A.H« . nmRmMo Zmd n¥îR H« .

1. सजीव सषी व सकमजीवाच वगथीकरण ........................................................... 12. आरोगय व रोग .................................................................................... 63. बल व िाब ......................................................................................144. धारानवदत आनण चबकतव .....................................................................23 5. अणच अतरग ....................................................................................286. दरवयाच सघटि ...................................................................................397. धात-अधात .....................................................................................498. परिरण ...........................................................................................549. आपतती वयवसापि ............................................................................6210. पशी व पशीअगक ...............................................................................67 11. मािवी शरीर व इनदरय ससा ......................................................................75 12. आमल, आमलारी ओळख ........................................................................8313. रासायनिक बिल व रासायनिक बध .............................................................8914. उषणतच मापि व पररणाम .......................................................................95 15. धविी........................................................................................... 10416. परकाशाच परावतमिि ............................................................................. 11017. मािवनिनममित पिामि ............................................................................. 11618. पररससा ...................................................................................... 12219. ताऱयाची जीवियातरा ........................................................................... 129

• सभोवतयाली उपलबि असलल सयाहित वयापरन परहतकती तयार करतयात व तयाच कयाट सपष करतयात. उदया. एकतयारी हवदयतदशटक, अहनिशयाक, ततणवयादय, पररसकोप, इतयादी.

• रचनया, हनोिन, उपलबि सोतयाचया वयापर इतयादी बयाबीध सिटनशीलतया परदहशटत करतयात.• हशकत असललया वजयाहनक सकलपनयाचया दनहदन िीवनयात वयापर करतयात, उदया. पयाणयाच शद िीकरण, िहवक हवघरनशील

आहण अिहवक हवघरनशील कचरया वगळया करण, पीक उतपयादन वयाढहवण, ोग ियातण व अियातणचया हवहवि कयारणयासयाठी वयापर, घषटण वयाढहवण/की करण, पौगियावसथसबिी असललया दतकथया व नकयारयातक रढीनया आवियान दण, इतयादी.

• वजयाहनक शोियाबद दल चचयाट आहण तयाच ितव सिणन घतयात.• पयाटवरणयाच सरकण करणयासयाठी परतन करतयात. उदया. ससयािन सोतयाचया हववकयान वयापर करण, खत आहण

कीरकनयाशकयाचया हनहतरत वयापर करण, पयाटवरण आपततीनया सयाोर ियाणयाच यागट सचहवण, इतयादी.• नसहगटक ससयािनयाचया अहतवयापरयाचया पररणयायाहवषी इतरयानया सवदनक करतयात.• परयायाहणकपणया, वसतहनषतया, सिकयाट, भ आहण पणवटगि याचयापयासणन कती िी णल परदहशटत करतयात.• {dídmMr हनहटती व अवकयाश ततरजयानयातील यानवयाची परगती सपष करतयात. • याहिती सपरषण ततरजयानयाचया हवहवि सयािनयाचया सकलपनया सिणन घणयासयाठी वयापर करतयात.

अिकरमनणका

1

1. सजीव सषी व सकषमजीवाच वरगीकरण

1 सजीवाचा वरगीकरणाचा पदानकरम कोणता आह?2 सजीवाना नाव दणाची ‘दविनाम पदधती’ कोणी शोधली?3 दविनाम पदधतीन नाव लललहताना कोणत पदानकरम लवचारात घतल जातात?

जवववववधता व वरगीकरणाची आवशयकता (Biodiversity and need of classification) मारील इततत आपण पालहल की भौरोललक परदश, अननगरहण, सरकषण अशा लवलवध कारणानी पथवीवरील सजीवात अनकलन झालल आढळत अनकलन साधताना एकाच जातीचा सजीवातही लवलवध बदल झालल लदसतात 2011 चा रणननसार पथवीवरील जमीन व समदर ामधील सवव सजीव लमळन समार 87 दशलकष जाती जात आहत एवढा परचड सखन असणाऱा सजीवाचा अभास करणासाठी ताची रटात लवभारणी वहाला हवी, अशी ररज भासली सजीवातील साम व फरक लकषात घऊन ताच रट व उपरट करणात आल सजीवाच रट व उपरट बनलवणाचा ा परलकरला जलवक वरगीकरण महणतात

रॉबटव हाडडीर दवहटाकर (1920-1980) ह अमररकन पररदथितीकी तजज (Ecologist) होऊन रल तानी इ स 1969 मध सजीवाची 5 रटात लवभारणी कली

इवतहासात डोकावताना..... • इ स 1735 मध कालव लललनअस ानी

सजीवाना 2 सषीत लवभारल वनपती व पराणी (Vegetabilia & Animalia) सषी

• इ स 1866 साली हकल ानी 3 सषी कदपा ता महणज परोलटटा, वनपती व पराणी

• इ स 1925 मध चटन ानी पनहा सजीवाच दोनच रट कल - आलदकदरकी व दशकदरकी

• इ स 1938 मध कोपलड ानी सजीवाना 4 सषीमध लवभारल - मोनरा, परोलटटा, वनपती व पराणी

वरगीकरणासाठी वहटाकर यानी पढील वनकष ववचारात घतल.1. पशीची जवटलता (Complexity of cell

structure) : आलदकदरकी व दशकदरकी2. सजीवाचा परकार / जवटलता (Complexity

of organisms) : एकपशी लकवा बहपशी3. पोषणाचा परकार (Mode of nutrition):

वनपती - वपोषी (परकाश सशलषण), कवक - परपोषी (मतावशषातन अननशोषण), पराणी- परपोषी (भकषण)

4. जीवनपद धती (Life style) : उतपादक - वनपती, भकषक - पराणी, लवघटक - कवक

5. वरागानववशक सबध (Phylogenetic relationship) : आलदकदरकी त दशकदरकी, एकपशी त बहपशी

सजीव

आलदकदरकी दशकदरकी

बहपशी एकपशी एकपशी

सषी 1 मोनरा सषी 2 परोलटटा

पशीलभदततकानसणार

सषी 5 पराणी

1.1 पचसषी वरगीकरण पदधती

सषी 3 कवकपशीलभदततका असणार पण परकाश सशलषणकर न शकणार

सषी 4 वनपती पशीलभदततका असणार व परकाश सशलषण कर शकणार

थोड आठवा.

2

करन पहा

सषी 1 : षमोनरा (Monera)कती. एका वचछ काचपट टीवर दही लकवा ताकाचा अरदी लहान थिब घा, तात थिोड पाणी लमसळन लवरलन करा तावर अलरद आचछादन काच ठवा सकमदशगीखाली काचपट टीच लनरीकषण करा तमहाला का लदसल? ातील हालचाल करणार, अरदी लहान काडीसारख सकमजीव महणज लकटोबलसला जीवाणमोनरा ा सषीत सवव परकारचा जीवाणचा व नीलहररत शवालाचा समावश होतोलकषण :1 ह सवव सजीव एकपशी असतात2 वपोषी लकवा परपोषी असतात3 ह आलदकदरकी असन पटलबद ध कदरक लकवा

पशीअरक नसतातसषी 2 ः परोवटसटा (Protista)कती. एखादा डबकातील पाणाचा एक थिब काचपट टीवर ठवन सकमदशगीखाली लनरीकषण करा काही अलनलमत आकाराच सकमजीव हालचाल करताना लदसतील ह सजीव अलमबा आहत लकषण :1 परोलटटा सषीतील सजीव एकपशी असन पशीत

पटलबदध कदरक असत2 परचलनासाठी छद मपाद लकवा रोमक लकवा कशालभका

असतात 3 वपोषी उदा दलना, वहॉवहॉकस पशीत

हररतलवक असतात परपोषी उदा अलमबा, परामलशअम, पामोलडअम, इतादी

सषी 3 ः कवक (Fungi)कती. पावाचा लकवा भाकरीचा तकडा थिोडा ओलसर करा व एका डबीत ठवन लतला झाकण लावा दोन लदवसानतर डबी उघडन पहा ता तकडावर कापसासारख पाढर तत वाढलल लदसतील ातील काही तत काचपट टीवर घऊन सकमदशगीखाली लनरीकषण करा

1.2 षमोनरा सषीतील ववववध सजीव

कोदटरिलडअम लटटनी

टरिपोनमा पलीडम

वहाबीओ कोलरी

सालमोनला टाफी

बोटलीनमकोदटरिलडअम

टफालोकॉकस ऑररअस

लजीओनला नमोलन

टरिोपटोकोकस नमोलन

तलभका

बीजाणधानी

बीजाणधानीधर

मलाभ

भतररका

फीलतका

1.4 बरशी

1.3 परोटीसटा सषीतील सजीव

कायगा ससथाचः राषरिी लवषाण स थिा, पण (National Institute of Virology, Pune) ही लवषाण सदभावतील सशोधनाच काव करत भारती वदकी सशोधन पररषदचा अखताररत 1952 साली ा सथिची थिापना करणात आली होती

वहॉवहॉकस

दलना

परामलशअम

अलमबा

3

1.5 काही कवक

आलदजीव कवक शवाल

सकमजीव

आलदकदरकी दशकदरकी

जीवाण

सकषमजीवाचया आकारासदरागात खालील परषमाण लकषात ठवा. 1 षमीटर = 106 षमायकोषमीटर (mm)1 षमीटर = 109 ननोषमीटर (nm)

1.6 सकषमजीवाच वरगीकरण

1. जीवाण (Bacteria) : (आकार - 1 mm त 10 mm)1 एकच पशी वततर सजीव महणन जरत काही वळा बरच जीवाण एकतर ऊन वसाहती (Colonies) बनवतात2 जीवाण पशी आलदकदरकी असत पशीत कदरक व पटलकत अरक नसतात पशीलभदततका असत3 परजनन बहधा दविखडीभवनान (एका पशीच दोन भार होऊन) होत4 अनकल पररदथितीत जीवाण परचड वरान वाढतात व 20 लमलनटात सखन दपपट होऊ शकतात

1.7 काही जीवाण

दवहटाकर ाचा वरगीकरण पदधतीच रणदोष पष करा

सकषमजीवाच वरगीकरण (Classification of microbes) पथवीवरील एकण सजीवामध सकमजीव सवावलधक सखन आहत ताची पढीलपरमाण लवभारणी करणात आली आह

लकषण : 1 कवक सषीत परपोषी, असशलषी व दशकदरकी सजीवाचा समावश होतो2 बहसख कवक मतोपजीवी आहत कजल ा काबवनी पदाथिाावर जरतात3 कवकाची पशीलभदततका ‘काटीन’ ा जटील शककरपासन बनलली असत4 काही कवक ततरपी असन आतील पशीदरवात असख कदरक असतात5 कवक - लकणव (बकसव ीट) बरशी, ॲपरलजलस, (मकाचा कणसावरील

बरशी), पलनलसललअम, भछतर (मशरम) दवहटाकरनतर वरगीकरणाचा काही पदधती माडा रा, तरी आजही अनक शातरज दवहटाकर ाचा पचसषी वरगीकरणालाच परमाण मानतात, ह ा पदधतीच श आह

रोलाण

दणडाण

सलपवलकार

वपलवरामाकती

दडरोलाण

जरा डोक चालवा.

4

सकरोषमायवसस

पराषमवशअषम

टोषमटो - ववलट ववषाण

1.8 काही सकषमजीव

पासषमोवडअषम

एनटावषमबा

2. आवदजीव (Protozoa) : (आकार - समार 200 mm )1 माती, रोड पाणी व समदरात अाढळतात, काही इतर सजीवाचा शरीरात

राहतात व रोरास कारणीभत ठरतात 2 दशकदरकी पशी आढळणार एकपशी सजीव3 परोटोझआचा पशीरचना, हालचालीच अवव, पोषणपद धती ात लवलवधता

आढळत4 परजनन दविखडन पदधतीन होतउदा अलमबा, परामलशअम - रढळ पाणात आढळतात, वततर जीवन जरतातएनटालमबा लहटोलललटका - आमाश होणास कारणीभतपाजमोलडअम वहावकस - मलररा (लहवताप) होणास कारणीभतलीना - वपोषी

3. कवक (Fungi) : (आकार - समार 10 mm त 100 mm)1 कजणार पदाथिव, वनपती व पराणाची शरीर, काबवनी पदाथिव ामध आढळतात2 दशकदरकी एकपशी सकमजीव कवकाचा काही परजाती डोळानी लदसतात3 मतोपजीवी असन काबवनी पदाथिाापासन अननशोषण करतात4 परजनन ललरक पदधतीन आलण दविखडन व मकलान अशा अललरक

पदधतीन होतउदा ीट, कनडीडा, आळबी (मशरम)

4. शवाल (Algae) : (आकार - समार 10 mm त 100 mm)1 पाणात वाढतात2 दशकदरकी, एकपशी, वपोषी सजीव3 पशीतील हररतलवकाचा साहायान परकाशसशलषण करतात उदा कोरला, कलमडोमोनासशवालाचा थिोडा परजाती एकपशी आहत, तर इतर सवव शवाल बहपशी असन नसता डोळानी लदसतात

5. ववषाण (Virus) : (आकार - समार 10 nm त 100 nm) लवषाणना साामानतः सजीव मानल जात नाही लकवा त सजीव-लनलजववाचा सीमारषत आहत अस महणतात मातर ताचा अभास सकमजीवशातरात (Microbiology) कला जातो1 लवषाण अलतसकम महणज जीवाणचा 10 त 100 पटीन लहान असन फकत

इलकटरिॉन सकमदशगीनच लदस शकतात 2 वततर कणाचा रपात आढळतात लवषाण महणज DNA (डीऑकसीराबो

नदकक आमल) लकवा RNA (राबो नदकक आमल) पासन बनलला लाबलचक रण असन ताला परलथिनाच आवरण असत

3 वनपती व पराणाचा लजवत पशीतच त राह शकतात व ा पशीचा मदतीन लवषाण वतःची परलथिन बनलवतात व वतःचा असख परलतकती लनमावण करतात तानतर जमान पशीना नष करन ा परलतकती मकत होतात व मकत लवषाण पनहा नवा पशीना ससरव करतात

4 लवषाणमळ वनपती व पराणाना लवलवध रोर होतात

कोरला

5

1. जीवाण, आवदजीव, कवक, शवाल, आवदकदरकी, दशयकदरकी, सकषमजीव याच वरगीकरण वहटाकर पदधतीन षमाडा.

2. सजीव, आवदकदरकी, दशयकदरकी, बहपशीय, एकपशीय, परोवटसटा, पराणी, वनसपती, कवक याचया साहाययान पचसषटी वरगीकरण पणगा करा.

षमानव - पोललओ लवषाण, इनफएझा लवषाण, HIV-एड स लवषाण इतादीरर - लपकोनाव लवषाण (Picorna virus)वनसपती - टोमटो लवट लवषाण, तबाख मोझाईक लवषाण इतादीजीवाण - बकटररओफाज ह लवषाण जीवाणवर हला करतात

इटरनट षमाझा वषमतर लवलवध सकमजीवाची लचतर व

ताची वलशषट ाबददल मालहती घऊन तकता तार करा

3. षमाझा जोडीदार शोधा.

अ बकवक कोरलापरोटोझआ बकटररोफजलवषाण कदनडडाशवाल अलमबाजीवाण आलदकदरकी

4. वदलली ववधान चक की बरोबर त वलहन तयाच सपषीकरण वलहा.

अ. लकटोबलसला ह उपदरवी जीवाण आहत. आ. कवकाची पशीलभदततका काटीनपासन बनलली असत. इ. अलमबा छद मपादाचा साहायान हालचाल करतो. ई. पामोलडअममळ आमाश होतो. उ. टोमटोलवट हा जीवाणजन रोर आह.

5. उततर वलहा. अ. दवहटाकर वरगीकरण पदधतीच फाद सारा.आ. लवषाणची वलशषट ललहा.इ. कवकाच पोषण कस होत?ई. मोनरा ा सषीमध कोणकोणता सजीवाचा

समावश होतो?6. ओळखा पाह षमी कोण ?

अ. मला कदरक, परदरवपटल लकवा पशीअरक नसतात. आ. मला कदरक, परदरवपटल कत पशीअरक असतात. इ. मी कजला काबवनी पदाथिाावर जरत. ई. माझ परजनन बहधा दविखडनान होत. उ. मी माझासारखी परलतकती लनमावण करतो. ऊ. माझ शरीर लनराववी आह व मी लहरवा रराचा

आह. 7. अचक आकतया काढन नाव दा.

अ. लजवाणच लवलवध परकारआ. परामलशअमइ. बकटररओफज

8. आकारानसार पढील नाव चढतया कषमान वलहा. लजवाण, कवक, लवषाण, शवाल

उपकषम ः 1. इटरनटचा मदतीन लवलवध रोरकारक जीवाण व

तामळ होणार रोर ाचा मालहती तकता बनवा.2. तमचाजवळील पथिॉलॉजी परोरशाळस भट दा व

तथिील तजजाकडन सकमजीव, ताचा लनरीकषण पदधती व लवलवध सकमदशवकालवषी सलवतर मालहती घा.

एकपशी एकपशी

सजीव

सवाधयाय

षमाहीत आह का तमहाला?

6

2. आरोगय व रोर

2.1 ताप षमोजण

थोड आठवा.

1 आजारपणामळ तमही कधी शाळतन सटटी घतली आह का?2 आपणा आजारी पडतो महणज नमक का होत?3 आजारी पडानतर कधीकधी औषधोपचार न घताही आपणास काही काळानतर बर वाटाला लारत, तर कधीकधी डॉकटरकड जाऊन औषधोपचार घावा लारतो अस का होत?

आरोगय (Health)रोराचा नसता अभाव महणजच आरो नवह तर शारीररक,

मानलसक आलण सामालजकरीता पणवतः सदढ असणाची लथिती महणज आरो

सारा पाह !

रोराच परकार (Types of Diseases)

कालावधीनसार कारणानसार

1. दीघवकालीन रोर2. तीवर रोर अनवलशक रोर

उदा. डाऊन सलकषणउपाजगीत रोर

ससरवजन रोरउदा. सदगी, फ, ड

अससरवजन रोर उदा. मधमह, हदलवकार

1 खाली लदला रोराचा परसार कोणता माधमाविार होतो ?

(कावीळ, मलररा, खरज, कष, ड, अलतसार, नाटा, वाईन फ)

2 रोरजत महणज का ? 3 ससरवजन रोर महणज का?

मोठ दरवलबद जलमनीवर काही सकदात लथित होतात.

हवमध दरवलबद कदरक काही लमलनट त काही तास वाहन नली जातात.

ा कषतरात लहान दरवलबदच दरवलबदकदरकात बाषपीभवन होत.

2.2 थकीदार होणारा रोरपरसार

रोर महणज काय ?शरीरलकरातमक लकवा मानसशातरीरीता शरीरातील महतवाचा जलवक काावमध अडथिळा आणणारी लथिती

महणज रोर हो परतक रोराची लवलशष लकषण असतातरोराच परकार ः तमही मधमह, सदगी, दमा, डाऊन सलकषण, हदलवकार अशा लवलवध रोराची नाव ऐकली असतील ा सवव रोराची कारण व लकषण वरवरळी आहत लवलवध रोराच वरगीकरण खालीलपरमाण कल जात

7

इटरनट षमाझा वषमतर1 कालजणा (Chicken pox) ा रोराची मालहती,

कारण, लकषण व उपा शोधा2 अलधक मालहती घा अ पस पोललओ अलभान

आ WHO

अ. ससरगाजनय रोर/सकाषमक रोर : दलषत हवा, पाणी, अनन लकवा वाहक (कीटक व पराणी) ाविार पसरणार रोर महणज ससरवजन रोर हो

रोराच नाव कारक सकषमणाच षमाधयषम लकषण उपाय व उपचारकष (Tuberculosis)

जीवाण (माकोबकटररअम टबरकली)

रोाचा थिकीतन, हवमाफकत परसार, रोाचा सादननधात दीघवकाळ असण, रोाचा वत वापरण.

दीघवमदतीचा खोकला, थिकीतन रकत पडण, वजन कमी होण, शवासोच‍छास परलकरत तरास

बी. सी.जी. लस टोचन घावी, रणास इतरापासन वरळ ठवाव. लनलमत औषध घाव.DOT हा उपचार पणव व लनलमत घावा.

कावीळ(Hepatitis)

लवषाण (हपटीटीस A,B,C,D,E)

पाणी, रणासाठी वापरल ा सा, रकतपराधन

भक मदावण, रदव लपवळी लघवी, थिकवा, मळमळ, उलटी, राखाडी लवषठा (मल)

पाणी उकळन व राळन पाव, वचछतारहाचा वापर करणापवगी व नतर हात साबणान वचछ धवावत.

अलतसार (हरवण)(Diarrhoea)

जीवाण, लवषाण लशरला बसीलसएनटालमबा लहटोललटीका

दलषत अनन व पाणी पोटदखी, पाणासारख पातळ जलाब

अनन झाकन ठवाव, पाणी उकळन व राळन पाव, जलसजीवनी (ORS) घावी.

पटकी (Cholera) जीवाण (लवहलबो कॉलरी)

दलषत अनन व पाणी उलटा व तीवर जलाब, पोट दखण, पाात पटक ण.

वचछता राखावी, उघडावरील अननपदाथिव खाऊ नत, पाणी उकळन पाव, कॉलरा परलतबधक लस घावी.

लवषमजवर(Typhoid)

जीवाण (सालमोनला टाफी)

दलषत अनन व पाणी भक मदावण, डोकदखी, मळमळ, पोटावर परळ उठण, अलतसार, 1040F पात ताप ण.

वचछ व लनजातक पाणी पाव, लसीकरण करन घाव, साडपाणाची लवहवाट ो रीतीन करावी.

2.3 काही ससरगाजनय रोर

तका पणगा करा आतरशोथि, लहवताप, पर, कषठरोर, अशा लवलवध रोराची मालहती लमळवा व वरीलपरमाण तकता तार करा

वनरीकषण करा व चचागा करा.

1 लचतरातील पाणी साठला वत तमहाला कठ-कठ आढळतात ?

2 लचतरावरन तमहाला धोकाची कोणती कपना त?

2.4 पररसरातील असवचछता

8

वनरीकषण करा व चचागा करा.

तमचा पररसरातील गरामपचात, नररपाललका, महानररपाललका डासाचा परसारास परलतबध करणासाठी का उपाोजना करत ?

षमावहती वषमळवा.

2.5 डगय ः कारण व परवतबधातषमक उपाय

षमाहीत आह का तमहाला?

लहवताप हा ॲनालफलीस डासाचा मादीमळ होतो, तर हततीरोर हा कलकस डासाचा मादीमळ होतो ॲनालफललस व एलडस डासाच वातव वचछ पाणात असत, तर कलकस डास परदलषत पाणी/ रटार थि असतो

डगय (Dengue) ः साठला पाणात डास अडी घालतात आलण ताचा वाढीस पोषक वातावरण लनमावण होऊन ताची सखा वाढत डासाचा लवलवध परजाती वरवरळ रोर पसरवतात तापकी एलडस इलजपती परकारचा डासामाफकत ड हा ससरवजन रोर पसरतो हा आजार फवी वहारस ा परकारातील डन -1, 2 ा लवषाणमळ होतो लकषण1 तीवर ताप, तीवर डोकदखी, उलटा होण 2 सवाात महतवाच महणज डोळाचा खोबणीत दखण 3 रकतातील रकतलबलबका (platelets) ाच परमाण कमी होण

तामळ शरीरातरवत रकतसाव होण

1 शाळमध वचछ हात उपकरम का राबवला जातो ?2 पावसाळात पाणी उकळन का पाव ?3 व दकतक वचछता कशी पाळता त ?

सारा पाह !

सदःवसथतीतील काही षमहतवाच रोर

खालील आकतीत दाखवला लचतराच लनरीकषण करन ताच वणवन चौकटीत ललहा व वरावत चचाव करा

सवाईन फ ः ससरगा होणयाची कारणl वाईन फचा ससरव डककर ा पराणाविार तसच

माणसाविार होतो l वाईन फचा लवषाणचा परसार रोाचा घामातन

होतो तसच नाकातील व घशातील साव व थिकीतन होतो

सवाईन फ ची लकषणl धाप लारण लकवा शवसनाला अडथिळा लनमावण होणl घसा खवखवण, शरीर दखण

जाणन घया व इतराना सारा

एवडस इवजपती

9

सवाईन फच वनदान : वाईन फचा लनदानासाठी रणाचा घशातील दरव पदाथिावचा नमना परोरशाळत तपासणीसाठी पाठवावा लारतो ‘राषरिी लवषाण लवजान सथिा (नशनल इलनटटट ऑफ वहारॉलॉजी - एन आ वही ), पण’ व ‘राषरिी सचारी रोर सथिा (नशनल इलनटटट ऑफ कमलनकबल लडलसजस – एन आ सी डी) लदली’ थिील परोरशाळत तपासणीची ववथिा उपलबध आह

सारा पाह !

एडस (AIDS) ः एडस (AIDS - Acquired Immune Deficiency Syndrome) हा रोर HIV (Human Immunodeficiency Virus) ा लवषाणमळ मानवाला होतो ामध मानवाची नसलरवक रोरपरलतकारशकती हळहळ दबवल झाान ताला लवलवध रोराची लारण होत वदकी परोरशाळत कला चाचणीत लनषपनन झाालशवा एडसच लनदान लनदशचत करता त नाही ताच नमक लनदान करणासाठी ELISA ही रकताची चाचणी आह एडसची लकषण वदकतसापकष असतात

माचव 2009 मध मदकसको दशात ा आजाराची परथिम बाधा झाली वाईन फ इनफएनसा ए (H1N1) ा लवषाणमळ हा रोर होतो हा रोर डकरामध आढळणाऱा लवषाणमळ होतो डकरामध वावरणाऱा वकतीला ा लवषाणची बाधा होऊ शकत

षमाहीत आह का तमहाला?

पराणयाषमारफत होणारा रोरपरसार 1 उदीर, घशीचा नानाट करणासाठी तमचा घरी कोणत उपा ोजतात?2 पाळीव कतर, माजर, पकषी ाचा आरोाबददल काळजी का घावी लारत?3 कबतर, भटक पराणी ाचा व मानवी आरोाचा काही सबध आह का?4 उदीर, घशी, झरळ ाचा मानवाचा आरोावर का पररणाम होतो?

ह नहषमी लकषात ठवा.

l HIV बालधत वकतीला पशव क ान, सोबत जवान व HIV बालधत वकतीची सवासशषा कान एडस होत नाही

l HIV बालधत वकतीसोबत सववसामान ववहार असावा

षमाहीत आह का तमहाला? एच आ वही लवषाण पलहादा आलरिकतील एका खास परजातीचा माकडात सापडला ’नशनल एडस कटरिोल परोगराम’ आलण ‘ एन एडस’ ाचानसार भारतात 80 त 85 टकक ससरव असरलकषत लवषम ललरक सबधातन पसरत आहत

रबीज (Rabies) : रबीज हा लवषाणजन रोर आह हा रोर ससरव झाला कतरा, ससा, माकड, माजर इतादी चावानतर होतो ा रोराच लवषाण मजजाततवाट मदत परवश करतात जलदवष (Hydrophobia) ह ा रोराच महतवाच लकषण आह ा रोरामध रोरी पाणाला घाबरत असान तास जलसतरास असही महणतात रबीज पराणघातक रोर आह मातर रोर होणापवगी लस दऊन तापासन सरकषण करता त कतरा चावानतर ा आजाराची लकषण 90 त 175 लदवसात लदस लारतात

रबीज रोराची लकषण1 2 त 12 आठवड ताप राहतो2 अलतशोकती करत वारण3 पाणाची भीती वाटण

इटरनट षमाझा वषमतर1 इटरनटवर रबीज ा रोरासबधीच लवलवध दवहडीओ पहा 2 रबीज रोरावरील परलतबधातमक उपचाराची मालहती लमळवा व ादी तार करन लमतरासोबत चचाव करा

10

सारा पाह !

आहारावर ो लनतरण ठवास काही परकारचा कककरोरापासन सरकषण लमळत कककरोरावर आधलनक उपचारा-बरोबरच शारीररक वााम क ास अलधक फादा होतो

तबाख सवन, धमरपान ासारखा वसनाचा आहारी जाऊ नका

ह नहषमी लकषात ठवा.

1 पराणाचा राहणाचा जारा, लपजर ह वपाकघर व जवणाचा लठकाणी का अस न? 2 रबीज हा रोर कोणता लकषणाविार ओळखाल?सारा पाह !

ब. अससरगाजनय रोर ः ज रोर ससरावतन लकवा सकरमणातन पसरत नाहीत ता रोराना अससरवजन लकवा असकरामक रोर अस महणतात अस रोर काही लवलशष कारणामळ वकतीचा शरीरातच उदभवतात 1. ककफरोर (Cancer) : पशीचा अलनलतरत व अपसामान वाढीस कककरोर महणतात कककरोराचा पशीसमहास लकवा राठीस ददवम अबवद महणतात कककरोर फफफस, तोड, जीभ, जठर, तन, रभावश, तवचा ासारखा अववात रकत लकवा अन कोणताही उतीत होऊ शकतो कारण ः अलतपरमाणात तबाख, रटखा, धमरपान, मदपान करण, आहारात चोथिाकत अननपदाथिााचा (फळ व पालभाजाचा) समावश नसण, अलत परमाणात जकफड (वडापाव,लपझझा, इतादी) खाण ासारखी अनक कारण अस शकतात अनवालशकता हही एक कारण अस शकत लकषण 1 दीघवकालीन खोकला, आवाज घोररा होण, लरळताना

तरास होण2 उपचार करनही बरा न होणारा वरण लकवा सज 3 तनात राठी लनमावण होण 4 अकारण वजन घटण

षमाहीत आह का तमहाला?

ककफरोरावरील आधवनक वनदान व उपचार पदधती ः कककरोराच लनदान करणासाठी लटश डागोलसस, सी टी कन, एम आर आ कन, ममोगराफी बापसी, इतादी ततराचा वापर करणात तो तर उपचारामध रसानोपचार, लकरणोपचार, शलचलकतसा ा परचललत पदधतीबरोबरच रोबोलटक सजवरी, लपरोकॉलपक सजवरी अशा उपचार पदधती वापरा जातात

लवना साखरचा चहा घणारी अथिवा रोड पदाथिााच सवन टाळणारी वकती तमहाला मालहती आह का? का कारण असल तामार ?

2. षमधषमह (Diabetes) : वादलपडात लनमावण होणार इनसललन ह सपररक रकतातील लकोज शककरचा परमाणावर लनतरण ठवत इनसललनच परमाण कमी झाास शककरच परमाण लनलतरत होत नाही, हा लवकाराला मधमह महणतात

या लकषणाकड दलगाकष करण योगय नाही.l रातरी मतरलवसजवनास वारवार जाव लारण, वजन खप वाढण लकवा कमी होण ासारखी लकषण आढळतात षमधषमहाची कारण ः l अनवलशकता l अलतलठठपणा l वाामाचा/कषाचा अभाव l मानलसक ताण/तणाव

परवतबधातषमक उपचार ः डॉकटराचया सललयान आहार, औषध व यायाषम याचा अवलब करन वनयतरण कराव.

चचागा करा.

कककरोरावर परलतबध कसा करावा ावर चचाव करा व पोटर तार करन वरावत लावा

11

सधा दशात साधारणतः सात कोटी मधमहाच रण आहत जरातील सवावलधक मधमहाच रण भारतात आढळतात

षमाहीत आह का तमहाला? इटरनट षमाझा वषमतर इटरनटवर मधमहाची मालहती दणार लवलवध

दवहडीओ पहा महतवपणव मालहतीची नोद करा व रटान वरावत PPT सादरीकरण करा

ह नहषमी लकषात ठवा.हदयरोरावर पराथवषमक उपचार

पलहादा 108 करमाकावर रणवालहकसाठी फोन करा रणाच खाद हलवन तो शदधीवर आह का त तपासा रणाला कडक पषठभारावर झोपवन शातरशदध पदधतीन रणाचा छातीवर दाब दा ा पदधतीला कॉमपरशन ओनली लाईफ सपोटव (C O L S ) महणतात ामध एका लमनीटाला 100 त 120 दाब ा रतीन लकमान 30 वळा छातीचा बरोबर मधभारी दाब दावा

अ दनजओ - पाटी

हद परतारोपण

टट स टाकण

पसमकर बसलवण

ओपन हाटव सजवरी

बा पास सजवरी

हदलवकार

परतक रोराला लवलशष अस वजालनक कारण असत दवी परकोप लकवा इतर वकतीचा मतसरामळ रोर होत नाही ो वदकी उपचारानीच रोर बर होतात मतरततर, जादटोणा ामळ रोर बर होत नाहीत

ह नहषमी लकषात ठवा.

1 तमही कधी आजी, आजोबाना काढा (अकक) घताना लकवा काही चाटण घताना पलहल आह का ? ताचाशी ताबददल चचाव करा 2 कोरफड, हळद, आल, लसण ाचा वापर औषधी महणन कोणता आजारासाठी व कसा करतात ताची मालहती आजी, आजोबाकडन लमळवा

षमावहती वषमळवा. इटरनट षमाझा वषमतर

आववलदक, होलमओपथिी, लनसरगोपचार, ॲलोपथिी, नानी ा वदकी उपचारपदधतीलवषी इटरनटवरन मालहती लमळवा

3. हदयववकार (Heart Diseases) : हदाचा नाना रकताचा व पावान ऑदकसजन व पोषक दरवाचा परवठा अपरा पडास हदाची कावकषमता कमी होत ामळ हदास जात काव कराव लारत व ताण आान हदलवकाराचा झटका ऊ शकतो हदलवकाराचा झटका आास तवररत डॉकटराचा सला व औषधोपचार अतावशक आह या लकषणाकड दलगाकष करन चालणार नाही छातीत असह वदना होण, छातीतील वदनामळ खाद, मान व हात दखण, हात आखडण, घाम ण, अवथिता कप जाणवण

औषधाचा ररवापर ः कधी कधी डॉकटराचा सालशवा परपर काही वकती औषध घतात ताचा अलतवापरान आपा शरीरावर वाईट पररणाम घडन तात जस, जात परमाणात अथिवा वारवार वदनाशामक (Pain Killers) घतास चतास थिा, उतसजवन सथिा, कत ावर लवपरीत पररणाम होतो परलतजलवकाचा (Antibiotics) अलतवापरान मळमळ, पोटदखी,पातळ जलाब, अरावर परळ ण, लजभवर पाढर चट पडण इतादी लकषण तार होतात

हदयववकाराची कारण ः धमरपान करण, मदपान, मधमह, उचच रकतदाब, लठठपणा, शारीररक शमाची कमतरता, वाामाचा अभाव, सतत बठ काम करण, अनवलशकता, तणाव, रारीटपणा आलण लचता

12

7 एलपरल - जारलतक आरो लदन 14 जन - जारलतक रकतदान लदन 29 सपटबर - जारलतक हद लदन 14 नोवहबर - जारलतक मधमह लदन

साजर करया आरोगय वदनववशष

* पतपरधान जन औषध ोजना 1 जल 2015 ला भारत सरकारन जाहीर कली ा ोजनअतरवत उततम दजावची औषध कमी लकमतीत जनतला उपलबध करन दणात तात तासाठी 'जन औषधी टोअसव' सर करणात आलली आहत

* भारती कपना मोठा परमाणावर जनररक औषधाची लनावत करतात; परत दशात मातर बनडड कपनीचा नावानच जात लकमतीला औषध लवकतात अमररकत 80% जनररक औषधाचा वापर कला जातो तामळ औषधावरील शकडो अबज रप तथि वाचलवल जातात

षमाहीत आह का तमहाला?

जनररक औषध ः जनररक औषध ाना सामान औषध असही महणतात ा औषधाची लनलमवती व लवतरण कोणताही पटट लशवा कली जात ही औषध बनडड औषधाचा समककष व ताच दजावची असतात जनररक औषध तार करताना ता औषधातील घटकाच परमाण लकवा ता औषधाचा फॉमवला तार लमळत असामळ सशोधनावरील खचव वाचतो तामळ जनररक औषधाची लकमत बनडड औषधाचा लकमतीपकषा तलनन खप कमी असत

जोड षमावहती सपरषण ततरजानाची जनररक औषध तमही Healthkart व Jan Samadhan ा मोबाईल अप चा साहायान सहज लमळव शकता त अ प तमचा घरातील मोबाईलवर डाऊनलोड करा ररज पडास ताचा वापर करा

जीवनशली आवण आजार ः जीवनशली महणज आहार-लवहार ामध रोजचा लदनचवचा आलण आहाराचा समावश होतो आजकाल उशीरा उठण, उशीरा झोपण, आहाराचा वळा सारखा बदलण, वााम व कषाची काम ाचा अभाव असण, जकफड (अरबट चरबट) खाण अशा रोषीच परमाण वाढल आह ामळच आजारी पडणाच परमाण वाढल आह

आजारी पडणाच परमाण कमी कराच असल तर ो जीवनशली अरीकारण अतत आवशक आह ामध ो झोप, ो आहार ा वलतररकत ोरासन, पराणााम आलण वााम करण आवशक आह तसच वाामसदधा आपा शरीराला झपल असाच करावा

पराणााम व ोरासन तजजाचा मारवदशवनाखाली करावीत लवलवध पराणााम व ोरासनाच दवहलडओ पहालसीकरण (Vaccination) ः आजार होऊ न महणन, ताचा परलतबध महणन लसीकरण करन घण हही लततकच महतवाच आह तमचा जवळचा दवाखानातन लसीकरण तकता लमळवा व अभासा

ववचार करा.

ररीब रण महारडी औषध लवकत घऊ शकत नाहीत, अशा वळी ताचासाठी काही पाव उपलबध असल का व कोणता ?

2.6 जनररक औषध

13

षमहतव जाणा.... रकतदान : रकतदाताच एक लनट रकतदान एका वळला लकमान तीन रणाची ररज पणव करत जस की, ताबडा पशी, पाढऱा पशी, रकतलबलबका एका वषावत चारदा रकतदान कास 12 रणाच पराण वाचवता तातनतरदान : मतनतर आपाला नतरदान करता त तामळ अध वकतीना दषटी लमळ शकत

1. ररक सपष करा.ससरवजन व अससरवजन रोर

2. वरळा शबद ओळखा.अ. लहवताप, कावीळ, हततीरोर, डअा. पलर, एड स, कॉलरा, कष

3. एक त दोन वाकयात उततर दा. अ. ससरवजन रोर पसरलवणार माधम कोणकोणत? आ. अससरवजन रोराची पाठावलतररकत कोणती नाव

तमहाला सारता तील ?इ. मधमह, हदलवकार ाची मख कारण कोणती ?

4. तर काय साधय होईल /तर काय टाळता यईल /तरकोणतया रोराना आळा बसल?अ. पाणी उकळन व राळन लपण.अा. धमरपान, मदपान न करण.इ. लनलमत सतललत आहार घण व वााम करण.ई. रकतदानापवगी रकताची ो परकार तपासणी कली.

5. पररचछद वाचन परशनाची उततर दा.‘‘रौरव 3 वषााचा आह. तो व ताच कटबी

साधारण वसाहतीत (झोपडपटीत) राहतात.साववजलनक शौचाल ताचा घराजवळच आह.ताचा वलडलाना मदपानाची सव आह. ताचाआईला सतललत आहाराच महतव नाही.’’अ. वरील पररदथितीत रौरवला कोणकोणत आजार

उदभव शकतात ?आ. ताला लकवा ताचा पालकाना तमही का मदत

कराल ?इ. रौरवचा वलडलाना कोणता आजार होणाची

शकता आह ?6. खालील रोरावरील परवतबधातषमक उपाय वलहा.

अ. ड आ. कककरोर इ. एड स

7. षमहतव सपष करा.अ. सतललत आहारअा. वााम/ोरासन

8. यादी करा.अ. लवषाणजन रोरआ. जीवाणजन रोरइ. कीटकामाफकत पसरणार रोरई. अनवलशकतन णार रोर

9. ककफरोरावरील आधवनक वनदान व वदकीय उपचारपदधती ववषयी षमावहती वलहा.

10. तषमचया घरी असणाऱया औषधाची नाव व तयातीलघटक वलहा व तयाची यादी करा.

उपकषम :1. लवलवध आजारावर मालहती दणारी, जनजारती

करणारी लभततीपतरक तार करा व शाळत परदशवनभरवा.

2. जवळचा आरोकदरास/दवाखानास भट दाव लसीकरणालवषी अलधक मालहती लमळवा.

3. ड, मलररा, वाईन फ ालवषी जनजारतीकरणार पथिनाट बसवा व तमचा शाळचाजवळचा भारात सादर करा.

सवाधयाय

14

3. बल व दाब

थोड आठवा.

3.1 ववववध वकया

3.2 काही घटना

बल महणज का ?

सपकफ व असपकफ बल (Contact and Non contact Forces) : आकती 3 1 मध मोटार ढकलणाऱा माणसान मारन बल लावान मोटार पढील लदशन ढकलली जात तटन बसल ा कताला मलरा ओढत आह व फटबॉल खळणारा मलरा पाान चडला टोलवत आह ावरन का आढळत ? दोन वतमधील आतरलकरमधन ता वतवर बल परकत होत

दथिर वतवर बल कावरत नसल तर ती दथिरच राहत रलतमान वतवर बल कावरत नसल तर ती ताच वरान व लदशन सतत पढ जात राहत हा नटनचा रलतलवषक पलहला लनम आह

आकती 3 2 मध चबकाचा धवाकड लोखडी टाचणा चबकी बलामळ आकलषवत होतात व लचकटतात, ह दाखवल आह

तसच नारळाचा झाडावरन नारळ खाली पडत आह ररतवी बलामळ वत पथवीकड आकलषवत होतात कसामध घासला करवाकड टबलावरील कारदाच कपट आ कलषवत होतात करवावर दथिलतक लवदतभार असान व कपटावर लवरदध परवलतवत भार असान करवा व कारदाच कपट ाचात दथिलतक लवदतबल परकत होत व कपट करवाला लचकटतात

आकती 3 1 मध वतचा एकमकाशी आला थिट सपकावमळ लकवा आणखी एका वतमाफकत आला सपकावमळ बल परकत झालल लदसत अशा बलास ‘सपकक बल’ अस महणतात आकती 3 2 मध दोन वतमध सपकक नसला तरीही ता दोन वतमध बल परकत होताना लदसत; अशा बलास ‘असपकक बल’ महणतात

नाबल ह सपकक बलाच उदाहरण असन ह आपा नाचा मदतीन वतवर परकत कल जात उचलण,

ढकलण,ओढण,अशा लकतक लकरामधन त परकत होत ाउलट चबकी बल, ररतवी बल, दथिलतक लवदत बल ासारखी बल कोणताही सपकावलशवा परकत होतात महणन ती असपकक बलाची उदाहरण आहत

एखादा चड टबलावर ठवन ताला हलकासा धकका मारला तर तो थिोडा पढ जाऊन सथि होत होत थिाबतो सपाट रतावर पळणारी मोटारराडी इलजन बद क ावर थिोड अतर जाऊन थिाबत टबलाचा व जलमनीचा पषठभार आलण तावर रलतमान असणारी वत ाचामधील घषवण बलामळ ह घडत घषवण बल नसत तर नटनचा पलहा रलतलवषक लनमानसार वत रलतमान रालहली असती घषवण बल रोजचा जीवनात अलतश उपकत आह जलमनीवर चालताना आपण पावलान जमीन मार ढकलत असतो घषवण नसल तर आपण घसरन पड व चाल शकणार नाही घषवण बल ह सवव रलतमान वतवर परकत

वनरीकषण करा. आकती 3 1 व 3 2 मधील लचतराच लनरीकषण करा

15

जरा डोक चालवा.

करन पहा.

जरा डोक चालवा.

करन पहा.

3.4 सतवलत व असतवलत बल

असत आलण त रतीचा लदशचा लवरदध लदशन परकत होत असत रतातील कळीचा सालीवरन घसराला होत ह तमही पालहल असल तसच लचखलामळही घसराला होत, ही दोनही उदाहरण घषवण कमी झाान घडतात

सपकक व असपकक बल परकत असणाची आणखी काही उदाहरणाची ादी करा कोणता परकारच बल आह, त ललहा

सतवलत आवण असतवलत बल (Balanced and Unbalanced Forces)

पदटकचा दोन लहान चौकोनी आकाराचा बाटा घा ताची झाकण घट बसवा दोनही बाटावर २ लहान चबकपटटा ठवा व ता लचकटपटीचा साहायान नीट बसवा (आकती 3 3)

एका मोठा पदटक टरिमध पाणी भरन तात हा बाटाचबक वरचा बाजस तील अशा ररतीन तररत सोडा. एक बाटली दसरीचा जवळ ना. चबकाचा लवरदध धवामध आकषवण असान एका बाटलीवरील चबकपटीचा उततर धव दसऱा चबकपटीचा दलकषण धवानजीक असल तर दोनही

बाटा एकमकाकड सरक लारतील बाटाचा लदशा बदलन का होत ताच लनरीकषण करा परतकष सपकक न ता बाटाचा रतीत होणार बदल आपाला लदसतात ाचा अथिव दोनही चबकामध असपकक बल कावरत आह

दथिलतक लवदत बल तमही मारील इततत लशकला आहात दथिलतक लवदत बल ह असपकक बल आह ह लसदध करणासाठी कोणता परोर कराल?

पठठाच एक खोक घऊन ताचा दोन बाजना सतळी लकवा जाड दोरा बाधन आकती 3 4 मध दाखलवापरमाण खोक सपाट पषठभाराचा टबलावरठवा दोरा टबलाचा दोनही बाजकड खाली घा ताचा टोकाना पारडी बाधा दोनही पारडात एकाच वतमानाचा वत (लकवा वजन) ठवा खोक टबलावर दथिर रहात असाच लदसल एखादा पारडात दसऱा पारडापकषा अलधक वतमानाचा वत ठवास खोक ता पारडाचा लदशन सरक लारल पारडात एकसारख वतमान असताना दोनही पारडावर समान ररतवी बल कावरत होत महणजच खोकावर सतललत बल लावली जातात, ती लवरदध लदशन असान ताच पररणामी बल शन होत, आलण खोक हालत नाही ाउलट जर एखादा पारडात अलधक वतमान ठवास खोक अलधक वतमानाचा पारडाचा लदशन सरक लारत खोकाला दोनही बाजना असमान बल लावान असतललत बल कावरत होत व ताची पररणती खोकाला रती लमळणास होत

रसीखच खळणारी मल आपआपा लदशन दोर ओढतात दोनही बाजनी सारखीच ओढ महणज बल असल तर दोर हलत नाही एका बाजच बल अलधक झाल तर दोर ता बाजला सरकतो महणजच आधी दोनही बल सतललत असतात; ती असतललत झाावर अलधक बलाचा लदशन दोर सरकतो

आणखी एक उदाहरण पाह धानान भरलला मोठा डबा जलमनीवरन सरकवताना तो एका वकतीन सरकलवणापकषा दोघानी एकाच लदशन बल लावास सरकवण सोप जात ाचा अनभव तमहीही घतला असल ा उदाहरणावरन आपाला का समजत ?

3.3 असपकफ बल

16

वसत आह तया रतीचया वसथतीत राहणयाचया परवततीला तयाच जडतव अस महणतात. महणनच बाहरन बल परकत न क ास दथिर दथितीतील वत दथिर राहत व रलतमान दथितीतील वत रलतमान दथितीत राहत

ह नहषमी लकषात ठवा.

करन पहा.

एखादा वतवर एकापकषा अलधक बल परकत असतील तर ता वतवर होणारा पररणाम हा तावर परकत लनववळ बलामळ असतो

अ एखादा वतवर एकाच लदशन अनक बल लावास ताचा बरजएवढ बल वतवर परकत होत आ जर दोन बल एकाच वतवर परपर लवरदध बाजन लावली तर, ताचा फरकाइतक बल वतवर परकत होत इ बल ह पररमाण व लदशा ामध वकत कल जात बल ही सलदश राशी आह

बलामळ दथिर वतला रती लमळत, रलतमान वतची चाल व लदशा बदलत ताचपरमाण रलतमान वत थिाबलवणासाठीसदधा बल आवशक असत बलामळ वतचा आकारही बदल शकतो कणीक मळताना कणकचा रोळाला बल लावल तर ताचा आकार बदलतो कभार मडकाला आकार दताना लवलशष लदशन बल लावतो रबर ताणल की त परसरण पावत अशी लकतीतरी उदाहरण दता तात

जडतव (Inertia) : बलामळ वतची दथिती बदलत ह आपण पालहल बलालशवा, पदाथिााचा वत रतीचा आह ताच दथितीत राहणाची परवतती दाखलवतात खालील उदाहरण पाह

कती 1ः एका काचचा पावर पोटकाडव ठवा तावर 5 रपाच नाण ठवा आता पोटकाडवला जोरात लटचकी मारा नाण सरळ प ात पडत ह पालहल आह का ?

जडतवाच परकार ः 1. ववराषम अवसथतील जडतव ः वतचा जा वाभालवक रणधमावमळ ती आपा लवराम अवथित बदल कर शकत नाही, तास लवराम अवथिच जडतव महणतात उदाहरणाथिव, बस अचानक सर झाास परवासी मारचा लदशन फकल जातात 2. रतीच जडतव ः वतचा जा वाभालवक रणधमावमळ रलतमान अवथित बदल होऊ शकत नाही, तास रतीच जडतव महणतात उदाहरणाथिव, लफरणारा लवजचा पखा बद क ानतरही काही वळ लफरत राहतो, बस अचानक थिाबास बसमधील परवासी पढचा लदशन फकल जातात 3. वदशच जडतव ः वतचा जा वाभालवक रणधमावमळ ती आपा रतीची लदशा बदल शकत नाही, ास लदशच जडतव महणतात उदाहरणाथिव, वाहन सरळ रषत रलतमान असताना अचानक वळण घतास परवासी लवरदध लदशला फकल जातात

कती 2 ः एका लोखडी टडला एका दोऱाचा 1 साहायान एक अधाव लकलोगरमच वतमान लटकवा ता वतमानाला दसरा दोरा 2 बाधन लटकवत ठवा आता दोरा 2 झटका दऊन खाली ओढा दोरा 2 तटतो पण वतमान खाली पडत नाही जड वतमान हलत नाही आता दोरा 2 हळ हळ खाली ओढा दोरा 1 तटतो व वतमान खाली पडत ाच कारण महणज दोरा 1 मध वतमानामळ आलला ताण दाब (Pressure) : दचाकी आलण चारचाकी राडाचा टारमध हवा भरताना तमही पालहल असल हवा भरणाचा तरावर ‘दाब’ दशवलवणारी तबकडी असत लकवा लडलजटल मीटर वर ‘दाबाच’ आकड लदसतात तरान एका लवलशषट म ापात टारमधील दाब वाढलवला जातो साकलचा टारमध हातपपान हवा भरताना बल लावाव लारत त तमहाला माहीत आह बल लावन हवचा दाब वाढवन ती टारमध भरली जात बल आलण दाब ाचा काही सबध आह का ?कती 3 ः काही टोकदार दखळ घऊन हातोडीचा साहायान त एका लाकडी फळीत ठोका तातलाच एखादा दखळा घऊन तो दखळाचा डोकाचा बाजन फळीवर ठवन टोकाचा बाजवर हातोडीन ठोकाचा परतन करा का होत ? दखळा टोकाचा बाजन फळीत घसतो, परत डोकाचा बाजन घसत नाही डरिॉईरबोडववर लपना टोचताना ता सहज टोचा जातात आपा अरठान बल लावन आपण लपना टोच शकतो ाउलट टाचणी डरिॉईरबोडववर टोचताना अरठाला इजा होणाची शकता असत

17

सधा आपण कवळ एखादा पषठभारावरील तास लब असल ाबलाचा लवचार करत आहोत

जरा डोक चालवा.

करन पहा.

जरा डोक चालवा.

3.5 बल व दाब

करन पहा.

ा साधा परोरातन का समजत ? दखळाचा टोकदार भाराकडन दखळा लाकडात सहज घसतो ावरन तमचा एक रोषट लकषात ईल, की बल दखळाचा डोकाकडन लावास दखळा फळीत ठोकण सोप आह

भाजी, फळ लचरताना धारदार सरीन कापण सोप जात बोथिट सरी अशा कामी उपोरी पडत नाही ह कशामळ घडत?

एकक कषतरफळावर लब लदशत परकत असणाऱा बलास दाब (Pressure) अस महणतात

दाबाच एकक (Unit of Pressure) : बलाच SI पदधतीत एकक Newton (N) आह कषतरफळाच एकक m2 लकवा चौरस मीटर आह

महणन दाबाच एकक N/m2 अस होईल ालाच पाकल (Pa)अस महणतात हवामानशातरात दाबाच एकक bar ह आह 1 bar = 105 Pa, दाब ही अलदश राशी आह

कषतरफळ वाढल की ताच बलाला दाब कमी होतो आलण कषतरफळ कमी झाल की ताच बलाला दाब वाढतो उदाहरणाथिव, उटाचा पााच तळव पसरट असतात तामळ उटाच वजन अलधक पषठभारावर पडत आलण वाळवर

पडणारा दाब कमी होतो महणनच उटाच पा वाळत घसत नाहीत आलण ताला चालण सोप जात सथायवरील दाब ः हवत ठवल ा सवव थिा पदाथिाावर हवचा दाब असतोच थिावर एखाद वजन ठवल तर ता वजनामळ थिावर दाब पडतो तो ता वजनावर व वजनाचा थिावरील सपकावचा कषतरफळावर अवलबन असतो

खालील आकती 3 5 परमाण कती करा का आढळन त?

भाजीची पाटी डोकावर घऊन जाणारी भाजीवाली तमही पालहली असल लतचा डोकावर पाटीखाली ती कापडाची चबळ ठवत, हाचा का उपोर होतो?

आपण जात वळ एकाच लठकाणी उभ राह शकत नाही मर एकाच लठकाणी आठ आठ तास झोप कस शकतो ?

बफाववरन घसरणासाठी पसरट फळा का वापराजातात ?

दरवाचा दाब (Pressure of liquid)

कती 1 ः पदटकची एक बाटली घा रबरी फरा जावर बसल अशा काचचा नळीचा साधारण 10 cm लाबीचा तकडा घा नळीच एक टोक जरा तापवन हलकच बाटलीचा तळापासन 5 cm वर बाटलीत एका बाजन दाबन आत जाईल अस बसवा (आकती 3 6) पाणी रळ न महणन नळीचा बाजन मण तापवन लावा आता बाटलीत थिोड थिोड पाणी भरन फरा फरत जातो त पहा ावरन का लदसत ? पाणाचा दाब बाटलीचा बाजवरही पडतो

दाब =

बलजावर बल परकत कल आह त कषतरफळ

183.8 वातावरणीय दाब

कती 2ः एक पलसटिकची बाटिली घ‍ा आकती 3 7 मध‍य दाखविल‍ापरमाणय 1,2,3 अशा विकाणी परत‍यक पातळीिर दाभणानय वकिा जाड सईनय विदय पाडा बाटिलीत पणण उचीप‍यत पाणी भरा आकतीत दाखविल‍ापरमाणय पाण‍ाच‍ा धारा बाहयर ‍यताना वदसतील सिायत िरच‍ा विदातन पाण‍ाची धार बाटिलीच‍ा जिळ पडतय, तर सिायत खालच‍ा उचीिरील विदातन धारा सिायत दर पडतय वशिा‍ एकाच पातळीतील दोन विदामधन धारा बाटिलीपासन समान अतरािर पडतात ‍ािरन का‍ समजतय? एकाच पातळीत दिाचा दाब एकच असतो तसयच दिाच‍ाखोलीपरमाणय दाब िाढत जातो

वायचा दाब (Gas Pressure) ः एखादा फगा तोडानय हिा भरन फगिताना तो सिण बाजनी फगत जातो फग‍ाला बारीक विद पाडलय तर त‍ातन हिा बाहयर जात राहतय आवण फगा पणण फगत नाही ही वनरीकषणय िरील दिािरील पर‍ोगाच‍ा वनषकराणपरमाणय आहयत असय वदसन ‍यतय की, िा‍सदा दिापरमाणयच ज‍ा पातात तो बवदत आहय त‍ा पाताच‍ा वभतीिर दाब दयत असतो सिण दि आवण िा‍ ‍ाना दा‍ (fluid) अशी सजा आहय पातातील दा‍ पाताच‍ा सिणच पषठभागािर वभतीिर आवण तळािर आतन दाब पर‍कत करतात बवदत अशा वदलयल‍ा ितमानाच‍ा दा‍मध‍य असलयला दाब सिण वदशाना समरपानय पर‍कत होतोवातावरणीय दाब (Atmospheric Pressure) ः पथिीिर सिण बाजनी हियचय आिरण आहय हा आिरणालाच िातािरण असय महणतात पथिीच‍ा पषिभागापासन समारय 16 km उचीप‍यत हय िातािरण आहय त‍ापढयही समारय 400 km प‍यत तय अवतश‍ विरल िरपात असतय हियमळय वनमाणण झालयल‍ा दाबाला िातािरणी‍ दाब असय सबोधलय जातय अशी कलपना करा की एकक कषयतफळाच‍ा पथिीच‍ा पषिभागािर लाबच लाब पोकळ दडगोल उभा आहय, आवण त‍ात हिा आहय (आकती 3 8) हा हियचय िजन हय पथिीच‍ा वदशयनय लािलयलय बल आहय ‍ाचाच अरण हियचा दाब महणजय हय िजन आवण पषिभागाचय कषयतफळ ‍ाचय गणोततर

समदसपाटिीला असणाऱ‍ा हियच‍ा दाबाला 1 Atmosphere महणतात जसजसय समदसपाटिीपासन िर जाि तसतसा हियचा दाब कमी कमी होतो

1 Atmosphere = 101x103 Pa = 1 bar =103 mbar1 mbar » 102 Pa (hectopascal )िातािरणी‍ दाब mbar वकिा hectopascal (hPa) ‍ा एककामध‍य सावगतला जातो िातािरणी‍ दाब हियतील एखादा वबदिर सिण बाजनी असतो हा दाब कसा त‍ार होतो? एखादा बवदत पातात हिा असल‍ास हियचय रयण ‍ादसचिक गतीनय पाताच‍ा बाजिर आदळतात ‍ा आतरवरि‍यत पाताच‍ा बाजिर बल पर‍कत होतय बलामळय दाब त‍ार होतो

आपणही िातािरणाचा दाब सतत डोक‍ािर बाळगत असतो परत आपल‍ा शरीरातील पोकळामध‍यही हिा असतय आवण रकतिावहन‍ामध‍य रकतही असतय त‍ामळय पाणी ि िातािरणी‍ दाबाखाली आपण वचरडलय जाऊ शकत नाही, िातािरणाचा दाब सतवलत होतो पथिीच‍ा िातािरणाचा दाब समदासपाटिीपासनच‍ा उचीपरमाणय बदलतो कसा बदलतो तय आकती 3 9 मध‍य दशणविलय आहय

3.6 दरवाचा दाब

1 cm2

3.7 दरवाचा दाब व पातळी

1

2

3

19

3.9 वातावरणीय दाब

जरा डोक चालवा.

1 m2 पषठभार असल ा टबलावर समदरसपाटीस 101x103 Pa इतका दाब परकत असतो इतका परचड दाबान टबलाचा पषठभार तटन कोसळत का नाही?

करन पहा.

जरा डोक चालवा.

करन पहा.

पदटकची ररकामी बाटली व चड पाणाचा पषठभारावर तररतात ाउलट पाणान पणव भरलली बाटली पाणाचा आत तररत राहत, ती पणव बडत नाही आतील पाणाचा वजनाचा मानान ररकामा बाटलीच वजन नरण आह अशी बाटली पणव बडत नाही आलण वरही त नाही ाचा अथिव पाणी भरल ा बाटलीवर खालचा लदशन परकत ररतवी बल (fg) ता लवरदध वरचा लदशन परकत अशा बलान (fb) सतललत झाल असणार ह बल बाटलीचा सभोवतालचा पाणातन उदभवलल असणार पाणात लकवा अन दरवात लकवा वात असल ा वतवर वरचा लदशन परकत बलाला पलावक बल (fb) अस महणतात

लवलहरीतन पाणी शदताना दोराला बाधलली बादली पाणात पणव बडालली असताना लजतकी हलकी वाटत, तापकषा ती पाणातन बाहर काढताना जड का वाट लारत?पलावक बल कोणता रोषटीवर अवलबन असत?

पदटकची एक ररकामी हलकी बाटली घऊन लतच झाकण घट बसवा आता ही बाटली पाणात टाकन का होत पहा ती तररत राहील बाटली पाणात ढकलन खाली जात का त पहा ढकलली तरी बाटली वर ऊन तररत राहत पलदटकचा पोकळ चड घऊनही असाच परोर करता ईल (आकती 3 10)

आता पदटकची पाणाची बाटली काठोकाठ भरन झाकणान घट बद करा आलण पाणात सोडा बाटली पाणाचा आत तररताना लदसल, अस का होत?

पावक बल (Buoyant Force)

एक अ लमलनअमचा लहान पातळ पतरा घा आलण एका बादलीत पाणी घऊन हलकच बडवा का आढळत? आता ताच पताला वाकवन लहानशी बोट तार करा व पाणावर सोडा बोट तररत ना ?

लोखडाचा दखळा पाणात बडतो पण टीलच मोठ जहाज तररत अस का होत? दरवात बडलवला वतवर पलावक बल परकत होत असान वतच वजन कमी झााच जाणवत

रोडा पाणाचा पोहणाचा तलावात पोहणापकषा समदराचा पाणात पोहण सोप जात ाच मख कारण महणज समदराचा पाणाची घनता साधा पाणाचा घनतपकषा जात असत, कारण तात कषार लवरघळलल असतात हा पतकात तमही पामध पाणी भरन तात ललब सोडास त बडत, पण पाणात २ चमच मीठ टाकन ढवळास तात मातर ललब तररत ह अभासल आह पाणाची घनता लमठान वाढत थि पलावक बल ररतवी बलापकषा जात होत ा उदाहरणावरन का लदसन त ? पावक बल दोन रोषीवर अवलबन असत :

१ वतच आकारमान – दरवात बडणाऱा वतच आकारमान जात असास पलावक बल जात असत २ दरवाची घनता – लजतकी जात घनता लततक पलावक बल जात असत

2000

100

6000 10000वाता

वरणी

दा

ब (k

pa)

उची (m)

3.10 सतवलत व असतवलत पावक बल

fb

fg

20

करन पहा.

3.11 पावक बल

(287 दरितपवव – 212 दरितपवव)

पररचय शासतरजाचा

आवकफवषमडीजच ततव ः

आकती 3 11 मध दाखलवापरमाण एक मोठा रबरबड घऊन तो एका लबदपाशी कापा ताचा एका टोकाला एक वचछ धतलला लहानसा दरड लकवा 50 gm च वजन बाधा

आता रबरबडच दसर टोक बोटानी पकडन तथि पनन खण करा दरड हवत लटकता ठवन वरील खणपासन लटकता दरडापात रबरबडची लाबी मोजा आता एका पातरात पाणी भरन दरड तात बडल अशा उचीवर तो धरा आता पनहा रबराची लाबी मोजा का लदसन आल? ही लाबी आधीपकषा कमी भरलली आढळल पाणात दरड बडलवताना ताणला रबराची लाबी हळहळ कमी होत व तो पाणात पणव बडाला की लाबी सवाात कमी होत लाबी पाणात कमी होणाच का कारण असाव ?

पाणात दरड बडाान तावर वरील लदशन पलावक बल परकत होत दरडाच वजन खालील लदशन परकत असत तामळ खालील लदशन परकत असलल एकण बल कमी होत

हा पलावक बलाच पररमाण लकती असत? त कोणताही दरवाला सारखच असत का ? सवव वतवर पलावक बल सारखाच पररमाणाच असत का ? हा परशनाची उततर आलककलमडीजचा ततवामध अतभवत आहत ह ततव अस : एखादी वत दरामध अशत: अथिवा पणवतः बडलवास तावर वरील लदशन बल परकत होत ह बल ता वतन बाजस सारला दराचा वजनाइतक असत

आलककलमलडज ह गरीक शातरज आलण परखर बदधीच रलणती होत p च म तानी आकडमोड करन काढल भौलतकशातरात तरफा, कपपी, चाक ासबधीच ताच जान गरीक सनाला रोमन सनाशी लढताना उपोरी ठरल भलमती व ालतरकीमधील ताच काम ताना परलसदधी दऊन रल बाथिटबमध नानासाठी उतरावर बाहर साडणार पाणी पाहन ताना वरील ततवाचा शोध लारला ‘रका, रका’ महणज ‘मला सापडल, मला सापडल’ अस ओरडत त ताच अवथित रतावर धावल होत

जरा डोक चालवा. आलककलमलडजचा ततवानसार मारील परोरातील लनरीकषणाच पषटीकरण करा

आलककलमलडजचा ततवाची उपकतता मोठी आह जहाज, पाणबडा ाचा रचनत ह ततव वापरलल असत ‘दधतामापी’ व ‘आदरवतामापी’ ही उपकरण हा ततवावर आधाररत आहत

एखादी वत दरवात टाकास ती वत दरवात बडल, वर वन तररल, की दरवाचा आत तररल ह कस ठरत?1 पलावक बल वतचा वजनापकषा जात असल तर वत तररत2 पलावक बल वतचा वजनापकषा कमी असल तर वत बडत3 पलावक बल वतचा वजनाएवढ असल तर वत दरवामध तररत राहतवरील परकारात असतललत बल कोणती आहत?

षमाहीत आह का तमहाला?

21

सोडववलली उदाहरणउदाहरण 1. फळीवर ठवल ा खाऊचा डबाचा तळाच कषतरफळ 0 25m2 असन ताच वजन 50 N आह, ता डबान फळीवर परकत कलला दाब काढालदलल : कषतरफळ = 0 25 m2, डबाच वजन = 50 N, दाब = ?

दाब = बलकषतरफळ

= 50 N0 25 m2 = 200 N/m2

उदाहरण 2. जर पाणाची घनता 103 kg/m3 आलण लोखडाची घनता 7 85 x 103 kg/m3 असल तर लोखडाची सापकष घनता काढावदलल : पाणाची घनता = 103 kg/m3, लोखडाची घनता = 7 85 x 103 kg/m3

लोखडाची सापकष घनता = ?लोखडाची सापकष घनता = (लोखडाची घनता)

(पाणाची घनता)

= 7 85 x 103 kg/m3

103 kg/m3 = 7 85

उदाहरण 3. करचा टोकाच कषतरफळ 0 5 mm2 असन ताच वजन 0 5 N आह तर करन लाकडी फळीवर परकत कलला दाब काढा ( Pa मध) लदलल : कषतरफळ = 0 5 x10-6 m2 करच वजन= 0 5 N, दाब =?

दाब = वजनकषतरफळ

= 0 5N(0 5x10-6m2) = 106 N/m2

= 106 Pa उदाहरण 4 एका धातचा ठोकळाच वतमान 10 kg असन ताची लाबी 50 cm, रदी 10 cm व उची 20 cm आह (आकती) टबलावर धातचा ठोकळा पढील पषठभारावर ठवास तान परकत कलला दाब काढा ABCD, CDEF व BCFG कोणता दथितीत दाब अलधकतम असल त सारा

वदलल : धातचा ठोकळाच वजन = mg =10 x 9 8 =98 Nपषठभार ABCD करीता, लाबी = 50 cm, उची = 20 cmकषतरफळ = लाबी x उची = 50 cm x 20 cm = 1000 cm2 = 0 1m2

दाब = वजनकषतरफळ

= 98(0 1) = 980 Pa

पषठभार CDEF कररता, लाबी = 50 cm रदी = 10 cmकषतरफळ = लाबी x रदी = 50 cm x 10 cm= 500 cm2 = 0 05 m2

दाब = वजनकषतरफळ

= 98(0 05) =

9800 5 = 1960 Pa

पषठभार BCFG कररता उची = 20 cm रदी = 10 cmकषतरफळ = उची x रदी = 20 cm x 10 cm= 200 cm2 = 0 02 m2

दाब = वजनकषतरफळ

= 98 N0 02 m2

= 4900 Pa ः अलधकतम दाब

\ सपकक कषतरफळ जवढ कमी, तवढा दाब अलधकउदाहरण 5. एका सरमरवरी फरशीचा तकडाच वजन हवमध 100 g आह ताची घनता 2 5g/cc इतकी असल तर ताच पाणातल वजन लकती होईल?

पदाथााची घनता व सापकष घनता :घनता = वतमान/आकारमान घनतच एकक S I पदधतीत kg/m3 आह पदाथिावची शदधता ठरवताना घनता हा रणधमव उपोरी ठरतो पदाथिावची सापकष घनता पाणाचा घनतचा तलनत वकत कली जात सापकष घनता = पदाथिावची घनता/पाणाची घनता, ह समान राशीच रणोततर परमाण असान ास एकक नाही सापकष घनतलाच पदाथिावच ‘लवलशषट ररतव’ महणतात

A B

E F

G

CD

22

1. ररकामया जारी योगय शबद वलहा. अ. SI पदधतीत बलाच एकक ............... ह आह. (डाईन, नटन,जल )आ. आपा शरीरावर हवचा दाब ................

दाबा इतका असतो. (वातावरणी,समदराचा तळावरील, अतराळातील)इ. एखादा वतकररता वरवरळा .........दरवात

पलावक बल ......... असत. (एकसारख, घनतचा, लभनन, कषतरफळाचा )ई. दाबाच SI पदधतीतील एकक ...........आह.

(N/m3, N/m2, kg/m2, Pa/m2)2. सारा पाह षमाझा जोडीदार !

‘अ’ रट ‘ब’ रट1. दरा अ. जात दाब 2. धार नसलली सरी आ. वातावरणी दाब3. अणकचीदार सई इ. लवलशष ररतव4. सापकष घनता ई. कमी दाब 5. हकटोपाकल उ. सवव लदशाना सारखा दाब

3. खालील परशनाची थोडकयात उततर वलहा.अ. पाणाखाली पदटकचा ठोकळा सोडन लदला. तो

पाणात बडल की पाणाचा पषठभारावर ईल? कारण ललहा.

आ. माल वाहन नणाऱा अवजड वाहनाचा चाकाची सखा जात का असत ?

इ. आपा डोकावर समार लकती हवचा भार असतो ? तो आपाला का जाणवत नाही ?

4. अस का घडत ?अ. समदराचा पाणापकषा रोडा पाणात जहाज अलधक

खोलीपात बडत.आ. धारदार चाकन फळ सहज कापता तात.इ. धरणाची लभत तळाशी रद असत.ई. थिाबला बसन अचानक वर घतास परवासी

मारचा लदशला फकल जातात.

5. खालील सारणी पणगा करा. वसतषमान (kg) आकारषमान (m3) घनता (kg/m3)

350 175 -- 190 4

धातची घनता (kg/m3)

पाणयाची घनता (kg/m3)

सापकष घनता

- 103 58.5 x103 103 -

वजन (N) कषतररळ (m2) दाब (Nm-2)- 0.04 20000

1500 500 -

6. एका धातची घनता 10.8 x103 kg/m3 आह, तर धातची सापकष घनता काढा. (उततर ः 10.8)

7. एका वसतच आकारषमान 20 cm3 आवण वसतषमान 50 g आह. पाणयाची घनता 1 g cm-3 तर ती वसत पाणयावर तररल की बडल? (उततर ः बडल)

8. एका 500 g वसतषमानाचया, पवसटक आवरणान बद कललया खोकयाच आकारषमान 350 cm3 इतक आह. पाणयाची घनता 1 g cm-3 असल तर खोक पाणयावर तररल की बडल ? खोकयान बाजस सारललया पाणयाच वसतषमान वकती असल? (उततर ः बडल, 350 g)

उपकषम ः पाठामध दणात आल ा सवव कतीच मोबाईल फोनचा

मदतीन लचतरीकरण करा व इतराना पाठवा.

वदलल ः हवतील वजन 100 g घनता 2 5g/cc \ आकारमान = (वजन )/(घनता ) = 100g/(2 5 g/cc ) = 40 ccमहणन आलककलमडीजचा ततवानसार पाणात बडवावर तकडाचा आकारमानाएवढ 40 cc इतक पाणी बाजस सारल जाईल ा पाणाचा वजनाइतकी महणज 40g इतकी तट तकडाचा वजनात ईल\ पाणातील वजन = 100 g - 40g = 60 g

सवाधयाय

23

4. धाराववदत आवण चबकतव

थोड आठवा. अणमध कोणकोणत घटक असतात?

करन पहा.

4.1 (अ) ववदत पररपथ

4.1 (आ) ववदत पररपथ

अणमध इलकटरिॉन (ॠणपरभाररत कण) व परोटॉन (धनपरभाररत कण) असतात तामळ एकदरीत वत लवदतदषटा उदासीन (neutral) असत तरीही तात अण असान तात ॠणपरभार व धनपरभार असतोच महणनच अस महणता ईल, की आपा सभोवतालचा वतमध ‘लवदतपरभार’ भरपर परमाणात भरन रालहलला असतो काचची काडी रशमी कापडावर घासावर का होत ? वत परभाररत कशा होतात ? दथिर आलण चल परभार कशाला महणतात ? चल लवदत एका वतवरन दसऱा वतवर थिानातररत होत हा ॠणपरभार हो चल ॠणपरभाररत कणाना इलकटरिॉन अस महणतात हा ॠणपरभार परवाही करता ईल का ? पाणी जस उचावरन खालील भाराकड वाहत जात, तापरमाण लवदत परवाही बनलवता ईल का ? दथिर वतला रती दणासाठी बल लावाव लारल ह तमही लशकला आहात एखादा सवाहकामधील इलकटरिॉनसना जर रती दऊन वाहत कल तर आपाला ‘धारा लवदत’ लमळतधाराववदत (Current Electricity) : जवहा ढरातन जलमनीवर वीज पडत तवहा मोठा लवदतपरवाह वाहतो, तर कोणतीही सवदना आपाला मदकड जाणाऱा सकम लवदतपरवाहान होत घरामध तारामधन, लवजचा बबमधन, उपकरणामधन वाहणाऱा लवदत परवाहाचा तमहाला पररच आहच रलडओचा लवदत घटामधन (electric cells) आलण मोटारीचा बटरीमधन धनपरभाररत अन ॠणपरभाररत अशा दोनही कणाचा वहनामळ लवदतपरवाह लनमावण होतोववदतवसथवतक ववरव (Electrostatic Potential) : पाणी लकवा दरव पदाथिव उच पातळीतन खालील पातळीकड वाहतात उषणता नहमी अलधक तापमानाचा वतकडन कमी तापमानाचा वतकड वाहत ताचपरमाण धनपरभाराची परवतती अलधक लवदतपातळीचा लबदपासन कमी लवदतपातळीचा लबदपवत वाहणाची असत लवदतपरभाराचा वहनाची लदशा ठरलवणाऱा ा लवदतपातळीस लवदतदथिलतक लवभव (electrostatic potential) अस महणतातववरवातर (Potential difference) : ‘धबधबाची उची’, ‘उषण व थिड’ वतचा तापमानातील फरक, ाचपरमाण दोन लबदचा लवभवामधील फरक महणज ‘लवभवातर’ आपा दषीन रोचक आह

ताबाची जोडणीची तार घऊन आकती 4 1 (अ) मध दाखलवापरमाण ‘पररपथि’ तार करा बबमधन लवदतपरवाह वाहत नाही असच लदसत आता ाच पररपथिात आकती 4 1 (आ) मध दाखवापरमाण बाजारात लमळणारा एक दीड वहोटचा कोरडा लवदतघट जोडा आता तारतन लवदतपरवाह वाहत आह ह बब लारामळ लकषात ईल लवदतघटाचा दोन टोकामधील लवभवातरामळ तारतील इलकटरिॉनस परवालहत होतात त लवदतघटाचा ॠण टोकाकडन धन टोकाकड वाहतात साकलतक लवदतपरवाह उलट लदशन वाहतो व तो बाणान आकतीत दाखलवला आह लवदतपररपथि महणज का त ाच पाठात पढ पाह

आकती 4 1 (अ) मध लवदतघट नसामळ कोणतही लवभवातर नाही, महणन लवदतपरवाह वाहत नाही पररपथिात लवदतघटामळ लवभवातर लनमावण झााबरोबर दथिर लवदतपरवाह वाह लारतो (आकती 4 1 (आ)) लवभवातराच एकक SI पद धतीत वहोट (Volt) ह आह ालवषी पढील इततत आपण अलधक जाणन घणार आहोत

24

एखादा नळीतन णारा पाणाचा परवाह कसा मोजाचा? लवलशष वळात तातन लकती लीटर पाणी आल, ावरन त काढता ईल मर लवदतपरवाह कसा मोजाल?

करन पहा.

एक लनकामी झालला कोरडा लवदतघट घऊन ताच बाहरच आवरण काढा ताचा आत एक पाढरट धातच आवरण लदसल ह जत (Zn) धातच आवरण हो हच घटाच ॠण टोक आता हही आवरण हलकच फोडा जताचा आवरणाचा आत आणखी एक आवरण असत ा दोनही आवरणामध लवदत अपघटनी (Electrolyte) भरलली असत लवदत अपघटनीमध धनपरभाररत व ॠणपरभाररत आन असतात ताचामाफकत लवदतवहन होत ही अपघटनी महणज ZnCl2 (लझक कोराईड) आलण NH4Cl (अमोलनअम कोराईड) ाचा ओा लमशणाचा लरदा असतो घटाचा मधभारी एक गराफाइट काडी असत ह घटाच धन टोक असत काडीचा बाहरील भारात MnO2 (मरनीज डाॉकसाइड) ची पट भरलली असत ा सवव रासालनक पदाथिााचा रासालनक अलभलकरद वारा दोनही टोकावर (graphite rod, zinc) लवदतपरभार तार होतो व पररपथिातन लवदतपरवाह वाहतो 4.2 कोरडा ववदतघट

ववचार करा.

लवदतपरवाह हा लवदतपरभाररत कणाचा वहनामळ लनमावण होतो ह आपण पालहल एखादा तारतन 1 सकद एवढा वळात वाहणाऱा लवदत परभाराला एकक लवदतपरवाह महणता ईल लवदतपरवाहाच SI एकक कलोम परलत सकद महणजच अलपअर (Ampere) ह आह

1 Ampere = 1A = 1 Coulomb/1 second = 1 C/s लवदतपरवाह ही अलदश राशी आहववदतघट (Electric cell) ः एखादा पररपथिामध सतत लवदतपरभाराचा परवाह लनमावण करणासाठी एका तरोताची ररज असत, अस एक सववसाधारण साधन महणज लवदतघट लवलवध तऱहच लवदतघट आज उपलबध आहत त मनरटी घडाळापासन पाणबडापात अनक तरामध वापरल जातात लवदतघटापकी सौरघट (solar cell) तमहाला माहीत असतील लवलवध लवदतघटाच मख काव ताचा दोन टोकामधील लवभवातर काम राखण ह हो लवदतपरभारावर काव करन लवदतघट ह लवभवातर काम राखतात, ह तमही पढ लशकाललवदतघटाच काही परकार हली वापरात आहत, ताबददल आपण जाणन घऊा कोरडा ववदतघट (Dry Cell) : आपा रलडओ सचामध, लभतीवरील घडाळामध, लवजरीमध ह कोरड लवदतघट बसलवल जातात त 3-4 आकारात उपलबध असतात कोरडा लवदतघटाची रचना आकती 4 2 मध दाखलवापरमाण असत

ा लवदतघटात ओलसर लरदा वापरामळ रासालनक अलभलकरा मदपण चालत महणन मोठा लवदतपरवाह ातन लमळवता त नाही दरवपदाथिााचा वापर करणाऱा लवदतघटाचा तलनत ताची साठवण कालमावदा (shelf life) अलधक असत कोरड लवदतघट वापराला सोीच असतात कारण त उभ, आडव, लतरप, कसही ठवता तात व चल साधनामधही सहजपण वापरता तात

धन अगर

ॠण अगर

सरकषककवच

मरनीज डाऑकसाइड

जताच आचछादन

लवभाजक

काबवन इलकटरिोड लवदत

अपघटनी

25

लड-आमल ववदतघट (Lead-Acid Cell) ः आकती 4 3 मध लड-आमल लवदतघटाची रचना दाखलवली आह ताच ततव पाह हा परकारच घट लवदतलवमोचन (Elec-trical discharge) झाानतर पनहा लवदत परभाररत करता तात लड-आमल लवदतघटात लशशाच (Pb) एक लवदतअगर (electrode) व लड डाॉकसाईड (PbO2) च दसर लवदतअगर (electrode) लवरल सफररक आमलात बडलवलल असत PbO2 ा लवदतअगरावर धन परभार, तर Pb हा लवदतअगरावर ॠणपरभार असतो दोनहीमधील लवभवातर समार 2V इतक असत घटामधील पदाथिााचा रासालनक अलभलकरन दोनही लवदतअगरावर लवदतपरभार तार होतो व पररपथिातील भारामधन (जस की बबमधन) लवदतपरवाह वाहतो

लललथिअम (Li) आन लवदत घट आधलनक साधनामध वापरल जातात, उदाहरणाथिव माटवफोन, लपटॉप, इतादी ह घट पनःपरभाररत करता तात हामध Ni-Cd घटापकषा अलधक लवदत ऊजाव साठलवली जात

शोध घया

हा परकारचा लवदतघटाची मोठा लवदतपरवाह परलवणाची कषमता असत हामळ मोटारी, टरिक, मोटारसाकली, अखड लवदतशकती परवठातर (UPS), ामध लड-आमल लवदतघट वापरल जातात वनकल-कडवषमअषम घट (Ni-Cd cell) ः सधा वरवरळी साधन उपकरण उपलबध आहत, की जी इकड लतकड नावी लारतात अशा साधनासाठी लनकल कडलमअम लवदतघट वापरतात ह घट 1 2 V लवभवातर दतात व पनहा परभाररत करता तातववदत पररपथ (Electric Circuit) : आकती 4 4 (अ) मध दाखलवापरमाण घटधारक (cell holder), लवदत लदवा (बब) व कळ जोडणीचा लवदतवाहक तारानी जोडावर व घट धारकामध कोरडा लवदतघट बसलवास बब परकाशतो ाचा अथिव बबमधन लवदतपरवाह वाहतो व बब परकाशतो घट काढन घताच बबमधील लवदतपरवाह खलडत होतो व बबच परकाशण बद होत ा परकारचा लवदत घटकाचा जोडणीला लवदत पररपथि अस महणतात पररपथि आकती 4 4 (ब) मध दाखलवला आह लवदतघट अशा खणन दाखलवला आह ः 4.4 (ब) साधा ववदत पररपथ

लवदतघट

पर कळ

लवदत बब

4.4 (अ) घटधारक

4.3 लड-आमल ववदतघट

धन अगर ॠण अगर

लड डाऑकसाइड

लशस

लवदत अपघटनी

आपा घरातही लवदत पररपथिाची जोडणी कलली असत, मातर लवदतघटाचा ऐवजी बाहरन तारामाफकत लवदतपरवठा कला जातो ालवषी तमही पढ लशकालघटाची जोडणी ः लवदत पररपथिात काही वळा एकापकषा अलधक घट जोडलल तमही पालहल असल (आकती 4 5 (अ)) टरिादनझटर रलडओमध 2-3 कोरड घट ‘एकसर’ जोडणीत जोडलल लदसतात अस करणाचा उददश, एका घटाचा लवभवातरापकषा अलधक लवभवातर लमळलवण हा असतो तामळ अलधक लवदतपरवाह लमळवता तो लवदतघट आकती 4 5 (आ) मध दाखलवापरमाण जोडास तास घटाची बटरी (Battery of cells) अस महणतात हा एकसर जोडणीत एका घटाच धन टोक दसऱाचा ॠण टोकाला व दसऱाच घनटोक लतसऱाचा ॠण टोकाला जोडतात तामळ जर परतक घटाच लवभवातर 1 V असल तर तीन घटाच एकण लवभवातर 3 V होईल

26

करन पहा.

जरा डोक चालवा. बाजारात लमळणाऱा मोटारीची बटरी तमही पालहली असल, लतला घट (cell) न महणता ‘बटरी’ (Battery) का महणतात?

धारा ववदतच चबकीय पररणाषम : (Magnetic effects of electric current)

(अ) (अा)

4.6 धारा ववदतचा चबकीय पररणाषम

चबकसची महणज एक लहानसा चबकच असतो ह तमहाला मालहत आह चबकपटी चबकसचीजवळ नावर चबकसची लदशा बदलत ह तमही पालहल ताचबरोबर पररपथिात लवदतपरवाह चाल क ासही चबकसची लदशा बदलत, हही लनरीकषण तमही कल महणजच तारतन लवदतपरवाह रास चबकी कषतर लनमावण होत हानस दरिदतअन ओरटड ा वजालनकान अस लनरीकषण परथिम नोदलवल थिोडकात अस महणता ईल, की एखादा तारतन लवदतपरवाह रास ता तारभोवती चबकी कषतर लनमावण होत

4.7 ववदतचबक

कती 2 ः एखादा मीटरभर लवदतरोधी आवरण असलली ताबाची लवचीक तार घऊन एका लाब करवर कसन रडाळा तारची दोन टोक आकती 4 7 मध दाखलवापरमाण पररपथिात जोडा पररपथिात लवदतघट व कळही जोडा करचा जवळ २-४ लोखडी टाचणा ठवा आता कळ बद करन पररपथिातन लवदतपरवाह सर करा टाचणा करचा टोकाला लचकटलल लदसतील कळ खली करताच टाचणा लचकटल ा दथितीतच राहतील का?

4.5 ववदतघटाची जोडणी

कती 1 ः एखादा टाकाऊ काडापटीसारखा डबीचा आतील टरि घा तात लहानशी चबकसची ठवा आता जोडणीची लाब तार घऊन ती टरिभोवती रडाळा लवदतघट, पर, कळ ही तार व बब जोडन पररपथि पणव करा (आकती 4 6)

आता चबकसचीची दथिती पहा एक चबकपटी घऊन ती चबकसचीजवळ ना का आढळल? चबकसचीकड नजर ठवन पररपथिाची कळ दाबा बब परकाशमान होईल, महणज लवदतपरवाह चाल झाला ह लकषात ईल चबकसची लदशा बदलत का? आता कळ खली करा चबकसची पनहा मळ लदशत दथिरावत का? हा परोरातन का लनषकषव काढाल?

तारतन लवदतपरवाह वाहताना करभोवतीचा तारचा कतलात (Coil मध) चबकतव लनमावण होत व तामळ करलाही चबकतव परापत होत लवदतपरवाह खलडत होताच त नालहस होत कतल व कर हा सलहतस लवदतचबक महणतात लवदतचबकाच लवलवध उपोर तमही मारील इततत पालहल आहत लवजान सशोधनात उपोरी तीवर चबकी कषतर तार करणासाठी लवदतचबक वापरल जातात

(.)

(.)

इलकटरिॉनसच वहन

लवदतरोध/भार

(+) (+)

(+) (-)

(-) (-)

27

ववदतघटा : दारावरची साधी लवदतघटा अनकानी पालहली असल एखादी बद पडलली अशी घटा खोलन पहा आकती 4 8 मध लवदतघटच बाह आवरण काढलल आह आपाला लदसत आह की तात लवदतचबकही आह हा घटच काव कस चालत त पाहा ताबाची तार एका लोखडी तकडावर रडाळलली असत ह कतल लवदतचबक महणन काव करत एक लोखडी पटी टोलासलहत लवदतचबकाजवळ बसवलली असत हा पटीचा सपकावत सपकक कर असतो लवदत पररपथि आकती 4 8 मध दाखलवापरमाण जोडलला असतो कर पटीला खटलला असताना पररपथिातन लवदतपरवाह वाहतो व तामळ कतलाचा लवदतचबक होतो व तो लोखडी पटीला खचन घतो तामळ घटवर टोला आदळन नाद होतो मातर ताच वळी सपकक करचा लोखडी पटीशी सपकक तटतो आलण पररपथिातील लवदतपरवाह खलडत होतो अशा दथितीत लवदतचबकाच चबकतव नालहस होत व लोखडी पटी पनहा मार ऊन सपकक करला लचकटत तामळ लरच पनहा लवदतपरवाह सर होतो व पनहा वरील लकरन टोला घटवर आदळतो ही लकरा वारवार होत आलण घटा खणाणत

1. ररकामया जारी खालील शबदसषमहातील योगय शबद वलहा. (चबकतव, 4.5V, 3.0V, ररतवाकषवण, लवभवातर,

लवभव, अलधक, कमी, 0V)अ. धबधबाच पाणी वरील पातळीपासन खालील

पातळीवर पडत, ाच कारण ..... आ. एखादा पररपथिात इलकटरिॉनस .......... लवभव

असला लबदपासन ...... लवभव असल ा लबदकड वाहतात.

इ. लवदतघटाचा धन अगर व ॠण अगर ाचा लवदत दथिलतक लवभवातील फरक महणज ता घटाच ....... हो.

ई. 1.5 V लवभवातराचा 3 लवदतघटाची बटरी वरपात जोडणी कली आह. ा बटरीच लवभवातर ...... V इतक असल.

उ. एखादा लवदतवाहक तारतन जाणारी लवदतधारा तारभोवती ..... लनमावण करत.

2. 3 कोरडा ववदतघटाची जोडणीचया तारानी बटरी करायची आह. तारा कशा जोडाल त आकतीसह सपष करा.

3. एका ववदतपररपथात एक बटरी व एक बलब जोडल असन बटरीत दोन सषमान ववरवातराच घट बसववल आहत. जर बलब परकावशत होत नसल, तर त कशाषमळ याचा शोध घणयासाठी कोणतया तपासणया कराल ?

4. परतयकी 2 V ववरवातराच ववदतघट खालीलपरषमाण बटरीचया सवरपात जोडल आहत. दोनही जोडणयात बटरीच एकण ववरवातर वकती असल?

4.8 ववदत घटा

5. कोरडा ववदतघटाची रचना, कायगा व उपयकता याच थोडकयात वणगान आकतीचया साहाययान करा.

6. ववदतघटची रचना व कायगा आकतीचया साहाययान वणगान करा.

उपकषम ः पाठामध कल ा सवव कती नवान बनवन लवजान

परदशवनात सादर करा.

सवाधयाय

टोला घटा

सपकक करलोखडी पटटी

लवदत चबक

कळ-+

+ - - -+ +(i)

(ii) + + + +- - - -

28

1 दरव महणज का ? 2 अण महणज का ?3 दरवाचा सवाात लहान घटक कोणता ?

5. अणच अतरर

थोड आठवा.

· दरवाच लहान कणामध लवभाजन कराला एक मावदा असत, अस भारती ततवज कणाद (दरितपवव 6 व शतक) ानी सालरतल दरव जा अलवभाज कणाच बनलल असत ताना कणाद मनीनी परमाण (महणज लहानात लहान कण) अस नाव लदल तानी असही मत माडल की परमाण अनाशवत असतो

· गरीक ततववतता डमोलकरटस (दरितपवव 5 व शतक) ानी अस परलतपादन कल की दरव लहान कणाच बनलल असत व हा कणाना कापता त नाही दरवाचा लहानात लहान कणाला डमोलकरटसन ॲटम अस नाव लदल (गरीक भाषत ॲटमॉस महणज कापता न णारा)

षमावहत आह का तमहाला?

आपण पालहल की दरव ह रणच बनलल असत रण ह अणपासन बनलल असतात महणजच अण ह दरवाच सवाात लहान एकक आह सवव भौलतक व रासालनक बदलामध आपली रासालनक ओळख काम राखणारा मलदरवाचा लहानात लहान कण महणज अण हो

तकता 5 1 मध काही पदाथिााची नाव व सतर लदली आहत तावरन पदाथिावचा लहानात लहान कणाची मालहती व पदाथिावचा परकार दशववणाऱा खणा भरन तकता पणव करा

पदाथागाच नाव सतर पदाथागाचा लहानात लहान कण पदाथागाच परकारअण आह (एक अण असलला रण आह)

रण आह रणषमधील अण एकाच परकारच

रणषमधील अण अनक परकारच

षमलदरय सयर

पाणी H2O ü ü ü

आकसीजन O2 ü ü ü

हललअम He ü ü üहाडरिोजन H2

अमोलनआ NH3

नाटरिोजन N2

लमथिन CH4

अररॉन Arलनऑन Neकोरीन Cl2

5.1 पदाथागाच परकारआपण मारील इततत अभासल की बऱाच पदाथिााच लहानात लहान कण रण असतात काही थिोडा पदाथिााचा

रणमध एकच अण असतो रण ह अणचा रासालनक सोरान तार होतात तावरन आपाला समजत की रासालनक स ोरात भार घणारा मलदरवाचा लहानात लहान कण महणज अण अणलवषी सकपना 2500 वषााहनही जनी आह पण काळाचा ओघात ती लवमतीत रली आधलनक काळात वजालनकानी परोराचा आधार अणच वरपच नवह तर अतरर पष कल आह ाची सरवात डाटनचा अणलसद धातान झाली

29

करन पहा.

डालटनचा अणवसद धात ः इ स 1803 मध लबलटश वजालनक जॉन डाटन ानी सपरलसद ध अणलसद धात माडला हा लसद धातानसार दरव अणच बनलल असत व अण ह अलवभाजनी व अनाशवत असतात एका मलदरवाच सवव अण एकसमान असतात तर लभनन मलदरवाच अण लभनन असतात व ताच वतमान लभनन असत

डाटनच अणपरारपजॉन डाटन

1 एक भरीव चड व एक बदीचा लाड घा ता दोनही रोलाना हातान दाब दा का लदसल ? 2 भरीव चड धारदार सरीन काळजीपववक कापा का लदसल ?

थॉषमसनच पषम पवडर अणपरारप ः अणसरचनच पलहल परारप महणज थिॉमसन ानी सन 1904 मध माडलल पम पलडर परारप हो हा परारपानसार अणमध सववतर धनपरभार पसरलला असतो व तामध ॠणपरभाररत इलकटरिॉन जडवलल असतात पसरल ा धनपरभाराच सतलन इलकटरिॉनावरील ॠणपरभारामळ होत तामळ अण लवदतपरभारदषटा उदासीन होतो

बदीचा लाडवाला अतरवत सरचना असन तो ताचाहन लहान कण महणज बदी एकमकाना लचकटवन बनाच समजत मातर भरीव चडला ढोबळमानान अतरवत सरचना काहीच नाही अस समजत डाटनच वणवन कलला अण हा एखादा कडक, भरीव रोलापरमाण काहीच सरचना नसलला असा ठरतो डाटनचा अणलसद धातानसार अणमध वतमानाच लवतरण सववतर एकसमान असत ज ज थिॉमसन हा वजालनकान अणचा आत असला ॠणपरभाररत कणाचा शोध लावला आलण डाटनचा अणलसद धाताला धकका बसला थिॉमसनन परोर करन दाखवन लदल की अणचा अतररात असल ा ॠणपरभाररत कणाच वतमान हाडरिोजन अणपकषा 1800 पट कमी असत हा कणाना पढ इलकटरिॉन अस नाव लदल रल सववसाधारण पदाथिव ह लनसरवतः लवदतपरभारदषटा उदासीन असतात अथिावतच पदाथिााच रण तसच त जाचा रासालनक सोरान बनतात त अण लवदतपरभारदषटा उदासीन असतात

अतररात ॠणपरभाररत इलकटरिॉन असनही अण लवदतपरभारदषटा उदासीन कसा? थिॉमसनन अणसरचनच पम पलडर परारप माडन हा अडचणीतन मारव काढला

सारा पाह !

षमावहत आह का तमहाला?

पम पलडर लकवा पम कक हा रोड खादपदाथिव दरिसमस हा सणात बनवतात पवगी पाशचात दशात हा पदाथिावत पम हा फळाच सकवलल तकड घालत हली पमऐवजी बदाण लकवा खजर वापरतात

5.3 थॉषमसनच पषम पवडर अणपरारप

ज. ज. थिॉमसन थिॉमसनच पम पलडर अणपरारप

5.2 डालटनच अणपरारप

थिॉमसनचा परारपानसार अणचा वतमानाच लवतरण कस असल अस तमहाला वाटत ? ह लवतरण डाटनचा अणलसद धातापरमाण सववतर समान की असमान ?

1 तमही टरिाकरन सोरटीवर धरलला नम चकला तर टरिाकर कोणता लदशन जाईल ?2 नम बरोबर लारला तर टरिाकर कोणता लदशला जाईल ? सरळ पढ की बाजचा अथिवा उलट लदशला ?

जरा डोक चालवा.

30

5.4 ः रदररोडगाचा ववकीरण परयोर

रदररोडगाच कदरकीय अणपरारप (1911) अनवट रदरफोडव ानी ताचा सपरलसद ध लवकीरण

परोरान अणचा अतरराचा वध घतला व सन 1911 मध अणच कदरकी परारप माडल

रदरफोडव ानी सोनाचा अलतश पातळ पतरा (जाडीः 10-4mm) घऊन तावर लकरणोतसारी मलदरवातनउतसलजवत होणाऱा धनपरभाररत a - कणाचा मारा कला वकणाचा मारााचा वध घतला (आकती 5 4) सोनाचापताभोवती लावला परलतदीपतीमान पडदा लावन तानीजर अणमध धनपरभाररत वतमानाच लवतरण सववतरएकसमान असल तर धन परभाररत a - कणाच पतावरनपरावतवन होईल अशी अपकषा होती अनपलकषतपण बहसखa -कण पतातन आरपार सरळ रल, काही थिोडा a -कणाच मळ मारावपासन लहान कोनामधन लवचलन झाल,आणखी थिोडा a - कणाच मोठा कोनातन लवचलनझाल आलण आशचव महणज 20000 पकी एक a -कणमळ मारावचा उलट लदशन उसळला

जरा डोक चालवा.

5.5 रदररोडगाच कदरकीय अणपरारप

सोनाचा पतरा

a - कण उतसजवक

चीर परलतदीपतीमान पडदा

रदरफोडवच अणपरारप

मोठा सखन आरपार रलल a - कण अस दशववतात की ताचा वाटत कोणताच अडथिळा नवहता ाचा अथिव सोनाचा थिारप पतामधील अणचा आत बरीचशी जारा मोकळीच असली पालहज जा थिोडा a - कणाच लहान लकवा मोठा कोनातन लवचलन झाल ताचा वाटत अडथिळा आला ाचा अथिव अडथिळास कारण असलला अणचा धनपरभाररत व जड भार अणचा मधभारी होता ावरन रदरफोडवन पढीलपरमाण अणच कदरकी परारप माडल

1 अणचा कदरभारी धनपरभाररत कदरक असत2 कदरकात अणच जवळजवळ सवव वतमान एकवटललअसत 3 कदरकाभोवती इलकटरिॉन नावाच ॠणपरभाररतकण पररभरमण करीत असतात 4 सवव इलकटरिॉनावरीलएकलतरत ॠणपरभार हा कदरकावरील धनपरभाराएवढाअसान लवजाती परभाराच सतलन होऊन अण हालवदतदषटा उदासीन असतो 5 पररभरमण करणारइलकटरिॉन व अणकदरक हाचा दरमान पोकळी असत

1 अणला अतरवत सरचना आह ह कोणता शोधामळ लकषात आल ?

2 डाटनचा अणलसद धातामधील भरीव अण वथिॉमसनचा परारपातील भरीव अण ाचात फरकका ?

3 थिॉमसनचा अणपरारपातील धनपरभाराच लवतरण वरदरफोडवचा अणपरारपातील धनपरभाराच लवतरणातील फरक पष करा

4 थिॉमसन व रदरफोडव ाचा अणपरारपामधइलकटरिॉनाचा दथितीसबधात का वरळपणाआह ?

5 डाटन व थिॉमसनचा अणपरारपात नसलली कोणतीरोष रदरफोडवचा अणपरारपात आह ?

वतवळाकार ककषत पररभरमण करणाऱा लवदतपरभाररतवतची ऊजाव कमी होत असा भौलतकशातरातील परथिालपत लनम आह हा लनमानसार रदरफोडवन माडला परारपातील अण अथिाी ठरतो मातर परतकषात लकरणोतसारी अण सोडन इतर सवव अणना थिाीभाव असतो रदरफोडवचा अणपरारपातील ही तरटी नीस बोर ानी सन 1913 मध माडला अणपरारपान दर झाली बोरच सथायी ककषा अणपरारप (1913)

सन 1913 मध डलनश वजालनक नीस बोर ानी थिाी ककषा अणपरारप माडन अणचा थिाीभाव पष कला बोरचा अणपरारपाची महतवाची आधारततव पढीलपरमाण आहत (i) अणचा कदरकाभोवती पररभरमण करणार इलकटरिॉनकदरकापासन लवलशष अतरावर असणाऱा समकदरीवतवळाकार ककषामध असतात

31

(ii) लवलशष ककषत असताना इलकटरिॉनची ऊजाव दथिर असत (iii) इलकटरिॉन आतील ककषतन बाहरील ककषत उडी मारताना फरकाइतका ऊजवच शोषण करतो, तर बाहरील ककषतन आतील ककषत उडी मारताना फरकाइतकी ऊजाव उतसलजवत करतो

5.6 : बोरच सथायी ककषा अणपरारप

षमावहत आह का तमहाला?

घरातील रसचा शरडीचा लनळा जोतीमध लमठाच (सोलडअम कोराइडच) कण टाकावर ता कषणी ता जारी लपवळी लठणरी लदसत पाणात सोलडअम धातचा तकडा टाकला असता तो पटन लपवळी जोत लदसत रतावरील सोलडअम वहपर लदवामधनही ताच लपवळा रराचा परकाश तो हा सवव उदाहरणामध सोलडअम अणमधील इलकटरिॉन ऊजाव शोषन बाहरील ककषमध जातो व पनहा आतील ककषमध उडी मारन परत ताना ती ऊजाव उतसलजवत करतो सोलडअम अणचा ा दोन ककषाचा ऊजाव पातळीतील फरक ठरालवक असतात हा फरक लपवळा परकाशाचा ऊजवइतका असतो महणन वरील लतनही उदाहरणामध तोच लवलशष लपवळा परकाश बाहर पडाच लदसत

N कवचM कवचL कवचK कवचधनपरभाररत कदरक

बोरचा अणपरारपानतर आणखी काही अणपरारप माडली रली तानतर उदाला आला पजालतरकी (quantum mechanics) हा नवीन लवजानशाखमध अणसरचनचा सखोल अभास करणात आला ा सवाामधन अणसरचनलवषी सववमान झालली काही मलभत ततव पढीलपरमाण आहत

अणची सरचना कदरक व कदरकाबाहरील भार ाचा लमळन अण

बनतो ाचामध तीन परकारचा अवअणकणाचा समावश असतो

कदरक अणच कदरक धनपरभाररत असत अणच जवळजवळ

सवव वतमान कदरकात एकवटलल असत कदरकामध दोन परकारच अवअणकण असतात एकलतरतपण ताना नदकऑन महणतात पराटॉन व नटरिॉन ह नदकऑनच दोन परकार आहत

परोटॉन (p) परोटॉन हा अणकदरकात असणारा धनपरभाररत

अवअणकण असन कदरकावरील धनपरभार हा ताचातील परोटॉनामळ असतो परोटॉनचा लनदवश ‘p’ हा सजन करतात परतक परोटॉनवरील धनपरभार +1e एवढा असतो (1e = 1 6 ´ 10-19 कलॉम) तामळ कदरकावरील एकण धनपरभार ‘e’ हा एककामध वकत क ास ताच पररमाण कदरकातील परोटॉनसखएवढ असत अणचा कदरकातील परोटॉनसखा महणज ता मलदरवाचा अणअक असन तो ‘Z’ हा सजन दशववतात एका परोटॉनच वतमान समार 1u (unified mass) इतक असत (1 डाटन महणज 1 u = 1 66 ´10-27g) (हाडरिोजनचा एका अणच वजनसधदा समार 1 u इतक आह )

नयटॉन (n) नटरिॉन हा लवदतपरभारदषटा उदासीन असलला

अवअणकण असन ताचा लनदवश ‘n’ हा सजन करतात कदरकातील नटरिॉन सखसाठी ‘n’ ही सजा वापरतात

1 u इतक अणवतमान असला हाडरिोजनचा अपवाद वरळता सवव मलदरवाचा अणकदरकामध नटरिॉन असतात एका नटरिॉनच वतमान समार 1 u इतक आह, महणजच जवळजवळ परोटॉनचा वतमानाइतकच आह

कदरकाबाहरील रार अणचा सरचनत कदरकाबाहरील भारात पररभरमण

करणार इलकटरिॉन आलण कदरक व इलकटरिॉन ाचा दरमान असलली पोकळी ाचा समावश होतो

32

इलकटॉन (e-) इलकटरिॉन हा ऋणपरभाररत अवअणकण असन ताचा

लनदवश ‘e-’ हा सजन करतात परतक इलकटरिॉनवर एक एकक ॠणपरभार (-1e) असतो इलकटरिॉनच वतमान हाडरिोजन अणचा वतमानापकषा 1800 पटीन कमी आह तामळ इलकटरिॉनच वतमान नरण मानता त

अणचा कदरकाबाहरील भारातील इलकटरिॉन ह कदरकाभोवती असला वरवरळा ककषामध पररभरमण करतात भरमणककषच वरप लतरलमत असान ‘ककषा’ हा पदाऐवजी ‘कवच’ (shell) ह पद वापरतात इलकटरिॉनची ऊजाव तो जा कवचात असतो तावरन ठरत

अणकदरकाबाहरील इलकटरिॉनाची सखा कदरकामधील परोटॉनसखइतकीच (Z) असत तामळ लवदतपरभाराच सतलन होऊन अण लवदतदषटा उदासीन असतो

जरा डोक चालवा.

जरा डोक चालवा.

तका पणगा करा

1 अणत लकती परकारच अवअणकण आढळतात ? 2 कोणत अवअणकण परभारकत आहत ?3 कदरकात कोणत अवअणकण आहत ?4 कदरकाभोवती पररभरमण करणार इलकटरिॉन कोठ असतात ?

इलकटरिॉनच वतमान नरण असान अणच वतमान परामखान ताचा कदरकातील परोटॉन व नटरिॉन ाचामळ असत अणमधील परोटॉन व नटरिॉन ाची एकलतरत सखा महणज ता मलदरवाचा अणवतमानाक हो अणवतमानाक ‘A’ हा सजन दशवलवतात अणसजा, अणअक व अणवतमानाक ह एकलतरतपण लचनहालकत सकतरपात दशवलवणाची पद धत पढ लदली आह

A Zसजा उदा

12 6C हा लचनहालकत सकताचा अथिव

काबवनचा अणअक महणजच परोटॉनसखा 6 व काबवनचा अणवतमानाक 12 आह ावरन ह सद धा समजत की काबवनचा कदरकात (12-6) महणज 6 नटरिॉन आहत

1 ऑकसीजनची सजा ‘O’ असन ताचा कदरकात 8 परोटॉन व 8 नटरिॉन असतात ावरन ऑकसीजनचा अणअक (Z) व अणवतमानाक (A) ठरवा, तसच ताची लचनहालकत सकतान माडणी करा

2 काबवनचा अणअक 6 आह काबवनचा अणत लकती इलकटरिॉन असतील?

3 सोलडअमचा अणत 11 इलकटरिॉन आहत सोलडअमचा अणअक लकती ?

4 मगलशअमचा अणअक व अणवतमानाक अनकरम 12 व 24 आह लचनहालकत सकतामध तमही त कस दशववाल ?

5 कदशअमचा अणअक व अणवतमानाक अनकरम 20 व 40 आह ावरन कदशअमचा कदरकात लकती नटरिॉन असतील त काढा

इलकटॉन ववतरण ः बोरचा अणपरारपानसार इलकटरिॉन थिाी कवचामध पररभरमण करतात ा कवचाना लवलशष ऊजाव असत अणकदरकाचा सवावत जवळ असल ा कवचाला पलहल कवच, तानतरचा कवचाला दसर कवच महणतात कवचाचा करमाकासाठी ‘n’ ही सजा वापरतात n = 1,2, 3, 4, ा करमाकानसार कवचाना K, L, M, N, हा सजानी सबोधणात त परतक कवचात जातीत जात ‘2n2’ ा सतरान लमळाल ा सखइतक इलकटरिॉन अस शकतात ‘n’ च म वाढत तशी ता कवचातील इलकटरिॉनची ऊजाव वाढत

कवच कवचाची इलकटॉन धारकतासजा n सतर ः 2 n2 इलकटॉन सखयाK 1 2 ´ (1)2

LMN

वरील तकतावरन कवचातील जातीत जात इलकटरिॉनाची सखा ललहा ः K कवच ः , L कवच ः

, M कवच ः , N कवच ः

33

सारा पाह !1 अणची सरचना व सवमाला ाचात साधमव आह सवमालतील गरह स ावभोवती ररतवी

बलामळ लफरतात अणसरचनत कोणत बल कावरत असल ?2 कदरकात अनक धनपरभाररत परोटॉन एकतर असतात कदरकातील नटरिॉनसच एक काव का

असल अस तमहाला वाटत ?षमलदरयाच इलकटॉन सरपण ः आपण पालहल की K, L, M, N ा कवचामध अनकरम जातीत जात, 2, 8, 18, 32 इलकटरिॉन सामाव शकतात हीच कवचाची कमालधारकता हो कवचाचा कमालधारकतनसार अणमधील इलकटरिॉनाच कवचामध लवतरण होत एखादा मलदरवाचा अणमधील इलकटरिॉनाची कवचलनहा माडणी महणज ता मलदरवाच इलकटरिॉन सरपण हो परतक इलकटरिॉनकड तो जा कवचात असतो तानसार लनदशचत अशी ऊजाव असत पलहा कवचातील (K कवच) इलकटरिॉनाची ऊजाव सवाात

कमी असत तापढील कवचामधील इलकटरिॉनची ऊजाव कवचकरमाकापरमाण वाढत जात मलदरवाचा अणच इलकटरिॉन सरपण अस असत की ताोर सवव इलकटरिॉनाची एकलतरत ऊजाव कमीत कमी असत अणतील इलकटरिॉन कवचाचा कमाल धारकतपरमाण तसच ऊजवचा चढता करमानसार असल ा कवचामध थिान लमळवतात आता आपण काही मलदरवाचा अणच इलकटरिॉन सरपण पाह (तकता 5 7) ा तकतामधील 1 त 3 ओळी भरन लदला आहत तापरमाण उरलला तकता तमही भरावाचा आह

षमलदरय सजा अणतील इलकटॉन सखया

कवचातील इलकटॉन ववतरण

सखया सवरपात इलकटॉन सरपणकवचसजा (कषमाल धारकता)K

(2)L

(8)M

(18)N

(32)हाडरिोजन H 1 1 1हललम He 2 2 2लललथिम Li 3 2 1 2, 1काबवन C 6नाटरिोजन N 7ऑदकसजन O 8फओररन F 9लनऑन Ne 10सोलडअम Na 11कोररन Cl 17अररॉन Ar 18बोमीन Br 35

5.7 काही षमलदरयाच सरपणसखा वरपातील इलकटरिॉन सरपण वपलवरामानी लवलर कल ा अकानी दशवलवतात ातील अक ऊजवचा

चढता करमान असला कवचामधील इलकटरिॉन सखा दाखलवतात उदाहरणाथिव, सोलडअमच इलकटरिॉन सरपण 2,8,1 आह ाचा अथिव सोलडअम अणमध ‘K’ कवचात 2, ‘L’ कवचात 8 व ‘M’ कवचात 1 ापरमाण एकण 11 इलकटरिॉन लवतररत कलल असतात अणच इलकटरिॉन सरपण आकती 5 8 परमाण कवचाचा रखाटनानसद धा दाखलवतातसयजा (Valency) व इलकटॉन सरपण (Electronic configuration)ः स जा महणज एका अणन तार कल ा रासालनक बधाची सखा ह आपण मारील पाठात पालहल आपण हही पालहल की साधारणपण मलदरवाची स जा ताचा लवलवध सरामध दथिर असत

34

जरा डोक चालवा.

5.8 ः इलकटॉन सरपणाच रखाटन

थोड आठवा.

हलीअम काबवन

लनऑन सोलडअम

हाडरिोजनपढील रणसतराचा उपोर करन H,

Cl, O, S, N, C, Br, I, Na ाचा स जा ठरवारणसतर - H2, HCl, H2O, H2S, NH3, CH4, HBr, HI, NaH

1 लवलवध अणमधील इलकटरिॉन जाचामध सामावलल असतात ता कवचाचा सजा कोणता आहत ?

2 सवावत आतील कवचाची सजा व करमाक का आह ?3 फओरीन अणमधील इलकटरिॉन जा कवचामध

लवतररत झालल असतात ताचा सजा ललहा4 फओरीन अणमधील सवाात बाहरच महणज बाहतम

कवच कोणत ?5 सोलडअम अणमधील बाहतम कवच कोणत ?6 हाडरिोजन अणमधील बाहतम कवच कोणत ?

मलदरवाची स जा, स रामधील रासालनक बधाचासबधी सकपना इलकटरिॉन सरपणामळ पष होतात अण आपा बाहतम कवचातील इलकटरिॉन वापरन रासालनक बध तार करतो अणची स जा ताचा बाहतम कवचाचा इलकटरिॉन सरपणावरन ठरत तामळ बाहतम कवचाला स जा कवच महणतात तसच बाहतम कवचातील इलकटरिॉन महणज सयजा इलकटॉन होत

अणचा स जचा सबध अणमधील स जा इलकटरिॉनाचा सखशी असाच लदसन त परथिम हललअम व लनऑन हा मलदरवाकड पाह हा दोनही वारप मलदरवाच अण इतर कोणताही अणबरोबर सोर पावत नाहीत ही मलदरव रासालनक दषटा लनषकरी आहत महणजच ताची सजा ‘शन’ आह हललअमचा अणत दोन इलकटरिॉन असतात व त ‘K’ हा

पलहा कवचात सामावलल असतात पहा तकता 5 7 हललअममध इलकटरिॉन असलल फकत एकच ‘K’ कवच आह व तच बाहतम कवचसधदा आह ‘K’ कवचाची इलकटरिॉन धारकता (2n2) ही ‘दोन’ आह महणजच हललअमच बाहतम कवच पणव भरलल असत हालाच हललअममध इलकटरिॉन द लवक असत अस महणतात लनऑन हा लनषकरी वाचा इलकटरिॉन सरपणात ‘K’ व ‘L’ ही दोन कवच असन ‘L’ ह स जा कवच आह ‘L’ कवचाची इलकटरिॉन धारकता ‘आठ’ आह व तकता 5 7 वरन लदसत की लनऑनच स जा कवच पणव भरलल आह हालाच लनऑनमध इलकटरिॉन अषक आह अस महणतात K, L व M हा कवचामध इलकटरिॉन असलला लनषकरी वा महणज अररॉन हो M हा कवचाची इलकटरिॉन धारकता 2 ´ 32 = 18 आह परत अररॉनमध M हा सजा कवचात फकत 8 इलकटरिॉन आहत (पहा तकता 5 7) ाचा अथिव लनषकरी वाचा सजा कवचात आठ इलकटरिॉन असतात, महणजच स जा कवचात इलकटरिॉन अषक असत इलकटरिॉन अषक (लकवा द लवक) पणव असत तवहा सजा शन असत

लनषकरी वा सोडन इतर मलदरवाच इलकटरिॉन सरपण पाहता (तकता 5 7) अस लदसत की ताचामध इलकटरिॉन अषक दथिती नाही लकवा ताची इलकटरिॉन अषक अपणव आहत हाडरिाजनचा बाबतीत अस महणता ईल की हाडरिोजनच इलकटरिॉन द लवक अपणव आह

He

35

जरा डोक चालवा.

NaCl, NaH अशा रणसतरावरन समजत की सोलडअमची स जा ‘एक’ आह ाचा अथिव असा आह की, मलदरवाची स जा व ताचा सजा कवचातील इलकटरिॉन सखा ात काहीतरी सबध आह

अ. क

षमलदरयाची सजा

सयराच रणसतर षमलदरयाची सयजा

षमलदरयाच इलकटॉन सरपण

षमलदरयातील सयजा इलकटॉन सखया x

8 - x (x ³ 4 कररता)

1 H HCl 1 1 1 ------2 Cl HCl 1 2, 8, 7 7 8-7 = 13 Ne सर नाही 04 F HF5 Na NaH6 Mg MgCl27 C CH4

8 Al AlCl35.9 ः सयजा व इलकटॉन सरपण यातील सबध

लनषकरी वा वरळता इतर सवव मलदरवाचा अणमध इतर अणबरोबर सोर पावणाची परवतती असत महणजच ताची स जा शन नसत हाडरिोजनचा स ोरान तार झाल ा रणचा सतरावरन (उदा H2, HCl) हाडरिोजनची सजा ‘एक’ असाच तमही पालहल आहच, हाडरिोजनचा इलकटरिॉन सरपणावरन लदसत की हाडरिोजनमध एक इलकटरिॉन ‘K’ हा कवचात आह महणज हाडरिोजनमध ‘पणव द लवक’ दथितीपकषा एक इलकटरिॉन कमी आह

ही ‘एक’ सखा हाडरिोजन चा स जशी जळत सोलडअमचा 2, 8, 1 हा सरपणावरन समजत की सोलडअमचा सजा कवचात ‘एक’ इलकटरिॉन आह आलण

पढील तकतात (5 9) काही मलदरवापासन बनला सराची रणसतर लदली आहत तावरन ठरलवलली ता ता मलदरवाची स जा, ता ता मलदरवाच इलकटरिॉन सरपण व ताची सजा इलकटरिॉन सखा ररकामा जारी ललहा

जरा डोक चालवा.

तकता कर 5 9 मध चौथा तभात तमही स राचा रणसतरावरन शोधलली मलदरवाची सजा लललहली आह

‘‘जा मलदरवात स जा इलकटरिॉन सखा चार लकवा तापकषा कमी असत ता मलदरवाची स जा तातील सजा इलकटरिॉन सखएवढी असत, ाउलट जा मलदरवात चार लकवा ताहन अलधक इलकटरिॉन असतात तवहा अषक पणव होणासाठी लजतक इलकटरिॉन कमी असतात ती उणीवची सखा महणज ता मलदरवाची सजा असत ’’

ह नहषमी लकषात ठवा.

1 जवहा मलदरवातील सजा इलकटरिॉन सखा, x च म 4 लकवा 4 पकषा कमी असल तवहा x च म मलदरवाचा सजशी जळत का ?

2 जवहा ‘x’ च म 4 लकवा 4 पकषा अलधक असलतवहा ‘(8-x)’ च म मलदरवाचा सजशी जळत का ? ा मलदरवाच इलकटरिॉन अषक पणव होणासाठीलकती इलकटरिॉन कमी आहत ?

ावरन तमचा लकषात ईल, की मलदरवाची स जा व मलदरवाच इलकटरिॉन सरपण ाचात साधारणपण पढील सबध असतो

36

जरा डोक चालवा.

षमावहती वषमळवा.

1 मलदरवाचा अणअक (Z) महणज का ?2 पढ काही मलदरवाच अणअक (Z) लदल आहत ता मलदरवाचा बाहतमककषत

परतकी लकती इलकटरिॉन आहत त ललहा

षमलदरय H C Li O NZ 1 6 3 8 7बाहतम ककषतील इलकटरिॉन सखा

3 पढ काही मलदरवाची इलकटरिॉन सखा लदली आह तावरन ता ता मलदरवाच इलकटरिॉन सरपण, स जा इलकटरिॉनसखा व सजा ललहा

षमलदरय Na C Mg Clइलकटरिॉन सखा 11 6 12 17इलकटरिॉन सरपणसजा इलकटरिॉन सखासजा

4 अणकरमाक व अणवतमानाक नहमी पणााकातच का असतात ?5 सफरमध 16 परोटॉन व 16 नटरिॉन असतात तर ताचा अणअक व अणवतमानाक लकती असल ?सषमसथावनक (Isotopes) ः मलदरवाचा अणअक हा मलदरवाचा मलभत रणधमव व ताची रासालनक ओळख आहलनसरावतील काही मलदरवामध अणअक समान परत अणवतमानाक मातर लवलभनन अस अण असतात एकाच मलदरवाचाअशा लभनन अणवतमानाक असला अणना समथिालनक महणतात उदा काबवन काबवनची तीन समथिालनक आहतती महणज उदा C - 12, C - 13, C - 14 समथिालनकाचा अणवतमानाक 12

C, 13 C व 14C हा पधदतीनही

दशवलवतात समथिालनकाची परोटॉन सखा समान असत परत नटरिॉन सखा लभनन असत

सषमसथावनक अणवसतषमानाक A परोटॉन सखया Z (अणअक) नयटॉन सखया N = A - Z

12C 12 6 613 C 13 6 714C 14 6 8

हाडरिोजनची एकण तीन समथिालनक आहत, ताना हाडरिोजन, डटररअम व टरिीलटअम अशी वततर नाव आह ताच अणवतमानाक शोधा जड पाणी (Heavy water) महणज का ती मालहती इटरनटवरन लमळवा

सषमसथावनक परोटॉन सखया नयटॉन सखया 1 1

H11

12

35 17

Cl

37 17

Cl

तका पणगा करा

37

5.10 अणरट टी ः रारा अणसशोधन कदर, षमबई

सषमसथावनकाच उपयोर ः काही मलदरवाची समथिालनक लकरणोतसारी असतात ताचा उपोर लवलवध कषतरात कला जातो उदा औदोलरक कषतर, कषी कषतर, वदक कषतर, सशोधन कषतर1 रलनअम - 235 चा उपोर कदरकी लवखडन व ऊजावलनलमवतीसाठी होतो2 कनसरसारखा पराणघातक आजारावरील वदकी उपचारामध काही मलदरवाचा लकरणोतसारी

समथिालनकाचा उपोर होतो, उदा कोबाट - 60 3 रॉटर ा थिारॉईड गरथिीचा आजारावरील उपचारामध आोलडन -131 चा उपोर होतो4 लकरणोतसारी मलदरवाचा समथिालनकाचा उपोर जलमनीखालन रला नळामधील चीरा शोधणासाठी

होतो , उदा, सोलडअम-245 अननपदाथिााच सकम जीवाणपासन परररकषण करणासाठी लकरणोतसारी मलदरवाचा उपोर होतो6 C-14 हा लकरणोतसारी समथिालनकाचा उपोर जीवाशमाच व ठरलवणासाठी होतो

अणरट टी (Nuclear Reactor) : अणऊजवचा वापरान मोठापरमाणावर वीजलनलमवती करणाच स तर महणज अणभटी (आकती 5 10 पहा) अणभट टीमध अणइधनावर कदरकी अलभलकरा घडवन आणतात व अणमधील कदरकी ऊजाव मकत करतात सबलधत कदरकी अलभलकरा समजन घणासाठी रलनअम - 235 हा अणइधनाच उदाहरण घऊ मद रतीचा नटरिॉनाचा मारा कला असता रलनअम - 235 हा समथिालनकाचा कदरकाच लवखडन होऊन लकरपटॉन - 92 व बररअम - 141 हा वरळा मलदरवाची कदरक व 2 त 3 नटरिॉन लनमावण होतात हा नटरिॉनाची रती कमी कावर त आणखी U- 235 कदरकाच लवखडन घडवतात अशा परकार कदरकी लवखडनाची शखला अलभलकरा होत (आकती 5 11 पहा) ामध कदरकातन मोठा परमाणात कदरकी ऊजाव महणजच अणऊजाव मकत होत सभाव लवफोट टाळणासाठी शखला अलभलकरा लनलतरत ठवतात

अणभट टीमध शखला अलभलकरा लनलतरत करणासाठी नटरिॉनसचा वर व सखा कमी करणाची आवशकता असत तासाठी पढील रोषीचा वापर कला जातो

5.11 यरवनअषम - 235 च ववखडन

1. सचलक / षमदक (Moderator) ः नटरिॉनसचा वर कमी करणासाठी गरफाईट लकवा जड पाणी ाचा सचलक लकवा मदक महणन वापर कला जातो2. वनयतरक (Controller) ः नटरिॉन शोषन घऊन ताची सखा कमी करणासाठी बोरॉन, कडलमअम, बररललअम इतादीचा काडा लनतरक महणन वापरतात

लवखडन परलकरत लनमावण झालली उषणता पाणाचा शीतक (coolant) महणन वापर करन बाजला काढली जात ता उषणतन पाणाची वाफ करन वाफचा साहायान टबावइनस चाललवल जातात व वीजलनलमवती होत

38

1. खालील परशनाची उततर वलहा.अ. थिॉमसन व रदरफोडव ाचा अणपरारपात कोणता

फरक आह ?आ. मलदरवाची स जा महणज का ? सजा इलकटरिॉन

सखा व स जा ाचातील सबध का त ललहा.इ. अणवतमानाक महणज का ? काबवनचा अणअक

6 तर अणवतमानाक 12 आह. ह कस त पषकरा.

ई. अवअणकण महणज का? लवदतपरभार, वतमान व थिान हा सदभावत तीन अवअणकणाची थिोडकात मालहती ललहा.

2. शासतरीय कारण वलहा.अ. अणच सरळ वतमान कदरकात एकवटलल असत.आ. अण लवदतदषटा उदासीन असतो.इ. अणवतमानाक पणााकात असत.ई. पररभरमण करणार परभाररत इलकटरिॉन असनही

सामानपण अणना थिाीभाव असतो.3. याखया वलहा.

अ. अण ब. समथिालनक क. अणअक ड. अणवतमानाक इ. अणभटटीतील मदक

4. सबक व नाषमवनददवशत आकती काढा.अ. रदरफोडवचा लवकीरण परोरआ. थिॉमसनच अणपरारपइ. मगलशअमचा (अणअक 12) इलकटरिॉन सरपणाच

रखाटनई. ॲररॉनचा (अणअक 18) इलकटरिॉन सरपणाच

रखाटन5. ररकामया जारा ररा.

अ. इलकटरिॉन, परोटॉन, नटरिॉन ह अणमध असणार आहत.

आ. इलकटरिॉनवर परभार असतो.

इ. अणकदरकापासन सवाात जवळच इलकटरिॉन कवच ह आह.

ई. मगलशअमच इलकटरिॉन सरपण 2, 8, 2 आह. ावरन अस समजत की मगलशअमच स जा कवच

ह आह.उ. H2O हा रणसतरानसार हाडरिोजनची स जा 1

आह. तामळ Fe2O3 हा सतरानसार Fe ची सजा ठरत.

6. जोडा जळवा.‘अ’ रट ‘ब’ रट

अ. परोटॉन i. ॠणपरभाररतआ. इलकटरिॉन ii. उदासीनइ. नटरिॉन iii. धनपरभाररत

7. वदललया षमावहतीवरन शोधन काढा.षमावहती शोधा

23 11

Na नटरिॉन सखा

14 6

C अणवतमानाक

3717

Cl परोटॉन सखा

उपकषम ः जना सी.डी., फर, रोटा इतादी वतचा वापर करन अणची परारप पष करा.

भारतामध आठ लठकाणचा अणवीजलनलमवती कदरामध एकण बावीस अणभट टा काावदनवत आहत ‘अपसरा’ ही मबईचा भाभा अणसशोधन कदरात 4 ऑरट 1956 रोजी काावदनवत झालली भारतातील पलहली अणभट टी आह भारतात थिोररअम- 232 हा मलदरवाच साठ मोठा परमाणात असान भारती वजालनकानी पढील काळासाठी Th - 232 पासन U- 233 हा समथिालनकाचा लनलमवतीवर आधाररत अणभट टाची ोजना लवकलसत कली आह

जोड षमावहती सपरषण ततरजानाची ः वरन अणभट टीचा काावची सलवतर मालहती दवहलडओद वार लमळवा व ती वरावत सवााना दाखवा

सवाधयाय

39

6. दरयाच सघटन

1 दरवाचा लवलवध अवथिा कोणता ?2 बफक, पाणी व वाफ ाचातील फरक सारा3 दरवाचा लहानात लहान कणाना का महणतात?4 दरवाच परकार कोणत?

थोड आठवा.

सारा पाह !1 दरवाच तीन रटात वरगीकरण करा - शीतप , हवा, सरबत, माती, पाणी, लाकड, लसमट2 वरील वरगीकरणासाठी लनकष महणन वापरल ा दरवाचा अवथिा कोणता?

करन पहा एका रद तोडाचा पारदशगी पदटकचा बाटलीमध मोहरीच दाण घा मोठा फाचामधभारी सईचा सहायान लाब दोरा ओवन पककी राठ मारा हा रबरी पडदा बाटलीचा

मारील इततामध आपण पालहल की आपा सभोवती लदसणाऱा तसच दषीला लदस न शकणाऱा सववच वतकोणता तरी दरवापासन बनल ा असतात

पडदा खालीवर करणयाची पदधत

षमोहरीचया दाणयाची हालचाल

हळवार जारचा जारीथिोडा जोरानखप जोरान

वरील परोरात पडदा खालीवर करन आपण हवमाफकत मोहरीचा दाणाना कमी-अलधक ऊजाव दतो तामळ मोहरीचा दाणाची जी हालचाल होताना लदसत तशीच काहीशी हालचाल थिा, दरव व वा ा अवथिामधील दरवाचा कणामध असत

दरवाचा कणामध (अण लकवा रणमध) आतररणवी आकषवण बल कावरत असत हा बलाचा कषमतनसार कणाचा हालचालीच परमाण ठरत थिामध आतररणवी बल अलतश परभावी असत तामळ थिाच कण एकमकाचा अरदी जवळ असतात व त आपापा ठरालवक जारी पद पावत राहतात ामळ थिाना ठरालवक आकार व आकारमान परापत होतात, तसच उचच घनता व असपीडता (non-compressibility) ह रणधमव परापत होतात दरव अवथिमध आतररणवी बलाची सकषमता मधम असत त कणाना ठरालवक जारी अडकवन ठवणाइतक परभावी नसल तरी ताच एकलतरत रठण करणासाठी परस परभावी असत तामळ दरवाच आकारमान ठरालवक राहत पण ताना परवालहता परापत होत तसच दरवाचा आकार ठरालवक न राहता धारकपातरापरमाण 6.2 दरयाचया रौवतक अवसथा : अवतसकषम पातळीवरील

वचतर

तोडावर रबरबडचा साहायान ताणन बसवा दोरा बाटलीचा बाहर राहील ह पहा दोऱाचा साहायान पडदा करमाकरमान हळवार, थिोडा जोरान, खप जोरान, खालीवर करा व पढील तकतात लनरीकषण नोदवा

मोहरीच दाण

हळवार, थिोडा-जोरान, खप जोरान दोरी ओढामोठा फरा

6.1 ः षमोहरीचया दाणयाची हालचाल

कमीत कमी

मधम

खप

थिा

दरव

वा

कणामधील अतर

40

सारा पाह !

दरयाच नाव रासायवनक सतर/सघटन दरयाचा परकारपाणीकाबवनऑदकसजनहवाअलमलनअमलपतळकाबवन डाऑकसाइड

बदलतो, परत वामध आतररणवी बल अलत कषीण असत तामळ वाच घटक कण मकतपण हालचाल कर शकतात व उपलबध असलली सवव जारा वापन टाकतात तामळ वाना ठरालवक आकार लकवा ठरालवक आकारमान ह दोनही नसतात आकती 6 2 मध दरवाचा भौलतक अवथिाच ह अलतसकम पातळीवरील लचतर लाकषलणक पदधतीन दाखलवल आहत व तकता 6 3 मध दरवाचा अवथिाची वलशषट दशववली आहत

दरयाची रौवतक अवसथा

परवावहता/दढता/आकायगाता/

वसथवतसथापकता

आकारषमान आकार सपीडता आतररणवीय बल

कणाषमधील अतर

थिा दढ/ आकाव/ दथिलतथिापक

ठरालवक ठरालवक नरण परभावी कमीत कमी

दरव परवाही ठरालवक अलनदशचत खप कमी मधम मधमवा परवाही अलनदशचत अलनदशचत उचच अलत कषीण खप

6.3 : दरयाचया अवसथाची ववशषट

पढील दरवाच सघटन रासालनक सतराचा साहायान ललहा व तावरन वरगीकरण करा

दरवाच वरगीकरण करणाची ही दसरी पदधत आह हा पदधतीत ‘दरवाच रासालनक सघटन’ हा लनकष वापरलला आह दरवाच लहानात लहान कण एकसारख आहत की वरळ व कशापासन बनल आहत तावरन दरवाच ‘षमलदरय’ (element), ‘सयर’ (Compound) व ‘वषमशरण’ (Mixture) अस तीन परकार पडतात ह आपण मारील इततत पालहल आह एका मलदरवातील लकवा एका सरातील सववच लहानात लहान कण (अण/रण) ह एकसारख असतात, मातर लमशणातील लहानात लहान कण ह दोन लकवा अलधक परकाराच असतात

मलदरवाचा लहानात लहान कणामध एकाच परकारच अण असतात, जस ऑदकसजनचा परतक रणमध ऑदकसजनच दोन अण जोडला दथितीत असतात सराच लहानात लहान कण (रण) ह दोन लकवा

अलधक परकारच अण एकमकाना जोडन बनलल असतात, जस पाणाचा परतक रणमध हाडरिोजनच दोन अण ह ऑदकसजनचा एका अणला जोडल ा दथितीत असतात लमशणाच लहानात लहान कण महणज दोन लकवा अलधक मलदरव/सराच अण/रण असतात उदाहरणाथिव, हवा हा लमशणात N2, O2, Ar, H2O, CO2 ह परमख घटक रण आहत तसच लपतळ हा लमशणात (सलमशात) ताब (Cu) व जत (Zn) तर बाझमध ताब (Cu) व कलथिल (Sn) हा मलदरवाच अण असतात

आकती 6 4 मध मलदरव, सर व लमशण हा दरवाचा परकाराच अलतसकम पातळीवरील लचतर लाकषलणक पदधतीन दाखलवल असन ताची वलशषटसद धा सालरतलली आहत

41

षमलदरय सयर वषमशरणनाटरिोजन (N2) रण नाटरिोजन डाऑकसाईड (NO2) रण N2 व NO2 ाच लमशण

ऑदकसजन (O2) रण नालटरिक ऑकसाइड (NO) रण N2 व O2 ाच लमशण

मलदरवाचा घटक पदाथिव एकच व तो महणज त मलदरव वतः

सराचा घटक पदाथिव एकच व तो महणज त सर वतः

लमशणाच घटक पदाथिव दोन लकवा अलधक मलदरव व/वा स र

मलदरवाच सवव अण/रण एकसमान सराच सवव रण एकसमान लमशणातील रण/अण दोन लकवा अलधक परकारच

मलदरवाचा रणतील सवव अण एकसमान व एकमकाना रासालनक बधानी जोडलल

सराचा रणतील घटक अण दोन लकवा अलधक परकारच व एकमकाना रासालनक

बधान जोडलल

लमशणातील घटक रण एकमकापासन लभनन, रासालनक बधान न जोडलल

वरवरळा मलदरवाच रण/अण वरवरळ

सरातील घटक मलदरवाच परमाण ठरालवक

लमशणातील घटक पदाथिााच परमाण बदल शकत.

- सराच रणधमव घटक मलदरवाचा रणधमाापकषा वरळ

लमशणामध ताचा घटक पदाथिााच रणधमव राखल जातात.

6.4 ः षमलदरय, सयर, वषमशरण-अवतसकषम पातळीवरील वचतर व ववशषय

करन पहा

षमावहत आह का तमहाला?

पाणी : एक सयर - शदध पाणी ह हाडरिोजन व ऑदकसजन हा मलदरवाचा रासालनक स ोरान बनलल एक सर आह पाणाचा तरोत कोणताही असला तरी तातील ऑदकसजन व हाडरिोजन हा घटक मलदरवाच वजनी परमाण 8:1 असच असत हाडरिोजन हा जवलनशील वा आह तर ऑदकसजन वा जवलनाला मदत करतो मातर, हाडरिोजन व ऑदकसजन हा वारप मलदरवाचा रासालनक सोरान बनलल पाणी ह स र दरवरप असन त जवलनशीलही नसत व जवलनास मदतही करत नाही; उलट पाणामळ आर लवझाला मदत होत दध : एक वषमशरण - दध ह पाणी, दधशककरा, दनध पदाथिव, परलथिन आलण आणखी काही नसलरवक पदाथिााच लमशण आह दधाचा सोतापरमाण दधातील लवलवध घटक पदाथिााच परमाण वरवरळ असत राईचा दधात दनध पदाथिााच परमाण 3-5% असत, तर महशीचा दधात हच परमाण 6-9% असत दधात लनसरवत:च पाणी हा घटकपदाथिव मोठा परमाणात असतो तामळ दध दरव अवथित आढळत दधाची रोडी ही परामखान ताचातील द धशककरा (Lactose) हा घटक पदाथिावमळ असत महणजच घटक पदाथिााच रणधमव दधात राखल जातात

षमलदरयाच परकार (Types of elements)लोखडी दखळा/पतरा, ताबाची तार, ॲलमलनअमची तार, कोळशाचा तकडा हा वत घा परतक वत सडपपरन घासन लमळालला ताजा पषठभार पहा परतक वतवर हातोडीन जोरान ठोका (मातर वत:ला इजा होणार नाही ाची दकषता घा ) तमची लनरीकषण पढील तकतात नोदवा

42

वसत पषठराराला चकाकी आह/नाही ठोकलयावर आकार पसरट होतो/बारीक तकड होतात.लोखडी दखळाताबाची तारॲलमलनअम तारकोळशाचा तकडा

करन पहा सावहतय ः बाषपनपातर, लतवई, बनवर इतादीरासायवनक पदाथगा ः कापर, चनखडी, धणाचा सोडा, मोरचद, साखर, लकोज, ररआ

कती ः बाषपनपातर आकतीत दाखवापरमाण लतवईवर ठवा बाषपनपातरात थिोडा कापर घा, बनवरचा साहायान बाषपनपातरातील कापर 5 लमलनट तीवरपण तापवा बाषपनपातरात का लशलक उरत त पहा कापराऐवजी चनखडी, धणाचा सोडा, मोरचद, साखर, लकोज, ररआ ह पदाथिव वापरन वरील कती पनहा करा तमची लनरीकषण पढीलपरमाण तकतात नोदवा (एखाद चणव पट घऊ शकत तामळ ही कती लशकषकाचा दखरखीखाली काळजीपववक करा )

6.5 परयोराकती

बाषपनपातरातील चणगा बाषपनपातरात अवशष उरला/उरला नाही अवशषाचा ररकापर

चनखडी......

वरील कतीमधील अनकरम वत लोह (Fe), ताब (Cu), ॲलमलनअम (Al) व काबवन (C) हा मलदरवाचा बनल ा आहत वरील दोन परीकषा परतक वतवर क ावर लमळाला लनरीकषणाचा आधार पढील तकता भरा

पषठभाराला चकाकी असणारी मलदरवठोकावर पसरट होणारी मलदरवपषठभार लनतज असणारी मलदरवठोकावर तकड होणारी मलदरव

तमही पालहल की मलदरवाना चकाकी/लनतजपणा, वधवनीता/लठसळपणा अस वरवरळ भौलतक रणधमव आहत व ताचा आधार मलदरवाच वरगीकरण करता त सरवातीचा काळात मलदरवाच वरगीकरण ‘धात’ व ‘अधात’ हा दोन परकारात कल जात होत काही आणखी मलदरवाचा शोध लारावर ‘धातसदश’ असा मलदरवाचा आणखी एक परकार लकषात आला मलदरवाचा ा परकारालवषी अलधक मालहती आपण ‘धात - अधात’ ा पाठात पाहणार आहोतसयराच परकार

बाषपनपातर

टड

बनवर

कापर

वरील कतीत तमही पालहल की तीवर उषणता लदावर काही सरापासन अवशष लमळतो तर काही स रापासन अवशष लमळत नाही लकवा काळसर अवशष लमळतो हा काळा अवशष परामखान काबवनचा बनलला असतो तसच ही सर हवमध तीवरपण तापवली असता ताचा ऑदकसजनबरोबर स ोर होऊन काही वारप पदाथिव तार होतात व जवलन पणव न झाास खाली अवशषरपान

काळा रराचा काबवन राहतो हा स राना सवदरय सयर वकवा काबगानी सयर महणतात उदाहरणाथिव, कबगोदक, परलथिन, हाडरिोकाबवन (उदा पटरिोल, वपाकाचा रस) अशी दरव सलदर सराची बनलली आहत वरील कतीत कापर, साखर, लकोज व ररआ ही सलदर सर आहत ाउलट, जा सराच तीवर उषणता लदावर अपघटन होऊन मार अवशष उरतो ती असवदरय सयर वकवा

43

अकाबगानी सयर असतात मीठ, सोडा, रज, मोरचद, चनखडी ही असलदर सर आहत ालशवा सराचा आणखी एक परकार महणज जवटल सयर जलटल सराचा रणमध अनक अणनी तार झालली जलटल सरचना असत व ा सरचनचा मधभारात धातचा अणचा सद धा समावश असतो मगलशअमचा समावश असलल कोरोलफल, लोहाचा समावश असलल लहमोलोलबन व कोबाटचा समावश असलला सानोकोबालमीन (जीवनसतव B-12) ही जलटल सराची काही उदाहरण आहत

स राचा रणमध वरवरळ अण रासायवनक बधानी जोडलल असतात, तालवषी आपण पढ पाहणार आहोत वषमशरणाच परकार

करन पहा

चचपातर क. घतलली दरय ढवळलयानतर काय वदसल वषमशरणातील परावसथाची सखया वषमशरणाचा परकार

123

एकसारख सघटन असला दरवाचा भाराला परावसथा (phase) महणतात ढवळानतर वरील कतीमधील चचपातरामध परतकी लकती परावथिा लदसतात जवहा लमशणाचा सवव घटकाची लमळन एकच परावथिा असत तवहा ताला सषमारी वषमशरण महणतात जवहा लमशणातील घटक दोन लकवा अलधक परावथिामध लवभारलल असतात तवहा ताला ववषषमारी वषमशरण महणतात

सारा पाह !

करन पहा

वरील कतीत ढवळानतर फकत एकाच चचपातरात समारी लमशण तार होत त कोणत?

ह नहषमी लकषात ठवा.

एका थिाच एकलतरत असलल (लकवा एका पातरात असलल) सवव कण लमळन एकच परावथिा होत (उदा , दरडाचा ढीर) दरवरप पदाथिव व तात लवरघळलल सवव दरावणी पदाथिव लमळन एकच परावथिा होत (उदा , समदराच पाणी) एका दरवाचा लकवा एकलतरत (लकवा एका पातरात) असला सवव थिबाची लमळन एकच परावथिा होत (उदा , पावसाच थिब) एकाच पातरात लकवा एकतर असल ा; परत एकमकात न लमसळला दरवाचा परावथिा वततर असतात (उदा , तल व पाणी) एकलतरत असल ा सवव वारप पदाथिााची लमळन एकच परावथिा होत (उदा , हवा)

तीन चचपातर घा पलहा चचपातरात 10 गर मीठ घा दसऱा चचपातरात 10 गर लाकडाचा भसा घा लतसऱा चचपातरात 10 लमली दध घा तीनही चचपातरामध 100 लमली पाणी ओतन ढवळा पाणाची वततर परावथिा कोणता लमशणात लदसत? उभा धरल ा कारदासमोर तीनही चचपातर ठऊन लवरदध बाजन लझर लकरणाचा झोत सोडा (लझर लकरणाचा वापर लशकषकाचा मारवदशवनान करावा ) ताचवळी चचपातरासमोरील कारदावर का लदसत त पहा तसच चचपातराकड बाजचा लदशनही पहा रालनलकरसाठी शकपातर, नरसाळ व रालनकारद वापरन तीन माडणा जळवा तीनही चचपातरातील लमशण ढवळन ताची रालन लकरा करा सवव लनरीकषणाचा खालीलपरमाण तकता बनवा

चचपातर वषमशरणाच घटक पाणयाची सवततर परावसथा वदसत/वदसत नाही

पारदशगाक/अधगापारदशगाक/अपारदशगाक

रालन वकयन घटकाच ववलरीकरण होत/होत नाही

तीन चचपातर घा पलहा चचपातरात थिोडी वाळ व पाणी घा दसऱा चचपातरात मोरचदाच फलटक व पाणी घा लतसऱा चचपातरात मोरचद व वाळ घा सवव चचपातरामधील दरव ढवळा व होणाऱा बदलाच लनरीकषण करा लनरीकषणाआधार खालील तकता पणव करा

44

दरावण (Solution) ः दोन लकवा अलधक पदाथिााचा समारी लमशणाला दरावण महणतात वरील कतीमध पलहा चचपातरात पाणी व मीठ हा दोन पदाथिााच समारी लमशण तार होत ताला लमठाच पाणातील दरावण महणतात दरावणात जो घटक पदाथिव सवावलधक परमाणात असतो ताला दरावक महणतात व दरावकापकषा कमी परमाणात असणाऱा इतर घटक पदाथिााना दराय महणतात दराव दरावकात लमसळन दरावण बनणाची लकरा महणज लवरघळण दरावणातील घटकाचा अवथिापरमाण दरावणाच अनक परकार होतात समदराच पाणी, पाणात लवरघळलला मोरचद, पाणात लवरघळलल मीठ, साखरचा पाक ही दरावण ‘दरवामध थिा’ हा परकाराची आहत ालशवा ‘दरवाषमधय दरव’ (उदा दवहनरार, लवरल सफररक आमल), ‘वायषमधय वाय’ (उदा हवा), ‘सथायषमधय सथाय’ (उदा लपतळ, पोलाद, टनलस टील अशी सलमश), ‘दरवाषमधय वाय’ (उदा कोरीनकत पाणी, हाडरिोकोररक आमल) असही दरावणाच परकार आहत समारी लमशणाच महणजच दरावणाच सघटन सपणव राशीभर एकसारख असत दरावक पारदशवक दरव असास दरावण सदधा पारदशवक असत व त रालन कारदातन आरपार जातवनलबन (Suspension) ः वरील कतीमध दसऱा चचपातरात पाणी व भसा हा दोन पदाथिााच लवषमारी लमशण तार झाल ह दरव आलण थिा ाच लमशण आह दरव आलण थिा ाचा लवषमारी लमशणाला वनलबन महणतात लनलबनातील थिाकणाचा वास 10-4 मी पकषा जात असतो तामळ तातन परकाशाच सकरमण होत नाही, तसच सामान रालनकारदावर ह थिाकण

करन पहा

अवशषी महणन राहतात व रालनलकरन लनलबनातील दरव व थिा घटकाच लवलरीकरण होत कवलल (Colloid) ः वरील कतीमध लतसऱा चचपातरातील पाणी व दध ाच लमशण अधवपारदशवक आह महणजच हा लमशणाचा पषठभारावर परकाशाच आपतन कल असता ताच काही परमाणात सकरमण व काही परमाणात अपकरण होत ाच कारण महणज हा लवषमारी लमशणामधील पाणाचा परावथिमध दधाचा परावथिच सकम कण सववतर लवखरल ा दथितीत असतात आलण हा कणाचा वास 10-5 मी चा जवळपास असतो अशा लवषमारी लमशणाला कवलल महणतात मातर कलललातील कणाचा वासापकषा सामान रालनकारदाची लछदर मोठी असान रालनलकरमळ कललल हा लवषमारी लमशणाच लवलरीकरण होत नाही दध वत:च एक कललल आह हामध पाणी हा माधमात परलथिन, दनध पदाथिव इतादीच थिाकण व दरव थिब ाचा वास 10-5 मी चा आसपास असतो, लवखरलल असतात ालशवा वामध थिा (उदा ,धर) वामध दरव (उदा , धक, ढर) अस व आणखी सद धा कलललाच परकार आहतसषमजन घऊ सयराना ः दरवाच परकार अभासताना आपण पालहल की मलदरव महणज सवाात साध सघटन असलला दरवाचा परकार आह सर व लमशण हा परकाराच सघटन तपासल असता अस लकषात त की त दोन लकवा अलधक घटकापासन बनलल असत ह घटक एकमकाबरोबर जोडला दथितीत असतात की वततर असतात तावरन त दरव महणज स र आह की लमशण ह ठरत

कती ः दोन बाषपनपातर घा पलहा बाषपन पातरात 7 गरम लोहकीस घा दसऱामध 4 गरम रधक चणव घा दोनही बाषपनपातरामधील दरवाजवळ नालाकती चबक नऊन लनरीकषण करा पलहा पातरातील सवव लोहकीस दसऱा पातरात ओतन काचकाडीन ढवळा व नालाकती चबक दरवाजवळ नऊन लनरीकषण करा तसच दरवाचा रराचही लनरीकषण करा आता दसऱा पातरातील ह दरव थिोड तापवन थिड होऊ दा हा दरवाचा ररात काही बदल झाला का हाच लनरीकषण करा व तावर नालाकती चबकाचा का पररणाम होतो ताच लनरीकषण करा सवव लनरीकषण पढील तकतात नोदवा

कती दरयाचा रर नालाकती चबकाचा पररणाषमबाषपनपातरात लोहकीस व रधक लमसळल

बाषपनपातरात लोहकीस व रधक एकतर तापवल

45

मारील कतीत लोहकीस व रधकचणव लमसळन लमळाल ा दरवाची नालाकती चबकान परीकषा कावरअस लदसल की तार झालल दरव महणज लोह व रधक ाच लमशण आह व ताला दोनही घटकाच रणधमव होत काही कण लपवळ लदसल त रधकाच होत काही कण काळ लदसल त लोहाच होत लोहचबकाकड ओढल जाणाचा लोहकणाचा रणधमव ही काम होता महणजच हा दरवात लोह व रधक ह घटक वततर दथितीमध होत ाउलट लोहकीस व रधक एकतर तापवन थिड कल असता तावर चबकाचा पररणाम झाला नाही व रधकाचा वलशषटपणव लपवळा ररही लदसनासा झाला ावरन लकषात त की वरील कतीत तार झालल दरव मळ घटकापकषा वरळ आह

पढील तकतात काही सराची रणसतर लदली आहत ताचा उपोरान तकतातील ररकामा जारा भरा

अ. क सयराच नाव रणसतर घटक षमलदरय घटक षमलदरयाचया अणची सखया 1 पाणी H2O H

O21

2 हाडरिोजन कोराइड HCl

3 लमथिन CH4

4 मगलशअम कोराइड MgCl2

रणसतर आलण रणमधील लवलवध मलदरवाचा अणची सखा ातील सबध आपण पालहला अण एकमकाना रासालनक बधान जोडलल असतात दसऱा अणशी रासालनक बधान जोडल जाणाची कषमता हा परतक अणचा रासालनक रणधमव आह ही कषमता एका सखन दशवलवतात व ही सखा महणज ता अणची स जा हो एक अण ताचा स जइतक रासालनक बध इतर अणबरोबर करतो साधारणपण मलदरवाची सजा ताचा लवलवध स रामध दथिर असत

सारा पाह !

वजालनकानी 18 वा व 19 वा शतकात सराचा सघटनासबधात अनक परोर कल व तावरन मलदरवाचा सजा शोधन काढा हाडरिोजन हा सवावत हलका मलदरवाची स जा 1 आह अस मानन वजालनकानी इतर मलदरवाचा सजा ठरलवा

षमावहत आह का तमहाला?

पढील तकतात हाडरिोजन हा मलदरवान इतर मलदरवाबरोबर तार कला लवलवध स राची रणसतर लदलली आहत तावरन सबलधत मलदरवाचा सजा शोधन काढा

तका पणगा करा

ा कतीमध तापवणाचा लकरमळ लोह व रधक ा मलदरवामध रासालनक स ोर घडन आला लोह व रधक ाच अण रासालनक बधान जोडल जाऊन नवा स राच रण तार झालरणसतर व सयजा (Molecular formula and valency) ः सरामध घटक मलदरवाच परमाण ठरालवक असत स राचा रणमध घटक मलदरवाच अण लवलशष सखन एकमकाना जोडलल असतात स राचा एका रणमध कोणकोणता मलदरवाच परतकी लकती अण आहत त रणसतराचा साहायान दशववल जात रणसतरामध सवव घटक मलदरवाचा सजा व परतक सजचा पााशी ता ता अणची सखा, ही मालहती समालवष असत

46

अ. क.

सयराच रणसतर

घटक षमलदरय ‘H’ ची सयजा

‘X’ न ‘H’ तयार कललया एकण बधाची सखया

‘X’ ची सयजा

H X1 HCl H Cl 1 1 12 H2O H O 1 2 2

3 H2S 1

4 NH3 1

5 HBr 16 HI 17 NaH 18 CH4 1

जरा डोक चालवा.

खालील तकतात मलदरवाचा जोडा व ताचा सजा लदल ा आहत ताचा तककसरत उपोर करन ता मलदरव जोडापासन तार होणाऱा सराची रणसतर शवटचा रकानात ललहा

षमलदरय सयजा सबवधत सयराच रणसतरCH

41

NH

31

FeS

22

CO

42

1 खालील मलदरव-जोडापासन तार होणाऱा सराची रणसतर लतरकस रणाकार पदधतीन शोधन काढा (i) H (स जा 1) व O (स जा 2), (ii) N (सजा 3) व H (सजा 1), (iii) Fe (सजा 2) व S (सजा2)

2 H, O व N हा अणचा सजा अनकरम 1, 2 व 3 आहत तसच हाडरिोजन, ऑदकसजन, नाटरिोजन हा वारप मलदरवाची रणसतर अनकरम H2, O2 व N2 अशी आहत हा रणमध परतकी लकती रासालनक बध आहत ?

सराच रणसतर माहीत असास तावरन घटक मलदरवाचा सजा ओळखता तात ासाठी हाडरिोजनची सजा ‘1’ आह हा आधार आह ाउलट मलदरवाची सजा मालहत असास तावरन लतरकस रणाकार सराच रणसतर लललहता त त खालीलपरमाण

वतरकस रणाकार पदधतीन साधया सयराच रणसतर वलवहणपायरी 1 : घटक मलदरवाचा सजा लललहण

C Oपायरी 2 : ता ता मलदरवाखाली ताची स जा लललहण C O 4 2पायरी ३ : बाणानी दशवलवापरमाण लतरकस रणाकार करण C O 4 2पायरी 4 : लतरकस रणाकारान लमळालल सतर लललहण C2O4

पायरी 5 : सराच अलतम रणसतर लललहण अलतम रणसतरामध घटक अणची सखा लहानात लहान व पणााकी असावी ासाठी आवशक असास पारी 4 मधील सतरास ो ता अकान भारण )

लतरकस रणाकारान लमळालल सतर C2O4 व 2 न भारन लमळालल अलतम रणसतर CO2

47

1. योगय पयागाय वनवडन खालील ववधान पनहा वलहा. अ. थिाचा कणामध आतररणवी बल ........

असत. (i) कमीत कमी (ii) मधम (iii) जातीत जात (iv) अलनदशचत अा. थिावर बाह दाब लदावरसदधा ताच

आकारमान काम राहत. हा रणधमावला ........ महणतात.

(i) आकावता (ii) असपीडता (iii) परवालहता (iv) दथिलतथिापकता इ. दरवाच वरगीकरण लमशण, सर व मलदरव हा

परकारामध करताना ..... हा लनकष लावला जातो.

(i) दरवाचा अवथिा (ii) दरवाचा परावथिा (iii) दरवाच रासालनक सघटन

(iv) ापकी सवव ई. दोन लकवा अलधक घटक पदाथिव असणाऱा

दरवाला ........ महणतात. (i) लमशण (ii) सर (iii) मलदरव (iv) धातसदश उ. दध ह दरवाचा ........ हा परकाराच उदाहरण

आह. (i) दरावण (ii) समारी लमशण (iii) लवषमारी लमशण (iv) लनलबन ए. पाणी, पारा व बोमीन ाचामध साधमव आह,

कारण तीनही .... आहत. (i) दरवपदाथिव (ii) सर (iii) अधात (iv) मलदरव ए. काबवनची सजा 4 आह व ऑदकसजनची सजा

2 आह. ावरन समजत, की काबवन डा ऑकसाइड हा सरात काबवन अण व एक ऑदकसजन अण ाचात ........ रासालनक बध असतात.

(i) 1 (ii) 2 (iii) 3 (iv) 42. रटात न बसणार पद ओळखन सपषीकरण दा. अ. सोन, चादी, ताब, लपतळ आ. हाडरिोजन, हाडरिोजन परॉकसाइड, काबवन

डाआकसाइड, पाणाची वाफ

इ. दध, ललबरस, काबवन, पोलाद ई. पाणी, पारा, बोमीन, पटरिोल उ. साखर, मीठ, खाणाचा सोडा, मोरचद ऊ. हाडरिोजन, सोलडअम, पोटलशअम, काबवन3. खालील परशनाची उततर वलहा. अ. वनपती सवपरकाशात कोरोलफलचा मदतीन

काबवन डाऑकसाइड व पाणी ाचापासन लकोज तार करतात व ऑदकसजन बाहर टाकतात. ा परलकरतील चार सर कोणती त ओळखन ताच परकार ललहा.

आ. लपतळ हा सलमशाचा एका नमनात पढील घटक आढळल : ताब (70%) व जत (30%). ामध दरावक, दराव व दरावण कोण त ललहा.

इ. लवरघळला कषारामळ समदराचा पाणाला खारट चव असत. काही जलसाठाची नोदलवलली कषारता (पाणातील कषाराच परमाण) पढीलपरमाण आह : लोणार सरोवर : 7.9%, परशात महासारर : 3.5%, भमध समदर : 3.8%, मत समदर : 33.7%. ा मालहतीवरन लमशणाची दोन वलशषट पष करा.

4. परतयकी दोन उदाहरण दा. अ. दरवरप मलदरव आ. वारप मलदरव इ. थिारप मलदरव ई. समारी लमशण उ. कललल ऊ. सलदर सर ए. जलटल सर ऐ. असलदर सर ओ. धातसदश औ. सजा 1 असलल मलदरव अ. सजा 2 असलल मलदरव

5. पढ वदललया रणसतरावरन तया तया सयरातील घटक षमलदरयाची नाव व सजा वलहा व तयाचया सयजा ओळखा.KCl, HBr, MgBr2, K2O, NaH, CaCl2, CCl4, HI, H2S, Na2S, FeS, BaCl2

सवाधयाय

48

6. काही दरयाच रासायवनक सघटन पढील तकतयात वदल आह. तयावरन तया दरयाचा षमखय परकार ठरवा.

दरयाच नाव रासायवनक सघटन दरयाचा षमखय परकार

समदराच पाणी H2O + NaCl + MgCl2+...

उधववपालतत पाणी H2O

फात भरलला हाडरिोजन वा H2

LPG लसललडरमधील वा C4H10 + C3H8

खाणाचा सोडा NaHCO3

शदध सोन Auऑदकसजनचा नळकाडातील वा O2

का Cu + Snलहरा Cमोरचद CuSO4

चनखडी CaCO3

लवरल हाडरिोकोररक आमल HCl + H2O

7. शासतरीय कारण वलहा. अ. हाडरिोजन जवलनशील आह, ऑदकसजन

जवलनास मदत करतो, परत पाणी आर लवझवणास मदत करत.

आ. कलललाच घटक पदाथिव राळणलकरन वरळ करता त नाहीत.

इ. ललब सरबताला रोड, आबट, खारट अशा सवव चवी असतात व त प ामध ओतता त.

ई. थिारप दरवाला लनदशचत आकार व आकारमान ह रणधमव असतात.

8. पढील षमलदरयाचया जोडापासन वषमळणाऱया सयराची रणसतर वतरकस रणाकार पदधतीन शोधन काढा.

अ. C (सजा 4) व Cl (सजा 1) आ. N (सजा 3) व H (सजा 1) इ. C (सजा 4) व O (सजा 2) ई. Ca (सजा 2) व O (सजा 2)

उपकषम :

वरवरळा तार खादपदाथिााची वषन जमवा. तावर लदल ा मालहतीचा उपोर करन खादपदाथिव व तातील घटक ाच कोषक बनवा. ज घटक लमळवता तील त लमळवा. लमतर व लशकषक ाचाशी चचाव करन तसच लशकषकाचा दखरखीखाली लमळाला घटकाची जवलन-परीकषा करा व ह घटक सलदर की असलदर ह ठरवा.

49

1 सववसाधारणपण मलदरवाच वरगीकरण कोणता तीन परकारात करतात? 2 दनलदन जीवनात आपण कोणकोणत धात आलण अधात वापरतो?

7. धात-अधात

थोड आठवा.

थोड आठवा.

जरातील सवव वत लकवा पदाथिव ह मलदरव, स र, लकवा ताचा लमशणापासन बनलल आहत शातरजानी सवव मलदरवाच सववसाधारणपण धात, अधात व धातसदश ापरमाण वरगीकरण कलल आह

धात (Metals) : सोन, चादी, लोखड, ताब, ॲलमलनअम, मगलशअम, कदशअम, सोलडअम, पलटनम ह काही धात आहत धातना चकाकी असत त कठीण असतात ताची तार लकवा पतर बनलवता तात धात उषणता व लवदतच सवाहक असतात धात ताच सजा इलकटरिॉन रमावन धनपरभारी आन, धन-आन महणजच कटान लनमावण करतात

धातच रौवतक रणधषमगा (Physical Properties of Metals)1. अवसथा (Physical State) : सववसामान तापमानाला धात थिा अवथित राहतात पण पारा व रललअमसारख काही धात अपवाद आहत त ककष तापमानालाही दरव अवथित असतात

4. तनयता (Ductility) : तमही कधी सोनाराचा दकानात रलात का? सोनाराला सोन लकवा चादीची तार बनलवताना पालहल का? लछदरामधन धातला ओढल असता ताची तार बनत ा रणधमावला धातची तनता अस महणतात 5. वधगानीयता (Malleability) : एक दखळा घा व ताला ओटावर ठवन हातोडीन ठोकत रहा, काही वळानतर तमहाला पातळ पतरा तार होताना लदसल ा रणधमावला धातची वधवनीता महणतात 6. उषणतच वहन (Conduction of Heat) : ताबाची पटी घा व ताचा एका टोकाला मण लावा व दसर टोक ररम करा का होत ताच लनरीकषण करन लशकषकासोबत चचाव करा धात उषणतच सवाहक असतात चादी, ताब, ॲलमलनअम उषणतच उततम वाहक आहत 7. ववदत वहन (Conduction of Electricity): लवजचा तारा बनवणासाठी कोणकोणता धातचा उपोर कला जातो? धात लवजच सवाहक असतात अपवाद लशस हा एकमव धात आह जो उषणता आलण वीज ाचा सवाहक नाही 8. घनता (Density) : धातची घनता जात असत अपवाद सोलडअम, पोटलशअम व लललथिअमची घनता पाणापकषा कमी असत लललथिअमची घनता 0 53 g/cc इतकीच आह 9. दरवणाक व उतकलनाक (Melting & Boiling Points) : सववसाधारणपण धातच दरवणाक व उतकलनाक जात असतात अपवाद Hg, Ga, Na, K 10. नादषमयता (Sonority) ः तमचा शाळची घटा कोणता धातची आह व ती कस काव करत? धात नादम असतात

तमही तमचा नातवाइकासोबत एखादा दवाखानात रला असता डॉकटराजवळ रकतदाबमापक पालहला असल तातील काचचा नळीत एक राखाडी रराचा दरव पालहला असल तो कोणता धात असतो? 2. तज (Lustre)(चकाकी) : तमचा घरी असणारी ताबाची भाडी घा व ताला ललबान घासा व पाणान धवा, धणापवगी व धतानतरचा तजाच लनररकषण करा धातचा घासल ा वा नकताच कापला पषठभारावरन परकाशाच परावतवन होत व धात तजवी लदसतो 3. कठीणपणा (Hardness) : सववसाधारणपण धात कठीण असतात त मऊ नसतात अपवाद - सोलडअम व पोटलशअम मऊ असतात व त चाकन सहज कापता तात

50

ह नहषमी लकषात ठवा.

1 सोन, चादी, ॲलमलनअम ह उततम वधवनी धात आहत

2 सोनाच 1/10,000 लमलीमीटर जाडीच पातळ पतर करता तात व 1/5000 मीमी वासाची तार बनवता त

अधात (Non-metals) ः काबवन, सफर, फॉफरस ह काही अधात आहत साधारणपण थिा अधात लठसळ असतात व ताना चकाकी नसत

अधातच रौवतक रणधषमगा (Physical Properties of nonmetals) ः

1. रौवतक अवसथा (Physical State) : सववसामान तापमानाला अधात थिा, दरव व वारपात आढळतात

थिा : C, S, P दरवरप : Br2 वारप : H2, N2, O2

2. चकाकी (Lustre) : अधातना चकाकी नसत अपवाद - लहरा, आोलडनच फलटक काही अधात ररहीन तर काहीना लवलवध रर असतात काबवन महणजच कोळसा, कोणता रराचा असतो?3. वठसळपणा (Brittleness) : कोळसा (काबवन) घा व ताला हातोडीन ठोका का होत पाहा थिारप अधात लठसळ असतात काही अधात मऊ असतात अपवाद - लहरा (काबवनच अपरप) सवाात कठीण नसलरवक पदाथिव4. तनयता व वधगानीयता (Ductility & Malleability) : अधात ततकषम व वधवनी नसतात 5. उषणता व ववदत वहन (Conduction of Heat & Electricity) : अधात उषणतच व लवजच दवावहक असतात अपवाद गरफाईट (काबवनच अपरप) लवजचा उततम सवाहक आह 6. घनता (Density) : अधातची घनता कमी असत 7. दरवणाक व उतकलनाक (Melting & Boiling Point) : अधातच दरवणाक व उतकलनाक कमी असतात अपवाद काबवन, बोरॉन ह थिा अधात असन उचच तापमानाला लवतळतात

धातसदश (Metalloids) : आसवलनक (As), लसललकॉन (Si), जमवलनअम (Ge), अलटमनी (Sb) ासारखा काही मलदरवाना धात आलण अधात ाचा दरमानच रणधमव असतात अशा मलदरवाना धातसदश अस महणतात धातच रासायवनक रणधषमगा (Chemical properties of Metals)अ. इलकटॉन सरपण : इलकटरिॉन सरपण ह सवव मलदरवाचा रासालनक वतवनाचा आधार असतो बहसख धातचा अणचा बाहतम कवचातील इलकटरिॉनची सखा कमी महणज तीन पात असत

षमलदरय अणअक इलकटॉन सरपण

11Na 11 2, 8, 1

12Mg 12 2, 8, 2

13 Al 13 2, 8, 3

आ. आयनाची वनवषमगाती : धातमध ताच स जा इलकटरिॉन रमावन धनपरभारी आन, धन-आन महणजच ‘कटान’ लनमावण करणाची परवतती असत Na Na+ + le-

(2,8,1) (2,8)सोलडअम सोलडअम आन

Mg Mg++ + 2e-

(2,8,2) (2,8) मगलशअम मगलशअम आन

Al Al+++ + 3e-

(2,8,3) (2,8)ॲलमलनअम ॲलमलनअम आन

इ. ऑवकसजनबरोबर अवरवकया ः धातचा ऑदकसजनशी सोर होऊन ताची ऑकसाइड तार होतात

धात + ऑदकसजन धातच ऑकसाइड

धातची ऑकसाइड आमलारीधमगी असतात धातचा ऑकसाइडची अलभलकरा आमलासोबत होऊन कषार आलण पाणी तार होत धातच ऑकसाइड + आमल कषार + पाणी

51

ई. आमलाबरोबर अवरवकया ः बहतक धातची लवरल आमलाबरोबर अलभलकरा होऊन धातच कषार तार होतात व हाडरिोजन वा बाहर पडतो

धात + लवरल आमल कषार + हाडरिोजन वा

परीकषानळी घा व तात लवरल हाडरिोकोररक आमल घा नतर जताची पड टाका नळीचा तोडाशी जळती काडी ना पटता काडीच लनरीकषण करा तातन आवाज आाच तमहाला जाणवल उ. पाणयासोबत अवरवकया ः काही धातची पाणासोबत अलभलकरा होऊन हाडरिोजन वाची लनलमवती होत काही धातची पाणाबरोबर ककष तापमानाला, काहीची ररम पाणासोबत, तर काहीची पाणाचा वाफसोबत अलभलकरा होत, ताचा अलभलकरचा दर वरवरळा असतो अधातच रासायवनक रणधषमगा (Chemical properties of nonmetals)

अ. इलकटॉनी सरपण ः बहसख अधातचा सजा कवचातील इलकटरिॉनची सखा जात महणज 4 त 7 पात असत

षमलदरय अणअक इलकटॉन सरपण

7N 7 2, 5

8O 8 2, 6

17Cl 17 2, 8, 7

आ. आयनाची वनवषमगाती : अधातमध ताचा सजा कवचात इलकटरिॉन वीकारन ऋण परभारी आन, ऋण-आन महणजच ‘ॲनान’ लनमावण करणाची परवतती असत

Cl + e- Cl-

(2, 8, 7) (2, 8, 8)

कोरीन कोराइड आन

O + 2e- O--

(2, 6) (2, 8)

ऑदकसजन ऑकसाइड आन

N + 3e- N---

(2, 5) (2, 8)

नाटरिोजन नाटरिाइड आन

इ. ऑवकसजनबरोबर अवरवकया ः अधात ऑदकसजनशी स ोर करन ताची ऑकसाइड तार करतात

अधात + ऑदकसजन अधातच ऑकसाईड

अधातची ऑकसाइड ही आमलधमगी असतात ती आमलारीशी सोर पावन दरावणी कषार व पाणी तार करतात

C + O2 CO2

CO2 + 2NaOH Na2CO3 + H2O

अधातच ऑकसाइड पाणासोबत अलभलकरा करन आमल तार करतात

CO2 + H2O H2 CO3 काबगोलनक आमल

SO2 + H2O H2 SO3 सफरस आमल

SO3 + H2O H2 SO4 सफररक आमल

ई. अधातची ववरल आमलासोबत अवरवकया होत नाही.

यादी करा व चचागा करा.

धातच नाव उपयोर अधातच नाव उपयोर

थोड आठवा.धातचा रासालनक रणधमााचा अभास करताना सोनाची लकवा चादीची सहजपण

अलभलकरा होत नाही अस का आढळत?

धात व अधातच उपयोर

आपलया दनवदन जीवनात धात व अधात कोठ कोठ वापरात असतात तयाची यादी तयार करा.

52

राजधात (Nobel Metal) : सोन, चादी, पलटनम, पललडअम व ऱहोलडअम ासारख काही धात राजधात आहत त लनसरावत मलदरवाचा वरपात आढळतात ताचावर हवा, पाणी, उषणता ाचा सहजपण पररणाम होत नाही ताची कषरण व ऑदकसडीकरण अलभलकरा ही ककष तापमानाला होत नाही राजधातच उपयोर ः1 सोन, चादी व पलटनम ाचा वापर मखत: अलकार

बनवणासाठी होतो 2 चादीचा उपोर औषधीमध होतो (Antibacterial

property)3 सोना चादीची पदकही तार करतात 4 काही इलकटरिॉलनक उपकरणात चादी, सोन हाचा

उपोर होतो 5 पलटनम, पललडअम ा धातचा उपोर उतपररक

(Catalyst) महणन सद धा होतोसोनयाची शदधता (Purity of Gold) : सोनाराचा दकानात सोनाच भाव लवचारल असता त वरवरळ भाव सारतात अस का?

सोन हा एक राजधात असन सोन लनसरावत मलदरव वरपात आढळत 100 टकक शदध सोन महणज 24 करट सोन शदध सोन मऊ असत तामळ शदध सोनान तार कलल दालरन दाबामळ वाकतात लकवा तटतात महणन तात सोनार ताब लकवा चादी लवलशष परमाणात लमसळतात दालरन तार करणासाठी 22 करट लकवा ताहन कमी करटच सोन वापरतात सोनयाची शदधता ः करट व टकवारी

करट टकवारी24 100

22 91.6618 75.0014 58.33

12 50.00

10 41.66कषरण (Corrosion) : धातवर ओलावामळ हवतील वाची परलकरा होऊन धातची सर तार होतात ा परलकरमळ धातवर पररणाम होऊन त लझजतात ालाच कषरण अस महणतात

षमाहीत आह का तमहाला?

अमररकतील नॉकक शहराजवळ समदरात वाततदवतचा पतळा आह मळ पतळाचा पषठभार ताबापासन बनवलला होता पण आता लहरवा रराचा लदसतो ताच कारण अस, की हवतील काबवन डाऑकसाइड व आदरवतची अलभलकरा ताबासोबत होऊन लहरवा रराच कॉपर काबगोनट तार झाल आह ह कषरणाच एक उततम उदाहरण आह

यादी करा व चचागा करा.तमचा दनलदन जीवनातील कषरणाचा उदाहरणाची

ादी तार करा लोखडावर ऑदकसजन वाची अलभलकरा होऊन

ताबस रराचा लप तार होतो ताबावर काबवन डाऑकसाइड वाची अलभलकरा होऊन लहरवट रराचा लप तार होतो चादीवर हाडरिोजन सफाइड वाची अलभलकरा होऊन काळा रराचा लप तार होतो धातच कषरण होऊ न महणन ताचावर तल, गरीस, वारलनश, व रराच थिर लदल जात तसच दसऱा न रजणाऱा धातचा मलामा लदला जातो लोखडावर जताचा मलामा दऊन लोखडाच कषरण थिाबवता त ा लकरामळ धातचा पषठभाराचा हवपासन सपकक तटतो व तामळ रासालनक अलभलकरा घड न शकान कषरण होत नाही सवषमशर (Alloy) : दोन लकवा अलधक धातचा लकवा धात व अधातचा एकजीव (समारी) लमशणाला सलमश अस महणतात आवशकतनसार घटक मलदरव लवलवध परमाणात लमसळन लवलवध सलमश तार करता तात उदा घरामध वापरणात णारी टनलस टीलची भाडी लोखड व काबवन, करोलमअम, लनकल ापासन बनलल सलमश आह लपतळ ह सलमश ताब व जत ापासन बनवतात का ह सलमश ताब व कलथिल ाचापासन बनवतात

53

षमाहीत आह का तमहाला?

लदलीत कतबलमनार पररसरात समार 1500 वषाापवगी तार करणात आलला एक लोहतभ आह इतकी वषव होऊनही तो तभ आजही चकचकीत आह कारण आपा पववजानी तो सलमशापासन तार कला आह ता लोहामध अतप परमाणात काबवन, लसलीकॉन, फॉफरस लमसळल आह

तमचाकड भरार घणार त असतील त भरार घऊन का करतात ? ताची आवशकता का?

चचागा करा.

वत लकमतीच टनलस टील बनवताना कधीकधी महार लनकल ऐवजी ताबाचा वापर करतात तमही काही टनलस टील भाडाना उभा लचरा राच पालहल असल तामार ह कारण असत

षमाहीत आह का तमहाला?

1. तका पणगा करा.

धातच रणधषमगा दनवदन जीवनात उपयोर (i) तनता(ii) वधवनीता(iii) उषणतच वहन(iv) लवदतवहन(v) नादमता

2. रटात न बसणारा शबद ओळखा.अ. सोन, चादी, लोह, लहरा अा. तनता, लठसळता, नादमता, वधवनीता इ. C, Br, S, Pई. लपतळ, का, लोखड, पोलाद

3. शासतरीय कारण वलहा. अ. वपाकाचा टनलस टील भाडाचा

खालचा भारावर ताबाचा मलामा लदलला असतो.

अा. ताब व लपतळची भाडी ललबान का घासतात? इ. सोलडअम धातला करोसीनमध ठवतात. 4. खालील परशनाची उततर दा. अ. धातच कषरण होऊ न महणन तमही का कराल? आ. लपतळ व का ही सलमश कोणकोणता

धातपासन बनलली आहत? इ. कषरणाच दषपररणाम कोणत? ई राजधातच उपोर कोणत?

5. खाली रजण याची वकया वदली आह. या वकयत तीनही परीकषानळाच वनरीकषण करन खालील परशनाची उततर दा.

अ. परीकषानळी 2 मधील दखळावर रज का चढला नाही?

आ. परीकषानळी 1 मधील दखळावर खप रज का चढला असल?

इ. परीकषानळी 3 मधील दखळावर रज चढल का?

उपकषम : लमठाईवरील वखव कसा तार करतात ? वखव

कोणकोणता धातपासन बनवलला असतो ताची मालहती लमळवा.

हवा

पाणीरजलला दखळा

परीकषानळी 1 परीकषानळी 2 परीकषानळी 3

तल

उकळललपाणी कदशअम

कोराईड

शषकहवा

सवाधयाय

54

8. परदषण

8.2 षमाझया लकरानो ! षमला वाचवा !

1 पाववरणातील ा समा का लनमावण झाा असावात?2 ा समावर मात करणासाठी का कराव लारल?

माणसाचा लनसरावतील हतकषपामळ पथवीवर अनक समा लनमावण झाा आहत औदोलरकीकरण, वाढती लोकसखा, खाणकाम, वाहतक, कीटकनाशकाचा आलण खताचा वाढता वापर ामळ पथवीवर परदषण वाढल ा परदषणाच पररणाम माणसावर सदधा होऊ लारलत परदषण (Pollution) ः नसलरवक पाववरणाच पररसथिला हालनकारक अस दलषतीकरण महणज परदषण हो

8.1 पयागावरणातील ववववध सषमसया

वनरीकषण करा.

सारा पाह !

ववचार करा.

करन पहा

1 तमचा सभोवताली कोठ कोठ परदषण आढळत?2 परदषण कशामळ होत ?

परदषक (Pollutants) पररस थिचा नसलरवक काावत अडथिळा आणणाऱा, अजलवक व जलवक घटकावर (वनपती, पराणी आलण मानवावर)घातक पररणाम घडवणाऱा घटकाना परदषक महणतात परदषक पाववरणात जात परमाणात सोडली रास पाववरण लवषारी व अनारोकारक होत परदषक नसलरवक तसच मानवलनलमवत असतात नसलरवक परदषक लनसरवलनमानसार कालातरान नष होतात, ाउलट मानवलनलमवत परदषक नष होत नाहीत

जर नसलरवक पदाथिव ह परदषक असतील, तर त वापरताना ताच दषपररणाम आपाला का जाणवत नाहीत ? अस पदाथिव परदषक कधी बनतात ?

कती ः तमचा पररसराच तमही वत: सववकषण करन तमचा पररसरातील परदलषत लठकाण कोणती त ठरवा परदषण आढळल ा परतक लठकाणाशी सबलधत असा परदषणकारी घटक (परदषक) कोणता, तो ओळखणाचा परतन करा

1 कोणकोणता परकारची परदषक आढळन तात ?2 परदषक लवघटनशील असतात की अलवघटनशील ?

जरा डोक चालवा.

55

8.3 ववववध घटकाषमळ हवा परदषण

थोड आठवा.

सारा पाह !

अ. हवा परदषण (Air pollution)

1 पथवीवरील वातावरणात असणाऱा लवलवध वाच परमाण दशवलवणारा आलख काढा 2 हवा ह वरवरळा वाच/घटकाच एकलजनसी लमशण आह, अस का महणतात ?3 इधनाचा जवलनातन हवत कोणकोणत घातक वा बाहर सोडल जातात ?

लवषारी वा, धर, धललकण, सकमजीव ासारखा घातक पदाथिावमळ हवा दलषत होणास हवच परदषण महणतात

हवा परदषणाची कारण

नसवरगाक कारण

1. इधनाचा वापर ः I. दरडी कोळसा, लाकड, एलपीजी, रॉकल, डीझल, पटरिोल ाचा वापरामळ काबवन डाऑकसाइड, काबवन मोनाकसाइड, नाटरिोजन ऑकसाइड, सफर डाऑकसाइड, लशशाची सर हवत लमसळतात II घन कचरा, शतीचा कचरा, बारतला कचरा उघडावर जाळामळ हवा परदषण होत

षमानववनवषमगात कारण

2. औदोवरकीकरण ः लवलवध कारखानातन परचड परमाणात धर बाहर पडतो रधकाची भम, नाटरिोजन ऑकसाइड, वातावरणात लमसळतात

3. अणऊजागावनवषमगाती व अणसरोट ः अणऊजावलनलमवतीत रलनअम, थिोररअम, गरफाइट, पटोलनअम ा मलदरवाचा वापरामळ लकरणोतसजवन होऊन हवा परदषण घडन त

हवा परदषणाची कारण

खालील लचतरातील हवा परदषण कोणता घटकामळ होत त सारा

ववचार करा. 1 वरील परमख कारणालशवा हवा परदषणाची कारण कोणती आहत ?2 चार टरिोक (Four Stroke) इलजनराडापकषा दोन टरिोक इलजनराडामळ हवा जात

परदलषत होत का?

1. जवालाषमखीचा उदरक ः उदरकातन घनरप, वारप व दरवरप पदाथिव बाहर पडतात उदा हाडरिोजन सफाईड, सफर डाऑकसाइड, काबवन डाऑकसाइड, अमोलनअम कोराइड, हाडरिोजन, बाषप, धललकण

2. रकप ः भकपामळ पथवीचा अतरवत भारातील लवषारी वा व पाणाची वाफ मोठा परमाणात हवत लमसळली जात

3. वावटळी व धळीची वादळ ः जलमनीवरील धळ, करकचरा, माती, परारकण व सकमजीव हवत लमसळतात

4. वणव ः वणवामळ काबवन डाऑकसाइड, सफरडा ऑकसाइड, हाडरिोजन सफाइड व धर वातावरणात लमसळतो

5. सकषमजीव हवत वषमसळलयाषमळ ः उदा राजररवत, काही जीवाण, कवकाच लबजाण हवत लमसळतात

56

इटरनट षमाझा वषमतर1 जरातील मोठ-मोठा जवालामखीची

मालहती लमळवा2 महाराषरिातील मोठा शहरामध व

रावामध वा परदषणाचा मानवी वाथावर का पररणाम होतो ाची मालहती लमळवा

1 लडनमध हवा परदषणामळ 5 त 9 लडसबर 1952 ा कालावधीत दाट धक पडल तात दरडी कोळसा जवलनातन बाहर पडणारा धर लमसळला ा धरकाची छाा 5 लदवस रालहली लडन शहरात 3 त 7 लडसबर 1962 ा कालावधीत अशीच छाा होती

2 इ स 1948 साली लपटसबरव शहरावर धर व धराची काजळी ामळ लदवसाही रातरच झाली, ावळी ा शहराला “काळ शहर” महणन ओळखल रल

इवतहासात डोकावताना...

2 लडसबर 1984चा रातरी भोपाळमध आतापातची सवाात भानक औदोलरक दघवटना घडली तथि अपघातातन घडला वारळतीमळ आठ हजार लोक पराणाला मकल भोपाळ रस दघवटनबददल अलधक मालहती लमळवा आलण ता आधार पढील मद दाची चचाव करा - दघवटनच वरप, कारण, नतरच पररणाम परलतबधातमक उपा

षमाहीत आह का तमहाला?

8.4 हवा परदषक ः सतरोत व पररणाषम

क. हवा परदषक सतरोत पररणाषम

1 सफर डा ऑकसाईड (SO2) कारखान (जा लठकाणी कोळसा व खलनज तल – इधनाचा वापर )

डोळाचा दाह, शवसनमारावचा दाह, अलतररकत कफ लनलमवती, खोकला दम लारण

2 काबवन मोनाकसाइड (CO) वाहन आलण कारखानाचा धर रकताचा ऑदकसजन धारणकषमतत घट 3 नाटरिोजनची ऑकसाइड वाहनाचा धर फफफस व शवसन मारावचा दाह

4 हवत लमसळलल कणरप पदाथिव उदोर व वाहनाचा धर शवसनरोर 5 धळ उदोर व वाहनाचा धर लसललकॉलसस वाधी 6 कीडनाशक कीडनाशकाची लनलमवती व वापर मनोदौबव, दीघवशवसनामळ मत

7 लमथिन (CH4) कारखानातन होणारी वारळती लवषबाधा, तवचचा कककरोर, दमा, शवसनस थिच लवकार

वनसपती1 पणवलछदर बजन जातात2 परकाश सशलषणाची लकरा मदावत3 वनपतीची वाढ खटत पान रळतात, लपवळी पडतात

हवा परदषणाचा वनसपती व पराणी याचयावर होणारा पररणाषम

पराणी1 शवसनावर लवपरीत पररणाम होतो2 डोळाचा दाह

थोड आठवा.1 ओझोनचा थिराच महतव का ?2 ओझोनचा थिरात घट होणाची कारण कोणती ?

57

हवा परदषणाचा वातावरणावर होणारा पररणाषमओझोन थराचा ऱहास/नाश ः आपण पवगी अभासल आह की, वातावरणाचा दथिताबर ा थिराचा खालचा भारात ओझोनचा थिर आढळतो स ावपासन उतसलजवत होणाऱा अलतनील लकरणापासन (UV-B) ओझोन वाचा थिर पथवीवरील सजीव सषीच सरकषण करतो परत आता ा ओझोन थिराला खालील कारणामळ धोका लनमावण झाला आह

हररतरह पररणाषम व जारवतक तापषमान वाढ ः CO2 वातावरणात अरदी कमी परमाणात असला तरी तो स ावची उतसलजवत ऊजाव शोषन घणाच अलतश उपकत काम करतो मारील शभर वषाामध औदोलरकीकरणामळ वातावरणामधील CO2च परमाण वाढल आह ा CO2 चा पथवीचा तापमानावर होणारा पररणाम महणजच ‘हररतरह पररणाम’ हो CO2 परमाण नाटरिस ऑकसाइड, लमथिन वा व CFC ह पथवीवरील वातावरणातील उषणता रोखन ठवतात एकलतरतपण ताना ‘हररतरह वा’ अस महटल जात

वाढता हररतरह पररणामामळ हळहळ जारलतक तापमान वाढत चालल आह ामळ हवामानात बदल घडन तामळ लपकाच उतपादन, वनजीवाच लवतरण हात लबघाड तसच लहमनर व लहमनदा लवतळन समदरपातळीमध वाढ लदसन त आह

आमलवषागा (Acid Rain ) ः कोळसा, लाकड, खलनज तल ासारखा इधनाचा जवलनातन सफर व नाटरिोजन ाची ऑकसाइड वातावरणात सोडली जातात ही पावसाचा पाणात लमसळतात व तापासन सफररक आमल, नाटरिस आमल व नाटरिीक आमल तार होत ही आमल, पावसाच थिब लकवा लहमकणामध लमसळन जो पाऊस लकवा बफक पडतो तालाच आमलवषाव महणतातआमलवषदच पररणाषम 1 आमलकत पावसामळ मदची व पाणाचा

साठाची आमलता वाढत ामळ जलचर पराणी, वनपती व सपणव जरलातील जीवनाची हानी होत व सपणव पररसथिवर लवपररत पररणाम होतो

2 इमारती, पतळ, ऐलतहालसक वात, पल, धातचा मतगी, तारची कपण इतादीच कषरण होत 3 आमल पजवनामळ अपरतकषपण कडलमअम आलण मकवरीसारख जड धात वनपतीमध शोषली जाऊन अननसाखळीत

लशरतात4 जलाशातील आलण जलवालहनातील पाणी आमलकत झाान जलवालहनाचा लवलशष धातच व पटीकच

पजलात लनकषालन होऊन आरोाचा रभीर समा उदभवतात

8.6 आमलवषागा

ऑकसाइड

आमलवषाव

आमल

पराणी व वनपती हानी

इधन जवलन

8.5 हररतरह पररणाषम

वातावरण

सावची उतसलजवत ऊजाववातावरणात शोषली जात

पथवी

स ावची उतसलजवत ऊजावपथवीचा पषठभाराकडन शोषली जात

अवरकत उतसजवन

58

सफरकत हवा परदषकाचा ररकाम, तललचतर, नालॉन कापड, सती कपड, र ॉन कपड, कातडी वत आलण कारद ावर पररणाम होऊन ताचा ररात बदल होतो

षमाहीत आह का तमहाला?

हवचया रणवततचा वनददशाक (Air Quality Index) ः आपा शहरातील हवा लकतपत परदलषत झाली आह, ही रोष नारररकाना मालहत असण आवशक आह हवचा रणवततचा लनदवशाक लनदशचत करणासाठी हवतील SO2, CO, NO2, भपषठाजवळील हवत असलला ओझोन, कणी पदाथिव वरर वाच परमाण दररोज मोजल जात

मोठा शहरामध जात रहदारी असणाऱा मख चौकात अस हवचा रणवततच लनदवशाक दशवलवणार फलक लावलल आहत

षमाहीत आह का तमहाला?

सारा पाह !

षमाहीत आह का तमहाला?

तालमळनाड राजात कातडी कमावणाची अनक कदर आहत तातन बाहर टाकल जाणार पाणी पलार ा नदीत सोडल जात, तामळ ा नदीला ‘पझझर’ (रटार नदी) अस महणतात

हवा परदषणावर परवतबधातषमक उपाय 1 कारखानातन बाहर पडणाऱा धरात अनक

दलषत कण असतात, हवा परदषण लनलतरत करणाऱा तरणचा वापर बधनकारक करावा उदा लनरोधक तरणा (Arresters), राळणीतर (Filters) ाचा वापर करावा

2 शहरातील दराध पसरलवणाऱा कचऱाची ो लवहवाट लावावी

3 आदणवक चाचणा, रासालनक अतर ाचा वापरावर ो लनतरण असाव

4 CFC लनलमवतीवर बदी/बधन आणावीत

आ. जल परदषण (Water Pollution)

1 वापरणास ो अस पाणी आपणास कोणकोणता जलतरोतापासन लमळत?

2 पाणाचा वापर आपण कोणकोणता कारणासाठी करतो?

3 पथवीवर एकण कषतरफळाचा लकती टकक पाणी आह?4 कोणकोणता कारणामळ पाणी परदलषत होत?5 पाणाला जीवन अस का महणतात? नसलरवक व बाह घटकाचा लमशणान पाणी जवहा अवचछ, लवषारी होत, जवहा तातील ऑदकसजन परमाण घटत व तामळ सजीवाना अपा होतो, साथिीचा रोराचा फलाव होतो तवहा जलपरदषण झाल अस महणतात रोडा लकवा समदराचा पाणामधील परदषणामध भौलतक, रासालनक व जलवक बदलाचा समावश होतो

जलपरदषक (Water Pollutants)अ जलवक जलपरदषक ः शवाल, लजवाण, लवषाण व

परजीवी सजीव ाचामळ पाणी लपणाो राहत नाही ा जलवक अशदधीमळ रोर पसरतात

ब असलदर जलपरदषक ः बारीक वाळ, धललकण, मातीच कण अस तररणार पदाथिव, कषाराचा साका, आसवलनक, कडलमअम, लशस, पारा ाची सर व लकरणोतसारी पदाथिााच अश

क सलदर जलपरदषक ः तणनाशक, कीटकनाशक, खत, साडपाणी तसच कारखानातील उतसजवक

8.7 जल परदषण

59

1. जलपणगीची वाढ · पराणवा कमी होतो· पाणाचा नसलरवक रणधमव बदलतो2. कजणार पदाथगा · पराणी व वनपतीच अवशष सडण व कजण इ मळ3. राळाषमळ · नदीचा परवाहामळ व पातर बदलामळ4. जवषमनीची धप · जलमनीची धप झाान जीवाण ासारख सकमजीव

अनक जलवक, अजलवक घटक पाणात लमसळतात5. कवक · पाणात कजणाऱा सदरी पदाथिाावर कवक व

जीवाणची वाढ होत6. शवाल · जात वाढान पाणी अवचछ होत7. कषमी · जलमनीवरील कमी पावसाचा पाणात वाहत

जातात

ब. षमानव वनवषमगात कारण व पररणाषम

पाणी परदषणाची कारण

1. वनवासी कषतरातील साडपाणी · रावातील - शहरातील साडपाणी - मला नदीचा

वाहता पाणात, जलाशात सोडल जात2. औदावरक साडपाणी · कापड, साखर, कारद, लोह, चमगोदोर व

दधपरलकरा उदोरातन रर, लवरजक रसान, चामडाच तकड, तत, पारा, लशस इतादी पाणात सोडल जातात

3. खवनज तल रळती · वाहतक करताना तल साडण, रळती होण, टकर

सफाई करताना पाणावर तलाचा तवर तो4. खत व कीटकनाशकाचा वापर · रासालनक, फॉफटकत व नाटरिोजकत खत· एनडरिीन, कोररन, काबगोनटकत कीटकनाशक

इतादी पाणाबरोबर वाहत जाऊन परवाहाला लमळत8. इतर कारण · नदीचा पाणात मलमतर लवसजवन, कपड धण,

आबाडी-घापात पाणात सडलवण ामळ पाणी परदलषत होत रकषा, अदथि लवसजवन व लनमाव पाणात टाकण औदषणक लवदत कदरातन साडपाणी सोडण

अ. नसवरगाक कारण व पररणाषम

पाणी परदषणाच पररणाषम

1. षमानवावर होणारा पररणाषम · परदलषत पाणामळ अलतसार कावीळ, लवषमजवर,

तवचारोर, पचनस थिच लवकार होतात · कत, मतरलपड, मद लवकार, हाडामध लवकती,

उचच रकतदाब ह लवकार होतात2. पररससथवर होणारा पररणाषम · वनपतीची वाढ खटत,· वनपती परजातीचा नाश होतो· पाणातील कषाराच परमाण वाढत· पाणात लवरघळणाऱा ऑकसीजनच परमाण घटत· जलपररसथिच सतलन लबघडत· जलचर मरतात· समदरपकावरही पररणाम होतो

3. इतर पररणाषम · पाणाच नसलरवक व भौलतक रणधमव बदलतात· पाणाचा रर, चव बदलत· पाणातील उपकत जीवजत नष होतात· जलमनीचा सलपकतवर पररणाम होतो· लपकात लवषारी ततव समालवष होतात

60

घररती टाकाऊ वत, जलवक टाकाऊ पदाथिव शतीतन बाहर पडणार पदाथिव ाची परतकी 5 उदाहरण दा व ताचा मातीत साचणामळ माती कशी परदलषत होत ह तमचा शबदात ललहा

“ओला कचरा सका कचरा,” तसच “घरोघरी शौचालय” यावर वरगावषमतराबरोबर चचागा करन तषमचया शबदात षमावहती वलहा.

इ. षमदा परदषण (Soil Pollution)

1 जलमनीची धप महणज का ?2 मदची सपीकता कमी होणाची कारण कोणती ?

षमदा परदषणाचा हवा तसच जल परदषण याचयाशी असणारा सबध ओा कचऱाच खतात रपातर न करता चकीचा पदधतीन तो फकन लदास तो तथि सडतो, कजतो, तामध हालनकारक रोरजतची वाढ होत व ह वाहता पाणात लमसळल जाऊन पाणी परदषण होत

शतीसाठी कीटकनाशकाचा, रासालनक खताचा, तणनाशकाचा वापर कला जातो, तामळ मदा परदषण होत कीटकनाशक व तणनाशकाचा जात परमाणात कला ता फवारणीमळ ती रसान हवत लमसळतात व हवा परदषण होत तसच रासालनक खताचा वापर जात परमाणात कास ही रसान पाणात लमसळतात व पाणी परदषण होत

मानवी मलमतर, पश, पकषी ाची लवषठा मातीत लमसळामळ मदा परदषण होत ही घाण तथि तशीच रालहास तातन वरवरळ वा बाहर पडतात व दराधी सटत, ह वा हवत लमसळतात व हवा परदषण होत हीच घाण पाणात लमसळास पाणी परदषण होतपरदषण - परवतबध व वनयतरण ः परदषण लनतरण, लनमन व त रोखणासाठी भारत सरकारन काही काद कल आहत, परदषण लनतरणाशी सबलधत काद पढीलपरमाण आह 1. जल परदषण परवतबध व वनयतरण अवधवनयषम 1974 2. हवा परदषण परवतबध व वनयतरण अवधवनयषम 1981 3. पयागावरण सरकषण अवधवनयषम 1986 जव वदकी कचरा, धोकादाक उतसरव, घनकचरा, धवनी परदषण लनतरण ा सवााबाबत लवलवध काद व लनम अदततवात आह कारखान, औदालरक वसाहती, महानररपाललका, लजहा पररषदा, पचात सलमता, गरामपचाती इतादी सथिाविार वरील परदषण लनतरणाशी सबलधत काद ाच पालन होत आह की नाही ावर दखरख ठवणाच काम महाराषरि परदषण लनामक मडळ व कदरी परदषण लनामक मडळ ा शासकी स थिाविार कल जात

षमदा परदषणाच पररणाषम 1 कारखानातील कषारकत, आमलकत पाणी, मातीत

लमसळान माती नापीक बनत 2 लकरणोतसारी पदाथिव व इतर परदषक मदमधन लपक, पाणी

व मानव अशा अननसाखळीतन परवास करतात 3 मदा परदषणामळ जलपरदषणाचा धोका वाढतो कारण

लवषारी दरव मदमधन जवळचा पाणीसाठात लकवा पाझरन भरभवजलात परवश करतात, तसच जीवजतमळ लवलवध रोराचा परसार होतो

थोड आठवा.

पथवीवरील जलमनीन वापला एकण भारापकी काही भार बफावचछालदत आह, काही भार वाळवटी तर काही भार पववत व डोरररारानी वापलला आह मानवी वापराला उपकत जमीन खप कमी आह मातीतील भौलतक, जलवक व रासालनक रणधमावत नसलरवकरीता व मानवी कतामळ ज बदल घडन तात, तामळ लतची उतपादकता कमी होत तवहा मदा परदषण झाल अस महणतात

तलना करा.

शजारील दोन छाालचतराची तलना करा

61

1. खाली काही वाकय वदली आहत, ती कोणतया परकारचया परदषणात षमोडतात त सारा. अ. लदलीत भरलदवसा धक असाच जाणवत. आ. पाणीपरी खाावर बरचदा उलटा व जलाबाचा

तरास होतो. इ. बरचदा बरीचात लफरणास रावर लशकाचा तरास

होतो. ई. काही भारातील मातीत लपकाची वाढ होत नाही. उ. जात वाहतक असणाऱा चौकात काम करणाऱा

बऱाच वकतीना शवसनाच रोर, धाप लारण अस तरास होतात.

2. पररचछद वाचन तयात कोणकोणत परदषणाच ववववध परकार आलत व कोणतया वाकयात आलत त नोदवा. लनलश शहरी भारात राहणारा व इतता आठवीत लशकणारा मलरा आह. दररोज तो शाळत बसन जातो, शाळत जाणासाठी ताला एक तास लारतो. शाळत जाताना ताला वाटत अनक चार चाकी, दोन चाकी राडा, ररकषा, बस ा वाहनाची वाहतक लारत. काही लदवसानी ताला दमाचा तरास वहाला लारला. डॉकटरानी ताला शहरापासन लाब राहणास सालरतल. तवहा ताचा आईन ताला ताचा मामाचा रावाला पाठलवल. लनलश जवहा रावात लफरला तवहा ताला अनक लठकाणी कचऱाच ढीर लदसल, अनक लठकाणी पराणी, मानवी मलमतराची दराधी त होती, काही लठकाणी छोटा नाातन दराधी णार काळ पाणी वाहताना लदसल. काही लदवसानी ताला पोटाचा लवकाराचा तरास वहाला लारला.

3. ‘अ’ व ‘ब’ सतराची योगय सारड घालन परदवषत घटकाचा षमानवी सवासथयावर कोणता पररणाषम होतो त सपष करा. ‘अ’सतर ‘ब’ सतर 1. कोबाटलमलशत पाणी अ. मलतमदतव 2. लमथिन वा ब. अधाार वा3. लशसलमलशत पाणी क. फफफसावर सज ण 4. सफर डाऑकसाइड ड. तवचचा कनसर 5. नाटरिोजन डाऑकसाइड इ. डोळ चरचरण

4. चक की बरोबर ठरवा. अ. नदीचा वाहता पाणात कपड धतास पाणी

परदलषत होत नाही. आ. लवजवर चालणारी तर लजतकी जात वापरावी लततक

परदषण जात होत.

5. खालील परशनाची उततर दा. अ. परदषण व परदषक महणज का ?आ. आमलपजवन महणज का ?इ. हररतरह पररणाम महणज का ?ई. दश परदषक व अदश परदषक कोणती ?

6. पढील परशनाची उततर वलहा. अ. तमचा आसपासचा भारात आढळलली हवा

परदषण, जल परदषण व मदा परदषण ाची परतकी दोन उदाहरण दा.

आ. वाहनामळ परदषण कस घडत ? कमीत कमी परदषण जामळ घडत अशा काही वाहनाची नाव सारा.

इ. जल परदषणाची नसलरवक कारण कोणती त ललहा. ई. हवा परदषणा वर कोणतही चार परलतबधातमक उपा

सचवा. उ. हररतरह पररणाम व जारलतक तापमान वाढ सबध

पष करा./पररणाम सारा.ऊ. हवा परदषण, मदा परदषण व पाणी परदषण ावर

परतकी दोन-दोन घोष वाक तार करा.7. खालील परदषकाच षमानववनवषमगात व वनसरगावनवषमगात या

रटाषमधय वरगीकरण करा.साडपाणी, धळ, परारकण, रासालनक खत, वाहनाचा धर, शवाल, लकटकनाशक, पशपकाची लवषठा.

उपकषम ः 1. तमचा भारात असणाऱा पाणाचा शदधतची

चाचणी करणाऱा परोरशाळला भट दा आलण लपणाचा पाणाच परदषण ओळखणाऱा चाचणाची मालहती घा.

2. तमचा भारातील सवावत जात रहदारीचा चौकाला भट दा आलण तथिील वरवरळा वळी जाणवणार हवा परदषण अनभवा व कोणता वळी सवाात जात व कोणता वळी सवाात कमी हवा परदषण आह ताची नोद घा.

सवाधयाय

62

9.2 रकपनारी व रकपकदर

नाभी भकप लाटा

9. आपतती यवसथापन

1 आपतती महणज का?2 आपततीच परकार कोणत?

मारील इततत आपण लवलवध नसलरवक आपततीची तोडओळख / थिोडकात मालहती घतलली आह ा इततत आपण भकप व इतर काही नसलरवक आपततीलवषी अलधक अभासणार आहोत

भकप महणज का? भकपाच कोणकोणत पररणाम होतात?

रकप (Earthquake) भकवचामध अचानक कपन होण अथिवा भकवच अचानक काही कषण हादरण ास ‘भकप’ महणतात भकपामळ भपषठाचा काही भार मार-पढ लकवा वर-खाली होतो साहलजकच तामळ भपषठ हादरत भरभावत लनमावण होणार धकक व लाटा जलमनीचा आत आलण वरचा पषठभारावर सवव लदशानी पसरतात भकपनाभीचा अरदी वर, भपषठावर असला लबदस भकपाचा कदरलबद महणतात तीवर वरपाचा लाटा/हादर सववपरथिम कदरालरत ऊन पोहोचतात, तामळ तथि हानीच परमाण सवाात जात असत भकपाच हादर ह सौम लकवा तीवर अश ा दोनही वरपाच अ स श कतात पथवीवर होणाऱा लवधवसक भकपापकषा सौम भकपाची सखा खपच जात असत पथवीवर दररोज कठ ना कठ भकप होतो National Earthquakes information centre चा लनरीकषणानसार अापा पथवीवर परतक वषावला समार 12,400-14,000 भकप होतात ा वरन लकषात त, की पथवी सतत कमी-अलधक परमाणात कप पावत असत

भकपाची नोद घणाऱा तरास ‘स मोगराफ अथिवा ‘समोमीटर’ अस नाव आह तसच भकपाची ‘तीवरता’ मोजणासाठी ‘ररशटर कल’ ा एककाचा वापर कला जातो ह एक रलणती एकक आह

भकपाचा पररणामाच वणवन लदल आह ा तकताचा काळजीपववक अभास करा

थोड आठवा.

सारा पाह !

9.3 ः रकपषमापक यतरउभ भकपमापक तर आडव भकपमापक तर

इटरनट षमाझा वषमतर इटरनटचा साहायान ररशटर मापन पदधती व भकपाच पररणाम ाबाबत मालहती लमळवा

भतरी हालचाल

भकप कदरलबद

9.1 इषमारतीना रलल तड

63

9.4 घयायची काळजी (इ)

(आ)

(अ)

रकपाची कारण रकपाच पररणाषम 1 जवालामखीच उदरक2 मोठमोठा धरणाचा जलमनीवर पडणारा ताण3 खाणकाम4 जलमनीचा आत घता जाणाऱा अणचाचणा5 भपषठातन अतरवत भारात पाणी लझरपत आतील

परचड उषणतन ता पाणाची वाफ होत व ती वाफकमकवत पषठभारातन बाहर णाचा परतनकरत तवहा भकप होतात

1 मनषासह वनजीव व पाळीव पराणी ाची जीलवत हानी2 मोठा परमाणात लवततहानी होत (लवजच खाब, पाईप लाईनस

घर, इमारती, रत, लोहमारव उदधवत होतात)3 जवलवलवधतच नकसान होऊन पररस थिा धोकात त4 नदा, नाल ाच परवाह बदलतात5 शहरी भारात आर लारणाचा धोका असतो6 समदराचा तळाशी भकप झाास तसनामी लाटा लनमावण

होऊन लकनारपट टीचा भाराच खप मोठा परमाणावरनकसान होणाची शकता असत

7 भलमरत जलपातळी वर-खाली जात

रकपात घयायची दकषता ःरकपाचयावळी तमही घराषमधय असाल, तर

भकपाची जाणीव झाास न घाबरता सरावरा न पळता, आह ताच जारी शात उभ राहाव जलमनीवर बसा, टबल, पलर कोणताही एखादा फलनवचरखाली जाऊन वतःला झाकन घा आलण जलमनीची हालचाल थिाबपात तथिच थिाबा तमचा आसपास कठ टबल लकवा डक नसल, तर घराचा एखादा कोपऱात खाली बसन दोनही हात रडघाभोवती तात तमचा चहरा झाकन ठवाचालतया वाहनात असाल, वकवा घराबाहर असाल, तर

सरलकषत लठकाण पाहन लरच वाहन थिाबवा आलण तमही दखील वाहनाचा आत थिाबा, बाहर णाच टाळा इमारती, झाड, लवजचा ताराजवळ थिाब नका रकपाचया वळी ह कर नका.1 बहमजली इमारतीमधील ललफटचा वापर कर नका लजना वापरा2 एका जारी अवघडला दथितीत जात वळ बस नका शरीराची

थिोडीफार हालचाल करा3 भकपानतर लवजचा शॉटवसलककटमळ आर लार शकत ह टाळणासाठी

घरातील मन वीच दकषतापववक बद करा अशा परसरी मणबता,कदील, काडापटी ाचा वापर कर नका बटरी / टॉचवचा वापर करा

रकपरोधक इषमारती ः जलमनीची ठरालवक मावदपवत हालचाल झाली तरी धोका होत नाही, अशा बाधकामाना भकपरोधक बाधकाम महणतात इमारतीचा बाधकामासाठी भारती मानक स थिन काही कोड बनवलल आहत आ एस 456 परमाण इमारतीच बाधकाम कल जात तसच भकपरोधक बाधकामासाठी ‘आ एस 1893 (भकपरोधक आरखनाचा सरचनाच मानदड) आलण आ एस 13920 (भकप परभावाचा सदभावत सशकत काकरीट सरचनाचा ताणी लवतार) वापरल जातात भकपरोधक बाधकामात पररत ततरजान वापरल जात भकपाची पववसचना लमळावी ासाठी लसर रलजर, वहरी लार, बसलाईन, रारर कौटर, करीप मीटर, टरिन मीटर, टाइड रज, लटट मीटर, वहॉमलटरिक टरिन रज ासारखी आधलनक साधन वापरली जातात

64

थोड आठवा.

थोड आठवा.

काळजी व सरकषातषमक उपाय 1 रसचा रलटर वापरात नसल ता वळी, रातरी झोपताना व बाहररावी जाताना बद करणाची दकषता घावी

घराबाहर पडताना लवजवर चालणारी उपकरण बद ठवा2 ‘आर-आर’ अस जोरान ओरडन इतराना सावध करा व मदतीसाठी बोलवा3 अलनशामक दलाला तातकाळ फोन करन बोलावन घा4 अनीशमन टाका कशा वापराचा ताची मालहती घापरथषमोपचार ः रणाला आरामदाी वाटल अशा रीतीन बसवा लकवा झोपवन ठवा व तातकाळ डॉकटराची मदत घा

आर (Fire)

आर ही नसलरवक आपतती आह की मानवलनलमवत ?

आरीच परकार (Types of Fire)1. ‘अ’ वरगीय आर (घनरपपदाथगा) ः सववसाधारण

जवालागराही घनपदाथिाापासनची आर (जस, लाकड,कपड, कोळसा, कारद इतादी ) थिडावा लनमावणकरन लवझवली जात

2. ‘ब’ वरगीय आर (दरवरप पदाथगा) ः जवालागराही दरवपदाथिावपासन लारलली आर उदा पटरिोल, तल,वालनवश, दरावक, वपाकाच तल, रर इतादी ह पदाथिव पाणापकषा हलक असतात तथि फस णाऱाअलगशामकामाफकत आर लवझवली जात

3. ‘क’ वरगीय आर (वायरपपदाथगा) ः ॲलसटीलीनघररती रस (एल पी जी रस) इतादी जवलनशीलरसमधन लारणारी आर

4. ‘ड’ वरगीय आर (रासायवनक पदाथगा) ः जवलनशीलधातपासन लारलली आर ामध पोटलशअम,सोलडम व कदशअम आहत, ह सामान तापमानातपाणाबरोबर लकरा करतात, तसच मनलशअम,ॲलमलनअम व लझक ज उचच तापमानातपाणाबरोबर लकरा करतात दोनही रट जवहा पाणाशीसोर पावतात, तवहा भडका उडतो

5. ‘इ’ वरगीय आर (इलकटीकल) ः ामध इलकटरिीकलसामान, लफलटर इतादी साधनामळ लारलली आरकाबवन डाऑकसाइडसारखा आर परलतबधकाचासाहायान लवझवली जात

दरड कोसळण / रसखलन (Land-slide)

1 पण लजहातील माळीण दघवटना कशामळ घडली? लतचा का पररणाम झाला ?2 दरड कोसळण महणज का?

आर ववझववणयाचया पदधती ः आरीचा फलाव होणावर लकवा ती पसरणावर लनतरण आणणाचा तीन परमख पदधती आहत1. थड करण - आर लवझलवणासाठी पाणी ह एकपरभावी साधन आह व त सववतर उपलबध असत आरीवरअरर आरीचा आजबाजस पाणी मारामळ रारवालनमावण होतो व पढ आरीवर लनतरण आणण सोप जात2. आरीची कोडी करण - आर शमलवणासाठी वलवशषतः तलामळ व लवजमळ भडकलली आरलवझलवणासाठी वाळ लकवा मातीचा चारला वापरकरता तो फसासारखा पदाथिव आरीवर फकासताचा उपोरही पाघरण घातासारखा होतो हीआर लवझलवणाची पदधत तलामळ लारल ाआरीवर फारच पररणामकारक ठरत3. जवलनशील पदाथगा हलवण - ा पदधतीमधपरतकष जवलनशील पदाथिवच बाजस कराच असतातलाकडी सामान लकवा इतर पट घणाऱा वत आरीपासनदर क ास आरीच भकच नाहीस होत नकतीचलारलली आर लवझलवणासाठी लटरिरप पप ह सवाातउततम साधन आह ता पपातन आरीवर सवव बाजन पाणाचा मारा करन आर लवझवता त