บทท 4

สขภาพสวนบคคล

บทนา สขภาพเปนขมพลงแหงชวต เปนขมพลงทจะผลกดนใหมนษยสามารถใชชวตอยางมคณคา และมประสทธภาพ ทงดานตนเอง สงคม และเศรษฐกจ สขภาพจงมนาหนกไปในทางกระบวนการไปสการมขมพลงเพอใหมนษยมชวตทมคณภาพ การมชวตหรอการใชชวตอยางมคณภาพเปนหนทางของการนาไปสเปาหมายของการดารงชวต นนคอชวตทมความสข อนเปนทปารถนาของมนษยทกคน

1. ความหมายของสขภาพ พจนานกรกมฉบบราชบณฑตยสถาน (พ.ศ. 2525) ไดใหความหมายของคาสขภาพไววา “ความสขปราศจากโรค, ความสบาย” กอน พ.ศ. 2500 มการใชคาวา สขภาพ นอยมาก เพราะขณะนนเราใชคาอนามยกนอย การทเรมใช “สขภาพ” แทน “อนามย” ในสมยตอมาจนปจจบนกเนองจากคา อนามย (อน+อามย) ซงตามรปศพทหมายถง “ความไมมโรค” ซงเมอเปรยบกนแลวกจะเหนวาสขภาพมความหมายกวางและสมบรณกวาอนามย เพราะสขภาพเนนความสขซงมความหมายในเชงบวก ตรงกนขามกบอนามยทเนนความทกขซงมความหมายในเชงลบ องคการอนามยโลกไดใหคาจากดความของสขภาพในธรรมนญองคการอนามยโลก พ.ศ. 2491 วาดวยสขภาพ คอ ภาวะแหงความสมบรณทางรางกาย จตใจ และการดารงชวตในส งคมดวยด ไมใชเพยงแตความปราศจากโรคหรอทพพลภาพเทานน Health is a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity. คาจากดความน แสดงใหเหนวา ภาวะของความไมมโรคหรอไมบกพรองยงไมถอวามสขภาพ แตมความหมายเชงบวกทเนนความเปนอยทสมบรณทงทางรางกาย จตใจ สงคม นนคอ ตองมสขภาพกาย สขภาพจต และสขภาพทางสงคมครบทกดาน แนวคดเกยวกบสขภาพในอนาคตอาจปรบเปลยนไปจากนได เนองจากในทประชมสมชชาองคการอนามยโลกในเดอนพฤษภาคม พ.ศ. 2541 ไดตกลงวาจะเตมคาวา “Spiritual Well-being” เขาไปในคาจากดความของคาวาสขภาพ นายแพทยประเวศ วะส มความคดเหนคานยามคาวาสขภาพแบบไทยควรเพม “Intellectual Well-being” เขาไปอกดวย โดยมแนวคดวา สขภาพ กคอ สขภาวะ หรอ Well-being ความสข คอ ความเปนอสระหรอการบบคน ดงนน สขภาพคอสขภาวะหรอความเปนอสระหลดพนจากความบบคนทงทางกาย ทางจต ทางสงคม และทางปญญา

75

2. ความสาคญของสขภาพ ตามคาสอนของสมเดจพระสมมาสมพทธเจา สงทจาเปนสาหรบชวตหรอปจจยส ไดแก อาหาร ทพกอาศย ยารกษาโรค และเครองนงหม จะเหนไดวาแททจรงแลว ปจจยท 4 อยางนกมความเกยวพนกนโดยตรงตอสขภาพของมนษยเราเปนอยางยง เพราะแตละปจจยมผลตอสขภาพทงสน ถาหากจะกลาวกนวา ในการทมนษยเราจะดารงชวตอยอยางมความสขในโลกนนน องคประกอบสาคญทสดอยางหนงไดแก “สขภาพ” กคงไมผด เพราะการมสขภาพทดยอมเปนทพงปรารถนาของมวลมนษยทกคน สาหรบ “ทกขภาพ” นนคงไมมผใดตองการเปนแน สขภาพจงเปนสงสาคญและจาเปนทยากจะหาสงอนใดมาเปรยบได ดงทสมเดจพระสมมาสมพทธเจาไดตรสไวเปนพระพทธภาษตวา “อโรคยา ปรมา ลาภา” ซงแปลวา “ความไมมโรคเปนลาภอนประเสรฐหรอเปนลาภอยางยง” พระพทธภาษตขอนแมแตชาวอารยประเทศทางตะวนตกกยงยอมรบนบถอกน และไดมผนาไปตพมพลงในหนงสอสขวทยาบางเลม พรอมทงแปลไววา “สขภาพ คอ พรอนประเสรฐสด” มนษยทเกดมาจาเปนตองดารงชวตในโลกนใหไดสงทคดวาดทสดสาหรบตนและพยายามใชชว ตใหยนยาวทสดเทาทตนสมารถทาได มนษยมความตองการทงทางรางกาย จตใจ และสงคม ซงกอใหเกดแรงผลกดนนาไปสการปฏบตเพอตอบสนองความตองการดวยวธการตางกนเทาทโอกาส สตและปญญาจะอานวย หารความตองการในเบองตนนไดรบการตอบสนอง กจะมความตองการเพมขนทงปรมาณและความซบซอน หรอมความตองการในเรองอนตอไปไมสนสด เนองจากมนษยแตละคนมความแตกตางกนการกาหนดความตองการและการตอบสนองทหลากหลาย ยอมสงผลกระทบตอตนเองและสงคมทงทางบวกและทางลบได การทบคคลมสขภาพจงเปรยบเสมอนมทรพยากรภายในตนเปนขมพลงทจะโนมนาโดยสามารถใชชวตทมคณคาทงดานสวนตวและสวนรวม อาจกลาวไดวา สขภาพคอ บคคลทมคณภาพชวต สามารถดารงชวตในสงคมไดดวยด ทาสงทดมประโยชน อนนามาซงความสข ความเจรญตอตนเองและสงคม นอกจากนบคคลแตละคน ยอมเปนสมาชกคนหนงของสถาบนครอบครว ชมชนประเทศ และของโลก ภาวะสขภาพของแตละคน จะสงผลกระทบตอสมาชกคนอนๆและสขภาพโดยรวม บคคลจงมหนาทในการดแลรกษาและสงเสรมสขภาพของตนและรบผดชอบตอผลกระทบทมตอสวนรวม หากคนมสขภาพ ยอมทาใหครอบครวชมชน ประเทศ และโลก มคณภาพ มสนตภาพ มความสข และมความเจรญทแทจรงได

3. องคประกอบสาคญทเปนตวกาหนดสขภาพ 3.1 พนธกรรม (heredity)

พนธกรรมหรอกรรมพนธ เปนการถายทอดลกษณะตางๆ (characteristice or qualities) ทางกาย และจตใจจากบรรพบรษ หรอบดามารดาไปยงลกหลาน โดยลกษณะตางๆ ดงกลาวรวมทงความบกพรอง ความผดปกต และโรคพนธกรรม จะถกกาหนดโดยยนทเรยงตวอยบนโครโมโซมในนวเคลยสของเซลลสบพนธของบดาและมารดา (อสจและไข) และถายทอดสงเหลานนไปยงบตรขณะทมการปฏสนธขน พนธกรรมเปนตวกาหนดโครงราง ขนาดของรางกาย รปรางหนาตา สผม สผว สนยนตา ความสามารถในการเคลอนไหวทางรางกาย ความบกพรอง ความผดปกตและโรคบางอยางทถายทอดทางพนธกรรม เชนปาแหวง เพดานโหว นวกด นวเกน คนเผอก คนแคระ ผวหนงเปนเกลด ศ รษะลาน ตาบอดส ลมชก เลอกแขงตวยาก ตาบอด บางชนด หหนวกบางชนด เบาหวาน โรคโลหตจางจากธาลสซเมย เปนตน

76

พนธกรรมยงมสวนสาคญในการกาหนดลกษณะทางจตใจและอารมณเชนกนความรในแขนงวชา พนธกรรมเกยวกบจตเวชศาสตรพบวา สงทตดตวทารกมาตงแตเกดหลายอยางมหนาทในการปรบตว และการตอบสนองทางเสรภาพ กระบวนการเหลานจะพฒนาตาลาดบขนไปเปนระบบประสาท ซงจะควบคมการแสดงออกทางพฤตกรรมจงเหนไดวา พนธกรรมเปนตวกาหนดลกษณะพนฐานทางอารมณ ความโนมเอยงตอปญหาทางจตเวชและระดบสตปญญา พนธกรรมเปนองคประกอบสาคญทเปนตวกาหนดระดบสขภาพของแตละบคคล มนษยไมสามารถกาหนด เลอก หรอแกไขสงทไดรบถายทอดจากพนธกรรมไดจงควรยอมรบความจรง พอใจในสงทตนเองมและเปนอยและพยายามพฒนาสขภาพของตนอยางเตมทภายใตเงอนไขของลกษณะทางพนธกรรมทไดรบจากบรรพบรษโดยคานงวา ระดบสขภาพเรมตนจากพนธกรรม แตกมกไดรบอทธพลของสงแวดลอมเขามาเกยวของดวยเสมอ

3.2 สงแวดลอม (environment) สงแวดลอม คอ ทกสงทอยรอบตวมนษย ทงทเกดขนเองตามธรรมชาตและมนษยสรางขน ทงทมชวตและไมมชวตทงทเปนรปธรรมและนามธรรม สงแวดลอมมอทธพลตอสขภาพนบตงแตปฏสนธจนวนาทสดทายของชวต สงแวดลอม อาจจาแนกคณลกษณะได 4 ประเภท คอ

3.2.1 สงแวดลอมทางเคม ไดแก สารเคมตาง ๆ ทเกยวของ เชา อาหาร เครองสาอาง ยาฆาแมลง สารเคมทเจอปกอยในอาหาร เปนตน 3.2.2 สงแวดลอมทางชวภาพ ไดแก สงมชวตทงหลาย เชน เชอโรค แมลง สตว พช บคคลรอบขาง เปนตน 3.2.3 สงแวดลอมทางกายภาพหรอทางฟสกส ไดแก สงทไมมชวต มทงสงเปนธรรมชาต และทมนษยสรางขน เชน ดน นา อากาศ ความรอน แสง เสยง รงส สภาพดนฟาอากาศ สภาพทางภมศาสตร ทอยอาศย ยานพาหนะ เครองยนต กลไก อปกรณเครองใชตาง ๆ เปนตน 3.2.4 ระบบความสมพนธระหวามนษย บางกเรยกวา สงแวดลอมทางสงคมและเศรษฐกจ ไดแก สงแวดลอมทเปนระบบหรอแบบแผนทมนษยคดขนมาเพอการอยรวมกนทางสงคม เชน ระบบเศรษฐกจ ระบบการศกษา ความเชอ ความเปนอย วถชวต คานยม ลทธศาสนา ขนบธรรมเนยมประเพณ วฒนธรรม การสอสาร ชนชนในสงคม ระบบการเมองการปกครอง และระบบสาธารณะ เปนตน สงแวดลอมเปนตวกาหนดสขภาพ ตงแตการปฏสนธ สงแวดลอมททารกเจรญเตบโตอยในครรภของมารดาจนถงระยะคลอด ทสาคญคอ สภาพของมารดา เชน มารดามอายมากอาจทาใหทารกมความพการของสมอง ไดแก ปญญาออน ดาวนซนโดรม ศรษะโต เปนตน หากมารดาเปนโรคหดเยอรมน ซฟลส เบาหวาน โรคของตอมธยรอยด อาจทาใหมความพการ หรอ พฒนาการบกพรอง การตรากตรา เกนไปของมารดา อาจกระทบกระเทอนตอการเจรญเตบโตของทารกในครรภ ภาวะโภชนาการของมารดา ทไดรบไมเพยงพอ อาจทาใหทารกคลอดกอนกาหนด การทมารดาไดรบวตามนซมากเกนไปอาจทาใหเกดโรคลกปดลกเปดในระยะแรกคลอดได มารดาทดมแอลกอฮอลมาก มผลตอการเจรญเตบโตของสมองของทารก อาจทาใหปญญาออน

77

อาจทาใหแทงหรอทารกตายในครรภเชนเดยวกบมารดาทสบบหรการไดรบรงสของมารดามผลตอการพฒนาของทารกในครรภ มารดามความเครยดมากทาใหทารกในครรภเคลอนไหวมาก เชอวาทาใหทารกเครยดได นอกจากนสงแวดลอมทางสงคมของมารดา เชน ระดบการศกษา ฐานะทางเศรษฐกจ และสงคม ความเชอ วถชวต คานยม ระบบการเมองการปกครอง ระบบสาธารณะสข เปนตน ยอมสงผลกระทบทงโดยตรงและโดยออมตอสขภาพของมารดาอนมผลตอสขภาพของทารก มารดาทเตรยมตวเตรยมใจพรอมทจะมบตร และไดรบการบรการดานการแพทยทเหมาะสมในระยะคลอด ยอมสงผลดตอสขภาพของมารดาและทารก หลงจากคลอดไปจนตลอดชวต มนษยจะตองเผชญกบสงแวดลอมทวไปดวยตนเอง ไดแกสงแวดลอมทางเคม ชวภาพ กายภาพ และระบบความสมพนธระหวางมนษยกบมนษย ซงจะมอทธพลตอสขภาพทงดานทเปนคณและเปนโทษได ชวตมนษยจงขนอยกบสงแวดลอม และเปนสวนหนงของสงแวดลอมดวย อยางไรกด มนษยมความสามารถในการปรบปรง เปลยนแปลงและแกไขสงแวดล อมได ดงนนความพยายามในการควบคมดแลสงแวดลอมทกดานเพอใหเอออานวยประโยชนตอสขภาพทงของตนเองและสวนรวมจงเปนสงทควรกระทาอยางสดความสามารถ

3.3 สขปฏบต (health practice) สขปฏบตหมายถงการกระทาหรอการปฏบตเพอสขภาพ ดงนน สขปฏบตจงเปนตวกาหนดสขภาพทสาคญมาก หากบคคลมพนธกรรม และสงแวดลอมด แตไมปฏบตตนเพอสขภาพ มโอกาสนอยมากทจะทาใหบคคลผนนมสขภาพ สขปฏบตทสาคญ และมผลตอสขภาพสวนบคคลไดแก การบรโภค อาหาร ทอยอาศย เครองนงหมและยารกษาโรค การออกกาลงกาย การพกผอน การระวงรกษาอวยวะภายนอกการปองกนโรคและอบตภย การสรางเสรมสขภาพจต และการมสานกตอสงคม คณะกรรมการสขศกษาของประเทศไทย เหนวาคนไทยมปญหาทางดานพฤตกรรมสขภาพ จงไดกาหนดแนวทางในการพฒนาสขนสย (health habbit) 10 ประการซงเรยกวา สขบญญตแหงชาต (health disciplines) สขบญญตแหงชาต คอขอกาหนดทเดก เยาวชน และประชาชนทวไปพงปฏบตอยางสมาเสมอจนเปนนสย เพอใหมสขภาพทดทงรางกายและจตใจ ไดแก

1. ดและรกษารางกายและของใชใหสะอาด 2. รกษาฟนใหแขงแรง และแปลงฟนทกวนอยางถกตอง 3. ลางมอใหสะอาดกอนกนอาหารและหลงการขบถาย 4. กนอาหารสก สะอาด ปราศจากสารอนตราย และหลกเลยงอาหารรสจดสฉดฉาด 5. งดบหร สรา สารเสพตด การพนน และการสาสอนทางเพศ 6. สรางความสมพนธในครอบครวใหอบอน 7. ปองกนอบตภยดวยการไมประมาท 8. ออกกาลงกายอยางสมาเสมอ และตรวจสขภาพประจาป 9. ทาจตใจใหราเรงแจมใสอยเสมอ 10. มสานกตอสวนรวม และรวมสรางสรรคสงคม

78

จะเหนไดวา สขปฏบต เปนสงสาคญทควรปลกฝงใหเกดขนกบทกคน เพราะทดสงทกอยางทกระทาหรอปฏบตในชวตทกวนาท มผลตอสขภาพทงโดยตรงและโดยออมความจรงทวา “ทาดไดดทาชวไดชว” สามารถนามาใชไดกบการประพฤตประปฏบตทเกยวกบสขภาพดวย หากบคคลมสขปฏบต และปฏบตเปนประจาสมาเสมอจนตดเปนนสยยอมนามาซงสขภาพตอเนองกนไปอยางไมหยดยง อาจกลาวไดวา องคประกอบสาคญเปนตวกาหนดสขภาพ ประการแรกคอพนธกรรม เปนจดเรมตนของสขภาพดานบคคล เปนตนทกาหนดระดบสขภาพสงสดทบคคลจะพงมได มอทธพลตงแตเรมมการปฏสนธ ประการทสองคอ สงแวดลอม ซงมอทธพลหลงการปฏสนธเปนตนมา ไดแก สภาพของมารดา และสงแวดลอมทงไปในการดารงชวต และประการทสามคอสขปฏบต ซงเปนภาวการณกระทาทผนามาซงสขภาพอาจทาโดยรหรอไมร เตมใจหรอไมเตมใจกตาม แตตองกระทาดวยตนเอง ไมอาจซอหาหรอหยบยนใหกนได เนองจากแตละบคคลมความแตกตางกนในทางดานพฤตกรรม สงแวดลอมและสขปฏบต จงทาใหมสขภาพตางกน แมแตในบคคลเดยวกนสงแวดลอมและสขปฏบตทเปลยนแปลงไป ยอมทาใหสขภาพของบคคลไมคงทเชนเดยวกน จงไมควรประมาทในสขภาพของตน ดและรกษาพนธกรรมทม สงแวดลอมทด และสขปฏบตในปจจบนทเปนอยอยาใหเสอม และปรบปรงสงเสรมสงแวดลอมและสขปฏบตใหดยง ๆ ขนไป

4. ประเภทของสขภาพ สขภาพอาจจาแนกได 2 ประเภท คอ 4.1 สขภาพสวนบคคล (personal health) คอ ภาวะความสมบรณทางรางกาย จตใจ และการดารงชวตอยในสงคมดวยดของแตละบคคล องเปนผลมาจากพนธกรรม สงแวดลอม และสขปฏบตของแตละบคคล 4.2 สขภาพชมชน (community health) คอ ภาวะความสมบรณทางดานสขภาพของชมชนโดยภาพรวม และเนองจากองคประกอบของชมชนทสาคญไดแก คนตงแต 2 คนขนไป พนทอาณาเขตทกาหนดบรการในสงคม การประทะสมพนธระหวางสมาชกในชมชนและการมผลประโยชนรวมกน ดงนน สขภาพชมชน จงควรพจารณาภาพรวมของความสมบรณขององคประกอบทกดานในชมชนดวย สขภาพสวนบคคล และสขภาพชมชนทมสวนสมพนธกนเพราะชมชนประกอบดวย คน สขภาพสวนบคคลจงสงผลตอสขภาพชมชน และสขภาพของบคคลไดรบอทธพลจากสงแวดลอม โดยเฉพาะอยางยง คอสงแวดลอมทางสงคม ดงนนสขภาพชมชน จงสงผลตอสขภาพสวนบคคลดวย ความสมพนธซงกนและกนสงผลไดทงในดานบวกและดานลบ บคคลทกคนพงตระหนกวา การกระทาทกอยางของตนสงผลกระทบตอสขภาพสวนรวมไมโดยตรงกทางออม อาจสงผลใหเหนไดในทนททนใดหรอตองใชเวลาและสงผลทงทเปนประโยชน หรอเปนโทษไมมากกนอย นอกจากนยงตองมสวนรวมในการปองกนปญหาและพฒนาสขภาพของชมชน เพอประโยชนในการปกปองและพฒนาสขภาพของบคคลอกดวย

79

5. การสรางเสรมสขภาพสวนบคคล หากพจารณาองคประกอบสาคญทเปนตวกาหนดสขภาพ คอพนธกรรมสงแวดลอม และสขปฏบต อาจกลาวไดวา บคคลสามารถปองกนโรคและสงเสรมสขภาพสวนบคคลไดโดย 5.1 การเฝาระวงเพอปองกนความผดปกตหรอโรคทางพนธกรรมทตนเสยง เนองจากแตละบคคลอาจไดรบการถายทอดความผดปกตหรอโรคทางพนธกรรมจงจาเปนตองรความจรง เพอการเฝาระวง สงเกต หลกเลยงปจจยเสยง ตรวจสขภาพ และดแลสขภาพใหมากเปน พเศษ เพอปองกนความผดปกตดงกลาวไมใหเกดขนหรอหากไมมความผดปกตหรอ โรคทางพนธกรรมเกดขน แลว จะตองมสขปฏบตและปรบตวไดเหมาะสมและดทสดสาหรบสขภาพของตน 5.2 การเลอกคครอง และการวางแผนชวตทเหมาะสม ตามธรรมชาตของมนษย เมอถงวยรนจะตองมความสนใจเพอนตางเพศ และเมอเขาสวยผใหญทสามารถรบผดชอบการดารงชวตขงตนเองได จะมการแสวงหาผทจะมารวมชวตอยางจรงจง การเลอกคครองจงตองใชเหตผลมากกวาใชอารมณและควรคานงถงความเหมาะสมในองคประกอบตางๆ รวมทงภาวะสขภาพ และคณลกษณะทางพนธกรรมทอาจถายทอดไปยงลกดวย การรบรขอมลทางดานสขภาพและความ เสยงของความผดปกตหรอโรคทางพนธกรรม จะชวยใหการตดสนใจวางแผนชวตและวางแผนครอบครวทเหมาะสม เพอปองกนการเกดปญหาสขภาพและพนธกรรมทอาจเกดขนกบลกในอนาคต ซงสงผลกระทบไปถงครอบครว และสงคมอกดวย 5.3 การสขาภบาลสงแวดลอม เนองจากสงแวดลอมทางเคม ชวภาพ และกายภาพ มอทธพลตอสขภาพ ดงนนจงตองมการสขาภบาลหรอการระวงรกษาเพอความปราศจากโรค โดยมงทาการปรบปรง เปลยนแปลง รกษาควบคมสภาพของสงแวดลอมใหอยในสภาวะทเหมาะสมเอออานวยตอการดารงชวตอยางมสขภาพ จงกลาวไดวาจะจดการสงแวดลอมทางเคม ชวภาพ และกายภาพทดชวยทาใหบคคลมสขภาพ 5.4 สขปฏบต การปฏบตเพอสขภาพเปนสงทหยบยนใหกนไมได การปฏบตทด เพอสขภาพจงตองกระทาตอเนองและตลอดเวลา เพอใหเกดผลคอสขภาพทตอเนองและยงยน (ดงภาพ 4.1)

80

ภาพท 4.1 การสรางเสรมสขภาพสวนบคคลดานสขปฏบตเพอสขภาพทด ทมา : วทญ แกวสพรรณ (2559)

6. ปจจยหรอองคประกอบทเกยวกบสขภาพสวนบคคล ในทนจะกลาวถงปจจยสาคญบางประการเทานน

6.1 อาหาร อาหารเปนปจจยทสทมนษยมความจาเปนตองไดรบตราบเทาทยงมชวตการบรโภคอาหารโดยสต ปญญา จะทาใหบคคลมสขภาพ 6.1.1 ความหมาย อาหาร คอ สงทกนได ไมเปนพษ เมอรบสรางกายแลวเกดประโยชนแกรางกาย โดยใหสารอาหารอยางนอยหนงชนด เปนสงทจาเปนทมนษยตองไดรบตลอดชวต สารอาหาร คอ สารเคมททอยในอาหาร โภชนาการ คอ วชาการทกลาวถงกระบวนการเปลยนแปลงของอาหาร ตงแตเรมเขาปาก มการยอย และดดซมภายในรางกาย จนถงการขบถายเอาอาหารออกมา 6.1.2 ความสาคญของอาหาร อาหารและสารอาหาร มประโยชนตอสขภาพ คอ

1) ทาใหรางกายเจรญเตบโต และซอมแซมรางกาย 2) ใหพลงงานและความรอน ซงจาเปนตอการทางานของอวยวะภายในและการทา

กจกรรมในชวตประจาวน 3) ชวยควบคมปฏกรยาเคมตางๆ ในรางกาย และการทางานของอวยวะทกสวน 4) ชวยปองกนและตานทานโรค

อาหาร จงเปนสงจาเปนตอชวต ทาใหชวตดารงอยไดและการรบประทานอาหารทเหมาะสม จะชวยเสรมสรางสขภาพทางรางกาย จตใจ สงคม ทงยงมผลตอสภาพอารมณ และสตปญญาอกดวย 6.1.3 ปจจยทมผลกระทบตอการใชประโยชนของอาหารในรางกาย

81

การรบประทานอาหารเพอสขภาพ จะตองคานงถงหลกปฏบต 4 ประการคอ 1) คณคาทางโภชนาการของอาหาร อาหารจะเกดประโยชนแกรายกายเตมทตองเปนอาหารทมคณคาทางโภชนาการสงหรอเรยกวา อาหารสมสวน (balanced diet) หมายถง อาหารทมสารอาหารทรางกายตองการครบทกชนด และมปรมาณเพยงพอกบความตองการของรางกาย ดงนนการรบประทานอาหารทกมอ ควรประกอบดวย อาหารหลกครบ 5 หม ผานการประกอบอาหารทสงวนสารอาหารตาง ๆ ทมอยในอาหารนนไวใหมากทสด 2) การสขาภบาลอาหาร การควบคมอาหารและปจจยทเกยวของตงแตการผลตอาหารดบ จนถงการไดอาหารทพรอมรบประทานโดยคานงถงความสะอาด ความปลอดโรคปลอดภยเปนปจจยสาคญทจะปองกนโรคทมอาหารเปนสอ และทาใหอาหารมประโยชนตอรางกายเตมท 3) ความดงดดใจผบรโภค การปรงแตงอาหารเพอใหอาหารมรป รส กลน ส เนอ สมผส ทกระตนความอยากรบประทาน หรอจดบรรยากาศในการรบประทานทเหมาะสม ไมใหเกดโทษ ภย จะทาใหเกดความพงพอใจในการรบประทานอาหารทมคณคาทางโภชนาการ และถกหลกสขาภบาลของอาหาร ทาใหอาหารไดถกนาไปใชประโยชนไดอยางเตมท อยางไรกตาม ปจจยขอนอาจไมจาเปนสาหรบบคคลท “ฉลาดกน” คอ รบประทานอาหารโดยคานงถงประโยชนปลอดภยและประหยด 4) สขปฏบตเกยวกบการรบประทานอาหาร การปฏบตตนทเหมาะสมทงกอน ระหวาง และหลงการรบประทานอาหาร ทาใหรางกายไดรบอาหารนาไปใชประโยชนไดเตมทและไมกอใหเกดปญหาสขภาพ 6.2 สารอาหาร สารอาหาร คอสารเคมทมอยในอาหาร แบงออกเปน 6 ชนด คอ คารโบไฮเดรต ลปด (ไขมน) โปรตน เกลอแร วตามน และนา ซงสารอาหารแตละชนด จะใหประโยชนตอสขภาพตางกน และพบไดในอาหารตางกน 1) คารโบไฮเดรต เปนสารอาหารทใหพลงงานและความรอน ชวยใหไขมนเผาผลาญไมสมบรณ สวนการใชโปรตนในรางกาย และสวนประกอบของสารเคมทสาคญในรางกาย ชวยรกษาสภาพในรางกายใหคงท ชวยทาลายพษในสารบางอยาง ชวยการทางานของลาไส คารโบไฮเดรตทเหลอจะเปลยนเปนไขมน และกรดอะมโน เปนตน อาหารทมคารโบไฮเดรตมาก ไดแก นาตาลขาว สวนเซลลโลสมมากในผลไมแหง ขาว และผลตภณฑของขาว ผลไมเปลอกแขง ผก ผลไม เปนตน 2) ลปด (ไขมนและสารทมลกษณะคลายไขมน) เปนสารอาหารทชวยใหอาหารมรส กลน เนอสมผสด เปนแลงเกดของวตามนทละลายในไขมนคอ วตามน เอ ด อ เค และชวยการดดซมของวตามนทละลายในไขมน ใหกรดไขมนทจาเปนแกรางกายสาหรบการเจรญเตบโตและสขภาพผวหนงของทารก และเดก ชวยใหอมนานกวาอาหารประเภทอน สวนไขมนในรางกายมนษยมประโยชนคอ ใหพลงงานและความรอนปองกนการกระทบกระเทอนของอวยวะภายใน ชวยปองกนการสญเสยความรอนของรางกาย ชวยพยงหรอทาใหอวยวะทรงรป เชน ไขมนบแกม ฝามอ เปนตน สามารถเปลยนเปนคารโบไฮเดรต และกรดอะมโน อาหารท

82

มไขมนมาก ไดแก นามนพช ไขมนจากสตว เนอทมไขมน เนย อาหารและขนมทสวนผสมหรอการปรงทเกยวของกบนามนและไขมน 3) โปรตน โปรตนเปนสวนประกอบของเซลลทกเซลล รางกายตองใชโปรตนสราง และซอมแซมเนอเยอตลอดชวต โปรตนเปนสารอาหารทเกยวของกบการสรางสารควบคมการทางานของรางกายไดแก เอนไซม ฮอรโมนและสารตอตานโรค ชวยรกษาสงแวดลอมภายในรางกายใหอยในสภาพทคงท ไดแกความเปนกรดดาง และดลของนาในรางกาย ใหพลงงานและความรอน ชวยขนสงสารตาง ๆ ในเลอด ชวยปองกนโรคไขมนสะสมมากผดปกตในตบสามารถเปลยนเปน คารโบไฮเดรต ไขมน หรอบางสถานการณอาจเปลยนเปนวตามนได อาหารทมโปรตนมาก คอ นมแม ถอวาเปนโปรตนทมคณคาทางชววทยาสงสด รองลงมาคอ ไข นม เนอสตว และผลตภณฑจากนมสวนในพชคอถวเหลอง 4) เกลอแร เปนสารอาหารทชวยเสรมสรางรางกายหรอเปนสวนประกอบของรางกาย และควบคมการทางานของรางกาย เกลอแรทสาคญ เชน 4.1) แคลเซยม เปนเกลอแรทมมากทสดในรางกาย จาเปนสาหรบการสรางกระดกและฟน การแขงตวของเลอด จาเปนสาหรบการทางานของระบบประสาทและกลามเนอ ควบคมการทางานของกลามเนอหวใจการเคลอนไหวของธาตอน ๆ ทผานเขาออกในทกเซลล และชวยกระตนการทางานของเอนไซมหลายชนด อาหารทมแคลเซยมมากไดแก กงแหง ใบมะกรด ลกเดอย งา เนยเขง กงฝอย นมผง ใบชะพล ใบตงโอ ผกโขมหนาม ผกสะเดา กะป ใบยอ เปนตน 4.2) ฟอสฟอรส ทางานคกบแคลเซยมในการสรางกระดกและฟน จาเปนสาหรบกระบวนการเคมสาคญในรางกาย เชน การใหสารอาหารในรางกาย การดดซมนาตาลในลาไสเลก หลอดไตและการรกษาสมดลกรดดางของรางกาย อาหารทมฟอสฟอรสมาก ไดแก เนยแขง ถวเมลดแหง ตบ ขาวชนดตาง ๆ เครองในสตว ไข เปนตน 4.3) ไอโอดน เปนสวนประกอบสาคญของฮอรโมนจากตอมธยรอยด หรอธยรอกซน ซงเปนฮอรโมนควบคมการเจรญเตบโตของรางกายและสมองและการสนดาปในรางกาย อาหารทมไอโอดนมาก ไดแก อาหารทะเล เกลอแกงทเตมสารประกอบไอโอดน 5) วตามน เปนสารอาหารทเปนสวนประกอบของเอนไซม และโคเอนไซมหลายตว จาเปนสาหรบปฏกรยาเคมในรางกาย ชวยในการเจรญเตบโตชวยใหอวยวะทางานปกต ปองกบโรคและตานทานโรค โดยปกตจะแบงวตามนเปน 2 กลม คอ วตามนทละลายในไขมน ไดแก วตามน เอ ด อ และเค และวตามนทละลายในนา ไดแก วตามนบ และซ วตามนทสาคญ เชน 5.1) วตามนเอ ชวยใหเยอบอวยวะเกยวกบการหายใจทางเดนอาหาร การสบพนธ การขบถาย เยอนยนตา ตอมทอตาง ๆ ชมชนและเปนมนทาใหปองกนเชอโรค ชวยใหนยนตามองเหน และปรบตวไดงายเมอเปลยนจากทสวางเปนทมด จะชวยสรางกระดกและฟน อาหารทมวตามนเอมากไดแก นามนตบปลา ตบ ไขแดง เนย นม พชทมวตามนเอ ไดแก ผกใบเขยว พชสเหลอง และสแสด หากรางกายไดรบวตามนเอมากเกนไป เชน จากยาวตามนบรสทธมากเกนไปเปนเวลานาน จะทาใหเบออาหาร ผมรวง ผวแหง

83

หยาบ เปนแผลเรอรง ปากแตก แขนขาบวมและปวดกระดก ในปากเดกกระดกจะออนและเปาระงาย ในผใหญอาจเกดเนองอกทสมอง ตบ และมามโต 5.2) วตามนด ชวยในการดซมและการใชแคลเซยม และฟอสฟอรสในรางกาย จงจาเปนสาหรบการเจรญเตบโต ปองกนโรคกระดกออนควบคมปรมาณแคลเซยมในเลอด และควบคมการทางานของเอนไซมเกยวกบการใชฟอสเฟสในรางกาย อาหารตามธรรมชาตมวตามนดนอย พบวาสารพวก สเตอรอล ซงอยใตผวหนง เมอถกแสงแดดหรอแสงอลตราไวโอเลตจะใหวตามนด อาหารทมวตามนด ไดแก นามนตบปลา ไขแดง เนยเหลว และตบ หากไดรบวตามนดมากเกนไป จะทาใหเบออาหารกระหายนา คลนไส อาเจยน ทองเดน ปสสาวะบอยและออนเพลย กระดกจะเสยแคลเซยมมากเกนกวาปกตทาใหเปราะหรอแตกงาย แคลเซยมและฟอสฟอรสในเลอดสง เกลอแคลเซยมจะไปจบเกาะทเนอเยอ เชน หวใจ ตบ ไต ทาใหอวยวะเหลานนไมทางาน 5.3) วตามนอ ในสตว เกยวของกบการสรางเลอด การสบพนธการทางานของระบบประสาทสวนกลาง กลามเนอและหลอดเลอด มการนพวตามนอมาใชในการรกษาโรคหวใจและเลอดบางชนด ลดคอเลสเตอรอลในเลอดรกษาโรคหด ทาลายสารกอมะเรง ลดพษจากยาแกปวด รกษาฝา อาหารทมวตามนอมาก ไดแก นามนสกดจากจมกขาวสาล นามนรา นามนถง นามนขาวโพด ถวเมลดแหง ผกใบเขยว ธญพชทขดสแตนอย 5.4) วตามนเค จาเปนในการสงเคราะหสารโปรธรอมบน เพอชวยใหเลอดแขงตว อาหารทมวตามนเคมากไดแก ผกใบเขยว นามนถวเหลอง มะเขอเทศ ไขแดง ตบ การไดรบวตามนเคมากเกนไปในเนอสตวทาใหเปนโรคโลหตจาง 5.5) วตามนบ วตามนนกลมนไดแก บหนง บสอง ไนอะซน บหก กรดโฟลก บสบสอง กรดแพนโทเธนค ไบโอตน ไอโนสตอล กรดพาราอะมโนเบนโซอก และโคลน วตามนบรวมมกเปนสารพวกโคเอนไซมซงจาเปนสาหรบปฏกรยาเคมเกยวกบการใชจายสารอาหารทกชนด ดงนนผใชแรงงานมากหรอรบประทานอาหารมากจะใชวตามนนมากขน นอกจากนยงจาเปนสาหรบ ผวหนง ระบบประสาท นยนตา ผมหรอขน และการสรางเลอด วตามนบทสาคญไดแก 5.5.1) วตามนบหนง จาเปนสาหรบการเผาผลาญสารอาหารพวกคารโบไฮเดรต ชวยใหมความอยากอาหารดขน การยอยและการขบถายดขน ชวยในการเจรญเตบโต การสบพนธ การผลตนานม ชวยการทางานระบบประสาท และหวใจ หากขาดวตามนบหนงจะเปนโรคเหนบชา คอ กลามเนอไมมแรง ผวหนงไมมความรสก เปนอมพาตตามแขนและขา อาจมหาการบวมตามตว แขน ขา และหวใจ อาหารทมวตามนบหนงมากไดแก จมกขาว ราขาว ตบ เครองในสตว เนอสตว ถวเมลดแหง ยสต ขาวซอมมอ เปนตน

5.5.2) วตามนบสอง เปนสวนประกอบในโคเอนไซมหลายชนดทเกยวของกบการท สารอาหารในรางกาย บารงสายตา จาเปนสาหรบผวหนงและระบบประสาท ถาขาดวตามนบสอง มมปากจะแตก เปนแผลอกเสบหรอโรคปากนกระจอก มแผลอกเสบทรองระหวางจมกและปากเยอบรมฝปากแหงและอกเสบเปนแผล ลนมกอกเสบ เปลยนเปนมน และเปลยนเปนสแดงอมมวง นาตาไหลงาย คนตา ไมกลาสแสงเปลอกตาบวม เปนแผล เมอนยนตาและเหนภาพทชด เสนเลอดฝอยทมมนยนตาจะกระจายเขาไปในตาขาว

84

เกดจดสทตาขาว และเยอนยนตาอกเสบไดงาย อาหารทมวตามนบสองมาก ไดแก นม เครองในสตว ยสต ถวเหลองแหง ผลไมเปลอกแขง จมกขาว ขาวซอมมอ ผกใบเขยว เปนตน 5.6) วตามนซ จาเปนสาหรบการสรางสารคอลลาเจน ซงชวยยดเซลลเขาดวยกน จงชวยใหบาดแผลหางายหรอเนอประสานกนงายขน ชวยควบคมระบบการทางานของเอนไซมทเกยวของกบการหายใจ การเผาผลาญสารอาหาร เปนโคเอนไซม ซงเปนตวเรงปฏกรยาทเกยวกบการสรางสารพวกคอลลาเจน ฮอรโมนจากตอมหมากไตชนนอก ชวยในการดดซมของแคลเซยม และเหลก ชวยปองกนตานทานโรค ลดภาวะเครยด ทาลายพษของสารตางๆ อาหารทมวตามนซมาก ไดแก เชอร มะขามปอม มะรม มะมวงหมพานต พรกหยวกแดง ผกช ใบผกคะนา ผกชะอม ผกบง นาสม มะนาว เปนตน จะเหนไดวา วตามนซมมากในผกสด และผลไมสดแทบทกชนด ผลไมสกมมากกวาผลไมดบ ใบผกสวนยอดหรอใบออนมากกวาใบแก เนองจากวตามนซละลายนาไดงาย สลายตวงายเมอตงทงไวในอากาศ ถกแสงสวางและความรอน จงควรระวงการสญเสยวตามนซในทกขนตอนใหมาก 6) นา เปนสารอาหารทเปนสวนประกอบทสาคญและจาเปนในเซลลทกเซลลนาสามารถละลายสารตาง ๆ ไวในเซลลและรางกาย จาเปนสาหรบการทางานของเซลล และปฏกรยาเคมในรางกาย ชวยขนสงออกซเจนและสารอาหารไปยงเซลล ขนสงของเสยและกาซคารบอนไดออกไซดออกจากเซลลไปยงอวยวะขบถาย ชวยใหการขบถายเปนไปโดยสะดวกเปนสารจาเปนในการสะสมอาหารในรางกาย ชวยควบคมอณหภมของรางกายไมใหเปลยนตามสภาพแวดลอม รกษาความเปนกรดดางของเลอด และสมดลของเกลอในรางกาย ปรมาณของนาทควรไดรบขนอยกบปจจยหลายอยาง เชน อากาศรอน ความเจบปวย ประเภทของอาหารทรบประทาน เปนตน โภชนากรแนะนาวาสาหรบผใหญ ประมาณวนละ 6-8 แกว หากรางกายไดรบนาไมพอหรอสญเสยนามอาการกระหายนา ผวหนง เยอบอวยวะแหว นาหนกลด ปสสาวะนอย อาจหมดสตได หากรางกายไดรบนามาก ไตกจะขบถายนาสวนเกน แตถาไตไมดจะทาใหมอาการปวดศรษะ อาเจยน กลามเนอเปนตะครว ความดนเลอดสงขนและมอาการบวม จะเหนไดวา รางกายจาเปนตองไดรบสารอาหารครบทกชนดในปรมาณทเหมาะสม เพอใหรางกายทางานไดอยางปกต เพราะสารอาหารแตละชนดทาหนาทหลายอยางและทาหนาทรวมกบสารอาหารอน ๆ การไดสารอาหารไมครบบางชนด หรอปรมาณทนอยมากเกนไป ยอมสงผลกระทบซงกนและกน อนสงผลเสยตอสขภาพ

7. อาหารหลก 5 หมของไทย การรบประทานอาหารใหถกตามหลกโภชนาการ เพอใหไดสารอาหารครบถวน และมปรมาณเพยงพอสาหรบแตละบคคลเทานน ในทางปฏบตเปนสงททายากสาหรบคนไทยโดยสวนใหญ โภชนากรของไทยจงไดจาแนกอาหารออกเปน 5 หม โดยจดอาหารทมสารอาหารคลายกนเขาไวในหมเดยวกน และแนะนาใหคนไทยบรโภคใหครบทกมอทกวน เพอใหงายและสะดวกในการปฏบต ซงจะชวยใหไดรบสารอาหารครบทกชนด อาหารหลก 5 หมของไทยแบงไดดงน หมท 1 เนอสตวตาง ๆ ไข นม ถวเหลองแหงและงา อาหารหมนเปนแลงสาคญทใหสารอาหาร โปรตนประเภทสมบรณ เปนสวนใหญ นอกจากนยงมเกลอแร วตามน และไขมน จงชวยในการเจรญเตบโต

85

ซอมแซมสวนทสกหรอ ปองกนและตานทานโรค ชวยควบคมการทางานของอวยวะตาง ๆ ในรางกาย และใหพลงงาน หมท 2 ขาว แปง นาตาล เผอก มน ตลอดจนอาหารทมแปงและนาตาลเปนสวนประกอบ อาหารหมนเปนแหลงสาคญทใหคารโบไฮเดรตเปนสวนใหญจงใหพลงแกรางกาย หมท 3 ผกใบเขยวและพชผกอน ๆ อาหารหมนเปนแหลงสาคญทใหเกลอแร เชน แคลเซยม และเหลก วตามน เชน วตามนเอ บสอง และซ เปนสวนใหญ นอกจากนยงไดคารโบไฮเดรต เชน เซลลโลส อกดวย อาหารหมนชวยใหรางกายแขงแรง อวยวะตาง ๆ ทางานตามปกต และยงมกากอาหารทปองกนทองผก หมท 4 ผลไมตาง ๆ อาหารหมนใหเกลอแร วตามนและเซลลโลส เชนเดยวกบผก เพราะคนไทยกนผกเปนของคาว สวนของหวานมกเปนขนมททาดวยแปงนาตาลมากกวาผลไม การแยกจากหมผก นาจะมผลใหเปลยนแบบอยางการกน จากการกนขนมเปนของหวาน มาเปนกนผลไม เปนของหวานแทน และผลไมทกมอปรมาณพอเหมาะ หมท 5 นามนและไขมนจากพชและสตว อาหารหมนเปนแลงสาคญทใหไขมน ซงจะใหพลงงานและความอบอนแกรางกาย ชวยการดดซมของวตามนทละลายในไขมนและใหกรดไขมนทจาเปนแกรางกาย

สขปฏบตเกยวกบการรบประทานอาหาร ไดแก 1. กอนรบประทานอาหาร

1.1 ลางมอใหสะอาด 1.2 นงในทาทสบาย ลาตวตรง 1.3 ทาจตใจใหสบาย 1.4 รบประทานอาหารตรงเวลา ใหเปนเวลา

2. ขณะรบประทานอาหาร 2.1 รบประทานอาหารครบสารอาหารและเพยงพอตอความตองการของรางกาย 2.2 รบประทานอาหารสะอาด ปลอดโรค ปลอดภย 2.3 ใชชอนกลางประจาสารนกบขาวเมอรบประทานอาหารรวมกบผอน 2.4 ไมรบประทานอาหารรสจด 2.5 เคยวอาหารใหละเอยด 2.6 ไมดมนามากเกนไป 2.7 มมารยาทในการรบประทานอาหาร

3. หลงการรบประทานอาหาร 3.1 ลางมอใหสะอาด 3.2 ทาความสะอาดปากและฟน 3.3 ไมนอน ออกกาลงกาย หรออาบนาทนท 3.4 ฝกหสนสยการขบถายใหเปนเวลา

86

โภชนบญญต 9 ประการ กองโภชนาการ กระทรวงสาธารณสข ไดแนะนา ขอปฏบตการกนอาหารเพอสขภาพทดของคนไทย 9 ขอ หรอโภชบญญต 9 ประการดงน

1. การกนอาหารครบ 5 หม แตละหมใหหลากหลายและหมนดแลนาหนกตว เนองจากรางกายเราตองการสารอาหารตาง ๆ ทมอยในอาหาร ไดแก คารโบไฮเดรต ไขมน แรธาต วตามน รวมทงนา และใยอาหาร แตไมมอาหารชนดใดชนดเดยวทใหสารอาหารตางๆครบในปรมาณทรางกายตองการจงจาเปนตองกนอาหารใหครบ 5 หม และกนแตละหมใหหลากหลายจงจะไดสารอาหารตาง ๆครบถวนและเพยงพอ นาหนกตว เปนเครองบงชทบอกถงสขภาพของเราจงควรหมนดแลโดยใชดชนมวลกาย ซงคานวณโดยใชสตร ดชนมวลกาย = นาหนก (กโลกรม)

สวนสง (เมตร) คาปกตจะอยท 18.5 – 24.9 กโลกรม / ตารางเมตร

2. กนขาวเปนอาหารหลก สลบกบอาหารประเภทแปงเปนบางมอ ขาวเปนอาหารหลกของคนไทยทใหกาลงงาน มสารอาหาร คารโบไฮเดรต โปรตน วตามน แรธาต และใยอาหาร ควรกนขาวทขดสแตนอยและกนสลบกบอาหารประเภทแปงอน ๆ เชน กวยเตยว ขนมจน ขนมปง เผอก และมน เปนตน

3. กนพชผกใหมาก และกนผลไมเปนประจา พชผกและผลไม นอกจากใหวตามน แรธาต และใยอาหารแลวยงมสารอน ๆ ทชวยปองกนไมใหไขมนไปเกาะตามผนงหลอดเลอด และชวยทาใหเยอบของเซลลและอวยวะตาง ๆ แขงแรงอกดวย

4. กนปลา เนอสตวไมตดมน ไข และถวเมลดแหงเปนประจา เนอสตวทกชนดมโปรตนแตควรกนชนดไมตดมน เพอลดการสะสมไขมนในรางกายและควรกนปลาอยางสมาเสมอ ไข เปนอาหารโปรตน ราคาถก หาชองาย เดกสามารถกนไดทกวนแตผใหญควรกนไมเกนสปดาหละ 2-3 ฟอง ถวเมลดแหง และผลตภณฑ เปนโปรตนทดและราคาถก ควรสลบกบเนอสตวเปนประจา

5. ดมนมใหเหมาะสมตามวย นมมโปรตน วตามนบ และแคลเซยมซงสาคญตอการเจรญเตบโตและเสรมสรางความแขงแรงใหกระดกและฟนแขงแรงจงเปนอาหารทเหมาะสมกบบคคลทกวย ในคนอวนควรดมนมพรองมนเนย

6. กนอาหารทมไขมนแตพอควร ไขมนใหพลงงานและความอบอนแกรางกายทงชวยดดซมวตามน เอ ด อ เค แตไมควรกนมากเกนไปจะทาใหอวน และเกดโรคอน ๆ ตามมา การไดรบไขมนอมตวจากสตวและอาหารทมโคเลสเตอรอลมากเกนไปจะทาใหคอเลสเตอรอลในเลอดสงและเสยงตอการเปนโรคหวใจควรกนอาหารประเภท ตม นง ยาง อบ จะชวยลดปรมาณไขมนในอาหารได

87

7. หลกเลยงการกนอาหารรสหวานจดและเคมจด การกนอาหารรสจดมากจนเปนนสยใหโทษแกรางกาย รสหวานจดทาใหไดพลงงานเพมทาใหอวน รสเคมจดเสยงตอภาวะความดนโลหตสง

8. กนอาหารทสะอาดปราศจากการปนเปอน อาหารทสะอาด ปรงสกใหม ๆ มการปกปดปองกนเชอโรคแมลงวนและบรรจในภาชนะทสะอาด มอปกรณหยบจบทถกตอง ยอมทาใหปลอดภยจากการเจบปวยและรางกายไดรบประโยชนจากอาหารอยางเตมท

9. งดหรอลดเครองดมทมแอลกอฮอล การดมเครองดมทมแอลกอฮอลเปนประจา เปนโทษแกรางกายทาใหสมรรถภาพการทางานลดลงขาดสตทาใหเกดอบตเหตไดงาย สญเสยทรพยสนเงนทองตลอดจนชวตเสยงตอการเปนโรคตบแขง แผลในกระเพาะอาหารและลาไส มะเลงหลอดอาหารและโรคขาดสารอาหาร จงควรงดหรอลดเครองดมทมแอลกอฮอล และไมขบขยานพาหนะในขณะมนเมา 8. ยาและสมนไพร ยาเปนหนงในปจจยสทสาคญในการดารงชวต แมวาเราจะไมตองใชยาเปนประจาทกวนเหมอนปจจยอนอก 3 อยาง คอ อาหาหร ทอยอาศย และเครองนงหมกตาม แตทกชวต กตองผานการไดรบหรอการใชยา ตงแตเกดจนกระทงตาย เราจงควรศกษาเรองยาเพอการใชใหเกดประโยชนอยางแทจรงและปลอดภยจากการใชยา 8.1 ความหมายของยา ยา หมายถง สารหรอสารเคมซงมฤทธตอสงมชวต และไมใชอาหาร ใชในการปองกนรกษา หรอบาบดโรคตาง ๆ ในคน และสตวใหพนจากการรบกวนหรอเจบปวยจากโรคภยตาง ๆ 8.2 ธรรมชาตและแหลงกาเนดยา ยาไดจาก 2 แหลง คอ 1) จากธรรมชาต หรอเรยกวายาสมนไพร ซงไดมาจากพช สตวและแรธาต 2) ยาสงเคราะหในปจจบนยาสวนใหญไดจากการสงเคราะหโดยอาศยปฏกรยาทางเคม ในหองปฏบตการ เชน เกลอของเหลก (เฟอรรสซลเฟต) ใชบารงโลหต เปนตน 8.3 รปแบบของยา รปแบบของยาทางเภสชกรรมและการแพทยนนมากมาย เหตผลในการผลตยาในหลายรปแบบทางเภสชกรรมกเพอความเหมาะสมของยาแตละชนด ความคงตวของตวยาการออกฤทธของยา และวตถประสงคของแพทยทจะเลอกใชตามความเหมาะสมของคนไขแตละคน 8.4 วธการใชยา วธการใหยา มหลายวธ ไดแก 1) การกนยา เปนวธทนยมใชมากทสด เพราะมขอดหลายประการ เชน สะดวก ปลอดภย ราคาถกกวาวธอน สามารถใหไดดวยตนเอง และไมเจบตวดวย

88

2) การฉด ไดแก ฉดเขาเสนเลอดดา ฉดเขาเสนเลอดแดง ฉดเขากลามเนอ ฉดเขาใตผวหนง ฉดเขาระหวางผวหนง การหยดเขาเสนเลอดดา การฉดเขาไขสนหลง 3) การสดดมและการพน ยาทใชจะเปนพวกสารทระเหยได หรอเปนยานาทใหไดโดยการพนเปนฝอยเขาไป สวนมากทาขนโดยมเครองพนซงมลกษณะพเศษพนเขาทางปาก เวลาใชกรดทบงคบใหยาพนออกมา และผใชตองหายใจเขาลก ๆ พรอมกบสดยาเขาไป กลนหายใจชวครจงหายใจออก 4) การอมใตลนหรออมในปากบรเวณกระพงแกม 5) ยาเหนบ ไดแก เหนบเขาบรเวณชองคลอด ทวารหนก และชองทางเดนปสสาวะ 6) การทาหรอการปาย ใชเพอใหยาออกฤทธทนทตอบรเวณททา จะตองการฤทธเฉพาะทเพราะปกตผวหนงไมไดเปนทดดซมโดยตรง แตบางสวนของยาอาจดดซมเขาเสนเลอดในบรเวณใกลเคยงไดแตมนอย การถนวดชวยใหยาดดซมไดเรวขน 8.5 การออกฤทธยา เรามกใชยาในจดประสงคดานการรกษาเปนสาคญ จงมกเรยกกนวายารกษาโรค เมอเกดโรคหรออาการผดปกตในรางกาย อาจมสาเหตจากสภาพแวดลอมเปลยนไปมสงแปลกปลอมภายนอก ไดแก เชอโรค หรอสารเคมเขาสรางกาย หรอการทางานของระบบตางๆ ในรางกายผดปกต ดงนนเมอใชยาเพอกาจดตนตอของความผดปกต หรอเพอสงเสรมสขภาพ ยาจะทาปฏกรยากบรางกาย เชน เปลยนแปลงอตราการทางานของรางกาย ใหเพมขนหรอลดลง เปนตน ซงฤทธของยาเกดไดทวรากาย มไดเฉพาะเจาะจงทระบบใดระบบหนง นอกจากนยาจะทาปฏกรยาตอสงแปลกปลอม เชน ยบยงการเจรญเตบโตของเชอโรค ทาลายเชอโรค ฯลฯ ซงการทยามปฏกรยาตอสงแปลกปลอมไดจงยอมมผลและอนตรายตอรางกายดวย 8.6 กระบวนการเปลยนแปลงของยาในรางกาย เมอยาเขาสรางกาย จะโดยวธใดกตาม จะมกระบวนการเปลยนแปลงของยา คลายคลงกน คอ ยาสวนใหญจะตองถกดดซมเขาสกระแสเลอด (พลาสมา) โดยยาสวนหนงจะถกหมดวยโปรตนอลบลมนในสภาพสารประกอบเชงชอน ซงจะไมออกฤทธจนกวาจะแยกตวจากโปรตนนน แตยาอกสวนหนงจะอยในสภาพอสระสามารถออกฤทธไดทนท ดงนนยาทจบกบโปรตนนอยจะออกฤทธเรวและหมดฤทธเรวแตยาทจบกบโปรตนมากจะออกฤทธชาแตมฤทธอยนาน เมอยาอยในกระแสเลอดจะกระจายไปทวรางกายและจะตองผานตบซงเปนอวยวะสาคญในการเปลยนแปลงคณสมบตของยา บางชนดตองผานตบกอนเขาสระบบโลหตสวนกลาง แตบางชนดจะเขาสระบบโลหตสวนกลางกอน เชน ยาฉดตางๆ แลวจงผานเขาสตบ ซงการเปลยนแปลงตางๆ ทกลาวมาแลวสวนใหญเกดทตบ แตกอาจเกดการเปลยนแปลงทานองเดยวกนไดทอวยวะอน ๆ เชน กลามเนอ ลาไส หรอแมกระทงเสนเลอดเอง ยาทอยในกระแสเลอด จะไปหยงบรเวณทเปนโรคหรอบรเวณทตองการใหออกฤทธ ซงยาจะไดผลหรอไมขนอยกบจานวนยาทดดซมมาจนถงระดบทมากพอทจะออกฤทธได และจะตองออกฤทธไดเรวพอสมควรดวย แตอยางไรกตาม ยากจะกระจายไปยงอวยวะตาง ๆ ทวรางกาย และอาจไปสะสมในอวยวะหนงมากขนอยกบคณสมบตของยาแตละชนด เชน

89

เตตราไซคลน สะสมในกระดกและฟน ควนาควน ดทอกซน สะสมในตบ บารบทเรต สะสมในสมอง อมพรามน สะสมในปอด แคลเซยม สะสมในเอน กรซโอฟลวน สะสมในผวหนง เพนซลลน จ สะสมในไต การสะสมในอวยวะตาง ๆ ดงกลาว บางครงกไมมผลเสย แตบางครงกอาจเปนพษได เชน เตตราไซคลน ทาใหฟนเหลองถาวร กานามยซนทาใหประสาทหเสอม เปนตน เมอยากระจายตว และเขาไปสะสมอยในอวยวะแลวในขณะเดยวกนยาบางสวนจะซมเขาสกระแสโลหต เปนเชนนตลอดเวลาทยงมอยในรางกาย ยาทเขาสรางกายนน ถอเปนสงแปลกปลอมทรางกายพยายามขจดออก เมอยากระจายทวรางกาย และออกฤทธแลว จะมวธกระบวนการตาง ๆ เกดขนในรางกายเพอทาใหยาหมดฤทธ และถกขจดทง รางกายอาจถกขบถายออกมาโดยตรงในรปเดม หรอเปลยนแปลงยาใหอยในรปหมดฤทธ และละลายไดดในนากอนจงถกขบถายออกอาจมการจบตวของยากบสารบางอยางในรางกายเพอใหละลายนาไดดจงถกขบถายออก การขบถายยาออกจากรางกายจะมากนอยแคไหนหรอทางใด ขนกบบรเวณทสะสมของยาและคณสมบตของยาเอง ซงยาสวนใหญจะถกกาจดทางปสสาวะและอาจขบถายออกมาจากอจจาระ ทางลมหายใจ ทางนานม สวนทางเหงอ นาลาย และนาตา มเปนสวนนอย สรปวา เมอยาเขาสรางกาย ยาจะมการดดซม (absorption) เขาสกระแสเลอด และกระจายไปยงสวนตาง ๆ ของรางกาย (distribution) เพอไปยงตาแหนงทจะออกฤทธ (site of action) หรอเกบสะสมไวในรางกาย (storage) จากนนจะถกเปลยนแปลง (biotransformation) และถกขบออกไป (excretion) นนคอ จะมกระบวนการใหญ 4 ประการ คอ การดดซม การกระจาย การเปลยนแปลง และการขบถาย ซงรวมเรยกวา “drug disposition” กระบวนการทงสเปนตวกาหนดความเรวในการออกฤทธ (onset) ความเรงในการออกฤทธ (intensity) และชวงเวลาในการออกฤทธ (duration) สงใดทมผลตอกระบวนการดงกลาวจะมผลตอการออกฤทธของยาดวย 8.7 สาเหตททาใหเกดอนตรายจากการบรโภคยา ยาทกขนานมทงคณและโทษ ซงอนตรายจากการบรโภคมสาเหตใหญๆ 3 ประการ คอ

1) ตวยา เชน การผลตทไมถกตอง การควบคมคณภาพไมดตารบยาไมเหมาะสม การเกบ ไมถกวธ เปนตน เปนผลใหยาเสอมคณภาพยาผดมาตรฐาน ยามพษ นอกจากนน การซอยาดวยตนเอง อาจซอไดยาปลอมอกดวย

90

2) การใชยา เชน ใชไมถกคน ไมถกโรค ไมถกวธ ไมถกขนาด ไมถกชวงเวลา ใชระยะเวลาไมเพยงพอหรอมากเกนไป การถอนยาบางชนดทนท การใชยารวมกนหลายขนานหรอกบอาหารบางชนด เปนตน 3) ผใชยา เชน องคประกอบทางเชอชาต และพนธกรรม พยาธสภาพของผใชยา เปนตน 8.8 อนตรายจากการใชยาทพบบอย ไดแก 1) การดอยาและการตอตานยา (drug resistance and drug tolerance) 1.1) การดอยา (drug resistance) มกเกดกบเชอโรคตาง ๆ เปนภาวะทเชอโรคทเคยทาลายดวยยาชนดหนงสามารถปรบตวของมนจนกระทงยานนไมสามารถทาลายไดอกตอไป และหากเชอโรคใด ๆ ทสามารถดอยาไดแลว มนสามารถถายทอดคณสมบตนไปยงลกหลานของมนใหดอยานน ๆ ได ซงผลของการดอยายากแกการรกษา ตองเพมขนาดของยาทใช การปองกนการดอยาจงตองใชยาครบขนาด ไมควรซอยากนเอง ยาทมกเกดการดอยาไดแก ยาตอตานเชอ (antibacterials) เชน ยาซลฟา และยาปฏชวนะ (antibiotics) เชน เพนซลลน เตตราไซคลน สเตรปโตมยชน เปนตน 1.2) การตานยา (drug tolerance) มความหมายคลายกบการดอยา แตการตานยาเปนผลจากรางกาย (ไมใชผลจากการเปลยนแปลงของเชอโรค) ทมการดดแปลง ปรบปรงใหทนตอยาไดดขน เชน สรางเอนไซมมาทาลายยา เปนตน ทาใหการใชยาในขนาดเดมเคยใชไดผล ตองเพมขนาดของยาขน จงจะใชรกษาได ยาสวนใหญททาใหเกดการตานยา มกเปนยาออกฤทธตอสมอง เชน บารบทเรท มอรฟน หรอแมแตแอลกอฮอล เปนตน ซงยาเหลานมกทาใหเกดการตดยาควบคไปดวย 2) การใชยาในทางทผดและการตดยา (drug abuse and drug dependence) 2.1) การใชยาในทางทผด หมายถง การนายามาใชดวยตนเอง และนายามาใชโดยมใชเปนการรกษาโรค หรอเปนการใชยาทไมถกตอง และไมยอมรบในทางยา 2.2) การตดยา มกเปนผลจากการนายามาใชในทางทผด เชน ใชแอมเฟตามนเพอกระตนสมองทาใหรสกแจมใส ไมงวง หรอเพอลดความอวน แตเมอใชตดตอกนนาน ๆ จะมผลตอรางกายและจตใจ มความตองการยาอยเสมอ และเพมปรมาณขนเรอย ๆ ถาขาดยาจะมการผดปกตตาง ๆ และรนแรงถงตายได เชน เมอตดยาแอมเฟตามนแลวจะมอาการไขสง ตวสน ชก และเปนโรคจต หรอมอรฟนทใชเปนยาระงบปวดชนดรนแรง นามาสบหรอฉดเพอใหเกดอารมณเคลบเคลม ถาตดยาแลวขาดยาจะเกดอาการปวดทอง อาเจยน และตายไดเพราะความผดปกตของหวใจ และหลอดเลอด 3) การแพยา (drug allergy or hapersensitivity) เปนปฏกรยาทเกดขนเมอรางกายไดรบยาชนดใดชนดหนงเขาไปแลว รางกายจะสรางภมคมกนเพอตอตานยาชนดนน เมอรางกายไดรบยาชนดเดมนนอกในเวลาตอมายาจะไปทาปฏกรยากบภมคมกนทรางกายสรางขนมาจงทาใหเกดอาการแพ ความรนแรงแพอาจเกดขนหลงจากการใหยานนไมนาน เชน อาการไขขน ชอก หอบ หด คดจมก นามกไหล จาม ลมพษ มผนซงทาใหเปนโรคผวหน ง โลหตจางหรออาการแพอาจเกดขนภายหลงการไดรบยาเปนเวลานาน เชน ทาใหเกดสว ปากดา การแพยา มกเกยวของถงกรรมพนธ คณสมบตของยา วธการใชยา ปองกนไดโดยหลกเลยงยาทแพ ไมซอยาดวยตนเอง

91

4) ผลขางเคยง (side effect) เปนปฏกรยาปกตทางเภสชวทยาทเกดควบคกบผลทางรกษาของยา ผลนนจะเกดขนกบทกคนทไดรบยานนอยางหลกเลยงไมได ความรนแรงอาจมากนอยตางกน เชน แอมเฟตามนมผลในการลดนามก ลดอาการแพตาง ๆ ใชมากในผปวยโรคหวด ผลขางเคยงคอ ทาใหงวงนอน ซมเซา จงควรหลกเลยงการทางานเกยวกบเครองจกรการขบรถยนตเพราะจะเกดอบตเหตไดงาย 5) พษของยา (toxic effect) เกยวของกบฤทธทางเภสชวทยาในระดบรนแรงจนถงขนเปนพษ เปนผลของยาโดยตรง ตอบางอวยวะ โดยความเปนพษจะขนกบขนาดของยาทใช ถายงเพมขนาดใชยา อาการพษกยงเพมขนจนอวยวะนน ๆ พการหรอเสอมสภาพไป หรอการใชยาในระยะเวลานานตดตอกน แมจะใชในขนาดปกต กเกดพษได เนองจากพษของยาเอง เชน คลอแรมเฟนคอล สเตยรอยด แอสไพรน ถาใชนานๆ หรอขนาดสง ๆ จะทาลายไขกระดกซงเปนทสรางเมดเลอดตาง ๆ ทาใหเมดเลอดลดลง เกดโรคโลหตจาง และโรคตดเชอไดงาย ๆ พษของยาอน ๆ อาจมผลตอระบบประสาท ระบบหวใจ และระบบไหลเวยนของโลหต นอกจากนยาบางชนดซงมารดาใชขณะตงครรภ จะมผลตอเดกในครรภขนรนแรงได 8.9 การเสอมและหมดอายของยา ยาทกอยางมการเสอมอายไดทงสน ซงอาจจะเปลยนไปเปนสารทมอนตรายโดยตรง หรออาจไมมอนตรายโดยตรง แตทาใหความแรงของยาลดลง ซงอาจทาใหรกษาโรคหรออาการไมไดผลเตมทและเชอโรคดอยา จงควรสงเกตการณเสอมของยา เชน

1) สงเกตกาหนดการหมดอายทภาชนะบรรจยา โดยใชคาวา Exp. หรอ Exp. Date หรอ Expired Date หรอ Used Before หรอ Potency Guaranteed to. แลวตามดวย วน เดอน ป 2) ยาทไมไดบอกวนหมดอายทชนะบรรจยา อาจบอกวนผลต โดยใชคาวา Mfd. Date หรอ Manfd. Date หรอ Manu. Date ดวยวน เดอน ป และอาจบอกระยะเวลาของคณภาพยาไว หากไมกาหนดไวไมควรใชยาทเกบไวนานเกน 5 ป 3) สงเกตการณเปลยนแปลงของยา เชน ลกษณะ ส กลน รส เปนตน นอกจากนในการซอยาดวยตนเอง เราอาจไดรบยาปลอม หรอยาผดมาตรฐาน ซงอาจกอใหเกดอนตรายตอสภาพไดเชนกน 8.10 อนตรายทเกดจากการใชยาปลอม ยาผดมาตรฐาน และยาเสอมคณภาพ ยาปลอม ยาผดมาตรฐาน และยาเสอมคณภาพ เปนยาทกฎหมายกาหนดไววาหามผลต หามนาเขา และหามขาย หากผใดฝาฝนกจะตองไดรบโทษตามกฎหมายทงน เนองจากการใชยาทไมไดคณภาพมาตรฐานนน จะทาใหเกดอนตรายแกผใชยาได ทงในดานสขภาพ และยงเปนผลเสยทางเศรษฐกจอกดวย อนตรายจากการใชยาทไมไดคณภาพมาตรฐาน พอจะสรปสน ๆ ไดดงน

1) ถาผปวยไดรบยาทมตวยานอยกวาควร หรอไมมตวยาเลย กจะทาใหปรมาณยาทไดรบนน นอย จนไมมผลในการรกษา จะทาใหโรคไมหาย เกดลกลามมากขน ถาเปนโรครายแรงอาจถงตายได และถาเปนยาปฏชวนะกจะทาใหเชอโรคดอยา การรกษาจะยงยากมากขน 2) ถาผปวยไดรบยาทมตวยามากเกนไป กจะใหเสยงตอพษภยของยามากขน

92

3) ถาผปวยไดรบยาทมตวยาเปนยาอน กจะทาใหการรกษาไมไดผล เชนเดยวกบไดรบยาทมตวยานอยและยงอาจไดรบพษจากยาทปนปลอมมาอกดวย 4) ยาหมดอาย นอกจากจะไมมฤทธในการรกษาแลว ยาทหมดอายแลวบางตวยายงเปนพษตอรางกายดวย เชน เตตราไซคลน ทหมดอายจะเปนพษตอไต 5) ยาทเปลยนแปลงสภาพไปไมควรใช เชน แอสไพรนทไดเกบไวนาน ๆ จะมผลกของกรด ซาลซลค ซงมความเปนกรดสง ระคายเคองกระเพาะมาก และไมใหผลในการบรรเทาปวดลดไข ขอแนะนาในการหลกเลยงการใชยาปลอม ยาผดมาตรฐานและยาเลอมคณภาพกคอซอยากบเภสชกรโดยตรง ไมซอยาทบรรจในภาชนะทไมมฉลากแสดงชอยา บรษท ผผลต หมายเลขทะเบยนยา ไมซอยาชด ยาทมลกษณะไมนาไววางใจ และยาทมผนามาเรขาย 8.11 ยาสามญประจาบาน บางครงเราอาจมอาการเจบไขไดปวยเลก ๆ นอย ๆ ซงเราอาจจะไมตองการไปพบแพทยหรอไปซอยากบเภสชกรโดยตรง เนองจากความจาเปนบางประการ เชน การคมนาคมไมสะดวก หรอปญหาอน ๆ เรากไมควรปลอยปละละเลยตออาการเลก ๆ นอย ๆ ในสภาพการน เราอาจใชยาดวยตนเองไดโดยการใชยาสามญประจาบาน ทงนเพราะยาสามญประจาบานเปนยาทมตวยาซงมประสทธภาพในการรกษาด เหมาะทจะใชรกษาอาการเจบปวยทวไป ซงไมจาเปนตองใชการรกษาพเศษจากแพทย เปนยาททาใหเกดพษภยตอผใชตากวายาอนทมฤทธการรกษาคลายคลงกน ผลตโดยโรงงานผลตยาทไดรบอนญาตเทานน จงใหยาทผลตมมาตรฐานเดยวกบยาอน ๆ มตวยาครบตามทกาหนด 8.12 สขปฏบตในการใชยารกษาโรค ยาเปนสงทมคณและโทษ การบรโภคยาจงตองระมดระวงอนตรายซงควรปฏบตดงน 1) ใชยาเมอถงคราวจงเปนเทานน และไมใชประจาหรอประมาทในการใช 2) เมอมอาการเจบปวยเลก ๆ นอย ๆ ซงไมใชอาการของโรคประจาตว อาจใชยาสามญประจาบาน เพอบรรเทาอาการประมาณ 2-3 วน หากไมหายควรปรกษาแพทย 3) เพอประโยชนในการสงยา ควรบอกขอมลแกแพทย ในเรองตอไปน

3.1) ประวตการแพยา หรออาการไมสบายเมอไดรบยาชนดใด 3.2) โรคทเคยเปน หรอยงเปนอย 3.3) ยาทกาลงใชอย รวมถงอาการพเศษใดๆ ทรบประทานยาอย 3.4) การตงครรภ และการใหนมบตร 3.5) กาลงจะเขารบการผาตด

4) หากจาเปนตองซอยา ควรซอยาจากเภสชกร 5) ใชยาทมฉลากปด โดยทวไปยาใชภายนอกจะใชฉลากแดง สวนยาใชภายในจะใชฉลาก สนาเงน 6) กอนใชยาตองอานฉลากยาใหละเอยดถถวน

93

7) สงเกตยากอนใช หากมการเปลยนแปลงในลกษณะการเสอมของยา หรอเปนยาทหมดอาย หามใชยาและทาลายทงใหเหมาะสมทนท 8) ใชยาใหถกตอง คอ

8.1) ถกคน ใชไดเฉพาะบคคล ไมใชยาทเหลอกจากคนอน แมอาการคลายกนกตาม 8.2) ถกโรค คอ ตรงกบชนดของโรค หรออาการตามประสทธภาพของยา

8.3) ถกขนาด หากใชยานาตองตวงใหถกตองตามทกาหนด เชน 1 ชอนชาจะเทากบ 5 ซซและ 1 ชอนโตะ เทากบ 15 ซซ

8.4) ถกทาง คอ ถกตามวถทางทจะใชยา 8.5) ถกเวลา ควรปฏบตตามแพทยหรอเภสชกรสงโดยเครงครด หากไมสงในรายละเอยด

ควรปฏบตตามน คอ 8.5.1) กอนอาหาร คอ 30-60 นาท 8.5.2) กอนหรอหลงอาหารทนท หรอพรอมอาหาร คอรบประทานยาขณะทมอาหารอยในทอง 8.5.3) หลงอาหาร คอ หลงอาหารประมาณ 15-30 นาท 8.5.4) ขณะทองวางหรอระหวางมอ คอ กอนอาหาร 1-2 ชงโมง หรอไมนอยกวา 2 ชวโมง 8.5.5) กอนนอน แนะนาวา หลงอาหารเยนประมาณ 4 ชวโมง

8.6) ถกคาแนะนาในฉลาก และแพทยสง เชน เขยาขวดกอนใช จมนากอนเหนบยา ทา ความสะอาดแผลกอนทายา ปายแผลแลวผดดวยผา เคยวกอนกลน อมใตลน ตองปฏบตตามอยางถกตอง และปฏบตตามขอหามและคาเตอนดวย 9) หากมอาการผดปกตระหวางใชยา ควรหยดใชทนท แลวนายานนไปพบแพทย หรอเภสชกร หากวนจฉยวาแพยาตองจาชอยาทแพนนอกตอไป 10) ในกรณทไมแพยา และไมมความผดปกตทตองใชยาตามคาสงแพทยจนกวายาหมด ถายงไมหายควรไปพบแพทย เพอการรกษาตอเนอง 11) หากลมกนยา หามเพมขนาดยาในมอตอไป 12) เกบยาใหถกตองและปลอดภย ในการจดตยาประจาบาน ควรมลกษณะดงนคอ พนมอเดก อยในทมแสงสวางพอทจะมองเหนฉลากยาไดชดเจนเมอหยบมาใช เกบยาตามขอบงทกาหนด และในการ จดวางยาในต ควรจดยาใหหยบงาย สะดวก ปลอดภย โดยวางยาใชภายในไวชนบนสด ถดมาเปนยาใชภายนอกและสดทายเปนยาอน ๆ หรอเครองใชในการปฐมพยาบาลและจดยาตามการรกษา เชน ยาทใชในการรกษาโรคเดยวกนกวางไดดวยกน 8.13 สมนไพร พระราชบญญตยา (ฉบบท 3) พ.ศ. 2522 ใหความหมายไวดงน

94

“ยาสมนไพร หมายความวา ยาทไดจากพฤกษชาต สตว หรอ แร ซงมไดผสมปรง หรอแปรสภาพ” 1) แหลงกาเกด

1.1) จากพช จากสวนตาง ๆ ของพชททายาได 1.2) จากสตว จากอวยวะของสตวทนามาใชเปนยาได เชน กระดกเสอ ดหม เขากวาง

ไสเดอน แมงปอง แมงดาทะเล (เนอ กระดอง หาง ด เลอด) รงนก นามนตบปลา เสนผมคน เปนตน 1.3) จากแรธาตทเกดตามธรรมชาตหรอสงทประกอบขนจากแรธาตตาง ๆ ตามกรรมวธ เชน เกลอ ดนขาว สารสม จนส กามะถน เปนตน 2) รปแบบของยาสมนไพร

2.1) ใชสมนไพรในรปเดม อาจใชชนดเดยวหรอหลายชนดทผสมกน 2.2) นายาสกด โดยใชนาหรอแอลกอฮอลหรอตวทาลายอน ๆ ทเหมาะสม 2.3) สกดเอาแตสารออกฤทธออกมาใหบรสทธแลวนามาทาเปนยา (ภาพท 4.2)

3) ขอดของสมนไพร 3.1) มพษและผลขางเคยงนอยกวายาแผนใหม 3.2) ประหยด ราคาถก สามารถปลกพชสมนไพรได 3.3) เหมาะสาหรบผอยถนทรกนดาร 3.4) เมอรวธใช สามารถนามาใชเองได 3.5) หากมปญหาขาดแคลนยา (ราคายาสง) สามารถพงตนเองไดสวนหนง 3.6) สมนไพรบางชนดเปนทงอาหารและยา 3.7) เปนทรพยากรธรรมชาตทมอยแลว 3.8) เปนพชเศรษฐกจ ชวยเพมรายได 3.9) ลดดลการคา 3.10) เหนคณคาและการดาเนนชวตใกลชดธรรมชาต 3.11) ภมใจในวฒนธรรมและคณคาของความเปนไทย

3.12) อนรกษมรดกไทยในการสนบสนนใหประชาชนรจกชวยตนเองในการใชยาสมนไพรตามแบบแผนโบราณ 4) ขอจากดของสมนไพร 4.1) พชมมากและบางชนดมลกษณะคลายกน จงเปนการยากในการเลอกใชพชสมนไพรใหถกชนด 4.2) เปนการยากทจะเลอกใชสมนไพรใหถกขนาด ถกสดสวน

4.2.1) การเตรยมยา คอนขางยงยาก 4.2.2) เหนผลในการรกษาชา 4.2.3) พชสมนไพรบางชนดอาจเกดผลขางเคยง

95

5) กลมอาการและโรคทไมควรใชสมนไพร ไดแก โรครายแรง โรคเรอรง หรอ โรคทยงพสจนไมไดแนชดวา รกษาดวยสมนไพรได เชน งพษกด สนขบากด บาดทะยก กระดกหก มะเรง วณโรค กามโรค ความดนโลหตสง เบาหวาน โรคเรอน ดซาน หลอดลมอกเสบเรอรง ปอดบวม (ปอดอกเสบ) อาการบวม ไทฟอยด โรคตาทกชนด 6) อาการรนแรงทตองนาสงโรงพยาบาล ไดแก 6.1) ไขสง (ตวรอนจด) ตาแดง ปวดเมอยมาก ซม บางทพดเพอ อาจเปนไขหวดใหญ ไขปาชนดขนสมอง 6.2) ไขสง ดซาน (ตวเหลอง) ออนเพลยมาก อาจเจบแถวชายโครง อาจเปนโรคตบอกเสบ ถงนาดอกเสบ เปนตน 6.3) ปวดแถวสะดอ เวลาเอามอกดเจบปวดมากขน หนาทองแขง อาจทองผก มไขเลกนอยหรอมาก อาจเปนโรคไสตงอกเสบอยางรนแรง ลาไสสวนอนอกเสบ 6.4) เจบแปลบในทองคลายมอะไรฉกขาด ปวดทองรนแรงมาก อาจมตวรอนและคลนไสอาเจยนดวย บางทมประวตปวดทองบอย ๆ มากอน อาจมการทะลของกระเพาะอาหารหรอลาไส 6.5) อาเจยนเปนเลอด หรอ ไอเปนเลอด อาจเปนโรครายแรงของกระเพาะอาหารหรอปอด การนาสงแพทยควรรอใหเลอดหยดและพาไปโดยมอาการกระเทอนนอยทสด 6.6) ทองเดนอยางแรง อจจาระเปนนา บางทมลกษณะคลายนาซาวขาว บางทถายพง ถายตดตอกนอยางรวดเรว คนไขออนเพยรมาก ตาลก หนงแหง อาจเปน อหวาตกโรค 6.7) ถายอจจาระเปนมกและเลอดบางทอาจไมมอจจาระเลย ถายบอย อาจถง 10 ครง ตอหนงชวโมง คนไขเพลยมาก อาจเปนโรคบดอยางรนแรง 6.8) เดกอายไมเกน 12 ป ไขสง ไอมาก หายใจมเสยงผดปกตคลาย ๆ กบมอะไรตดอยในคอบางทมอาการหนาเขยวดวยอาจเปนโรคคอตบ

6.9) อาการตกเลอดเปนเลอดสด ๆ จากทางใดกตาม โดยเฉพาะทางชองคลอด (ซงไมใช การมประจาเดอน)

ภาพท 4.2 ยาสมนไพรขมนสกดเปนแคปซล

ทมา : วทญ แกวสพรรณ (2559)

96

7) พชสมนไพร (Herds) พชสมนไพร หมายถง พชทใชทาเปนเครองยา ซงสวนของพชทนามาใชทายา ไดแก รากและสวนทอยใตดน เชน โสม ชะเอม เปนตน ตน ไดแก เปลอกไมควนน เปลอกไมโมก เนอไมกฤษณา เนอไมการบร เปนตน ใบ เชน หางจระเข ยคาลปตส เปนตน ดอก เชน กานพล เปนตน ผล และเมลด เชน ฝน ละหง เปนตน 8) ตวยาสมนไพรทใชรกษาอาการของโรค กระทรวงสาธารณสขแนะนาอาการและโรคทใหใชสมนไพร 18 อาการ และสนบสนนใหประชาชนใชพชสมนไพร ทผานการศกษามาแลวใชไดผล ดงน

8.1) ยารบประทาน 8.1.1) ทองผก ไดแก ขเหลก คน ชมเหดเทศ มะขาม มะขามแขก 8.1.2) ทองอด ทองเฟอ และแนนจกเสยด ไดแก กระชาย กระทอ กานพล ขา ขง ดปล ตะไคร มะนาว เรว แหวหม เปนตน 8.1.3) ทองเดน ไดแก กลวยนาวา ทบทม ฝรง ฟาทะลายโจร มงคด สเสยดเหนอ 8.1.4) พยาธลาไสไดแก ฟกทอง มะเกลอ มะขาม มะหาด เลบมอนาง สะแก 8.1.5) บด (ปวดเบงมมก หรอ อาจมเลอดดวย) ไดแกทบทม มงคด 8.1.6) คลนไส อาเจยน ไดแก กระเพาะ ขง ยอ 8.1.7) ไอ และขบเสมหะ ไดแก ขง ดปล เพกา มะขาม มะนาว มะแวงเครอ มะแวงตน 8.1.8) ไข ไดแก บอระเพด ปลาไหลเผอก เลบมอนาง 8.1.9) ขดเบา (ควรใชเมอมอาการและใชจนเหนผลชดเจนแลวควรหยด ไมควรจะใชตลอดเวลา) ไดแก กระเจยบแดง ขล ชมเหดไทย ตะไคร สบประรด หญาคา หญาหนวดแมว ออยแดง 8.1.10) กลาก ไดแก กระเทยม ชมเหดเทศ ทองพนชง 8.1.11) เกลอน ไดแก กระเทยม ขา ทองพนชง 8.1.12) นอนไมหลบ ไดแก ใบขเหลก

8.2 ยาใชภายนอก 8.2.1) ฝและแผลพพอง ไดแก ขมน ชมเหดเทศ เทยนบาน วานหางจระเข 8.2.2) เคลดขดยอก ไดแก ไพร 8.2.3) แพ อกเสบ แมลงสตวตอย ไดแก ขมนชน ตาลง บกบงทะเล พญายอ พล เสลดพงพอน 8.2.4) แผลไฟไหม นารอนลวก ไดแก มะพราว บวบก วานหางจระเข 8.2.5) เหา ไดแก นอยหนา 8.2.6) ชนนะต ไดแก มะคาดควาย 9) ขอแนะนาในการใชยาสมนไพร

9.1) ตองรอาการทไมควรใชสมนไพรรกษา แตตองรบไปพบแพทย

97

9.2) ตองอาการของเหตแลละอาการของโรคใหแนชด 9.3) ใชพชสมนไพรใหถกตอง

9.3.1) ถกตนพชสมนไพร มชอพองหรอซากนมากและบางพนทเรยกไมเหมอนกน 9.3.2) ถกสวน สวนทถกใชทายา จะมฤทธไมเทากนหรอไมเหมอนกน 9.3.3) ถกขนาน มากเกนไปอาจเปนอนตราย มพษ 9.3.4) ถกวธ ทงวธปรงและวธใช 9.3.5) ถกกบโรค 9.3.6) ถกกบคน

9.4) คานงถงความสะอาดในการเกบยา การเตรยมยาและเครองมอเครองใชในการทายา 9.5) ไมใชยาและพชสมนไพรทขนรา เกาจนเสอมคณภาพ สกปรก หรอมพชชนดอนหรอ

วตถดบอนปะปน 9.6) ควรใชยาสมนไพรทเปนอาหารกอน ควรรพษยากอนใช รขอหามใช เพราะยาบางชนด มขอหามใชกบคนบางคน หรอบางโรค

9.7) ถาไมเคยใชมากอน ควรเรมในปรมาณและความเขมขนตา (เชน ครงหนงของขนาดท กาหนด) หากไมมอะไรผดปกต และมอาการดขน จงใชยานนตอไป 9.8) ควรใชยาตามหลกการรกษาของแพทยแผนโบราณ การดดแปลงเพอความสะดวกอาจทาเกดอนตราย

9.9) โดยทว เมอกนยาสมนไพรไปแลว 1 วน อาการยงไมดขน หรอถาเปนโรคเรอรง ใชยา 1 สปดาหไมดขน ตองเปลยนยาและไปพบแพทย

9.10) หากเกดอาการแพยา ควรหยดยาเสยกอน ถาอาการหายไปอาจทดลองใชยาอกครง โดยระมดระวง ถาอาการเชนเดมเกดขนอก ควรหยดยาและเปลยนไปใชยาอน หากอาการรนแรง ควรรบไปพบแพทย

9.11) การใชยาสมนไพรบางชนด ควรงดอาหารทมนจดและรสจด ยาจงจะมประสทธภาพด 9.12) การรกษาโรคดวยยาสมนไพรในครงหนงไมควรใชยาตดตอกนนาน ๆ 9.13) อยาใชยาเขมขนเกนไป 9.14) คนทออนเพลยมาก เดกออน คนชรา มกาลงตานยานอย หามใชยามาก จะทาให

เกดพษไดงาย จะเหนไดวาพชสมนไพร เปนทรพยากรธรรมชาตทมคณคาในการรกษาโรค และการปองกนโรค พชสมนไพรบางชนดยงใชเปนอาหารไดอกดวย การศกษารายละเอยดของสมนไพรในแงมมตาง ๆ ทาใหมนษยเหนคณคาของสมนไพร โดยเฉพาะในดานสขภาพ การนายาสมนไพรมาใชควรตองศกษาใหรจรง และนามาใชใหถกวธ

98

9. สขภาพจต 9.1 ความหมายสขภาพจต องคการอนามยโลก ไดใหความหมายของสขภาพจตไวดงน สขภาพจต คอ ความสามารถของบคคลทจะปรบตวใหมความสขอยกบสงคมและสงแวดลอมไดดและมสมพนธภาพอนดงามกบบคคลอน และดาเนนชวตอยไดอยางสมดลอยางสขสบาย รวมทงสามารถสนองความตองการของตนเองในโลกทกาลงเปลยนแปลงนโดยไมมขอขดแยงภายในจตใจ ทงน คาวา สขภาพจตไมไดหมายความเฉพาะเพยงแตความปราศจากอาการของโรคประสาทและโรคจตเทานน 9.2 ลกษณะของผมสขภาพจต

1) รจกและเขาใจตวเองไดด 2) รจกและเขาใจผอนไดด 3) สามารถเผชญกบความจรงแหงชวตได

อาจกลาวไดวา ผทมสขภาพจต คอ ผทยอมรบความจรง และปรบตวไดเหมาะสมกบความจรง 9.3 ความเครยด ความเครยดเปนเรองของจตใจทเกดความตนตว เตรยมรบเหตการณทไมนาพงพอใจ และคดวาเกนกาลงความสามารถทจะแกไขได ทาใหเกดความรสกหนกใจ ตวอยางของความเครยด เชน ความคบของใจ (frustration) อาจมสาเหตจากการทไมสามารถกระทาสงใดใหลลวงตามความตงใจเนองจากอปสรรคหรอความนอยเนอตาใจจากสถานการทเกดขน ความหวนกลวอนตราย (threat) เกดขนเมอรวาอนตรายบางอยางรออย เชน ความเจบปวด ความสญเสย เปนตน ความรสกขดแยงในใจ (conflict) เกดขนเมอการกระทาสองอยางมพฤตกรรม และวตถประสงคขดแยงกน ความวตกกงวล (anxiety) เปนตน 9.4 กลวธการปองกน เปนวธการในการปรบตวเมอมความเครยดททาโดยไมรตวเพอลดความเครยดซงไมใชการแกปญหาโดยตรงตวอยาง เชน การสรางวมารในอากาศ การกระทาตรงกนขามกบความรสกทแทจรง การยายอารมณ การชดเชย การปายความผด การหาเหตผลเขาขางตวเอง การถดถอย เปนตน การใชกลวธารปองกนเปนนสยทาใหปญหาไมไดแกไข การแกไขทด คอการเผชญ และยอมรบความจรง และคนหาสาเหต และแกปญหาตามสาเหต 9.5 ความผดปกตทางจตทสาคญ เชน 1) บคลกภาพแปรปรวน (personality disorders) เปนบคลกภาพทแตกตางจากคนสวนใหญเปนกลมของความผดปกตทางพฤตกรรมทฝงรากลกยากแกการเปลยนแปลงทเรมตงแตวยเดก และจะแสดงลกษณะชดเจนมากขนในระยะกอนเขาวยรน หรอ วยรน และจะดาเนนไปในรปแบบเดม อาจจะลดนอยลงเมอเขาสวยผใหญ และวยสงอาย ประเภทของบคลกภาพแปรปรวน เชน บคลกภาพแบบระแวง เกบตว ยาคดยาทา ฮสทเรย อนธพาล อารมณแปรปรวน ออนแอ กาวราว เกบกดแบบพงพง เกบกดแบบกาวราว บกพรอง เปนตน

99

2) โรคจตสรระแปรปรวน (psychophysiologic disorder) เปนโรคทางจตใจทมผลใหเกดการกระทาของอวยวะบางอยางแปรปรวนไป

ลกษณะเฉพาะ (1) มสาเหตจากความตรงเครยดทางอารมณและอาการจะกาเรบมากขนถามความตรงเครยดมากขน (2) มอาการทางกาย โดยเกดขนกบอวยวะหรอระบบเดยว (3) อวยวะทเกยวของเปนอวยวะทควบคมโดยระบบประสาทออโตโนมก (4) มพยาธเกดขนอยางชดเจนกบอวยวะของรางกายและตรวจพบได (5) ความวตกกงวลไมลดลงแมจะเกดอาการและอาการจะเพมขน ถามความวตกกงวลมากขน

ประเภทของโรคจตสรระแปรปรวน จาแนกตามระบบรางกาย (1) ผวหนง ไดแก อาการคน (ทวไปเฉพาะท) ผวหนงผดปกต เชน ลมพษ ผมรวงเปนหยอม ๆ (2) ระบบบายใจ ไดแก อาการหอบเหนอย (3) ระบบทางเดนอาหาร ไดแก โรคอวน เบออาหาร โรคกระเพาะ อาหารหรอลาไส แผลในลาไสใหญ (4) ระบบหวใจและหลอดเลอด ไดแก โรคหลอดเลอดโคโรนาร ความดนโลหตสง ใจสน (5) ระบบสบพนธและขบถายปสสาวะ ไดแก เสอมสมรรถภาพทางเพศ ความผดปกตเกยวกบประจาเดอน (6) ระบบกลามเนอและกระดก ไดแก โรคปวดหลง ปวดกลามเนอ (7) ระบบตอมไรทอ ไดแก การทางานของตอมไรทอผดปกตทางานนอยเกนไปหรอทางานนอยเกนไป ทาใหเกดอาการผดปกตได 3) โรคประสาท (neurosis) เปนความผดปกตทางจตชนดหนงทไมรนแรง แสดงออกทงทางรางกายและจตใจ ทาใหจตใจแปรปรวน ออนไหวงาย มกมความรสกไมสบายใจ วตกกงวลอยเสมอ ไมสามารถควบคมความรสก อารมณ และพฤตกรรมใหเหมอนเดมได อาการทางดานกายภาพแสดงออกไดหลายรปแบบ

ลกษณะสาคญ (1) เกดขนเฉยบพลน มกทราบวาอาการเกดขนเมอใด กอนเกดอาการมกมสาเหตทกระตนเขามาเกยวของเขามาทาใหกระทบกระเทอน ทางอารมณ (2) เปนความแปรปรวนชนดออน สวนมากยงทางานหรอเขาสงคมไดแตสมรรถภาพไมดเทาทควร (3) บคลกภาพไมเปลยนแปลงมากนก (4) อยในสภาพของความเปนจรง และคงสภาพตวเองได (5) รตววาไมสบาย กงวล ผดปกต ตองการความชวยเหลอ

100

ประเภทของโรคประสาท ตามลกษณะของอาการ (1) ชนดวตกกงวล มอาการวตกกงวลเปนสาคญ ไมสบายใจหวาดหวน ไมสมกบเหตการณทเกดขน มอาการตรงเครยดของกลามเนอ ใจสน อาจตวรอน ชาเปนแถบ ๆ หายใจไมอม เบออาหาร มเหงอออกตามมอและเทา กอนหลบมอาการสะดงคลายตกเหว เปนตน

(2) ชนดฮสทเรย เกดจากความขดแยงทางจตใจ หรอความวตกกงวลได เปลยนแปลง อาการทางกายทเกยวกบระบบความรสกหรอสวนของรางกายทอยภายใตอานาจของจตใจ ตรวจไมพบอาการผดปกตลกษณะสาคญ คอ มบคลกภาพฮสทเรยมากอน เจาอารมณ หลงตวเอง มปญหาทางเพศมาเกยวของ ไมสนใจอาการทเกดขน มความโนมเอยงทจะเรยกรองความสนใจจากคนอน หรอมผลตอบแทนทเกดจากอาการทเกดขน และมลกษณะชกจงงาย (3) ชนดหวาดกลว มความกลวอยางรนแรง โดยไมมเหตผล อาการหวาดกลวแสดงออกในรปการเปนลม ออนเพลย ใจสน เหงอออก คลนไส และอาการหายไปเมอพนสภาพการณทกลวมก ไดแก กลวการอยตามลาพง กลวสถานการณบางอยาง

(4) ชนดยาคดยาทา เกดจากสภาวะความวตกกงวล ถกแกไขดวยการคด หรอการกระทาพฤตกรรมบางอยางซา ๆ กน โดยไมสามารถควบคมตวเองได

(5) ชนดซมเศรา เปนความแปรปรวนทเกอดจากความขดแยงภายในใจหรอเหตการณ ทเกดขนเกยวกบการสญเสย ทาใหมความซมเศรา ขาดความสนใจ เกดความคดชา เคลอนไหวชา ออนเพลย เบออาหารนอนไมหลบ ทองผก เปนตน

(6) ชนดทอแท อาการมหลายแบบสวนมากเปนแบบแทใจ หมดแรง ไมแจมใส นอนไม หลบ

(7) ชนดบคลกภาพแตกแยก จะรสกวาสวนของรางกายบคลกภาพตวเองเปลยนแปลง รสกสบสน ไมรวาตวเองเปนใคร ไมมตวตนทแทจรง เปนตน

(8) ชนดไฮโปคอนดรเอซส มความวนวายเกยวกบรางกาย และยาคดเกยวกบสขภาพ ตวเองโดยทรางกายอยในสภาพปกต 4) โรคจต (psychoses) เปนภาวะทสญเสยหนาทการทางานของจตใจถงระดบทาใหเสยความสามารถในการหยงรตนเอง ความสามารถทจะสนองความตองการทจาเปนในการดารงชพ ความรสกนกคด และพฤตกรรมตาง ๆ ทอยในกรอบความเปนจรง

อาการของโรคจต จาแนกตามความผดปกต (1) พฤตกรรมทวไป มบคลกภาพทวไปเปลยนแปลงไป (2) การเคลอนไหว ไดแก เคลอนไหวมากขน ลดลง และพฤตกรรมซา ๆ (3) ความคด ไดแก เพอฝน หลงผด ไมมจดหมาย (4) อารมณ ไดแก อารมณราเรงบางไมราเรง และการแสดงออกทางอารมณ ไมสอดคลองกบเหตการณ

101

(5) ความรสก มการรบรบคคล เวลา สถานท สงแวดลอม มลกษณะอยในภาวะงง หรอภาวะงนงงสบสนรวมกบประสาทหลอน (6) การรบร ไดแก การเหนภาพหลวงตา ประสาทหลอน ทางภาพ เสยง กลน รส (7) ความจา ไดแก การลมการจาทสบสน การจาทแมนยาชดเจนผดปกต (8) เชาวนปญญาตาลง

ประเภทของโรคจต จาแนกตามสาเหตความผดปกต 1. โรคจตทมสาเหตเกดจากการผดปกตทางรางกาย ไดแก ความเสอมของสมองในวย

สงอาย และกอนวยสงอาย การดมสรามากเกนไป การไดรบยาบางอยางมากเกนไป ความผดปกตทางดานรางกายชนดเรอรง เปนตน

2. โรคจตทมสาเหตเกดจากการผดปกตทางอารมณและจตใจ อาจแบงได 3 ประเภท คอ 1) จตเภทคาดวามคนไทยเปนโรคน ประมาณ 5 แสนคน มอาการบคลกภาพเปลยนแปลง แนวความคดผดปกต เปนแบบความคดแคบ ๆ เขาขางตวเอง ชอบแยกตว เพอฝน ถอยหลงเปนเดก อาจมหลงผด ประสาทหลอน อารมณรวนเร ไมแนนอน 2) โรคจตทางอารมณ เปนโรคจทอาการผดปกตทางอารมณเปนอยางมาก 3) ภาวะระแวง มความหลงผดเปนอาการสาคญไมมอาการประสาทหลอน ความหลงผดมกเปนเรองเปนราว มเหตผลอารมณแสดงออก สอดคลองกบความคด บคลกภาพไมเสอมไมผอนปรน ชอบโตแยง 5) ปญญาออน (mental retardation) บคคลปญญาออน หมายถง บคคลทมสตปญญาดอยหรอตากวาปกต ทาใหความสามารถ ในการเรยนรและการปรบตวกบสงคมและสงแวดลอมไดไมสมวยเหมอนคนปกต ตารางท 4.1 ประเภทของปญญาออน จาแนกตามความสามารถทางเชาวปญญา ( I.Q.)

ประเภท ระดบ I.Q. ความสามารถเทากบเดก(ป) นอย ( Mild ) 50-70 7-10 ป ปานกลาง ( Moderate) 35-49 3-7 ป มาก ( severe) 20-34 3 ป มากทสด ( Profound ) <20 1-2 ป

ทมา : นวลใจ โคตรแสง (2558)

9.6 องคประกอบททอทธพลตอสขภาพจต ไดแก 1) พนธกรรม อทธพลของพนธกรรม ซงมยนเปนตวกาหนดลกษณะตาง ๆ นนพบวามอทธพลตอบคลกภาพหลายดาน จากการศกษาพบวาอาการเคลอนไหวของทารกแรกเกดยงแยกประเภทไดเปนลกษณะ

102

ตาง ๆ คอ คลองแคลวมากเกนธรรมดา คลองแคลวปานกลาง หรอนง ๆ เฉย ๆ ความแตกตางนจะเหนไดชดเจนเกอบซงลกษณะของการเคลอนไหวของทารกมกจะคงแบบอยตลอดไป ในเรองอารมณพบวา ลกษณะของอารมณทตดตวเดกมาตงแตตอนเรมถอกาเนด มผลตอกรพฒนาบคลกภาพโดยสวนรวมเชนกน มขอคนพบวาคนบางคนไดรบการถายทอดทางพนธกรรมซงมสวนทาใหเกดความรสกกระกระเทอนใจงายและไวกวาคนปกตทวไปถาไดรบประสบการณทกระทบกระเทอนในชวตอยางรนแรง เชน สอบตก อกหก คนใกลชดตายจากไป เปนตน ซงมผลเกยวของกบความผดปกตทางจตโดยทางออม เคยมขอคนพบวา ในฝาแฝดทพอแมเปนโรคจตบางชนด เมอนาไปแยกเลยงตางกนพบวาจะมพฤตกรรมทผดปกต เชนเดยวกบพอแมตน ในชวงอายทไลเลยกน นกจตวทยาบางทานจงเชอมนวาโรคจบางชนดถายทอดทางพนธกรรมได นอกจากนพนธกรรมยงมผลตอการกาหนดลกษณะโครงสราง ทางกาย การทางานของอวยวะตาง ๆ ในรางกาย ซงยอมสงผลตอความผดปกตของอารมณและจตไดเชนกน 2) สงแวดลอมขณะอยในครรภมารดา สงแวดลอมกอนเกด คอ รางกายของมารดานน มอทธพลตอสขภาพกาย ซงมผลทางออมตอสขภาพจต เมอเกดมาดวย ดงนน การปฏบตตนของมารดาขณะตงครรภ เชน การได รบสารเคม อาหาร หรอยาบางชนดจะมผลตอทารกในครรภดวย นอกจากนสขภาพจตของมารดาขณะตงครรภมผลกระทบตอสภาพอารมณและพฤตกรรมของทารกในครรภ ซงจะปรากฏใหเหนเมอคลอดมาแลวอกดวย 3) ประสบการหรอสงแวดลอมทางสงคมตงแตชวตวยเดก ประสบการณหรอสงแวดลอมในชวตตงแตวยทารกจนเตบโต มความสาคญมากกวาการสรางแบบแผนการปรบตว ตงแตวยเดกจนถงวยผใหญ ซงอาจออกมาในรปแบบทเหมาะสมหรอไมเหมาะสม ตงแตเลกนอยจนถงความผดปกตถงขนรนแรงได ในทางกมารจตเวชศาสตร ถอวา ความสมพนธระหวาง บดา มารดา กบบตรใหหวใจของการปองกนรกษาความผดปกตทางจตเวช ซงจะเหนไดชดวา สงแวดลอมในชวตวยเดกทนบวาสาคญยง คอ สงแวดลอมทางครอบครว ซงนอกเหนอความสมพนธระหวางบดา มารดา กบบตรแลว ยงไดแก ความสมพนธระหวางบดา กบมารดา ความสมพนธของบตรในหมพนอง ทาทของบดา มารดาและบตร การอบรมเลยงด ความเขาใจและการยอมรบของบดามารดา ความรกใครผกพนในครอบครว การตงกฎเกณฑของคานยมโดยเฉพาะดานศลธรรมจรยธรรมในครอบครว ฯลฯ สาหรบสงแวดลอมนอกครอบครว กมผลเปนกนไดแก อทธพลของเพอนและโรงเรยน ตลอกจนความสมพนธกบบคลอน ๆ นอกครอบครวของตวเอง เปนตน นอกจากน ประสบการณในวยเดกกมความสาคญเชนกน ในทาง จตวทยา ใหความสาคญตอประสบการณทเรยกวา “แผลเปนทางใจในวยเดก” ซงหมายถงประสบการณใด ๆ ทรนแรงและทารนจตใจในระยะเดก และอาจเปนความคบของใจทรายแรงของเดก อนมผลตอพฒนาการของดเกและการปรบตวของเดกในเวลาตอมาดวย

103

4) ประสบการณทเกดขนฉบพลนและกอใหเกดความสะเทอนใจอยางรนแรง หรอตกใจสดขด ภาวการณน อาจทาใหมการแสดงออกในทางทไมปกตซงอาจเกดขนชวคราวหรออาจสงผลอยางถาวรได เชน การอยในเหตการณ จลาจนนองเลอด การตายอยาง กะทนหนของผทรกใคร การพบเหตการณทนากลวตาง ๆ เปนตน 5) สขภาพทางจตใจและสขภาพทางรางกาย ความผดปกตของอารมณ และจตใจ ไดรบผลมาจากสภาพทางรางกายหลายประการ เชน ความพการซงอาจเปนมาแตกาเนด หรอภายหลงโดยเฉพาะความพการ ทบคคลอนสามารถมองเหนไดชด เชน หนาตาทผดลกษณะธรรมดา หรอผดสวน ปากแหวง ปานใหญบนใบหนา ตาบอด ขาพการ แขนพการ เอวคด หลงคอม หหนวก เปนตน สงเหลานมผลกระทบกระเทอนตอจตใจอยางรนแรงในวยรน อยางไรกตาม ความพการอยางเดยวกนมไดสงผลแกชวตคนทกคนในรปแบบเดยวกน เชน บางคนอาจทอถอยหรอหมดอาลยในชวต แตบางคนไมยอมแพพายจากความพการดงกลาว รปทรงหรอรปรางทางกาย เชน ขนาดของรางกาย ความสวย ความสงางาม ทรวดทรงหรอการวางทาทางทสงา ตลอดจนถงการแตกาย ซงคานยมซงความสวย ความสงางามดงกลาว ยอมสงผลสะทอนใหเกอดความรสกตอตนเองและมผลตอการแสดงออกของพฤตกรรมตาง ๆ กน โดยเฉพาะในวยรน การทางานของระบบตอมไรทอ ระบบการทางานของตอมไรทอมอทธพลตอรางกาย และจตใจ การทางานผดปกตของตอมไรทอ จงสงผลตอสภาพทางจตดวย เชน ตอมพทอทาร หากผดฮอรโมนนอยไปทาใหจตใจไมปกตและความรสกทางเพศไมเจรญตามวฒภาวะ ตอมธยรอยด หากทางานนอยผดปกต ทาใหความคดอานชา ปญญาทบพดชา เคลอนไหวชา แตหากผลตฮอรโมนมากเกนไป ทาใหอาการทางประสาท เครงเครยด อยไมสข โกรธงาย ตนเตนงาย โวยวายงาย เปนตน ภาวะทพโภชนาการ สขภาพอนเปนผลเนองมาจากการรบประทานอาหารไมถกหล กโภชนาการ อาจกอใหเกดผลเสยตออารมณ และสขภาพจตได เชน กาขาดอาหารพวกวตามนบมผลตอระบบประสาท การกนไนอาซนนอยเกนไป อาจมผลทาใหความจาเสอมได เปนตน โรคภยไขเจบทางรางกาย ความเจบไขไดปวยสงผลตอความรสกนกคด และปฏบตตน คอ ทาใหมความอดทนตอความบบคน หรอความเครยดนอยกวาภาวะปกต ไมเพยงชวขณะทเจบปวดเทานน แตอาจมผลในระยะยาวได โดยเฉพาะอยางยงความเจบไขดงกลาวมลกษณะเรอรง หรอเปนโรคประจาตว จากการศกษาพบวา เดกเลกทมโรคประจาตว แมจะไมรายแรง หรออาการปวยเรอรง มกแสดงออกในรป แบบพฤตกรรม ทออนเพลย โกรธงาย หงดหงดงาย เอาใจยาก อจฉารษยาคนทโชคดกวา เหนแกตว และขาดความอดกลน สาหรบโรคตดตอ และโรคไมตดตอ ตลอดจนการเกดอบตเหตบางอยาง อาจจะทาใหมสภาพของสมอง อนนาไปสพฤตกรรมทผดปกตตาง ๆ ได เชน พยาธตวตดขนสมอง ซฟลสเขาสมอง ซฟลสเขาระบบประสาท ลมชก เนองอกในสมอง เสนโลหตตบและแขง สมองอกเสพและการทศรษะและไขสนหลงไดรบความกระทบกระเทอนอยางรนแรง เปนตน พยาธสภาพของสมองอาจมผลชวคราวหรอถาวรกได นอกจากน

104

หากรางกายไดรบสาร หรอสารเคมบางอยาง กอาจมผลตออารมณและพฤตกรรมทผดปกตบางอยางได เชน ฤทธของยาเสพตด การเปลยนแปลงทางรายกายและสรระ เมอเวลายางเขาวยรน และวยชรา รางกายจะมการเปลยนแปลงอยางมาก ซงยอมสงผลกระทบตออารมณ และพฤตกรรมตาง ๆ ดงนน การเรยนรการเตรยมตว เพอทจะยอมรบเผชญกบความเปลยนแปลงในวยดงกลาว จงมความสาคญทจะชวยทาใหสามารถปรบตวไดอยางเหมาะสม และเปนทยอมรบของสงคม ซงจะลดปญหาตาง ๆ ทอาจเกดขนได แตอยางไรกตาม จะมความผดปกตบางอยางเกดขน เนองจากความเสอม เชน สมองเสอมเนองจากวยชรา ซงจะมความเสอมของสมอง และเซลลสมองจะม ความจา และเชาวปญญาไปกอน และมอารมณเปลยนแปลงงายเหมอนอารมณเดก ไมสนใจความสะอาดเรยบรอยของตนเอง และอาจมอาการทางจตเวชรวมอยดวย คอ ซมเศรา พลงพลาน กระวนกระวาย และหวาดระแวง เปนตน จะเหนไดวาสขภาพ และสภาพทางกายตางๆ หากอยในภาวะทสมบรณ จะสงผลทาใหเกดความมนใจในตนเอง แตหากมการเสอมโทรมยอมอาจทาใหบคคลนนขาดความเชอมนในตนเองลง ความคดเหนทมตอตนเองแยลงกวาเดม และจะมมากนอยยงขนอยกบ ทาทของคนรอบขางดวย 6) สงแวดลอมทางสงคม หรอระบบความสมพนธระหวางมนษยกบมนษย สงแวดลอมทางสงคมทมนษยสรางขน และเปนทยอมรบในแตละชมชน เพอความอยเยนเปนสขตาง ๆ แตละยคสมยนน ยอมตองเปลยนแปลงอยางแนนอน เชน ระบบการศกษา ระบบการเมอ ง ระบบเศรษฐกจ ระบบวฒนธรรม ขนมธรรมเนยม ประเพณ ระบบสงคม เปนตน และอาจมความแตกตางของแตชมชน ทเปนอยนนอาจไมใหความยตธรรม หรอความเสมอภาคแกคนทกคนเทาเทยมกน ซงการเปลยนแปลงทอยอาศยในทางภมศาสตร ทแตกตางกนซงกอใหเกดการปรบตวในสงแวดลอมใหม ทงนเพราะ พฤตกรรมและสภาพอารมณซงเปนทยอมรบทางสงคมหนงกได 9.7 แนวทางในการสงเสรมสขภาพ 1) ระดบบคคล

1.1) ปองกนโรค และสงเสรมสขภาพ 1.2) เตรยมพรอม และรบการเปลยนแปลงตามวย

1.3) ใฝหาความร ละฝกฝนการวเคราะหเหตการณใน 3 มต คอ กวาง ไกล ลก ซงจะทาใหรบร และยอมรบความเปนจรงและธรรมชาตของโลก และมนษยไดดขน

1.4) ยดมน และปฏบตตนเปนศาสนกชนทด 1.5) ยอมรบความจรง และปฏบตตนใหสอดคลองกบความจรงโดยไมทาความเดอดรอนตอตนและผอน

1.6) ตงเปาหมาย วางแผนชวตใหเหมาะสม 1.7) พงตนเอง และเปนตวของตวเอง 1.8) มวนยในตนเอง ปกครองตนเองใหได 1.9) มองโลกในแงด

105

1.10) ฝกควบคมอารมณ และระบาย หรอแกไขอารมณทตรงเครยดดวยวธทเหมาะสม 1.11) ทาประโยชนใหสงคม 1.12) เมอเผชญปญหาตองแกสาเหตและแกปญหาโดยใชสต และปญญา 1.13) หากแกปญหาดวยตนเองไมได ควรปรกษาผทไวใจได มประสบการณ และหวงดตอเรา 1.14) เมอเรมมอาการความผดปกตทางจตควรปรกษา และรบการรกษาจากจตแพทย

2) ระดบครอบครว 2.1 เลอกคครองทตนรก มสขภาพกาย และสขภาพจตทด ไมมความผดปกต ทอาจถายทอดทางพนธกรรมมาสลก 2.2 มการวางแผนครอบครว และมการดแลระนะตงครรภและระยะคลอดทด 2.3 อยในสงแวดลอมของครอบครว ซง นภา นธยายน ไดกลาวถง บาน ทเอออานวยการสรางเสรมสภาพจตแกสมาชกในครอบครววามลกษณะดงตอไปน คอ บรรยากาศแหงความรก และความเขาใจอนดภายในครอบครว บรรยากาศแหงความเปนประชาธปไตย ความสามคคกลมเกลยว และสามารถปรองดองกนไดในเรองตาง ๆ เชน ความคดเหน ความตองการ หรอแบบแผนความเปนอยดานตาง ๆ ความเปนมตรสนทสนม ลกษณะการปรบตาทดของพอ แม พฒนาการทดของ พอ แม ความสนใจในตวเดก ระเบยบวนยทมนคงสมาเสมอ และจดมงหมาย การใหความรเรองเพศ และปลกฝงความรสกทการฝกความรบผดชอบทละนอยตงแตวยเดก และเปดโอกาสใหเดกไดพฒนาไปสความเปนผใหญในจงหวะเวลาอนควร บทสรป มนษยทกคนปรารถนาความสขการทจะมภาวะทเปนสขหรอมสขภาพ คอภาวะทบคคลมการดารงชวตทมความสมบรณทงรางกาย จตใจ และสงคม ไมเปนโรคไมบกพรอง ไมกอความเดอดรอน แตสรางสรรคสงทดงามใหเกดขนตอตนเองและสวนรวม สขภาพจงนาไปส ความสข ความเจรญทแทจรงตอตนเองและสวนรวม อนทาใหบคคลและชมชนมสขภาพ ทาใหโลกเกดสนตสข ภาวะสขภาพแตละบคคลมความแตกตางกนไป โดยมจดเรมตนจากความแตกตางทางพนธกรรม ทางสงแวดลอม และสขปฏบต แมในบคคลเดยวกน ภาวะสขภาพกไมคงท ดงนน การดแลรกษาสขภาพจงเปนสงทไมควรประมาท บคคลผหวงทจะมชวตทมความสข จงควรรบรภาวะสขภาพของตน และเฝาระวงโรคทางพนธกรรมทอาจเสยงไดรบ มใหเกดอาการ ผดปกตและเอาใจใสใหมาก ตลอดจนการจดดาเนนการสงแวดลอมใหเอออานวยประโยชนแกสขภาพ รวมทงการปฏบตตนเพอสขภาพตลอดเวลา และควรคานงถงความรบผดชอบทตนมตอสงคมวา ทกสงทกอยางททาลงไปยอมสงผลกระทบตอผ อนและสงคมดวยเสมอ การเลอกคครองทดจงเปนสงสาคญทบคคลควรคานงถงความผดปกตทางพนธกรรมทอาจเกดขนกนลก และวางแผนชวตใหเหมาะสมเพอความสขของตนเอง ครอบครว และสงคม การทบคคลทกคนในชมชนรบผดชอบตอสขภาพตนเองและสงเสรมสขภาพของตนเองใหดยงขน มสวนสาคญททาใหสขภาพชมชนดยงขนได การทชมชนมสขภาพยงตองม สงแวดลอมทมคณภาพ ปราศจากพษภยตอชวต มสงแวดลอมทเอออานวยประโยชนตอคณภาพ มบรการสาธารณสขทมคณภาพใหบรการอยางทวถง และสงทสาคญอกประการหนง คอ การทประชาชนมความสานกในความรบผดชอบตอ

106

สขภาพชมชน และเสยสละประโยชนสวนตวเพอโยชนสวนรวม เชน แรงงาน กาลงทรพย ความคดเหนทมประโยชน หรอรวมพลงเพอสงทดในสงคม เปนตน การสงเสรมสขภาพสวนบคคล เกยวของกบ การรบประทานอาหารทถกหลกโภชนาการ หลกสขาภบาล มสขปฏบตทด และควรลด ละเลก การรบประทานอาหารทยงตดในรป รส กลน เสยง รสสมผสของอาหาร ซงหากวธดงดดใจในการรบประทานอาหารดงกลาวไมเหมาะสมจะเปนอนตรายตอสขภาพได การออกกาลงกายเพอสขภาพกเปนสงทจาเปนไมควรละเลย เชนเดยวกบการพกผอนทงทางรางกาย นนทนาการทเหมาะสม ตลอดจนการนอนหลบทมคณภาพ ซงจะชวยสรางเสรมภมตานโรคของบคคลไดเปนอยางด การดแลรางกายโดยเฉพาะอวยวะภายนอกใหสะอาด ปลอดภย ใชงานเหมาะสม หากผดปกตตองเรงแกไข เปนสงทจาเปนในการปองกนโรคและความผดปกตทรนแรงทจะตามมาได ตลอดจนการบรโภคทกสงในชวตประจาวน ทงปจจยส สงอานวยประโยชนในชวตประจาวน ตลอดจนบรการตาง ๆ ตองคานงถงความปลอดภย ความเปนธรรม และความประหยด เพอใหเปนผบรโภคทฉลาดกน ฉลาดซอ และฉลาดใชซงเปนแนวทางททาใหเกดความปลอดโรค และปลอดภยจากการบรโภคไดเปนอยางดโดนเฉพาะการใชยาเพอรกษาโรค ทงยาแผนปจจบนและสมนไพร ไมจาเปนไมควรใชและหากตองใชตองมความรและใชยาใหถกตองเหมาะสม การปองกนอบตภยดวยความไมประมาท มสต มการกระทาอยางสมเหตผลจะชวยใหบคคลไมตองสญเสยทรพยสน ชวต และสขภาพจต นอกจากน การสงเสรมสขภาพจตของบคคลจะชวยทาใหบคคลมความสขใจ กลาเผชญความจรงในชวต และปรบตวไดเหมาะสมทกสถานการณและมความสขตามอตภาพ คาถามทายบท

1. จงอธบายแนวคดของสขภาพ 2. จงอธบายแนวทางในการสงเสรมสขภาพสวนบคคล 3. จงอธบายแนวทางในการสงเสรมสขภาพจต

107

อางอง

กองสขศกษา. กลมพฒนาพฤตกรรมสขภาพ. (2542). สขบญญตแหงชาตคณะกรรมการสขศกษา พ.ศ.2541. พมพครงท 3. นนทบร: สานกงานปลดกระทรวงสาธารณสข.

คณะกรรมการคมครองผบรโภค. (2541). พระราชบญญตคมครองผบรโภค พ.ศ. 2522. (อดสาเนา). ประเวศ วะส. (2539). การปฏรปเพอสขภาพ. นนทบร. สถาบนวจยสาธารณสข. พระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ.2550. (2550). ราชกจจานเบกษา เลมท 24 ตอน 16 มนาคม 2550. ราชบณฑตยสถาน. (2525). พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525. กรงเทพฯ: อกษรเจรญทศน. ศภลกษณ วฒนาวทวส. (2541). เอกสารประกอบการสอน เรอง ยาและสมนไพร. กรงเทพฯ : สถาบนราช ภฏสวนดสต. สโขทยธรรมาธราช, มหาวทยาลย. (2528). เอกสารการสอนชดวชา สขภาพสวนบคคลและชมชน หนวยท 1-7. กรงเทพฯ : วคตอรเพาเวอรพอยท. สโขทยธรรมาธราช, มหาวทยาลย. (2528). เอกสารการสอนชดวชา สขภาพสวนบคคลและชมชนหนวยท 8-15. กรงเทพฯ : เอเชยเพรส, 2528. เสาวนย จกรพทกษ. (2526). หลกโภชนาการปจจบน. กรงเทพฯ : ไทยวฒนาพานช. อดเรก โสโน. (2523). ยาปลอม. สานกงานคณะกรรมการอาหารและยา. (อดสาเนา) Donatelle, R.J. & Davis, L.G. (1993). Access to Health. (2nd ed.) New Jersy: Prince-Hall. Edleman, C.L. & Mandle, C.L. (1994). Health Promotion Throughout the Lifespan. (3rd ed.). United State of America: Mosby-Year Book. Pender, N.J. (1996). Health Promotion in Nursing Practice. (3rd ed.). USA: Appleton & Lange. Pender, N.J., Murdaugh. CL., & Parsons, MA. (2011). Health Promotion in Nursing Practice. (4rd ed.). USA: Appleton & Lange. World Health Organization. (1947). Geneva: WHO. World Health Organization. (1998). Geneva: WHO.