abdülkadir karahan - fatih, Şair avnî
DESCRIPTION
fatih avniTRANSCRIPT
-
PATH DEVRNDE TRK HDEBYAII ZERNDE ALIMALAR N o: 1
^ Jlhdlkadir'^ mhmIstanbvl nTersltesl Eski Trk Edebiyat Kretle Doenti
BRHAMEDDN ERENLER MATBAASI, tSTANfiL
1 9 5 4
-
kapak.yazts azel Sanatlar Akademisi froiesrlerlndetl
Emin Barn taralndan yazlmtr.
-
BALANGI
Askerlik mesl^sinden onra mnevver Osmanh Trklerinin fazlaca
Tag^ bet gsterdii megalelerden bir ehemmiyet'isi taiiflik olmutur.
Ktphanelerimizi ssleyen yzlerce divan, mesnev, klliyat, nazire
mecmuas, manzum risale, yifmiyi aan uara tezkiresini dolduran
binlerce air, bibliyografik ve biyografik mahiyet tayan umum
eserlere renk veren takm takm'sdriatk-r, baz yerli tarih kaynklr-
da hemen her padiahn devri spnuhd bahis mevzuu edilen bir ok
kalfem erbab,., hep, hep bu ger^e'i^'iajlk delillerinden ibarettii'.
Bu heves devlet reislerinde dkh az deildir. Hatta sultanlardaki
bu temayl kendi hkmranlk alarnda iir ve edebiyat gelimesi
nin bazan neticesi, bazan da sebebi gibi gzkmektedir.
\k OsmanlI hnkr Osmann (12^91326) , nazman ifade ikti
darnda olduu ye 1 ona nisbet edilen para uydurma bir rivayetin devafm telkki edilse bile, IK Murattan (1421^1451) itibaren V. Mehmet Reada (19091918) kaitlar be asr mddtle (14211918)
tahta oturan otuz padiahtan on sekizinin, yani tam yzde altmnn
iir yazd mevsuk ye malmdur. Bunlar arasnda 1. Selim (15121520)
gibi farsa. Kanun Sleyman (MuhiSb, 151566) gibi' trke
divanlar hakl .hret kazanm bulunanlarn meycudiyeti^ni Osman
oullar ailesindeki iir ve sanat anahesinin parlak bir tezahr ola
rak kabul etmek lzm gelir.;. Bu zincirin-ilk, altn halkasn stanbul
fatihi, Gazi 11. Mehmfetlin ('vn,vl45,11481) iirleri tekil eder.
Asker ve siyas emsalsiz fliyeVlerihde olduu nisbette ilim ve
sanata ballk hususlarnda da imrendirici kudreti asrlar stnden
ap parl p,ani klar ije bize ulaan bu byk ahsiyetin sanatkr hviyeti ve iirleri hakkmdaki bu almamz. Fethin 500. yldnm
ertesinde kran borcumuzu ifade dileindep, Fatih ve onun mbarek
iethi ile alkal yeni neriyatta mevzuun bu cephesine ya temas edilmemesi veya beylik szlerle yetinilmesi hasebiyle duyulan strab
hafifletme arzusundan baka bir maksat-tam,az. u itibarla noksan
larmz niyetimizin gzelliine balanr ^midindeyiz.
-
Giri
FATHN METNLERNE DAR
Avnl mahlsm kullanan Fatihin btn rkri* henz ele > ge
memitir.' Bugn iin Fatihin bakmndan bilinen ve
bir divane denebilecek olan blrcik nsha, umumiyetle, yalnz gazel
lerden mrekkep bulunan Ali Emir yazmasdr* ki bunu Emir mer
hum kendi hatt ile ayrca iki defa kopya da etmi ve ilim lemine
de evvel yine kendisi tantmtr.*
fa t ih in metihlerine jyrca nazire mecmualar ile iir mecmua
larnda ve tara tezkireTeriOle tarihlerde e tesa'duT edTirTTnck
bunlar kemiyet itibar ile kabark bir yekna'bali- olmazlar.
Fatihin bir ksm iirlerini neir sahasna ilk defa derli topluca
koyan G. Jacobdur. Onun Upsala Oniversijtesi ktphanesindeki bir
yazma mecmuadan esasn ahp baz tezkire,ve tarihlerden de istifada
etmek sureti ile bastrd 21 para,*
-
hazrlanm olan iki basm yaplm bulunmaktadr : Saffet Stki [Bilmen]in hazrlad Fatih dirt, , Millet ktphanesi ya7masna daha dorusu bu yazmadan Emirnin yaptg-, kopyalara da
yanmaktadr. '' Kitaptaki "11 p-'ad^n 6 tanesi de, ^ baka yerlerden nakledilmitir.^ Kemal Edip nsel [KrkiioluJnun hazrlad
F
-
tih'in karakteri, ilim. ,ve sanat sevgisi, ve lassatan iiri ve airlii
bakmndan deta bir temel hizmetini grmtr.
Ltif tezkiresinde (yazl 953/1546) bu madde^ Het behitm
pln benimsenerek, yalnz misaller ksnien deitirilmek ve zengin
letirilmek suretiyle verilmitir, denebilir.
k eleb tezkiresi {MefHr f-yu'ar, yazl 974/1566), daha
ncekilerin bilgilerinden istifade etmekle beraber, Sultan Mehmedin
vezirlerinin de iirle meguliyetini ve adlarn belirtmekte, mkemmel
gazellerden baka kaside ye ktalar da yazd'in ve divannn mehur
olduunu aklamaktadr.-
Hasan eleb tezkiresi (Knalzade, yazl 994/1586) Fatih Sul
tan Mehmet, hakkndaki grn umumiyetle kendinden ncekilere
borlu gzkr.^ Eskiden bilinenleri daha mbalal ve daha orta
mal szlerle bir baka klk altnda, tekrarlanm gryoruz. Mad
denin mevzuumuzla, asl ..ilgili taraf gevektir.
Beyan tezkiresinde (yazl 1000/1592 etrafnda) Eb l-fthat
ve '1-meznin edeb hviyetini yeni delillerle .aydnlatacak bir eye tesadf edilmez.*
Riyazi tezkiresinde {Rtyz -u^ar, yazl 1018/1609) evvelki
lere ilve edilmi yeni bir fikir ve vesika aramak bouna zahmet
olur. Eskilerin bir hulsas mahiyetinde olan kaytlar bir iki beyit
takip eder ki bunlar da daha eski tezkirelerde mevcuttur.
Tezkireler iinde Eb l-feth Sultn Melmed Handan son defa
bahseden Tezkire-i Rzdu. Ancak buradaki basit bir ka satrda da
airimizin sanat hviyetine dair mtala yoktur. u kdar var ki :
4 AbdlkadirKarBhan
I Tezlcire~i Lat/i, stanbul 1314, 61 63. . Yazmalar iiu Dr. Abdaikadlr Ka-
iahan, FazalMaMli, hayat ve ahsiyeti, aanbul 1949, 22i. a., Islanbul kitaplk
tan tarih-corafya yazmalar kataloglan, 7. fasjkl. stanbul 1947,597. s. t . dd. bk.
3 Me'ir u'-arS, niversite k tb , T. Y. 4201, 21b-?2a; teki y
-
ktibas edilen iki be/itten birine' ilk defa burada tesadf edilmekten
dir. Buda Fatihin iir repertuvannn zenginliini dnmek bakmn
dan bir mana ifade edebilir.
2. Tarihler ve biyografik eserler
Umumiyetle Fatihin asker ve siyas hayatn ve bir dereceye
kadar da ilim ve sanat koruyuculuunu esas alan tarihi kaynaklarda
snrn izdiimiz air Fatihten izler bulmak ftr. Bunlarn bir
ksmndan, mnasebet dtke, faydalanmak mmkndr. Bu itibar^
la burada bir hatrlaha ile iktifa edilecektir:
Fatih devri adamlarndan Dursun Beyin lrh-i Eb /'/eZ/inden
balayarak dris i Bitlisnin (l. 927/1521) Hft fceAff/ine, Kemal
Paazadenin (l. 940/1534) Trih-i l-i Osmanna* kadar Fatihe
yakn devirlerin bir ksm tarih kaynaklarnda II. Sultan Mehmedin
airlii deil, fakat ilim ve iir erbabna ihsan ve iltifat hakknda
kaytlar bulunur.
l de, Kiinh l-ahharda (yazl 1005/1596 etrafnda) baka padi
ah devirleri iin yapt gibi, Fatihe ayrd blmn sonunda o
devrin belli bal airlerinden 31 tanesi zerinde ayr ayr durmakta
dr. Tc Z-tevih^ ve Solakzade tarihi^ gibi malm kaynaklarda
air Avn ile pek karlalmaz. Fakat kahraman ve diplomat Fatih
ile birlikte maarifperver (mecene) Sultan Mehmede tesadf edilir.
Bununla beraber bunlarn bu husustaki bilgilerinden ou, ou za
man, kendilerinden .ncekilerden nakildir,** Yalnz Hacikot l-cetdm'^^
ile At tarihinin'" Fatih'in iirlerinden seilmi paralar bakmndan
burada ayrca zikredilmesi uygun der.
Biyografik eserlerden de mesel ek?ik tercmesinde Fatih devri
-Fatih, ir Avni 5
I Selamet bia 'iret in bsdum kadem cana
Medd olmad zevkim ^ kbet vakl-i hazn oldu
Trih-i Ebii l-feih stanbul 1330 Tarih-1 Osman Knciimeni Mecmuabi ilahesi),
f Het behit, Nav Osmaniye k tb , fars yazma, 3082; tercmesi (ire.
Abdillbski Ssd), Paaidiye Muad Molla) i lb . 9*8.
^ Trlhi l i ^Omn, VII. cz, Fatih, ktb. 425
5 Jinh l-ahhr, baslmam ksm, niversite kib. T, Y. ISO*?, 131- 1?5. vr.;
ayn ktb. 2577 ve 5961.
TSea 't fevrh, 1. e., stanbul 1279, Fatih bahsi. 408. s. v. dd.
^ Solakzade, Trih, stanbul 1298, Fatih bahai, 189. s. v. dd.
S Meael Solakzadenin -STiltn Mehned Hn n cllmleye tefentld ve 'ulen^
ye.'lr^yl cem5 etmed.eki lekayydleri ne dair yerdii bilgi, dris-i BillBnin
Het ieAr'ffinden tercmedir.
Ayvansarayl smail, Hadllai 'l-cevam^, I . c., slanbul 1281, 11. s.
ic Trih i ^At, IV. c., stanbul 1298, 9- 10. s.
II Tercme-i ek^ik (trCc Mecd), stanbul 1269.
-
mderris, kad ve eyhleri uzun boylu bahse mevzu olduu halde*
Fatihten pek ksaca sz almtr. Bu arada sonralar kendisine mal
edilen arapa beytin, lm deinde lisanna cari olduuna iarette
bulunulmutur.'*'
l^BtlYOGEAFK CM-^L
1. Fatihin sanatkr hviyeti ve iirleri, edeb yenilememiz ba
layal beri de, ne bizde, ne yabanc lkelerde cidd bir aratrma
mevzuu olmutur. Ziya Paann Warc6a* bir ey ifade etmez. Namk Kemalin tvrak- ;je>anndaki airlii ile al
kal szler de yeni bir ey retmez.
Yarm asr nce, eserinin Fatih ve maiyet> faslnda, air Avn
divannn meydanda bulunmadna iaret etmekle beraber, tezkire
lerdeki kayt ve rneklere dayanp onun airliine bir deer bien,
Seh ve Ltifden de para naki ve tercme eden E. J. W. Gibb,
devrine gre, bu bapta da dikkati eker. G. Jacobun ad geen
-
hatta Fuat Kprlde* ,Fatihin edeb ahsiyetini etrafhca tahlil edil
mi grmek mmkn/olmad gibi, yeni ve metne mstenit bir m
talaya da rastlamak kolay deildir. yle ki birbirinden alnma
baz yanllar da tekrar edilmi ve bu yzden iddetli itirazlar vaki
olmutur.-
Basmadjiann eseri gibi garpta baslm, bizim edebiyatmzla
ilgili uydurma denemelerde de kayde deer bir ey yoktur.
Abdlhak Adnan Advarn Osmanl I rklerinde ilim monografisi,*
Fatihin sanat ve sanatkrl deil, fakat din ve felsef ahsiyetiyle
devrin fikir hviyeti bakmndan mhim ve mevzuumuzu bir iki nok
tada beslemee elverili bir kitap olmak itibar ile burada kaydedil
mek icap eder.
A. Navariann air sultanlar> gibi eserlere ise bir deer atfe-
demeyecei phesizdir.
F a til^ air; A v n l 7
Fatihin sanat cephesi probleptinde, metot kusurlar ve eksikle
riyle beraber, son yllarda hazrlanan) iki almaya ayrca temas
edilmelidir :
Stk Bilmenin FatihEdeb ahsiyeti ve iirleri* tezi, bibliyograf
yada gsterilen ihmal ve usulszlk bir tarafa, baz blmler arasn
da irtibat yeter derecede salayamamak ve hkmlerde acele hare
ketten saknlmamak ioi kusurlarla zedelenmi olmakla beraber,
keidi sahasnda istifadeye lyk bir lisans almasdr.
Kemal Edibin Fatihin iirleri eserine yazd balangta mevzu
arasra haylca dalm gzkmektedir; Jacoba haksz olmamak
la beraber lzumsuz derecede yklenilmitir, ama yine de Fatihin
iir teknii, dili ve slbu' hakknda olduka isabetli, edeb ahsiye
tine dair sath, fakat shhatli mutalalar yrtlmtr.
- Fatih devrinde edeb hayat'. Yeni Mecmua 11 (19)8), J89391 (bu maka]e ay
rca gnlk gazetelerde de kmtr).
2 Mesel.1 Kprlnn ad geepjy jakal^^^ kaynak gsterilmeden. Faik
B.eadn Almanyada baslan divanVhalp'ii^'^ baz yanlmalar jsakledilnitT ki
bu takale Ali Emirinin krio tenkitleHne hedef olmutur (Omanh Tarih ve
Edebiyat ^ecmuas 'i.. 6. say [1334] ite kr.; ayrca Kemal Edip nsel, Fatih in iir-
Uri. 4. s . V . dd. bk.).
a Easai sur lhistoire de la litteraiare ottomane, Paris 1910, 31. s.
La Science chez le Turcs Ottomans, Paris 1939, 21. s. v, d,; 43. s. v. dd;; Omrili Trklerinde ilim, stanbul 1943, 17 43. B.'
5 Lea sultana poete, Paris 1936, 11; s. v. dd.
8 1945 trkoloji mezuniyet tezi, niversile ktb., tezler 992.
Ankara 1946 , 3 - 30. s.
-
2. stanbulun 500. fetih yldnmne rastlayan u sralarda btc
tarih rfesinde veya bug-nlerde neredilen onlarca kitap, bror,
dergi V , s. arasnda gerekten deerli, ihatal ve metotlu monografi
lere kavumak nasibinden, maalesef, memleket mahrum kalma ben
ziyor. Hele bunlar iinde Fatihin air hviyetini ihtisaslarndan
kurtulup orta mal szlerin hududu tesinde lm usullerle tetkik
etmek ve bir neticeye balamak zahmetine girenlerin bulunduunu
iddia etmek ise bouna olacaktr.
Grnte zengin, fakat ounlukla perian bir karakter tayan
bu neriyat ylece be grupta toplamak mmkndr:
a. Umum manas ile Fatih ve stanbul.*
b. Fatih ve Fatih devrinde gzel sanatlar, edeb, ilm ve teknik
hayat.
c. Fatih ve stanbul meVzuuhda^r.oman, piyes, iir, fkra v.s.*
8 AbdUIkadir Karalan
2 Sz gelitci; A. Tayyar ulha. Fatih, 1953; Haan Cemil ambel, sianbulsn.
fethi, stanbal (Faydal Kitap, say Dirimtekin, Isianbalun fethi, stan
bul 1949; Hakem Belen. Fatih ve Istanbulan fethi, aanbul 1953 (Milli Eitim Ve
kleti); Nezihe Araz, M>-hmed bin Marad Han, stanbul 1953; Regd Ekrem Kou.
Fatih Saltan Afehmed, stanbl 1953; Sellliattin Gngr, Fatih 'in bii/k zaferleri;
Selhattin Taosel, OsmanU kaynaklarna gre Fatih Saltan Mehmedin siyas ve asker
faaliyeti (sahasnda nisbeten iyi tetkikler arasna girebriir), Trk Tarih KnriTnu:
Yaynlan, XI. seri 4, Ankara 1953; Ziya akir, Fatih Sultan Mehmed (genlii,
cUlsu, harpleri, asker dehas, umum ve husus hayat, kanunlar). stunbul 1953-.
smail Hikmet Ertayan, KiiUiyi-t Dvn- MevlSnS Hmid, etanbnl 1949;
ayn nair, Klliyt-l Dvn- Kabuli, tstanbul 1948; aym nair. Cem Suttan, s
tanbul 1951; :. mil., Fatih ve fiithat, stanbul 1953; a. mil., Adilhler, stanbul
1958; Muin Memdnh Tayan, Fatih ve gzel sanatlar. stanbul 1953; Nait Baylv,
Fatih Sultan Mehmed devrinde (telif, tercme ve istinsah edilen) tbb eserler ile illar,
stanbul 1953; Saadi Nzm Nirv'en, Isfanbulda Fatih II. Mehmed devrinde Trk t
medeniyeti. Btanbl.,1953; Sheyl tjriv,er, Fatihin Cihanniim Kasn, stanbul 1953?
a, m il., him ve aanat tarihimizdi Fatih Sultan Me/mcrf. stanbul 1953; a. m il., Res-
tam Levn, Fatih Sultan Mehmed ve babas ile ola, stanbul 1953 (ayr nUifiin
t>U grupa girebilecek daha bir ok neriyat iin stanbul niversitesinin 500. ylt
vesilesile Fatih devri nefriyatmtz ve. fehir olunan eserlerin kataloga, alanbuI 1953 bk.).
' 'i Arif Hikmet Par, Istanbulun fetih desteni (iirler), stanbul 1953; A. Ferhan
Ouzkan, tstanbul fiirleri antolojisi, stanbul 1953; E. Eehnan apolyo, Fatih sian-
bal kaplarnda (tarih roman), stanbul 1953;' Burhan zsaraolu, stanbul fatihi
II, Saltan Mehmed hayat (manzum), stanbul >953; Evliyaolu Gkhan, Kostan-
niyge Kzl Elmas (manzum bir stanbul fetihnamesi),stanbul 19i3; Faik Trkmen,
Fatihin zaferi (m ill rotan), stanbul 1953; Feyzi Halc, stanbul ve fetih iirleri
antolojisi 1953: brahim Yac inasi Ok,nr., Fatify (trajedi, 10 perd.e), stanbnl
1953; smet Zeki Eybolu, Destanlar iinde Fatih (sianbulun ielhi hakknda
iirler), tstanbul 1953; Murad Uraz, stanbul iin iirler, stanbul 1953; Nazm Kur
unlu, Fatih (tarih piye, 5 perde), stanbul 1953; Srr Uzun Hasaholu, Fatih
devrinde adalet (piyes, 4 perde), 1953; Sheyl nver. Fatih devri fkralar, stanbul
-
d. Fetih yHnm vesilesiyle alan sergi kataloglan v.s.^
e. stanbul Fethi Dernei yaynlar.-Bunlardan baka Fetih gnlerinde hemen istisnasz her eit
dergi ve gazetede adm bana tesadf edilen yzlerce makale, iir,,
deneme, toplaTia ve saireye burada iaret dahi mevzuumuzun pln,,
kadrosu dnda kalr.
Fatih'in edeb hviyeti
FATHN Sa NAT]
Eski Trk edebiyatnda, daha XIV. asrdan balayarak, gerelc
ekil ve gerekse muhteva klsik bir mahiyet alm olduundan, bir
sanatkrn ahsiyetini tahlil ederken, onun eer varsa orijinal
cephesine nfuz ok mkldr. Hatta ou zaman da mmkn ol
maz. Kullanlan ve?inf ve nazm ek ilfe ri-pek az farklarla ayn
dr. Mevzular aa < yukar muayyendir. Mefhumlar ve mazmunlar
deiik deildir. Kssalar, efsaneler ayn kaynaklardan gelir. Fikir
ve felsefenin hudutlar hemen hemen izilmitir. Tabiata, hayata ba
Fati. air Av'
I stanbul ktphanelerinde Fatihin hususi ktphanesine ve Fatih ng miieUifle~
rine ait eserler, 9tanbarl953 (stanbul niversiteli Yaynlanndan nr. 549; 500.
karala ylnda stanbul niversitesi /, Tp Tarihi Enstits sergisi, Islan bul 19Si
(stanbul Oniversitesi Tp Tarihi EnstltlB 50, [ . 548]) v, s
* Hemen cmlesi yukarki tsnifin tk drt grnpundan birine ithal edilebi-
lcek hviyette olan ve bu etdn provalarnn tahlhl ralarnda yayml-an
Istanbal. Feth i; Dernelnin neriyatnda bu raevzudaki grmz delrltire-
cek esasl her hangi noktaya tesadf edilm' deildir. Haylca dank gzken
ve krlteryum belli olmayan ba yaynlardaT grebildiklerimizi, ir dilik Fatih
ve Fetih iin kurulmu mhim bir dernein ulmalann gstermesi ve belki de-
ileride bir btitn tekil odabilacek eitli meyvalarin ilk mahsulleri olmas bak
mndan, burada ve bir arada yalnz kaytla iktifa edeceiz :
smail H^ml Danimend, Fatihin hayat ve Fatih takvimi /, sla bul 1953; a.
m il., stanbul fathinin meden kymeti (ayrca franszca ve ngilizce tercmeleri de
baslmtr). No. 15, Istaibal 1953!'Steyt Onver, stanbulda Sahabe kabirleri, ^ o .
4, stanbul 195); a. mil., Fatih ahanesi tevzinmesi, Nn. 7, stanbul 195 ; fi. m'II.V
istanbal kalatarnn tarihi bareleri, No. 16, stanbul 1953; a. B il. , Fatih devri ham
lelerine umum nazar, No. 17, stanbul 1953; Cahit Okurer, Byk Fatih, No. 5,
stanbul 1953; Orhan Seyti Orhon, stanbul' un fethi. No. 7, stanbul 1953; Ekrem
Hakk Ayverdi, Fatih devri hattatlar ve hat sanat. No. 12, stanbul 1953; a. mil.,
Fatih devri mimari eserleri. No. 13. stanbul 1953; Feridun Dirimtekin. Fetihten
sonraki stanbul, No. 14 Istanbol 1953; Smiha Ayverdi, Edebi ve manevi dnyas-
iinde Fatih, Np^ 19, stanbul 195 Eref efik, Tarihi Trk greleri. No, lO, s
tanbul 1953; smail H. Baykal, fncferun Mektebi tarih, No. 20, stanbul 1953; B. N.
ehsvarolu, ttianbaPda 500 yllk salk hayat, No. 21, stanbul 1953; Asat Hftlet
elebi, Divan irinde stanbul, No 22, Istanbvtl 1953; Fatih ve stanbul, stanbul
Fethi Dernei tarafndan yaymlanan iki aylk de rg i,'!, e., 1. say, 29 mays: 953, ,2. say, temmuz 1953.
-
k, hadiseler karsnda alnacak tavr, davran bUe haylca. statik
ve donuktur. nsan ruhunun samim dalgalanlarn onun kylarjniJa
yakalamak nadir tesadflere mnhasrdr. Bununla beraber aTianeden
gelen bu kat kahplar altnda dahi dikkat sarf ile ve arasra yanl-
may da gze alarak mustarip veya memnun sanatkrn gerek y
zn grmek, daha ileriye varp kalbinin rpnlarn] duymak ihti
mali de, zaman zaman, varittir.
Acaba Fatihin sanatkr ruhunun hakik simasn, onun elimizdeki
iirlerine dayanarak, aslma uygun surette ve oka aldanmadan tesbit
edebilir miyiz? Bu soruya veya hayr cevabn vermek ayn
derecede gtr, hatal olabilir.Fatihin iirlerinin tahlilinde sadeden karmaa doru gidilerek
nce d, sonra da i yap gz nnde tutulacaktr. ekil ve muhte
vann birbirinden ayrt edilmesi, teferruata ini srf kolayhk ve has-
satan acele hkmlerden saknmak iindir. Yoksa eserin ahsiyeti,
bizce de, didiklemelerin stnde kalan canh varlnda, btnndedir.
1. FATHN KLL ANDII VtZlNLEH YE NAZIM EKLLER. air ' Av-
nnin kulland vezin, devrinin btn klsik Trk sanatkrlarnn
mterek ls olan aruzdur. Tarih Kurumu nerinde Fatihe ait
olmayan bir ka para da ona mal edilmekle beraber,* biz batan
beri bunu esas tutmak hasebiyle, vezin bahsinde de mtalalarmzda
ayn metne dayanacaz.
Elde imdilik mevcut bulunan 87 parann vezinleri zerinde
durulacak olursa, airimizin kendi devrinde ve hatta btn eski
edebiyatmzda umumiyetle en ok kollanlan bahir ve vezinleri
tercih ettii mahede olunur. Baka bahirlere de az miktarda ba
vurulmu olmakla beraber, Fatihin en ok sevdii ve iir yazd
bahirler remel, heze, muzari ve mctestir. Bunlar arasnda remelden
f'^ilatn fHltr' fa^iltn f^n ile 39, hezeten mef^ln rr.ef^n
mef'^iln mef' i^tn ile 11 , yine hezecin mteferri vezinlerinden me/[l mef^il mefa'^l fe^ln ile 5, muzariden me/'/ iHli mef^il,
fHln ile 4, ve mctesten mef'^iln feHln ile de
6 para yazd grlrLki 65 rakamn dolduran ,b^ivmiktar btn iirlerinin % 75 ini tekil etmektedir.
Vezinlerin istimal tarz olduka baarldr. Geri imale ve zihaf
lar sk sk gze arpar. Ama devrinin nazm dili ve trke kelime
lerin aruz veznine uydurulmasndaki zorluk dnlr^ kendi asrnda
deil, daha sonraki alarda dahi baz kuvvetli airlerin de ayni
10 Abdalkadir Karahan
1 Mesel 77 numaral tarih beyti stanbulm ilk kads Hzr elebinindir.
Yine bylece 85 numaral arapa beyU Fatihin o Idua ok.phelidir (ekayk
tercmesi, 134. S. ile kr.). -
-
mkllerle karlatklar ve ayn aksaklklar mubah grdkleri
hatrlanrsa, Fatihin at uz veznine hkim olduunu sylemenin bu
imale ve zihaflara ramen yersiz olmad kabul edilir. Sonra
baz orta kabiliyetteki airler gibi yalnz bir iki vezin kalb ile ye
tinilmemi olmas, ve iaret ettiklerimizden bakaca da g ve dei
ik vezinlere nadiren de olsa tasarrufu gsteriyor ki onu iyi
bir nzm telkki etmenin hi bir mahzuru yoktur.
k elebnin Mkemmel gazeller ve mretteb kaside ve kf^alar
demilerdr. Mretteb divn mehrdur>* dediine baklr, ve Ayvan-
sarayi smailin de Ba'^ z trk ve frisi e'sr syledikleri derkar
edginden 'Avni mahlas ile ka'idi ve mukatta't ve azelyt cem^
ve tertb olunmdur>~ szleriyle bu vakay takviye ettii nazara
ahnrsa, u nokta aka anlalm olur : Fatih, trke ve farsa
muhtelif nazm ekillerinde iirler kaleme almtr. Fakat bugne ka
dar onun her hangi bir kasidesine rastlanlmad gibi, mretteb
divanlar iin usulden olan dier nazm e'killeriyle yazlm paralar
da henz elde edilememitir. Bilinenlerin % 90 gazellerden mte
ekkildir. Bunlarn dnda kalan bir muhammes terci-i bent, bir
kta, bir ka beyit ve devrin bir ok airlerince tanzir edilmi bir
msra, Fatihin iirlerinin nazm ekilleri itibar ile zengin telkki
edilmesine hi de msait gzkmez.
Kafiyeler umumiyetle salamdr, iyi seilmilerdir. Doldurma,
kafiye hatr iin yazlm hissi veren, yahut beyti kafiye yznden
manaszla gtren msralar hemen yok gibidir. Bununla beraber
nadiren bozuk vezinli msralara ve bozuk kafiyelere de tesadf edi
lir. Ancak bunlarn mstensih hatas m, yoksa airin hakikaten ih
mal ve kusuru neticesi mi olduunu tesbit zordur. Yeni bir nsha
elde edilinceye kadar bu hususta bir fikir yrtlmesi ihtiyatszlk
ve hakszlk olur.
iirlerin alfabetik tertibine dikkat edilecek olunursa, paralar
arasnda en ok u konsonlarla biten- kafiyeler grlr; j ; r (18),
o : n (11), i ) : fi k (8), ^ : y (8). Bylece iirlerin yandan fazlas
(45 para) eski alfabemizde drt konsona (;, j inhisar etmi
bulunuybV. En az kafiyie tenkil eden konsbnlr yalnz birer parga
ile unlardr; c, ^ : h, o" : s, Hi kullanlmayan kafiyeler de
az ve eksik deildir : : t, ^ h, i : z, t/ : - -* : t.
^ 7, t - ^u kadar var ki bu ite Fatihe ait belli bir orijinallik bulundu-
Fatih, air jSv'ft 11
-
unu iddia etmek yanl olur. Esasen eski iirimizde ve n> he
men her airimizde en ok kullanlm,olan kafiyelerdir.,Bu, ahsla
rn tesirinden ok dilin bnyesi ve bu seslerle biten kelimelerirt
zenginlii hasebiyledir. Fatihin baars umumiyetle kafiyeye ort
bir sanatkrdan daha kuvvetle ve dikkatle tasarruf edebilmesindedir.
II. FATHN SANATININ NSUr l AEI. Trk klsik edebiyatnn idealist, zihn, mcerret, sun ve taklidi karakteri Fatihin iirlerinde de
barizdir. Onun da sanatn hviyetlendiren unsurlar devrinin veya
kendinden az nceki devrin sanatkrlarndan farkl deildir. Ufak
tefek deiiklikler esasa taallk etmez. airin heyecanlan, duygular
muayyen kalp ve kyafete dklmek zarureti yznden pek soluk
faalde aksetmekte, arka plnda kalmaktadr. Tedailer tabi ekillerin
den inhirafla sanat leminin asrlk malm ve muayyen unsurlarna
inklp edince asl hviyet g-lgelenmektedi. Ancak hazr mefhum
larla yetin/nek-zorunda kalrifca d, ze'fe'oyunlan, ikinci plndaki fikr
faaliyet v. s. ile eserine ahsiyetinin az ok damg-asnt da vurmu.
saylabilir.
Fatihin hayal ve tahasss muhitini, bedi ve hissi leminin hu
dutlarn izmee, nce, mazmunlar kullan tarzndan balamak
uygun olacaktr.
1 . Fatihte sevgilinin ba ve beden yaps ile ilgih mazmuniar klsik edebiyatmzda taayyn etmi olanlardan ana izgiler bak
mndan fark gstermez.*
a. Zlf: eb-i Esra, leyle-i Kadr, tumar, perian, anber-bar, zincir^
Yzn meh-i 'id ser-i zlfn eb-i Esra
Gamze yed-i Musa leb-i la' l^n dem-i '^ s
*
Zlfn eb-i Kadr oldu kau 'id hiIU
Valun dem-i 'id oldu firkun rama^ndur
12 AbdH'-ad'r Karalnn
Zlfnn vasfnda tmr eylesem e'^anmr
Kalarun vasfnda olan cmleye tura der
Gh a'li gibi gzm yan al eyler
Gh zlf gibi hlm perian eyler
1 Dr. A li Nibad (Ta)an), e/hi divanm tetkik, I. c., sianbul 1934, 81, b.
V. dd. ile fcr.
-
Vatib, ;air Av 13
Eitnesile gzlerinn onlme av. der
Zlf-i 'anber-brun ile bama sevda gelr
'Avn bir ayd- za'ifndr bu gn 'lemde kim
Muhkem it zencir-i zlfnden anun boynuna ull
b. Yz : gij gzellik bahesi, matl, ay, era ,^ kuluk gnei^
bayram.
Gl yzn zre ki dmi ca'd-i kkl h |j
Zinet etmi b- hsnn tze snbl h ah
'^Avn seni medh eyledi n tarz-i gazelde
Matla' dedi yzne v azuna m'^amm
*
Alnufi kamerine yzn ayma mbih
Bunca gz ile grmedi bu arh-i mu'^all
s :
Yznde zlfn eger olmasa ne noksan kim
er- emse ne hacet ger olmaz ise delil
Bir aha kul oldum ki cihan ana geddur
Bir maha. tutuldum ki yz ems-i zuhadur
*
'^ de yzn () Kadre aun olah tebih
Kadr. ile baSa 'd Hemn uh)? , mesdur
c. Gz, gamze, gzya : fettan, mest, ahu, haram, ti, tir;
derya, ll, Nil, Ceyhun,
Dil nice rsv v eyd olmasun
Gzlern fettnma meftundur
Gzfi ahusunri'evki ile ahralara ddm
*
Harami gamzen tarrSr zlfn
Gnl ehrinde bilmem ne ararlar
-
Cnum rhd-vardur t-i -amzene
Gzm izin trabna pr-intizrdur
Cana hecrn haperi gedgi yetmez miydi kim
Gamze tiriri atarsun ol dah cna geer
te-i am yakmasa taii m vcdum ehrini
Gzlerimden g-HIm stine iki derya yelr
Gzmden akan ya mdur kan mdur
Lebn ydna li-i mercan mdur
*
n ubr- hecre teskin vermedi ne fnide
Gzlerm yan tut kim Nl Ceyhan eyledn
d. Mje (kil pik) : Musa, tir, sinan, ti, haner.
Ms-yi mjeri olur ise c|^uma,k5til ,Kfir olayn olur isem sya kjl
*
YzHle zlfni geceyle gne nisbet edb
Kaunla kirpigri tr ile kemana yazam
Gzn ki kad ide kan tkmege bsm okyam
Mjen ki sineleri k ide sinna yazam
Ne lzm t-i mjgnri seni fatl eylesn dimek
Bilirsz ehl-i hal olan olur bu sze kyiller
*
Ten-i b-cna mjefi haneri kim cna geer
Hasta-i 'ka ecel erbeti dermna geer
e. Ruh (had, arz, yanak) : glistan, gl, bahar, em, meh, mihr.
Bir ha kulum kim kulu sultn-i cihndur
Mihr-i rub ems-i felee nr-fefindur
*
Bde-i nb ile buld ruh-i cnsn revnak
Guyy gller ile blH glistSn revnaV
14 Abdlkadii Karahan
-
Zlf-i miskin ki ruh-i yr ile tbendedrr
em-i pr-nr ile an buld ebistn revnak
*
Dne dne rh-i dilbierde '^ arak gren dir
Cem'-i kevkeble ne bulm meh-i tbn revnak
:)c
Bda gl-ruhlanndur verd-i hamrdan murd
*
Bahar- rz- dilberde taze gller alm
f. Hal (ben) ; anberbar, flfl.
H-i 'anber-bri ile my-i pr-inler ki var
Rite- b zre binmi '^ ikd-i flfl b sh
h. Leb (dudak), dehen (a&z), di ; ll, gonca, arap, erbet
ehd,ii|in.,
-
Kyamet kameti zre ol b- Kevger-i la'ln
Gnl cn 'buld 'Avn nasri Yfevin l-h'isb olm
b- Kevserle hayt abna kalmaz ihtiy
rse ger la'ln tabibi hasta dil dermanna
*
^Avn seni medh eyledi n tarz- gazelde
Matla' dedi yzne v azna mu'amm .
Kmetn evki lem-ve ne kadar olsa iyn
Dilde raz- deheni srrn pinhn iderz
16 AbdiUkadir Karaban
Drr din likri gzm yan 'ummn eyler
La'^ l-i nbn hevesi yregmi kan eyler
g. Kad, kamet (boy); servi, kyamet, nihai,-Sidre.
Karalar giymi meh-i tbn gibi ol serv-i nz
Mlk-i Efrengii meer kim hsn iinde hidr
Kyamet kameti zre ol b- Kevser-l la'lSv
*
Bir nihi idi kad serv-i dil r olm
Boyunla ruhlaruii Sidre v cinna yazam
2. Sevgilinin madd uzuvlarnn ayr ayr, benzetme yolu ile
ve ne trl tedailerle Fatihte de dier klsik airlerimiz gibi
donmu kalplar iinde ifade edildii, bylece, hatta tefen uat ile
birlikte grlm oldu. Simdi de Fatihin iirlerinde btn halindeki
gibi yine madd ve gibi
lirik umum mefhumlara temas edilmesi faydasz olmaz.
a. Sevgili ; Sleyman, Yusuf, ah, melek, peri, sanem, fet, kfir,
mah.
Mesned-i hsn zre sen ben hk-i rehde pyml
Mflr hsln nice *^ arz ide Sleymnm saSa
Ol Ysuf-i hsn urd dile nze-i hecri
-
Benm sen h-i tneh-rya kul olmak iledr fahrm
*
Bir gfiine yzl melek grdm ki 'lem mhdr
*
01 perinn 'k dinmez glme divnedr*
te-i amla ubrun yile verse ol sanem
Seyl i eknle revn ol lki bd eyleg;il
Sevdgim ise gnhm behey fet ,
Mest km mje t ile Islm ehli
Hey meded komanuz ol kfiri kim kan eyler
*
ubh gibi sadk olduum reh-i ^ knda ben
Gn gibi rendurr ey m'h-i tbanum benm
b. k ; geda, hasta, Mecnun-mecnun, hk, zerre.
Her zamn 'iklara varmak der-i canana gc
'Arz- bl itmek gedalar hazret-i sultna gc
Hasta-i ,^ka ecel erbeti dermna geer
Gam beyabannda eyda idb ey Leyl-hrm
^Akl huumdan ayrdun beni Mecnun eyledn
*
yle ^k oldum ki ah itmee havf eyler gnl
*
Nola ser gerdan olursa zerre-ve ftdeler
c. Rakp : eytan, zag (karga), murdar, it.
Kesmezem ayr evri ile cnndan md
Kim kesilmez havf- eytn ile mndan md-
*
Kuy-i dilberde finuma ider ta'^ n rakb
Z-i n-szi grn mur- ho-elhna geer
*
F. 2
Fatih, air Avn 17
-
Yr in ayar iJe merdne cenk itsem gerek
t gibi murdar rakb lmezse' yr elden gider
d. Dil (gnl) : mirat (ayna), ehir,, blbl, murg (ku), ba- (bahe), mlk, afte, rsva.
Mir^t-l di cemlne yne-drdur
*
Harm gamzen .tarrar zlfn
Gnl ehrinde bilmem ne' ararlar
*
Dili blbl klubdur '^nin stndeki gller
* .
Mur-i dil her dem ider ol ten ruhsra meyi
Kim semender lbd ider kanda ise nra meyi
*
B i dilde hsn iJe bir verd-i b^^ndndur veys
*
Nice ma'^mf olmasun dil mlk '^adl dd ile '
Bunca yldr kim gfil tahtnda sultndur veys
* .
Ek-i emni arb barun eyle rbb
Ey dil-i fte un bu, g,ie mihmndur veys
18 Abdlkadir Karaban
D il ni^^- TOSva-v--ey4--tJmasun
Gzler\ fettanna meftndur
c. Visal .* arap, em\ drr, d.
Valun arbma yine mmd-vrdur
.
T seller kalsa gnl ?ulmet iinde ne 'aceb
Yanmad karma ol. em,%i ebistn bu gice
*
Drr-i vil-i, dilbere Xf;mek ^midine
Gzm ya olursa noa b'aV-i b-karar
*
Valun dem-i ;d;Odu firs^u ram,a|ap^^u^^
-
f. Hicran : Zehir, haner, tr.
Zehr-i firak geri dili hasta eyledi
Cana hecrn haneri gedgi yetmez midi kim
Gamze tirini atarsun ol dahi cana gier.
3. Fatih, iirlerinde edeb sanatlara da yer vermekle beraber, bu
hususta baz airlerin yapti gibi ii deta batan baa kelime can-
bazhanesi oyunlarna kadar gtrmemitir. O da, phesiz, ska bu
edebiyatn bnyesi icab olarak sunliklere, edeb oyunlara ve sanat
lar adna samimlii fedaya kaymtr. Ama o kadar fazla deil.
Mazmun ve mefhumlarn kullanl, esasen benzetme yolu ile bir
nevi edeb sanat ticaretidir, denebilir. Yukarki mebzul misaller bu
bakmdan da mnaldr. Ancak airimizin duygu ve dnce maka-
nizmasnn ileyi tarznn daha da billrlamas iin kulland edeb
sanatlara da bir ka misal verilmesi zararl olmaz.
Cinas ; Dehnunun beyn muhtaardur
Mutavvaldur saunda Muhtasarlar
Bde-i nSb ile buld ruh-i cnSn revnal
Gyy gller ile buld glistan revnak
Hatt hl ile bulur '^Avn rub- yr eref
Bblarla nitekim buld Glistan revnak
Hsn-i tlil : Sen dr-i meknn firaknda gzm yaun grb
BaSa takld edb alar ebr-i nsn varsa
*
te-i gam yakmasa tan m vcdum ehrini
Gzlermden gnlm stine iki derya gelr
Tevriye (iham) : 'Ik derdine if olmaz ise Knnda
Nu-i dr-yi lebn an da derman eyler
*
Beyti bozarsun rakibi anma i'^rinde akn
'Avn dilber vafidr n i'^ r indan murd
*
Husrev bu hadd- gl-gnun grb
Sana Ferhd olmayan Mecnndur
Terdid: Bilmezem bu blkat-i lemde mi inf yok
Olmadum m yoksa ben hl sez-yi mehmet
F a t i h , f g i r A v d 19
-
'ka dny v cn terk eylemek sn olur
Lik cnn terkini itmek gelbdr cna gc
rsal- mesel: Bu meel mehurdur kim kmadk candan md
*
Bu meste keyfiyet-i badeden sl itme
Bel takkat-i dery-y kande bile ark
Sihr-i h a l l: Ahlamakla drr-i vala tlib oldum tan degl
Eylese avv olanlar bahr-i 'Ummandan imd.
tikak : Bu hsn-i hdyi ki Huda sana virbdr.
III. KISSALAR, EFSANELER, HKAYELER VE KAHRAMANLARI. airimizin
ancak bir divane mahiyetinde olan iirlerinde eski edebiyatmzda
mevkii bulunan kssalar," efsaneler, hikyelerle bunlarn kahramanla
rna da ak veya kapal imalar mevcuttur.
1. Kssalar ve kahramanlan :
Yusuf : O l YOsuf'i hsn urdu dile nze-i hicran
*
Ey Ysuf-i zamane nice cn hal idem
Gamzen ki katlme daknur ti ile sinn
Ms : Mass-yi mjen olur ise cnuma katil
Kfir olayn olur isem Isya kail
*
Gr mey feran na?ar t sakf- deyre kim
Nlr- Kehmden diler isen zebineyi
Sleyman : Mesned-i hsn zre sen ben hk-i rehde pyml
Mr hlin nice 'arz ide Sleymnum sana
tsa (Mesih) : La'l-i cn-ba\jile 'uka bUb itse nigar Mrdeler zre anasun Hazret-i 'Is gelr
N!
^Aceb mi mubeenn la'l-i cn-babna cn virsem
Ki bu deyr-i khenden tara almdur Meshyi.
2 . Efsaneler ve kahramanlan :
Nenrttd : Irem bandan Nemrd odundan srme efsane
Getr ol cm- te-rengi kim 'alem olur glen
20 Abdlkadir Karahan
-
Karun : Ek-i sm ry-i zerdm nakdini izhr idb
Dostum 'uk iinde beni KrSn eyledn
Cem-Cemid : Hk-i py-i yr tcum ky-i dilber mesnedm
Rek ider Cemd Cem taht klhumdan benm
*
adr-i meyhanede rindn ile bezm eyleyben
Taht-i KvSsa gib 'iret ile Cem olalum
Cam- Cem cam- skender :
kar Cm- Cemi 'Avn haznenden temaa kl
Eger bilmek murdurisa kemShi kr- dnyy
ki 'lem nakn grmek dilersen aikr
Devr iinde le-i mey c5m- skender yiter
Cem skender:
Tevrh-i Cem skender itmez hatrum her giz
Meer Cm- cihn-bn eyleye an yine ren
Fatih, air Avn 21
Mani ;
Zal
Bu hsn-i hdayi ki Huda sana virbdr
Mn-i Cihan yazmad tavrne hemt
'Avniy Zl-i zamnun mekrine aldanma kim
Kim zamnun evrini ekmek gelr merdna gc
Hamza :
Mihrn ey hsn-i bed' ^ leb-i la'ii rn
Ka-i Hamza gibi 'leme destan iderz
Mahmud (Gazneli) :
'Avni g3 Mahmd ehn bakdu bu kim
Mlkin dabiler zabt ider ana nigerndur.
3. Hikyeler ve kahramanlar;
Leyl Mecnun :
Husrev bu hadd-i gl-gnun grb
Saia Ferhd olmayan Mecnndur
-
Gam beyabannda eyd idb ey Leyl-hirm
^Akl huumdan ayrdun beni Mecnun eyledn
Ferhad irin :
Te-i nhunla ben kim eyleyem cn-kenlegi
Kh-i gamda bana g-ird ol maz Ferhdlar
Bistn-i amda efn eylesem Ferhd-ve
Ruhm idb ben zara g^ elr khdan ferydlar.
IV. D il ve s l p . Fatih, dil ve slp cephesinden de, iirlerinde
devrine gre bir otorite saylabilmekten uzaktr. Ama bsbtn de
ihmal edilecek gibi deildir. Onda, hkim olan, umumiyetle, XV.
asrn hassaten eyh ve Ahmet Paa ile en mtebellir eklini alan
kitab dilidir, klsik osmanhcadr. Esasen edeb sanatlar, vezin ve
nazm ekillerini yani o zamana gre aruz, bedi, beyan ve kafiye
ilmini daha ok ran iiri geleneklerinden alan ve orijinalitesi,
muayyen mnada, fikir ve hayal inceliinde sezilen bu edebiyatn
dili meselesi de XV. asr ortalarnda artk tavazzuh etmi bulunu
yordu. Fatih'te de, adalan gibi, XIII. asrdan beri klsik edebi
yatta trke kelimelerin yerlerine gelen veya onlarn yan balarn
da ve etraflarnda yer alan farsa ve arapa kelimeler fazladr.
Ancak sz gelimi Fatih, eyh ve Ahmet Paa veyahut Melihi veya
Mesih ile karlatrlacak olursa ki etrafl bir mukayese yapma
a vakit bulamadan baz rnekleri hatrlyp sylyoruz yabanc
kelimelere, onlara gre, daha az bah kalm grnecektir.
Bir ok zamanlar mteradif mnaya gelen trke-arapa-farsa
kelimeler, tabirler ya ayn gazelde veya ayr paralarda birbirleriyle
badamaktadr. Bugn bile belli dil davalar karsnda bulundu
umuz ve bu yolda nice glklere rastladmz, bunlarn bir ks
mn yenemediimiz unutulmazsa, 500 yl ncesi iin bunu bir kusur
saymamak icap ettii daha iyi anlalm olur.
Fatihte em sa fiia b gne, kalb - d i l gnl, h a v f bk korku, veya P e r v a z um ak, r a h y o l ,d id e - g d z . . v. s. kucak kucaa ve hemen hi bir nans fark da dnlmeksizin yaamaktadr. Bununla be
raber z trke kelimelerin bu iirlerde ayrca mevkileri bulunduu
na da iaret edilmelidir. G ndz, gece, bel, sa, y z , ete* gibi yaayan dilin gzel trke szleri onun gazellerinde oka bulunduklar gibi
cm, zge kabilinden bugn iin bazlarnca kullanlan daha eski ve yerlerini daha baka kelimelere kaptrm s-'^ zler de gzden kama
maktadr. airimizin gazelleri arasnda sadeler de, ar ve klfetli
22 Abdlkadir Karahan
-
fadelilr de vardr. yle ki insann ak.hna Fatihin bazan isteyerek
^ade ve sssz yazmay ve yalmanc dil unsurlarn az kullanmay
denedii dncesi gelir. Yabanc belime ye terkiplerin fazlaca
.oldu:u paralarda dahi m sra yaps Trktr', trkedir. Iran ivesi,
edas bu noktada hkimiyetini hissettirmez." Arasra da arkaik say
lan kelime ve tabirlere rastlanrsa da, bunlar eserin btnne ve bn
yesine tesir edebilecek kemiyet ve keyfiyette olmaktan uzaktr. Esler mek, sz delmek, ldriser, sincilegen, yana yazam, teskin vermek
v. s. bu cmledendir.-' 5',
Fatihin vokableri de yoksul saylmaz. Geri bu kadar az para
ile bu hususta bir hkme varmak yanl olur. Ama -bu kadar dahi
onun gerek kelime hzinesi, gerek kltr bakmndan olduka zen
gin bir yaz diline tasarruf etti-in gstermee elverilidir. Bazt
kelimelerin, hatt ayn gazelde bir ok defa tekrar kullanlmas
{sz gelimi : ol, ruh, yr v. s.) zarafet bakmndan tenkit edilebilir.
stisnalardan sarf- nazar., eski edebiyatmz' slp sahibi olmay
pek zorlatrm olmas.na ve Fatihin de kendisine has bir slbu
Dulunmamasma ra-men, iirlerinde yer yfer yle scak, yle saf, yle
samim bir atmosfer hissolunur ki airimize bir oanayaknhk, bir ba-
kahk verir. Bununla ona ayr bir slp kazandrr demek istenmedi
i aktr. Fakat devrinin o sra sra ^ ki yalnz 30 tanesine kendisi
maa balamt ve tannm aitleri arasnda dahi onun gazelle
rini, bir az dikkat sarf ile, az ok tanmak mmkndr, denebilir.
Fatihin gazellerinde dikkati eken bir nokta da mevzuda vah
detin umumiyetle dalmam gzkmesidir. Eski edebiyatmzda^
hele gazel vadisinde mevzuda birlik ender grlr ey olmakla be
raber, Fatihin baz gazelleri, batan sonarkadar deta ayn fikrin,
ayn duygunun mihveri etrafnda dnmektedir.
Sanatkrmzn slp ve ifadesi aktr, mnakkahtr. Ayrca
belagat ve fesahat kaidelerine de uygundur. Beli ve icazl beyitlerle
karlald olur. male ve zihaflann slp gzelliini zedeledii
yerlerde vardr. Dilimizin zaten aslnda aruz pek de yatkn olmad
ve XV. yzyln eski edebiyatmz iin bir gelime ve serpilme a
bulunduu dnlr, aynca o .devrin birinci snf stat sanatkrla
rnn eserlerinde dahi ayn aksamalarn mevcudiyeti nazara alnrsa,
bunun byle olmasnn bir, bakma da zarur saylmak gereklilii kabul
edilebilir. Kusur da tabiatiyle yalnz Fatihe raci olmu olmaz elbet,
V. M t e e s s ir o l d u u Iran ve Ths sanatk^el'ari. Alt dil bil
dii hakkndaki rivayetleri inanlr saymasak bile, Fatihin arapa
ve farsay bu dillerde yaz yazabilecek kadar iyi bildii dorudur.
Fatih, air Avn 23
-
24 Abdlltadir K araban
Hassaten lirik ve didaktik Iran airlerinin eserlerini asiilarndare
zevkle ve dikkatle okuduu ve kendi gazellerinde bunlarn kuvvetli
tesiri altnda kald phesizdir. Onun birinci plnda irazl Hafir
(l. 791/1388) ve eyh Sadye (l; 694/1294) ok ey borlu olduu
anlalmaktadr. iirindeki lirik, serazad terennmlerde Hafizin;;
didaktik, t verici ve ata szlerine kayc ifadelerde de Sadnin
tesiri mahede olunmaktadr. Bunu kk rnekler zerinde daha,
kolayca g-rmek kabildir :
Hafiz : V'-- i : ^
i ^ l J jJ
Fatih : Skiy mey vir ki bir g-n Islezr ekden gider
n irr fal-i hazn bj bahr elden gider
Hafiz :
Fatih ;
Hafiz: J. ,4,
Fatih : abrmn cmesini dorad mikrz-i amn
*
Hafiz:
Fatih Ged-yi dilber olmak yeg cihnun pdisndan
Hafiz : ^ *^ Lal jl V-s
Fatih : '^Avny kat' eyleme sen "^ avn-i Rahmandan md
Yukanki beyit ve msralara dikkat edilince, deta bunlarn mna.
ve medll itibar ile yalnz tesir altnda kalmay deil, bir nevL
tercmeye kaymay dahi gsterdii hatra gelir. Ancalr Fatihin
dier iirlerinde bu tesirin bu kadar ar olmadn tavzih yerinde
olur.
Sad tesiri, Hafizinki gibi vazhn vazh derecesinde yakalana-
mamakla beraber, eserin ruhunda, edasnda ve imalarda belirmekte
dir. Sz gelimi :
-
Hatt Ijl ile bulur 'Avn rub-i yr eref
Bblarla nitekim buld Glistan revnaij
beyti nasl airimizin Glistana inaln belirtiyorsa,
'Avni gzi Mahmd ehn baku bu kim
Mlkin dabiler zabt ider ana nigerndur
beyti de ylece, ayn kitapta adl ilk babndaki
Gazneli Mahmut (388/998 421/1030) ile alkal bir rya hikyesinin,
muhayyilesinde brakt kuvvetli izleri aksettiriyor.
Fatih bu iki byk sanatkrdan bakaca da ran edebiyat stat
larn sevmi, okumutur.
-
eyh : Ol ret-i in kim yz yine-i cndur
Bakdukca hatasz d cihan nak ayndur
Fatih : Bir aha kulam kim iul sultn- cihndur
Mihr-i runi ems-i feleke nr-fendur
. *
eyh : Yine rindne g-eln 'azm-i harabat idelm
Pr-i meyhane ile gizl mnct idelm
Fatih : Yine mestne g-elfi 'azm-i harabat idelm
Hizmet-i pr-i mun ile mbahat idelm
XV. yzyl iirimizin eyhden sonra en byk stad Ahmet
Paann iirleri de Avnnin gazellerine messir olmutur. Her iki
sinin ayn muhitte, ayn zamanda yaam olmas, birinin sultan,
tekinin vezir bulunmas hasebiyle, bu tesirin icabnda karlkl
olabileceini de mantkan dndrr. Ancak Ahmet Paann byk
ve hakl hreti ve divannn umum heyetiyle Avn divanesinin b
tn arasnda yaplacak bir mukayesede g-rlecek briz fark, aksi
fikir ve mtalada bulunmay g-ayretkelik halinde gsterebilir. Bu
itibarla tarafszlk, nazirelerde ve dier iirlerde grlecek benzerlik've
yakn mnasebetlerde, Avnnin Ahmet Paaya borlu olduunu
cabule bizi gtrr. Yahut hi olmazsa, her ikisinin ayn ran kay
naklarndan mlhem olmalar hasebiyle, byle olduunu sylememizi gerektirir.
Fatihin en gzel gazellerinden biri olan
Tan mdr itse gnl nle v efan bu gice
Gelmedi meclise ol dilber-i fettan bu gice
matlal gazeli Ahmet Paanm
Yine yan em ^ gibi ubha dek ey can bu gice
Ki dola evkin ile ol>bet-i cnn bu gice
matlal gazehnin naziresidir. Sonra Fatihin nedimi olan Melihnin
-cGnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl mkerrer msral murab-
ban Ahmet Paa bir murabba, Fatih bir muhammesle tanzir etmi
lerdir. Denebilir ki; Fatih gerek redifli gazelde ve gerek
se gnl belisinde Ahmet Paa ve Melihden hi de geri kalma
mtr.
Burada hatra yle bir soru gelebilir. Fatih, saraynda bir ok
lim ve airle* gayet sk surette temas eden ve btn seferlerine
1 Yalnz l devrin 31 airini ayn ayr anlatr. (Knh l-^ahbr, ad geen
yazl., var 131b. v dd ) Ayrca Hammer, Tarih (trc. Mehmet Ata) II. c,, stanbul
1329. 235. S. v. dd. bk.
26 Abdlkadir Karahan
-
bunlardan bir ksmn birlikte gtren, hayatnn zevk ve evkim bir
az da ilim ve iirde bulan, hatta vezirlerini dahi bunlar arasndan
seen (Sinan, Ahmet, Mahmut, Mehmet Paalar gibi) bir hkmdar
olarak, bu mevzuda yalnz tesir altnda kalmakla iktifa etmeyip iir
lerini maiyetine tashih, tadil ve slah ettiremez miydi? Veya ettir
memi midir? Bu husuta tabiatiyle kesin bir hkme varmak elden
gelmez. Yalnz Fatihin psikolojisi dnlr, geni kltr ve m
tala zevki gzden rak tutulmaz, gazellerindeki lirik ve samim ha
vann hususiyeti hatrlanr ve nihayet baz iirlerin ancak kendine
pek gvenen ilim ve sanat k, muzaffer ve kahraman bir padia
hn kaleminden kabilecek mahiyet tadklar unutulmazsa... byle
bir ihtimalin varit olmad, veya hi olmazsa en sonra akla gelebi
lecei pheden vareste olur.
Fatihin beyit ve msralar. arasnda yleleri var ki hemen ken
dinden sonraki asrda edebiyatmzn ei bulunmaz simas Fuzulyi
tedai ettiriyor; bunlardan da bir ka rnek verebiliriz:
A vn : Grsek ol gonca - lebi ak - i girbn iderz
Gl yzn ydna blbl gibi efn iderz
{5
Fuzul: Ba girdm ser-i kuyun anub efin itdm
Gl grb ydn ile k - i girbn itdm
* .
A vn; Dman oldular seninn dostum ^ lem bana
Fuzul: Dostum 'lem seninn ger olur dmen bana
*
A vn : Gayr ad itdn veli bu d n - d eyledn
Fuzul: Dne dne bizi n - d zgeyi d eyledH
*
Avn : Hr zar oldum ^azz km - krm var iken
Fuzul: 'Aziz - i ^lem iken hr hk-sr oldum
*
Avn : Her kii cn gibi sevdgin sen sanemi
Fuzul: Her kii kim sever z cn gibi canan
*
Avn ; ldrme beni cevr ile kim '^ Ik belSdur
Fuzul: Dil verme am- 'ka ki '^ k afet-i candur....
Bununla beraber Fuzulnin Fatihin tesiri altnda kald tarzn
da bir iddia ileri srlemez tabi. Hayat boyunca Irak- Araptan
Fatih, air Avnl 27
-
ayrlmam ve eyh, Ahmed, Vessaf, Celil ve Nizam g^ ibi mahdut
bir ka airden baka Anadolu sanatkrlarnn eserlerini dahi tan
d mnakaa mevzuu olabilecek olan byk sanatkrmzn tesir
meselesi bir tarafa hatta Fatihin iirlerini grdn veya okudu
unu tahmin etmek bile gtr. Benzerlik her halde, her ikisinin de
ayn Iran iiri kaynaklarndan imi olmalar hasebiyle, mterek,
tesirler almalarndan ve bir de her iki ruhun da lirizme, byklk
lerine gvenmeye, ar hislilie hemen hemen ayn derece mtemayil
gzkmelerinden domutur, denebilir. Ksacas, mteessir olduklar
sanatkrlarn birlii, psikolojilerinin bir bakma yaknh Fatih ile
Fuzulde baz beyitlerin benzerliine, ' hatta nadiren ayniyete kadar
varan yaknlma sebep olmutur.
VI. SANATINI DEERLENDRME. Fatihin iirleri zerinde eskilerin
orta mal, klielemi szler dnda her hangi bir mutalda bulun
malar nadiren vakidir.
Seh Beyin * cmleleri - mbala
hissesi bir tarafa - bu bahiste ilk ak, doruya yakn gr tem
sil eder. k eleb Mkemmel gazeller ve mretteb kaside ve
kukalar demilerdr. Mretteb divn mehurdur ve eker ebytlar
havtrda mastrdur> der ki ne bu kelimeler, ne de Haan elebnin
^ tar-zmdaki lflar, airimizin sanatn deerlendirme cephe
sinden esasl bir istifade salamaa elverilidir.
Beyannin Kend dalji ma'rif ve fezilden behredr olub na?m-
e'r- b-dra kemal-i iktidar olub ve Ryaznin yazmalarndan
bir ksmndaki
-
muhtevadp bir yenilik, bir orijinallik g-steremedi-i, daha ak ve
ksa bir anlatla air Avnde ahs varlklar arayp bulmann gl
n tekrardan kaydetmek lzm geliyor. Ancak bu, Fatihin deeri
olmad, jgazelIerinin tamam ile bir kopyadan ibaret bulunduu
mnasna gelmez. Esasen biz de Jacobla birlikte diyebiliriz ki :
^.
Bunun iindir ki gerek Fatihin ve gerekse dier klsik airleri
mizin kendilerine gre bir sanatkr hviyetleri ve sanatlarnn da
deeri vardr. Ve bu inkr da edilemez.
Bir kere Fatihte de, dier bir ok eski airimiz gibi, ekil muh
tevadan daha ehemmiyetli gzkt iin, o evvel msran d g
zelliine dikkat etmi, sonra da mazmunlar, mefhumlar yerlerinde
kullanmaa, yeni mazmun ve mefhum bulma yolunda muhayyilesini
iletmee ve yeni tedailer yapmaa gayret etmitir. Bunda da muvaf
fak olmutur. Mesel seslerin ahenkli surette birlemesi, telffuz le
tafeti diyebileceimiz eaphonia Fatihin baz iirlerinde barizdir :
Sky mey vir ki bir gn lle-zar elden gider
n irr fal-i hazn b behr elden gider
matlah gazel bu arada zikredilebilir.
airimizin hayal ufkunun geniliine, tedai zenginliine, bulu
inceliine misal olarak da u beyitleri iktibas olunabilir :
Gl yz evkile kim dolmu durur Ijnin gril
Bir alar udur kim stinde revndur berk-i gl
Geydrr canna zevk ile af hllelerin
Her kim ol stm - teni bir gice ^urySn eyler
=f=
ahid'i gl bda n geydi gl - gn prehen
Tkmeler taknd ona znet in onceden
Burada u noktann ehemmiyete ahnmasnm srasdr: yle duy
gu ve dnceler vardr , ki, her hangi ,bir insan azndan dkld
vakit, dikkat ekici ve zerinde durulmaa deer grlmez. Ay
n eyler o mevzuda salhiyetli biri tarafndan tekrar edilirse veya
yeni bir kla konursa, mesele birden elektrik ile aydnlanm
Fatih, air Avn 29
i Jacob, a. e., 10 s.
-
bir sahaya intikal etmi gibi parldar, tavazzuh eder; g-zelleir. E-
debiyat iin de bu ksmen dorudur. Mesel herkes
-
Yukanki beyitlerin arasnda yleleri vardr ki bunlar ancak ve
anca'< Fatih syleyebilirdi, Fatih yazabilirdi. Bunlar onun sanatkr
hviyetinden ok, hkmdar ahsiyetinin akisleri ile dalgalanmakta
dr; doru. Ama yle bir hkmdarn byle mtevazi, rind, ili, liriz
me mtemayil ve sevgiliye btn mevcudiyeti ile^bal tezahrler
gstermesinin de, sanatn deerlendirmede bir l, bir kritsryum'
saylmasna ne engel olabilir?
FATH'TE t a sa v v u f ! VE FELSEF FKKLEK
Fatih, fikir ve felsefe cephesinden de eski edebiyatmzn ana
nelerine sk skya baldr. Ancak bu bahhk onda bu ananenin
alelade bir tezahrnden, tamamiyle ahsiyetsiz bir devamndan da
ibaret telkki olunmamak gerekir. Fatihin iirlerinde kendi ruh le
minin ptnarar ile beslendii sezilen yle samim, yle ili, yle ta
bi aklara tesadf olunmaktadr ki bu duygu ve dnce panitla-
nn, toptan taklit, anane, kopya kelimeleriyle izaha ahmak hak-
szhk olur. Ana izgiler, gr ufuklar phesiz mahdut ve muay
yen olmakla beraber Fatihin iirlerinde sanatkrn gerek ahsiye
tinin izleri de bsbtn silinmemitir. Daha baka bir tabirle dene
bilir ki: yarlnn kudretli akislerini, klsik edebiyatn dar, sk er
evesi iinde de ksmen muhafazaya muktedir olabilmitir. iirlerine
ve iirlerinde geen imalara baklnca, daha yukarlarda da temas
ettiimiz gibi, mutasavvf byk ran airlerinden Hafiz, Sadj
Selman gibilerinin fikren de tesiri altnda olduundan, onun tasav
vuf! ve felsef dnce ve grlerinde bunlarn tesiri phesizdir.
Bir Mslman olmak itibar ile her eyden evvel Islm esaslarna
vakft. Hayat boyunca ulema ile yakn dostluklar idame etmesi
de; eriat icaplarn: Kuran, hads, fkh v. s. zerindeki sohbetlerde
musip rey ve mtalada bulunacak derecede vukufla kavram ol
mas da baka bir noktadan kemaline yardm etmitir. Ayrca bela
gattan tbba kadar devrinin dier bir ok ilimleri ile de megul ol
mutur. iirlerindeki baz beyitlerden Fatihin Mutavvel, Muhtaiar,,
Kannn gibi ehemmiyetli kitaplar cinas ve tevriye oyunlarnda, ede
b sanatlarda kullanacak kadar iyi tand anlalyor:
Dehnnun beyn muhtaardur
Mutavvaldur aunda Muhtasarlar
-Ik derdine if olmaz ise Kanunda
N - i dr - yi lebfi an da derman eyler,
Fatihin husus ktphanesine ait eserler arasnda Mutavvel ve
Fatih, air Avn 3 J
-
'Muhtaar haiyesi ile, Knnun nshalar bulunmas, ve Fatih devri
melliflerinden bir ok kiinin ilk ikisine erh ve haiye vcuda ge-
-tirmeleri ayan- dikkattir.^
1. Fatihte de iirlerin fikir taraf evvel tasavvufla alkaldr.
O da mutasavvf airler g-ibi, btn kademeleri ve ekilleriyle ak,
sevgiliye varma yol ve imknlarn iirinin geyesi, varlacak son
merhale saymtr. redifli bir gazelinde
Vai - i dilberdr hemn bu dr- dnydan murd
msran syleyen Fatih ayn iirin sonunda da iir ve inadan mak
sadn vaf -1 dilber> olduunu aka terennm eder;
'Avn dilber vafdur n i'^ r indan murd.
Bu yzden ve bu uurda kendisini kmsemekte hi bir beis gr
mez. Sevgilinin huzuruna bir dilenci olarak kabuln gnlden ar
zulamakta ve bunu cihan padiahlna bile deimemektedir:
Her zamn '^klara varmak der - i cnna gc
^Arz - 1 hl itmek gedlar hazret - i sultna gc*
Benm sen ah - i meh - rya kul olmak iledr fahrm
Ged - yi dilber olmak yek cihnun pdisndan.
Bu ei bulunmaz sev fili: kuluk gnei yzl bir ay, klesi bile
cihan sultan olan ve yanaklarmn gnei felek gneine nur aan
-bir ahtr:
Bir ha kul oldum ki ihn ana geddur
Bir mha tutuldum ki yzi ems - i tuhdur
Bir ha kulam kim kulu sultn - i cihsndur
Mihr - i ruhi ems - i felefeke nr-fendur
Bu sebepledir ki *ak yolunda toprak olmaktan da korkusu>
;yoktur;
Tark - 1 ^ ikda hk olmadan bana ne bk
Hem ylesine ki gnl ah bile etmekten saknyor>:
yle bk oldum ki ah etmee havf eyler gfil
Zaten sevgiliye kavumann baka yolu, aresi mi var?
Visal- i yr dilersen fen' l 'Avn.
32 Abdlkadir Karahan
1 stanbul ktphanelerinde Fatih'in husus ktphanesine ve Faiih a mellif
lerine ait eserler, 7, 16 v. b. B,
-
Bu visal can bahasna deer;
Senn valn met' cn deermi '
Bununla' beraber vuslat art deildir. k cefaya, evre razdr.
u kaytla ki unutulmasn, hatrlansn;
Dimezem vulet mdile beni d eylegil
Rzyam cevr cef klma in yd eylegil
Hatta ak hastasna , yerine bile geer r
Hasta-i 'ka ecel erbeti dermana geer.
lkelerin sultan olan Fatih, air Avn mahs altnda dnya
zntlerinden uzaklamak istedii vakit, bir ak padiah oluveri
yor ve meyhane hisarna snyor:
Leker-i am h- ika nice bulsun dest-res
'Avniy meybne gibi bir hrum varken
lh evkin hakikatleri ve marifetleri ile dolu bulunan rfiii'.i
lemini temsil eden* bu ihtirastan uzak kede zamann elemlfijini
ancak ak arabnn arkadal unulturabilir:
Mell-i devri gnlden refk-i mey gide;ir
Dnya bir dir. Bu hadiseler, dadaalar diya
rnda, meyhaneden daha emin bir yer olmadna gre, eitli nef-
san ra^ler, beer ihtiraslarn hcumu karsnda en iyi snak an
cak oras .olabilir:
Bu dr -hd5S ire nice gn durma olursa Hemen yegdr ki 'Avn idesn mryhgneyi memen
Orda mrid-i kmil olan n sunduu ak arab>J
ile arnacak, ylesine k ne keder, ne zevk ile iliii olmayan ruhan
bir kli.de, innva iinde, slik olgunlaacaktr:
Ey pr-i deyr ehl-i barbt mahrem it
Kef eyle bde srrn terk it behneyi
*
Mereb-i aylnesi olsa mkedder zevkden
'Avniya itmez mride fide irdlar
BuiBah'dolaydr ki o da bu atrbferden habersiz yaayan za
hide, ham sofuya atmakta teyraddt gstermez:
Yzne ^k olan mnkesir imi dostum
Zhidn gnlnde yokdur nr-i imn v rsa
*
F. 3
Fatll, air Avd
-
Ne del zhd-i riy haletini gstersen
Tasavvur eyleme f ki eyleyem tadk
Zahit iin gaye-i hayal olan cennet, mutasavvfn nazarnda
mevkiini cenl-if ilh> ye brakmtr. Bu tecelli ou zaman -
kn kalbinde tezahr eyler. Nazarg-h- ilh orasdr.-;
Mirt-i dil cemline yme-drdur
Btn bunlara ramen Fatihe ta n manas ile mutasavvf airdir
demek de istenmemelidir. Onun ta?.vvufu iyi anlam, zaman zaman fikren benimsemi ldn belirtmekle yetinmek daha dorudur.
2. Fatihin iirlerinde felsef gr, adalarnda olduu gibi, slm esaslara dayanmaktadr. Tasavvuftan aynhp yaanan hayata,
serbest saylabilecek dnce ufuklarna doru ald vakitlerde
de, yine tasavvuf ve Islmiyetin eriat akideleri, iki kanat gibi, uu
unu salar. Ancak hareket istikametini ekseriya kendisi tayin edi
yor gibidir.
Bu zamanlarda o, hayata baknca, sonunun lmllnden r
perir. Madem ki hayat fanidir, ecel btn ekimeleri ortadan silip
sprecektir. O halde bu kuru kavgalardan he fayda var?
n ecel sulh itdrr hir niz' ^ kaldurur
Pes nedr dny in bu kun avdn' murd
Dnyada rahat yz grlmez. Dnya glnde huzur ve rahat
kokusu bile yok; hemen baahlar balar>:
G7 dnyada yokdur bsy-i rahatHemen 'Avn irir derd-i serler
Ama buna ramen hayat sevmek, yaamak lzmdr. Kendi ken
disiylebtn bu telkkilerin altnda gizlenenbir i mcadelesinde
bulunduunu sezmemek mkldr. Ktalara .hkim olmak kudret ve
iradesini tayan bir ruhun, inaktif, tamamiyle dervi merep, derya
dil olmas nasl mmkn olur? O iindeki frtnalar, arzular bsb
tn yok etmee nasl muvaffak olabilir? Gnlk yaamann kendine
has zevk, safa ve saadetini tamamiyle sndrmek elde dsiSldir ki.
te arasra bu ucu nadiren epikrcl^ kadar uzanr gzken rahat, arzulu, elenceli, zevkli yalamak evknii |da Fatihin gazellerinde bulmaktayz^
Bahr old v gller ald ey sk*
Kadeh getf ki bu faiiByleT iktii'yi'al-b
34 Abdlksdlr Karahan
-
Skiy mey vir ki bir gn lle-zr elden gider
n irr fal- Ijazan b: u bahr elden gider
Baharn lk ve iekli gnlerinde bu arap ime arzusu daha
da geliir; onun yan banda u fani dnyann dilberlerine de ba
lanmak, o gm tenlileri de bir gece olsun soyup sarmalamak yer
alr;
Yarm az kime bendem dise ol h-i ceml
Sanasn an btn '^leme sultn eyler
*
Geydrr cnna zevk ile safa hullelern
Her kim ol sm-teni bir gice 'ryan eylerj
Nihayet, her insan gibi, air padiah da bir ok gnahlar ile
mitir. Cenab- Hak rahmandr, ondan midj kesilmez. Bize stan
bulu balayan Eb l-feth ve l-mezyi de affeder ;
Her ne denl crmne hadd nihayet yojsa
'Avniya kat 'eyleme sen 'avn-i Rahmandan md
u Son misradaki arasndaki mnasebet, Fa
tihin tasavvuf! ve felsef fikirlerini tamamlarken, bir ka sz daha
sylememize vesile olacaktr:
Fatih, yle seziliyor ki, 'Avn [ j f ) mahlsn bir tesadf eseri
olarak semi olmaktan uzaktr. O Mehmed b. Sleymann Fuzul
mahlsn seerken yapt tarzda dnp tanm,* kendi
sine en uygun deni bulmak istemi olacaktr. Gazellerindeki mak
ta beyitlerinin uraum havas ve tarihlerde tafsiltna rastlanlan kah
raman asker ve diplomat ahsiyetinin hususiyetleri de bunu teyit
edecek durumdadr.
Lgatler, aynin fethi ve vavn sknu ile, zahr ve mededkr
manasna gelen "at>/ ( j y ) kelimesinin 'at/f : eklinin'gigante-
sque, colossal* anlamnda olduuna da iaret ederler ki burada da
Fatihin ruh ve felsefesinin bir tezahr aranabilir. O bu mahls
Fatih, air Avn 35
1 K a T a h a n , Fuzul, 72 v. dd.
. 3 Kms (trc. Asm)- 111, stanbul 1272, 674. b ; Murtaza el-Hneyn, tSc l-
'ars, IX , Kahire 1187 , 285, s.; J. B. Belot, Voeabulaire arabe franait, Beyrontl,
1893, 536. B ; CemSl'd-Dn Muhammed, Lit.n'l-arah, VII. cz. Bolak 1S3, 172.
8.; Sihh l-Cevheri (trc. Mebroed V h ), II, stanbul 1141, 5:5. b ,
s R. Dozy, Sappliment aax dieiinnaires arabes, II, Lejce 161, 191. a.
-
le de hem Allahtan daima yardm ve m-zaheret beklemi, hem de
muhteem, kudretli bir insan olmak azm ve iradesini, ahsiyetinde ol
duu g-ibi, iirlerinde de temessl ettirmek istemitir. Eer'iirleri bu
nu kfi derecede aksettirememi ise, bunun sebebi: Fatihin bir taraf
tan Trk milletine yapt unutulmaz hizmetler arasnda sanata ahsan
istedii kadar zaman ayramaymda, dier taraftan da klsik ede
biyatmzn bu hususiyetleri, bu beer duygular istenildii; vej duyul
duu skilde g'stermsa pk d; imkn vermeyiinde aranmaldr.
36 Abdlkadir Karahan
1 Madi{atS.:i-Cevm^'in, ,p*hUUi^o]an J,tT?en 'Avn-l Baki?
J - j f dahi trK vki' olmdor kayd da dikkate deer (3. s.)
-
FATHN RLERNDEN RNEKLER
Kesmezem ayr evri ile canandan md
Kim kesilmez bavf-i eytn ile mndan md.
Ahlamakla drr-i vala tlib oldum ta deg'l
Eylese avv olanlar bahr-i -ummandan md
stnmda nigr grmesem ye^s itmezem
Bu mesel mehurdur kijm kmaduk cndan md
Dilerindr alamakla gz yandan umduum
Drr-i ehvr. old ancak ebr-i nsndn md
Her ne denl crmne hadd nihayet yosa
'Avniy Ijat' eyleme sen 'avn-i Rahmandan md
Eger meyi itmese nza gzeller
Gnl aldurmaz idi ehl-i diller
Dehnunu beyn muhtaardur
Mutavvaldur actrida Muhtasarlar
tlarm amzen taTrr zlfn
Gnl ehrinde bilmen ne ararlar
Senn valun met'j cn deermi
tidrz grenler yle dirler
Dile zlfnde amzenden rir
Gice iinde korhulu haberler
Kalur ayakda zlfne uyanlar
aun sevda iden badan karlar
Gl-r; dnyda yokdur by-i rahat
Hemen 'Avn irr derd serler.
3.
-
Mihrn ey hsn-i bed leb-i la'li rn
Ka-i Hamze gibi 'aleme destn iderz
Kmetn evki 'lem-ve ne kadar olsa 'iyu
Dilde rz- dehenn srrn pinhn iderz
^ Avniy geri lm dnyda mikil idr
Gamie-i dilber ile biz an asan iderz
38 Abd(likadr Karahan
Tan mdur itse gnl nle v efn bu gice
Gelmedi meclise ol dilber-i fettan bu gice
Ta seher kalsa gnl ?ulmet iinde ne ^ aceb
Yanmad karuma ol em'-i ebistan bu gice^
Ne 'aceb alar ise blbl-i cn nki gelb
Glb elenmedi ol yzi ^glistan bu gice
Skiy def'-i mell itmee peymne getr
n d dilbermz 'ahd ile peymn bu gice;:
Gelb ol serv-i revn olmad yanumca revn
Gzlerm itdi revn yalar ile kan bu gice
Vuleti em'ini n yalmad ol yar gelb
Fr^ati nrna Avn yr sen yan bu gice
Bu kelm ile Ni?m iidrse zni
llteler sana hased Sa'd v Selmn bu gice
Sevdn ol dilberi gz eslemedS vay gnl
Eyledn kendzni 'leme rusvy gnl
Sana evre eylettede klmaz -o pervy gnL
evre abr eyleyemezsn nideyin hay gnl
Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl
k olan dest-i cefayile girbnndr
lien bar-i am mihnete dmnundur
Dklen yire bel ti ile kanundur
. Her dem a^za gelen mihnet ile canundur
Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl,
-
Tli'^n yzi glb olmad handan nideyin
Yregn derdine bulnmad derman nideyin
Kaduna yr ekerek baner-i brrn nideyin
Virisersn bu am mihnet ile cn nideyin
Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl
'I^-i dildSr ile nice idesn nle v zr
Eyledn abr karr bu havalarda nir
Zlfi sevds ider lemi n bauna dar
Fyide ne tutalum eyleyesn terk-i diyr
Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl
"Val-i dilberle nab olmad dil-d olmak
Dest-i cevr ile yklan diln bd olmak
Dm- gamdan dil cn blbl 5zd olmak Nieye, dek in efn ile feryad,; olmak
Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl
nki dildr niyzun grben, nz eyler
Naleni iidicek iveye z eyler
Bezm-i amde kadni eng yzn z eyler
Nslin perdesini Zhreye dem-siz ^yB;
Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gril
Bilmedm derd-i diln lmek imi derman
leyin derd ile tek grmeyeyin hicran
Mihnet derd ame olmin erzn
'Avriya sencileyin mihnet am-ke kani
'Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl.
Fatihin iirlerinden rnekler 39
Jstanbul niversitesi Edebiyat fakCltesi
Trk Dili ve Edebiyat Dergisi
e. VI (1954)dan ayr; basm.