमन मतनीहरूक कायागन्वयनक अवस्था किस ि छ

िामथ उल्लेजित सिस्या सिाधान रनग न्यायिा पहुुँच आय रले न्याय ददलाउने प्रवक्रयािा संलग्न अदालत बावहिका मनकायिा िहेका सिस्याहरूलाई पमन सम्ब धन हनुे रिी वक्रयाकलापहरू त क्न ु पनने सझुावहरू आएका छन ् अदालतिा हनुे िदु्दाक तथा फम सला कायागन्वयनक कािवाहीलाई मछट छरित बनाउन कायगववमधसम्बन्धी कानूनहरूिा सधुाि रनने , सा्षमी संि्षमणका उपायहरू अपनाउन,े कानून व्यवसायीक वहसलाई व्यवजस्थत रनने कुिािा स ि

19

ददनपुछग ववपन् न तथा असहाय वरगका सेवाग्राहीहरूका लामर अदालतिा लाग्ने दस्तिु शलु्क आदद मिनाहा ददने व्यवस्था रनुग उपयकु्त हनुे सझुावहरू प्राप् त भएका छन ्

३.६ िानवीय व्यवाहाि सम्बन्धी ववषय अदालतिा काि रनने कािगचािीहरूिा सेवाभावक अभाव छ उनीहरूिा

सेवाग्राहीहरूप्रमत ररिने व्यवाहि वािेिा ज्ञान ि शीपक किी छ सेवाग्राहीले रनने रनुास हरूक उपयकु्त सम्ब धन हनुे रिेक छमन अदालतहरूिा इसलास वढल बस्ने मछट उठ्न े रिेक छ

अदालतक सनशजक्तलाई सेवाग्राहीिमत्री व्यवहाि रनने तरिकाक वािेिा तामलि प्रदान रनुगपनने ि सियिा इसलास बस्न े परिपावट बसाल्न ु पछग भन्ने सझुाव िासरिी कानून व्यवसायीहरू ि सेवाग्राहीहरूबाट प्राप् त भएका छन ्

३.७ सािाजसक अवस्थासम्बन्धी ववषय अजश्षमाक कािणले रदाग धेिम िामनसहरूिा आफ्ना अमधकाि हनन ् भएक कुिा तथा

अमधकाि हनन ् हुुँदा उपचाि कहाुँ ि ज्ने भन्ने कुिाक बािेिा ज्ञानक अभाव छ िाज्यबाट उपलब्ध कानूनी सहायताका बािेिा पमन उनीहरूलाई थाहा छमन कानून ववषयक अध्यापन िाध्यामिक ि उच्चिाध्यामिक ववद्यालयिा नरिाइएक कािणले रदाग जशज्षमत व्यजक्तिा सिेत कानूनसम्बन्धी ज्ञानक किी पाइएक छ

कमतपय सेवाग्राहीहरू ररिबीक कािणले रदाग अदालतिा लाग्ने दस्तिु मतनग नसकेि पमन सेवाबाट ववििु हनुपुिेक छ िवहलाहरू त झन ्साम्पजिक अमधकािबाट बजञ्चत िहेका कािण िचग सटुाउन नसकेि अन्याय सहेि बस्न ुपिेक छ धेिम अमभयकु्तहरू ररिबीक कािण थ िम िकि धिौवट िाख् न नसकेि पमन थनुािा बस्न ुपिेक छ अदालती प्रवक्रया िहङ्ग छ भन्ने सािाजसक दृविक ण िहेक ले पमन पीमित हुुँदा पमन िामनसहरू अदालतिा आउन चाहुँदमनन ्

सािाजसक रूपिा ठूला िामनएका िामनसहरू ववरुद्ध िदु्दा दताग रनग िि िान् ने चलन छ िवहलािा जश्षमाक स्ति कि छ प्रिाण हुुँदाहुुँदम पमन वलात्काि सस्ता िदु्दाहरू राउुँिा मिलाइददएका उदाहिण छन ् आफ्ना िामनसले अपिाध रिेपमन बचाउने सािाजसक चलन पमन छ न्याय ि ज्ने िामनसहरू पवहले प्रहिीिा, त्यसपमछ प्रििु जसल्ला अमधकािीसि्षम ि त्यहाुँबाट नभएिा िात्र अदालत आउने रछगन ्

यसका लामर स् चाि ्षमेत्रक अमधकति उपय र रिी सनचेतना अमभबवृद्ध रनुगपनने तथा ववद्यालयस्ति देजि नम कानून तथा न्यायसम्बन्धी जश्षमाक अध्यापन रनुगपनने भन्ने सझुाव प्राप् त भएक छ

20

३.८ ववववध न्यायिा पहुुँच सम्बन्धिा हालसम्ि कुनम ठ स अनसुन्धान हनु सकेक छमन हालसम्ि

न्यायिा पहुुँच बािेिा मछटफुट रूपिा भएका वक्रयाकलापहरूक बािेिा पमन प्रभाव िूल्याङ्कन भएक पाइुँदमन अदालतबाहेक सिकािी तथा रमिसिकािी मनकायहरूले िवहला, ववपन् न, असहाय तथा अस्षमि वरगहरूलाई न्यायिा पहुुँच ददलाउने बािेिा रिेका वक्रयाकलापहरूक कुनम लेिास िा भएक देजिुँदमन

कानून व्यवसायीक शलु्क कमत हनुे भन्ने समुनजश् चत नहुुँदा िदु्दाक िचगबािेिा िदु्दाका प्षमहरूले अनिुान रनग सक्दमनन ् त्यस्तम, िदु्दा िामिला रदाग सेवाग्राहीले व्यह नुग पनने यातायात,

वस वास लरायतका ववमभन्न अप्रत्य्षम िचगहरू धेिम छन ्ससबाट सेवाग्राहीक िचग अनावश्यक रूपिा बढेक छ िदु्दाक आय ुसमत बढी हनु्छ यस्ता िालका िचगहरू पमन त्यमत नम बढी हनु्छन ्

यस्त सिस्या सम्ब धन रनगका लामर न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी अवि धक तत्त्वहरूक बािेिा ववस्ततृ अध्ययन रनुग सरूिी छ कानून व्यवसायीहरूले मलने शलु्कहरू पािदशी भएिात्र न्याय प्राप् त रनने मसलमसलािा हनुे िचगक अनिुान लराउन सवकन्छ िदु्दाक आय ुकि रनग लज्षमत वरगका व्यजक्तहरूसुँर सम्बजन्धत िदु्दाक मछन फान रनग रतु अदालतहरूक व्यवस्था रनुगपनने तथा अदालतका भौमतक संिचनाहरू सेवाग्राहीिमत्री बनाउन ु पनने सस्ता सझुावहरू िास रिेि सेवाग्राहीहरूसुँरक छलफलिा आएका छन ्

21

परिच्छेद चाि कायगय सनािा प्रस्ताववत कायगक्रिहरू

यस परिच्छेदिा परिच्छेद दईुिा उल्लेजित वस्तजुस्थमत ववश्लषेण, परिच्छेद तीनिा उल्लेजित सि कािवालाहरूसुँरक अमभित सवने ्षमण एवं अन्य अध्ययन सािग्रीका आधाििा न्यायिा पहुुँच आय रले यस आमथगक वषगिा सम्पादन रनने ववमभन्न कायगक्रिहरू उल्लेि ररिएक छ प्रस्ताववत यी कायगक्रिहरूलाई सेवाग्राही (Demand side) िा केजन्रत9 ि सेवाप्रदायक (Supply side) िा केजन्रत10 रिी २ भारिा ववभासन रिी यहाुँ प्रस्ततु ररिएक छ

४.१ सेवाग्राही (Demand side) िा केजन्रत कायगक्रिहरू ४.१.१ ववपन् न, असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तक पवहचानः न्यायिा पहुुँच आय रलाई

िवहला, ववपन्न, असहाय ि फिक तरिकाले स्षमि वरगका व्यजक्तहरूक हक अमधकाि बािे सचेतना कायगक्रि स् चालन रनने कायागदेश प्राप् त भएक िा आय रले सम्ब धन रनुगपनने त्यस्ता लज्षमत वरगक पवहचान रिेपमछ िात्र उनीहरूका लामर कायगक्रि स् चालन रनग सवकने भएक ले पवहल वषगिा यस्ता वरगहरू पवहचान रनने कायगक्रि िाजिएक छ

४.१.२ िवहला, ववपन्न, असहाय ि अस्षमि (लज्षमत वरगका) व्यजक्तहरूलाई प्राि हक अमधकाि बािे सन्दभग सािाग्री ि प्रजश्षमक तयािीः लज्षमत वरगका हक अमधकािहरूबािे सनचेतनािूलक कायगक्रि सञ्चालन रनग सबम कायगक्रििा एकम प्रकृमत ि रणुस्तिक सानकािी संप्रषेण रनुगपनने हुुँदा त्यसबािेक शमज्षमक सािग्री तयाि रिी प्रजश्षमकलाई तामलि प्रदान रनने कायगक्रि िाजिएक छ

४.१.३ िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि (लज्षमत वरगका ) व्यजक्तहरूका हक अमधकाि बािे सनचेतनािूलक कायगक्रि सञ्चालनः लज्षमत वरगका व्यजक्तहरूलाई उनीहरूका िासरिी न्यायसम्बन्धी हक अमधकाि बािे सानकािी ददन ु आय रक प्रििु कायग भएक ले स्थानीय स्तििा रएि ररिने य कायगक्रि लाि सियसम्ि पमन स् चालन रनुगपनने हनु्छ ति यस आमथगक वषगिा केही संख्यािा यस्ता सचेतनासम्बन्धी कायगहरू शरुु रनने रिी प्रजश्षमण कायगक्रिहरू िाजिएक छ

४.१.४ िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि (लज्षमत वरगका ) व्यजक्तहरूका हक अमधकाि बािे प्रचाि प्रसािः लज्षमत वरगका व्यजक्तहरूका लामर सनचेतनािूलक वक्रयाकलाप सञ्चालन रनने संयन्त्रक रूपिा स् चाि िाध्यिक उपय र अमनवायग देजिन्छ त्यसका लामर

9 "सेवाग्राही ( Demand side) िा केजन्रत कायगक्रि" भन्नाले िासरिी न्यायका आकां्षमीहरूलाई न्यायक ि सी रनग

स्षमि बनाउने उदे्दश्यले सञ्चामलत कायगक्रिलाई सनाउुँदछ 10"सेवा प्रदायक ( Demand side) िा केजन्रत कायगक्रि" िासरिी न्याय प्रदान रनने मनकाय वा यसिा कायगित

सनशजक्तक न्याय प्रदान रनने ्षमिता अमभबृवद्ध रनने उदे्दश्यले सञ्चामलत कायगक्रिलाई सनाउुँदछ

22

सािग्री उत्पादन रिी स् चाि िाध्यिसुँर सम्झौताका आधाििा सूचनािूलक सािाग्रीहरू प्रसािण रनने रिी कायगक्रि मनधागिण ररिएक छ

४.१.५: कानून व्यवसायीहरूले मन:शलु्क (pro bono) कानूनी सेवा उपलब्ध रिाउन े प्रणाली ववकास रनने ः हाल वमतमनक कानून व्यवसायी लरायत केही अन्य संयन्त्रक िाध्यािबाट मन:शलु्क कानूनी सेवा उपलब्ध रिाइएक भएपमन य सेवा पयागप् त ि प्रभावकािी नभएक रनुास कायिम िहेक छ अकोतफग आमथगक अभावले कानूनी सेवाबाट वज् चत न्यायका आकां्षमीहरूक सङ् ख्या पमन प्रशस्त िहेक पाइएक ि मन:शलु्क कानूनी सेवा प्रदान रनग कानून व्यवसायीहरू पमन इच्छुक देजिएक ले यसप्रकािक प्रणालीक शरुुआत रिेि न्यायिा पहुुँच अमभबवृद्ध रनने कायगक्रि िाजिएक छ

४.१.६: िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तहरूक सशजक्तकिणका लामर कानूनी आधाि ववकासः लज्षमत वरगका व्यजक्तहरूलाई अन्य वरगभन्दा प्राथमिकताका साथ सशजक्तकिण रनुगपनने ि त्यसका लामर कानूनिा नम ववशेष व्यवस्था रनुगपनने आवश्यकतालाई िध्यनसि िाख् दम तत्सम्बन्धी कानूनिा संश धन रनग अध्ययन रनने वक्रयाकलाप िाजिएक छ त्यस्तम, कानूनक ्षमेत्रिा िवहला लरायत लज्षमत वरगक सहभामरता बढाउन कानून अध्ययन रनगका लामर केही आमथगक सहय रक व्यवस्था रनग ि जसएक छ

४.२ सेवाप्रदायक मनकाय ( Supply side) िा केजन्रत कायगक्रिहरू ४.२.१ िणनीमतक य सनाक तयािी ि कायागन्वयनः प्रस्ततु कायगय सनािा न्यायिा पहुुँच आय रले रनने अल्पकालीन वक्रयाकलापलाई प्राथमिकता ददइएक छ ति आय र आफम िा स्थायी प्रकृमतक संिचना भएक ले ि यसले ददघगकालीन दृविक णका साथ कायग रनुगपनने हनुाले आय रक vision, mission and value सिेत सिावेश रिी िणनीमतक य सना तसुगिा रनने कायगलाई प्राथमिकता ददनपुनने अवस्था छ

४.२.२ न्यायिा पहुुँच आय रसम्बन्धी कानूनी व्यवस्था परििासगनः न्यायिा पहुुँच आय र हाल सवोच्च अदालत मनयिावलीका आधाििा रठन भएक िा यसक कानूनी आधािलाई अझ बमलय बनाउने रिी कानूनिा उपयकु्त संश धन रनने वक्रयाकलाप िाजिएक छ

४.२.३ न्यायिा पहुुँच आय रसम्बन्धी संिचनारत व्यवस्थापनः न्यायिा पहुुँच आय रले आफ्ना कािहरूलाई सफलतापूवगक ि प्रभावकािी रूपिा स् चालन रनगका लामर सजचवालय लरायत यसका कायागदेश बि जसि काि रनने संयन्त्र आवश्यक पनने भएक हुुँदा शरुुआतिा नम यसक प्रवन्ध मिलाउन ु पनने हनु्छ आय रिा न्यायक कायगसुँर सम्बद्ध केही लज्षमत वरगक ववषयिा कायगित अन्य मनकायहरूक पमन प्रमतमनमधत्व रिाउन ुपनने िहससु भएक हुुँदा तत्सम्बन्धी वक्रयाकलाप रनग ि जसएक छ

23

४.२.४ अदालतिा नपेाली भाषा िाम्र सुँर नसान्न े प्षम वा सा्षमीका लामर अनवुादकक सेवाः नेपालक कािकासक भाषा नेपाली भएक ति य भाषािा औपचारिक संवाद रनने ्षमिता नभएका सेवाग्राही पमन अदालतिा आउने रिेका छन ् त्यस्ता व्यजक्तले आफूले बझु्ने भाषािा अदालतसुँर संवाद रनग पाउन ु उनीहरूक िानव अमधकाि भएक ि भाषारत किस िीका कािण कसमले पमन न्यायक पहुुँचबाट बज् चत हनु ु अन्यायपूणग हनुे भएक ले यस्त वक्रयाकलाप यस वषगक कायगय सनािा िाजिएक छ

४.२.५ वमतमनक कानून व्यवसायीक सेवालाई ववस्तारित ि प्रभावकािी बनाउनःे हाल उपलब्ध रिाइएक वमतमनक कानूनी सेवा सेवाग्राही अदालत प्रवेश रनुगपूवग पमन उपलब्ध रिाउने रिी ववस्ताि रनने , वमतमनक कानून व्यवसायीक सेवा िार रनने तरिकालाई सिल बनाउन,े वमतमनक कानून व्यवसायीले प्षमक तफग बाट तािेििा बस्न े लरायतका वक्रयाकलाप सिावेश ररिएक छ

४.२.६ मन:शलु्क कानूनी सहायताक सेवा ववस्ताि रनने ः कानूनी सहायता चावहने व्यजक्तले ि वाइल िेसेस िाफग त ्वमतमनक कानून व्यवसायी बािे सानकािी पाउने, कानूनी सेवा आवश्यक पनने व्यजक्तका लामर ट ल वरि टेमलफ न सेवा उपलब्ध रिाउन,े मन:शलु्क कानूनी सेवा प्रदायक ववमभन् न संयन्त्रहरूबीचिा सिन्वय रनने ि यस्त सेवाबािे सवगसाधािणलाई सानकािी ददने रिी वक्रयाकलापहरू मनधागिण ररिएक छ

४.२.७ अदालतिा सेवाग्राहीिमत्री वाताविणक ववकासः सेवाग्राहीप्रमत अदालतिा ररिने व्यवहाि सम्िानसनक ि िममत्रपूणग नभएक भन् ने रनुास िवहआएक ि यसका कािण अदालतक सनआस्थािा प्रमतकूल असि पनुगका साथम न्यायका आकां्षमीहरू अदालत प्रवेश रनग िन नपिाउने अवस्था मससगना भएक पाइएक छ त्यसमले अदालतका सनशजक्तक व्यवहाििा सधुाि ल्याउन ववमभन्न व्यवहाि तथा िन बजृिसम्बन्धी प्रजश्षमण प्रदान रनने कायगक्रिहरू िाजिएका छन ्

४.२.८ अदालतिा आफैं प्रमतमनमधत्व रनने िदु्दाका प्षमहरूका लामर ववशेष सेवाः कानून व्यवसायीक सेवा ववना नम अदालत आउने व्यजक्तलाई पमन अदालतले उजिकम सेवा प्रदान रनुगपछग त्यस्ता व्यजक्तहरूका लामर मनवेदनक प्रवक्रया सिल रनने , कािवाई वा वफिादसम्बन्धी फािािहरूक ववकास रिी फािाि भनग अदालतले सहय र रनने आदद वक्रयाकलापलाई पमन कायगय सनािा सिावेश ररिएक छ

४.२.९ न्यायसम्िक पहुुँचिा िहेका अवि धक तत्वहरूक बािेिा अध्ययनः न्यायिा पहुुँच प्रभावकािी हनु नसक्निुा सेवाग्राहीका ्षमितासम्बन्धी, सेवा प्रदायक मनकायका ्षमितासम्बन्धी लरायत कानूनी तथा प्रवक्रयारत अवि धहरू ववद्यिान िहेका छन ् वयनीहरूक प्रकृमत ि मनिाकिणका उपायहरू पिा लराउनका लामर पवहल चिणिा नम केही अध्ययनहरू रनग आवश्यक भएक िहससु रिी तत्सम्बन्धी अध्ययन रनने वक्रयाकलाप कायगय सनािा िाजिएक छ

24

४.२. १० सिकािी मनकायहरूसुँर सिन्वयः न्याय मनस्पादनक कायग अदालतले रनने भएपमन न्यायिा पहुुँच बहआुयामिक ववषय भएक ले धेिम सिकािी संयन्त्रहरूक संलग्नताबाट िात्र य काि सम्पन् न रनग सवकन्छ अदालतक एक्ल प्रयास वा य सनाबाट य लक्ष्य हामसल हनु सम्भव छमन सि कािवाला अरु मनकायहरूबीच सिन्वयात्िक कायग पमन आय रले रनुगपनने देजिएक ले यससम्बन्धी वक्रयाकलाप िाजिएक छ

४.२.११ कानून ि न्यायक ्षमते्रिा कायगित रमिसिकािी संघसंस्थासुँरक सिन्वयः आय रका उद्देश्यसुँर मिल्दासलु्दा वक्रयाकलापहरू कमतपय रमि सिकािी संघसंस्थाहरूले पमन ररििहेक पाइन्छ उनीहरूसुँर सिन्वयात्िक रूपले सहकायग रिेि वक्रयाकलापहरू सञ्चालन रदाग आय रका लक्ष्य हामसल रनग सहस हनुे ववश्वास मलई यसप्रकािका वक्रयाकलाप पमन िाजिएका छन ्

िामथ उल्लेजित कायगक्रि एवं वक्रयाकलापहरूलाई मनम्न तामलकािा प्रस्ततु ररिएक छ

तामलका नं १: प्रस्ताववत कायगक्रि तथा िखु्य वक्रयाकलाप

मस.नं. प्रस्ताववत कायगक्रि

िखु्य वक्रयाकलाप

१

सेवाग्राही (Demand side) िा केजन्रत

ववपन्न, असहाय ि अस्षमि वरगक पवहचान रनने

िवहला ववपन्न, असहाय

ि अस्षमि (लज्षमत वरगका) व्यजक्तहरूलाई प्राि हक अमधकाि बािे सन्दभग सािग्री ि प्रजश्षमक तयािी

िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि (लज्षमत वरगका ) व्यजक्तहरूका हक अमधकाि बािे सनचेतना

िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि (लज्षमत वरगका ) व्यजक्तहरूका हक अमधकाि बािे प्रचाि प्रसाि

कानून व्यवसायीहरूले मन:शलु्क (pro bono) कानूनी सेवा उपलब्ध रिाउने प्रणालीक ववकास

िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तहरूक सशजक्तकिणका लामर कानूनी आधाि ववकास

२

सेवाप्रदायक

(Supply side)

िा केजन्रत

िणनीमतक य सनाक तयािी ि कायागन्वयन

न्यायिा पहुुँच आय रसम्बन्धी कानूनी व्यवस्था परििासगन

न्यायिा पहुुँच आय रसम्बन्धी संिचनारत व्यवस्थापन

अदालतिा नेपाली भाषा िाम्र सुँर नसान्ने प्षम वा

25

सा्षमीका लामर अनवुादकक सेवा

वमतमनक कानून व्यवसायीक सेवालाई ववस्तारित ि प्रभावकािी बनाउने

मन:शलु्क कानूनी सहायताक सेवा ववस्ताि

अदालतिा सेवाग्राहीिमत्री वाताविणक ववकास

अदालतिा आफम प्रमतमनमधत्व रनने िदु्दाका प्षमहरूका लामर ववशेष सेवा

न्यायसम्िक पहुुँचिा िहेका अवि धक तत्त्वहरूक बािेिा अध्ययन

सिकािी मनकायहरूसुँर सिन्वय

कानून ि न्यायक ्षमेत्रिा कायगित रमिसिकािी संघसंस्थासुँरक सिन्वय

िामथ उल्लेजित न्यायिा पहुुँच आय रले यस आमथगक वषगिा सञ्चालन रनने कायगक्रि ि तत्सम्बन्धी वक्रयाकलापहरूलाई आरािी परिच्छेद- ५ िा कायगय सनाक रूपिा प्रस्ततु ररिएक छ

26

परिच्छेद पाुँच न्यायिा पहुुँच आय रक वावषगक कायगय सना

५.१ लक्ष्य १: न्यायिा पहुुँच आय रक संस्थारत सदुृढीकिण रनने कायगक्रि १.१: न्यायिा पहुुँच आय रसम्बन्धी कानूनी व्यवस्था परििासगन

मस.नं. वक्रयाकलाप जसम्िेवाि मनकाय/

पदामधकािी

सहय री मनकाय/


अनरुिन सूचक

कायग सम्पन्न हनु ेसिय

१ न्यायिा पहुुँच आय रक आमथगक वषग २०७२ ७३ क वावषगक कायग य सना पारित रनने

आय र िजसस्राि मनणगय २०७२ भार चौथ हिा

२ न्यायिा पहुुँच सम्बन्धिा सवोच्च अदालत मनयिावलीिा रनुगपनने संश धनक िस्यौदा रनग कायगसिूह त क्ने

आय र िजसस्राि मनणगय २०७२ भार चौथ हिा

३ सवोच्च अदालत मनयिावलीिा संश धनक िस्यौदा रनग रदठत कायग सिूहले िस्यौदा सवहतक प्रमतवेदन आय रिा पेस रनने

आय र िजसस्राि मनणगय २०७२ अस स पवहल हिा

४ सवोच्च अदालत मनयिावलीिा न्यायिा पहुुँच आय रसम्बन्धी व्यवस्था सिावेश रनग सवोच्च अदालतिा मसफारिस रनने

आय र िजसस्राि मनणगय २०७२ अस स पवहल हिा

५ सवोच्च अदालत मनयिावलीिा संश धनका लामर सिन्वय रनने

प्रधान न्यायाधीश

िजसस्राि सिन्वय बमठक

२०७२ अस स पवहल हिा

27

६ सवोच्च अदालत मनयिावलीिा संश धन हनुे

पूणग बमठक आय र मनणगय २०७२ अस स द श्र हिा

७ संश मधत मनयिावलीअनसुाि न्यायिा पहुुँच आय रक बमठक बस्ने

आय र िजसस्राि मनणगय २०७२ अस स द श्र हिा

८ न्यायिा पहुुँच आय रक कायगस् चालन मनदने जशका पारित रनने


कायगक्रि १.२: न्यायिा पहुुँच आय रसम्बन्धी संिचनारत व्यवस्थापन






कायग सम्पन्न हनु ेसिय

१ नेपाल सिकािका िवहला, बालबामलका तथा सिास कल्याण िन्त्रालय, रहृ िन्त्रालय, अथग िन्त्रालय, स्थानीय ववकास िन्त्रालय, स्वास्थ्य िन्त्रालय तथा नेपाल प्रहिीका प्रमतमनमध सिेत आय रका सदस्य हनुे रिी आय रक पनुरगठन रनने


िजसस्राि मनणगय २०७२ अस स द श्र हिा

२ न्यायिा पहुुँच आय रिा पूणगकालीन

किगचािीहरू सवहतक स्थायी सजचवालय स्थापना रनने

िजसस्राि प्रशासन िहाशािा

मनणगय २०७२ अस स द श्र हिा

३ न्यायिा पहुुँच आय र अन्तरगत ववषयरत कायागदेश सवहतका कायगसिूह रठन रनने

सचेतनासम्बन्धी कायगसिूह

य सना ि अनसुन्धानसम्बन्धी कायगसिूह


28

अनरुिन ि सिन्वयसम्बन्धी कायगसिूह

सहय र प्रणालीसम्बन्धी कायगसिूह

४ ववषयरत कायग सिूहहरूका लामर उपयकु्त स्र त साधन ि सनशजक्त उपलब्ध रिाउने



५ आय रका तफग बाट हनुे सबम वक्रयाकलापहरूक आवमधक िूल्याङ्कनका लामर प्ररमत ववविण फािािहरू त क्ने

आय र अनरुिन तथा सिन्वय कायग सिूह

मनणगय २०७२ अस स तेश्र हिा

६ प्रत्येक िवहना आय रका कृयाकलापबािे सिी्षमा रनने

आय र अनरुिन तथा सिन्वय कायगसिूह

मनणगय ि मनदने शन

हिेक िवहना

७ आय रका वक्रयाकलापहरूबािे िामसक सिाचाि बलेुवटन प्रकाजशत रनने

अनरुिन तथा सिन्वय कायगसिूह

प्रकाशन शािा

प्रकाजशत सािग्री

प्रत्येक िवहनाक ७ रते

५.२ लक्ष्य २: िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि (लज्षमतवरग) का व्यजक्तहरूलाई प्राप् त हक अमधकाि बािे सचेतना कायगक्रि स् चालन रनने कायगक्रि २.१: ववपन् न, असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्त पवहचान






कायग सम्पन्न

हनु ेसिय

१

ववपन् न, असहाय ि अस्षमि व्यजक्त पवहचान रनने िापदण्ि तयाि रनग य सना तथा अनसुन्धान कायगसिूहलाई जसम्िा ददने


िजसस्राि मनणगय

२०७२ अस स द श्र हिा

29

२ कायगसिूहद्वािा िापदण्ि सवहतक प्रमतवेदन पेस रनने

य सना तथा अनसुन्धान कायगसिूह

िजसस्राि प्रमतवेदन

२०७२ अस स तेश्र हिा

३ ववपन् न, असहाय ि अस्षमि व्यजक्त पवहचान रनने िापदण्ि पारित रनने

आय र िजसस्राि मनणगय

२०७२ अस स तेश्र हिा

कायगक्रि २.२: िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तहरूलाई प्राप् त हक अमधकाि बािे सन्दभग सािग्री ि प्रजश्षमक तयािी






कायगसम्पन्न हनु ेसिय

१ िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि सिेतका व्यजक्तका अमधकािसम्बन्धी स्र त पजुस्तका तयािी ि छपाइ रनने

सचेतना कायगसिूह

िजसस्राि सानकािी पजुस्तका

२०७२ कामतगक द श्र हिा

२ िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि सिेतका व्यजक्तका अमधकािसम्बन्धी प्रजश्षमक तामलि पजुस्तका तयाि रनने


िजसस्राि प्रजश्षमक तामलि पजुस्तका

२०७२ कामतगक द श्र हिा

३ िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि सिेतका व्यजक्तका अमधकािसम्बन्धी श्रव्यदृश्य सािाग्री उत्पादन रनने


िजसस्राि प्रमतवेदन २०७२ कामतगक द श्र हिा

30

४ नेपाली, अङ्ग्रसेी ि अन्य स्थानीय भाषािा न्यायिा पहुुँच आय र सम्बन्धी सानकािीपत्र (leaflet) तयािी ि छपाइ रनने


िजसस्राि सानकािीपत्र २०७२ कामतगक द श्र हिा

५

न्यायिा पहुुँचसुँर सम्बजन्धत सवोच्च अदालतका फम सलाहरू संकलन रिी प्रकाशन रनने


िजसस्राि प्रकाजशत पसु्तक

२०७२ कामतगक तेश्र हिा

६ अपाङ्गता भएका व्यजक्तहरूक अमधकाि बािेिा पजुस्तका तयाि रिी प्रकाशन रनने


िजसस्राि प्रकाजशत पसु्तक

२०७२ कामतगक

७ िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमिसिेत व्यजक्तका अमधकािसम्बन्धी प्रजश्षमक प्रजश्षमण तामलि स् चालन रनने


िजसस्राि प्रजश्षमण कायगक्रि

२०७२ िंमसि पवहल हिा

८ िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तका अमधकािसम्बन्धी प्रजश्षमकहरूक सूची तयाि रनने


िजसस्राि प्रजश्षमण कायगक्रि

२०७२ िंमसि पवहल हिा

31

कायगक्रि २.३: िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तहरूका हक अमधकाि बािे सचेतना कायगक्रि स् चालन







१ लज्षमत वरगका व्यजक्तलाई ददइने सनचेतना कायगक्रिक ढाुँचा पारित रनने

आय र सचेतना कायगसिूह

मनणगय २०७२ कामतगक चौथ हिा

२ यस आमथगक वषगिा ५००० सना लज्षमत वरगका व्यजक्तहरूलाई उनीहरूका अमधकाि बािे स्थलरत रूपिा सनचेतना सम्बन्धी कायगक्रि पारित रनने


मनणगय २०७२ िंमसि पवहल हिा

३ ५००० सना लज्षमत वरगका व्यजक्तहरूलाई उनीहरूका अमधकाि बािे स्थलरत रूपिा सनचेतनासम्बन्धी कायगक्रि रनने


सबम तहका अदालतहरू

प्रजश्षमण कायगक्रि

२०७२ िंमसि देजि २०७३ असािसम्ि

32

कायगक्रि २.४: िवहला, ववपन् न, असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तहरूका हक अमधकाि बािे प्रचाि प्रसाि







१ लज्षमत वरगका व्यजक्तहरूका हक अमधकाि ि अदालतसम्बन्धी सानकािीका बािेिा िाविय तथा स्थानीय िेमिय , एफएि ि टेमलमभसन एवं पत्रपमत्रकाबाट प्रचाि प्रसाि रनने रिी कायगक्रिक बािेिा नीमतरत मनणगय रनने


मनणगय २०७२ अस स तेश्र हिा

२ िाविय ि स्थानीय िेमिय , एफएि ि टेमलमभसनबाट प्रसािण हनुे सािग्री उत्पादन ि प्रसािण सम्बन्धिा िेमिय , एफएि ि टेमलमभसनसम्बन्धी संस्थाहरूसुँर सम्झौता रनने

िजसस्राि सचेतना कायगसिूह

प्रसािण सम्झौता

२०७२ कामतगक पवहल हिा

३ सम्झौता अनसुाि िेमिय , एफएि ि टेमलमभसनबाट कायगक्रि प्रसािण रनने

सम्बजन्धत प्रशािण संस्थाहरू


प्रसारित कायगक्रि

२०७२ िंमसि पवहल हिा देजि २०७३ असािसम्ि

४ अदालतसम्बन्धी सूचना ि सानकािीहरू मनजित ददन ि पषृ्ठिा प्रकाशन रनगका लामर कुनम दम मनक पमत्रकासुँर सम्झौता रनने

िजसस्राि सचेतना कायगसिूह

प्रकाशन सम्झौता

२०७२ कामतगक पवहल हिा

५ सम्झौता अनसुाि सूचना तथा सानकािीहरूक प्रकाशन रनने

सम्बजन्धत प्रकाशन संस्था



२०७२ कामतगकदेजि २०७३ असाि

सम्ि

33

६ कानून ि न्यायक ्षमेत्रिा कायगित संघ संस्थाहरूसुँरक सहकायगिा रनग सवकने सचेतनासम्बन्धी कायगहरू पवहचान रनग अध्ययन सिूह रठन रनने

आय र य सना तथा अनसुन्धान सम्बन्धी कायगसिूह

मनणगय २०७२ कामतगक पवहल हिा

७ संघ संस्थाहरूसुँरक सहकायगिा रनग सवकने प्रचाि प्रसािसम्बन्धी कायगहरू पवहचान रिी अध्ययन प्रमतवेदन पेस रनने


सचेतना सम्बन्धी कायगसिूह

प्रमतवेदन २०७२ कामतगक द श्र हिा

८ पवहचान भएका ववषयहरूका बािेिा वक्रयाकलाप सञ् चालन रनग संघ संस्थाहरूसुँर सम्झौता रनने

आय र सम्बजन्धत संघसंस्था

सम्झौता २०७२ कामतगक तेश्र हिा

९ सम्झौता अनसुािका वक्रयाकलाप स् चालन रनने


सम्बजन्धत संघसंस्था


२०७२ िंमसि देजि २०७३ असािसम्ि

10 कानून ददवसका ददन देशभरिका अदालतहरूले लज्षमत वरगका व्यजक्तहरूका लामर अदालतबाट ददइने सेवाका बािेिा कानूनी सचेतना कायगक्रि सञ्चालन रनने




२०७३ बमशाि २६

34

५.३ लक्ष्य ३: न्यायिा पहुुँच आय रक िणनीमतक य सना तयाि रिी कायागन्वयन रनने कायगक्रिः ३.१ िणनीमतक य सनाक तयािी ि कायागन्वयन




पदामधकिी



१ न्यायिा पहुुँच आय रक िणनीमतक य सना तयाि रनग य सना तथा अनसुन्धान कायगसिूहलाई जसम्िेवािी ददने

आय र िजसस्राि मनणगय २०७२ िाघ पवहल हिा

२ िणनीमतक य सनाक िस्यौदा सवहतक प्रमतवेदन पेस हनुे


िजसस्राि प्रमतवेदन २०७३ चमत चौथ हिा

३ न्यायिा पहुुँच आय रक िणनीमतक य सना पारित रनने

आय र िजसस्राि मनणगय २०७३ बमशाि पवहल हिा

४ िणनीमतक य सना बि जसिका वक्रयाकलाप स् चालन रनग स्र त साधनक व्यवस्थापन ररिने

आय र सवोच्च अदालत

पत्राधाि २०७३ बमशाि द श्र हिा

५ िणनीमतक य सना बि जसि वक्रयाकलाप स् चालन हनुे


मनणगय २०७३ साउनदेजि

35

५.४ लक्ष्य ४: न्यायिा पहुुँच समुनजश् चतताका लामर प्रभावकािी सहय र प्रणाली (Support system) क ववकास रनने कायगक्रि ४.१: नपेाली भाषा िाम्र सुँर नसान्न ेप्षम वा सा्षमीका लामर अदालतिा अनवुादकक सेवा







१ सबम अदालतहरूिा नेपाली भाषा िाम्र सुँर नसान् ने प्षम वा सा्षमीका लामर िौजिक भाषा अनवुादक (Interpreter)

क सेवा उपलब्ध रिाउने मनणगय रनने

आय र िजसस्राि मनणगय २०७२ कामतगक पवहल हिा

२ िौजिक भाषा अनवुादकक सेवासम्बन्धी मनदने जशका तयाि रिी पारित रनने

आय र य सना तथा अनसुन्धान कायगसिूह

मनणगय २०७२ कामतगक द श्र हिा

३ सबम अदालतहरूले आवश्यकता अनसुािका भाषाका अनवुादकहरूक सूची तयाि रनने



अनवुादकक सूची


४ िौजिक भाषा अनवुादकक सेवासम्बन्धी मनदने जशका बि जसि सम्बजन्धत अदालतहरूले अनवुादकलाई ददनपुनने पारिश्रमिकक लामर आवश्यक वसेट मनकासा ददने

िजसस्राि,


सम्बजन्धत अदालतहरू

वसेट मनकासा

२०७२ कामतगक चौथ हिा

५ सबम अदालतहरूिा िौजिक भाषा अनवुादक सेवा लारू हनुे


िजसस्राि िौजिक भाषा सेवा उपलब्ध

२०७२ िंमसिदेजि

36

६ अदालतिा साङ् केमतक भाषाक आवश्यकता पवहचान रनग अध्ययन रनने


िजसस्राि अध्ययन प्रमतवेदन

२०७३ बमशाि पवहल हिादेजि सेठ तेश्र हिासम्ि

कायगक्रि ४.२ कानून व्यवसायीहरूले मनशलु्क (pro bono) कानूनी सेवा







१ सबम अदालतहरूिा कानून व्यवसायीहरूले मन:शलु्क

(pro bono) कानूनी सेवा उपलब्ध रिाउन पाउने बािेिा सि कािवालाहरूसुँर छलफल

िजसस्राि अनरुिन तथा सिन्वय कायगसिूह

बमठक २०७२ अस स पवहल हिा

२ सबम अदालतहरूिा कानून व्यवसायीहरूले मन:शलु्क

(pro bono) कानूनी सेवा उपलब्ध रिाउन पाउने रिी सवोच्च अदालत मनयिावलीिा संश धन रनग सवोच्च अदालतलाई मसफारिस रनने



३ सबम अदालतहरूिा कानून व्यवसायीहरूले मन:शलु्क

(pro bono) कानूनी सेवा उपलब्ध रिाउन पाउने रिी सवोच्च अदालत मनयिावलीिा संश धन


िजसस्राि मनणगय २०७२ कामतगक द श्र हिा

37

हनुे मनयिावलीिा यससम्बन्धी कायग रनने अमधवक्ताहरूक अमभलेि िािी मनयमित रूपिा प्रकाशन रनने ि सम्बजन्धत मनकायहरूिा सानकािी पठाउने सिेतक व्यवस्था रनने

४ संश मधत मनयिावलीका आधाििा मन:शलु्क कानूनी सेवासम्बन्धी मनदने जशका तयाि रिी पारित रनने

आय र य सना अनसुन्धानकायगसिूह

मनणगय २०७२ कामतगक तेश्र हिा

५ सबम अदालतहरूले मनदने जशका बि जसि मन:शलु्क कानूनी सेवा ददन चाहने कानून व्यवसायीहरूक सूची तयाि रनने


िजसस्राि कानून व्यवसायीक सूची


६ मन:शलु्क कानूनी सेवासम्बन्धी मनदने जशका बि जसि सम्बजन्धत अदालतहरूबाट कुनम िचग रनुगपनने भए स क लामर आवश्यक वसेट मनकासा ददने

िजसस्राि,



वसेट मनकासा


७ सबम अदालतहरूिा कानून व्यवसायीबाट प्रदान ररिने मन:शलु्क कानूनी सेवासम्बन्धी व्यवस्था लारू हनुे



मन:शलु्क कानूनी सेवा उपलब्ध

२०७२ िंजशिदेजि

38

कायगक्रि ४.3 वमतमनक कानून व्यवसायीक सेवालाई ववस्तारित ि प्रभावकािी बनाउन े

मस.

नं. वक्रयाकलाप

जसम्िेवाि मनकाय/






१ कसमले कानूनी सहायता आवश्यक पिेक कुिा कुनम पमन तरिकाले अदालतलाई सानकािी रिाएिा मनसलाई अदालतबाट मनयकु्त वमतमनक कानून व्यवसायी िाफग त वा अन्य तरिकाले िदु्दा दायि रनुग पूवगदेजि नम मन:शलु्क कानूनी सेवा उपलब्ध रिाउने रिी बमतमनक कानून व्यवसायीक मनयजुक्त ि सेवाका शतगसम्बन्धी मनदने जशका, २०७२ िा संश धन रनने


िजसस्राि मनणगय 2072 कामतगक पवहल हिा

२ िामथ १ नं बि जसि कानून व्यवसायीक सेवा आवश्यक पिेिा अदालतका तफग बाट से्रष्तेदाि वा िजसस्रािले तरुुन्त वमतमनक ववकल िटाउने वा अन्य तरिकाले मनशलु्क कानूनी सहायता उपलब्ध हनुे व्यवस्था रनने रिी वमतमनक कानून व्यवसायीक मनयजुक्त ि सेवाका शतगसम्बन्धी मनदने जशका, २०७२ िा संश धन रनने


िजसस्राि मनणगय 2072 कामतगक पवहल हिा

३ वमतमनक कानून व्यवसायीले आफू मनयकु्त भएक िदु्दािा प्षमक तफग बाट तािेि सिेत मलने रिी वमतमनक कानून


िजसस्राि सवोच्च अदालत

मनणगय 2072 कामतगक पवहल हिा

39

व्यवसायीक मनयजुक्त ि सेवाका शतगसम्बन्धी मनदने जशका, २०७२ िा संश धन रनने

४ वमतमनक कानून व्यवसायीक मनयजुक्त ि सेवाका शतगसम्बन्धी मनदने जशका, २०७२ प्रभावकािी रूपिा लारू रनग मनदने शन ददने


िजसस्राि मनदने शन 2072 कामतगक द श्र हिा

५ अद्धगन्यावयक मनकायिा वमतमनक कानून व्यवसायीक सेवा प्रदान रनने सम्बन्धिा अध्ययन रनने


िजसस्राि प्रमतवेदन २०७२ िाघदेजि २०७३ बमशाि सम्ि

कायगक्रि ४.४ मन:शलु्क कानूनी सहायताक सेवा ववस्ताि १ स्थानीय तहिा वमतमनक

कानून व्यवसायी वा ववमभन्न सिकािी मनकाय वा रमि सिकािी संस्थाबाट उपलब्ध रिाइएक मन:शलु्क कानूनी सहायता सेवालाई प्रभावकािी बनाउन सिन्वय रिी एकीकृत कायग प्रणाली ववकास रनने

से्रस्तेदाि / िजसस्राि


सिन्वय बमठक

2072 अस स देजि

२ आमथगक ववपन्नता वा अन्य िनामसव कािणले कानून व्यवसायीक प्रमतमनमधत्व हनु नसकेका ववचािामधन िदु्दाहरू पवहचान रिी त्यस्ता प्षमहरूले चाहेिा अदालतक तफग बाट मन:शलु्क कानूनी सहायता उपलब्ध हनुे कुिा प्षमहरूलाई सानकािी रिाउने

से्रस्तेदाि / िजसस्राि

सपुिीवे्षमक िौजिक वा मलजित सानकािी

2072 अस स देजि

40

३ मन:शलु्क कानूनी सेवा चाहने व्यजक्तले ि वाइलबाट िेसेस रिेिा वमतमनक कानून व्यवसायीक सम्पकग नं. उपलब्ध हनुे रिी व्यवस्था मिलाउने

सहायता प्रणाली समिमत

सचुना प्रववमध िहाशािा

िेसेस आदान प्रदान

2072 कामतगक तेश्र हिा

४ कानूनी उपचाि आवश्यक पनने व्यजक्तका लामर मन:शलु्क ट लरि ी टेलीफ न सेवा उपलब्ध रिाउने

आय र िजसस्राि टेमलफ न २०७२ कामतगक तेश्र हिादेजि

५ मन:शलु्क कानूनी सवुवधाक बािेिा ि वाइल नम्बििा सािूवहकरूपिा सूचना प्रवाह रनने

आय र िजसस्राि िेसेस २०७२ साल पषु ि २०७३ साल असाि

६ अदालतबाट प्रदान हनुे मन:शलु्क कानूनी सहायताका बािेिा संज्षमि सानकािी पत्रहरू तयाि रनने

य सना तथा अनसुन्धान कायग सिूह

िजसस्राि


सानकािी पत्र

2072 िंमसि पवहल हिा

७ हिेक राववस ि नरिपामलकाका विाहरूिा ि बढी सनसम्पकग हनुे कायागलयहरूिा कानूनी सहायतासम्बन्धी सानकािी पत्रहरू उपलब्ध रिाई त्यसक ववतिण रिाउने


राववस/

नरिपामलकाका विाहरू

सानकािी पत्र उपलब्ध रिाएक पत्र

2072 िंमसि द श्र हिादेजि

८ अदालतबाट उपलब्ध हनुे मन:शलु्क कानूनी सहायता सम्बन्धिा सञ्चाि िाध्यिबाट सूचनाहरू प्रसािण रिाउने


सञ्चाि िाध्यिहरू

सूचनाक प्रसािण

2072 िंमसि पवहल हिा

41

कायगक्रि ४.५ अदालतिा सेवाग्राहीिमत्री वाताविणक ववकास

मस.








१ अदालतका सूचना तथा सहायता क्षमिा त वकएका किगचािीहरूका लामर सेवाग्राहीलाई ररिने व्यवहािका सम्बन्धिा तामलि ददने



2072 अस स तेश्र हिा

२ सहायता क्षमिा पवहचान हनुे प शाकसवहत किगचािीलाई पूणगकालीनरूपिा िटाउने


िटाउने पत्र

2072 भदौ चौथ हिा

३ त्यस्ता किगचािीले सेवाग्राहीलाई अदालतक प्रवेशद्वािदेजि नम मनसक काि सम्पन्न नभएसम्ि सहसीकिण ररिददने

सहायता क्षमका किगचािी

से्रस्तेदाि/ िजसस्राि

सहायता सम्बन्धी िायिी

2072 अस स पवहल हिा देजि

४ िदु्दा मछन्ने ि इसलासिा सनुवुाइ रनुगपनने काि बाहेकका नक्कल ददने, तािेि ददने, मनवेदन दताग रनने लरायतका ससाना कायगहरूिा सेवाग्राहीक काि १ घण्टामभत्र सम्पन्न रनने

से्रस्तेदाि/ िजसस्राि

सम्बजन्धत शािा प्रििु

अनरुिन प्रमतवेदन

2072 भदौ तेश्र हिा देजि

५ अदालतका किगचािीले ददएक सेवाक रणुस्तिक बािेिा सेवाग्राहीक अमभित सवने ्षमण रनने

िजसस्राि सम्बजन्धत शािा प्रििु

सवने ्षमण प्रमतवेदन

2072 िंमसि ि चमत

42

कायगक्रि ४.६ अदालतिा आफैं प्रमतमनमधत्व रनने िदु्दाका प्षमहरूका लामर ववशषे सेवा

मस.




सहय री मनकाय



१ आफ्ना िदु्दािा आफैं प्रमतमनमधत्व रनने िदु्दाका प्षमहरूलाई अदालतिा सेवा ददने तरिकाका बािेिा म्यानअुल तयाि रनने


िजसस्राि म्यानअुल 2072 पषु द श्र हिा

२ आफ्ना िदु्दािा आफैं प्रमतमनमधत्व रनने िदु्दाका प्षमहरूलाई अदालतिा रनुगपनने व्यवहािका बािेिा काठिाि उपत्याकाका अदालतिा काि रनने किगचािी ि न्यायाधीशहरूलाई तामलि प्रदान रनने


तामलि 2072 फारनु पवहल हिा

३ अदालतिा ददनपुनने सािान्य मनवेदनहरू ि सािान्य िालका िदु्दाहरूक वफिाद ि प्रमतउिि पत्रका ढाुँचा तयाि रिी लारू रनग मनणगय रनने


िजसस्राि ढाुँचाहरू २०७२ कामतगक तेश्र हिा

४ अदालतिा ददनपुनने सािान्य मनवेदनहरूक ढाुँचा तयाि रिी सहायता क्षमबाट नम मनवेदकले भने बि जसि भिेि दताग रनने

िजसस्राि/

से्रस्तेदाि सहायता क्षम

मनवेदन दताग

2072 िंमसि पवहल हिादेजि

५ लेनदेन, लटुपीट, रालीबेइज्समत, कुटपीट, नाताकायि, िानाचािल सस्ता सिल प्रकृमतका िदु्दाहरूक वफिाद ि प्रमतउिि अदालतबाट तयाि रिेक फािािक ढाुँचािा भिेि दताग रनने व्यवस्था मिलाउने

िजसस्राि/

से्रस्तेदाि सहायता क्षम

वफिाद दताग

2072 पषु पवहल हिा

43

५.५ लक्ष्य ५: न्यायक पहुुँचिा िहेका अवि धक तत्वहरू पवहचान रनने कायगक्रि ५.१ न्यायसम्िक पहुुँचिा िहेका अवि धक तत्वहरूक बािेिा अध्ययन






कायगसम्पन्न

हनु ेसिय

१ िदु्दा िामिलािा संलग्न हनु पिेक कािणबाट प्षमहरूले वा पीमितहरूले व्यह नुग पनने िचगहरूक बािेिा



२०७२ अस सदेजि

िंमसिसम्ि

२ िदु्दाक कािवाही मछट छरित सम्पन्न रनगका लामर कायगववमध कानूनिा रनुगपनने सधुािका बािेिा



२०७२ अस सदेजि िंमसिसम्ि

३ साना प्रकृमतका िदु्दाहरू तथा िवहला, बदृ्ध, नाबालक,

असहाय, ववपन्न वरगका व्यजक्त संलग्न िहेका िदु्दाहरूक कािवाई रतु रमतिा सम्पन्न रनने उपाय बािेिा




४ अदालतका किगचािीले सेवाग्राहीहरूप्रमत रनने व्यवहाि ि कायगशमली सधुािकाउपायहरू बािेिा




५ हालका अदालतहरूक भौमतक अवस्था ववश्लषेण रिी मतनीहरूलाई अपाङ्गता भएका व्यजक्त, नाबालक, र पनीयता ि सिु्षमा कायि रनुगपनने व्यजक्त सिेतका लामर उपयकु्त संिचनाक ववकास रनग थप रनुगपनने कायगहरूक पवहचान रनने बािेिा




44

६ न्यावयक वा अद्धगन्यावयक मनकायक आदेशबि जसि िार भएक धिौटी मतनग नसकी पपुग्षमका लामर थनुािा बस्न बाध्य भएका व्यजक्तहरूक बािेिा




७ न्यावयक वा अद्धगन्यावयक मनकायहरूिा चलेका िदु्दाका पीमित वा प्रमतवादी िहेका व्यजक्तहरूक सािाजसक, आमथगक, शमज्षमक आदद अवस्था पवहचान रनने बािेिा




८ न्यायिा पहुुँचक सम्बन्धिा देजिएका सािाजसक, सांस्कृमतक तथा पारिवारिक बाधाहरूक बािेिा




९ अद्धगन्यावयक मनकायहरू ि न्यायामधकिणहरूले प्रदान रनने सेवािा प्षमहरूकालामर लाग्ने िचग, िदु्दाक कािवाहीका लामर लाग्ने सिय तथा प्रवक्रयारत सवटलताक अवस्था बािेिा



2072 कामतगकदेजि फारनु

सम्ि

१० िाज्यका तफग बाट भमिहेका न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी वक्रयाकलापसुँर मिल्द सलु्द नीमतरत व्यवस्थाहरू ि कायगक्रिहरूक बािेिा ववविण सङ् कलन रनने



२०७२ अस स

देजि िंमसि

सम्ि

११ उल्लेजित अध्ययनका आधाििा न्यायिा पहुुँच सम्बन्धिा चाल्नपुनने नीमतरत कदि सम्बन्धिा सिकािलाई सझुाव ददने

आय र िजसस्राि मनणगय २०७२ फारनु द श्र हिा

45

५.६ लक्ष्य ६: िवहला, ववपन् न असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तहरूक कानूनी आवश्यकताहरूक पवहचान रनने कायगक्रि ६.१: िवहला, ववपन् न असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तहरूक सशक्तीकिणका लामर कानूनी आधािक ववकास







१ िवहला, ववपन् न असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तहरूक हक अमधकाि संि्षमण रनग कानूनिा रनुगपनने संश धनका बािेिा अध्ययन रनने




२ मनिन्ति सनुवुाइ हनुे िदु्दाक सूचीिा परिवतगन रिी फौसदािी बाहेकक िवहला, ववपन् न असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तहरू सिावेश भएका िदु्दा सिेत सिावेश रनने रिी मनयिावली संश धन रनने

पूणग बमठक िजसस्राि मनणगय 2072 अस स द श्र हिा

३ कानूनिा स्नातक अध्ययनक लामर भनाग पाएका िवहला, ववपन्न, असहाय ि अस्षमि वरगका २० सना ववद्याथीहरूलाई आमथगक सहय र रनने

आय र िजसस्राि मनणगय 2072 िंमसि द श्र हिा

४ िवहला ि ववपन्न वरगका न्यायसेवािा कायगित कानूनिा स्नातक नरिेका कािगचािीहरूिध्ये हिेक वषग २० सनालाई कानूनिा स्नातक तहिा अध्ययन रनगका लामर अध्ययन ववदा ददई सेवासतगसम्बन्धी मनयि अनसुािका सवुवधा उपलब्ध रिाउने

आय र िजसस्राि मनणगय 2072 िंमसि द श्र हिा

46

५.७ लक्ष्य ७: न्यायिा पहुुँच अमभववृद्धसम्बन्धी कायगित ववमभन् न मनकाय ि संस्थाहरूसुँर सिन्वय रनने कायगक्रि ७.१ सिकािी मनकायहरूसुँर सिन्वय मस.नं. वक्रयाकलाप जसम्िेवाि

मनकाय/ पदामधकािी





१ अपिाधबाट पीमित भएका व्यजक्तहरूका लामर शािीरिक पिी्षमण तथा तत्कालीन उपचाि एवं िन पिािशग सेवा एकम स्थानबाट मन:शलु्क उपलब्ध रिाउन नेपाल प्रहिी, स्वास्थ्य िन्त्रालय एवं िवहला तथा बालबामलका िन्त्रालयहरू बीच सिन्वय रनने



2072 कामतगक तेश्र हिा

२ नेपाल प्रहिीसि्षम आउने अपिाध बािेका सूचना सहस ि मछट छरित रूपिा दताग हनुे व्यवस्थाका लामर त्यस बािेिा कायग रनने प्रहिी किगचािीका लामर मनदने जशका बनाउन रहृ िन्त्रालयसुँर सिन्वय रनने



2072 कामतगक द श्र हिा

३ अपिाधबाट पीमित िवहला, नाबालक, ववपन्न तथा असहाय ब्यजक्तलाई कानूनबि जसि अदालतबाट ददलाउन ुपनने ्षममतपूमतग, बासव्यवस्था लरायतका तत्कालीन िाहतका ववषयिा सिकािका मनकायहरूबाट उपलब्ध हनुसक्ने सवुवधाबािे सम्बजन्धत मनकायहरूसुँर सिन्वय रनने



2072 कामतगक द श्र हिा

47

४ िाध्यामिक ि उच्च िाध्यामिक ववद्यालयक पाठ्यक्रििा कानूनसम्बन्धी ववषय सिावेश रनगका लामर जश्षमा िन्त्रालय ि सम्बद्ध मनकायहरूसुँर सिन्वय रनने



2072 िंमसि तेश्र हिा

५ सिकािवादी िदु्दाका सा्षमीहरूक सिु्षमा, उनीहरूलाई उपलब्ध रिाउने िचग, सदििकुाििा िहुँदाक वासव्यवस्था तथा अदालतिा पेस भएका व्यजक्तरत सािान वफताग लरायतका ववषयिा िहान्यायामधवक्ताक कायागलय लरायत अन्य मनकायसुँर सिन्वय रनने

आय र अनरुिन तथा सिन्वय कायगसिूह


२०७२ पषु तेश्र हिा

कायगक्रि ७.२ कानून ि न्यायक ्षमते्रिा कायगित रमिसिकािी संघसंस्थासुँरक सिन्वय





अनरुिन

सूचक


१ न्यायिा पहुुँच आय रसुँर सहकायग रनग चाहने कानून ि न्यायक ्षमेत्रिा कायगित संस्थाहरूक सूची तयाि रनने


िजसस्राि संस्थाहरूक सूची

२०७२ अस स द श्र हिा

२ कानून ि न्यायका ्षमेत्रिा कायगित संस्थाका प्रमतमनमधहरूसुँर बमठक रनने


िजसस्राि बमठक २०७२ कामतगक द श्र हिा

३ न्यायिा पहुुँच सम्बन्धिा रमिसिकािी संस्थाहरूले रिेका अध्ययन प्रमतवेदनहरूक सङ् कलन रनने


िजसस्राि प्रमतवेदन हरू


48

४ िवहला, ववपन् न असहाय ि अस्षमि वरगका व्यजक्तहरूक हक अमधकािका बािेिा सनचेतना सराउने कायगक्रि रदाग रमिसिकािी संस्थाहरू िाफग त सञ्चालन रनगका लामर स सम्बन्धी मनदने जशका बनाउने


िजसस्राि मनदने जशका २०७२ िंमसि द श्र हिा

५ आय रले रनने सनचेतना अमभबवृद्ध सम्बन्धी वक्रयाकलापहरू रमिसिकािी संस्थाहरू िाफग त रनगका लामर त्यस्ता संस्थाहरूसुँर सम्झौता रनने

आय र िजसस्राि सम्झौता २०७२ िंमसि तेश्र हिा

६ आय रले रनने सनचेतना अमभबवृद्धसम्बन्धी वक्रयाकलापहरूिध्ये आय रले त केबि जसिका वक्रयाकलापहरू रमिसिकािी संस्थाहरू िाफग त रनने

सनचेतना कायगसिूह

िजसस्राि कायगक्रि २०७२ पषुदेजि

उल्लेजित कायगक्रि तथा वक्रयाकलापहरूक कायागन्वयन रनने सियतामलका तलक तामलका नं.-

२ िा उल्लेि ररिएक छः

50

सन्दभग सिाग्रीहरू १ नपेालक अन्तरिि संववधान, २०६३ २ नपेाल ऐन सङ्ग्रहहरू (१ देजि १७) ३ नपेाल मनयि सङ्ग्रहहरू ४ नपेाल कानून पमत्रकाहरू ५ िणनीमतक य सना / कायगय सना

न्यायपामलकाक पवहल पञ्चबषीय िणनीमतक य सना, २०६१ ६२-२०६५ ६६

न्यायपामलकाक द स्र पञ्चबषीय िणनीमतक य सना, २०६६ ६७-२०७० ७१

न्यायपामलकाक तेस्र पञ्चबषीय िणनीमतक य सना, २०७१ ७२-२०७५ ७६

िाविय िवहला आय र, द स्र प् चबषीय िणनीमतक य सना, िाविय िवहला आय र,

(२०७१)

िवहला बालबामलका तथा सिास कल्याण िन्त्रालय, लमवङ्गक सिानता तथा िवहला सशजक्तकिण िाविय कायगय सना, िवहला बालबामलका तथा सिास कल्याण िन्त्रालय, (२०६१)

६ सवोच्च अदालतका अध्ययन प्रमतवेदनहरू अदालतक ्षमेत्रामधकाि पनुिावल कन रनने सम्बन्धिा रदठत समिमतक सझुाव ि

अन्य िातहतका अदालत ि मनकायका सम्बन्धिा अध्ययन रिी सझुाव पेश रनग रदठत समिमतक प्रमतवेदन, २०६२

अदालतक िानव संशाधनक ्षमिता ि आवश्यकताका बािेिा अध्ययन रनने समिमतक प्रमतवेदन, २०६२

दातसंृस्था ि रमि सिकािी संस्थाहरुसुँरक साझेदािी सम्बन्धी नीमत तसुगिा एवं दात ृसंस्थासुँर काि रनग स्वायिता प्राि रनने ववषयिा अध्ययन रिी नीमत तसुगिा रनने सम्बन्धिा रदठत समिमतक प्रमतवेदन, २०६२

न्यावयक स्वायितािा प्रभाव पानने ववषयहरुक अध्ययन रिी नीमत मनयि तसुगिा रनग रदठत समिमतक प्रमतवेदन,२०६२

कानूनी सहायतासम्बन्धी समिमतक प्रमतवेदन, २०६३

अदालतबाट वमतमनक काननु व्यवसायी िाफग त प्रदान ररिने काननुी सहायताक प्रभावकारितासम्बन्धी अध्ययन प्रमतवेदन, २०६९

न्यायपामलकािा द भाष ेसम्बन्धीव्यवस्था रनने अध्ययन प्रमतवेदन, २०७२

51

७ पसु्तकहरू

Action Committee on Access to Justice in Civil and Family Matters, Access to Civil and Family Justice; A Road map to Change, Canada (2013)

American Bar Association, Diversity in the Legal Profession; the Next Steps,

ABA Presidential Initiative Commission on Diversity, (2010)

Asian Development Bank, Access to Justice for the Urban Poor: Toward

Inclusive Cities,:, ADB, Philippines, (2010)

Australian Human Right Commission, Access to Justice in the Criminal

Justice System for People with Disability, AHRC, (2013)

Byron M. Sheldric, Access to Justice and Legal Empowerment as Vehicles of

Poverty Alleviation: Governance Challenges to Linking Legal Structures to

Social Change, Centre for International Sustainable Development Law,

(2012)

Fisher, Fern, Moving Towards a More Perfect World: Achieving Equal

Access to Justice of Judicial Activism, 17 Cuny Law Review 285, (2014)

KSL/CelRRd, Baseline Survey on Juvenile Justice System in Nepal,

KSL/CelRRd (2010)

Luchsinger, Gretchen, Access to Justice in Asia and the Pacific; A

Comparative Experience Note, UNDP, (2010)

Office of the Prime Minister and Council of Ministers, A Study on Gender-

based Violence Conducted in Selected Rural Districts of Nepal, OPMCM,

Nepal, (2012)

UNDP, Access to Justice Practice Note, UNDP, (2004)

UNHRC, Opening the Door to Equity: Access to Justice for Dalit in Nepal,

Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR) in Nepal,

(2011)

United Nations, Opening the Door to Equality: Access to Justice for Dalit in

Nepal, OHCHR, Nepal, (2011)

८ वेवसाइटहरु

American Bar Association, Center for Racial and Ethnic Diversity http://new.abanet.org/centers/diversity

Commission on Mental and Physical Disability Law http://new.abanet.org/disability

Commission on Sexual Orientation and Gender Identity http://new.abanet.org/sogi

Commission on Women in the Profession www.abanet.org/women

Council on Legal Education Opportunity (CLEO) www.cleoscholars.com

CUNY Center for Diversity in the Legal Profession www.law.cuny.edu/clinics/JusticeInitiatives/

Law School Admission Council (LSAC) http://www.lsac.org/SpecialInterests/minorities-in-legal-

education.asp

Lawyers for One America www.lawyersforoneamerican.org

Minority Corporate Counsel Association www.napaba.org

United Nations, http://www.un.org/esa/socdev/documents/reports/Legal%20empowerment%20of%20the%20poor.pdf

http://www.un.org/esa/socdev/documents/reports/Legal%20empowerment%20of%20the%20poor.pdf

http://www.un.org/esa/socdev/documents/reports/Legal%20empowerment%20of%20the%20poor.pdf

52

अनसूुचीहरू अनसूुची १

न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी िखु्य कानूनी प्रावधानहरु

क्र.सं. ऐनक नाि िखु्य कानूनी व्यवस्था

१. किमया श्रि (मनषधे रनने ) सम्बन्धी ऐन, २०५८

कुनम कसिुसन्य कायग भएिा स बाट पीमित व्यजक्त वा स सकुम ले मलजित उसिुी वा िौजिक सूचना रनग सक्ने

पपुग्षमक लामर तािेििा बस्न ुनपनने

ववशेष अदालत ऐन, २०५९ बि जसिक कायगववमध अपनाएि िदु्दाका कािवाई वकनािा ररिने

२. कानूनी सहायतासम्बन्धी ऐन, २०५४

त वकएक वावषगक आयभन्दा कि आय भएका व्यजक्तले कानूनी सहायता प्राि रनने रिी िापदण्ि मनधागिण भएक

हाल वावषगक रु. ४०,०००/- भन्दा कि आय भएक व्यजक्तलाई आमथगक सहायता उपलब्ध रिाउने ररिएक

कानूनी सहायता उपलब्ध रिाउन नेपाल बाि एस मसएसनका सदस्य वा अन्य कानून व्यवसायीहरूिध्येबाट िदु्दाक प्रकृमत अनसुाि छुट्टाछुट्टम कानून व्यवसायीहरूक सूची बनाउने

त वकएक व्यजक्तलाई कानूनी सहायता उपलब्ध रिाउने

कारसातहरूक नक् कल मलुँदा कुनम दस्तिु नलाग्ने

३. घिेल ुवहंसा (कसिु ि ससाय) ऐन, २०६६

घिेल ुवहंसा सम्बन्धिा स सकुम व्यजक्तले प्रहिी कायागलय वा स्थानीय मनकाय वा िवहला आय रिा मलजित वा िौजिक उसिुी ददन सक्ने

प्रहिीिा उसिुी दताग भएपमछ २४ घण्टामभत्र पीिकलाई जझकाई बयान रिाउन ुपनने

पीमितलाई शािीरिक वा िानमसक यातना परुेक देजिएिा उपचािका लामर नजसकक अस्पतालिा लरेि घासाुँच लरायत पिी्षमण रिाउन ुपनने

पीमित ि मनससुँर आमस्रत व्यजक्तलाई तत्काल सिु्षमाक व्यवस्था मिलाउन ुपनने

प्रहिी वा स्थानीय मनकायिा पीिकलाई जझकाएपमछ तािेििा िािी कािवाही रनुगपनने

प्षमहरूबीचिा िेलमिलाप हनुसक्ने भए िेलमिलाप रिाउने ि िेलमिलाप हनु नसकेिा अदालतिा स उसिुी पठाउन ुपनने

पीमित व्यजक्त आफैं ले चाहेिा अदालतिा स झम उसिुी ददन सक्ने

अदालतले पीमितलाई तत्काल संि्षमण ददनपुनने देजिएिा

53

संि्षमणात्िक आदेश सािी रिी पीमितक संि्षमण प्रदान रनग सक्ने

संज्षमि कायगववमध ऐन, २०२८ बि जसिक कायगववमध अपनाई बन्द इसलासिा कािवाही ररिने

अदालतले पीिकबाट पीमितलाई ्षममतपूमतग उपलब्ध रिाउन सक्ने

४.

नेपाल क टग वफ ऐन, २०१७

क टग वफ मतनग असिथग व्यजक्त भएिा िास िास अवस्थािा क टग वफ निािे पमन िदु्दा हेरिन सक्ने

५. प्रिाण ऐन,२०३१

सम्बद्ध प्रिाणिात्र अदालतले बझुी मछट छरित , मनष्प्षम ि प्रभावकािी न्यायसम्पादन रनने

प्रिाण पिी्षमणक तिीका ि सा्षमी बकपत्र रिाउने तिीका बािे उल्लेि भएक

६ प्रहिी ऐन, २०१२

वािेण्ट सािी भई आएक िा तरुून्त तािेल रिाउन ुपनने

अपिाधी पिा लराई तरुून्त पक्राउ रनुगपनने

पक्राउ पिेका वा थनुािा पिेका व्यजक्त घायल वा मबिािी पिेिा उजचत ख्याल रिी आवश्यक व्यवस्था रनुगपनने

वािेण्ट, सिाव्हान वा म्याद सूचना तािेल रिाई अदालतिा पठाउन ुपनने

७ बालबामलका सम्बन्धी ऐन,२०४८

बालबामलकालाई कु्रि वा यातनापूणग व्यवहाि रनग नहनुे

१० वषग िमुनक कुनम बालबामलकाले कानून बि जसि अपिाध ठहरिने कुनम काि रिेिा मनसलाई ससाय नररिने

१६ वषग िमुन ि १० वषगिामथका बालबामलकाले रिेक कसिुिा मनसक उिेिबि जसि ससायक िात्रा मनधागिण हनुे

बाल्यावस्थािा रिेक अपिाधबाट बालबमलकाक अय ग्यता वा अपिाधक पटक कायि नहनुे

बालबामलकालाई नेल हतकिी लराउन, एकान्त कािावासिा िाख् न वा उिेि परुेका कम दीक साथिा िाख् न नहनुे

कानून व्यवसायीक प्रमति्षमाववना बालबामलकालाई लराइएक फौसदािी िदु्दािा अदालतले कािवाही वकनािा रनग नहनुे

बालबामलकालाई अदालतले नम वमतमनक ववकलक सेवा उपलब्ध रिाउन ुपनने

यस ऐनले प्रदान रिेका हकक प्रचलनका लामर बालबामलकाक तफग बाट स सकुम ले पमन सम्बजन्धत जसल्ला अदालतिा मनवेदन ददनसक्ने

िदु्दाक पपुग्षम वा तहकीकात रदाग थनुािा बस्नपुनने भएिा ि

54

फम सला बि जसि कम दिा बस्नपुनने ठहिेिा कािाराििा निािी बाल सधुाि रहृिा िाख् नपुनने

बालबामलकाक हक पगु्ने सनुसकुम कुिािा पमन नामलस, उसिु वा प्रमति्षमा रनग बाब,ु आिा वा संि्षमक नभएिा स सकुम ले रनगसक्ने

बालबामलका संलग्न भएक िदु्दाक कािवाही रदाग बन्द इसलासबाट रनुगपनने ि स का लामर छुट् टम बाल इसलासक रठन हनुे

िदु्दािा कािवाही रदाग अन्य िदु्दालाई भन्दा बालबामलका संलग्न भएक िदु्दालाई प्राथमिकता ददनपुनने

८. िानव बेचमबिन तथा ओसािपसाि (मनयन्त्रण)ऐन, २०६४

िानव बेचमबिन बािेिा पीमित आफैं वा अन्य सनुसकुम व्यजक्तले प्रहिीिा उसिुी ददनसक्ने

पीमितले प्रहिीिा रिेक बयान सम्बजन्धत जसल्ला अदालत वा स अदालतिा पगु्न कदठनाइ भएिा नजसकक सनुसकुम अदालतबाट प्रिाजणत रिाई थप अनसुन्धान रनग सवकने

अनसुन्धानक क्रििा प्रिाजणत बयानलाई नम अदालतले प्रिाणिा मलन सक्ने

प्रिाणक भाि अमभयकु्तले परु याउन ुपनने , पीमितले अनवुादक वा द भाष ेिाख् न सक्ने, कसिुदािलाई भएक सरिवानाक पचास प्रमतशत िकि

बिाबिक िकििा नघट्ने रिी पीमितलाई ्षममतपूमतग भिाई ददनपुनने ,

अपिाधक सूचना ददने व्यजक्तलाई सरिवानाक १०% बिाबिक िकि पिुस्काि स्वरूप प्रदान ररिने ि सिुाकीक ववविण र प्य िाजिने,

िदु्दाक कािवाही रदाग बन्द इसलासिा रनुगपनने , पीमितक नाि प्रचाि प्रसाि रनग नहनुे, पीमित वा उसिुकतागले सिु्षमाक िार रिेिा अदालतिा

साुँदा आउुँदा वा कुनम मनजश् चत अवमधसम्ि प्रहिी सिु्षमािा िाख् न े

९ िलुकुी ऐन, २०२०

अदालती बन्द वस्तक िहल अन्तरगत-

अड्डा िलेुदेजि बन्द नभएसम्ि अड्डाक काि बाहेक ठट्टा िस्किी रनग नहनुे (३नं.),

अड्डािा हातहमतयाि मलई आउन नहनुे (५नं.), अड्डाक कािकािवाही िलुा इसलासिा रनुग पनने (६नं.), सावगसमनक हक वहत मनहीत िहेक ववषयिा अदालतक

अनिुमत मलई स सकुम ले पमन नामलस वा वफिाद दायि रनग सक्ने (१० नं.),

कम दिा पिेक , बेवारिस नाबालक, बदृ्धबदृ्धा, अशक्त,

55

स्वास्नीिामनस वादी भएक वा नाता कायि रिाइपाऊुँ भन् ने, ववधवा िवहला वादी/पनुिावेदक भएक िदु्दाहरूलाई प्राथमिकता ददई वकनािा रनुगपनने (११नं.),

फम सला रदाग त वकएक सियमभत्र रनुग पनने ि स सियिा रनग नसकेिा पनुिावेदन सनु् ने मनकायबाट मनकासा मलई मछट कािवाही रिी फम सला रनुगपनने (१४ ि १५ नं.),

नाबालक वा ह स ठेरानािा नभएकाक ि ब ल्न नसक्नेक कारस रिाउन ुपदाग संि्षमकलाई ि हबििा िाख् नपुनने ( २४ ि २५ नं.),

सम्बजन्धत इलाकाक जसल्ला अदालतले सबम िदु्दािा सरुू कािवाही ि वकनािा रनने (२९ नं.),

नाता पनने व्यजक्तक िदु्दा हेनग नहनुे (३० नं.), हदम्याद नलेिेक कुिािा सवहले सकुम नामलस रनग सवकने

(३६ नं.), काब ुबावहिक परिजस्थमत पिी म्याद तारिि रजु्रिेा थाम्न

सवकने (५९ नं.), वारिसबाट पमन िदु्दाक पपुग्षम रनग सवकने (६५ नं.), िीतपूवगक म्याद तािेल नरिी िदु्दािा कािवाही वकनािा हनु

नसक्ने (११०), १११,११२ नं.), स्वास्नी िामनसलाई िदु्दाक मसलमसलािा अदालतिा आउुँदा

ठट्टा िस्किी रिी स धपछु रनग नहनुे (१३४ नं.), फौसदािी िदु्दािा ३ वषगसम्ि वा स भन्दा कि ससाय

भएकािा पनुिावेदन रनग थनुािा निािी सेथा सिानी वा धिौटी मलई पनुिावेदन दताग रनग पाउने रिी सवुवधा ददन सवकने (१९४ नं.),

धिौटी वा सिानत िाख् न नसकी थनुािा िहेक पनुिावेदकलाई कािवाहीक मसलमसलािा थनुािा िाख् न उजचत नलारेिा धिौट वा सिानत नमलई तारिििा िािी कािवाही रनग सक्ने (२०० नं.),

बेिीतपूवगक म्याद तािेल भई प्रमतवाद रनने िौका नपाएकाले एकतफी रूपिा भएक फम सलाबाट िकाग पनने ले स फम सला भएक ६ िवहनामभत्र थाहा पाएक ३५ ददनमभत्र प्रमतवादी ददन ल्याएिा पनुः िदु्दाक कािवाही हनु सक्ने (२०८ नं.),

थनुािा पिेक व्यजक्तले आफू थमुनएक अड्डािाफग त नम िदु्दासुँर सम्बजन्धत कारसक नक् कल मलन पाउने (२१२ नं.)

दण्ि ससायक िहल अन्तरगत

नाबालक वा ह स ठेराना नभएक िामनसले रिेक कसिुिा ससाय नहनुे (१ नं.),

३ वषगभन्दा कि कम दक ससाय भएका िदु्दािा कम दिा

56

िाख् न उजचत नलारेिा कम दबापत िकि असूल रिी कम दिा निाख् ने रिी फम सला रनग सवकने (११क नं.),

कम द ठेक्दा चानचनु ददनक छुट ददनपुनने (४० नं.), कम द म्याद ठेक्दा हद कायि रिी उपल्ल हद िात्र असलु

ररिने (४१ नं.),

कम द वा सरिवाना हनुे अजन्ति फम सला हुुँदा स लारेक िामनस अड्डािा उपजस्थत भएिा २०% कम द वा सरिवाना मिनाहा हनुे (४१क नं.),

देवानी िदु्दािा ववर भिाउने, चलन चलाउने, अंश ददलाउने ि छुट्याइददने लरायतका हक अमधकािसुँर सम्बजन्धत िदु्दािा भएक अजन्ति फम सला कायागन्वयन रनने कािसिेत अदालतबाटम हनुे

१०. यातनासम्बन्धी ्षममतपूमतग, २०५३

वहिासत वा थनुािा यातना ददएक ठहिेिा पीमित व्यजक्तलाई ्षममतपूमतग ददनपुनने ,

पीमितले आफूलाई यातना ददएक मिमतले वा थनुाबाट छुटेक मिमतले ३५ ददनमभत्र ्षममतपूमतगक िारदाबी रिी आफू थनुािा िहेक इलाकाक जसल्ला अदालतिा उसिुी मनवेदन ददनपुनने ,

थनुािा िहेक व्यजक्तलाई यातना ददएक कुिािा पीमित आफैं ले उसिुी ददन नसक्ने भएिा वा मनसक ितृ्य ुभएिा कािण ि ली मनसक परिवािक सदस्य वा मनसक कानून व्यवसायीले पमन उसिुी ददन सक्ने,

जसल्ला अदालतले ३ ददनमभत्र पीमितक शािीरिक वा िानमसक अवस्थाक साुँच रनग आदेश ददन सक्ने,

पीमितक उपचाि रनुग पनने देजिएिा नेपाल सिकािले उपचाि रिाउन ुपनने ,

सजङ््षमि कायगववमध ऐन, २०२८ बि जसि मछट छरित कािवाही ि वकनािा रनुग पनने ,

पीमितलाई यातना ददएक ठहिेिा नेपाल सिकािबाट एकलाि रुपैंयाुँसम्ि ्षममतपूमतग भिाइददन सक्ने,

यातना ददने कायगिा संलग्न व्यजक्तउपि ववभारीय कािवाहीक लामर जसल्ला अदालतले लेजिपठाउने

११ ववशेष अदालत ऐन, २०५९

प्रमतवादीका नाििा बाटाका म्यादबाहेक १५ ददन (ववदेशिा िहेकाक हकिा ३० ददन) क म्याद सािी रिी तािेल रिाइने (दफा-१०),

सा्षमीका नाििा म्याद सािी रदाग बाटाका म्यादबाहेक ७ ददनक पठाउन ुपनने ,

म्याद तािेल रदाग प्राथमिकता ददनपुनने , म्याद तािेल हनु नसकेिा पमत्रकािा सूचना प्रकाजशत रनग

57

सवकने, म्याद तािेि थाम्दा एक पटकसम्ि बढीिा १५ ददनक

थाम्न पाइने (दफा-११), िदु्दा दायि भएक मिमतले सािान्यतया ६ िवहनामभत्र

वकनािा रनुगपनने (दफा-१६), पनुिावेदन पिेिा मिमसल प्राि भएक मिमतले ३ िवहनामभत्र

वकनािा रनुगपनने

१२ वमदेजशक ि सराि ऐन, २०६४

वमदेजशक ि सरािसुँर सम्बजन्धत वववादक अनसुन्धान रिी दायि हनुे िदु्दािा नेपाल सिकाि वादी भई कािवाही ररिने (दफा ६३),

यस्ता िदु्दाक कािवाही सजङ््षमि कायगववमध ऐन, २०२८ बि जसि मछट छरित ररिने (दफा ६५),

छुट्टम न्यायामधकिणक स्थापना भम िदु्दािा कािवाही वकनािा भमिहेक

१३ श्रि ऐन, २०४८

पीमित वा सि कािवाला व्यजक्त वा सम्बजन्धत रेि यमुनयनक उसिुीबाट िदु्दा दायि हनु सक्ने (दफा ५९),

श्रिसम्बन्धी वववाद हेनग छुट्टम श्रि अदालतक व्यवस्था (दफा ७२),

सािवुहक वववाद सिाधानक लामर दाबी पेस रनग पाउन ेव्यवस्था (दफा ७४),

सािूवहक सम्झौता रिी वववाद मिलाउन सवकने व्यवस्था (दफा ७९),

वववाद सिाधानका लामर मत्रप्षमीय समिमत रठन हनु सक्न ेववशेष व्यवस्था (दफा ८३)

१४ सिकािी िदु्दा सम्बन्धी ऐन, २०४९

सिकािवादी फौसदािी िदु्दाक प्रमति्षमा सिकािी ववकल कायागलयबाट हनुे,

अपिाध अनसुन्धानिा संलग्न मनकायक काि, कतगव्य ि अमधकाि सिेत मनजश् चत ररिएक (दफा ४ देजि१७ सम्ि),

िदु्दा नचलाउन ेमनणगय भएिा स क सूचना साहेिवालालाई ददनपुनने (दफा २०),

सिकािवादी भई चलेक िदु्दा स ऐनक अनसूुची १ ि २ मभत्र नपनने देजिएिा अदालतक अनिुमतले सि कािवाला व्यजक्तलाई जझकाई प्षम कायि रिी स ही िदु्दाक मिमसलबाट प्रचमलत कानून बि जसि कािवाही वकनािा हनुे (दफा २७)

१५ सजङ््षमि कायगववमध ऐन, २०२८

उसिुी मनवेदनक आधाििा पमन सम्बजन्धत व्यजक्तक बयान मलई कािवाही वकनािा रनने (दफा ४),

प्रमतवादी अदालतिा उपजस्थत भए तरुुन्त मनसक बयान मलई अरू कािवाही रनने ि सिय िारे ३ ददनक सिय ददने,

58

प्रमतवादीलाई म्याद पठाउन ुपदाग ३ ददनमभत्र ७ ददनक म्याद सािी रनुगपनने (दफा ५ ि ८ सिेत),

सिाव्हान वा इतलायनािा तािेल रदाग सािी भएक २ ददनमभत्र तािेल रिाउन ुपनने (दफा ७),

म्याद वा तारिि रजु्रिेा एकम पटक वा बढीिा दईु पटकिा १५ ददन िात्र थाम्न पाउने (दफा ८),

प्रमतउिि पिेक वा स क अवमध परुेक मिमतले ९० ददनमभत्र िदु्दा वकनािा लराउन ुपनने (दफा १०),

प्रिाण बजुझसकेपमछ वादी ि प्रमतवादीले अदालतक अनिुमत मलई तारिििा नबसे पमन हनुे (दफा ११),

पनुिावेदनक म्याद ३० ददनक सािी हनुे (दफा ११क), पनुिावेदन पिेिा सरुू मिमसल प्राि भएक मिमतले ९०

ददनमभत्र वकनािा रनुगपनने (दफा ११ि)

59

अनसूची २ न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी सवोच्च अदालतबाट भएका िखु्य िखु्य मनणगय तथा आदेशहरू

क्र.सं. िदु्दा नं. प्षम ववप्षमक नाि

आदेश मिमत आदेशक सजङ््षमि ब्यह िा

१. नेकाप २०४९ पषृ्ठ १०१०

िनबहादिु ववश् वकिाग ववरुद्ध कानून न्याय तथा संसदीय िन्त्रालय सिेत

२०४९ 11 14 अदलतक १०क िा भएक छुवाछुतबािेक दण्िसम्बन्धी व्यवस्थालाई स्पिीकिणले संकुजचत पानग नसक्ने

संववधानक धािा ११(४) बि जसि अिान्य हनुे

२. ०५० सालक रिट नं. ३३९२

अमधवक्ता िीिा ढुङ् राना ववरुद्ध कानून न्याय तथा संसदीय व्यवस्था िन्त्रालय सिेत

२०५२ ४ १८ ववशेष इसलास

अंश वन्िाक १६ नं ले छ िीलाई पममत्रक सम्पजि प्राि रनगिा भेदभाव रिेक देजिने

य आदेश प्राि भएक मिमतले एक वषगमभत्रिा संसदिा उपयकु्त ववधेयक प्रस्ततु रनुग भनी सिकािका नाििा मनदने शात्िक आदेश सािी हनुे

३. ०५४ सालक रिट नं. २९५७

अमधवक्ता केशव िास पाण्िे ववरुद्ध रहृ िन्त्रालय सिेत

२०५६ ५ २९ संयकु्त इसलास

सािाजसक व्यवहाि सधुाि ऐन, ०३३ ले मनषधे रिेका कायग नरनग ि रिेिा दण्िसिेत हनुे कुिाक िेमिय , टेमलमभसन ि सञ्चािक िाध्यिद्वािा प्रचाि प्रसाि रनने रिाउने

४. ०५५ सालक रिट नं. ३४५५

अमधवक्ता भितिजण रौति ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद् सजचवालय सिेत

२०५८ २ ९ संयकु्त इसलास

थनुवुाहरुले पाउने सेवा ि सवुवधाहरू प्रदान रनग ि सीणग अवस्थािा िहेका कािाराि भवनहरु पनुः मनिागण रनग आवश्यक िहेक परिप्रके्ष्यिा कािाराि ऐनक दफा ६(१) (ि), (र), (घ), (ङ) बि जसिका कदिहरू अझ

60

प्रभावकािी रुपिा लारू रनुग रिाउन ुभनी मनदने शात्िक आदेश सािी हनुे

५. ०५७ सालक रिट नं. ३६४३

दरुाग स व ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद् सजचवालय सिेत

२०५८ ६ १२ संयकु्त इसलास

िलुकुी ऐन अदलक १०(क) नं. ले सामतपामतका आधाििा छुवाछुतक व्यवहाि रिेिा ससायक व्यवस्था रिेक

सिासलाई चेतनशील बनाई यस्ता ववकृमत हटाउुँदम सानपुनने

६. संवत ०५८ सालक रिट नं. ५५

अमधवक्ता िीिा ढंुराना ववरुद्ध काननु, न्याय तथा संसदीय व्यवस्था िन्त्रालय सिेत

२०५९ १ १९ ववशेष इसलास

वमवावहक बलात्काि सम्बन्धिा आवश्यक काननु संश धन ववधेयक संसदिा पेस रनुग भनी मनदने शात्िक आदेश सािी हनुे

७. ०५९ सालक रिट नं. ८८

अमधवक्ता िासपु्रसाद चापाराई सिेत ववरुद्ध स्वास्थ्य िन्त्रालय सिेत

२०६० ५ २५ ववशेष इसलास

िवहला कािदाि, किगचािीहरुका हकिा त वकएभन्दा कि रनग नपाइने रिी न्यूनति ्प्रसूमत मबदाक अवमध मनधागिण रिी िाततृ्व संि्षमण सम्बन्धिा आवश्यक व्यवस्था मिलाउन मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

८. ०५७ सालक रिट नं. ३५८६

सदुशगन सवेुदी ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद् सजचवालय

२०६० ७ २८ संयकु्त इसलास

अन्धा, अपाङ् र, बवहिा तथा

ससु्त िनःजस्थमत भएका व्यजक्तहरुलाई नेपालभरिका सम्पूणग सावगसमनक ववद्यालय,

ववश्वववद्यालय तथा तामलि केन्रहरूिा मनःशलु्क भनाग रिी रिाई कुनम सेवा शलु्क सिेत

नमलन ुभनी मनदने शात्िक आदेश सािी हनुे

61

९. २०५९ सालक रिट नं. २९४२

अमधवक्ता िासािाि ढकाल ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद् सजचवालय सिेत

२०६० ९ २५ संयकु्त इसलास

सेनेभा िहासजन्धक उल्लङ् घनक कसिुिा िदु्दा हेनने मनकाय, कायगववमध तथा दण्ि ससायसस्ता ववववध ववषय सिावेश रिी िावियस्तििा प्रभावकािी काननुी व्यवस्थाक मनिागणक लामर कािवाही चलाउन ुभनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

१०. २०५८ सालक रिट नं. २८४१

मसदे्धश्विकुिाि मसंह ववरुद्ध िहान्यायामधवक्ताक कायागलय सिेत

२०६१ ११ १० संयकु्त इसलास

सवािी तथा यातायात व्यवस्था ऐन, २०४९,

सिकािी िदु्दासम्बन्धी ऐन,

२०४९, बीिा ऐन, २०४९ िा पीमित प्षमले तत्काल ्षममतपूमतग िकि पाउने रिी सिल ि सहस कायगववमधक तसुगिा रिी लारू रनग मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

११. ०६० सालक रिट नं. ३४३४

अमधवक्ता शमिगला पिासलुी सिेत ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद् सजचवालय सिेत

२०६० ११ २९ संयकु्त इसलास

यौनसन्य दवु्यगबहािसम्बन्धी सबम प्षमलाई सिेट्ने रिी उपयकु्त काननु मनिागण रनुग भनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

१२. ०५८ सालक रिट नं. २८९१

िेश्िा थापा सिेत ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद् सजचवालय सिेत

२०६१ ४ २६ संयकु्त इसलास

ब क्सीक आि प लराई हनुे रिेक अन्याय, अत्याचाि,

उत्पीिन, यातना ददने कायग ि कथाि, मनयन्त्रण एवं ससाय रनने प्रभावकािी ऐनक अभाव िहेकाले स क तसुगिा रनुग ि

रुवढवाद, अन्धववश्वास ि अज्ञानता हटाउन सािाजसक

62

सचेतना अमभववृद्ध कायगक्रि सञ्चालन रनुग रिाउन ुभनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

१३. ०५१ सालक रिट नं. ३०५९

प्रद्य श ्षमेत्री सिेत ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद्क कायागलयसिेत

२०६१ ७ १३ संयकु्त इसलास

िवहला, बालक, वदृ्ध वा शािीरिक वा िानमसक रुपले अशक्त व्यजक्त वा आमथगक सािाजसक वा शमज्षमक दृविले वपछमिएका वरगक संि्षमण वा ववकासका लामर काननुद्वािा ववशेष व्यवस्था रनग सवकने

ति काननुक मनिागण नम नरिी स्वेच्छाचािी मनणगयक आधाििा आि्षमण मसटहरुिा आवेदन रनने रिी सािी भएक सूचना नेपाल अमधिाज्यक संववधान धािा ११(३) क प्रमतबन्धात्िक वाक्यांशक ववपिीत देजिुँदा उत्प्रषेणक आदेशद्वािा बदि हनुे

१४. ०६१ सालक रिट नं. ५७

देवेन्र आलेसिेत ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६१ ९ २२ ववशेष इसलास

बालबामलकासम्बन्धी ऐन,

२०४८ क दफा ७ क प्रमतबन्धात्िक वाक्यांशिा उजल्लजित बाब,ु आिा, परिवािका सदस्य, संि्षमक वा जश्षमकले वालकक वहतक लामर हप्काएक वा सािान्य वपटाई ररिएकािा यस दफाक उल्लङ् घन रिेक िामनने छमन भनी उल्लेि रिेक प्रावधानिध्ये ‘‘...वा सािान्य वपटाई रिक ...’’ भन्ने अंश अिान्य ि बदि घ वषत हनुे

63

बालबामलकािामथ भइिहेका ि हनु सक्ने शािीरिक ससाय एवं अन्य कू्रि, अिानवीय वा अपिानसनक व्यवहाि वा ससाय वा दवु्यगवहाि ि क्न उपयकु्त ि प्रभावकािी उपाय अवलम्बन रनुग भनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

१५. ०६१ सालक रिट नं. ५२

अमधवक्ता सपना प्रधान िल्ल सिेत ववरुद्ध ि.प. क कायागलय सिेत

२०६१ ११ १३ ववशेष इसलास

रभगपतनसम्बन्धी कसिुिा रभगवती िवहला ि स कसिुिा संलग्न अन्य परुुष वा िवहलालाई ररिएक ससायिा ववमभन्नता देजिएक हुुँदा स व्यवस्थासुँर सािञ्जस्य हनुे रिी ज्यानसम्बन्धीक २८क ि ३२ नं. क काननुी व्यवस्थालाई आवश्यक संश धन रिी उपयकु्त काननुी व्यवस्था रनुग भनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

१६. २०५७ सालक रिट नं. ४४०५

िासेन्र ससुि ुसिेत ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद् सजचवालय सिेत

२०६१ १२ ३, संयकु्त इसलास

न्यावयक क ष ऐन, २०४३ लारू रनने रिाउनेतफग काि कािवाही अजघ बढाउन ुभनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

१७. २०६१ सालक रिट नं. ४६

ित्नबहादिु वारचन्द सिेत ववरुद्ध काननु न्याय तथा संसदीय व्यवस्था िन्त्रालय सिेत

२०६२ १ ८ ववशेष इसलास

िलुकुी ऐन, अदलक िहलक १० क नम्बिअन्तरगत पिेका िदु्दाहरुक अध्ययनबाट पीमित प्षमक अनसुन्धान प्रवक्रयािा सिल ि प्रभावकािी पहुुँच, दण्ि ससाय ि

पीमितलाई ्षममतपूमतग

64

भिाउनेसम्बन्धिा तथ्याङ् क सङ् कलन ि अध्ययन रिी उपयकु्त काननु मनिागण रनुग भनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

१८. २०६१सालक रिट नं. ३३०३

मिलबहादिु ववश्वकिाग सिेत ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद्क कायागलय

२०६२ १ १९ संयकु्त इसलास

छाउपिी प्रथा ि क्नका लामर देहायका मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुेः

एक िवहनामभत्र छाउपिी प्रथालाई कुिीमत घ षणा रनुग

छाउपिी प्रथाक ववरुद्ध सावगसमनक चेतना सराउन स्थानीय मनकायहरुलाई परिचामलत रनग मनदने शन ददन ु

ववभेद ि क्न तीन िवहनामभत्र मनदने जशका बनाई लारू रनुग रिाउन ु

बहृत ्रूपिा अध्ययन रिी आवश्यक पिे काननुसिेत तयाि रनुग रिाउन ु

१९. संवत २०६० सालक रिट नं. १२१

अमधवक्ता टेक ताम्राकाि सिेत ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद् सजचवालय सिेत

२०६२ ५ ३०, ववशेष इसलास

वादी सामतक उत्थान ि ववकासक लामर सन्ि दताग ि नाररिकता मलने प्रवक्रयािा सधुाि रनने

२०. २०६१सालक रिट नं. ०६०

सन्त षकुिाि िहत ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६२ ८ ९ ववशेष इसलास

बाल अदालत स्थापना रनने कायग शीघ्र अरामि बढाउने

२१. २०६२सालक रिट नं. ४४

मिलबहादिु ववश्वकिाग सिेत ववरुद्ध िजन्त्रपरिषद्

२०६२ १० ६, ववशेष इसलास

िवहला ि ब्रतबन्ध रनने संस्काि नभएका सामत सनसामतलाई तीनधािा संस्कृत छात्रावासिा प्रवेश रनग

65

सजचवालय सिेत

नसक्ने रिी भएक कानूनी व्यवस्था सधुाि रनने

२२. २०६१सालक रिट नं. ३३३९

भीिप्रसाद ओली ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६२ १० २८ संयकु्त इसलास

द्वन्द्व पीमित व्यजक्तहरूलाई िाज्यबाट प्रदान ररिने सेवा वा सहमुलयतका सम्बन्धिा स्पि काननुी व्यवस्था रिी उजचत ि आवश्यक व्यवस्थापन रनुग भनी ववप्षमहरूका नाउुँिा मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

२३. ०६० सालक रिट नं.३३४२

अमधवक्ता चन्रकान्त ज्ञवाली ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६३ १ २४ संयकु्त इसलास

सेष्ठ नाररिकक हक वहत संि्षमण ि सम्बद्धगनका लामर काननु बनाई लारू रनुग भनी सिकािक नाििा पििादेश सािी हनुे

२४. २०६३ सालक रिट नं.१३१

अमधवक्ता िीिा ढंुराना ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय, मसंहदिवाि सिेत

२०६३ ८ २८ सािाजसक व्यवहाि (सधुाि) ऐनक दफा ४(३) िा एकम कसिुिा केटाप्षम ि केटी प्षम बीच ससायिा मभन्नता हनुे रिी भएक व्यवस्था परििासगन रनग मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

२५. संवत २०६१ सालक रिट नं. ३२१५

स िप्रसाद पनेरु ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६३ ५ २५ संयकु्त इसलास

घिेल ुन किसम्बन्धी कानून बनाई प्रभावकािी कायागन्वयन रनने

बाल श्रि मनषधेलरायत बाल अमधकािसम्बन्धी अन्य िहत्त्वपूणग ववषयहरू बालबामलकाक पाठ्यक्रििा सिावेश रनने

66

२६. सम्वत ्२०६४ सालक रिट नं.००३९

िेहिदु िमसद ववरुद्ध नेपाल सिकाि रहृिन्त्रालय सिेत

२०६४ ६ ७ २ संयकु्त इसलास

धामिगक कािणबाट पनुः उत्पीमित हनुपुनने ि ितृ्यदुण्िक ससाय सिेत ददन सक्ने हुुँदा मनवेदकलाई पावकस्तान वफताग नपठाउन ु

कम द िकु्त भएपमछ UNHCR ले अन्यत्र देशिा पनुवागसक व्यवस्था नमिलाएसम्ि मनवेदकलाई नेपालिा बस्न ददन ु

२७. रिट नं. ३५७५

िासेन्रप्रसाद ढकालक हकिा िववन्रप्रसाद ढकाल ववरुद्ध नेपाल सिकाि, रहृिन्त्रालय सिेत

२०६४ २ १८ संयकु्त इसलास

वहिासतिा मलई यातना ददई हत्या रनने ववरुद्ध अमभय सन रनने

द्बन्द्बक क्रििा व्यजक्त बेपिा पानने कायगलाई कसूि कायि रिी द षीलाई न्यायक दायिािा ल्याउन अन्तिाविगय िापदण्ि अनरुूपक कानून बनाउने

द्बन्द्ब पीमितहरू लाई अन्तरिि िाहत स्वरूप ्षममतपूमतग ददन े

२८. संवत ्२०६३ सालक रिट नं. ३५६१

अमधवक्ता सपना प्रधान िल्ल ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६४ ९ १० ३ संयकु्त इसलास

िदु्दा िामिलाक ि हिा पीमित वा प्षम िहेका िवहला, बालबामलका, एच. आई. भी. एड्स सङ्क्रमित व्यजक्तहरूक र पनीयता संि्षमण रनने सम्बन्धिा आवश्यक कानून बनाउने

कानून नबनेसम्िक लामर अदालतबाटम मनदने जशका सािी हनुे

२९. सम्वत ्२०६३ सालक

अमधवक्ता प्रकाशिणी शिाग सिेत

२०६५ १ ४ ४ संयकु्त इसलास

बवहिा ववद्याथीहरूका लामर ववशेष पाठ्यपसु्तकक व्यवस्थाक साथम साङ् केमतक

67

रिट नं. ०२८३

ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलयसिेत

भाषाक िाध्यिबाट पढाई हनुे रिी देशभि मनशलु्क स्कुल तथा उच्च जश्षमालयक स्थापना रनने

३०. २०६२ सालक रिट नं. २५९९

िन्स ुअग्रवाल ववरुद्ध काठिािौ जसल्ला अदालत सिेत

२०६५ १ १३ ५ संयकु्त इसलास

म्याद तािेल सम्बन्धिा रल्ती पनुिावजृि नहनुे व्यवस्थाक मनमिि किगचािीक द्षमता अमभववृद्ध रनने ि म्याद तािेल कायग अझ बढी प्रभावकािी बनाउन आवश्यक कदि उठाउने

३१. सम्वत ्२०६३ सालक रिट नं १२९

अमधवक्ता िासपु्रसाद चापाराई सिेत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६५ ६ ३० ५ ववशेष इसलास

सिु्षमा वा उपचािक लामर िानमसक ि रीलाई कािाराििा िाख् न मिल्ने भन्ने अपाङ्गसम्बन्धी ऐन, २०३९ क दफा १६(२) क व्यवस्था अिान्य हनुे

३२. संवत ्२०५८ सालक ववववध नं. ९३

अमधवक्ता प्रकाशिाजण शिाग ववरुद्ध रहृ िन्त्रालय सिेत

२०६५ ९ १७ ५ संयकु्त इसलास

सािाजसक व्यवहाि सधुाि ऐन, २०३३ क प्रभावकािी कायागन्वयनका सम्बन्धिा यस अदालतबाट भएका आदेश पालना रिाउनेतफग िहान्यायामधवक्ताले पहल रनने

३३. २०६२ सालक रिट नं. २९४०

िासेन्र जघमििे ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६४ ९ २ संयकु्त

यातना ददने कायगलाई अपिाध घ वषत रिी यातना पीमितलाई ्षममतपूमतग ददने व्यवस्था रनग आवश्यक कानून बनाउन ुभनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

३४. २०६१ सालक

बाबिुाि मरिी ववरुद्ध

२०६५ १२ २० संयकु्त इसलास

बेपिा नाररिकक ि सी रनुग भनी ववप्षमी नेपाल सिकािका

68

रिट नं. ३०२२

प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

नाििा मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

३५. ०६४–WO–१०७४

अमधवक्ता िीिा ढंुराना ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषदक कायागलय सिेत

२०६६ ८ २२ संयकु्त

सवोच्च अदालतले संववधानक धािा १०७(१) वा (२) वा (३) वा अन्य कुनम धािा वा कानून अन्तरगत ददएक आदेश वा मनणगय प्रभावकािी रूपिा कायागन्वनयन रनग संस्थारत ि अन्य आवश्यक व्यवस्था रनने

३६. २०६३ सालक रिट नं. ३४१६

अमधवक्ता ि हन साशंकि ववरुद्ध जश्षमा तथा िेलकुद िन्त्रालय सिेत

२०६६ ३ ३ ४ संयकु्त इसलास

वेद ववद्याश्रिबाट सञ्चालन हनुे शमज्षमक कायगक्रिहरूिा सातसामतक आधाििा भेदभाव नरिी सिानताक मसद्धान्त ि आवश्यक य ग्यताक आधाििा स्वच्छ तरिकाले छनौट रिी प्रवेश ददन ुभनी पििादेश सािी हनुे

३७. ०६६–WO-०१९५

िानबहादिु काकी सिेत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय

२०६६ ११ ५ ४ संयकु्त इसलास

सेष्ठ नाररिकसम्बन्धी ऐन,

२०६३ क दफा १३ ि १५ बि जसि केन्रीय सेष्ठ नाररिक कल्याण समिमत ि जसल्ला सेष्ठ नाररिक कल्याण समिमतक रठन रनुग भनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

३८.

रिट नं. ०६४–WS–०००१

सपना प्रधान िल्लसिेत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री

२०६६ १ १७ ५ ववशेष इसलास

िवहलाहरूक ि सरािीक हक अनकूुल हनुे रिी सममनक प्रहिीसम्बन्धी मनयिावली, २०५८ क वववाददत

69

तथा िजन्त्र परिषद्क कायागलय सिेत

व्यवस्थािा सिसािवयक सधुाि रनुग भनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

३९.

०६४–WS–०००२

अमधवक्ता िासीव बास्त ला सिेत ववरुद्ध जसल्ला वन अमधकृत, जसल्ला वन कायागलय काठिािौँ सिेत

२०६६ ५ ११ ववशेष इसलास

ववद्यिान थनुछेकसम्बन्धी कानूनिा सधुाि रनने तफग आवश्यक अध्ययन अनसुन्धान हनु प्रत्यथीक ध्यानाकषगण हनुे

४०. २०६५–WS–०००९

आिती शे्रष्ठ सिेत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६६ ५ ४ ५ ववशेष

धिौट वा सरिवाना मतनग नसकेवापत सीधम कम द ठेक्ने रिी भएका कानूनी व्यवस्थाहरूक तलुनात्िक अध्ययन रिी यथाशीघ्र उपयकु्त कानूनी व्यवस्था रनुग रिाउन ुभनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

४१. ०६६–WO–००२५

सि स िाईक हकिा कल्याण के.सी. ववरुद्ध जसल्ला प्रशासन कायागलय, काठिािौँ सिेत

२०६६ ६ २६ संयकु्त इसलास

बालबामलका िात्र सजम्िमलत िदु्दा प्रििु जसल्ला अमधकािीले हेनग नपाउने

ववचािाधीन िहेका िदु्दा सम्बजन्धत जसल्ला अदालतिा सािी बाुँकी काि कािवाही ि वकनािा रनने

४२. ०६४-WO–०४२४

अमधवक्ता ज्य मत पौिेल सिेत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद् कायागलय सिेत

२०६६ ४ २८ ४ संयकु्त इसलास

घिेल ुवहंसाक परिभाषालाई व्यापक पादै प्रभावकािी ससाय त की सिकाि वादी भम चलाउने व्यवस्था रनने

मनःशलु्क कानूनी सहायता मनिन्ति उपलब्ध रिाउने

छुट्टम Fast track court रठन रनने तफग आवश्यक कायग रनने

70

४३. २०६३ सालक रिट नं. ००२९

अच्यतु प्रसाद ििेल ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषदक कायागलय सिेत

२०६५ ३ ५ ववशेष इसलास

यातनालाई प्र त्साहन ददने प्रकृमतक कािाराि ऐन, २०१९ क दफा २२(२) न्याय जचत सधुाि रनने तफग पहल रनुग भनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

४४. २०६१ सालक रिट नं. ३३९३

सपना िल्ल प्रधान सिेत ववरुद्ध कानून तथा न्याय िन्त्रालय

०६५ ३ २७ संयकु्त इसलास

पीमितहरूक सािाजसक िन ववज्ञान, अनसुन्धानिा लाग्ने सिय ि न्यायिा पहुुँचक अवस्थालाई ध्यानिा िािी सबसगस्ती किणीक ११ नं. िा व्यवस्था भएक हदम्याद बढाउने रिी कानूनिा सधुाि रनुग भनी नेपाल सिकािका नाििा मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

४५. २०६३ सालक रिट नं.००३५

जसतकुिािी पुँरेनी (न्यौपाने) सिेत ववरुद्ध कानून तथा न्याय िन्त्रालय

२०६५ ३ २६ ववशेष इसलास

थप ससायभन्दा िूल ससाय कि हनुे तथा वमवावहक बलात्काि ि रमि बमवावहक बलात्कािक अपिाधका बीचिा ववभेदपूणग ससायक व्यवस्था रिी भएक सबिसस्ती किणीक िहलक ३ नं. क देहाय ६ क प्रावधानलाई न्याय जचत रनने तफग आवश्यक पहल रनुग भनी मनदने शात्िक आदेश सािी हनुे

४६. ०६३–WS–००१९

अमधवक्ता ििा पन्त ििेल सिेत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा

२०६५ ३ २६ ववशेष इसलास

वववाहिा बढी ि फसलु िचग रनग नहनु ेभन्नेसिेत चेतना फम लाउन सािाजसक व्यवहाि (सधुाि) ऐन, २०३३ लाई ववद्यालयक पाठ्यक्रििा सिावेश रिाउन ुि

71

िजन्त्रपरिषद् कायागलय सिेत

प्रभावकािी कायागन्वयन रिाउन ु

४७. समुनलबाब ुपन्त ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६४ ९ ६ संयकु्त इसलास

फिक लमवङ्गक पवहचान ि यौन अमभििुीकिण भएका व्यजक्तहरुले ववना भेदभाव आफ्न अमधकाि उपभ र रनग पाउने रिी उपयकु्त कानून बनाउन ुभनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

४८. २०६२ सालक रिट नं.२८२२

प्रकाशिजण शिागसिेत ववरुद्ध िवहला, बालबामलका िन्त्रालय सिेत

२०६५ ८ १३ संयकु्त इसलास

िान्स िेस्टुिेन्ट, क्यामबन िेिुिेन्ट, िान्स बाि ि िसास पालगििा काि रनने िवहला किगचािीिामथ हनुसक्ने यौनसन्य वहंसा सम्बन्धिा कानून बनाउन ुभन्ने मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

त्यस्त कानून नबनञु्जलेसम्िक लामर मनवेदकक िार बि जसि मनदने जशका सिेत सािी हनुे

४९. २०६३ सालक रिट नं. ००३१

िासपु्रसाद चापाराुँई ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषदक कायागलय सिेत

२०६५ ७ २८ ववशेष इसलास

ज्यानसम्बन्धीक ६(३) नं. ले ि्षमा जश्षमाक नाििा कुटवपट रनग पाउने अमधकािलाई िान्यता ददएक सिेत देजिएकाले अिान्य ि बदि घ वषत हनुे

५०. २०६४ सालक रिट नं. ०२३०

प्रकाशिजण शिाग ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषदक कायागलय सिेत

२०६५ २ २२ संयकु्त इसलास

प्रसनन ्स्वास्थ्यसुँर सम्बजन्धत ववशेषज्ञ एवं सिासका प्रमतमनमधहरूसुँर पिािशग रिी पयागि व्यवस्थासवहतक ववधेयक तसुगिा रिी शीघ्र व्यवस्थावपका संसदसि्षम पेस

72

रनुग भनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

िवहलाक प्रसनन ्स्वास्थ्यक हक एवं पाठेघिसम्बन्धी सिस्याक मनिाकिणक सम्बन्धिा सनचेतना सराउने ि प्रभावकािी स्वास्थ्य कायगक्रिहरू सञ्चालन रनुग रिाउन ुभनी पििादेश सािी हनुे

५१. .२०६३–WS–००२८

प्रकाशिजण शिागसिेत ववरुद्ध ववप्षमीः प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६५ २ २३ ववशेष इसलास

थनुा वा कम दिा िहेका िवहलाहरूक रभागवस्था ि स्तनपान रनने बच्चाहरुक स्वास्थ्य, प षण ि संि्षमणलरायत उपयकु्त सवुवधाक व्यवस्था मिलाउन नीमत तथा कायगक्रि बनाई लारू रनुग भनी ववप्षमीहरूका नाउुँिा मनदने शनात्िक आदेश सािी हनु े

५२. २०६० सालक रिट नं. ३४७९

पावगतीदेवी पन्त ववरुद्ध सेती िहाकाली धान चािल कम्पनी सिेत

२०६४ ९ १३ संयकु्त इसलास

िलुकुी ऐन, दण्ि ससायक िहलक ४२, ४३, ४४, ४५,

४६ नं. आददक व्यवस्थाक कािण जसत्न ेप्षमलाई फम सला कायगन्वयन रनग कदठन भएक हुुँदा अध्ययन आवश्यक कानूनी सधुाि रनने

५३. २०६४ सालक रिट नं. १००२

िीिा ढंुराना ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६६ ४ ३ संयकु्त

िवहलाहरूक ववकास ि सशक्तीकिणलाई प्रभावकािी बनाउनक लामर य सना, कायगक्रि, बसेट तसुगिा रिी लारू रनुग भनी िाविय य सना आय र, अथग िन्त्रालय ि िाविय िवहला आय रका नाििा मनदने शनात्िक आदेश सािी हनु े

73

५४. २०६५ सालक रिट नं. ००४३

िीिा ढंुराना ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६६ ७ १८ संयकु्त इसलास

पीमित सा्षमी संि्षमण ि सहायता सम्बन्धिा उपयकु्त छुट्टम कानून मनिागण रनग पहल रनुग भनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

सिकािी सा्षमीले कानूनबि जसि प्राि रनने िचगक व्यवस्था मिलाउन ुभनी पििादेश सािी हनुे

५५. २०६५ सालक रिट नं. ०३७७

प्रकाशिजण शिाग ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६६ १० ६ संयकु्त इसलास

अन्तरिि संववधानक धािा २१ क सािाजसक न्यायक हक अनरुूप भावी ददनहरूिा नेपाल सिकािले ठ स काि कािवाही रनुग रिाउन ुभनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

५६. २०६१ सालक रिट नं. ९९

भ सिास ऐि ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६६ १२ १५ यस अदालतक मिमत २०५८ ९ २ क आदेश ि आदेशबि जसि ववप्षमीहरुबाट पेस रिेक प्रमतवेदनिा स्वीकाि ररिएका, रनने भमनएका कायग एवं कायगय सना कायागन्वयन भए नभएक सम्बन्धिा प्रत्येक ४ ४ िवहनािा प्ररमत ववविण मलई अनरुिन रनने

५७. ०६३ सालक रिट नं. ०७५७

लक्ष्िीदेवी मधक्त सिेत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६६ २ ६ संयकु्त इसलास

स्वास्थ्य संस्थाबाट रभगपतन सेवा मलएका व्यजक्तहरूक परिचयात्िक अमभलेि एवं मनसहरूले न्यावयक सेवा मलुँदाक परिचयात्िक ववविणहरूक र पनीयता कायि िाख्न स चावहने व्यवस्था रनने

74

रभगपतनसम्बन्धी व्यापक रूपिा सनचेतना सराउने वहसाबले प्रचाि प्रसाि रनने

रभगपतनसम्बन्धी छुट्टम ि पयागि कानून बनाउन पहल रनुग भनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

५८. ०६४–WS–००२८

अमधवक्ता िाधवकुिाि बस्नेत सिेत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६६ १ ३१ ववशेष इसलास

िदु्दा हेनने अमधकािीक आदेश बेरि २४ घण्टा भन्दा बढी वहिासतिा िाख्न नहनुे स्वच्छ सनुवुाइक हक प्रमतकूल देजिएक सममनक ऐन, २०६३ क दफा ७५ क उपदफा (१)(२)(३)(४) ि (५) क व्यवस्था अिान्य घ वषत हनु े

आनषुङ् मरक रुपिा पनग साने असि सिेतलाई दृविरत रिी कानूनी सधुाि अववलम्व रनुग भनी मनदने शन हनुे

५९. २०६५ सालक रिट नं. ०३३७

अमधवक्ता कववता पाण्िे सिेत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६६ ११ २६ संयकु्त इसलास

६० वषग भन्दा कि उिेिका एकल िवहलालाई पमन सािाजसक सिु्षमा भिा उपलब्ध रिाउने ि वास्तववक तथ्याङ् क यवकन रदै उनीहरूक उत्थान ि ववकासक लामर आवश्यक कायगक्रि ि नीमत बनाउने

६०. २०६३ सालक रिट नं. ०२८७

अमधवक्ता ऋवषिाि जघमििे सिेत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६६ १ ३० HIV/AIDS क ववववध प्षमहरू सिेवटएक पयागि कानूनी व्यवस्थाक तसुगिा रिी प्राथमिकताका साथ व्यवस्थावपका संसदसि्षम पेस रनुग भनी मनदने शनात्िक आदेश सािी हनुे

75

६१. २०६४ सालक रिट नं. ०८६३

मललाधि भण्िािी सिेत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६५ ९ २३ संयकु्त इसलास

कब्सा भएक सम्पजि वफताग रिाउन,ु ्षममतपूमतग ददन ुि ्षममतपूमतगक लामर एउटा क ष ििा रनुग भनी पििादेशक सािी हनुे

६२. ०६६–WS-००४३

अमधवक्ता अम्बिबहादिु िाउत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०६८ ६ ५ ववशेष

प्रशासकीय अमधकािीलाई नेपाल कानूनले हाल त केक फौसदािी िदु्दा हेनने ्षमेत्रामधकाििा सधुाि ि परििासगन सवहतक कानूनी व्यवस्था रनने

प्रशासकीय अमधकािीले सम्पादन रनने न्यावयक प्रवक्रयािा नाररिकक ववश्वाश सराउन ि त्यसिा सहस पहुुँच िहन सक्ने अवस्था मससगना रनने

कािवाहीिा मनष्प्षमता कायि रिाउन े

स्वच्छ सनुवुाईक प्रत्याभमूत रिाउने

कम्तीिा तीन िवहनाक प्रजश्षमण प्राि रिेक व्यजक्तिध्येबाट छनौट रिी य ग्य ब्यजक्तलाई जसम्िेवािी ददने

६३. ०६९–Wo-०२५८

अमधवक्ता उिा तािाङ ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०७० ४ १६ संयकु्त इसलास

जसल्ला अदालत मनयिावली,२०५२ क मनयि २३र िा िहेक मनिन्ति सनुवुाईसम्बन्धी व्यवस्था प्रभावकािीरुपिा कायागन्वयन रनुग रिाउन ुभनी पििादेश सािी हनुे

76

६४. ०६७–CR-१२८८

ल क बहादिु साकी ववरुद्ध नेपाल सिकाि

२०७१ १० १९ अपिाध पीमितलाई ्षममतपूमतग ददने दावयत्व िाज्यक हनुे

पीिकले ्षममतपूमतग मतनग नसक्ने अवस्था छ भने पमन िाज्यले उक्त दावयत्व मलन ुपनने

पीमितहरूलाई ्षममतपूमतग ददन क षक व्यवस्था रनुग

६५. ०७०–CR-०११२

नेपाल सिकाि ववरुद्ध िामधका शे्रष्ठ

२०७१ ५ २७ संयकु्त

िवहलाउपि पीिकले ववमभन्न वहंसा ि यातनासन्य व्यवहाि रिेक कािणबाट प्रतामित िवहलाबाट अपिाध घट्न पगु्दछ भने त्यस्ती िवहलाले रिेक कसिुलाई स ही सन्दभगिा मलनपुनने

६६. ०६९–WS-००५७

अमधवक्ता िाधबकुिाि बस्नेतसिेत ववरुद्ध प्रधानिन्त्री तथा िजन्त्रपरिषद्क कायागलय सिेत

२०७० ९ १८ ववशेष

व्यजक्त बेपिा पानने कायग रम्भीि फौसदािी कसिु भएक हुुँदा छुट्टम कानूनिाफग त सम्ब धन रनुगपनने

रम्भीि प्रकृमतका फौसदािी कसिुिा िेलमिलाप वा आि िाफी ददन नहनुे

६७. ०६७–CR–

०५३८

नाईसेरियन नाररिक

OBUNNEME MICHAEL

OZOR(ओवनुिी िाइकल ओस ि)

ववरुद्ध

नेपाल सिकाि

२०७१ ७ ३ २ द भाष ेसेवा प्रवाह रनग मनदने जशकासवहतक आवश्यक व्यवस्था रनूग।

77

अनसूुची ३ न्यायिा पहुुँचसम्बन्धी पिािशग कायगक्रिका

सहभारीहरूक नािावली

(क) न्यायिा पहुुँच आय रक वावषगक कायगय सना तसुगिासम्बन्धी पिािशग कायगक्रिका सहभारी िहानभुावहरूक नािावली

मिमत:२ ०७२ ०४ २५ सिय: ५:१५ स्थान: सवोच्च अदालत

क्र.स. नाि पद ठेराना १. श्री केशिीिास पजण्ित कायगकािी मनदने शक िाविय न्यावयक प्रमतष्ठान

२. श्री िीिा ििका िाननीय िखु्य न्यायाधीश

पनुिावेदन अदालत इलाि

३. िा. आनन्द ि हन भट्टिाई िाननीय िखु्य न्यायाधीश

पनुिावेदन अदालत वविाटनरि

४. श्री मतलप्रसाद शे्रष्ठ िाननीय न्यायाधीश पनुिावेदन अदालत पाटन

५. िा. सलाहदु्दीन अख्ति मसद्दीकी

िाननीय न्यायाधीश पनुिावेदन अदालत पाटन

६. श्री शािङ्गा सवेुदी िाननीय न्यायाधीश पनुिावेदन अदालत पाटन ७. श्री ित् नबहादिु बारचन्द िाननीय न्यायाधीश िाविय न्यावयक प्रमतष्ठान ८. श्री नािायणप्रसाद शे्रष्ठ िाननीय न्यायाधीश पनुिावेदन अदालत पाटन ९. श्री श्रीकान्त पौिेल सवोच्च अदालत िजसस्राि १०. श्री ददपेन्र अमधकािी िाननीय न्यायाधीश जसल्ला अदालत काठिाि ११. श्री ऋवषकेश वाग्ले िाननीय न्यायाधीश जसल्ला अदालत काठिाि १२. श्री उिेश क इिाला िाननीय न्यायाधीश जसल्ला अदालत काठिाि १३. श्री ववष्णपु्रसाद उपाध्याय िाननीय न्यायाधीश जसल्ला अदालत काठिाि १४. श्री ववष्णपु्रसाद रौति िाननीय न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत

१५. श्री बाविुाि सवेुदी िाननीय न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत

78

(ि) न्यायिा पहुुँच आय रक बावषगक कायगय सना तसुगिा सम्बन्धी पिािशग कायगक्रिका सहभारी अदालतका सेवाग्राही िहानभुावहरूक नािावली

मिमत:२ ०७२ ०४ २६ सिय: ५:१५ स्थान: काठिाि जसल्ला अदालत

क्र.स. नाि ठेराना १. श्री देउका प्रधान ठिेल, काठिाि २. श्री उिा शे्रष्ठ पिुान वानेश्वि, काठिाि ३. श्री प्रिेभक्त शाक्य लमलतपिु ४. श्री रुरहिी जघमििे िािेछाप ५. श्री भित बढुाथ की पिुान वानेश्वि, काठिाि ६. श्री वीणा वव.सी. पिुान वानेश्वि, काठिाि ७. श्री वववता शे्रष्ठ सतङु्गल, काठिाि ८. श्री बासदेुव शे्रष्ठ सतङु्गल, काठिाि ९. श्री मरिेन्र बहादिु िरि वसनु्धािा, काठिाि १०. श्री इन्रलाल शे्रष्ठ कुलेश्वि, काठिाि ११. श्री सवव हािा भक्तपिु १२. श्री किला स शी भक्तपिु १३. श्री जशतल समस ु काठिाि १४. श्री पववन प्रसाद सवेुदी काठिाि १५. श्री ससृना काठिाि १६. श्री इदरिश काठिाि १७. श्री लक्ष्िी ्षमेत्री काठिाि १८. श्री अि िहसगन काठिाि १९. श्री उिा काठिाि २०. श्री प्रमिला काकी - २१. श्री रंरा तािाङ्ग - २२. श्री कान्छी तािाङ्ग - २३. श्री इजन्दिा काकी र ठाटाि, काठिाि २४. श्री ददपेन्रकुिाि शे्रष्ठ नेपालटाि, काठिाि २५. श्री सीतकुिाि नावपत वकमतगपिु, काठिाि २६. श्री सणेुबहादिु नावपत वकमतगपिु, काठिाि २७. श्री प्रमतिा के.सी. वकमतगपिु, काठिाि २८. श्री शिेुश सङ्ग िाणा इिाि ल, लमलतपिु २९. श्री सन्त ष भण्िािी बढुामनलकण्ठ, काठिाि

79

(र) न्यायिा पहुुँच आय रक कायगय सना तसुगिासम्बन्धी पिािशग कायगक्रिका सहभारी वरिष्ठ अमधकृतहरूक नािावली

मिमत: २०७२ ०४ २६ सिय: ८:०० वसे स्थान: सवोच्च अदालत बमठक क्षम

क्र.स. नाि पद ठेराना १. श्री कृष्ण मरिी सजचव न्याय परिषद २. श्री श्रीकान्त पौिेल िजसस्राि सवोच्च अदालत ३. श्री ववपलु न्यौपाने सह िजसस्राि सवोच्च अदालत ४. श्री नहकुल सवेुदी सह िजसस्राि सवोच्च अदालत ५. श्री नामतवाव ुलामिछाने िजसस्राि पनुिावेदन अदालत तलुसीपिु ६. श्री नपृध्वस मनिौला िजसस्राि पनुिावेदन अदालत पाटन ७. श्री िहेन्रनाथ उपाध्याय िहामनदने शक फम सला कायागन्वयन मनदने शनालय ८. श्री लालबहादिु कुुँ वि सह िजसस्राि सवोच्च अदालत ९. श्री भरकाली प ििेल िजसस्राि ववशेष अदालत १०. श्री ििता िनाल िजसस्राि प्रशासकीय अदालत ११. श्री वविल पौिेल िजसस्राि िाविय न्यावयक प्रमतष्ठान १२. श्री मनिगला पौिेल सह-सजचव न्याय परिषद् १३. श्री बालकृष्ण मतवािी प्रििु लेिा मनयन्त्रक सवोच्च अदालत

(घ) न्यायिा पहुुँच आय रक कायगय सना तसुगिासम्बन्धी पिािशग कायगक्रिका सहभारी सािाजसक संस्थाका प्रमतमनमधहरूक नािावली

मिमत: २०७२ ०४ २७ सिय: ४:३० वसे स्थान:सवोच्च अदालत

क्र.स. नाि पद ठेराना १. श्री सतीशकुिाि शिाग कायगक्रि मनदने शक पी.पी.आि नेपाल २. श्री िासेन्र जघमििे अमधवक्ता पी.पी.आि नेपाल ३. श्री सजुन्दप ववि मलरल स्पेसमलस्ट य.ुएस. इम्बेसी ४. श्री सदुदप रौति िाइिेक्टि CeLRRd

५. श्री असयशंकि झा कन्री िाइिेक्टि आइ एल एफ नेपाल ६. श्री िािकुिाि मतवािी प्र ग्राि अवफसि द एमसया फाउन्िेसन ७. श्री शमिगला शे्रष्ठ प्रमेसिेन्ट सजस्टस फि अल

८. िा. शजश अमधकािी चेयि पसगन मलरल एि एण्ि कन्सलयान्सी सेन्टि

80

९. श्री उिा तािाङ्ग मलरल अवफसि िाइती नेपाल १०. श्री यि बहादिु वकशन लेक्चिि मत्रभवुन ववश्वववद्यालय ११. श्री िववना शे्रष्ठ कायगक्रि व्यवस्थापक International Alert १२. श्री मििा ढंुराना एिभ केट FWLD

१३. श्री ससु्िा रौति एिभ केट

(ङ) न्यायिा पहुुँच आय रक कायगय सना तसुगिा सम्बन्धी पिािशग कायगक्रिका सहभारी िहानभुावहरूक नािावली

मिमत:२०७२ ०४ २८ सिय:१७:०० वसे स्थान:सवोच्च अदालत

क्र.स. नाि पद ठेराना १. श्री श्रीकान्त पौिेल िजसस्राि सवोच्च अदालत २. श्री लालबहादिु कुुँ वि सह िजसस्राि सवोच्च अदालत ३. श्री बलिाि मत्रपाठी जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत ४. श्री धनीश्वि पौिेल जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत ५. श्री प्रकाशप्रसाद पजण्ित जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत ६. श्री िदनबहादिु धािी जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत ७. श्री मभष्ििास प्रसाई जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत ८. श्री नािायणप्रसाद दाहाल जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत ९. श्री शंकिबहादिु िाई जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत १०. श्री ददवाकि भट्ट जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत ११. श्री िन स के.सी. जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत १२. श्री अजम्बकाप्रसाद मनिौला जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत १३. श्री ध्रवुिास मत्रपाठी जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत १४. श्री निनािायण पौिेल जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत १५. श्री फजणन्रप्रसाद पिासलुी जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत १६. श्री ईश्वि पिासलुी जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत १७. श्री जचत्रबहादिु ररुुङ्ग जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत १८. श्री अमनलकुिाि शिाग जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत १९. श्री केशवप्रसाद जघमििे जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत २०. श्री ि शन रसिेुल जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत २१. श्री हरिप्रसाद क इिाला जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत २२. श्री िाधवप्रसाद िमनाली जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत

81

(च) न्यायिा पहुुँच आय रक बावषगक कायगय सना तसुगिा सम्बन्धी पिािशग कायगक्रिका सहभारी िहानभुावहरूक नािावली

मिमत: २०७२ ०४ २८ सिय: १७:०० वसे स्थान: लमलतपिु जसल्ला अदालत

क्र.स. नाि पद ठेराना १. श्री िासेन्र ििेल जसल्ला न्यायाधीश लमलतपिु जसल्ला अदालत २. श्री ििेशप्रसाद ज्ञवाली जसल्ला न्यायाधीश लमलतपिु जसल्ला अदालत ३. श्री रायत्रीप्रसाद िेग्िी जसल्ला न्यायाधीश लमलतपिु जसल्ला अदालत ४. श्री भ लानाथ ढकाल जसल्ला न्यायाधीश लमलतपिु जसल्ला अदालत ५. श्री उिेशप्रसाद लइुटेल जसल्ला न्यायाधीश लमलतपिु जसल्ला अदालत ६. श्री वाविुाि दाहाल से्रस्तेदाि ,, ७. श्री क शलेश्वि ज्ञवाली तहजशलदाि ,, ८. श्री जशवकुिाि प ििेल शािा अमधकृत ,, ९. श्री प्रि दकुिाि िनाल शािा अमधकृत ,, १०. श्री हरिप्रसाद काफ्ले लेिा अमधकृत ,, ११. श्री प्रिेप्रसाद पौिेल शािा अमधकृत ,, १२. श्री िदनिास भट्टिाई शािा अमधकृत ,, १३. श्री िािप्रसाद शिाग शािा अमधकृत ,, १४. श्री नेत्रबन्ध ुपौड्याल शािा अमधकृत ,, १५. श्री किलनािायण िास्के शािा अमधकृत ,, १६. श्री सिेुश के.सी. शािा अमधकृत ,, १७. श्री भित थापा शािा अमधकृत ,, १८. श्री श्यािप्रसाद अयागल ना.स.ु ,, १९. श्री श्रीधि सवेुदी ना.स.ु ,, २०. श्री दयाभक्त िंर ल वमतमनक कानून

व्यवसायी ,,

२१. श्री मतलक रिसाल ना.स.ु ,, २२. श्री आशािाि िहसगन टा.ना.स.ु ,, २३. श्री घनश्यािप्रसाद

उपाध्याय लेिापाल ,,

२४. श्री तलुसी िाया प्रधान ना.स.ु ,, २५. श्री ज्ञानकेशिी िहसगन अमिन ,, २६. श्री िनुा मनिौला - ,,

82

२७. श्री िनुा आचायग कम्प्यटुि अपिेटि ,, २८. श्री लक्ष्िण ढंुराना मिठ्ठा ,, २९. श्री पववत्रा रतौला मिठ्ठा ,, ३०. श्री िचना थ कि मिठ्ठा ,, ३१. श्री ददपकप्रसाद भट्टिाई मिठ्ठा ,, ३२. श्री ि् स ुपन्थी मिठ्ठा ,, ३३. श्री सत्यनािायण िहत क.अ. ,, ३४. श्री सिनुा मसग्देल ता.मि. ,, ३५. श्री सजुशला भट्टिाई पौिेल ना.स.ु ,, ३६. श्री रणेशिान ना.स.ु ,, ३७. श्री बरी न्यौपाने का.स. ,, ३८. श्री िानबहादिु के.सी. का.स. ,, ३९. श्री ि हन ववि - ,,

(छ) न्यायिा पहुुँच आय रक बावषगक कायगय सना तसुगिासम्बन्धी पिािशग कायगक्रिका सहभारी कानून व्यवसायीहरूक नािावली

मिमत: २०७२ ०५ ०१ सिय: १७:०० वसे स्थान:सवोच्च अदालत बमठक क्षम

क्र.स. नाि कायागलय/पद १. वरिष्ठ अमधवक्ता श्री शेिबहादिु के.सी कानून व्यवसायी २. वरिष्ठ अमधवक्ता श्री भमूि ििेल कानून व्यवसायी ३. अमधवक्ता िा. कुिाि आचायग कानून व्यवसायी ४. अमधवक्ता श्री सयिंरल प्रसाद कानून व्यवसायी ५. अमधवक्ता श्री तािा िनाल कानून व्यवसायी ६. अमधवक्ता श्री उषा िल्ल पाठक कानून व्यवसायी ७. अमधवक्ता श्री वकिण रिुा वमतमनक कानून व्यवसायी, सवोच्च

अदालत ८. अमधवक्ता श्री नािायणप्रसाद देवक टा वमतमनक कानून व्यवसायी, सवोच्च

अदालत ९. अमधवक्ता श्री कम लाश ररुुङ्ग कानून व्यवसायी

83

(स) न्यायिा पहुुँच सम्बन्धिा सवगसाधािणसुँर भएक छलफल कायगक्रिका सहभारीहरूक नािावली

मिमत: २०७२ ०५ ०३ सिय: १६:०० वसे स्थान: दिौली, तनहुुँ

क्र.स. नाि कायागलय/पद ठेराना १०. श्री कृष्णप्रसाद पौिेल अमतरिक्त जसल्ला न्यायाधीश तनहुुँ जसल्ला अदालत ११. अमधवक्ता सरिता थापा

भण्िािी कानून व्यवसायी तनहुुँ बाि इकाई

१२. अमधवक्ता र ववन्द पन्थ सा.से. केन्र एवं सा.प्र.से.

केन्र व्यास-१

१३. अमधवक्ता अितृबहादिु नेपाली

वमतमनक कानून व्यवसायी घाुँमसकुवा-७ तनहुुँ

१४. श्री सरिता शिाग सेवा केन्र प्रििु व्यास-२, तनहुुँ १५. श्री कला पनु ि िा अ ि सञ्जाल व्यास-७, तनहुुँ १६. श्री पववत्रा पौिेल पािामलरल अध्य्षम व्यास-२, तनहुुँ १७. श्री रुरिाया पौिेल पािामलरल उपाध्य्षम व्यास-२, तनहुुँ १८. श्री ववष्णिुाया अछािी व्यास-७, तनहुुँ १९. श्री सीतािाि सिुागली सिास सेवा तनहुुँ सूि-२, तनहुुँ २०. श्री शाजन्त िाना सिास सेवा व्यास-१०, तनहुुँ २१. श्री श भा शे्रष्ठ व्यास-२, तनहुुँ २२. श्री कल्पना प ििेल स्थामनय संय सक व्यास-२, तनहुुँ २३. श्री िायादेवी स ती व्यास पािामलरल सजचव व्यास-१०, तनहुुँ २४. श्री सन्त षकला भट्टिाई सेवा केन्र किगचािी व्यास-३, तनहुुँ २५. श्री नन्दबहादिु थापा जश्षमक व्यास-२, तनहुुँ २६. श्री मनिगला शे्रष्ठ पिासि ट ल-१०,

तनहुुँ २७. श्री देवकुिािी आले पिासि ट ल-१०,

तनहुुँ २८. श्री मतलबहादिु थापा जश्षमक व्यास-१, तनहुुँ २९. श्री सिुन थापा िरि ववद्याथी व्यास-२, तनहुुँ ३०. श्री सिुसकुिाि ररुुङ्ग व्यास-११, तनहुुँ ३१. श्री कुिाि ररुुङ्ग ववद्याथी व्यास-११, तनहुुँ ३२. श्री सनुा अछािी स्िाटग एफ एि, तनहुुँ ३३. श्री वटििुाि िानाभाट व्यास-१, तनहुुँ

84

३४. श्री सिुस नेपाली व्यास-७, तनहुुँ ३५. श्री यि सािन क टदिवाि-७, तनहुुँ ३६. श्री जशला परियाि ब्यवुटमसयन देउिालीनरि, तनहुुँ ३७. श्री संमरता परियाि व्यास-११, तनहुुँ ३८. श्री मतलबहादिु थापा अध्य्षम ट ल ववकास समिमत व्यास-२, तनहुुँ ३९. श्री निबहादिु वव.क. व्यास-१०, तनहुुँ ४०. श्री पावगती रमिे घाुँसीकुवा, तनहुुँ ४१. श्री वविला नेपाली व्यास-८, तनहुुँ ४२. श्री चन्रकला सनुाि व्यास-८, तनहुुँ ४३. श्री शमुसला ओझा व्यास-१, तनहुुँ ४४. श्री रौिी ढकाल व्यास-९, तनहुुँ ४५. श्री कृष्णदेवी िनाल पािामलरल समिमत व्यास-८, तनहुुँ ४६. श्री मनिगला थापा िरि ने.ि.मन.स. तनहुुँ क टदिवाि-६, तनहुुँ ४७. श्री स नी िमनया अध्य्षम, वक्रयाशील पत्रकाि

िवहला व्यास-१०, तनहुुँ

४८. श्री मनिगला थापा व्यास-१, तनहुुँ ४९. श्री मनिगला शे्रष्ठ व्यास-२, तनहुुँ ५०. श्री मिलबहादिु नेपाली जसल्ला सदस्य, एनेकपा

िाओवादी िनपाङ्ग-६, तनहुुँ

५१. श्री जििबहादिु नेपाली लेिापढी कानून व्यवसायी िनपाङ्ग-६, तनहुुँ ५२. श्री भीिबहादिु वव.क. पवुग जश्षमक िनिाङ्ग, तनहुुँ ५३. श्री िम्बिबहादिु ववि तिुतिेु, तनहुुँ ५४. श्री िािमलला सवुणगकाि संयूक्त दमलत उत्थान ि् च व्यास-२, तनहुुँ ५५. श्री साववत्री रिसाल पािामलरल क षाध्य्षम व्यास-१, तनहुुँ ५६. श्री अश ककुिािी सिुागली सा.प. तनहुुँ सिु-२, तनहुुँ

(झ) न्यायिा पहुुँच आय रक बावषगक कायगय सना तसुगिासम्बन्धी पिािशग कायगक्रिका सहभारी िहानभुावहरुक नािावली

मिमत: २०७२ ०५ ०४ सिय:ववहान ७:३० वसे स्थान:बारलङु्ग

क्र.स. नाि कायागलय/पद ठेराना १. श्री मभिबहादिु ब हिा िाननीय न्यायाधीश पनुिावेदन अदालत बारलङु्ग २. श्री ल वहतचन्र शाह िाननीय न्यायाधीश पनुिावेदन अदालत बारलङु्ग

85

३. श्री अग्नीप्रसाद थपमलया िाननीय न्यायाधीश पनुिावेदन अदालत बारलङु्ग ४. श्री सरतप्रसाद शे्रष्ठ िाननीय न्यायाधीश जसल्ला अदालत बारलङु्ग ५. श्री ि हनिास भट्टिाई िाननीय न्यायाधीश जसल्ला अदालत पवगत ६. श्री ध्रवुकुिाि वपया िाननीय न्यायाधीश जसल्ला अदालत म्याग्दी ७. श्री जशवबहादिु िानाभाट िाननीय न्यायाधीश िसु्ताङ्ग जसल्ला अदालत ८. ई. कुिाििजण ढकाल इजन्समनयि सवोच्च अदालत ९. श्री ि हनबहादिु

अमधकािी से्रस्तेदाि शा.अ. बारलङु्ग जसल्ला अदालत

१०. श्री ि लनाथ न्यौपाने से्रस्तेदाि शा.अ. िसु्ताङ्ग जसल्ला अदालत ११. श्री ख्यािनािायण

लामिछाने से्रस्तेदाि शा.अ. पवगत जसल्ला अदालत

१२. श्री सन्त ष शिाग पौिेल सू.प्र.अ. पनुिावेदन अदालत बारलङु्ग १३. श्री तेसेन्र के.सी. शा.अ. पनुिावेदन अदालत बारलङु्ग १४. श्री िािवन्ध ुरौति शा.अ. पनुिावेदन अदालत बारलङु्ग १५. श्री सरतबहादिु भण्िािी शा.अ. पनुिावेदन अदालत बारलङु्ग १६. श्री र कणगिास पन्त शा.अ. म्याग्दी जसल्ला अदालत १७. श्री रंराधि सापक टा ना.स.ु पनुिावेदन अदालत बारलङु्ग

(ञ) न्यायिा पहुुँच आय रक बावषगक कायगय सना तसुगिासम्बन्धी पिािशग कायगक्रिका सहभारी पत्रकाि िहानभुावहरुक नािावली

मिमत:२०७२ ०५ १६ सिय: १७:०० वसे स्थान: सवोच्च अदालत बमठक क्षम

क्र.स. नाि ठेराना १. श्री िािभक्त शे्रष्ठ पिािशगदाता २. श्री मिल्ली आचायग िासधानी दममनक ३. श्री दरुाग दलुाल नाररिक दममनक ४. श्री कुिाि वववेकानन्द मिश्र र ििापत्र ५. श्री कामलका िड्का िासस ६. श्री वकश ि पौिेल काजन्तपिु वट.भी. ७. श्री लेिनाथ पाण्िे द वहिालयन ८. श्री तािा ढकाल काजन्तपिु एफ एि ९. श्री श भा शिाग सेत पाटी संवाददाता १०. श्री ववकाश भट्टिाई नेपाल सिाचािपत्र ११. श्री िािबहादिु िावल नेपाल पमत्रका

86

(ट) न्यायिा पहुुँच आय रक बावषगक कायगय सना तसुगिा सम्बन्धी पिािशग बमठकका सहभारी नपेाल सिकािका पदामधकािीहरूक नािावली

मिमत: २०७२ ०५ १७ ि २० रते सिय: ४:०० स्थान: सवोच्च अदालत

क्र.स. नाि पद ठेराना १. श्री शेि चादुँतािा अध्य्षम िाविय िवहला आय र २. श्री ठ कप्रसाद

मसवाक टी नायब िहान्यायामधवक्ता

िहान्यायामधवक्ताक कायागलय

३. श्री संसीविास िेग्िी सह न्यायामधवक्ता िहान्यायामधवक्ताक कायागलय ४. श्री ििेश ढकाल सह-सजचव प्रधानिन्त्री तथा िन्त्रीपरिषद्क

कायागलय ५. श्री केशवप्रसाद िेग्िी िहामनदने शक िवहला तथा बालबामलका

ववभार ६. श्री शान्ता भट्टिाई मनदने शक िवहला तथा बालबामलका

ववभार ७. श्री िािबहादिु

ववश्वकिाग शािा अमधकृत िाविय दमलत आय र

८. श्री पजुणगिा चन्द प्रहिी मनिी्षमक िहानरिीय प्रहिी परिसि, काठिाि

(ठ) ववमभन्न छलफल कायगक्रिका आय सक सिहुका सदस्यहरू

मस. नं नाि पद कायागलय १. श्री श्रीकान्त पौिेल िजसस्राि सवोच्च अदालत २. श्री कुिाि इङ्गनाि सदस्य न्यायिा पहुुँच आय र ३. श्री ववपलु न्यौपाने सहिजसस्राि सवोच्च अदालत ४. श्री लाल बहादिु कुुँ वि सहिजसस्राि सवोच्च अदालत ५. श्री सूयगप्रसाद पिासलुी जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत

६. श्री ववदिु क इिाला जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत

७. श्री नािायण प्रसाद सवेुदी जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत

८. श्री ििेशप्रसाद रिसाल जसल्ला न्यायाधीश हाल सवोच्च अदालत ९. श्री बालकृष्ण मतवािी प्रििु लेिा मनयन्त्रक सवोच्च अदालत १०. श्री भित थापा ना.स.ु सवोच्च अदालत

न्यायमा प¡चुँ आय *गक * ार् कि कायिय *ज ा...

Documents

न्यायमा प¡चुँ आय गक ार् कि कायिय *ज ा...