acta politica - whus.pl · krzysztof jaskułowski10 czy adam wielomski 11. współczesny rozwój...

U N I W E R S Y T E T S Z C Z E C I Ń S K IZESZYTY NAUKOWE

NR 879

Acta Politicanr 32

szczeciN 2015

Rada WydawniczaAdam Bechler, Tomasz Bernat, Anna Cedro, Paweł CięszczykPiotr Michałowski, Małgorzata Ofiarska, Aleksander Panasiuk

Grzegorz Wejman, Dariusz Wysocki, Renata ZiemińskaMarek Górski – przewodniczący Rady Wydawniczej

Radosław Gaziński – redaktor naczelny Wydawnictwa Naukowego

Rada Naukowaprof. dr hab. Fulvio Attina, University of Catania

prof. Partha Pratim Basu, Jadavpur Universityprof. dr hab. Wieslaw Bokajło, Uniwersytet Wrocławski

prof. dr hab. Urszula Chęcińska, Uniwersytet Szczecińskiprof. Charles Elworthy, Oxford University

prof. dr hab. Barbara Kromolicka, Uniwersytet Szczecińskiprof. dr hab. Krzysztof Malinowski, Instytut Zachodni w Poznaniu

prof. dr hab. Henri Menudier, Sorbonne Nouvelleprof. dr hab. Janusz Mieczkowski, Uniwersytet Szczeciński

prof. dr hab. Bernadetta Nitschke, Uniwersytet Zielonogorskiprof. dr hab. Walter Rothholz, Babeş-Bolyai-Universität Klausenburg

prof. dr hab. Janusz Ruszkowski, Uniwersytet Szczecińskiprof. dr hab. Jerzy Sielski, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie

prof. dr hab. Andrzej Stelmach, Uniwersytet im. Adama Mickiewiczaprof. dr hab. Bogdan Szajkowski, University of Exeter

prof. dr hab. Bogdan Szlachta, Uniwersytet Jagiellońskiprof. dr hab. Henryk Walczak, Uniwersytet Szczeciński

prof. dr hab. Andrzej Wojtaszak, Uniwersytet Szczecińskiprof. dr hab. Konstanty Adam Wojtaszczyk, Uniwersytet Warszawski

Lista recenzentów dostępna jest na stronie: ap.whus.pl

Redaktorzy naukowiJanusz Mieczkowski, Maciej Drzonek

Redaktor językowyElżbieta Blicharska

Projekt okładkiWiesława Mazurkiewicz

KorektaJoanna Grzybowska

Skład komputerowyWiesława Mazurkiewicz

Wersja papierowa jest wersją pierwotnąAdres redakcji: ul. Krakowska 71–79, 71-004 Szczecin; e-mail: [email protected] wersja czasopisma jest dostępna na stronie: www.ap.whus.pl

Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne online w międzynarodowej bazie danychThe Central European Journal of Social Sciences and Humanities http://cejsh.icm.edu.pl

oraz w The Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com i Bazhum

© Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2015

ISSN 1640-6818ISSN 0867-0617

wydawnictwo naukowe uniweRSytetu SzczecińSkiegoWydanie I. Ark. wyd. 6,5. Ark. druk 7,4. Format B5. Nakład 58 egz.

SPiS tReści

andrzej wojtaszak – Nacjonalizm. Ewolucja myśli politycznej. Zarys problemu ......................................................................................... 5

Jędrzej Fostiak – Szkoccy nacjonaliści i kwestia secesji od Wielkiej Brytanii ................................................................................. 29

Ruslan demchyshak – The forms of government and the typology of political regimes in Ukrainian socialist-oriented political thought of Western Ukraine in the interwar period of the 20th century ............... 43

Pierre-Frédéric weber – Gefühlskulturen in der Außenpolitik Zur Emotionalität in den internationalen Beziehungen (am Beispiel Deutschlands seit 1945) ....................................................... 55

Renata Podgórzańska – Udział Polski w operacjach pokojowych Unii Europejskiej. Dylematy i wyzwania ............................................... 69

Małgorzata kamola-cieślik – Przekształcenia własnościowe Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” po 1989 roku ..................... 85

wojciech tomasz Modzelewski – Kierunki współpracy zagranicznej województwa warmińsko-mazurskiego na tle pozostałych województw nadmorskich ........................................................................ 105

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO

NR 879 ACTA POLITICA NR 32 2015

andrzej wojtaszak*

nacJonaLizM. ewoLucJa MyśLi PoLityczneJ. ZaRyS pRoblemu

omówienie podstawowej literatury

Kwestie badań nad rozwojem idei, doktryny czy myśli politycznej nacjo-nalizmu mają bardzo szeroką literaturę, były przedmiotem analiz w wielu ar-tykułach, opracowaniach czy odrębnych monografiach. O nacjonalizmie pisa-li autorzy, spotykanych również na polskim rynku naukowym, podręczników, np.: Roman Tokarczyk1, Krystyna Chojnicka i Henryk Olszewski2 czy Andrew Heywood3. Ewolucję nacjonalizmu, jako jedną z koncepcji w myśli politycznej badali m.in. Paul Lawrence4, Christopher Dandeker5, Umuta Özkrimili6, David

* dr hab. Andrzej Wojtaszak prof. US, Instytut Politologii i Europeistyki Uniwersytetu Szczecińskiego, e-mail: [email protected].

1 R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Zakamycze, Kraków 1998.2 K. Chojnicka, H. Olszewski, Historia doktryn politycznych i prawnych. Podręcznik

akademicki, Przedsiębiorstwo Wydawnicze Ars boni et aequi Władysław Rozwadowski, Poznań 2004.

3 A. Heywood, Ideologie polityczne. Wprowadzenie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 29.

4 P. Lawrence, Nacjonalizm. Historia i teoria, Wydawnictwo Naukowe „Książka i Wiedza”, Warszawa 2005.

5 Ch. Dandeker, Nationalism, Nation-States, and Violence at End of Twentieth Century: A Sociological View, w: Nationalism and Violence, red. Ch. Dandeker, Transaction Publishers, New Brunswick–London 1998.

6 U. Özkrimili, Theories of Nationalism. A Critical Introduction, Palgrave, Basingstoke 2010.

DOI: 10.18276/ap.2015.32-01

6 Andrzej Wojtaszak

MacCrone7, a z polskich autorów np. Bogumił Grott8, Tomasz Kamusella9, Krzysztof Jaskułowski10 czy Adam Wielomski11. Współczesny rozwój koncep-cji nacjonalistycznych był przedmiotem analiz, prowadzonych przez Benedicta Richarda O’Gormana Andersona12, Romana Bäckera13, Craiga Calhouna14, Anthony D. Smitha15, Michaela Billiga 16, Ernesta Gellnera17 i wielu innych.

geneza idei nacjonalistycznej

Myślenie o początkach powstania koncepcji nacjonalistycznych w historii ludzkości związane jest z rozwojem koncepcji narodowych. Trudno doszukiwać się istoty nacjonalizmu w poczynaniach pierwotnych plemion, które wyodrębniły się jako środowiska zwarte wraz z początkiem trwałego osadnictwa człowieka. Inaczej pojęcie myślenia o odrębności etnicznej wyglądało w starożytności, gdy

7 Zob. D. MacCrone, The Sociology of Nationalism. Tomorrow’s ancestors, Routletge, State University of New York Press, London–Now York 1998.

8 B. Grott, Nacjonalizm czy nacjonalizmy? (zamiast wstępu), w: Nacjonalizm czy nacjo-nalizmy? Funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich, red. B. Grott, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2006.

9 T. Kamusella, The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe, Palgrave, Basingstoke 2009.

10 K. Jaskułowski, Mityczne przestrzenie nacjonalizmu. Historia i mit w walijskiej ide-ologii narodowej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003; idem, Nacjonalizm bez naro-dów. Nacjonalizm w koncepcjach anglosaskich nauk społecznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009; idem, Wspólnota symboliczna. W stronę antropologii nacjonali-zmu, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2012.

11 A. Wielomski, Nacjonalizm jakobiński, w: Ideologie doktryny i ruchy narodowe. Wybrane problemy, red. S. Stępień, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2006.

12 B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozszerzaniu się na-cjonalizmu, Znak – Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków–Warszawa 1997; idem, Imagined Communities Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, Verso, London, New York 2006.

13 R. Bäcker, Typologia rosyjskiego nacjonalizmu, w: Ideologie, doktryny i ruchy naro-dowe…

14 C. Calhoun, Nacjonalizm, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007.15 A.D. Smith, Ethno-symbolism and Nationalism. A cultural approach, Routledge Taylor

and Francis Group London, London, New York 2009; idem, Nacjonalizm, Wydawnictwo sic!, Warszawa 2007.

16 M. Billig, Banalny nacjonalizm, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 2008.17 E. Gellner, Narody i nacjonalizm, PIW, Warszawa 2009; idem, Thought and Change.

The Nature of Human Society, Weidenfeld and Nicolson, Londyn 1964; por. A. Walicki, Nacjonalizm i społeczeństwo obywatelskie w teorii Ernesta Gellnera, w: Idee a urządzanie świa-ta społecznego. Księga jubileuszowa dla Jerzego Szackiego, red. E. Nowicka, M. Chałubiński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 253–272 .

7Nacjonalizm. Ewolucja myśli politycznej. Zarys problemu

zróżnicowanie to było przede wszystkim efektem istnienia wielkich imperiów, a poczucie odrębności, odczuwane głównie przez „obywateli” imperium, ulegało zmianie wraz z jego upadkiem. Wyjątkiem może być jedynie świat hellenistyczny, gdzie tożsamość etniczna miała dwojaki charakter – w szerszym znaczeniu trak-towano ją jako odczucie przynależności do świata hellenistycznego (od Hellady). W węższym rozumieniu natomiast była to przynależność do miasta państwa w starożytnej Grecji (Spartiaci, Ateńczycy, Tebańczycy itd.). Hebrajczycy tak-że stworzyli własną koncepcję ideologiczną opartą na trzech kryteriach: narodu wybranego, podkreślanie własnej przeszłości i oczekiwanie na lepszą przyszłość i mesjanizm, czyli specjalne posłannictwo, które z woli Boga (Jahwe, Adonai) i zawartego z nim Przymierza mieli zrealizować18.

Przemiany związane z państwami monarchistycznymi w okresie średniowie-cza nie pozwoliły na jednoznaczne wypracowanie koncepcji nacjonalistycznych. Nie zapominajmy, że państwa te ukształtowały w sobie zasadę dynastyczności. Monarchie dynastyczne, traktujące poddanych jako własność monarchy, dawały poczucie przynależności, a może jeszcze bardziej zależności od rządzących mo-narchów. Powszechne stało się określenie „poddany”: Andegawenów, Burbonów, Habsburgów, Hohenstaufów, Jagiellonów, Karolingów, Luksemburgów, Piastów, Przemyślidów, Romanowów, Rurykowiczów, Stuartów, Tudorów, Walezjuszy, Welfów i innych. Trudno mówić o nacjonalizmie w przypadku społeczności śre-dniowiecznych. Nawet warstwy uprzywilejowane poszukiwały swoich począt-ków w mitologicznej przeszłości, np. idee frankońskie, sarmackie czy normań-skie19.

Bezsprzecznie zmiana postawy społecznej wobec poczucia odrębności na-stąpiła w momencie upowszechnienia i upodmiotowienia pojęcia obywatelskości. Państwo o charakterze republikańskim dawało coraz więcej możliwości partycy-pacji politycznej przeciętnemu Francuzowi czy Amerykaninowi, zmieniało także model monarchii w kierunku konstytucjonalnym, np. Wielka Brytania.

Pierwszy raz termin nacjonalizm, we współczesnym znaczeniu, był uży-ty według jednych już w 1789 roku przez augustina Barruela20, a według in-nych przez Maurica Barrésa21. Ten pierwszy to francuski jezuita, który oskarżał masonerię o wywołanie przeobrażeń rewolucyjnych we Francji, czego następ-stwem było upodmiotowienie burżuazji (w efekcie powstała, wykorzystywana

18 R. Tokarczyk, Współczesne doktryny..., s. 326.19 A. Wielomski, Nacjonalizm jakobiński..., s. 29 i n.20 A. Heywood, Ideologie polityczne..., s. 29.21 A. Wielomski, Nacjonalizm jakobiński..., s. 32.

8 Andrzej Wojtaszak

w przyszłości przez marksistów, teoria klasowości społeczeństwa). Drugi zauwa-żył cechy samoidentyfikacji ludzkości w narodzie (pierwszy wskazywał iden-tyczne cechy w klasach społecznych). Dla Barrésa ważnymi czynnikami było uwzględnienie takich wartości jak tradycja narodowa, protekcjonizm wobec wła-snego narodu oraz decentralizacja państwa22. Obie koncepcje miały cechy nacjo-nalistyczne. Pierwsza koncepcja łączyła nacjonalizm z socjalizmem (nie należy mylić z ideą nazizmu); druga była bliższa współczesnej wizji nacjonalizmu iden-tyfikowanego z pojęciem narodu23.

Sama idea narodu, która jest jednym z elementarnych czynników nacjo-nalizmu, stawała się aktualna w momencie pojawienia się haseł narodowo-wy-zwoleńczych. Pierwszy, w takiej konwencji, hasła narodowe postawił w Księciu (Il Principe) niccolo Machiavelli, który domagał się wyzwolenia Włoch spod obcych wpływów24. Był to początek kształtowania nacjonalizmu historycznego.

Inaczej odbierane są koncepcje Johanna gottfrieda von Herdera, któremu przypisuje się bowiem „ojcostwo” koncepcji nacjonalizmu kulturowego, o czym pisał m.in.: „więzi kulturowe, które połączyły członków narodu w wzajemną całość, nie były rzeczami lub artefaktami narzuconymi z zewnątrz, ale żyjący-mi siłami emanującymi z wnętrza, wspólnymi znaczeniami i odczuciami, które z czasem formują wspólnego ducha narodu”25.

Dla Herdera państwo było tworem sztucznym, zewnętrznym, mechanicz-nym, a naród to wspólnota organiczna. W ocenie relacji społecznych postawił dlatego tezę o tym, że jednostka czuje się we wspólnocie narodowej autonomicz-nie, mając wpływ na samą wspólnotę oraz na kreowanie swego miejsca w jej hie-rarchicznym porządku. Herder uznawał także, że ważnym elementem spajającym naród jest wspólnota językowa. O znaczeniu języka pisał: „Nasz język ojczysty był zawsze pierwszym światłem, jakie widzieliśmy, pierwszymi emocjami, jakie odczuwaliśmy. Pierwszą działalnością i radością, jaką się cieszyliśmy”26.

W niemieckiej myśli politycznej koncepcje nacjonalistyczne rozwinął tak-że Johann gottlieb Fichte, stawiając, przy określeniu idei nacjonalistycznej, na dwa czynniki – obok wspólnoty językowej zauważał istnienie wspólnej toż-samości, która w przypadku narodu niemieckiego była wyróżnikiem dającym

22 J. Bartyzel, Mauric Barrés, http://haggard.w.interiowo.pl/barres.html (15.04.2014).23 A. Wielomski, Nacjonalizm jakobiński..., s. 30–31.24 R. Tokarczyk, Współczesne doktryny..., s. 327.25 Cyt. za: P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 1326 Cyt. za: M. Billig, Banalny nacjonalizm..., s. 45


Niemcom prymat nad innymi27. Fichte używał określenia Normalvolk – to znaczy naród wyznaczający innym normę, z uwagi na najwyższy poziom kultury, jaki osiągnął28.

Z kolei Heinrich von treitschke bez wątpienia był zwolennikiem idei cią-głej walki między narodami. Dla niego konflikt między narodami to wartość stała, działania hamujące konflikty były więc nie do przyjęcia, kłóciły się bo-wiem z samą istotą historii jako nauki, którą postrzegał jako dzieje konflik-tów. Agresywny nacjonalizm stał się podstawą dla głoszonych przez niego idei. Był zwolennikiem silnego, suwerennego państwa29.

W gronie niemieckich teoretyków idei nacjonalizmu szerzej znane są po-glądy Friedricha Meinecke, który zastanawiał się nad specyfiką badań nad na-cjonalizmem. Zauważał, że nauki społeczne są w stanie określić ogólne cechy narodu, a jedynie historia może dać pełniejszy obraz uwzględniając specyfikę narodów, wynikającą z przeszłości dziejowej. Wprowadzając rozróżnienie po-między typami narodów na polityczne i kulturowe, zauważał u pierwszych kon-centracje na elementach, wynikających z historii politycznej, drugim natomiast przypisywał wizję dziedzictwa kulturowego – wspólnoty kulturowej30.

W kręgu tym należy zauważyć również poglądy głoszone przez giuseppe mazziniego, twórcy szczególnej wizji mesjanizmu włoskiego, który uważał, że nic nie dzieje się bez woli Boga, a Włosi jako zjednoczony naród (istnienie wspól-noty narodowej było nieodzownym czynnikiem dla takiego zjednoczenia) mają najwyższe uzdolnienia, umożliwiające w racjonalny sposób łączenie myśli i czy-nu. Rezultatem tego połączenia miało być nie tylko zjednoczenie, ale i właściwe (szczególne) miejsce dla Włochów wśród innych narodów. Był twórcą idei fede-racji europejskiej z dominującą rolą Włoch, a stolicę Europy widział w Rzymie31.

W klasycznym rozumieniu idei nacjonalistycznej należy zauważyć koncep-cje charlesa Maurrasa – zagorzałego zwolennika monarchizmu, który utożsa-miał z nacjonalizmem, odrzucał obce nacje jako element napływowy (dotyczyło to szczególnie Żydów). Był zwolennikiem koncepcji państwa narodowego oraz zasady silnej władzy (monarcha). Dostrzegając walory i znaczenie Kościoła kato-lickiego dla utrwalenia koncepcji narodowych, czuł się jednak ateistą32.

27 P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 13.28 K. Chojnicka, H. Olszewski, Historia doktryn..., s. 181.29 P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 30, 36–37.30 Ibidem, s. 38 i n.31 Ibidem, s. 14; K. Chojnicka, H. Olszewski, Historia doktryn..., s. 181.32 K. Chojnicka, H. Olszewski, Historia doktryn..., s. 193–194.

10 Andrzej Wojtaszak

Z kolei Jules Michelet, upatrując początków budowy nowoczesnego narodu w okresie rewolucji francuskiej, uznał, że to wówczas wykształciło się pojęcie narodu francuskiego, który to termin utożsamiał z ludem, który przez zasadę samostanowienia zapoczątkował nowe myślenie o narodzie. Lud, a nie państwo, tworzy więc podstawę do budowy wizji narodu i nacjonalizmu33.

Na gruncie brytyjskim idea narodu była łączona z koncepcjami etnicznymi. thomas arnold był przekonany, że „wola” powinna być jedynym elementem niezbędnym do budowy państwa. Za spoiwo niezbędne do kształtowania odręb-nych państwowości uznawał religię, która mogła kształtować więzi ponad pozio-mem władzy34. John Seeley to z kolei zwolennik idei imperialnej, uznający zasa-dę rozprzestrzeniania się wpływów brytyjskich na tereny innych państw. Zasada narodowości była przez niego traktowana jako koncepcja niebezpieczna, zagraża-jąca pozycji wielkich imperiów. Dzielił państwa na „nieorganiczne” – sztucznie powstałe w wyniku podbojów oraz „organiczne”, których układ i charakter był kształtowany przez wieki35.

Na tworzenie się koncepcji narodowych u schyłku XIX stulecia wpływał semityzm. Twórcą koncepcji nazwanej syjonistyczną był theodor Herzl. W pra-cy uznawanej za katechizm syjonizmu Państwo żydowskie (1896) wysunął teorię utworzenia państwa żydowskiego (Argentyna, Palestyna, Cypr, Turcja, półwysep Synaj, Uganda czy Madagaskar) na terenach niezamieszkałych, po uzyskaniu po-parcia międzynarodowego. Przesłanie koncepcji wyglądało następując: „Kwestii żydowskiej nie da się rozwiązać poprzez asymilację z powodu z jednej strony, wiecznotrwałego antysemityzmu, z drugiej – z powodu woli samych Żydów do przetrwania jako naród. Państwo żydowskie może powstać wyłącznie na drodze rozwiązań politycznych, przy udziale i zgodzie wielkich mocarstw”36.

Koncepcja przeszła w fazę realizacji po drugiej wojnie światowej na tere-nie Palestyny, kiedy to powołano do życia państwo Izrael, pozwalając diasporze żydowskiej żyjącej w rozproszeniu na budowę własnej państwowości. Efektem tych procesów jest m.in. konflikt arabsko-izraelski, a region ten stał się jednym z najbardziej konfliktogennych terenów współczesnego świata.

Bardzo dużą rolę w kreowaniu idei nacjonalizmu odgrywały tzw. teorie na-rodu, które pozwalały, zdaniem ich twórców, na uwzględnienie najważniejszych

33 P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 40–43.34 Ibidem, s. 4535 Ibidem, s. 47.36 N. Dmowska, Syjonizm, w: Idee i doktryny polityczne XX w. Wybór, red. A. Wojtaszak,

D. Wybranowski, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006, s. 329.


cech pozwalających na określenie specyfiki poszczególnych nacji. Przyjmując uniwersalny porządek, kształtowane były często na rodzimych wzorcach, zrozu-miałych przede wszystkim dla określonych nacji (por. tab. 1).

Tabela 1. Rozwój klasycznych teorii narodu

Twórca teorii Podmiot teorii Podstawowe założenia Miejsce prezentacji teorii

John Stuart Mill reprezentatyw-ny rząd

narodowość jest tam, gdzie są ludzie połączeni wzajemnymi sympatiami, chętniej działają wspólnie ze sobą niż z innymi, pragną żyć pod jednym i tym samym rządem, a zarazem pragną, żeby ten rząd był sprawowany wyłącznie przez nich albo przynajmniej przez jakąś ich część

Rozważania o rzą-dzie reprezentatyw-nym (1861)

John Emerich Dalberg-Acton

jedność naro-dowa

istnieje władza silniejsza niż państwo, różna i niezależna od swoich członków i wyraża ona, po raz pierwszy w historii, ideę abstrakcyjnej narodowości

Nacjonalizm, w: Eseje o wolności i władzy (1862)

Ernest Renan zasada duchowa naród jest wielką solidarnością, usta-nowioną przez poczucie ofiar, które ponieśliśmy w przeszłości i które jeste-śmy gotowi jeszcze ponieść; wymaga istnienia przeszłości

Co to jest naród? (1882)

Max Weber etniczność i wspólnota polityczna

wspólnota etniczna oparta na wspólnej subiektywnej wierze we wspólnotę pochodzenia, naród to pojęcie odnoszące się do wspólnoty politycznej, która jest gotowa na stosowanie przemocy do re-alizacji własnych celów

Gospodarka i społe-czeństwo (1922)

Emil Durkheim wyobraże-nie zbiorowe (świadomość zbiorowa), funk-cjonalizm

nacjonalizm spełniający cechy tego, co święte i rytualne może być nową religią skupioną w jedną wspólnotę; miejsce Kościoła zająłby naród

Elementarne formy życia religijnego: system totemiczny (1912).

Marksiści(Karol Marks i Fryderyk Engels)

internacjona-lizm

narodowe sprzeczności i antagonizmy pomiędzy ludami/narodami zanikają co-raz bardziej wraz z rozwojem burżuazji, wolności handlu, rynku światowego, uniformizacji sposobu produkcji i odpo-wiadających temu warunków życia

Manifest komuni-styczny (1848)

Talcott Parsons wspólnota oby-wateli

wspólnota wszystkich obywateli akcep-tujących polityczną integrację i prawa obywatelskie przez solidarność i lojal-ność wobec grupy, nieograniczającej się do jednej grupy etnicznej lecz szerszej wspólnoty (różni się jednak od grup religijnych i etnicznych)

Sociological Theory and Modern Society(1967)

Źródło: opracowanie własne.


W kręgu pionierów nacjonalizmu można wymienić także koncepcje gło-szone przez carltona Hayesa i Hansa kohna, którzy odróżniali powstanie koncepcji narodu od nacjonalizmu, uważając, że nacjonalizm jest zjawiskiem dużo młodszym – nie jest tworem naturalnym, lecz efektem rozwoju społecz-no-historycznego. Carleton Hayes zwracał uwagę na rozwój pojęcia świadomo-ści narodowej, czego efektem jest poczucie odrębności narodowej oraz poczucie lojalności i podporządkowania się wobec państwa narodowego37. Jak podkreślał Hayes, przed upływem XVIII stulecia nie możemy mówić o poczuciu odrębności narodowej i budowie państw narodowych38. Traktując nacjonalizm z perspekty-wy XVIII-wiecznej teorii politycznej – naród powinien mieć własne państwo. W szerszym kontekście nacjonalizm wynikający z określonej tradycji jest często starszy39.

Pierwsze teorie związane z rozwojem idei nacjonalistycznej wynikały z kon-cepcji prymordialistycznych (perennialist), sięgających do tradycji pierwotnych mitologii czy legend40 i sprowadzały się do idei tradycjonalistycznych o pierwot-nym, wręcz biologicznym czy duchowym podłożu. Często czerpały również rów-nież do tradycji religijnych41.

anthony d. Smith dokonał oceny rozwoju koncepcji nacjonalistycznych w okresie modernistycznym – pierwszy z etapów modernistycznych został na-zwany przez autora socjoekonomicznym. Jako głównych reprezentantów tego kierunku wymienił toma narina42 i Michaela Hechtera. Biorąc za podstawę relacje socjoekonomiczne, wspomniani autorzy stworzyli teorię wpływu na-cjonalizmów na konflikt pomiędzy elitami centralnymi a elitami peryferyjny-mi w poszczególnych państwach. Konflikt ten dotyczy także relacji pomiędzy

37 P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 120 i n.38 C. Hayes, The Historical Evolution of Modern Nationalism, Macmillan, New York 1931,

s. 292–293. Podobne opinie głosił Hans Kohn, por. H. Kohn, The Idea of Nationalism: A Study in its Origins and Background, The Macmillan Company, New York 1958, s. 3. Na temat H. Kohna – por. informację biograficzną, w: U. Özkrimili, Theories of Nationalism..., s. 36.

39 A. Hastings, The Construction of statehood. Ethnicity, Religion and Nationalism, Cambridge University Press, Cambridge 1997, s. 3–4.

40 Hasło Primordialism, w: The Oxford English Dictionary, Oxford University Press, Oxford 2008.

41 Por. E. Shils, Tradition, University of Chicago Press, Chicago 1981, s. 178–179.42 Por. T. Narin, The Break-up of Britain. Crisis and Neo-Nationalism, Verso, London

1981, s. 332. Por. np. ideę Polaka-katolika w poglądach Romana Dmowskiego: „Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacz-nej mierze, stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwanie narodu od religii i Kościoła, jest niszczeniem samej istoty narodu”. R. Dmowski, Kościół, Naród i Państwo, Ligatur, Skultuna 2007, s. 19.


regionami centralnymi a kresowymi, które narzucają centrum nadmierną domi-nację43. Na temat solidaryzmu narodowego i racjonalizmu działania pisał Michael Hechter, zastanawiając się nad racjonalizmem wyboru grup etnicznych, zauwa-żał ich solidarnościowy charakter. System funkcjonowania tych grup kieruje się własną specyfiką opartą na tradycyjnych elementach behawioralnych – występu-ją więc kary i nagrody. Oczywiste wydaje się więc założenie, że dominująca rola jednostki w polityce sprzyja ujawnianiu się różnic etnicznych. Teorie autorytarne sprzyjają bardziej określeniu idei wroga i jednoznacznemu nazwaniu wroga44.

W okresie „klasycznego modernizmu” (modernizm socjokultury) nato-miast, a więc w teoriach powstałych po drugiej wojnie światowej, możemy wy-różnić koncepcje autorstwa ernesta gellnera – autora słynnego twierdzenia: nie jest celem narodów, by stworzyć nacjonalizm, to nacjonalizm tworzy narody45. Nowoczesność spojrzenia Gellnera była związana z postmodernistycznym mo-delem rozwoju świata, a w narodach i nacjonalizmach zauważał elementy kultu-rowo-socjologiczne. Samą industrializację porównywał do przełomu neolitycz-nego, a towarzyszące temu zjawisku zmiany społeczne i kulturowe wpływały na postęp, a co za tym idzie, i inne rozumienie nacjonalizmu. Język i kultura stawały się spoiwem nowoczesnych narodów, podstawą ich tożsamości46. Cechą charakterystyczną tej teorii było istnienie wyższej kultury, która tworzyła nowe, wykształcone i ujednolicające się społeczeństwo. Wizję upowszechniania kultu-ry przeciwstawił kulturze niższej, która powstała w okresie przedindustrialnym i nie przetrwała próby czasu.

Trzeci rodzaj koncepcji nacjonalistycznej powstały w okresie modernizmu nazwano politycznym. W gronie twórców tej teorii należy wymienić: Johna Breuilly, anthony giddensa i Michaela Manna. Autorzy ci wyznawali zasa-dę nierozłączności nacjonalizmu i suwerenności państwowej. Mann dodatkowo uważał istnienie terminu „społeczeństwo” za sztuczny twór, a Giddens – powsta-nie państw narodowych określał jako transformację społeczeństw47. Zupełnie od-mienne zdanie prezentował elie kedourie (modernizm ideologiczny), upatrując

43 Zob. M. Hechter, Containing Nationalism, Oxford University Press, Oxford 2000; A.D. Smith, Ethno-symbolism..., s. 68; por. Ch. Dandeker, Nationalism, Nation..., s. 31 i n.

44 A.D. Smith, Ethno-symbolism..., s. 93–95.45 E. Gellner, Narody i nacjonalizm..., s. 164.46 A.D. Smith, Ethno-symbolism..., s. 68, 88–89; por. R. Brubaker, Myths and

Misconceptions, w: National Self-Determination and Secession, red. M. Moore, Oxford University Press, Oxford 1998, s. 252 i n.

47 M. Billig, Banalny nacjonalizm..., s. 109–110, 123; por. A.D. Smith, Ethno-symbolism..., s. 68–69.


początki nacjonalizmu w XIX-wiecznych koncepcjach niemieckich. Uważał, że początek takim rozważaniom dał Johann Gottlieb Fichte. Odwołując się do tradycji Oświecenia oraz rozważań nad znaczeniem języka i kultury autorstwa Johanna Gottfrieda Herdera, istotną rolę przypisywał Immanuelowi Kantowi. Kantowska idea autonomii dobrej woli miała się przyczynić do powstania kon-cepcji nacjonalizmu48.

Ostatnia koncepcja modernistyczna związana jest z teoriami konstrukcjo-nistycznymi benedicta andersona oraz erica Hobsbawma. Dla Hobsbawma charakter nacjonalizmu wynika z konstrukcji społecznej, powstałej na różnych etapach rozwoju narodu, uzależnionej od określonych tradycji, służących elitom rządzącym do kontroli i ukierunkowywania mas. Zastanawiając się nad przyszło-ścią nacjonalizmu, autor wieszczy ich kres wraz z upadkiem teorii państwa na-rodowego. Świat supranarodowy czy nawet infranarodowy stworzy nową teorię rozwoju społeczeństw o globalnym wymiarze49.

Problem nacjonalizmu może być odebrany także w kategoriach psycholo-gicznych. Koncepcja ta jest widoczna w analizach benedicta andersona, który używa określenia „wspólnoty wyobrażone”. Dla Andersona każda osoba w inny sposób wyobraża sobie naród. Takie wyobrażenie jest więc inne w sensie psycho-logicznym. Dla takiego toku rozumowania charakterystyczne jest stwierdzenie o przeciętnych obywatelach: nigdy nie poznają większości swoich rodaków, nie spotykają ich, nic nawet o nich nie wiedzą, a mimo to pielęgnują w umyśle obraz wspólnoty50.

Analizę rozwoju koncepcji nacjonalizmu w czasach współczesnych na-leży rozpocząć od analizy poglądów autorstwa craigha calhouna i anthony Smitha. Poszukiwania dotyczące korzeni nacjonalizmu łączą się nierozerwalnie z pojawieniem się nowoczesnego myślenia o istocie narodu. Paradoksalnie jednak nie naród, a kwestie etniczne oraz istnienie instytucji państwa, stały się podsta-wą do wypracowania nowych teorii nacjonalizmu. Współczesne rozumienie isto-ty samego nacjonalizmu jest coraz częściej przedmiotem analiz teoretycznych. Zdziwienie może budzić nieco archaiczne rozumienie zjawiska przez pryzmat te-rytorium państwa, gdy równolegle rozwija się np. pojęcie diaspory, wykraczające

48 Zob. E. Kedourie, Nationalism, Blackwell Publishes, London 1961, s. 34 i n. Por. A.D. Smith, Ethno-symbolism..., s. , s. 69, 86–87.

49 Zob. E.J. Hosbawm, Nations and Nationalism since 1780. Programme, Myth, Reality, Cambridge University Press, Cambridge 1992, s. 163 i n. Por. M. Billig, Banalny nacjonalizm..., s. 253.

50 B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone…, s. 109–110, 123; A.D. Smith, Ethno-symbolism..., s. 68–69.


poza obszar terytorialny i dotyczące narodu jako całości (element pochodzenia) bez względu na miejsce zamieszkania.

Przyjrzyjmy się zaproponowanym przez Craigha Calhouna dziesięciu istot-nym wyznacznikom współczesnego rozumienia nacjonalizmu51:

1. Granice terytorium lub populacji, lub obu naraz.2. Niepodzielność – przekonanie, że naród jest spójną jednostką.3. Suwerenność, albo przynajmniej aspirowanie do suwerenności i tym sa-

mym formalnej równości z innymi narodami, oznaczająca autonomiczne i zazwyczaj samowystarczalne państwo.

4. Oddolna koncepcja legitymizacji władzy, tzn. idea, według której rząd jest rządem; o władzy można także mówić, gdy ma powszechne poparcie lub przynajmniej służy interesom „ludu lub narodu”.

5. Powszechne uczestnictwo we wspólnych sprawach – mobilizacja ludno-ści poprzez przynależność do narodu (czy na potrzeby wojny, czy działań obywatelskich).

6. Bezpośrednia przynależność, co oznacza, że każda jednostka zostaje na-tychmiast częścią narodu i w tym sensie staje się bezdyskusyjnie równie ważna, jak inni członkowie.

7. Kultura, czyli kombinacja języka, wspólnych przekonań, wartości i cha-rakterystycznych zwyczajów.

8. Brak granic czasowych – przekonanie, że naród jako taki istnieje przez wieki i będzie istniał w przyszłości; oraz historia narodu.

9. Wspólne pochodzenie lub rasa.10. Wyjątkowe historyczne czy nawet religijne związki z konkretnym tery-

torium. Rodzi się oczywiście pytanie, czy naród należy traktować jako twór nowo-

czesności, czy być może pozostaje tworem historycznym. Oba ujęcia mają wie-lu zwolenników. Należy jednak zauważyć, że sam nacjonalizm uaktywnia się w świecie badań wraz z pojawieniem się, jako czynnika badawczego, elementu politycznego, aktywizującego negatywne postawy wobec obcych, „instynkt po-lityczny”, lub jest cechą etnicznego przekonania, że jest ona następstwem histo-rycznego rozwoju społeczeństwa kształtującego współczesne rozumienie nacjo-nalizmu52.

51 C. Calhoun, Nacjonalizm..., s. 13–14.52 P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 17–18.


Zastanawiając się nad współczesnym definiowaniem zagadnienia, Anthony D. Smith prezentuje pięć podstawowych znaczeń samego terminu nacjonalizm53:

– proces kształtowania i rozwoju narodów, – sentyment narodowy lub świadomość przynależności do narodu, – język i symbolika narodu, – społeczny i polityczny ruch na rzecz narodu, – doktryna i/lub ideologia narodu, zarówno ogólna, jak i jednostkowa.

Z kolei, określając podstawowe elementy nacjonalizmu (święte własności) autor wymieniał54:

1. Wiarę w posłannictwo etniczne, ideę narodu jako ludu wybranego, ma-jącego specjalną misję do spełnienia lub mającego wyłączne przymierze z bóstwem.

2. Przywiązanie do świętego terytorium, ziemi ojczystej przodków, uświę-conej przez świętych, bohaterów i mędrców oraz do grobów i grobow-ców przodków.

3. Wspólną pamięć o „złotym wieku”, jako najważniejszym punkcie hi-storii etnicznej narodu, wieku materialnej i/lub duchowej oraz twórczej świadomości.

4. Kult „wielkich umarłych” i ich heroiczne poświęcenie w imię narodu i jego przeznaczenia.

Smith zauważa, że tożsamość narodowa ulega ciągłym ewolucjom, polega na długotrwałym procesie gromadzenia symboli i wzorców etnicznych55. W tabe-li 2 zaprezentowano czynniki wpływające na współczesne definiowanie pojęcia nacjonalizmu.

Wskazanie czynników kształtujących pojęcie nacjonalizmu pozwala przyj-rzeć się obowiązującym definicjom. Vernon von dyke definiuje nacjonalizm: „Przekonanie, że wszyscy członkowie narodu powinni być politycznie połączeni, zwykle w ramach jednego państwa, oraz wszyscy członkowie narodu powinni być przede wszystkim lojalni wobec niego. Nacjonalizm może być także ideolo-gią podległego narodu dążącego do wyzwolenia spod imperialnego jarzma”56. Paul Laurence używa natomiast terminu nacjonalizm w trzech aspektach57:

53 A.D. Smith, Ethno-symbolism..., s. 17.54 Ibidem, s. 184.55 P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 17.56 V. von Dyke, Wprowadzenie do polityki, Zysk i S-ka, Poznań 2000, s. 457.57 P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 12.


1. Jako abstrakcyjną ideologię, która z historycznego punktu widzenia sku-pia się na wierze, że ludzkość dzieli się na narody oraz na tym, jak po-winno się je definiować.

2. Nacjonalizm oznacza doktrynę polityczną – wiarę nie tylko w to, że istnieją hegemonistyczne rozpoznawalne narody, ale że mogą one same sobą rządzić.

3. W szerszym kontekście dla wskazania powszechnego poczucia przyna-leżności wielu osób do konkretnego narodu.

Tabela 2. Czynniki kształtujące pojęcie nacjonalizmu

Lp. Podstawowy element definicji Definicja

1 naród ideologia, która w centrum umieszcza naród i stara się działać na rzecz dobra narodowego; wyznacza jako wiodące pojęcia: autonomię narodo-wą, jedność narodową i tożsamość narodową

2 czynnik polityczny (beznarodowy)

powstaje głównie na terenach postkolonialnych (Azja i Afryka), nasta-wiony na cele polityczne, poszukując wspólnej tożsamości narodowej odrzucanej przez obce (kolonialne) ideologie nacjonalistyczne, co może kształtować nową tożsamość regionu

3 państwo narodowe substancja trwałych zbiorowości; drugim niezbędnym argumentem jest pojawienie się trwałego poczucia patriotyzmu

4 etniczność wspólnoty ze wspólnymi wierzeniami, zobowiązaniami i historią, angażujące się we wspólne działania, zazwyczaj związane z konkret-nym terytorium, nawet jeśli go nie zamieszkują (w przeciwieństwie do narodu – bez kultury politycznej)

5 tożsamość naro-dowa

stałe odtwarzanie i reinterpretowanie wzorca wartości, symboli, wspomnień, mitów i tradycji, które tworzą dziedzictwo określonych narodów, a także identyfikacja jednostek tym wzorcem i dziedzictwem oraz jego elementami kulturowymi

Źródło: opracowanie własne na podstawie A.D. Smith, Ethno-symbolism..., s. 20 i n.

W polskich badaniach nad nacjonalizmem dominującym elementem stał się czynnik narodowy, widziany przez pryzmat ideologiczny. ewa Maj w swojej de-finicji pojęcia nacjonalizmu podkreśla, że jest to forma świadomości politycznej, której nosicielem jest naród. Na poziomie świadomości potocznej oznaczać może identyfikację narodową z przejawami silnej więzi emocjonalnej i poczucia dumy. Poziom świadomości ideologicznej pozwala przekształcić poczucie świadomości narodowej w związek z państwem i uformować w postaci patriotyzmu (nacjona-lizm pozytywny). Jako ideologia pojawia się także nacjonalizm negatywny, który


przejawia się w etnocentryzmie, zawierającym hasła o charakterze „wielonarodo-wym”, głoszące wyższość danego narodu nad innymi58.

Z kolei Roman tokarczyk zauważa, że nazwa nacjonalizm pochodzi od słowa „naród” (łac. natio): „Używane coraz częściej od około połowy XIX wie-ku, występuje najczęściej na oznaczenie procesów narodowotwórczych, ruchów narodowych, stanów świadomości jednostkowej lub grupowej, idei państwa na-rodowego i interesującej nas tutaj ideologii narodowej. (…) nacjonalizm zmierza do podporządkowania interesów innych narodów – interesowi własnego narodu. Wyolbrzymiając zalety własnego narodu i żądając dla niego szczególnych przy-wilejów, prowadzi do egoizmu narodowego, niechęci, nietolerancji, ksenofobii, szowinizmu i wrogości wobec innych narodów”59.

Roman Tokarczyk wyodrębnił także elementy niezbędne do posługiwania się modelem nacjonalizmu60:

– naród własny znajduje się na szczycie istniejącej hierarchii narodów, – każdy naród, jako najdoskonalsza forma życia zbiorowego, charakteryzu-

je się niepowtarzalnym charakterem narodowym, ukształtowanym rodzi-mą wyidealizowaną tradycją,

– każdy naród powinien się troszczyć, za pomocą wszelkich możliwych środków o zabezpieczenie interesu narodowego, stanowiącego dobro naj-wyższe dla jednostki ludzkiej,

– każdy naród, kierowany egoizmem narodowym, nie może uniknąć wal-ki z innymi narodami w sytuacjach konfliktów interesów narodowych, skłaniających do ekspansji terytorialnej i podporządkowania sobie innych narodów.

Tego rodzaju definicje są krytykowane m.in. przez Bogumiła grotta, który zarzuca im duże uogólnienie i wzorowanie się na literaturze zachodniej – jego zdaniem zdominowanej przez środowiska lewicowo-liberalne61. Szukając korzeni nacjonalizmu Grott odwołuje się do ocen wprowadzonych przez Pawła Tarasiewicza, który podzielił nacjonalizm na umiarkowany i skrajny. Pierwszy utożsamiany jest z patriotyzmem, a drugi z szowinizmem62. Jest to podział ade-kwatny do klasycznej wersji negatywnego i pozytywnego nacjonalizmu. Grott

58 E. Maj, w: Encyklopedia politologii, t. 4, red. M. Marczewska-Rytko, E. Olszewski, Myśl społeczna i ruchy polityczne współczesnego świata, Zakamycze, Kraków 2000, s. 247.

59 R. Tokarczyk, Współczesne doktryny..., s. 321–322.60 Ibidem.61 B. Grott, Nacjonalizm czy nacjonalizmy..., s. 8.62 P. Tarasiewicz, Spór o naród, TNKUL, Lublin 2003, s. 244, 245.


uważa, że takie uproszczenie nie daje możliwości ukazania wpływów, np. idei chrześcijańskich na kształtowanie idei nacjonalistycznych63 .

Jeszcze inaczej na problem nacjonalizmu patrzy andrew Heywood, który dzieli nacjonalizm na trzy rodzaje (por. tab. 3).

Tabela 3. Podział nacjonalizmu według Andrew Heywooda

Rodzaj nacjonalizmu Definicja

Nacjonalizm etniczny forma nacjonalizmu, która czerpie z poczucia odrębności etnicznej i pra-gnienia jej zachowania

Nacjonalizm integralny silny, a nawet noszący znamiona histerii, nacjonalistyczny zapał, za spra-wą którego indywidualna tożsamość zostaje wchłonięta przez tożsamość narodową

Nacjonalizm kulturowy forma nacjonalizmu, w której nacisk kładziony jest nie na samorządność, lecz odrodzenie narodu jako szczególnej cywilizacji

Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Heywood, Ideologie polityczne..., s. 336.

Poszukując źródeł nacjonalizmu, możemy zaobserwować całą grupę ele-mentów wpływających na pojęcie nacjonalizmu. Dla Romana Tokarczyka źró-dłami są: naród, państwo, kultura, język, wspólnota terytorialna, ekonomika oraz obiektywne i subiektywne czynniki wspólnoty narodowej. Dla Heywooda to z kolei: naród, wspólnota organiczna, samostanowienie, polityka tożsamości. Naród, kultura, tradycja, etniczność są powtarzalnymi elementami idei nacjo-nalizmu, coraz więcej badaczy zauważa jednak, że równie ważnymi elementa-mi, wyodrębniającymi się z kręgu tradycji czy kultury, są religie. Ze względu na czynnik religii wyróżniamy nacjonalizmy: indyferentne, ateistyczne, pogańskie i religijne64, co widać wyraźnie na przykładzie nacjonalizmu polskiego, niemiec-kiego, ukraińskiego. Najczęściej spotykana analiza opiera się na politologicznych studiach nad religią. Efektem takich analiz jest wypracowanie trzech kategorii postaw wobec Kościołów i religii65:

– powstająca pod wpływem wartości świeckich – zauważa istnienie świata religii, ale nie przecenia jego wartości, odrzucając lub bagatelizując wy-mogi religijne,

63 B. Grott, Nacjonalizm czy nacjonalizmy..., s. 8; H. Olszewski, M. Zmierczak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Wydawnictwo „Ars Boni et Aequi”, Poznań 1993, s. 287–296; J.M. Bocheński, Sto zabobonów. Krótki filozoficzny słownik zabobonów, Philed, Kraków 1994, passim – Ojciec Bocheński zauważa, że prezentowana jest najczęściej negatywna strona nacjona-lizmu, utożsamiana z wpływami rasizmu czy darwinizmu społecznego.

64 R. Bäcker, Typologia rosyjskiego nacjonalizmu..., s. 163.65 B. Grott, Nacjonalizm czy nacjonalizmy..., s. 10 i n.


– nacjonalizm chrześcijański – odrzuca pojęcie narodu jako absolutu, któ-rym może być tylko Bóg, popiera natomiast etykę chrześcijańską porząd-kującą relacje międzyludzkie, a więc i między narodami,

– neopogański – głosi zasadę nieustannej walki wszystkich ze wszystkimi, jest szkodliwy dla rozwoju narodów uznając dominację jedynie jednej nacji.

Trudno jest taką typologię przyjąć, jak obowiązującą np. dla religii prawo-sławnej na przykładzie rosyjskim i nie chodzi tu o różne podziały w prawosła-wiu, lecz ze względu na liczebność nacjonalizmów religijnych w samej Federacji Rosyjskiej66. Wpływy religii są wykorzystywane przez wielu polityków popiera-jących koncepcje nacjonalistyczne, np. lider francuskiej skrajnej prawicy Jean- -marie le pen w 1991 roku stwierdzał: „Francja narodziła się wraz z chrztem Chlodwiga w 496 roku (…) niosąc ten niegasnący płomień, który jest duchem narodu, przez ponad półtora tysiąca lat”67.

Otwarte pozostaje pytanie, w jakich kategoriach należy traktować chociaż-by czynnik dominacji kulturowej, widoczny wśród idei narodowych wielu współ-czesnych narodów, np. pangermanizm, panslawizm (obecnie także panrosjanizm) czy panturkizm (i inne). Czy jedynie jako skrajny przypadek czynnika kultu-ry, czy może jako mechanizm utrwalania postaw skrajnie nacjonalistycznych – sprzyjających odradzaniu się haseł: Polska dla Polaków; Niemcy dla Niemców, Francja dla Francuzów czy Precz z obcymi! (i innych). Widać to na przykładzie działań Rosji Władimira Putina. „Mała Rosja”, to termin, który dla wielu Rosjan jest określeniem używanym wobec Ukrainy. Idea panslawistyczna stosowana wobec „bratnich narodów” (Białoruś, Ukraina) jest obecnie zastępowana panro-sjanizmem i ma zastosowanie także wobec Ukrainy68. To oczywiste, że stała się elementem rosyjskiej doktryny geopolitycznej i strategii militarnej69.

W podobny sposób możemy spojrzeć na nacjonalizmy ze względu na poli-tykę i nie chodzi tu jedynie o skłonność narodów do przyjmowania określonego typu myślenia politycznego, lecz upowszechnianie się haseł nacjonalistycznych. Oczywiście sprzyjają temu wszelkiego rodzaju sytuacje kryzysowe, kiedy to spo-łeczeństwa przyjmują jako dobrą wróżbę opinie i poglądy populistów, uznających

66 R. Bäcker, Typologia rosyjskiego nacjonalizmu..., s. 164.67 P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 11. 68 M.H. van Herpen, Wojny Putina. Czeczenia, Gruzja, Ukraina 2014, Wydawnictwo

Prószyński i S-ka, Warszawa 2014, s. 116.69 Rosjanie starają się kontrolować obszar tzw. bliskiej zagranicy, mieć pełne wpływy

na terenach postradzieckich. Por. I. Topolski, Siła militarna w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2004, s. 181 i n.


jako zasadne głoszenie haseł nacjonalistycznych dla uwiarygodnienia konieczno-ści sanacji ustrojowej lub w sytuacji zagrożenia zewnętrznego bytu narodu wobec potencjalnego (często także historycznego) agresora.

Jeszcze inaczej na problem patrzy Michael Billig, który zauważa stereoty-powy charakter myślenia o nacjonalizmie. Pojęcie to jest kojarzone najczęściej z myśleniem o postawach peryferyjnych, nie dotyczy rozwiniętych państw demo-kratycznych. Billig uważa, że mianem tym określa się najczęściej działania sepa-ratystów, ekstremistów czy bojowników walczących o odzyskanie ojczyzny (która upadła w przeszłości), a wszystko to dzieje się gdzieś na marginesie istniejących demokracji zachodnich. Takie rozumienie jest oczywiście błędne – nacjonalizm jest także elementem działania dużych narodów. Billig pisze o reprodukcji narodów za pomocą wielu ideologicznych środków. Podkreśla, że w rozwiniętych państwach nacjonalizm jest własnością „endemiczną” a nie jedynie chwilowym nastrojem70.

Podstawowe idee nacjonalizmu

Próba określenia podstawowych idei nacjonalistycznych napotyka na wiele pojęć, które często można sprowadzić do wspólnego mianownika. Pojawiają się takie określenia jak: naród, państwo (wspólnota terytorialna), tożsamość naro-dowa (kultura, język, oraz obiektywne i subiektywne czynniki wspólnoty na-rodowej, wspólnota organiczna), patriotyzm i szowinizm (polityka tożsamości), ekonomika i samostanowienie. Naród i etniczność, kultura i tradycja są powta-rzalnymi elementami idei nacjonalizmu, coraz więcej badaczy zauważa jednak, że równie ważnymi elementami wyodrębniającymi się z kręgu tradycji czy kultu-ry są religie i ich wpływ na postawy członków określonej nacji (tab. 4).

Tabela 4. Podstawowe idee nacjonalizmu

Idee nacjonalizmu Charakterystyka idei1 2

Naród ludzie, którzy spełniają wymagany zbiór kryteriów kulturowych, takich jak: język, religia, etniczność, historia i tradycja, należą do narodu

Państwo będąc głównie narzędziem politycznym może przyczynić się do we-wnętrznego jednoczenia narodu i zabezpieczenia jego bytu przed zagro-żeniem wewnętrznym

70 M. Billig, Banalny nacjonalizm..., s. 30; por. U. Özkrimili, Theories of Nationalism..., s. 176.


1 2Tożsamość narodowa ludzkość dzieli się na wiele narodów, z których każdy ma wyjątkowy

charakter i inną tożsamośćPatriotyzm i szowinizm nacjonalizm utożsamiany jest najczęściej z doktryną polityczną, której

wyznacznikami są dwie różniące się od siebie ideologie i postawy: pa-triotyzmu (uczucie psychologicznego przywiązania do własnego narodu, miłość do ojczyzny, gotowość do poświęceń dla jej dobra) i szowinizmu (wyolbrzymianie zalet własnego narodu, żądanie dla niego szczególnych przywilejów kosztem innych narodów, czego efektem jest nietolerancja, ksenofobia i wrogość wobec innych narodów); nacjonalizm umiarkowany czerpać będzie z idei patriotycznych, a radykalny opiera się na postawie szowinistycznej

Samostanowienie jest wyrażeniem woli ludu rozumianej jako określenie zbiorowych inte-resów społeczeństwa; sam nacjonalizm rozumiany jest jako połączenie idei: wspólnoty narodowej i suwerenności ludu

Ekonomika naród jest rezultatem głównie rozwoju kapitalizmu; rozwijając złożone mechanizmy ekonomiczne, wciąga w nie stopniowo większość społe-czeństwa, wzmacniając i kreując więzi narodowe


Przyjrzyjmy się szerzej owym ideom. Samo pojęcie narodu ma wiele defini-cji. Powstało też kilka teorii narodu. Heywood pokusił się także o pokazanie róż-norodności rozumienia pojęcia samego narodu przez inne ideologie. Przyjmując kryterium ideologiczne, A. Heywood wyróżnia:

1. Nacjonalizm liberalny – oparty na fundamentalnym założeniu, że ro-dzaj ludzki jest naturalnie podzielony i stanowi zbiór narodów, z któ-rych każdy ma własną tożsamość. Koncepcja ta łączy ideę narodu i su-werenność ludu. Suwerenne państwo narodowe powinno być oparte na zasadzie samostanowienia narodu. Koncepcja ta wykorzystuje zasadę równouprawnienia narodów oraz powszechnego poszanowania praw człowieka. Przeciwnicy koncepcji oskarżają jej zwolenników o naiwność polityczną. Jako przykład wskazuje się byłą Jugosławię, kraj, który był etnicznym konglomeratem, a waśnie etniczne przerodziły się w otwartą wojnę i czystki etniczne. Twórcy i zwolennicy teorii m.in.: Jean Jacques Rousseau, John Stuart Mill, Giusseppe Mazzini, Thomas Woodrow Wilson.

2. Nacjonalizm konserwatywny – koncentrujący się na realizowaniu zasady spójności społecznej i publicznej harmonii, czego efektem jest poczucie patriotyzmu narodowego. Koncepcja ta powstała w państwach rozwinię-tych w sytuacji zagrożenia zewnętrznego lub wewnętrznego. Jej zwolen-nicy sprzeciwiają się uniwersalizacji w ramach Unii Europejskiej (np. ne-gacja wspólnej waluty – euro, migracji). Twórcy i zwolennicy teorii m.in.:


Benjamin Disraeli (koncepcja „jednego narodu”), Otto von Bismarck (niemiecki i pruski nacjonalizm dla dobra Rzeszy), Aleksander III (zwolennik nacjonalizmu panslawistycznego), Margaret Thatcher (woj-na o Falklandy-Malwiny), Ronald Reagan (inwazja na Grenadę) czy rodzina Bushów (inwazja na Panamę, wojna w Zatoce Perskiej, wojna w Afganistanie i interwencja w Iraku).

3. Nacjonalizm ekspansywny – cechuje go agresywny, militarny i ekspan-sywny charakter. Wojownicza forma nacjonalizmu oparta jest na poglą-dach szowinistycznych. Dzieli narody na „nas” i „obcych”. Często takim poglądom towarzyszy idea imperialna (np. walka o kolonie). Niektóre narody (wg tej teorii) istnieją by rządzić, inne by być rządzonymi.

4. Nacjonalizm antykolonialny – polegał na wykorzystaniu haseł antykolo-nialnych do stworzenia własnych idei nacjonalistycznych i walki o utwo-rzenie własnych państw, inspiracją była idea samostanowienia narodów71.

„ożywienie etniczne” i separatyzmy

Okres po drugiej wojnie światowej, w rozumieniu pojęcia nacjonalizmu, zo-stał zdominowany przez dwie kategorie: ruchy narodowo-wyzwoleńcze związane z powszechnym procesem dekolonizacji oraz ruchy separatystyczne, wynikające z tzw. ożywienia etnicznego, które w pierwszej fazie objęło społeczeństwa indu-strialne Zachodu – kanadyjski Quebec i belgijską Flandrię; Szkocję i Katalonię, Bretanię, Baskonię/Euskadię, Korsykę i Walię72. Ważnym elementem rozważań było pojawienie się etnosymbolizmu. Etniczność, polegająca na faworyzowa-niu członków tej samej grupy, stała się naturalnym elementem działania społe-czeństw, prowadzącym do specyficznej formy nacjonalizmu. Nie wchodząc w ko-rzenie tej koncepcji, należy zauważyć oparte na prymordializmie idee walkera Connora73, który jako jeden z pierwszych użył termin etnonacjonalizm – rozu-miany jako niezdolność części obywateli do samoograniczania władzy własnej grupy etnicznej w państwie, co może mieć wpływ na powstawanie lub odradza-nie się konfliktów narodowych74.

71 A. Heywood, Politologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 177 i n.72 A.D. Smith, Ethno-symbolism..., s. 157.73 Zob. również koncepcje zawarte w pracy W. Connor, The National Question in Marxist-

Leninist. Theory and Strategy, Princeton University Press, New Jersey 1984, s. 96 i n.74 Ibidem, s. 97, por. P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 149.


W drugiej fazie procesy te uległy nasileniu w wyniku upadku ideologii ko-munistycznej w Europie Środkowej i Wschodniej. Rozpad ZSRR oraz upadek całego tzw. bloku wschodniego uaktywnił separatyzmy narodowe i etniczne w tej części świata. Na scenie politycznej pojawiły się nowe państwa tworzone przez Bałtów, Białorusinów, Ukraińców, Gruzinów, Ormian, Azerów, Abchazów i inne narody Kaukazu. Dekompozycja przeprowadzona w sposób pokojowy dotyczyła Czechosłowacji, uaktywniła nacjonalizmy na terenie byłej Jugosławii75. Etniczne i terytorialne nacjonalizmy dotyczą współcześnie także innych obszarów świata, czego przykładem są Kurdowie, Tamilowie czy Tybetańczycy.

Nacjonalizm jest z założenia projektem dotyczącym mas, który pozwala na tworzenie wzorca narodu, jest tworem elit, które w sposób świadomy określają zagrożenie i zgłaszają propozycję jego ograniczenia lub zlikwidowania. Teorie nacjonalistyczne cechuje także określenie wroga lub wrogów. Często projektowi towarzyszy idea „modernizacji” czy sanacji państwa i społeczeństwa76.

Autorzy piszący współcześnie starają się w swoich opracowaniach wykra-czać poza analizę problemów modernizmu i etnosymbolizmu, prezentując po-stawy medernistyczne, analizując mniejsze grupy, np. rolę kobiet oraz dokonu-jąc przewartościowania i nowej oceny wcześniejszych teorii. Uwidacznia się to szczególnie w nacjonalizmie postkolonialnym77. Nietrudno zauważyć, że w spo-łecznościach postkolonialnych odżywają stare teorie nacjonalistyczne, związane z nacjonalizmem hinduskim (np. antyimperialne teorie socjalizmu indyjskiego Jawaharlala nehru78 czy koncepcjami Frantza Fanona piszącego o fundamen-cie narodowym, jako elemencie własnego „ja”79).

Współcześnie teorie antykolonialne zostały rozwinięte przez zwolenni-ka szeroko pojętej jedności Indii Partha chatterjee’a80, jednego z założycieli Subaltern Studies (obok Ranajita Guha i Shahida Amina), który oparł swoją teo-rię na strukturze duchowej i materialnej. Ta pierwsza była wzorowana na utrzy-maniu założeń tożsamości kulturowej Indii; druga z kolei wynikała z atrakcyjno-ści rozwiązań Zachodu (postkolonialnych)81.

75 Por. A.D.Smith, Ethno-symbolism..., s. 156–157.76 C. Calhoun, Nacjonalizm..., s. 16.777 P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 267.78 Por. N. Lazarus, Nacionalism and Cultural Practice in Postcolonial World, Cambridge

University Press, Cambridge 1999, s. 162 i n.79 F. Fanon, Wyklęty lud ziemi, PIW, Warszawa 1985, passim; C. Calhoun, Nacjonalizm...,

s. 74.80 C. Calhoun, Nacjonalizm..., s. 110.81 P. Laurence, Nacjonalizm..., s. 275.


Innym elementem nowego spojrzenia na nacjonalizm jest powrót do poję-cia patriotyzmu. Na gruncie amerykańskim zwolennikiem takiej koncepcji jest Richard Rorty, który w wizji amerykańskiego państwa narodowego upatruje podstaw demokracji. Patriotyzm jest w opozycji do nacjonalizmu, stanowi jego alternatywę. Rorty jest autorem podzielonego świata narodów, będącego w opo-zycji do oświeceniowych teorii wspólnego człowieczeństwa. Dominacja amery-kańska Pax Americana powinna być na tyle atrakcyjna, aby być głosem wszyst-kich zwolenników takiego stylu życia82.

zakończenie

Nacjonalizm to idea rozwijającą się wraz z rozwojem ludzkości. Dzisiejsze rozumienie nacjonalizmu ewoluuje wraz ze zmianami społecznymi. Mamy więc do czynienia z pewną zasadą sinusoidy, w myśl której koncepcje nacjonalistyczne powracają w cykliczny sposób, najczęściej w sytuacjach kryzysów społecznych, co prowadzi do pojawienia się konfliktów o różnorakim podłożu.

Rozwój koncepcji nacjonalistycznych pozwala zauważyć, że nacjonalizm jest tym silniejszy, im bardziej znamiona kryzysu budzą wzrost społecznego niezadowolenia. Nacjonalizm niesie w sobie czynniki pozytywne, jednoczy spo-łeczności, pozwala określić granice interesu narodowego, daje poczucie odręb-ności i wspólnotowości, pozwala przetrwać trudne czasy. Nacjonalizm staje się niebezpieczny w sytuacji przyjęcia swej skrajnej formy – szowinizmu, kryzysy mogą bowiem prowadzić do otwartej konfrontacji, być zarzewiem nowych wojen.

To oczywiste, że nacjonalizm jest elementem rozwoju każdej nacji, częścią jego kultury, tradycji i historii. Elity polityczne, społeczne czy religijne „projek-tując” nacjonalizm muszą brać jednak pod uwagę takie zasady modernizmu, aby były one racjonalne i kontrolowane.

Bibliografia

Anderson Benedict, Imagined Communities Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, London, New York 2006.

Anderson Benedict, Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozszerzaniu się nacjonalizmu, Kraków–Warszawa 1997.

82 R. Rorty, Przygodność, ironia i solidarność, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 1996, s. 267; por. M. Billig, Banalny nacjonalizm..., s. 288.


Bäcker Roman, Typologia rosyjskiego nacjonalizmu, w: Ideologie doktryny i ruchy na-rodowe. Wybrane problemy, red. Stefan Stępień, Lublin 2006.

Bartyzel Jacek, Mauric Barrés, http://haggard.w.interiowo.pl/barres.html. Billig Michael, Banalny nacjonalizm, Kraków 2008.Bocheński Józef M., Sto zabobonów. Krótki filozoficzny słownik zabobonów, Kraków

1994.Brubaker Rogers, Myths and Misconceptions, w: National Self-Determination and

Secession, red. Moore, Margaret, Oxford 1998.Calhoun Craig, Nacjonalizm, Warszawa 2007.Chojnicka Krystyna, Olszewski Henryk, Historia doktryn politycznych i prawnych.

Podręcznik akademicki, Poznań 2004. Connor Walker, The National Question in Marxist-Leninist. Theory and Strategy, New

Jersey 1984.Dandeker Christopher, Nationalism, Nation-States, and Violence at End of Twentieth

Century: A Sociological View, w: Nationalism and Violence, red. Christopher Dandeker, New Brunswick–London 1998.

Dmowska Nadieżda, Syjonizm, w: Idee i doktryny polityczne XX w. Wybór, red. Andrzej Wojtaszak, Dariusz Wybranowski, Szczecin, 2006.

Dmowski Roman, Kościół, Naród i Państwo, Skultuna 2007.Dyke van Vernon, Wprowadzenie do polityki, Poznań 2000.Fanon Frantz, Wyklęty lud ziemi, Warszawa 1985.Gellner Ernest, Thought and Change. The Nature of Human Society, London 1964. Gellner Ernest, Narody i nacjonalizm, Warszawa 2009. Grott Bogumił, Nacjonalizm czy nacjonalizmy? (in lieu of foreword), w: Nacjonalizm czy

nacjonalizmy? Funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich, red. Bogumił Grott, Kraków 2006.

Hastings Adrian, The Construction of statehood. Ethnicity, Religion and Nationalism, Cambridge 1997.

Hastings Adrian, Primordialism, w: The Oxford English Dictionary, Oxford 2008.Hayes Carlton, The Historical Evolution of Modern Nationalism, New York 1931.Hechter Michael, Containing Nationalism, Oxford 2000.Heywood Andrew, Ideologie polityczne. Wprowadzenie, Warszawa 2007.Heywood Andrew, Politologia, Warszawa 2006.Hosbawm Eric J., Nations and Nationalism since 1780. Programme, Myth, Reality,

Cambridge 1992.


Jaskułowski Krzysztof, Mityczne przestrzenie nacjonalizmu. Historia i mit w walijskiej ideologii narodowej, Toruń 2003.

Jaskułowski Krzysztof, Nacjonalizm bez narodów. Nacjonalizm w koncepcjach anglosa-skich nauk społecznych, Wrocław 2009.

Jaskułowski Krzysztof, Wspólnota symboliczna. W stronę antropologii nacjonalizmu, Gdańsk 2012.

Kamusella Tomasz, The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe, Basingstoke 2009.

Kedourie Elie, Nationalism, London 1961.Kohn Hans, The Idea of Nationalism: A Study in its Origins and Background, New York

1958. Lawrence Paul, Nacjonalizm. Historia i teoria, Warszawa 2005.Lazarus Neil, Nationalism and Cultural Practice in Postcolonial World, Cambridge 1999.MacCrone David, The Sociology of Nationalism. Tomorrow’s Ancestors, London–New

York 1998.Maj Ewa, w: Encyklopedia politologii, t. 4, red. Maria Marczewska-Rytko, Edward

Olszewski, Myśl społeczna i ruchy polityczne współczesnego świata, Zakamycze, Kraków 2000.

Narin Tom, The Break-up of Britain. Crisis and Neo-Nationalism, London 1981.Olszewski Henryk, Zmierczak Maria, Historia doktryn politycznych i prawnych, Poznań

1993. Özkrimili Umut, Theories of Nationalism. A Critical Introduction, Basingstoke 2010.Rorty Richard, Przygodność, ironia i solidarność, Warszawa 1996.Shils Edward, Tradition, Chicago 1981.Smith Anthony D., Nacjonalizm, Warszawa 2007.Smith Anthony D., Ethno-symbolism and Nationalism. A cultural approach, London,

New York 2009.Tarasiewicz Paweł, Spór o naród, Lublin 2003.Tokarczyk Roman, Współczesne doktryny polityczne, Zakamycze 1998.Walicki Andrzej, Nacjonalizm i społeczeństwo obywatelskie w teorii Ernesta Gellnera,

w: Idee a urządzanie świata społecznego. Księga jubileuszowa dla Jerzego Szackiego, red. Ewa Nowicka, Mirosław Chałubiński, Warszawa 1999.

Wielomski Adam, Nacjonalizm jakobiński, w: Ideologie doktryny i ruchy narodowe. Wybrane problemy, red. Stępień Stefan, Lublin 2006.


Streszczenie

Prezentowany artykuł dotyczy kwestii ewolucji i rozwoju idei nacjonalistycznych we współczesnym świecie. Koncepcje nacjonalistyczne są tak tradycyjne, jak proces two-rzenia narodów. W naszej rzeczywistości związane to jest z wieloma kwestiami, jak odręb-ności językowe, kulturowe, tradycja, historia, wspólnota terytorialna, ekonomia, religia itd. W konsekwencji odmienności te wpływają na powstawanie separatyzmów, chęci wyod-rębnienia własnej nacji w postaci uzyskania autonomicznych praw lub własnego państwa. Nacjonalizm niesie w sobie czynniki pozytywne, jednoczy społeczności, pozwala określić granice interesu narodowego, daje poczucie odrębności i wspólnotowości, pozwala prze-trwać trudne czasy. Nacjonalizm staje się niebezpieczny w sytuacji przyjęcia swej skraj-nej formy – szowinizmu, kryzysy mogą bowiem prowadzić do otwartej konfrontacji, być zarzewiem nowych wojen. Dzisiejszy nacjonalizm przyjmuje nowe formy oddziaływania. Miejscami spotkań zamiast kościołów stały się np. puby, bary czy też miejsca codziennych spotkań społeczności lokalnych, a karierę zaczyna robić określenie pop-nacjonalizm.

Słowa kluczowe: nacjonalizm, separatyzm, patriotyzm, szowinizm, odrębność, kultura, tradycja, historia, konflikt, autonomia

tHe PoLiticaL eVoLution oF tHe nationaLiStic tHougHt. an outLine oF tHe PRoBLeM

Summary

The article presents the evolution and development of nationalist ideas in the modern world. Nationalist concepts are as traditional as the same process of creating nations. In our reality is associated with a number of issues, such as distinct language, culture, tradition, history, territorial community, economics, religion and so on. As a result, these differences affect the formation of separatism, desire to extract their own nation in the form obtain separate autonomous rights or your own countries. Nationalism carries the positive factors, unites the community, allows you to specify the boundaries of national interest, it gives a sense of separateness and togetherness, it lets survive tough times, etc. Nationalism be-comes dangerous in a situation adopt its extreme forms – chauvinism, crises may in fact lead to open confrontation. be a hotbed of new wars. Today’s nationalism adopts new forms of interaction. Instead of meeting places churches have become such pubs, bars or place of daily meetings of local communities, and career starts doing the term pop-nationalism.

Keywords: nationalism, separatism, patriotism, chauvinism, individuality, culture, tra-dition, history, conflict, autonomy



Jędrzej Fostiak*

Szkoccy nacJonaLiści i KWeStIa SeCeSJI od WIelKIeJ bRytaNII

wprowadzenie

W artykule nie będę przedstawiał całego problemu definicji oraz szczegó-łowych dociekań dotyczących nacjonalizmu, ponieważ z racji złożoności tego te-matu oraz specyfiki zagadnienia nie byłoby to możliwe. Należy się jednak krótkie wprowadzenie i przytoczenie definicji najważniejszych autorów oraz twórców definicji pojęcia. Moim celem jest przedstawienie charakterystyki Szkockiej Partii Narodowej oraz wyjątkowości jej postulatów, jakimi się kierowała w swoim dążeniu do uniezależnienia się od Korony Brytyjskiej oraz wyników referendum niepodległościowego. Determinacja i wytrwałość godna pochwały i naśladowa-nia, z jaką od ponad 60 lat, krok po kroku, realizowali cel, jaki sobie postawili, który do chwili głosowania nabrał realnego kształtu i mógł umożliwić spełnienie snu o niepodległości, o jakim prawdopodobnie nie marzyli sami twórcy i założy-ciele partii, snu – ponad trzystuletniego – o niepodległości.

nacjonalizm w skrócie

Nacjonalizm jest pojęciem bardzo szerokim i nie do końca zdefiniowanym – istnieje wiele jego rodzajów i odmian. Termin nacjonalizm wywodzi się ze sta-rego pojęcia „naród” i stanowi stosunkowo nowe pojęcie w nomenklaturze oraz literaturze naukowej. Początki analizy nacjonalizmu szacuje się na koniec XIX

DOI: 10.18276/ap.2015.32-02

* Jędrzej Fostiak, doktorant w Instytucie Politologii i Europeistyki Uniwersytetu Szczecińskiego, e-mail: [email protected].

30 Jędrzej Fostiak

i drugą dekadę XX wieku, kiedy to znani psychologowie zajęli się tym zjawi-skiem, m.in. Gustaw Le Bon, Ernest Barker, Partridge, Walter Bowers Pillsbury, William McDougall (przedstawiciele powstałej we Francji psychologii społecz-nej). Kolejny etap naukowego rozwoju nacjonalizmu, a właściwie jego analizy, na-stąpił w okresie międzywojennym, gdy tematykę podjęli historycy, m.in. Carlton Hayes i Hans Kohn (po II wojnie światowej), którzy jako pierwsi prowadzili nie-ustanną próbę, bezstronnej analizy ideologii i mimo że ich badania nie doprowa-dziły do całkowitego poznania i rozwiązania problemu, to stworzyli podwaliny nowoczesnego, teoretycznego podejścia do analizowania i zrozumienia zjawiska nacjonalizmu. W swoim pierwszym eseju What is nationalism? (Czym jest nacjo-nalizm?1) Hayes napisał, że nacjonalizm jest to „stan umysłu członków narodu, być może mającego już państwo narodowe, stan umysłu, według którego wier-ność ideałowi państwa narodowego lub takiemu państwu istniejącemu faktycznie jest wyższa niż wszystkie inne zobowiązania, a jego częściami integralnymi są duma z własnej narodowości oraz wiara w jej wrodzoną doskonałość i «misję»”2. Należy przytoczyć również jego słowa: „nacjonalizm stał się dla ogromnej liczby osób prawdziwą religią, zdolną wzbudzać głębokie uczucie, które jest w gruncie rzeczy religijne. Przyjmując, że ludzie mają z natury «zmysł religijny», który jest tak głęboko zakorzeniony, że musi się przejawiać w taki czy inny sposób. Zinstytucjonalizowana religia stopniowo traci swój potencjał, a «masy» coraz bardziej przyciąga «wiara w państwo narodowe i jego kult»”3. Hayes uważał, że „nacjonalizm, jak każda inna religia, pełni w dużej mierze funkcję społeczną oraz że jego główne obrzędy i rytuały publiczne dokonuje się w imię całej spo-łeczności i dla jej zbawienia”4. Hayes określił również pięcioelementową typolo-gię odmian nacjonalizmu: humanitarny – ten, który był nieuchronnym krokiem do postępu ludzkości; jakobiński – cechował się misjonarskim podejściem i nie-tolerancją rewolucjonistów francuskich; tradycyjny – w odpowiedzi na jakobiń-ski, był wzbudzany przez myślicieli arystokratycznych, mający na celu powstrzy-manie rewolucji, podkreślając tradycje historyczne, przywiązanie do symboli historycznych; liberalny5: „Między nacjonalizmem jakobińskim a tradycyjnym był nacjonalizm liberalny, jak i inne nacjonalizmy, narodził się w XVIII wieku.

1 Wszystkie terminy i nazwy wykorzystane w tekście – tłumaczenie Jędrzej Fostiak.2 C. Hayes, Essays on Nationalism, Macmillan, New York 1926, s. 1.3 Ibidem. 4 P. Lawrence, Nacjonalizm. Historia i teoria, przeł. P.K. Frankowski. Warszawa 2007,

s. 120.5 Ibidem. s. 121.

31Szkoccy nacjonaliści i kwestia secesji od Wielkiej Brytanii

Pojawił się w Anglii, państwie wiecznego kompromisu i wrażliwej samoświa-domości narodowej, w umyśle Jeremiego Benthama, wyjątkowego talentu i pro-fesjonalnego reformatora”6. Hayes dodał także, że „każda narodowość powinna być jednostką polityczną, z niezależnym rządem konstytucyjnym, który położy kres despotyzmowi, arystokracji i wpływowi Kościoła oraz zapewni każdemu obywatelowi najszerszy możliwy zakres wolności osobistej” i całościowy – naj-groźniejszy według Hayesa – „agresywny, ekspansjonistyczny, cechujący się wy-łącznym dążeniem do polityki narodowej, kategorycznym utrzymywaniem na-rodowej integralności oraz ciągłym wzrostem potęgi narodowej”7, była to nowa forma nacjonalizmu, nastawiona wrogo do internacjonalizmu głoszonego przez zwolenników nacjonalizmu humanitarnego czy liberalnego, zakładała, że naród jest celem samym w sobie, a nie etapem przejściowym w rozwoju ludzkości8.

Hans Kohn z kolei, pisał w jednej ze swoich najsłynniejszych prac, że „współczesny nacjonalizm sięga najwyżej drugiej połowy XVII wieku, a naro-dowości istniały zawsze, jako «materiał etnograficzny», ale nacjonalizm jako wszechobecna świadomość grupowa powstał w czasach rewolucji francuskiej”9. Ponadto dopiero w XIX wieku zaczęto uznawać państwo narodowe za „ideal-ną i najdoskonalszą formę organizacji politycznej, naród za źródło wszelkiej prawdziwej pomyślności kulturowej i gospodarczej”10. Według Kohna ideolo-gia ta wywodzi się od Żydów i Greków, ale stopniowo została zastąpiona przez „uniwersalistyczny” ogląd świata11. Autor wskazuje na Olivera Cromwella jako pierwszego przedstawiciela nowoczesnego nacjonalizmu, który „nosił wciąż re-ligijne szaty, ale był w pełni świadom ich implikacji politycznych”. Kohn uważał też, że to wczesne połączenie z religią wyjaśnia szczególnie nieskomplikowaną naturę poczucia narodowego w Anglii12: „W rewolucji angielskiej akceptowano idee Starego Testamentu, przymierza, narodu wybranego, mesjańskiego króle-stwa i stosowano je w Anglii. Nowa świadomość narodowa Anglii jako pobożne-go ludu przeniknęła cały naród, a Biblię czytali wszyscy, nie tylko intelektualiści. Anglia stała się pierwszym narodem w nowoczesnym rozumieniu nacjonalizmu.

6 C. Hayes, The Historical Evolution of Modern Nationalism, Macmillan, New York 1931. s. 120.

7 P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 123.8 Ibidem. 9 H. Kohn, Nationalism and Imperialism In the Hitler East, Routledge, Londyn 1932,

s. 388.10 P. Lawrence, Nacjonalizm..., s. 126.11 Ibidem.12 Ibidem.

32 Jędrzej Fostiak

W rezultacie nacjonalizm nigdy nie popadł w konflikt z religią i zakorzenił się w angielskim charakterze tak, że stał się prosty i „naturalny”13.

Jak w odniesieniu do powyższego plasuje się kwestia szkockiego nacjo-nalizmu – jakim jest nacjonalizmem humanitarnym, liberalnym czy może cał-kowitym? Odwołując się do Hayesa jest to raczej nacjonalizm liberalny, który stale ulega modyfikacjom ze względu na otoczenie zewnętrzne i wydarzenia we-wnętrzne mające miejsce na Wyspach Brytyjskich, Europie i samej Szkocji.

Szkoccy narodowcy

Scottish National Party (SNP) – Szkocka Partia Narodowa – tak brzmi na-zwa tej organizacji, w poprawnym, polskim tłumaczeniu. Bardzo często spoty-ka się obecnie określenie nacjonalistyczna Partia Szkocji, prawdopodobnie ze względu na błędne tłumaczenie. Należy zatem wyjaśnić różnicę w tłumaczeniu, postrzeganiu i określaniu terminu national. W języku angielskim słowo natio-nal oznacza narodowy (państwowy), a słowo nationalism – nacjonalizm, co ma głównie negatywne konotacje, w odróżnieniu od terminu „narodowy”. Scottish National Party to dlatego Szkocka Partia Narodowa, a nie nacjonalistyczna, co powoduje, że analizujemy ją z innego punktu widzenia, bez zabarwienia nega-tywnego i innych dodatkowych implikacji.

Organizacja ta głosi hasło: Together we can make Scotland better (Razem możemy zmienić Szkocję na lepsze)14. Z informacji, jakie można uzyskać u źró-dła wynika, że jest to partia socjaldemokratyczna skupiona wokół kwestii se-cesji Szkocji od Królestwa Brytyjskiego i że dążenia oraz działania trwają od ponad siedmiu dekad. Jej początki sięgające lat 20. i 30. XX wieku, kiedy to powstała w 1921 roku Szkocka Narodowa Liga (Scots National League) oraz stworzone w 1927 roku Stowarzyszenie Szkockich Nacjonalistów z Uniwersytetu w Glasgow (Glasgow University Scottish Nationalist Association) łącznie wraz ze Szkockim Ruchem Narodowym (Scottish National Movement) stworzy-ły w 1928 roku Narodową Partię Szkocji (National Party of Scotland), która w 1934 roku połączyła się ze Szkocką Partią (Scottish Party) i stała się w reszcie Szkocką Partią Narodową (SNP)15. W 1999 roku na ceremonii rozpoczęcia ob-rad Szkockiego Parlamentu Winnie Ewing, (zaszczyt otwarcia obrad przypada

13 H. Kohn, Nationalism..., s. 390.14 Oficjalna strona internetowa Szkockiej Partii Narodowej, www.snp.org (10.05.2014).15 www.snp.org/about-us (20.05.2014).


najstarszemu członkowi) powiedziała: „Obrady Parlamentu Szkockiego odro-czone w dniu 25 Marca 1707 r. są zwołane ponownie16”. Ewing odwoływała się do 1707 roku, kiedy to ustawa o unii otrzymała królewską blokadę. Wybory do Parlamentu Szkockiego prawie trzy wieki później pokazały nowy rozdział i nowy start dla Szkocji. Oczekiwania były bardzo wysokie odnośnie do decentralizacji, która miała przynieść znaczące zmiany i członkowie Parlamentu byli zadowoleni z utrzymania tymczasowych posad. Nadszedł czas i w 2007 roku nastąpił prze-łom dla SNP – po wyborach do Parlamentu i samorządu terytorialnego. Po ośmiu latach niskich ambicji (politycznych) oraz słabych osiągnięciach liberalnych de-mokratów, Szkoci byli gotowi na świeże myślenie i nowe podejście, a SNP za-pewniało oba te aspekty17.

Pozytywna kampania SNP oparta była na kluczowym twierdzeniu, że Szkocja może być bardziej skuteczna i może odnieść większe sukcesy w poszcze-gólnych dziedzinach dotyczących: podstawowej opieki zdrowotnej zachowanej na poziomie lokalnym; większego wsparcia dla małych przedsiębiorstw; bez-pieczniejszych społeczności; niższego i bardziej sprawiedliwego podatku, dzię-ki czemu więcej pieniędzy zostanie w kieszeniach obywateli na koniec każdego miesiąca. Partia miała też korzyści z nowego narzędzia, a mianowicie głosowania za pośrednictwem internetu (online election), które pozwoliły wyborcom zna-leźć odpowiednich kandydatów SNP w zaciszu własnych domów18. Gdy głosy zostały ostatecznie zliczone, SNP okazała się największą partią w liczbie odda-nych głosów i liczby posłów. SNP miał 32,9% głosów – najlepszy wynik w hi-storii partii – w porównaniu do Labourzystów 32,2% i 47 posłów w stosunku do Labourzystów 46. SNP wygrała wybory i utworzyła rząd19. Po wyborach, lider SNP Alex Salmond obiecał prowadzić Szkocję z pokorą i pasją i zawsze w imię interesu narodowego, a nie na korzyść partii, cytując słowa szkockiego pisarza Alasdaira Graya „Pracuj, jakbyś mieszkał w pierwszych dniach lepszego pań-stwa”20.

Wybory parlamentarne w 2011 roku były punktem zwrotnym w historii szkockiej polityki i Parlamentu Szkockiego. Po niezwykle dobrej kampanii wy-borczej, SNP zdobył bezwzględną większość w Parlamencie Szkockim 69 miejsc – bezwzględną większość w Parlamencie Szkockim. Wyczyn bardzo znaczący,

16 Ibidem.17 www.snp.org/about-us (20.05.2014).18 Ibidem.19 Ibidem.20 Ibidem.

34 Jędrzej Fostiak

zważywszy, że system wyborczy miał charakter proporcjonalny i w związku z tym najczęściej po wyborach jednopartyjna większość rządowa jest rzadkością.. Po historycznym zwycięstwie, przywódca SNP Alex Salmond zapowiedział, że zostanie przeprowadzone referendum w sprawie niepodległości Szkocji w ciągu 5 lat. Powiedział również, że SNP miała „większość mandatów, ale nie monopolu na mądrość”. Dodał, że SNP będzie niosło nadzieje narodu (szkockiego) i sprawi, że naród będzie z tego dumny21.

Gdy podliczono wszystkie mandaty, wyniki była następujące: SNP – 69, Labourzyści – 37, Torysi – 15, Liberalni Demokraci – 5 i pozostali – 3. Alex Salmond powiedział wówczas: „Będę rządzić dla wszystkich szkockich ambicji i dla wszystkich ludzi, którzy wyobrażają sobie, uważają, że możemy żyć w lep-szym kraju. (…) Ta partia, Szkocka partia, narodowa partia, niesie Waszą nadzie-ję. Będziemy nieść ją ostrożnie i uczynimy naród dumny22”.

Program SnP

Organizacja SNP, poza marketingowymi sloganami i populistycznymi – jakby się mogło zdawać – hasłami, dostarczała również szerokiej wiedzy i wska-zywała konkretne rozwiązania społeczeństwu: „My wiemy jak będzie wyglądała niepodległa Szkocja i co to dla Was oznacza”. Rząd Szkocki opracował White Paper (przewodnik wraz z całą serią załączników i swoistych instruktaży), gdzie wskazano poszczególne sektory życia publicznego i wyjaśniono jakie zajdą w nich zmiany – po pozytywnym wyniku referendum23.

Propozycje zmian dla rodzin nakreślane były w następujący sposób: „Nasze finanse publiczne są w znacznie lepszej kondycji niż Zjednoczonego Królestwa. Mamy mocną pozycję na przyszłość i mamy:

– Duże oszczędności 600 milionów funtów, ponieważ nie musimy więcej płacić za takie rzeczy jak broń nuklearna, czy politycy w Westminster – pieniędzy, które możemy zainwestować w istotne sprawy takie jak nowe miejsca pracy.

– Możemy zaoszczędzić część naszej zdrowotnej energii w Funduszu Deszczowy Dzień, który daje nam duże finansowe bezpieczeństwo, dzi-siaj i dla przyszłych pokoleń.

21 Ibidem.22 www.snp.org/about-us (20.05.2014). 23 Oficjalna strona internetowa organizacji prowadzącej kampanię na rzecz niepodległości

Szkocji, www.yesscotland.net/news/what-independent-scotland-can-mean-you (10.05.2014).


– Polityka ekonomiczna zaprojektowana dla Szkocji abyśmy mogli lepiej wykorzystać nasze surowce i talenty do tworzenia więcej możliwości”24. Partia odpowiadała również na pytanie: Jak powinna wyglądać niepodle-gła Szkocja: „Mamy najbardziej szczegółowy plan, jaki kiedykolwiek, ja-kiekolwiek państwo przygotowało wkraczając w niepodległość. Jest opar-ty na konsultacjach dostarczanych przez szkockich i międzynarodowych ekspertów, włączając w to dwóch laureatów Nagrody Nobla. Przewi- duje on: – funt jako szkocka waluta, co pozwoli uniknąć przewalutowań przy kre-

dytach, – wyjście z systemu Westminster, który to nie działa na rzecz Szkocji

i uszczupla standardy życia społeczeństwa całego kraju, – Szkocki Parlament otrzyma nowe siły nad gospodarką i społeczeń-

stwem co spowoduje, że życie stanie się lepsze dla obywateli”25.Jakie będą korzyści z niepodległości dla obywatela? „Młode rodziny szcze-

gólnie powinny otrzymywać więcej pomocy od państwa za pracę, jaką wkładają w prawidłowy rozwój, aby życie ich dzieci było lepsze. W szkockiej przyszłości możemy sami wybierać różne możliwości jeśli chcemy:

– Możemy dostarczyć transformacyjny wzrost w opiece nad dziećmi pod-wajając blisko darmową edukację przedszkolną dla trzy i cztero-latków. Zostanie to rozszerzone również na wszystkie jedno i dwulatki.

– Będziemy mogli udzielić Wam [małżeństwom z dziećmi – dop. J.F.] zni-żek w wysokości 5 procent na rachunki za energię elektryczną.

– Możemy wykonać pierwsze kroki do bardziej sprawiedliwej Szkocji z rocznym kosztem życia i zwiększeniu minimalnego wynagrodzenia, podstawowej stawki podatku, ulgi podatkowej, świadczeń socjalnych”26.

Odniesiono się również do kwestii finansowych i podatkowych: „Szkocka przyszłość będzie w szkockich rękach i to oznacza, że możemy zrobić więcej dla ludzi zaczynających dorosłe życie i karierę. Będziemy mieli nasz własny Rząd ze wszystkimi atrybutami i narzędziami, aby zadbać o interes ludzi tego kraju. Wybory będą dokonywane w Szkocji:

– Możemy być pewni, że zatrzymacie więcej ze swojej ciężko zarobionej gotówki mimo podatków, ulg podatkowych oraz inflacji.

24 www.yesscotland.net/sites/default/files/resources/documents/case_study_-_young_pe-ople.pdf (25.05.2014).

25 Ibidem.26 Ibidem.

36 Jędrzej Fostiak

– Będziemy mogli pomóc zmniejszyć presję finansową udzielając zniżki na rachunki energii elektrycznej 5 procent.

– Powołamy Komisję Sprawiedliwego Wynagrodzenia (Fair Wage Commision), aby zapewnić ludziom najsłabiej zarabiającym zarobki na takim poziomie, aby mogli zarobić na koszty utrzymania rosnące z roku na rok”27.

W programie można było znaleźć także propozycje zmian dla nastolatków i dwudziestolatków: „Będziemy mogli zabezpieczyć ważne polityki m.in. dar-mowa edukacja wyższa, ponieważ będziemy sami zarządzali tym, co zarobimy i tym, co wydamy.

– Niepodległość będzie ekscytującym i historycznym wydarzeniem dla Szkocji, który wyzwoli okres wielkiej kreatywnej energii. Oczy Świata będą skierowane na nas i będziemy mieli okazję przedefiniować, kim Jesteśmy jako naród.

– Możemy uczynić większym nasz olbrzymi potencjał energii odnawial-nej… zwiększyć ilość miejsc pracy jako lider światowy w technologii morskiej energii wiatrowej i technologii pływowej”28.

Program odnosił się również do ludności wiejskiej w następujący sposób: „Szkocja posiada bogate złoża surowców naturalnych. Możemy zrobić jeszcze wiele, aby zwiększyć gospodarczy potencjał Szkocji z korzyściami dla ludzi tutaj żyjących. Z odpowiednim zaangażowaniem i wysiłkiem możemy zrealizować wszystkie cele:

– Zniżka na energię elektryczną 5%. – Oddamy Pocztę z powrotem pod państwowy zarząd i obniżymy wysokie

koszty przesyłek w wiejskich obszarach (…) – Możemy wykorzystać naszą sieć dystrybucyjną za granicą na promowa-

nie Szkocji i głównych gałęzi przemysłu na całym świecie, przynosząc nowe miejsca pracy poprzez zwiększenie turystyki i zdobywanie nowych rynków zbytu dla naszego sektora spożywczego i napojów”29.

W dokumencie zapisano także propozycje dla małych firm: „Obie strony debaty zgadzają się w kwestii niezależności teraz, że Szkocja może być naprawdę niezależnym krajem. Nasze finanse publiczne są zdrowsze niż Wielkiej Brytanii,

27 www.yesscotland.net/sites/default/files/resources/documents/case_study_-_young_pe-ople.pdf (25.05.2014).

28 www.yesscotland.net/sites/default/files/resources/documents/case_study_teens_and_twenties.pdf (25.05.2014).

29 www.yesscotland.net/sites/default/files/resources/documents/rural_scotland_case_stu-dy.pdf (26.05.2014).


obecnie i gdy chcemy uniezależnić się w 2016 posiadamy bardzo dobrą pozycję i przesłanki ku temu:

– Umiejętność projektowania polityki i ulg podatkowych zwiększy konku-rencyjność i wsparcie dla szkockich firm w Szkocji, w przeciwieństwie do coraz bardziej oddalającej się polityki centrycznej Londynu.

– Możliwość upewnienia się, że szkocki system podatkowy jest prostszy, w celu zmniejszenia kosztów przestrzegania przepisów/prowadzenia działalności dla małych przedsiębiorstw w szczególności.

– Będąc częścią UE i wspólnego rynku z ponad 500 milionami ludzi, ko-rzystających z tych samych praw w handlu i dostępu jak dziś i za granicą w sieci zaprojektowanej, aby skutecznie promować Szkocję na świato-wych rynkach. Szkockie podatki przeznaczane obecnie na funkcje i usłu-gi w Londynie i południowym wschodzie [Wlk. Brytanii – dop. J.F.], a nie na finansowanie tych usług w Szkocji, przynosząc nowe miejsca pracy i dostarczania impulsu gospodarczego oraz nowych możliwości dla rozwoju małych przedsiębiorstw.

– Niezależna Szkocja będzie mogła zrobić więcej, aby uczynić więcej atu-tów gospodarczych dla Szkocji. Będziemy mogli zaprojektować naszą politykę sami w Szkocji, dla Szkocji, z krótszymi liniami podejmowania decyzji, z większą szybkością i elastycznością i z determinacją, aby dać Szkocji «krawędź» gospodarczą [silną gospodarkę – dop. J.F.].

– Z nowymi uprawnieniami w naszej gospodarce i systemie podatkowym, możemy: dostarczyć nową pomoc dla małych przedsiębiorstw poprzez niższe krajowe koszty ubezpieczenia, co ułatwi tworzenie nowych miejsc pracy. Będziemy mogli zmniejszyć o 50% koszty, jakie ponoszą podróżni podróżujący samolotami, aby jeszcze bardziej zachęcić do bezpośrednich lotów do Szkocji i zwiększyć nasz ważny sektor turystyczny.

– Kontynuowanie ulepszania systemu ulg podatkowych dla firm na Wyspach i sygnalizować przyszłe redukcje podatku dochodowego od osób prawnych, w celu przeciwdziałania działalności grawitacyjnej i przyciągnąć (firmy, biznes – przyp. autor) z Londynu”30.

Według planu SNP: „przyszły brytyjski monarcha dalej byłby formalnie głową niepodległej Szkocji, tak samo jak jest nią dla np. Kanady lub Australii. Szkocja zachowałaby również brytyjską walutę. Rząd w Edynburgu natomiast sam pobierałby podatki i prowadził własną politykę zagraniczną. Stworzono

30 www.yesscotland.net/sites/default/files/resources/documents/case_study_-_small_bu-siness.pdf (25.05.2014).

38 Jędrzej Fostiak

by, także narodowe siły obronne, w tym wojska lądowe, powietrzne i morskie. Brytyjskie łodzie podwodne o napędzie atomowym musiałyby odpłynąć ze szkockich baz. A to właśnie w Scapa Flow na Orkadach mieści się główna baza brytyjskiej Royal Navy. Salmond podkreśla, że po oderwaniu Szkocja nie pod-niosłaby podatków, ponieważ Szkoci nie musieliby dłużej płacić za brytyjski ar-senał nuklearny, a pieniędzy państwu dostarczałyby bogate złoża ropy i gazu na Morzu Północnym. Szkocja wzorem Norwegii utworzyłaby również fundusz, na który spływałyby petrofunty [środki pochodzące z wydobycia oraz sprzedaży paliw]. Szkocja zostałaby również w Unii Europejskiej – chociaż Bruksela jesz-cze nie odniosła się do niepodległości Edynburga, a niektóre państwa Wspólnoty, np. Hiszpania, której częścią jest Katalonia, mogłyby nie być specjalnie za takim rozwiązaniem. Co ciekawe szkic Salmonda jasno formułuje prawo niepodległych Szkotów do oglądania swoich ulubionych filmów i seriali z brytyjskiej stacji BBC, chociaż pod nową nazwą SBC – jak nie trudno zgadnąć to skrót od Scottish Broadcasting Service. Widać, że Salmond walczy o szeroki elektorat. A ma o co. Niepodległość popiera 25 procent mieszkańców Szkocji”31. Partia SNP, jak sama mówiła o sobie, odnosi się do wszystkich obywateli i dla każdego ma coś w zana-drzu, coś – czego Szkoci dotąd nie dostawali lub nie wiedzą, że to dostają.

Jednym z największych problemów w Szkocji jest obecnie napływ dużej liczby imigrantów (oraz związane z tym i odczuwalne straty ponoszone na rzecz „nowych”). Od roku 2001 (m.in. z powodu wejścia Polski do UE) w Szkocji na-stąpił swoisty najazd i okupacja socjalno-społeczno-ekonomiczna. Wiele osób, które przybyły do Szkocji często nie pracuje i jest na zasiłkach lub świadczeniach społecznych, za które płacą przede wszystkim ci, którzy uczciwie pracują i płacą podatki. Szkoci, znani ze swej skrupulatności oraz oszczędzania i negatywnego stosunku do trwonienia pieniędzy, są na etapie, że tak przeprowadzana wspól-notowość i otwieranie rynku pracy nie jest dla nich korzystna i dlatego mówią odważnie: „Chcemy sami decydować o nas samych”. W kraju tak tradycyjnym, gdzie świadomość społeczna jest na bardzo wysokim poziomie, ciężko jest nie dostrzegać tych negatywnych zjawisk. Szkocja jest kolejnym krajem, obok kra-jów skandynawskich, gdzie napływ mniejszości oraz tzw. taniej siły roboczej ze wschodu Europy, Afryki czy Azji sprawia, że nastroje społeczne oraz opinia publiczna zmienia swoje nastawienie do problemu imigrantów. „Jeżeli imigranci przyjeżdżają i pracują to wtedy jest dobrze pod warunkiem, że obywatele szkoc-cy mają pracę w pierwszej kolejności, ale gdy imigranci przybywający otrzymują,

31 M. Wachnicki, O co walczą Szkoci, „Newsweek.pl” 2013, www.swiat.newsweek.pl/ nie-podleglosc-szkocji-referendum-szkocja-newsweek pl,artykuly,275701,1.html (25.05.2014).


od razu zasiłki od Królowej Brytyjskiej, «tak po porostu, za nic, bez wymogu pracy itd. To nie jest fair»”32. Budzi to gorące emocje, które widoczne i słyszalne są przede wszystkim na ulicach Edynburga, Glasgow i innych miast i miasteczek przepięknej Szkocji, a których nie pokazuje się w serwisach informacyjnych BBC czy CNN albo TVN, Polsat lub TVP.

Referendum

W dniu referendum Szkoci zagłosowali za pozostaniem i nieodłączeniem się od Korony Brytyjskiej. Uprawnionych do głosowania było ok 4 mln ludzi zamieszkujących Szkocję, z czego ok 30 tys. Polaków z prawami do głosowa-nia. Przewidywana była rekordowa wysoka frekwencja33. Po długim i pełnym napięcia dniu, w końcu nastąpiło przeliczenie głosów ze wszystkich komisji wyborczych w 32 okręgach, wyniki głosowania wyglądały następująco: 55,3% Szkotów opowiedziało się przeciwko wystąpieniu z Wielkiej Brytanii. Oznacza to, że na TAK zagłosowało 1 mln 617 989 wyborców. Przeciwko niepodległości zagłosowało więc nieco ponad 55%. wyborców, czyli 2 mln 001 926 głosujących. Więcej niż 50% poparcia idea niepodległości zyskała tylko w czterech z 32 okrę-gów: Dunded (57,35%), West Dunbartonshire (53,96%), Glasgow (53,49%) i North Lanarkshire (51,07%). Frekwencja wyniosła 84,6%. Wyniki referendum zapew-niają Wielkiej Brytanii utrzymanie znacznej części terytorium, złóż ropy oraz zlokalizowanych w Szkocji baz arsenału nuklearnego. Decyzja Szkotów, jak pi-sze Associated Press, daje też Wielkiej Brytanii szansę uniknięcia niestabilności finansowej, prognozowanej przez część ekspertów w razie secesji Szkocji oraz utrzymanie siły brytyjskiego głosu w instytucjach międzynarodowych, w tym w UE34. Jak się okazało, społeczeństwo szkockie przemówiło inaczej. Z per-spektywy czasu oraz po analizie wielu źródeł, można się było tego spodziewać. Na pewno bardzo rozczarowało wielu zwolenników wolności i niepodległości, na rzecz przemyślanego i wykalkulowanego rachunku finansowo-gospodarczego, jakim niewątpliwie okazała się jedność z Królestwem Brytyjskim na dotychcza-sowych zasadach. Globalna sytuacja finansowa oraz konflikty zbrojne w Europie,

32 Rozmowa autora przeprowadzona w Scarborough Royal Hotel z jednym ze szkockich obywateli w dniu 27.08.2012

33 M. Rybarczyk, Sądny dzień Królestwa w liczbach, ”Newsweek.pl” 2013, www.swiat.new-sweek.pl/referendum-w-szkocji-2014-niepodleglosc-szkotow-newsweek-pl,artykuly,347934,1.html (18.09.2014).

34 Mtom, Sprawdź jak głosowali Szkoci, „Tvn24.pl” 2014, www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/sprawdz-jak-glosowali-szkoci,469692.html (20.09.2014).

40 Jędrzej Fostiak

mogły mieć swoje przełożenie na obawy większej części społeczeństwa Szkotów, co spowodowało, że nie zdecydowali się na tak rewolucyjne rozwiązanie – praw-dopodobnie także nie był to znowu odpowiedni czas na samodzielność.

Bibliografia

Antoszewski Andrzej, Herbut Ryszard, Systemy polityczne współczesnej Europy, Warszawa 2008.

Calhoun Craig, Nacjonalizm, Buckingham, Open University Press 2002, polskie wyda-nie: Nacjonalizm, przeł. Bohdan Piasecki, Warszawa 2007.

Czapiewski Tomasz, Kształtowanie się systemu politycznego Szkocji, 2013.Garner Robert, Kelly Richard, British Political Parties Today, Manchester University

Press, 1998.Harvie Christopher, Scotland and Nationalism: Scottish Society and Politics, 1707to the

Present, Psychology Press, 2004.Hassan Gerry, The Modern SNP: From Protest to Power, Edinburgh University Press,

2009.Herbut Ryszard, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocław 2002.Kohn Hans, Nationalism and Imperialism In the Hitler East, Routledge, Londyn 1932. Lawrence Paul, Nacjonalizm. Histiory and Theory, polskie wydanie: Nacjonalizm.

Historia i teoria, przeł. Paweł K. Frankowski, Warszawa 2007. Le Bon Gustav, La Psychologie des Foules, Felix Alcan, Paryż 1905.Le Bon Gustav, Les Lois psychologiques de l’evolution des Peoples, Felix Alcan, Paryż

1895.Lynch Peter, SNP: The History of the Scottish National Party, Welsh Academic Press

2002.Pillsbury Walter Bowe, The Psychology of Nationality and Internationalism, Appleton,

New York 1919.Ideologie, doktryny i ruchy narodowe. Wybrane problemy, red. S. Stępień, Lublin 2006.Współczesne systemy polityczne, red. Marek Żmigrodzki, Bożena Dziemidok-Olszewska,

Warszawa 2013.


Źródła internetowe:Mtom, Sprawdź jak głosowali Szkoci, „Tvn24.pl” 2014, PAP, www.tvn24.pl/wiadomosci

-ze-swiata,2/sprawdz-jak-glosowali-szkoci,469692.html.Rybarczyk Marek, Rybarczyk: Sądny dzień Królestwa w liczbach, „Newsweek.pl” 2014,

www.swiat.newsweek.pl/referendum-w-szkocji-2014-niepodleglosc-szkotow-new-sweek-pl,artykuly,347934,1.html.

Wachnicki Michał, O co walczą Szkoci, „Newsweek.pl” 2013, www.swiat.newsweek.pl/niepodleglosc-szkocji-referendum-szkocja-newsweek pl,artykuly,275701,1.html.

www.bbc.com/news/uk-scotland-scotland-politics-25088251.www.polscott24.com/szkocka-partia-narodowa.www.snp.org.www.snp.org/about-us. www.yesscotland.net/news/what-independent-scotland-can-mean-you. www.yesscotland.net/sites/default/files/resources/documents/rural_scotland_case_stu-

dy.pdf.www.yesscotland.net/sites/default/files/resources/documents/case_study_-_small_bu-

siness.pdf. www.yesscotland.net/sites/default/files/resources/documents/case_stu-dy_teens_and_twenties.pdf. www.yesscotland.net/sites/default/files/resources/do-cuments/case_study_-_young_people.pdf.

Streszczenie

Autor w krótkim zarysie przedstawił kwestię odmiennego podejścia do narodowo-ści w dążeniu do uniezależnienia się Szkocji spod panowania Wielkiej Brytanii. Próbuje też odróżnić nacjonalizm od ruchu narodowego, który jest postrzegany jako pozytywny, ale często utożsamiany z nacjonalizmem, który ma negatywne znaczenie w obiegowym użyciu i powszechnym zastosowaniu. Analizuje program Narodowej Partii Szkocji, któ-ra doprowadziła do przeprowadzenia referendum niepodległościowego, po raz pierwszy w historii obu tych państw i utożsamiała dążenie do niepodległości Szkotów od ponad 300 lat.

Słowa kluczowe: nacjonalizm, narodowość, Szkocja, niepodległość, referendum, Wielka Brytania, secesja, społeczeństwo, ruch społeczny

42 Jędrzej Fostiak

ScottiSH nationaLiStS and tHe queStion oF SeceSSion FRoM tHe united kingdoM

Summary

The author intends to present a brief outline a different approach to the question of nationalities in the quest for independence of Scotland from the dominion of Great Britain. It also tries to distinguish between nationalism of the national movement, which is seen as a positive, but often identified with nationalism, which has a negative mean-ing in the common use and common use. Examine the program of the National Party of Scotland, which led to a referendum on independence, for the first time in the history of the two countries and to equate the desire for independence of Scots for over 300 years.

keywords: Nationalism, nationality, Scotland, independence, referendum, United Kingdom, separation, society, social movement



Ruslan demchyshak*

tHe FoRMS oF goVeRnMent and tHe tyPoLogy oF PoLiticaL RegiMeS

IN uKRaINIaN SoCIalISt-oRIeNted polItICal tHougHt oF weSteRn ukRaine

in tHe inteRwaR PeRiod oF tHe 20tH centuRy

Research of domestic political thought and practices of political organiza-tion possess an important value in our time not only in terms of actualization of political science inheritance of the Ukrainian thinkers, but, foremost, as a opti-mal use of ideological and theoretical works and practical experience of the past. In the time of their development, state-political institutes in Ukraine have become especially important forms of state research, in particular on the matters of the scientific heritage of the Ukrainian political theoreticians thought on the subject of the analysis of forms of government and typology of political regimes, whose value for modern political theory and practice of state-building is undisputed.

Some aspects of the theoretician’ viewpoints of Ukrainian political thought of Western Ukraine socialists were investigated in Boris Kukhta1 and Tatiana Khodak’s2 works. The manifestos of parties’ became the subject of a number of historical researches.3 However, political science component of the analysis of this problem, especially on the subject of the state has remained largely unexplored.

* dr Ruslan Demczyszak, docent katedry politologii i stosunków międzynarodowych Narodowego Uniwersytetu „Lwowska Politechnika”, e-mail: [email protected].

1 B. Kukhta, Z istoriyi ukrayins’koyi politychnoyi dumky pershoyi polovyny ХХ st., L’viv 1993.

2 T. Khodak, Derzhavno-pravova dumka v Zakhidniy Ukrayini (1919–1939 rr.), avtoref. dyp. na zdobuttya nauk. stupenya kand. yuryd. nauk, Kyyiv 2008.

3 M. Kuhutyak, Halychyna: storinky istoriyi. Narys suspil’no-politychnoho rukhu (ХХ st.– 1939), Ivano-Frankivs’k 1993; P. Kul’chyts’kyy, Ukrayina mizh dvoma viynamy (1921–1939 rr.),

DOI: 10.18276/ap.2015.32-03

44 Ruslan Demchyshak

The aim of this study is to clarify the issues and forms of government typol-ogy of political regimes and the process of Ukrainian state-building in Ukrainian political socialist-oriented thought of Western Ukraine.

“The state is a juridically united group of people on some certain area with the constant independent authority” – the following definition of the state was proposed by Matviy Stakhiv (member of USRP), who is a theoretician of Ukrainian organized socialism, one of the brightest representatives of Ukrainian political socialist-oriented thought of Western Ukraine. This formulation is sim-ilar to those definitions which were suggested by modern political science, in particular to the provisions of the juridical theory of the state’s origin, considering it as a juridical form of organization and functioning of the political authority. According to Stakhiv, the state is disclosed because of its basic characteristics such as a territory, population and authority thus “people are the most important foundation of the state”.4 Meaning of the state as a category of political science is manifested, in the opinion of the ideologists of socialism, not only by its impor-tance as a mechanical system of government establishment, but as well as a com-bination of the government and the people; a system of institutions through which the authority is realized with the aim of ensuring security, order and development of state’s territory and its population. It is worth to pay attention to a fact that in relationship between the state and citizens the priority is recognized according to the last (state is for man, not man is for the State). In our opinion, protection of human rights and freedom, security and welfare are declared as the main duty of the state, which indicates the liberal origins and modern nature of Ukrainian socialism.

Through the prism of political science Ukrainian political socialist oriented thought of Western Ukraine also considers state forms, distinguishing two classic forms of state’s government such as monarchy and republic. The legitimacy of the monarch’s power is determined by “his own right to reign” (the source of power is the monarch), while the republic power “must come from the people and is always elected” (the people are the source of power).5 In the sequence of historical devel-opment three types of monarchies are distinguished: an elective monarchy, an ab-solute monarchy and a constitutional monarchy. It was a clear realization that the forms of government do not fully include the understanding of forms of the state.

Kyyiv 1999; I.Raykivs’kyy, Ukrayins’ka sotsial-demokratychna partiya (1928–1939 rr.), Ivano- -Frankivs’k 1995.

4 M. Stakhiv, Pro derzhavu, L’viv 1935, p. 9. 5 Ibidem, p. 22.

45The forms of government and the typology of political regimes...

The state’s criteria of another typology has become “the different nature of authority” (political regime is a demonstration of this typology in the mod-ern political science).6 Based on this criterion Matthew Stakhiv has distinguished such forms of government organization as democracy, aristocracy, theocracy, and dictatorship of the plutocracy. Democracy is a political regime in which “power comes only from the people’s will”; when it’s the aristocracy regime the state’s authority “is created by only one noble class”; theocracy involves identification of terrestrial power with religion power, state’s power implementation of state is done by “sacred class”; if it is plutocracy the power is done by “class of the rich-est”; dictatorship involves concentrating all power in the hands of one person or group of people, total control over society state bureaucracy, can be “recognized itself clearly as the dictatorship” or can be veiled under another regime.7

Essentially, regimes were classified as democratic and undemocratic. Moreover, the dictatorship was seen as a kind of power, which is transitional or to democracy or to a harder (compared to dictatorship) regime of power (in mod-ern political science it is a totalitarian regime). Recalling, that modern political science holds the same point of view. Based on the analysis of the communist and fascist ideologies and political regimes which were established in a number of countries in the interwar era (notably in Nazi Germany and Stalin’s USSR), common features of communist and fascist regimes were allocated by the theore-ticians of Ukrainian political socialist oriented thought of Western Ukraine.

“These are common features for these two movements: 1) Dictatorship is similarly adored and every possibilities to destroy every idea of democracy are used; 2) They equally despise the masses, and support that people have to du-tifully obey to dictator and his entourage who create a new gentry; 3) Holding their power fascism and communism are similar – used cruel and bloody system of a terror at the same time killing millions people who have their own thought; 4) Fascists and communists equally do not acknowledge individual liberty, free-dom of thought and speech, freedom of organizations and science; 5) both direc-tions equally aspired to state capitalism which has to harness all people under the command of the dictator s entourage to labor”.8 “The only difference between them «is that the communists instead of the word» nation”, which has to hide

6 Ibidem, p. 23.7 Ibidem, p. 23–27.8 M. Stakhiv, Demokratiya, sotsializm ta natsional’na sprava, L’viv 1936, p. 41.


fascist dictatorship, put the word «proletariat», which has to mask commissar dictatorship that ultimately is no different from the Nazi”.9

In fact, signs of totalitarianism were determined before the explosion of World War II, long before the advent of the studies of this phenomenon were acknowledged in modern political science classic. This fact certainly is evidence of Ukrainian political thought s maturity of the interwar period and the high level of scientific analysis of its theoreticians. The ideologists of Ukrainian political thought of Western Ukraine socialist oriented uniquely positioned themselves as adherents of democracy. They have identified the following principles and signs of this regime: 1) Nation is the only source of power and the bearer of sovereignty (“Nation itself, all its members together are the bearers of power and independ-ence”); 2) Personal and civil rights and freedoms (including freedom of political organizations) are inviolatable, in relations “person – state” the priority is recog-nized by the first; 3) Equality of all before the law; 4) The only way of forming government is “free election”; 5) The separation of powers into three branches: legislative, executive and judicial; 6) The high level of political culture and gen-eral education of citizens (“without education and proper information, masses cannot decide about state affairs”); 7) The free development of the press, without which “democratic system is impossible”.10

It should be stated that most of the proclaimed principles are at the same time the legal states characteristics.

It was considered the problem of rights and freedoms in close connection with democracy as one of its basic characteristics. Personal rights and freedoms were allocated (privacy of citizens); civil rights and freedom: security of person, inviolability of the dwelling and property of citizens (“state authorities were not allowed to autocratically arrest citizens, were not allowed to do the home or per-sonal revisions, were not allowed to confiscate the property”); special emphasis was placed on freedom of faith and belief: religious freedom, freedom of speech and printing; political freedom is considered no less important (considered as a condition and guarantee compliance with all the other freedoms), to which the freedom of realization mass actions and creating social and political organiza-tions are attributed.11

9 M. Stakhiv, Do dzherel nashoyi syly, L’viv 1936, p. 11.10 M. Stakhiv, Pro derzhavu…, p. 22–25.11 M. Stakhiv, Vlada narodu: rozvytok ideyi demokratiyi v novishykh chasakh, L’viv 1935,

p. 27.


The ideologists of Ukrainian political socialist oriented thought of Western Ukraine the differentiation of party considered as social consequence and it was viewed as a natural phenomenon of a democratic political process. Political par-ties had to reflect the interests of different social groups, each of which claims on realization of influence on the courses of state policy. It was especially empha-sized, that there is necessity to observance social’s equality by socialists, when “the law does not make any difference to some person s position”.12

The distribution of power was one of the central problems of the state and its forms. Theoretician of Ukrainian political socialist oriented thought of Western Ukraine proclaimed the “independence” of the three branches of government – legislative, executive and judicial as necessary condition for democratic devel-opment, when “their mutual validity should be well-organized so that between those authorities was balance, namely, that one had no advantage over the second and could not enslave citizens”.13 It is seen clearly stood out principle of balance of power, i.e., the system of checks and balances that political science defines a mandatory element of the democratic political process.

At the same time, Volodymyr Starosolskyi, the representative of Ukrainian political socialist oriented thought of Western Ukraine criticized Montesquieu’s theory about the separation of powers, thinking that this division is not possible, not only in the sense of balance and independence of powers, but also in terms of their functions and competencies. Thus, claimed thinker, the term “executive power” was created by the political theory and accepted by practice is “false and does not correspond to the true sense of the state activity of which it is determined by”.14 On the one hand, the term is too wide because it covers judicial power, which also executes laws and therefore partly endowed with executive power, on the other hand is too narrow, because executive power also issues separate normative and legal acts i.e. has practical elements of the legislature. Basically, Starosolskyi refused to make absolute statements about the division of powers into three branches, motivating the fact that none of three powers are not only a carrier of power, it is believed that is exclusively accomplished by it. Thinker suggests using the term “administration” instead of “executive power”.

People are the source of legislative power. M. Stakhiv claimed, that “in di-rect democracy legislative power itself is created by the whole nation. In a repre-sentative democracy the nation makes the decision by voting about who should

12 Ibidem, p. 28.13 M. Stakhiv, Pro derzhavu…, p. 20.14 V. Starosol’s’kyy, Politychne pravo: kurs lektsiy, Rehensburh–Novyy Ul’m 1950, p. 241.


make laws on behalf of it”. Thus, democracy has been divided into direct and representative. Executive power is called to execute the laws which were accepted by the parliament. Judicial power should operate on the basis of full independence and specialization. Matthew Stakhiv separately defines public-political institution “Head” (leader) of the state and therefore “the home authority”, which in monar-chies is hereditary monarch, and in republics it is elected president. Moreover, the head of state does not belong to any of the branches of government.

Based on analysis of the credential`s balance in the power triangle “presi-dent – government – parliament”, the system of government has been classified, in a way close to proposed by the modern political science, by division of repub-lics into the presidential, parliamentary and mixed. “In some states, the president himself is the leader of the government and he is responsible for his policies. (...) In other only refers executive power, but is not responsible for its policy, because only ministers are responsible to the legislature. (...) Finally, there is a mixed sys-tem where the president is unresponsible, but can execute some governmental acts himself”.15

V. Starosolskyi thoroughly analyzed the competence of powers in accord-ance with the principle of separation of powers. Thinker emphasizes the inter-dependence of the competencies of the form of government and form of state in general, as the division of the monarchy and the republic is not the only classi-fication. Thus, the powers of the supreme power (head of state) with a relatively large decrease in non-parliamentary states as the implementation of the principle of popular sovereignty state. It is obvious thinker’s statement is about greater compliance with the principles of parliamentary democracy form of government.

In the context of the power s separation V. Starosolskyi assigned specif-ic role to supreme power that is the institute of the president, depending on the form of government under the monarchy or republic, according to monarch or president. “On a background of the division of authorities there was a necessity of establishment, that is not overcome by a «division» itself and it would retain connection between them and would give a guarantee, that unity of the state will not be broken by divergence in an act three different «authorities». This is the su-preme power”.16 The method of electing the head of state – directly by the people or the legislature depends on the government’s form. Popularly elected head of state certainly has more significant political and legal status. The President has

15 M. Stakhiv, Pro derzhavu…, p. 30.16 V. Starosol’s’kyy, Politychne pravo…, p. 185.


a special privileged position in the civil and criminal law, which in modern con-stitutional law is defined as inviolability at the time of his authority.

Ukrainian political thought in Western Ukraine socialist orientation it was approved that an indicator of democracy and civic self-organization is the level of development of local self-government, when the “own affairs are discussed themselves by concerned citizens though their trusted people, not though the state officials”. Such following types of local government were called: social (level of settlement), district and county.

Based on the principles of popular sovereignty, the only way of forming government was to declare the election. The election of the legislature in a rep-resentative democracy was seen as a procedure for transferring power from its carrier i.e. people to parliamentarians. Much attention was paid to the principles of the organization and conduct of elections as a central element of the democratic political process. The right to vote in a democracy was universal, equal, secret, direct and proportional (the latter concerned the elections on party lists). The con-dition of preservation of democracy was proclaimed only “free and unadulterat-ed” elections, which policy tools should have become: statutory punishment on all those that “would violate the purity of elections, in particular, complete freedom of election campaigning; «impartial control of the legality of the election»; appro-priate control of the voting process and counting of votes”17.

The theorists of Ukrainian political thought in Western Ukraine socialist orientation constructed model of the future Ukrainian state according to the above described views on the institutional framework of the state. The organiza-tion of state power in Ukraine after independence must be a republican form of government and a democratic type of political regime. “Power in the people’s la-bour state can not be monarchist, that is, where there is the royal court of the king with the king’s supporters – gentry; this also can not be the power of dictatorial (fascist) that doesn’t listen to anyone, only is advised by military force; it must be the power of the republican, that is chosen by the people and it is responsible to the people”.18

The only possible way of forming government and local governments in the Ukrainian state could only be elections. “Everything should be elected: Ambassadors to the Council of State, advisers to the regional councils, district councils and community councils. Elections must be secret, equal and direct

17 M. Stakhiv, Pro derzhavu…, p. 42.18 Pravo narodu. Prystupnyy vyklad prohramy USRP, L’viv 1926, p. 39.


(not through the voters). Judges, wardens, mayor and priests they all should be elected, not appointed. Only low officials may be appointed”.19

The condition for the preservation of democracy and respect for the rights and freedoms of citizens of Ukraine was proclaimed as the distribution of power providing the balance between the branches. Particular attention was paid to the priority of human rights and freedoms. Freedom of speech, of social and polit-ical organizations, mass actions was seen as a means of public control over the state. “It is not enough to choose the power, it is also needed to observe and monitor. In order to achieve freedom of criticism, in newspapers, on assemblies and meetings, etc. There should be freedom (the will) to gather in communities and organizations, set up the partnership, organize the strike. You can not arrest anyone without a court order. You can not force anyone to go to a foreign school, speak a foreign language, or move to another religion”.20 Religious freedom and the right of national-cultural autonomy were highly placed, in particular the rights of national minorities regarding to the development of the native language that confirmed the civility and tolerance of Ukrainian political thought in Western Ukraine socialist sense. The socialists considered it appropriate to eliminate such punishment as the death penalty and life imprisonment. (Recall that today the elimination of the death penalty is a necessary condition of the Council of Europe participating countries).

Ukrainian organized socialism in Western Ukraine in the interwar period (socialist workers’ party – the Ukrainian socialist radical party and the social democratic party Ukrainian social democratic party), have kept the perspective of social justice and national equality, protection of rights and also human and nation’s freedoms. Moral dilemma in the politics of the socialists was decided in favor of the compatibility of politics and morality. USDP, which occupied left po-sition in the party political spectrum, has focused more on social slogans. While the ideologues of the party argued that stateless socialist people’s national libera-tion is no less important than social. “Obtaining the national state is a major and immediate goal of the whole politics of enslaved people, this is its history to be or not to be”21.

Summarizing, we can state that theorists Ukrainian political thought in Western Ukraine socialist made a certain contribution to the development of polit-ical science, in particular, the perspective of the state and its forms. Classification

19 Ibidem, p. 40.20 Ibidem.21 V. Levyns’kyy, Shcho take polityka, Praha–Berlin 1923, p. 38.


of political regimes to democratic and undemocratic which is based on the anal-ysis of common characteristics of fascist and Communist ideologies and political regimes of Nazi Germany and the Stalinist Soviet Union it had been defined the characteristics of totalitarianism long before the advent of this phenomenon was recognized in contemporary political science as classic.

Scientific contributions were made to the studies of forms of government, separation of powers and system of control and balance between its branches, state-political institutions of the President, Parliament and government, the prob-lems of rights and freedoms, the electoral process. The Ukrainian state was seen by socialists as socialist in content and national in form of a democratic Republic with broad powers of local governments, fair and transparent elections, political and ideological pluralism, and the priority of rights and freedoms. All the above mentioned, certainly, testifies the maturity of the Ukrainian political thought of the interwar period and a high level of scientific analysis of its theoreticians.

Ukrainian political thought in Western Ukraine in the interwar period of the twentieth century different ideological directions requires further investigation as to the subject entity and the classification of forms of the state and other political issues.

Bibliography

Demchyshak R., Natsional’ne pytannya v diyal’nosti ukrayins’kykh politychnykh partiy Zakhidnoyi Ukrayiny sotsialistychnoho spryamuvannya: 1920–1930–i roky, Naukovi pratsi: Naukovo-metodychnyy zhurnal. – Mykolayiv, 2009 – T.110.

Khodak T., Derzhavno-pravova dumka v Zakhidniy Ukrayini (1919–1939 rr.), avtoref. dys. na zdobuttya nauk. stupenya kand. yuryd. nauk. – K, 2008.

Kuhutyak M., Halychyna: storinky istoriyi. Narys suspil’no-politychnoho rukhu (ХХ st.– 1939), Ivano-Frankivs’k 1993.

Kukhta B., Z istoriyi ukrayins’koyi politychnoyi dumky pershoyi polovyny ХХ st., L’viv 1993.

Kul’chyts’kyy S., Ukrayina mizh dvoma viynamy (1921–1939 rr.), Kyyiv 1999.Levyns’kyy V., Shcho take polityka, Praha–Berlin 1923.Pravo narodu. Prystupnyy vyklad prohramy USRP, L’viv 1926. Raykivs’kyy I., Ukrayins’ka sotsial-demokratychna partiya (1928–1939 rr.), Ivano-

-Frankivs’k 1995.


Semkiv O., Politolohiya. Kinets’ KhIKh – persha polovyna ХХ st., Khrestomatiya, L’viv 1996.

Stakhiv M., Demokratiya, sotsializm ta natsional’na sprava, L’viv 1936. Stakhiv M., Do dzherel nashoyi syly, L’viv 1936. Stakhiv M., Pro derzhavu, L’viv 1935. Stakhiv M., Vlada narodu: rozvytok ideyi demokratiyi v novishykh chasakh, L’viv 1935. Starosol’s’kyy V., Politychne pravo: kurs lektsiy, Rehensburh–Novyy Ul’m 1950. Vdovychyn I., Svoboda osoby v praviy ukrayins’kiy politychniy dumtsi (20–30 rr. ХХ st.),

Ivano-Frankivs’k 2010.

Summary

Persuasion of theorists of Ukrainian political opinion of Western Ukraine, pub-licism and position papers of socialistic aspiration parties for the purpose the analysis of forms and institutional bases of the state are investigated. Payment of the Ukrainian thinkers-socialists in the range of problems of classification of the political regimes, deter-mination of their signs are analysed. The scientific contribution of theorists of Ukrainian political opinion of socialistic aspiration out to research of forms state government, prin-ciple of distribution of power and system of inhibitions and counterbalances between its branches, state-political institutes of country’s, parliament and government, problem of rights and freedoms of person, electoral process, local self-government leader are found out. Political priorities of scientists and ideologists of Ukrainian organized socialism are investigated, their constructions of process are exposed.

keywords: state, socialism, political opinion, political regime, distribution of power


FoRMa Rządu i tyPoLogii uStRoJów PoLitycznycH w SocJaLiStycznie ukieRunkowaneJ MyśLi PoLityczneJ

na ukRainie zacHodnieJ w okReSie MiędzywoJennyM XX wieku

Streszczenie

W artykule zaprezentowano badania dotyczące poglądów teoretyków myśli poli-tycznej na Ukrainie Zachodniej, zaprezentowanych w publicystyce i dokumentach pro-gramowych socjalistycznych partii politycznych w celu analizy instytucjonalnych form państwa. Przeanalizowano wkład ukraińskich socjalistycznych myślicieli do sklasyfiko-wania problematyki reżimów politycznych i określenia ich zasadności. Zaakcentowano naukowy wniosek teoretyków ukraińskiej myśli politycznej o socjalistycznej orientacji w badanie form ustroju politycznego, podziału władzy, kontroli i równowagi między or-ganami władzy, państwowych i politycznych instytucji prezydenta, parlamentu i rządu, kwestie praw człowieka, procesu wyborczego, samorządu terytorialnego.

Słowa kluczowe: rząd, socjalizm, myśl polityczna, ustrój polityczny, podział władzy



Pierre-Frédéric weber*

geFüHLSkuLtuRen in deR außenPoLitik. ZuR emotIoNalItät IN deN INteRNatIoNaleN

BezieHungen (aM BeiSPieL deutScHLandS Seit 1945)

i. was ist eine gefühlskultur?

Die „kulturwissenschaftliche Wende“ (cultural turn1), die sich in den Geistes- und Sozialwissenschaften zunehmend beobachten lässt, hat sich in den vergangenen zehn Jahren insbesondere im Gebiet der Studien zur kollektiven Erinnerung durchgesetzt, wo neben dem Begriff „Geschichtspolitik“ die Termini „kulturelle Erinnerung“ (A. Assmann2) und Erinnerungskultur inzwischen zum allgemeinen Sprachgebrauch zählen. Kulturwissenschaftler und Soziologen verfügen mittlerweile über einen gut ausgebauten theoretischen Rahmen zur Erkundung und Aufschlüsselung der Konstruktion, Erhaltung, Löschung, Wiedererlangung oder auch Fälschung von Erinnerung(en) innerhalb von Gesellschaften bzw. Gesellschaftsgruppen.

Zu Beginn dieses erkenntnishistorischen Prozesses stand die Unterscheidung zwischen den Voraussetzungen von jeweils individuellem und kollektivem Gedächtnis. Während die Erinnerungskapazität einzelner Personen in erster Linie

∗ Pierre-Frédéric Weber promovierte 2006 an der Sorbonne (Paris III) mit einer Arbeit über den deutsch-polnischen Normalisierungsprozess in den 1960er und 70er Jahren. Sein Forschungsschwerpunkt gilt der Zeitgeschichte Ostmitteleuropas. Er befasst sich z.Z. mit dem Phänomen der Angst in den internationalen Beziehungen im europäischen Ost–West–Vergleich und lehrt als Visiting Professor an der Universität zu Szczecin (Polen).

1 Zu den verschiedenen neueren Tendenzen in der Kulturwissenschaft siehe D. Bachmann-Medick, Cultural Turns. Neuorientierungen in den Kulturwissenschaften, Reinbek bei Hamburg 2010 (4. Aufl.).

2 A. Assmann, Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschichtspolitik, München 2006.

DOI: 10.18276/ap.2015.32-04

56 Pierre-Frédéric Weber

biologisch eingeschränkt ist und nicht über die Grenzen der jeweiligen Lebenszeit hinaus ausgedehnt werden kann, hat man bei kollektiven Erinnerungsformen bereits mit einer viel größeren Speicher- und verarbeitungskapazität zu tun: Hier wird das Gedächtnis sozial konstruiert und aufrechterhalten, es erstreckt sich nicht nur über die Lebenszeit einer Generation, sondern mehrerer – in der Regel zwei bis drei – mit einander in diskursivem Kontakt stehender Generationen. Die Erinnerung(en) wird/werden sozial und verbal vermittelt und trägt/tragen zur Identität des Kollektivs bei3. Blickt man nun aus langzeitlicher Perspektive, so lässt sich eine weitere Ebene der Erinnerung ausmachen, nämlich die eines generationenübergreifenden, stabilisierten und eine gegebene Kultur strukturierenden Gedächnisses, das nicht mehr bzw. nicht mehr ausschließlich auf Formen synchronischer, kollektiver Aufrechterhaltung, sondern auf weitreichendere, diachronische Transmissionsriemen basiert. Neben dauerhaften narrativen Trägern wie der historischen Erzählung bzw. Historiografie bestehen dazu auch ikonografische und szenografische Träger (jeweils, beispielsweise, Denkmäler oder amtlich festgelegte, jährliche Gedenkfeiern)4.

Die Unterscheidung zwischen individueller, kollektiver und kollektiver Erinnerung kann auch im Gebiet der Emotionsforschung eine einschlägige Anwendung finden. Dafür spricht zunächst der starke Nexus zwischen Erinnerungen und Gefühlen, wie sie bereits der französische Soziologe M. Halbwachs in den 1940er Jahre unterstrich:

„Ebenso bleiben, wenn man ein Zimmer zum ersten Male bei einbrechender Nacht betreten und die Wände, die Möbel und alle Gegenstände in einem Halbdunkel gesehen hat, diese phantastischen und geheimnisvollen Formen in unserem Gedächtnis als der kaum wirkliche Rahmen des Gefühls von Beunruhigung, Überraschung oder Trauer haften, das uns in dem Augenblick befiel, als wir sie erblickten. Um sie uns ins Gedächtnis zurückzurufen, würde es nicht genügen, das Zimmer bei hellem Tageslicht wiederzusehen: Wir müssten gleichzeitig an unsere Trauer, an unsere Überraschung und Beunruhigung zurückdenken. Ist es demnach unsere persönliche Reaktion in Gegenwart dieser Dinge, die sie für uns in solchem Maße verändert? Ja, wenn man so will – aber unter der Voraussetzung, dass man nicht vergißt, daß unser persönliches Denken und Fühlen seinen Ursprung in bestimmten sozialen Milieus und unter bestimmten sozialen Umständen hat, und dass die Kontrastwirkung sich vor allem

3 Vgl. ibidem, S. 51–54.4 Vgl. J. Michel, Gouverner les mémoires; les politiques mémorielles en France, Paris

2010, S. 24–27.

57Gefühlskulturen in der Außenpolitik...

daraus ergibt, dass wir in diesen Gegenständen nicht suchten, was die mit ihnen vertrauten Menschen darin sahen, sondern was mit den Betrachtungen anderer verbunden war, deren Denken sich wie das unsere zum ersten Mal mit diesem Zimmer beschäftigte5“.

Die Erinnerung ist also stets emotional unterfüttert, also von Gefühlen getragen, die zur Zeit der ins Gedächtnis gerufenen Vergangenheit den damaligen Ereignissen beigewohnt haben. Die vergangene Gefühlslage wird sozusagen zusammen mit der Erinnerung wieder wachgerufen. Wie es Friedrich Nietzsche formuliert hatte, kann man sogar davon ausgehen, dass eine emotionale Untermauerung eine der Grundbedingungen des Gedächtnis darstellt, unter anderem – doch nicht nur – wenn es um negative Erfahrungen geht: „Was nicht aufhört wehzutun, bleibt im Gedächtnis. Das ist das Gesetz der ältesten kulturellen Mnemotechnik6“. Wir wollen nun in der Folge auf entsprechend konstruierte Gefühlskulturen hinweisen und insbesondere deren zwiespältigen politischen Wert herausarbeiten.

ii. gefühlskulturen in der Politik: zwischen Stabilitätsgarantie und instrumentalisierung

Ob Erinnerungs- oder Gefühlskulturen, beide werden dadurch auf rechter-halten, dass sie von einer sowohl gesellschaftlich, als auch generationen-übergreifenden Norm gestützt werden, dessen Tragfähigkeit auf verschiedene Art und Weise gesichert werden kann. Zeichnen sich die Norm und die von ihr gestützte Gefühlskultur durch eine bereits lange und stabile zeitliche Kontinuität aus, so erscheinen sie einer jeweiligen Gefühlsgemeinschaft meistens als „natürlich“ bzw. „seit jeher gültig“; mit anderen Worten: Die Norm ist so stark internalisiert worden7, ihr Legitimitätsgrad ist so hoch, dass es zu ihrer Erhaltung praktisch keiner zusätzlichen, externen Unterstützung mehr bedarf. Haben beispielsweise zwei Nationen seit mehr als drei oder vier Generationen

5 M. Halbwachs, Das kollektive Gedächtnis. Mit einem Geleitwort zur deutschen Ausgabe von Heinz Maus, Frankfurt am Main 1985 (Originaltitel: La mémoire collective, übers. v. Holde Lhoest-Offermann), S. 14 (Hervorhebung: PFW).

6 F. Nietzsche, Zur Genealogie der Moral, in: idem, Werke in drei Bänden, hrsg. v. Karl Schlechta, München 1960, S. 761–900, hier S. 802.

7 Zur Internalisierung von Normen aus einer sozialkonstruktivistischen Perspektive siehe die beispielhafte theoretische Einteilung von A. Wendt, Social Theory of International Politics, Cambridge 1999, S. 247 f. Darin unterscheidet der Autor drei (idealtypische) Stufen der Internalisierung: Legitimität; Interesse; Zwang.


gegen einander in Konflikt gestanden, so treten meistens emotionale Motive ein, die auf eine Aufhebung der Temporalität weisen und der dominierenden Emotion im Verhältnis zum Anderen (Hass, Scham u. dergl.) Züge der Ewigkeit verleihen8; entsprechend gilt dann die Gefühlskultur als stabil, sie wird nicht in Frage gestellt, sondern einfach übernommen und wiederholt. In der Sprache wird sie ebenso fixiert, etwa durch Sprichworte. Im Verhältnis zwischen Deutschland und Polen ist etwa der einst noch geläufige Spruch bekannt, „solange die Welt besteht, [werde] der Deutsche dem Polen nie Bruder sein“. Die Norm verliert in der Perzeption der Teilhabenden an der entsprechenden Gefühlsgemeinschaft ihren konstruierten, zeitlichen, wandelbaren Charakter; sie mutiert zur Regel, ja fast zum Naturgesetz.

Allerdings kann sich eine gegebene emotionale Norm aufgrund ihres gesellschaftlichen Nutzens bzw. Mehrwerts (im Vergleich zu einer anderen) durchsetzen. Da emotionale Mechanismen jedoch nicht genauso funktionieren wie rationale, also nicht derselben Logik gehorchen, bedarf es in solchen Fällen bereits einer Intervention durch äußere Faktoren. Der Nutzen will sichtbar, greifbar gemacht werden. Konrad Adenauer gab während des Wahlkampfes von 1957 in der Bundesrepublik angesichts der laufenden Wiederbewaffnungsdebatte zwischen SPD und CDU/CSU zu: „Die Angst [kann man] nach meiner Meinung nur noch mit einer größeren Angst vertreiben“9. Die Quelle dieser „größere[n] Angst“, die damals heraufbeschworen wurde, lag in der sowjetischen Außen- und Deutschlandpolitik, die auf eine Neutralisierung Deutschlands abzielte. Anders ausgedrückt: Der Bundeskanzler wollte die größere Angst vor der Sowjetunion gegen die Angst vor den Konsequenzen westlichen atomaren Schutzes für die Bundesrepublik durchsetzen, da sich erstere aus seiner Sicht als tragfähigere, sprich deutschlandpolitisch effizientere emotionale Norm erweisen sollte.

Die Schaffung und Erhaltung einer politisch funktionierenden Gefühlskultur in der Form eines Gefühlsregimes verlangt also ein gewisses Engagement bzw. Anstrengungen in Hinblick auf die kollektive Mobilisierung10 und Bündelung einzelner Emotionen. Die so gesicherte emotionale Norm erweist sich sogar als Voraussetzung für politische Stabilität, wie der Historiker William M. Reddy treffend feststellt:

8 Siehe P.-F. Weber, Timor Teutonorum. Angst vor Deutschland seit 1945. Eine europäische Emotion im Wandel, Paderborn 2015, S. 51 f.

9 Konrad Adenauer. Reden 1917–1967, Hg. H.-P. Schwarz, Stuttgart 1975, S. 353–360.10 Zur Mobilisierung als Merkmal der leitenden Massenideologien des 20. Jhdts. siehe u.a.

Ch. Taylor, A Secular Age, Cambridge–London 2007, S. 627 f.


„One would therefore expect communities to give emotions a high priority. If there is to be any unity of purpose or ethos in social life (which is, patently, not always the case, but often the case), then emotions must play a central role in its maintenance. To this extent, there is a strict limit to the range of possible emotional ‚cultures’ – or perhaps one should say emotional ‚regimes’ – that can be successfully elaborated. We would expect to find two features universally: (1) that communities construe emotions as an important domain of effort, and (2) that they provide individuals with prescriptions and counsel concerning both the best strategies for pursuing emotional learning and the proper end point or ideal of emotional equilibrium. Emotional regimes would be essential elements of all stable political regimes11“.

Umgekehrt betrachtet besteht für eine politische Ordnung das Risiko, durch den Verlust jener emotionalen oder besser gesagt kollektiv geteilten gefühlskulturellen Stabilität auch das gesellschaftlich-politische Gleichgewicht einzubüßen. Wo eine emotionale Norm zum Kernstück eines Regimes gehört, nimmt deren Erhalt drastisch an Bedeutung zu; die Perspektive ihrer Aufgabe erscheint dementsprechend als hohes Risiko. Deshalb können Entscheidungsträger der Versuchung unterliegen – oder aus machtpolitischer Perspektive einfach darauf angewiesen sein – die Norm und die von ihr getragene Gefühlskultur zu unterstützen, wenn nötig selbst unter Zwang. Das Gefühlsregime soll demnach zu jedem Preis erhalten bleiben, die gesellschaftlich-politische Gefühlsgemeinschaft zusammen geschmiedet werden. Hier treten Instrumentalisierung und gezielte Manipulierung in Erscheinung12. Beispiele solcher Vorgehensweisen lassen sich während des Kalten Kriegs in den ostmitteleuropäischen Ländern im Verhältnis zu(r) (Bundesrepublik) Deutschland feststellen: Deren Regime waren mehrheitlich moskautreue Volksrepubliken und nutzten die Angst vor (und das Ressentiment gegen) Deutschland als Stütze13, einerseits zur Abschreckung, andererseits zur (nationalistischen) Legitimierung ihrer international-sozialistischen, von der Sowjetunion getragenen Macht.

11 W.M. Reddy, The Navigation of Feeling. A Framework for the History of Emotions, Cambridge–New York 2001, S. 55.

12 Vgl. C. Robin, Fear. The History of a Political Idea, New York 2004, S. 16.13 Vgl. (für Polen) M. Zaremba, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna

legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa 2005, S. 304 f.


iii. gefühlskulturen im internationalen umgang: deutschland und europa seit 1945

In den internationalen Beziehungen entsteht eine Gefühlskultur in Hinblick auf einen anderen Akteur aufgrund der bisherigen Interaktion zwischen Letzterem und dem Akteur, dessen Gefühlsgemeinschaft jeweils in Betracht gezogen wird. In der Folge gehen wir kurz auf den zeithistorischen Beziehungskomplex zwischen Deutschland und seinen europäischen Partnern ein. Dieser exemplarische Fall soll dazu dienen, die Rolle von Gefühlskulturen als konstitutivem Faktor der internationalen Politik zu beleuchten. Dazu bedarf es zunächst einer Bestandsaufnahme der wichtigen zwischenstaatlichen Prozesse, die sich zwischen den Deutschen und ihren Nachbarn seit dem Ende des Zweiten Weltkriegs vollzogen und einen tiefgreifenden Wandel der geltenden emotionalen Norm in Bezug auf Deutschland mit sich geführt haben.

Die nach dem Nullpunkt zwischenstaatlicher Beziehungen im Verhältnis zwischen Deutschland und seinem europäischen Umfeld eintretenden, gegenseitigen (Wieder-)Annäherungsversuche werden im mittlerweile europaweit dominierenden historiografischen Narrativ in der Regel als Normalisierungs- bzw. Versöhnungsprozesse bezeichnet. Selten werden diese allerdings in ihrer emotionalen Dimension dargestellt. Die Gefühlsebene wird, wenn überhaupt, dann eher in Hinblick auf die ursprünglich religiös untermauerte Versöhnung14 als auf die weitgehend formell-diplomatische Normalisierung angesprochen. Auch wenn „Normalisierung“ vielmehr dem Sprachgebrauch des ehemaligen Ostblocks entsprang und im Rahmen des Normwandels in den Kontakten zwischen der Bundesrepublik und ihren ostmitteleuropäischen Nachbarn im Umlauf war, während „Versöhnung“ öfter im Zusammenhang mit den westeuropäischen (z.B. deutsch-französischen) Prozessen zu sehen war, hatten beide Varianten Einiges gemeinsam15. Vor allem ging es darum, die bisherige Konfliktgemeinschaft zwischen den Deutschen und den anderen europäischen Staaten in eine Kooperationsgemeinschaft zu wandeln. Dies führte über sukzessive Etappen; als Hauptmomente können jeweils die deutsche Anerkennung des von Deutschland zugefügten Leides, die deutsche Akzeptanz

14 Vgl. D. Celermajer, The Sins of the Nation and the Ritual of Apologies, Cambridge–New York 2009.

15 Vgl. P.-F. Weber, Deutsch-französische‚ Versöhnung’ vs. deutsch-polnische ‚Norma-lisierung’. Vergleichbarkeit der Grenzen / Grenzen der Vergleichbarkeit, in: Trudne sąsiedztwo. Z dziejów relacji polsko-niemieckich w XX i początkach XXI wieku, Hg. K. Jedynakiewicz-Mróz, Wrocław 2011, S. 43–62.


für Nachkriegsentscheidungen zugunsten der Opferstaaten deutscher Aggression sowie die deutsche Bereitschaft zur Entschädigung genannt werden. Insgesamt ging es also um vertrauensfördernde Schritte vonseiten Deutschlands, die eine entsprechende Empfangsbereitschaft und Reaktionsfähigkeit der Adressaten voraussetzten bzw. verlangten.

Insbesondere die 1960er und 1970er Jahre brachten aufgrund der Intensivierung einschlägiger Annäherungsversuche einen markanten Wandel in den europäischen Gefühlskulturen in Bezug auf Deutschland. Auf eine unmittelbar nach 1945 mehrheitlich mit Angst (und Ressentiment) gesättigte emotionale Norm folgte nach und nach ein auf gegenseitiges Vertrauen basierendes Gefühlsregime in den zwischenstaatlichen Beziehungen. Diese Norm wurde in Europa zwar nicht flächendeckend von allen staatlichen Akteuren geteilt, spielten doch auch noch andere – meistens innenpolitische – Faktoren eine ausschlaggebende Rolle; insbesondere angesichts des politischen Stabilisierungspotenzial der Angst vor Deutschland gehörte deren gezielte Aufrechterhaltung zum Instrumentarium solcher staatlicher Akteure, die im Verhältnis zur eigenen Gesellschaft unter dem Druck eines Legitimationsverlustes standen (beispielsweise, wie oben erwähnt, die Volksrepublik Polen). Nichtsdestoweniger nährte sich das zunehmende Vertrauen zu Deutschland, sofern es als Norm eine neue Gefühlskultur stiften konnte, an drei Grundzügen der deutschen außenpolitischen Haltung: internationale Berechenbarkeit; Vergangenheitsbewältigung; außenpolitische Selbstlimitierung16. Letztere Eigenschaft beruhte darauf, in Angelenheiten der internationalen Politik ein grundsätzlich zurückhaltendes Verhalten darzulegen. So blieb etwa die diplomatische Aktivität der Bundesrepublik bis zur Wende der ausklingenden 1980er Jahre im Vergleich zum expandierenden Außenhandel weit unterbelichtet. Bonn war sozusagen ein wirtschaftlicher Riese und zugleich doch ein „diplomatischer Zwerg“17.

Die Wiedervereinigung bedeutete zunächst keinen Einschnitt in die bisherige außenpolitische Norm der Bundesrepublik. Nichtsdestoweniger traten in Deutschland besonders gegen Ende der 1990er Jahre und zu Beginn des 21. Jahrhunderts einzelne Phänomene einer gewissen erinnerungökonomischen Redistribution in Erscheinung, die zwar nicht direkt vom deutschen staatlichen

16 Vgl. H. Haftendorn, Deutsche Außenpolitik zwischen Selbstbeschränkung und Selbstbehauptung 1945–2000, Stuttgart 2001; L.G. Feldman, Germany’s foreign policy of reconciliation. From enmity to amity, Lanham–Boulder–New York 2012.

17 Dieser Ausdruck wird u.a. dem französischen Staatsoberhaupt Charles De Gaulle zugewiesen, siehe Ch. Bloch, De Gaulle et l’Allemagne, in: La politique étrangère du général De Gaulle, red. É. Barnavi, S. Friedländer, Paris 1985, S. 112–136.


Akteur (z.B. geschichtspolitisch) mitgetragen wurden, doch immerhin – wie nicht anders zu erwarten – eng mit der emotionalen Dimension in Verbindung standen und nicht ohne Auswirkungen auf die Gefühlskulturen der Nachbarn blieben. Dabei ging es hauptsächlich um das öffentliche Gedenken an die deutschen Opfer des Zweiten Weltkriegs, sei es im Luftkrieg gegen die deutschen Städte (1943–1945)18 oder im Zusammenhang mit der Flucht und Vertreibung der deutschen Minderheiten aus Ostmitteleuropa (1945–1950)19.

iV. angst vor deutschland 2008–2014: wie gefühlskulturen reaktiviert werden – oder nicht

Dieser vorerst besonders auf die eigene Vergangenheit gerichtete Blick, durch welchen die bisherige Norm (west-)deutscher Erinnerungskultur in Richtung zunehmender Berücksichtigung deutschen Leids neu ausgehandelt zu werden schien, war mit emotionalen Wandelerscheinungen verbunden, die sowohl durch die wieder bzw. neu geschaffene Einheit, als auch durch die zunehmende generationelle Distanz zu den relevanten historischen Ereignissen bedingt waren. Die wieder erlangte deutsche Zuversicht, die trotz gewisser Hemmungen (etwa bezüglich der Zulässigkeit nationalen Stolzes für Deutsche angesichts der Rolle Deutschlands im Zweiten Weltkrieg) spürbar wurde, sorgte für eine Wiederbelebung der durch die schrittweise Normalisierung in den zwischenstaatlichen Beziehungen abgeschwächten, emotionalen und gefühlskulturellen Norm anderer Akteure in Bezug auf Deutschland (zurück zu mehr Misstrauen). Außenpolitisch wirkte sich diese Verschiebung der kollektiv-emotionalen Befindlichkeiten noch stärker im Hinblick auf die deutsche Europapolitik aus. Ein wichtiges Moment stellte ab 2008 der Ausbruch der Finanz- und Wirtschaftskrise in der Europäischen Union (EU) dar; die folgenden Jahre nötigten die EU-Staaten dazu, Lösungen zu suchen, um ein Auseinanderbersten der Euro-Zone zu verhindern und den schwächeren Volkswirtschaften Süd- und Südosteuropas zu helfen, aus der Schuldennot herauszukommen. Diese südlichen EU-Mitglieder – die sogenannten „PIGS“20 – wurden bald zur finanzpolitischen

18 Siehe den Erfolg von Jörg Friedrichs Bestseller Der Brand, München 2002.19 Für Unstimmigkeiten sorgte diesbezüglich die im Dezember 2000 gegründete

„Preußische Treuhand GmbH & Co. KGaA“, die sich zum Ziel setzte, Eigentumsansprüche vertriebener Deutscher aus den ehemaligen deutschen Ostgebieten (so beispielsweise auch in Polen) geltend zu machen.

20 Gemeint waren damals Portugal, Italien, Griechenland und Spanien; mitunter wurde noch Irland dazu gezählt („PIIGS“). Diese aufgrund ihres demütigenden Untertons kritisierte


Achillesferse der europäischen Institutionen. Vor allem auf den Fall Griechenland konzentrier(t)en sich die Sorgen.

Die Haltung Deutschlands, der stärksten EU-Volkswirtschaft, im Zusammenhang mit der Erarbeitung einer kollektiven Rettungsaktion zugunsten des griechischen Staats, wies auf Zurückhaltung hin. Doch diesmal handelte es sich nicht um außen- oder europapolitische Selbstlimitierung, sondern vielmehr um eine selbstbewusste internationale Profilierung der deutschen Außenpolitik, die die Stabilität der europäischen Währung vor jegliche Solidaritätsansprüche setzte, indem sie als Voraussetzung für EU-Hilfsmaßnahmen zunächst klare Garantien von Griechenland verlangte. In Rückblick auf die bisherige deutsche Bereitschaft, die Rolle des Nettobeiträgers der EU ohne Einwände anzunehmen und diese als grundlegendes Element der vollen Integration der Bundesrepublik Deutschland in das europäische Vereinigungsprojekt nahezu strukturell zu tragen, führte dieses erste deutliche Signal eines europapolitischen Normwechsels in Deutschland bei einigen Nachbar- und Partnerstaaten zu der Reaktualisierung einer von Angst dominierten Gefühlskultur. Gerade aus dieser emotionolgischen Warte betrachtet bieten die vergangenen Jahre gute Beispiele vom politischen Umgang mit kulturell (unterschiedlich) verankerten, kollektiven Gefühlen.

Während es z.B. in Griechenland sowohl gesellschaftlich als auch politisch zu heftigen Reaktionen auf die zumeist als Egoismus der Wohlhabenden perzipierte deutsche Position kam, die gelegentlich bis hin zu Instrumentalisierungsschritten führten (etwa indem von der griechischen Regierung der Versuch aufgenommen wurde, Deutschland an vermeintlich nicht beglichene Schuld zu erinnern und zur Zahlung ausbleibender Kriegsentschädigungen für die Besetzung während des Zweiten Weltkriegs zu zwingen21), kam es in anderen EU-Ländern zu weniger erfolgreichen Wiederbelebungsversuchen. Als Gegenstück zur weitgehend kulturell bedingten und sehr erfolgreichen Neuaufladung griechischer Angst- (und Zorn-)motive in Bezug auf Deutschland kann hier das Beispiel Frankreichs genannte werden. Die Eurokrise und die damit verbundene internationale Haltung Deutschlands rief auch in französischen Entscheidungskreisen negative Reaktionen hervor. Einigen öffentlichen Aussagen konnte man sogar Anspielungen entnehmen, die auf vergangene Konfliktkonstellationen in den

Abkürzung wurde ab 2008 im Zuge der durch die Goldman Sachs-Affäre ausgelösten Finanzkrise verwendet, siehe J. von Reppert-Bismarck, Why P.I.G.S. Can’t Fly, „Newsweek“ 2008, Nr. 152, 7–14.07, S. 46.

21 Siehe Ch. Schlötzer, Schuld und Schulden, „Süddeutsche Zeitung“, 8.03.2014, http://www.sueddeutsche.de/politik/reparationsforderungen-athens-an-deutschland-schuld-und-schulden-1.1907430 (18.05.2015).


deutsch-französischen Beziehungen zurück wiesen. So quittierte ein profilierter Politiker der französischen Parti Socialiste, Arnaud Montebourg, im November 2011 eine Aussage, in der er eine kritische Position zur deutschen Außenpolitik vertrat, mit einem Verleich zwischen Bundeskanzlerin Angela Merkel und... Bismarck, dem „eisernen Kanzler“22. Interessanterweise bewirkte diese politische Aufwertung der Misstrauens- und Angstkultur in Bezug auf Deutschland – nur zwei Monate vor dem fünfzigsten Jahrestag der Unterzeichnung des Elysée-Vertrags von 1962, des staatlichen Versöhnungsaktes zwischen beiden Ländern – keinen Normwandel in der dominierenden französischen Gefühlskultur: Das stark internalisierte deutsch-französische Rapprochement förderte politische Gegenstimmen23, die französische Gesellschaft (und Gefühlsgemeinschaft) reagierte nicht oder kaum auf das Schüren alter Ängste bezüglich der Deutschen. Auch die zwei Jahre später in Südfrankreich entstandenen sozialen Unruhen im Zusammenhang mit der von deutschen Aktionären beschlossenen Schließung einer Produktionsstätte führten während Demonstrationen und Kundgebungen der entlassenen Arbeiter vor der Fabrik zu keinerlei antideutschen Parolen. Dies kann man durchaus als Zeichen einer auch auf gesellschaftlicher Ebene bereits stark internalisierten Gefühlsnorm in Bezug auf Deutschland interpretieren: Eine Bedrohung aus Deutschland war nicht gleichbedeutend mit einer „deutschen Gefahr“; die Angst vor dem Verlust des Arbeitsplatzes wurde nicht in Angst vor den Deutschen bzw. Deutschland umgedeutet; ja, selbst die Angst vor einer starken, konkurrierenden deutschen Wirtschaft löste – bis auf vereinzelte Aussagen einiger französischer Politiker – keinen tiefgreifenden gefühlskulturellen Wandel in der französischen Gefühlsgemeinschaft aus.

ausblick: ist eine europäische gefühlskultur möglich?

Aus den vorangehenden Erläuterungen gewinnt man ein paar wichtige Einsichten bezüglich der Rolle von Emotionen in der Außenpolitik. Erstens

22 Siehe Merkel comparée à Bismarck? Montebourg persiste, „Libération“ 1.12.2011, http://www.liberation.fr/politiques/2011/12/01/merkel-comparee-a-bismarck-montebourg-persiste_-778781 (18.05.2015).

23 So z.B. der ehemalige Premier Minister Alain Juppé, der – umgekehrt – solcherlei Aussagen als Bedrohung für die deutsch-französische Zusammenarbeit betrachtete und (nicht nur aus innenpolitischem und parteipolitischem Kalkül) kritisierte, siehe F. Fressoz, A. Lemarié, Alain Juppé: la confiance avec l’Allemagne est rompue, „Le Monde“, 27.04.2013, http://www.lemonde.fr/politique/article/2013/04/27/alain-juppe-la-confiance-avec-l-allemagne-est-rompue_3167651_823448.html (18.05.2015).


stehen ein politisches Regime und die kollektive Gefühlskultur einer jeweiligen Gesellschaft in konstitutivem Zusammenhang, d.h. in beiderseitig kausalem Verhältnis: Eine stabile Gefühlskultur stützt die politische Ordnung, während letztere die vorhandene Gefühlsnorm kontrolliert, gegebenenfalls neu aushandelt, doch manchmal auch instrumentalisiert oder gar manipuliert. Zweitens sind in den internationalen Beziehungen das Zusammenspiel und die gegenseitige Konstruktion von Gefühlskulturen zwischen den (staatlichen) Akteuren ein grundlegender Faktor zur Definition der eigenen Außenpolitik. Drittens ist die Gefühlsnorm als soziales Konstrukt nicht unumkehrbar; es kann unter Umständen zur Reaktivierung einer früher geltenden, inzwischen jedoch delegitimierten Gefühlskultur kommen, wobei als ausschlaggebende Voraussetzung der soziale Internalisierungsgrad der jeweils gerade geltenden Norm genannt werden sollte. Viertens – und dies führt uns zurück zum theoretischen Ausgangspunkt des vorliegenden Beitrags – spielt in allen emotionspolitischen Konstellationen, ob sie nun durch bestimmte Ereignisse hervorgerufen oder absichtlich provoziert werden, der Nexus zwischen Erinnerungskultur und Gefühlskultur eine determinierende Rolle.

Letzteres leitet uns über zum Problem der Zukunft des europäischen Integrationsprojektes. Zieht man nämlich darin neben der schlicht „technopolitischen“ auch die gesellschaftliche und insbesondere gefühlskulturelle Dimension in Betracht, so erscheint der außen- und europapolitische Umgang mit den verschiedenen emotionalen Gemengelagen in Europa mehr oder weniger demselben Komplexitätsgrad zu entsprechen wie die Annäherungs- und Angleichungsversuche zwischen den oft noch sehr unterschiedlichen und manchmal miteinander zerstrittenen Erinnerungsdiskursen (Westeuropa, Ostmitteleuropa, Russland, Türkei...). Lässt sich der europäische Raum in dieser Hinsicht harmonisieren und ist Europa (als Europäische Union und darüber hinaus) als politische Gefühlsgemeinschaft denkbar? In Hinblick auf den aktuellen Stand muss die Antwort (vorläufig?) negativ ausfallen.

literatur

Assmann A., Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschichtspolitik, München 2006.

Bachmann-Medick D., Cultural Turns. Neuorientierungen in den Kulturwissenschaften, Reinbek bei Hamburg 2010 (4. Aufl.).


Bloch Ch., De Gaulle et l’Allemagne, in: La politique étrangère du général De Gaulle, red. É. Barnavi, S. Friedländer, Paris 1985.

Celermajer D., The Sins of the Nation and the Ritual of Apologies, Cambridge–New York 2009.

Feldman L.G., Germany’s foreign policy of reconciliation. From enmity to amity, Lanham–Boulder–New York 2012.

Fressoz F., Lemarié A., Alain Juppé: la confiance avec l’Allemagne est rompue, „Le Monde“, 27.04.2013.

Haftendorn H., Deutsche Außenpolitik zwischen Selbstbeschränkung und Selbstbehaupt-ung 1945–2000, Stuttgart 2001.

Halbwachs M., Das kollektive Gedächtnis. Mit einem Geleitwort zur deutschen Ausgabe von Heinz Maus, Frankfurt am Main 1985 (Originaltitel: La mémoire collective, übers. v. Holde Lhoest-Offermann).

Konrad Adenauer. Reden 1917–1967, Hg. H.-P. Schwarz, Stuttgart 1975.Merkel comparée à Bismarck? Montebourg persiste, „Libération“, 1.12.2011.Michel J., Gouverner les mémoires; les politiques mémorielles en France, Paris 2010.Nietzsche F., Zur Genealogie der Moral, in: idem, Werke in drei Bänden, hrsg. v. Karl

Schlechta, München 1960.Reddy W.M., The Navigation of Feeling. A Framework for the History of Emotions,

Cambridge–New York 2001.Reppert-Bismarck (von) J., Why P.I.G.S. Can’t Fly, „Newsweek“ 2008, No. 152, 7–14.07.Robin C., Fear. The History of a Political Idea, New York 2004.Schlötzer Ch., Schuld und Schulden, „Süddeutsche Zeitung“, 8.03.2014.Taylor Charles, A Secular Age, Cambridge–London 2007.Weber P.-F., Deutsch-französische ‚Versöhnung’ vs. deutsch-polnische ‚Normalisierung’.

Vergleichbarkeit der Grenzen / Grenzen der Vergleichbarkeit, in: Trudne sąsiedztwo. Z dziejów relacji polsko-niemieckich w XX i początkach XXI wieku, Hg. K. Jedynakiewicz-Mróz, Wrocław 2011.

Weber P.-F., Timor Teutonorum. Angst vor Deutschland seit 1945. Eine europäische Emotion im Wandel, Paderborn 2015.

Wendt A., Social Theory of International Politics, Cambridge 1999.Zaremba M., Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja

władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa 2005.


zusammenfassung

Im vorliegenden Beitrag unternimmt der Autor den Versuch einer Definition der Wechselbeziehungen zwischen Emotionen und Außenpolitik in den internationalen Beziehungen. Als theoretische Basis dient hier der Schlüsselbegriff „Gefühlskultur“, der sich von den neueren kulturwissenschaftlichen Forschungen sowie von der sozial-konstruktivistischen Theorie der internationalen Beziehungen inspiriert. Zunächst wir auf den Nexus zwischen Emotion und Erinnerung in so genannten Gefühlsgemeinschaften hingewiesen. Des Weiteren unterstreicht der Autor die stabilisierende Rolle kollektiver Gefühlsregime, allerdings aber auch die Möglichkeiten politischer Instrumentalisierung sowie das Risiko einer Manipulierung. Als Beispiel wird die Entwicklung bestimmter europäischer Gefühlskulturen in Bezug auf Deutschland seit 1945 dargestellt (vom Angst- zum Vertrauensverhältnis). Abschließend werden aktuelle, mehr oder weniger erfolgreiche Versuche erwähnt, die einstige Gefühlsnorm bezüglich Deutschlands zu reaktivieren, insbesondere seit dem Beginn der Eurokrise. Daraus wird die nach wie vor herrschende Vielfalt europäischer Gefühlskulturen deutlich.

kennworte: Gefühlskultur, Außenpolitik, Norm, Instrumentalisierung, Reaktivierung

„kuLtuRa uczuciowa” w PoLityce zagRaniczneJ. o eMocJonaLności w StoSunkacH MiędzynaRodowycH

(PRzyPadek nieMiec Po 1945 R.)

abstrakt

Autor artykułu podejmuje próbę definiowania wzajemnych relacji między emocja-mi a polityką zagraniczną w stosunkach międzynarodowych. Począwszy od teoretyczne-go uzasadnienia kluczowego pojęcia „kultury uczuciowej“ według podejścia zainspiro-wanego zarówno najnowszymi badaniami kulturoznawczymi, jak i konstruktywizmem w teorii stosunków międzynarodowych, wskazuje najpierw na związek między emocja-mi a pamięcią we wspólnotach uczuciowych. Dalej podkreśla funkcję stabilizującą da-nego reżimu uczuciowego, ale też możliwości jego politycznej instrumentalizacji oraz ryzyko jego manipulacji. Następnie przedstawia przykład ewolucji niektórych europe-jskich kultur uczuciowych w stosunku do Niemiec po roku 1945 (od strachu do zaufania). Kończący komentarz autor poświęca udanym i mniej udanym formom reaktywacji daw-nej normy uczuciowej doyczącej. Niemiec w ostatnich latach, od momentu rozpoczęcia kryzysu finansowego w strefie Euro, zwracając przy tym uwagę na dalej panującą różno-rodność kultur uczuciowych w Europie.


Słowa kluczowe: kultura uczuciowa, polityka zagraniczna, norma, instrumentalizacja, reaktywacja

“FeeLing cuLtuRe” in FoReign PoLicy. to emotIoNalIty IN INteRNatIoNal RelatIoNS

(tHe caSe oF geRMany Since 1945)

Summary

The author tries to define the intanglements between emotions and foreign policy in international relations. Starting with a theoretical framework presenting the key-con-cept of “emotional culture” through an approach inspired by newer cultural studies as well as constructivist theories of International Relations, he shows first the link between emotions and remembrance in emotional communities. Furthermore, he underlines the stabilizing function of a given emotional regime, but also the possibility of its political instrumentalization and the risks of manipulation. He takes then the example of how some European emotional cultures have evolved concerning Germany after 1945 (from fear to confidence). Some final comments evoke successful and less successful forms of reactivation of the former emotional norm in relation with Germany in the past years since the beginning of the financial crisis in the Euro-zone. This shows the still dominat-ing heterogeneity of emotional cultures in Europe.

keywords: emotional culture, foreign policy, norm, instrumentalization, reactivation



Renata Podgórzańska*

udział PoLSki w oPeRacJacH PokoJowycH unii euRoPeJSkieJ. dyLeMaty i WyZWaNIa

wprowadzenie

Niestabilność otoczenia zewnętrznego wymaga od Unii Europejskiej ak-tywnego włączania się w proces niwelowania zagrożeń, przywracania pokoju i umacniania bezpieczeństwa, zarówno państw sąsiadujących z UE, jak i poza Unią. Pretendując do roli „globalnego gracza” Unia rozbudowuje arsenał instru-mentów służących kreowaniu aktywnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Koncentruje się nie tylko na wzmacnianiu własnego bezpieczeństwa, lecz inten-syfikuje wysiłki wobec zewnętrznego otoczenia, rozwijając cywilne i wojskowe zdolności zapobiegania konfliktom i zarządzania kryzysowego (od strategii zapo-biegawczych po odnowę i odbudowę po kryzysie). Różnorodność zagrożeń, z któ-rymi zmaga się Europa wymaga aktywności, solidarności i spójności działania1.

Jedną ze stosowanych form reagowania UE na zagrożenia dla pokoju i bez-pieczeństwa w państwach i regionach konfliktogennych, realizowaną w ramach Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, są obejmujące zdolności wojskowe i cywilne operacje pokojowe2. Niezależnie od wątpliwości co do skuteczności tego rodzaju działań, przez dziesięciolecia pozostawały one dla społeczności

∗ dr hab. Renata Podgórzańska, Instytut Politologii i Europeistyki US, e-mail: [email protected].

1 Bezpieczna Europa w lepszym świecie. Europejska Strategia Bezpieczeństwa, http://con-silium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/031208ESSIIPL.pdf (22.10.2014).

2 Z uwagi na wiele zaangażowanych podmiotów, skalę i charakter prowadzonych działań, a także ich wieloaspektowość, nie udało się dotychczas wypracować spójnej, jednolitej definicji operacji pokojowych. Zob. D. Kozerawski, Kontyngenty Wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w latach 1973–1999. Konflikty – interwencja – bezpieczeństwo, Toruń 2012, s. 25–42.

DOI: 10.18276/ap.2015.32-05

70 Renata Podgórzańska

międzynarodowej jednym z instrumentów reagowania. Sukcesywnie, acz nie bez kontestacji ze strony części państw członkowskich, w tę formę odpowiedzialności za stabilizację środowiska międzynarodowego włączała się UE. Decyzja państw członkowskich o wyposażeniu Unii w środki i mechanizmy umożliwiające sku-teczne działanie poza jej granicami wynikała z uznania, że poprzez podejmowa-nie operacji pokojowych będzie zdolna wywierać wpływ na kształt stosunków międzynarodowych oraz oddziaływać na poziom bezpieczeństwa w bliższym i dalszym sąsiedztwie3. Przy czym podkreślić należy, że tempo rozwoju zdol-ności UE do autonomizacji w zakresie prowadzenia operacji pokojowych, a tym samym skala, charakter i co ważne skuteczność unijnej aktywności przez lata uzależniona była zarówno od zdolności finansowych i organizacyjnych, jak i po-litycznej woli państw członkowskich do jej usamodzielnienia w dziedzinie bez-pieczeństwa. Przez lata trwających debat wypracowano założenia zaangażowa-nia UE w operacje pokojowe, które pozwoliły na angażowanie się w działania związane z bezpieczeństwem, posługując się tym właśnie instrumentem4.

Współcześnie, Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony stanowiąc inte-gralną część Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa umożliwia UE pełnienie istotnej roli w operacjach pokojowych. Wdrożone mechanizmy i posia-dane zasoby zapewniają jej zdolność operacyjną opartą na środkach cywilnych i wojskowych5.

Nie jest przedmiotem analizy egzegeza rozwoju polityki UE w obszarze bezpieczeństwa i obrony. Nie jest również zamiarem autorki eksplanacja stano-wiska Polski wobec autonomizacji UE w zakresie bezpieczeństwa6. Celem arty-kułu jest analiza motywów i skali zaangażowania Polski w operacje pokojowe Unii Europejskiej z perspektywy polityki zagranicznej po 1989 roku. Analiza powyższego zagadnienia wymaga szerszego spojrzenia, uwzględniającego

3 Zob. A. Ciupiński, Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony Unii Europejskiej. Geneza. Rozwój. Funkcjonowanie, Warszawa 2013; R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Warszawa 2005; Ł. Kulesa, Operacje Unii Europejskiej w ra-mach europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony, Biuletyn PISM 2004, nr 42.

4 R. Zięba, Unia Europejska, w: Międzynarodowe stosunki polityczne, red. M. Pietraś, Lublin 2006, s. 127–130.

5 Zob. J. Wójtowicz, Specyfika Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa w świetle postanowień Traktatu z Lizbony – instrumenty i ramy prawno-instytucjonalne, „Studia i Analizy Europejskie” 2011, nr 2, s. 15–22.

6 Zob. J. Czaputowicz, Polityka bezpieczeństwa Polski – między samodzielnością a europeizacją, „e-Politikon”, nr 4, s. 24–41; T. Łoś-Nowak, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej z perspektywy Polski, „Przegląd Europejski” 2005, nr 1; R. Zięba, Polska we Wspólnej Polityce Bezpieczeństwa i Obrony Unii Europejskiej, „Polityka i Społeczeństwo” 2012, nr 10, s. 160–169.

71Udział Polski w operacjach pokojowych Unii Europejskiej...

zarówno proces redefinicji założeń realizowanej po 1989 roku polskiej polityki zagranicznej, jak i przeobrażenia środowiska międzynarodowego oraz modyfi-kację charakteru samych operacji pokojowych, ich funkcji i charakteru, a przede wszystkim strategii i zdolności UE w tym zakresie. Przyjęta konstrukcja arty-kułu nie pozwala na wieloaspektową analizę, a jedynie na skoncentrowanie się na wybranych kwestiach, a mianowicie motywach i dylematach zaangażowania Polski w operacje pokojowe UE.

1. zaangażowanie Polski w operacje pokojowe z perspektywy polityki zagranicznej Polski po 1989 roku

Jedynym z istotnych fragmentów realizowanej po 1989 roku polityki zagra-nicznej było zaangażowanie Polski w działania społeczności międzynarodowej na rzecz umacniania bezpieczeństwa w państwach i regionach konfliktogennych. Aktywność ta przybiera różnorodną postać od inicjatyw i aktywności dyploma-tycznej, po bezpośredni udział w różnych typach operacji i misjach zarządzania kryzysowego.

Uzasadnienie zaangażowania w operacje pokojowe znajdziemy w doku-mentach programowych polskiej polityki zagranicznej oraz polityki bezpieczeń-stwa. Pierwotne znaczenie mają kolejno przyjmowane po 1989 roku dokumen-ty o charakterze strategicznym (1990, 1992, 2000, 2003, 2007), w tym przyjęta w listopadzie 2014 roku Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej7. Znajduje to również potwierdzenie w dokumencie precyzującym zasa-dy angażowania się Polski poza granicami kraju – Strategii udziału Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w operacjach międzynarodowych8.

Systematycznie również wola partycypacji w działaniach społeczności międzynarodowej znajdowała potwierdzenie w sejmowych wystąpieniach mi-nistrów spraw zagranicznych, definiujących założenia polityki zagranicznej9. Sukcesywnie realizując przyjęte u progu transformacji priorytety w polityce

7 Por. Uchwała Komitetu Obrony Kraju z 21.02.1990 r. w sprawie doktryny obronnej Rzeczypospolitej Polskiej, MP 1990, nr 9, poz. 66; Polityka bezpieczeństwa i strategia obron-na Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1992; Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2000; Strategia bezpieczeństwa narodowego RP, Warszawa 2003; Strategia bezpie-czeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007; Strategia bezpieczeństwa na-rodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2014.

8 Strategia udziału Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w operacjach międzynarodo-wych, http://www.bbn.gov.pl/portal/pl/475/2827/Strategia_udzialu_Sil_Zbrojnych_RP_w_opera-cjach_miedzynarodowych.html (22.10.2014).

9 Zob. R. Stemplowski, Wprowadzenie do analizy polityki zagranicznej, Warszawa 2007.


zagranicznej potwierdzano gotowość udziału w działaniach społeczności między-narodowej. Wola partycypacji w operacjach pokojowych została potwierdzona rów-nież w dokumencie Priorytety polskiej polityki zagranicznej na lata 2012–201610.

Zaangażowanie Polski na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa i stabilizacji w państwach i regionach konfliktowych należy analizować przez pryzmat sformu-łowanych celów i priorytetów polityki zagranicznej. Polska od lat konsekwentnie wykorzystuje udział w operacjach pokojowych jako instrument realizacji polityki zagranicznej. Uczestnictwo w operacjach pokojowych, niezależnie od dyskusji na temat jego skali, charakteru, geograficznych kierunków aktywności trakto-wane jest jako wsparcie realizacji podstawowych założeń polityki zagranicznej11. Polskie uczestnictwo w inicjatywach podejmowanych przez społeczność między-narodową miało z założenia wspierać dążenia do osiągnięcia celów polityki za-granicznej, w tym umacniać relacje z krajami zachodnimi, budować i wzmacniać szansę na akcesję do struktur współpracy euroatlantyckiej, a w przyszłości – rolę i znaczenie Polski w tych strukturach. Z czasem weryfikując założenia obecno-ści w operacjach pokojowych zwrócono uwagę na potrzebę korelacji charakteru uczestnictwa z wymogami racji stanu. Równie istotne były możliwości finanso-we i organizacyjne, w konsekwencji których zwyciężyło „selektywne podejście” do udziału w operacjach pokojowych12.

Nowy etap polskiego zaangażowania w misjach pokojowych wyznaczało uzyskanie członkostwa w NATO i zintensyfikowanie działań na rzecz akcesji do UE. Należy jednak pamiętać o sceptycyzmie jaki towarzyszył Polsce w mo-mencie zainicjowania procesu tworzenia europejskiej polityki bezpieczeństwa, w szczególności zastrzeżeń do koncepcji geograficznego ukierunkowania użycia sił europejskich, rodzaju sytuacji determinujących konieczność ich użycia, spo-sobu prowadzenia operacji militarnych13.

Ewolucję udziału Polski w operacjach pokojowych potwierdza przytoczona Strategia udziału Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w operacjach między-narodowych. Konsekwentnie akcentuje się, że operacje pokojowe są nie tylko

10 Priorytety polskiej polityki zagranicznej 2012–2016, Warszawa 2012.11 K. Pawłowski, Misje pokojowe i operacje stabilizacyjne Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej

Polskiej na początku XXI wieku: przesłanki i głosy krytyczne, http://www.pan-ol.lublin.pl/wy-dawnictwa/TPol5/Pawlowski.pdf (12.02.2015).

12 A. Drzewicki, Strategia udziału Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w operacjach międzynarodowych. Aspekty polityczne i wojskowe, „Rocznik Bezpieczeństwa Między naro do-wego” 2011, vol. 5, s. 181.

13 B. Balcerowicz, Aktywność Polski w dziedzinie bezpieczeństwa euroatlantyckie-go, w: Polityka zagraniczna Polski po wstąpieniu do NATO i Unii europejskiej, red. S. Bieleń, Warszawa 2010, s. 133.


formą działania na rzecz zapewnienia Polsce określonego poziomu bezpieczeń-stwa, ale również sposobem realizacji jego głównych interesów, związanych z możliwością bezpośredniego oddziaływania na kształt budowanych systemów międzynarodowego bezpieczeństwa oraz wzmacniających pozycję Polski na are-nie międzynarodowej jako aktywnego uczestnika i kreatora procesu umacniania światowej stabilności14. Przywołana Strategia priorytetowe znaczenie, z punktu widzenia polskiej racji stanu, przyznaje operacjom NATO i UE15.

Konkludując tę część wywodu, należy podkreślić, że właściwością polityki zagranicznej po 1989 roku było postrzeganie zaangażowania w operacjach poko-jowych przez pryzmat zdefiniowanych interesów narodowych. O skali zaanga-żowania Polski decydowały jednak nie tylko zdefiniowane priorytety w polityce zagranicznej, ale również zdolności i możliwości partycypowania w przedsię-wzięciach społeczności międzynarodowej.

2. udział w operacjach pokojowych ue – skala i charakter zaangażowania

Przez lata fundamentem zaangażowania Polski w działania społeczności międzynarodowej na rzecz bezpieczeństwa i stabilizacji był udział w działaniach inicjowanych i prowadzonych przez ONZ. Z czasem Polska włączała się w przed-sięwzięcia sygnowane przez inne podmioty, uzależniając skalę i charakter pol-skiej obecności od zdefiniowanych interesów, a także od zdolności i możliwości jakimi w danym czasie dysponowano. Ewolucja zaangażowania Polski w opera-cjach pokojowych oznaczała przemodelowanie udziału w podejmowanych przez społeczność międzynarodową przedsięwzięciach i stopniową rezygnację z dzia-łań prowadzonych przez ONZ na rzecz szerszego zaangażowania w inicjatywach NATO, a następnie UE. Nie rezygnując z atlantyckiego charakteru własnej poli-tyki bezpieczeństwa, Polska postrzegała aktywność UE dotyczącą bezpieczeń-stwa jako uzupełnienie tego pierwszego. Podejmując decyzje o wsparciu unijnych działań, Polska przyłączyła się zarówno do procesu tworzenia zdolności mili-tarnych UE, jak i zdolności cywilnych na potrzeby prowadzenia operacji poko-jowych. Rewidując swoją postawę starano się potwierdzić wiarygodność Polski jako europejskiego sojusznika, który po latach negowania sensu budowania au-tonomicznych wobec NATO zdolności UE w zakresie bezpieczeństwa decyduje

14 A. Drzewicki, Strategia…, s. 180. 15 Strategia udziału Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w operacjach międzynarodo-

wych, http://www.bbn.gov.pl/portal/pl/475/2827/Strategia_udzialu_Sil_Zbrojnych_RP_w_opera-cjach_miedzynarodowych.html (22.02.2015).


aktywniej włączać się w europejskie przedsięwzięcia. Ponadto za rewizją stano-wiska przemawiała chęć modyfikacji obrazu Polski – jako państwa, które z inte-gracji czerpie korzyści, głównie ekonomiczne, zaś lekceważy inne płaszczyzny procesu16.

Unia Europejska, przyjmując na siebie odpowiedzialność za utrzymanie stabilności w Europie oraz „bezpośrednim sąsiedztwie Europy”, od 2003 roku zaczęła prowadzić operacje pokojowe systematycznie rozwijając swoje zdolno-ści, zarówno związane z autonomicznym prowadzeniem operacji pokojowych, jak i przy współpracy z innymi podmiotami i przy wykorzystaniu ich zasobów. Za Andrzejem Ciupińskim, prowadzone operacje wojskowe podzielić można we-dług kryterium geograficznego oraz kryterium systemowego (operacje prowa-dzone samodzielnie oraz operacje prowadzone w formule Berlin plus, czyli przy współpracy i z wykorzystaniem środków NATO)17. Przez lata UE z powodzeniem realizowała również działania w ramach operacji cywilnych.

Pierwszą operacją wojskową UE była operacja Concordia realizowana w Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii (FYROM), a zarazem była to pierwsza unijna operacja, w której uczestniczyła Polska. Celem misji było usta-bilizowanie sytuacji, niedopuszczenie do konfliktu z mniejszością albańską oraz ustanowienie pokojowego, demokratycznego i prężnie działającego państwa. Istotnym jej elementem była realizacja postanowień umowy ramowej z Ochrydy, której kluczowymi założeniami było przywrócenie stabilności, ochrona niepod-ległości i integralności terytorialnej FYROM oraz utrzymanie wielonarodowego charakteru państwa, a także przerwanie wrogości i przemocy18. Operacja zakoń-czyła się w grudniu 2003 roku19; zastąpiono ją policyjną operacją UE Proxima20. Polski kontyngent podjął działania w ramach operacji wojskowej „Concordia” od 1 kwietnia 2003 roku21. Polska była jednym z 14 państw spoza UE, które zdecy-

16 R. Zięba, Z Waszyngtonem czy Brukselą – dylemat polskiej polityki bezpieczeństwa, w: Unia Europejska i Polska wobec dylematów integracyjnych na początku XXI wieku, red. M. Stolarczyk, Toruń 2006, s. 407.

17 A. Ciupiński, Wspólna…, s. 228.18 R. Woźnica, Rola Unii Europejskiej w realizacji postanowień porozumienia ochrydzkie-

go dotyczącego policji, w: Tożsamość narodowa w społeczeństwie multietnicznym, red. M. Kawka, I. Stawowy-Kawka, Kraków 2008, s. 278–279.

19 Wspólne Działanie Rady 2003/681/WPZiB z 29.09.2003 r. w sprawie Misji Policyjnej Unii Europejskiej w Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii (EUPOL „Proxima”), Dz. Urz. UE L. 249/66.

20 E. Posel-Częścik, Współpraca NATO i Unii Europejskiej w dziedzinie opanowywania kryzysów, Biuletyn PISM 2004, nr 39, s. 2.

21 Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 28.03.2003 r. o użyciu Polskiego Kontyngentu Wojskowego w operacji wojskowej Unii Europejskiej w Byłej Jugosłowiańskiej


dowały wesprzeć unijne działania. Wprawdzie pod względem liczebności polski kontyngent był nieliczny (17 żołnierzy) jednakże zaangażowanie Polski należy rozpatrywać przez pryzmat państwa, które usiłowało potwierdzić swoje przywią-zanie do europejskich wartości.

W latach 90. XX wieku społeczność międzynarodowa zaangażowana była w utrzymanie bezpieczeństwa i umacnianie pokoju w Bośni i Hercegowinie. Polska systematycznie włączała się w działania podejmowane przez organizacje międzynarodowe, w tym w inicjatywy podejmowane przez UE22. Przykładem jest zaangażowanie sił i środków w ramach cywilno-wojskowej misji EUFOR ALTHEA23. Należy podkreślić, że UE przejęła odpowiedzialność za proces stabilizacyjny od NATO inicjując największą operację wojskową w swojej do-tychczasowej historii. Polacy znaleźli się w gronie 22 państw członkowskich UE i 11 państw trzecich, które łącznie wystawiły ponad 7 tys. żołnierzy. Polska zde-cydowała się wystawić kontyngent na poziomie nieprzekraczającym 300 żołnie-rzy i pracowników wojska24. Z czasem, stabilizacja w BiH pozwoliła na ograni-czanie międzynarodowej obecności. W konsekwencji ustaleń, jakie zapadły na forum UE w 2009 roku – podjęto decyzję o zmniejszeniu polskiego udziału do 250 żołnierzy i pracowników wojska25. Z początkiem grudnia 2010 roku PKW został zmniejszony do około 50 żołnierzy26, tworzących głównie mobilne ze-społy szkoleniowe (MTT)27. Skala zaangażowania Polski w tę unijną operację przez kolejne lata nie zmieniała się. W listopadzie 2014 roku prezydent Bronisław

Republice Macedonii, MP 2003, nr 16, poz. 229.22 Należy podkreślić, że najważniejszą formą zaangażowania Polski był udział w opera-

cjach reagowania kryzysowego podejmowanych przez Organizację Paktu Północnoatlantyckiego, zarówno przed przyjęciem Polski do tej organizacji, jak i po (IFOR, SFOR).

23 Zob. J. Barcik, Europejska polityka bezpieczeństwa i obrony. Aspekty prawne i poli-tyczne, Bydgoszcz–Katowice 2008, s. 323–324; J. Zajączkowski, Unia Europejska w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2006, s. 179.

24 Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 30.11.2004 roku o użyciu Polskiego Kontyngentu Wojskowego w operacji wojskowej Unii Europejskiej w Republice Bośni i Hercegowiny, MP 2004, nr 51, poz. 863.

25 Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 20.11.2009 r. o przedłużeniu okresu użycia Polskiego Kontyngentu Wojskowego w operacji wojskowej Unii Europejskiej w Bośni i Hercegowinie oraz Republice Kosowo i Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii, MP 2009, nr 74, poz. 926.

26 Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 19.11.2010 r. o przedłużeniu okresu użycia Polskiego Kontyngentu Wojskowego w operacji wojskowej Unii Europejskiej w Bośni i Hercegowinie oraz Republice Kosowo i Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii, MP 2010, nr 87, poz. 1016.

27 http://do.wp.mil.pl/info/pkw-euformtt/ (12.01.2015).


Komorowski podpisał postanowienie w sprawie przedłużenia okresu uczestnic-twa PKW w operacji wojskowej UE w BiH do 12 listopada 2015 roku28.

Polska, dążąc do osiągnięcia nakreślonych w polityce zagranicznej celów, angażowała się w prowadzone przez społeczność międzynarodową działania, które miały na celu łagodzenie napięć, przywracanie pokoju, stabilizowanie sy-tuacji w państwach i regionach objętych konfliktami. Argumentacja polskiego zaangażowania zawsze sprowadzała się do dwóch zasadniczych motywów pol-skiej obecności – humanitarnego i politycznego. Obszarem szczególnego zainte-resowania obok Bałkanów była dla UE Afryka, o czym świadczyło różnorodne instrumentarium skierowane do państw regionu29. W odróżnieniu do unijnych operacji prowadzonych na Bałkanach, w Afryce Unia prowadziła operacje sa-modzielnie. Polska zaangażowała się w wojskowe operacje UE uczestnicząc w pierwszej wojskowej interwencji przeprowadzanej w ramach reagowania kry-zysowego EPBiO, a mianowicie w prowadzonej w Demokratycznej Republice Konga operacji Artemis, a następnie operacji EUFOR w Republice Kongo, opera-cji EUFOR w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej30. Zaangażowanie Polski motywowano zarówno solidarnością i odpowiedzialnością za pokój i bezpieczeń-stwo w szerszym globalnym wymiarze, chęcią partycypacji w polityce zewnętrznej UE, jak również realizacją autonomicznych interesów. Włączając się w działania związane z poprawą bezpieczeństwa w Afryce, Polska chciała umocnić swą pozy-cję w wyznaczaniu europejskiej polityki bezpieczeństwa i obronności. Pozwoliło to budować pozycję Polski zarówno jako wiarygodnego partnera zaangażowanego we wspólną politykę zagraniczną UE31, jak i państwa, które solidarnie włącza się w działania na rzecz stabilizacji w odległych geograficznie rejonach. Przykładem jest zaangażowanie Polski w operację EUFOR RD CONGO32. Zauważyć należy,

28 Prezydent podpisał postanowienie o przedłużeniu użycia PKW w operacji wojskowej UE w Bośni i Hercegowinie, http://www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/6091,Prezydent-podpisal-po-stanowienie-o-przedluzeniu-uzycia-PKW-w-operacji-wojskowej-.html (12.01.2015).

29 Zob. B. Przybylska-Maszner, Od strategii Unii Europejskiej na rzecz Afryki do strate-gicznego partnerstwa z Afryką – dylematy o realnej wizji współpracy, „Przegląd Strategiczny” 2011, nr 1; K. Zajączkowski, Polityka Unii Europejskiej wobec Afryki. Implikacje dla Polski, „Debata” 2011, nr 6, s. 18–25.

30 Zob. M. Musioł, Przegląd interwencji wojskowych i cywilnych UE w Afryce na przy-kładzie Demokratycznej Republiki Konga, „Wrocławskie Studia Politologiczne” 2012, nr 13; A. Miller, M. Zieliński, Misja wielonarodowych sił pokojowych w Republice Czadu (EUFOR TCHAD/RCA), Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej 2008, nr 3.

31 A. Miller, M. Zieliński, Misja…, s. 121, 124.32 Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 27.04.2006 r. o użyciu Polskiego

Kontyngentu Wojskowego w operacji Unii Europejskiej w Demokratycznej Republice Konga, MP 2006, poz. 323.


iż równie istotną przesłanką polskiego zaangażowania była chęć wzmacniania relacji dwustronnych Polski z państwami stanowiącymi trzon inicjowanych mi-sji. Przykładem jest wspomniana operacja EUFOR TCHAD/RCA i oferta wysła-nia kontyngentu na prośbę Francji żywotnie zainteresowanej rozmieszczeniem w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej misji wojskowej33.

Podkreślić należy, iż w odróżnieniu od unijnych misji prowadzonych na Bałkanach, Polska nie postrzegała ich w kategoriach strategicznych z punktu wi-dzenia własnych interesów, lecz przez pryzmat europejskiej solidarności, a tak-że – jak zauważono – wzmocnienia relacji dwustronnych. Potwierdzeniem tej filozofii działania był udział polskiego kontyngentu w ramach unijnej operacji szkoleniowo-monitorującej w Mali (EUTM Mali). Należy przypomnieć, iż unij-ną misję poprzedziła samodzielna interwencja Francji na początku 2013 roku, w celu przywrócenia integralności terytorialnej Mali, rozdartej konfliktem mię-dzy rządem w Bamako a rebeliantami tuareskimi z północy, a także powstrzy-mania wzrostu zagrożenia dla regionu Afryki Zachodniej i Północnej oraz samej Europy ze strony islamskich organizacji terrorystycznych34. Decyzje związane z wysłaniem samolotu transportowego Herkules C-130 i 50 żołnierzy oraz wspar-cie techniczne i logistyczne do Republiki Środkowoafrykańskiej potwierdzały, że Polska nie rezygnuje z udziału w działaniach społeczności międzynarodowej. Wsparcie wysiłków Francji argumentowano tym, że państwo to staje się ważnym partnerem strategicznym Polski35. Można zatem uznać, iż interesy polityczne będą w przyszłości istotnym kryterium decydującym o zaangażowaniu sił zbroj-nych poza granicami kraju.

Udział w operacjach o wojskowym charakterze nie wyczerpywał zaan-gażowania Polski w unijne działania. Polska uczestniczyła także w cywilnych operacjach opanowywania kryzysów inicjowanych i organizowanych przez UE. Systematycznie włączała się w przedsięwzięcia z wykorzystaniem zasobów cy-wilnych, potwierdzając w ten sposób posiadane zdolności, zasoby kadrowe, or-ganizacyjne, rzeczowe, finansowe. Wystarczy przypomnieć misję policyjną UE

33 M. Madej, Polityka bezpieczeństwa Polski, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 2008, s. 70.

34 K. Rękawek, M. Terlikowski, Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony UE w świetle kryzysu w Mali, Biuletyn PISM 2013, nr 21.

35 Polscy żołnierze jadą na nową misję. Wesprą Francuzów w Rep. Środkowoafrykańskiej, http://m.wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,117915,15168559,Polscy_zolnierze_ jada_na_nowa_misje__Wespra_Francuzow.html (12.01.2015).


w BiH (EUPM), w której brało udział 12 polskich policjantów36. Ich głównym zadaniem było wsparcie działań i doradztwo rozproszonym, niejednolitym i nie-wyszkolonym służbom porządkowym BiH37.

Polska uczestniczyła również w policyjnej operacji UE Proxima38. 24 lutego 2004 roku Rada Ministrów zadecydowała o utworzeniu kontyngentu policyjne-go i włączeniu go do Misji Policyjnej Unii Europejskiej w FYROM. W operacji tej w ramach prowadzonej misji EUPOL brało udział 3 polskich policjantów39. Po wejściu Polski do UE planowano ją wzmocnić. Po upływie przewidzianego mandatem misji okresu funkcjonowania, w połowie grudnia 2005 roku, mi-sja EUPOL Proxima została zakończona i zastąpiona Europejskim Policyjnym Zespołem Doradczym (EUPAT), w którym Polska nie wzięła już udziału.

Polska zaangażowała się również w działania stabilizacyjne UE w Kosowie. W tym przypadku mowa o misji EULEX Kosowo, utworzonej na podstawie do-kumentu Rady Unii Europejskiej – Wspólne działanie Rady 2008/124/WPZiB z 4 lutego 2008 roku w sprawie misji Unii Europejskiej w zakresie praworząd-ności w Kosowie, EULEX KOSOWO40. Rada Ministrów w grudniu 2008 roku zdecydowała o utworzeniu i skierowaniu do służby na terenie Kosowa Polskiego Kontyngentu Policyjnego Misji Unii Europejskiej EULEX Kosowo41.

Z uwagi na zainteresowanie sytuacją we wschodnim sąsiedztwie UE, Polska angażowała się w różnego rodzaju przedsięwzięcia związane z bezpieczeństwem wschodnich rubieży UE. Stąd obecność polskich ekspertów w misji granicznej EU BAM – Ukraina i Mołdawia42. Polska jest aktywnie zaangażowana w Misję

36 Warunki naszego udziału, w tym charakter kosztów, jakie ponosiła polska strona, określała Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Unią Europejską w sprawie uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w Misji Policyjnej Unii Europejskiej (EUMP) w Bośni i Hercegowinie (Bośni i Hercegowiny), MP 2004, nr 36, poz. 641.

37 Zob. J. Barcik, Europejska polityka bezpieczeństwa..., s. 312–331; Decyzja Rady 2011/781/WPZiB z 1.12.2011 r. w sprawie Misji Policyjnej Unii Europejskiej (EUMP) w Bośni i Hercegowinie (BiH), Dz. Urz. WE L. 319/51; Działalność polskich kontyngentów policyjnych, http://www.info.policja.pl/portal/inf/871/47732/Misje_pokojowe__informacje_ogolne.html (20.01.2013).

38 Wspólne Działanie Rady 2003/681/WPZiB z 29.09.2003 r. w sprawie Misji Policyjnej Unii Europejskiej w Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii (EUPOL Proxima), Dz. Urz. UE L. 249/66.

39 J. Barcik, Europejska polityka bezpieczeństwa…, s. 310–311.40 Dz. Urz. UE L. 42/92, 16.02.2008.41 Wcześniej polscy policjanci wypełniali zadania w ramach Tymczasowej Misji Admi-

nistracyjnej UNMIK w Kosowie. Każdorazowo w polskim kontyngencie policyjnym służyło 115 funkcjonariuszy oraz grupy ekspertów.

42 Wspólna Deklaracja Centralnego Biura Śledczego i EUBAM, http://www.policja.pl/pol/aktualnosci/77175,dok.html (12.02.2015).


Obserwacyjną Unii Europejskiej w Gruzji i stara się utrzymywać w niej liczbę personelu na stałym poziomie 25 osób. Wśród nich są eksperci z Ministerstwa Obrony Narodowej, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, policjanci oraz osoby zatrudnione na kontrakcie w ramach misji43.

Polska zaangażowała również swój potencjał do części realizowanych przez UE misji cywilnych poza Europą. Przykładem jest ustanowiona w ramach ESDP w czerwcu 2007 roku misja policyjna w Afganistanie. Polski wkład personalny w misję to 3 policjantów44.

3. Pomiędzy idealizmem a realizmem – wyzwania w kontekście udziału Polski w operacjach pokojowych ue

W nowej pozimnowojennej rzeczywistości udział Polski w operacjach po-kojowych miał spełniać kilka funkcji: po pierwsze, integrującą Polskę ze społecz-nością międzynarodową; po drugie, adaptacyjną, a więc przystosowującą Polskę do środowiska międzynarodowego i oddziałującą na to środowisko; po trzecie, ochronną, związaną z zagwarantowaniem bezpieczeństwa. Po czwarte, wspiera-jącą realizację priorytetów w polityce zagranicznej.

Dziś o stopniu zaangażowania w operacje pokojowe w coraz większym stopniu przesądza realizm polityczny. Obecne są wprawdzie akcenty idealistycz-ne, bowiem motyw solidarności, odpowiedzialności, wiarygodności wciąż jest żywy. Następuje jednak swoiste „realistyczne przebudzenie”. Wydawać by się mogło, że tak właśnie należy odczytywać deklaracje prezydenta Bronisława Komorowskiego z sierpnia 2013 roku o końcu polityki ekspedycyjnej, jego zda-niem nieopatrznie ogłoszonej w 2007 roku, czyli miał to być koniec łatwego wysy-łania żołnierzy na antypody świata. Celem nadrzędnym ma być obrona własnego terytorium, a zaangażowanie w misje – racjonalne. Nadal dbając o wiarygodność i solidarność sojuszniczą, deklarowano udział w misjach, ale w misjach na miarę potrzeb i możliwości. Można zatem sądzić, iż dotychczas prowadzone działania Polski były ponad miarę i możliwości państwa średniej rangi. Można też przy-puszczać, iż nie zawsze racjonalnie kalkulowano potencjalne korzyści i koszty związane z polską aktywnością. Trudno jednak sobie wyobrazić sytuację, w któ-rej Polska skoncentruje się tylko i wyłącznie na obronie własnego terytorium.

43 A. Ciupiński, Wspólna…, s. 328–336.44 EUPOL w Afganistanie, http://www.info.policja.pl/inf/wspolpraca-miedzynarod/misje

-pokojowe/55334,EUPOL-w-Afganistanie.html (12.02.2015).


Konfliktogenność, która towarzyszy współcześnie stosunkom międzynarodo-wym, wyklucza taką formę izolacjonizmu.

Polskę bezsprzecznie należy postrzegać jako państwo, które aktywnie uczestniczy w działaniach na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego angażu-jąc się politycznie i militarnie we wszelkich przedsięwzięciach społeczności mię-dzynarodowej. Jedynymi ograniczeniami były i są czynniki ekonomiczne, decy-dujące o możliwościach kadrowych i organizacyjnych. Stąd polityczne decyzje o skoncentrowaniu aktywności w ramach operacji pokojowych na tych realizo-wanych w pierwszej kolejności przez NATO i UE. Oscylując pomiędzy partkula-ryzmem a solidaryzmem, angażując się w działania społeczności międzynaro-dowej, usiłowano z jednej strony wspierać realizację zasadniczych priorytetów w polityce zagranicznej, z drugiej zaś, powołując się na solidaryzm, współuczest-niczyć w rozwiązywaniu problemów nękających społeczność międzynarodową.

Polska angażuje się w część unijnych przedsięwzięć o wojskowym i cywil-nym charakterze, uzależniając skalę i charakter swego uczestnictwa od zdefi-niowanych interesów narodowych. Warto również podkreślić, iż Polska nie jest organizatorem działania innych państw UE, jest natomiast partnerem w wielu prowadzonych operacjach. Posiadane zdolności kadrowe i finansowe obligują Polskę do ukierunkowania swej aktywności na te misje, które z punktu widzenia polskiej racji stanu mają wymiar strategiczny. Do takich z całą pewnością należą misje UE, w szczególności te prowadzone w regionach istotnych z punktu widze-nia założeń realizowanej polityki zagranicznej.

Polska brała natomiast udział w misjach prowadzonych w ramach WPBiO, demonstrując w ten sposób solidarność z innymi państwami. Jak zauważa Jacek Czaputowicz, Polska przestała być jedynie konsumentem bezpieczeństwa, a stała się jego producentem. Będąc szóstym co do wielkości krajem Unii Europejskiej, jest na piątym miejscu pod względem udziału w unijnych operacjach45. Polska jest akceptowana jako partner wojskowy, a jej zaangażowanie w operacje zagra-niczne jest powszechnie uznane46. Jako europejski sojusznik jest zobowiązana do wnoszenia wkładu w umacnianie bezpieczeństwa w wymiarze regionalnym i globalnym. Niezależnie od ograniczeń towarzyszących owemu zaangażowaniu, jest to znaczący instrument realizowania zarówno interesów wspólnotowych, jak i narodowych. Jednakowoż rozwagi wymaga charakter uczestnictwa uwzględ-niający z jednej strony „potrzeby” społeczności międzynarodowej, z drugiej zaś własne możliwości.

45 J. Czaputowicz, Polityka bezpieczeństwa Polski…, s. 31.46 Ibidem, s. 35.


konkluzje

Udział w operacjach pokojowych i misjach stabilizacyjnych jest jednym z istotnych zadań, jakie stawia sobie współcześnie Polska. Pomimo zmiany filo-zofii udziału w operacjach pokojowych jest to wciąż zasadnicza forma zaangażo-wania Polski w rozwiązywanie problemów globalnych i regionalnych, a przede wszystkim forma aktywnego uczestnictwa w działaniach UE na rzecz utrzy-mania pokoju, zapobiegania konfliktom oraz wzmacniania międzynarodowego bezpieczeństwa. Niezależnie od modyfikacji charakteru zaangażowania Polski w działania społeczności międzynarodowej, udział w operacjach pokojowych UE pozostaje istotnym, aczkolwiek jednym z wielu instrumentów realizacji polityki zagranicznej.

Bibliografia

Balcerowicz Bolesław, Aktywność Polski w dziedzinie bezpieczeństwa euroatlantyckie-go, w: Polityka zagraniczna Polski po wstąpieniu do NATO i Unii Europejskiej, red. Stanisław Bieleń, Warszawa 2010.

Barcik Jacek, Europejska polityka bezpieczeństwa i obrony. Aspekty prawne i polityczne, Bydgoszcz–Katowice 2008.

Ciupiński Andrzej, Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony Unii Europejskiej. Geneza. Rozwój. Funkcjonowanie, Warszawa 2013.

Czaputowicz Jacek, Polityka bezpieczeństwa Polski – między samodzielnością a europe-izacją, „e-Politikon”, nr 4.

Drzewicki Andrzej, Strategia udziału Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w opera-cjach międzynarodowych. Aspekty polityczne i wojskowe, „Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego” 2011, vol. 5.

Kozerawski Dariusz, Kontyngenty Wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w latach 1973–1999. Konflikty – interwencja – bezpieczeństwo, Toruń 2012.

Kulesa Łukasz, Operacje Unii Europejskiej w ramach europejskiej polityki bezpieczeń-stwa i obrony, Biuletyn PISM 2004, nr 42.

Łoś-Nowak Teresa, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej z perspektywy Polski, „Przegląd Europejski” 2005, nr 1.

Madej Marek, Polityka bezpieczeństwa Polski, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 2008.


Miller Anna, Zieliński M., Misja wielonarodowych sił pokojowych w Republice Czadu (EUFOR TCHAD/RCA), Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej 2008, nr 3.

Musioł Marek, Przegląd interwencji wojskowych i cywilnych UE w Afryce na przykła-dzie Demokratycznej Republiki Konga, „Wrocławskie Studia Politologiczne” 2012, nr 13.

Pawłowski Konrad, Misje pokojowe i operacje stabilizacyjne Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej na początku XXI wieku: przesłanki i głosy krytyczne, http://www.pan-ol.lublin.pl/wydawnictwa/TPol5/Pawlowski.pdf.

Posel-Częścik Edyta, Współpraca NATO i Unii Europejskiej w dziedzinie opanowywania kryzysów, Biuletyn PISM 2004, nr 39.

Przybylska-Maszner Beata, Od strategii Unii Europejskiej na rzecz Afryki do strate-gicznego partnerstwa z Afryką – dylematy o realnej wizji współpracy, „Przegląd Strategiczny” 2011, nr 1.

Rękawek Kacper, Terlikowski Marcin, Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony UE w świetle kryzysu w Mali, Biuletyn PISM 2013, nr 21.

Stemplowski Ryszard, Wprowadzenie do analizy polityki zagranicznej, wyd. II rozsz., t. II, Warszawa 2007.

Woźnica Rafał, Rola Unii Europejskiej w realizacji postanowień porozumienia ochrydz-kiego dotyczącego policji, w: Tożsamość narodowa w społeczeństwie multietnicz-nym, red. Maciej Kawka, Irena Stawowy-Kawka, Kraków 2008.

Wójtowicz Joanna, Specyfika Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa w świe-tle postanowień Traktatu z Lizbony – instrumenty i ramy prawno-instytucjonalne, „Studia i Analizy Europejskie” 2011, nr 2.

Zajączkowski Jakub, Unia Europejska w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2006.

Zajączkowski Kamil, Polityka Unii Europejskiej wobec Afryki. Implikacje dla Polski, „Debata” 2011, nr 6.

Zięba Ryszard, Polska we Wspólnej Polityce Bezpieczeństwa i Obrony Unii Europejskiej, „Polityka i Społeczeństwo” 2012, nr 10.

Zięba Ryszard, Unia Europejska, w: Międzynarodowe stosunki polityczne, red. Marek Pietraś, Lublin 2006.

Zięba Ryszard, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Warszawa 2005.

Zięba Ryszard, Z Waszyngtonem czy Brukselą – dylemat polskiej polityki bezpieczeń-stwa, w: Unia Europejska i Polska wobec dylematów integracyjnych na początku XXI wieku, red. Mieczysław Stolarczyk, Toruń 2006.


Streszczenie

Jedynym z istotnych fragmentów realizowanej po 1989 roku polityki zagranicznej jest zaangażowanie Polski w działania społeczności międzynarodowej na rzecz umacnia-nia bezpieczeństwa w państwach i regionach konfliktogennych. Polska konsekwentnie wykorzystuje udział w operacjach pokojowych prowadzonych pod auspicjami organiza-cji międzynarodowych i koalicji ad hoc jako instrument realizacji polityki zagranicznej. Celem artykułu jest analiza motywów i skali zaangażowania Polski w operacje pokojowe UE z perspektywy polityki zagranicznej po 1989 roku. Przyjęta konstrukcja artykułu nie pozwala na wieloaspektową analizę a jedynie na skoncentrowanie się na wybranych kwestiach, a mianowicie motywach i dylematach zaangażowania Polski w operacje po-kojowe UE.

Słowa kluczowe: polska polityka zagraniczna, Unia Europejska, operacje pokojowe

PoLiSH PaRticiPation in PeacekeePing oPeRationS oF tHe euRoPean union. diLeMMaS and cHaLLengeS

Summary

One of the significant elements of the foreign policy pursued after 1989 is Poland’s engagement in the activities of the international community for strengthening the securi-ty in conflict-prone states and regions. Poland has consequently utilised the participation in peacekeeping operations, carried out under the auspices of international organisa-tions and coalitions created ad hoc, as an instrument for implementing its foreign policy. The aim of the article is the analysis of the character, scale and motives for Poland’s involvement in the peacekeeping operations of the European Union, from the perspective of the foreign policy after 1989. The adopted construction of the article does not allow to conduct a multi-faceted analysis, but only to concentrate on selected issues, namely the motives and dilemmas of Polish engagement in the European Union’s peacekeeping operations.

keywords: polish foreign policy, European Union, peacekeeping operations



Małgorzata kamola-cieślik*

PRzekSztałcenia właSnościowe SzczecińSkieJ Stoczni ReMontoweJ „gRyFia”

Po 1989 Roku

wprowadzenie

Przemiany polityczne, jakie rozpoczęły się w Polsce pod koniec lat osiem-dziesiątych XX wieku, zapoczątkowały przejście gospodarki centralnie plano-wanej do rynkowej. Na rozpoczęcie procesu transformacji systemowej – w du-żym skrócie – miały m.in. wpływ strajki z 1988 roku, obrady okrągłego stołu, wyniki częściowo wolnych wyborów parlamentarnych z 4 czerwca 1989 roku, a w konsekwencji powołanie rządu Tadeusza Mazowieckiego. Upadek komuni-zmu w Polsce nie byłoby możliwy bez Gorbaczowskiej „pierestrojki” oraz prowa-dzonej przez Stany Zjednoczone i kraje Europy Zachodniej polityki, w wyniku której doszło do jesieni ludów1.

Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych były jednym z podstawowych założeń transformacji systemowej w Polsce. 12 września 1989 roku premier T. Mazowiecki, przedstawiając program działań rządu, zobowiązał się m.in. do opracowania programu inicjującego przejście z gospodarki central-nie planowanej do rynkowej i uruchomienie procesu przekształceń w struktu-rze własnościowej majątku narodowego2. W październiku 1989 roku wicepre-mier odpowiedzialny za gospodarkę i finanse, Leszek Balcerowicz przedstawił

* dr hab. Małgorzata Kamola-Cieślik, Instytut Politologii i Europeistyki Uniwersytetu Szczecińskiego, e-mail: [email protected].

1 A. Dudek, Historia polityczna Polski 1989–2012, Wydawnictwo Znak, Kraków 2013, s. 18, 26.

2 Sprawozdanie stenograficzne z X kadencji Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (dalej: k. X SPRL), 7 posiedzenie z 12.09.1989 r., s. 8–12.

DOI: 10.18276/ap.2015.32-06

86 Małgorzata Kamola-Cieślik

projekt dokumentu Zarys programu gospodarczego, który został przyjęty przez Radę Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej (RM RP) pod zmienionym tytułem – Założenia i kierunki polityki gospodarczej kraju3. Realizacja programu roz-poczęła się na początku 1990 roku i miała charakter „szokowy” (tj. szybkiego, jednorazowego przejścia od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej). Celem rządowego programu było ograniczenie inflacji, przeciwdziałanie mo-nopolistycznym praktykom cenowym, doprowadzenie do równowagi na rynku dóbr konsumpcyjnych, ograniczenie wydatków budżetowych na obronę narodo-wą i bezpieczeństwo publiczne. Uznano, że prywatyzacja majątku państwowego nie powinna być przedmiotem terapii szokowej, dlatego rozpoczęto ją pod koniec 1990 roku.

Przemiany polityczno-gospodarcze nie tylko w Polsce, ale i w Europie Środkowo-Wschodniej spowodowały, że polskie stocznie remontowe znalazły się w trudnej sytuacji ekonomicznej.

Celem artykułu jest ukazanie procesu przekształceń własnościowych Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” (SSR „Gryfia”) w latach 1989–2015. Uwzględniono uwarunkowania instytucjonalno-prawne tego procesu. Przeprowadzono analizę decyzji rządu polskiego (w szczególności ministra prze-kształceń własnościowych, następnie ministra Skarbu Państwa) i organów przed-siębiorstwa w zakresie zmian własnościowych stoczni remontowej. Materiały źródłowe ze stoczni stanowiły podstawowy materiał badawczy wykorzystany w prezentowanym opracowaniu. Przeprowadzając syntetyczną analizę decyzji poszczególnych rządów w zakresie przekształceń własnościowych SSR „Gryfia”, starano się odpowiedzieć na następujące pytania problemowe: Jakie decyzje pod-jął rząd polski w sprawie przekształceń własnościowych SSR „Gryfia”? oraz Jakie były efekty działalności kierownictwa stoczni w zakresie zmian własnościo-wych SSR „Gryfia”? Dążąc do uzyskania odpowiedzi na tak postawione pytania badawcze, wykorzystano metodę systemową, komparatywną, decyzyjną i insty-tucjonalno-prawną.

3 M. Bałtowski, M. Miszewski, Transformacja gospodarcza w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 171.

87Przekształcenia własnościowe Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia”...

1. Polityka rządu RP oraz działalność kierownictwa stoczni w zakresie przekształceń własnościowych Szczecińskiej Stoczni Remontowej „gryfia”

Powstanie SSR „Gryfia” było związane z działalnością Stoczni Szczecińskiej, która w 1951 roku utworzyła Wydział Remontowy na Wyspie Górnej Okrętowej (zwanej potocznie Gryfia). W październiku 1952 roku, zgodnie z polityką rzą-du oddzielania stoczni remontowych od produkcyjnych, utworzono z Wydziału Remontowego Stoczni Szczecińskiej Bazę Remontową „Gryfia”. W listopadzie tego samego roku, na podstawie zarządzenia ministra przemysłu maszynowego i żeglugi, Baza Remontowa „Gryfia” zmieniła nazwę na Szczecińską Stocznię Remontową. W czerwcu 1987 roku dodano do nazwy przedsiębiorstwa człon „Gryfia”4.

Od początku przemian ustrojowych Polski do marca 1996 roku SSR „Gryfia” była przedsiębiorstwem państwowym. Zadania stoczni polegały m.in. na remontach, budowie i przebudowach statków; stocznia zajmowała się rów-nież produkcją konstrukcji stalowych i odlewów. Organami stoczni remontowej w Szczecinie były: ogólne zebranie pracowników, rada pracownicza i dyrektor przedsiębiorstwa państwowego. Kompetencje ogólnego zebrania pracowników nie były zbyt duże. Należało do niego m.in. uchwalanie statutu (na wniosek dy-rektora) i planów przedsiębiorstwa, roczna ocena działalności rady pracowniczej i dyrektora5. Rada pracownicza SSR „Gryfia” powoływała i odwoływała dy-rektora przedsiębiorstwa oraz wyrażała zgodę na utworzenie lub przystąpienie do spółki prawa handlowego. Ponadto podejmowała uchwały w sprawie przed-siębiorstwa, m.in. w zakresie inwestycji, zmian w strukturze i kierunków jego działalności. Dyrektor SSR „Gryfia” zarządzał stocznią oraz reprezentował ją na zewnątrz. Organem założycielskim SSR „Gryfia” był minister transportu i gos-podarki morskiej, który prowadził politykę państwa dotyczącą funkcjonowania oraz rozwoju transportu i gospodarki morskiej.

Od 1990 roku podstawowym organem wykonawczym, określającym kie-runki przekształceń własnościowych a następnie ich realizację, był minister przekształceń własnościowych6. W ramach swoich kompetencji decyzyjnych miał on m.in. prawo do wyrażania zgody na przekształcenie przedsiębiorstwa

4 P. Prus, Gryfia. Stocznia na wyspie. Monografia na 55-lecie istnienia, Verlag & Publisher Szczecińska Stocznia Remontowa GRYFIA SA, Szczecin 2007, s. 10.

5 Ustawa z 25.09.1981 r. o samorządzie załogi, Dz.U. 1981, nr 24, poz. 123.6 Ustawa z 18.07.1990 r. o utworzeniu urzędu Ministra Przekształceń Własnościowych,

Dz.U. 1990, nr 51, poz. 299.


państwowego w spółkę Skarbu Państwa (SP) i podejmowania czynności praw-nych związanych ze sprzedażą akcji. 1 października 1996 roku w miejsce re-sortu przekształceń własnościowych powołano Ministerstwo Skarbu Państwa (MSP)7. Minister SP otrzymał znacznie szerszy zakres kompetencji niż mini-ster przekształceń własnościowych. Należało do niego m.in. inicjowanie procesu przekształceń własnościowych, powoływanie i odwoływanie organów spółek. Minister miał również uprawnienia organu właścicielskiego wobec jednoosobo-wych spółek Skarbu Państwa (j.s. SP).

W pierwszych latach transformacji ustrojowej w Polsce zmniejszyła się licz-ba zamówień na usługi SSR „Gryfia”. Stocznia przestała świadczyć usługi dla floty Związku Radzieckiego i Niemieckiej Republiki Demokratycznej, a jedno-cześnie znacznie zmniejszyło się zapotrzebowanie na usługi ze strony armatorów krajowych i państw Europy Zachodniej.

Trudna sytuacja finansowa SSR „Gryfia” spowodowała, że w 1990 roku rada pracownicza – wraz z dyrekcją przedsiębiorstwa – opracowała program re-strukturyzacji. Jednocześnie w czerwcu 1991 roku wiceminister przekształceń własnościowych Tomasz Stankiewicz poinformował dyrekcję oraz radę pracow-niczą o zakwalifikowaniu stoczni do przedsiębiorstw państwowych, które wy-typowano do powszechnej prywatyzacji. Rozpoczęcie tego procesu było moż-liwe pod warunkiem wyrażenia zgody przez radę pracowniczą i dyrekcję na przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w j.s. SP. Propozycja MPW nie została przyjęta przez organa przedsiębiorstwa8. Zdaniem rady pracowniczej, przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w j.s. SP w ramach Programu Powszechnej Prywatyzacji (PPP) mogło doprowadzić do destabilizacji organi-zacji, zarządzania i pracy produkcyjnej stoczni. Uznano także, że podjęcie przez MPW decyzji w tej sprawie było przedwczesne, ponieważ przedsiębiorstwo reali-zowało program restrukturyzacyjny. Jego celem było przystosowanie stoczni do warunków rynkowych, m.in. aktywizowano produkcję, obniżano koszty produk-cji i wykorzystania zasobów ludzkich.

Realizacja programu restrukturyzacji przyczyniła się do redukcji miejsc pracy. W 1990 roku SSR „Gryfia” zatrudniała 3079 pracowników, a w 1991 roku – 2679. Wdrożenie założeń programu restrukturyzacji stoczni gwarantowało

7 Ustawa z 8.08.1996 r. o urzędzie Ministra Skarbu Państwa, Dz.U. 1996, nr 106, poz. 493.8 Archiwum Państwowe w Szczecinie (dalej: APS), SSR „Gryfia”, sygn. 294, Uchwała

nr 41/IV/91 z posiedzenia rady pracowniczej z 8.07.1991 r. dotycząca przekształcenia stoczni w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, k. 1.


przygotowanie jej do procesu prywatyzacji9. W trakcie realizacji programu re-strukturyzacji SSR „Gryfia”, w 1991 roku, nastąpił spadek zamówień na usługi stoczni, a sama restrukturyzacja przebiegała wolno. W 1990 roku wyremontowa-no 326 statków, a w następnym roku – 291. Przedsiębiorstwo znalazło się w trud-nej sytuacji finansowej, co m.in. wynikało ze zobowiązania do spłaty kredytu na bieżącą działalność stoczni w wysokości 5 mln zł10. W tej sytuacji premier Jan Krzysztof Bielecki zaproponował SSR „Gryfii” nisko oprocentowany kredyt z Banku Rozwoju – 2 mln zł11.

Pomimo rządowej pomocy, działalność przedsiębiorstwa nadal przynosi-ła straty. W roku 1994 roku straty stoczni wyniosły 30 mln zł, była to wartość zbliżona do wartości majątku przedsiębiorstwa. W ocenie Zakładowej Komisji Związkowej Pracowników Gospodarki Morskiej za wzrost zadłużenia oraz utracenie płynności finansowej stoczni odpowiedzialność ponosił jej dyrektor Tomasz Gadomski oraz rada pracownicza i przedstawiciele NSZZ „Solidarność 80”. Z kolei rada pracownicza za trudną sytuację finansową stoczni obwiniała jej dyrektora, któremu zarzuciła brak kompetencji oraz podejmowanie decyzji je-dynie o doraźnych działaniach12. W celu przeciwdziałania niekorzystnej sytuacji przedsiębiorstwa, w 1994 roku dyrektor T. Gadomski opracował Program re-strukturyzacji SSR „Gryfia”, który został przesłany do Ministerstwa Transportu i Gospodarki Morskiej (MTiGM)13 bez uprzedniej konsultacji z radą pracowniczą oraz ogólnym zebraniem pracowników, co było niezgodne z Ustawą z 25 wrze-śnia 1981 roku o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego. Dyrektor wystąpił ponadto z wnioskiem do organu założycielskiego o wszczęcie bankowe-go postępowania ugodowego. Pomorski Bank Kredytowy SA odrzucił Program restrukturyzacji SSR „Gryfia”. Problemy związane z brakiem płynności finan-sowej stoczni oraz niepomyślnie przebiegającą współpraca między organami

9 Ibidem, sygn. 885, Analiza działalności gospodarczej za rok 1991, Szczecin, marzec 1992, k. 24.

10 Ibidem, sygn. 294, Protokół z posiedzenia rady pracowniczej w dniu 26.08.1991 r., k. 4. 11 Szerzej: M. Kamola-Cieślik, Polityka przekształceń własnościowych przedsiębiorstw

państwowych w okresie transformacji systemowej w Polsce, Wydawnictwo ZAPOL, Szczecin 2013, s. 331.

12 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej (dalej: MTiGM), sygn. 9/195, Uchwała nr 20/VI/94 rady pracowniczej Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia”, Szczecin, 21.06.1994 r., k. 37–39.

13 Ibidem, Pismo dyrektora Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” Tomasza Gadomskiego do ministra transportu i gospodarki morskiej Bogusława Liberadzkiego w sprawie Programu restrukturyzacji Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia”, 19.05.1994 r., k. 230.


przedsiębiorstwa sprawiły, że proces prywatyzacji SSR „Gryfia” nie był tematem rozmów organów przedsiębiorstwa z MPW i MTiGM.

Powołanie na stanowisko dyrektora SSR „Gryfia” Mariana Litwiniaka otwo-rzyło nowy etap w działalności stoczni. Rada pracownicza oraz związki zawodo-we oczekiwały od nowej dyrekcji opracowania, a następnie realizacji programu naprawczego przedsiębiorstwa. Dwa miesiące od powołania na stanowisko dy-rektora rada wyraziła swoje niezadowolenie z powodu opóźniającego się terminu opracowania programu i występujących podczas remontów statków negatywnych zjawisk, co niekorzystnie wpływało na wyniki ekonomiczne przedsiębiorstwa14. O sytuacji poinformowano ministra transportu i gospodarki morskiej Bogusława Liberadzkiego NSZZ „Solidarność 80”, prosząc go o podjęcie działań w celu po-prawy sytuacji ekonomicznej stoczni.

W listopadzie 1994 roku dyrektor przedsiębiorstwa poinformował wice-ministra transportu i gospodarki morskiej Zenona Dereszkiewicza, że rozwią-zaniem problemów finansowych firmy będzie otwarcie bankowego postępowa-nia naprawczego i opracowanie programu naprawczego, który był jego częścią. Analizując materiał badawczy, można uznać, że bankowe postępowanie ugodowe było jedyną szansą na uratowanie i oddłużenie SSR „Gryfia”. Alternatywą dla tej propozycji mogło być tylko ogłoszenie upadłości firmy. Takie rozwiązanie nie było jednak brane pod uwagę przez dyrekcję stoczni, radę pracowniczą oraz związki zawodowe. Stanowisko dyrektora M. Litwiniaka zostało zaakceptowa-ne przez przedstawiciela organu założycielskiego, który zobowiązał dyrektora stoczni do przedstawienia projektu programu naprawczego15. Po zaakceptowaniu przez radę pracowniczą i związki zawodowe, dokument trafił do organu założy-cielskiego, który ocenił go jako wewnętrznie spójny i logiczny; wskazano także, że przy wsparciu banku projekt ma w pełni szansę na realizację. Program na-prawczy został zaaprobowany przez Pomorski Bank Kredytowy SA w Szczecinie – stanowił załącznik do wniosku o wszczęcie postępowania bankowego16, które rozpoczęto 21 stycznia 1995 roku.

14 APS, SSR „Gryfia”, sygn. 298, Uchwała nr 47/VI/94 rady pracowniczej Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” z 18.10.1994 r., k. 6.

15 AAN, MTiGM, sygn. 9/195, Notatka ze spotkania w dniu 4.11.1994 r. w MTiGM Z. Dereszkiewicza z przedstawicielami Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” w osobach dyrektora stoczni M. Litwiniaka oraz przewodniczącego rady pracowniczej P. Sikorskiego, Warszawa, listopad 1994 r., k. 18, 19.

16 APS, SSR „Gryfia”, sygn. 299, Protokół z posiedzenia rady pracowniczej z dnia 26.01.1995 r., k. 1.


W kwietniu 1995 roku rada pracownicza, zebranie delegatów oraz NSZZ „Solidarność 80” wyrazili zgodę na przekształcenie SSR „Gryfia” w j.s. SP w ra-mach realizacji programu naprawczego, upoważniając dyrektora stoczni do roz-poczęcia tego procesu17.

W październiku 1995 roku prezes zarządu Pomorskiego Banku Kredytowego SA Barbara Bartkowiak poinformowała MTiGM oraz MPW o zasadach zawartej ugody bankowej między SSR „Gryfia” a jej wierzycielami, którą przeprowadził bank18. Ugodą objęto 390 wierzycieli, a łączne zadłużenie SSR „Gryfia” wyniosło 42,9 mln zł. Ustalone między stronami warunki oznaczały redukcję zadłużenia stoczni do wysokości 5,7 mln zł. Jednocześnie SSR „Gryfia” miała również inne zobowiązania finansowe (w wysokości 14,7 mln zł), które nie zostały włączone do bankowego postępowania ugodowego (m.in. wobec ZUS).

Ugoda przewidywała wdrożenie programu naprawczego przedsiębiorstwa, którego celem była restrukturyzacja. Główne jej płaszczyzny, określone w pro-gramie, dotyczyły restrukturyzacji: majątkowej, zasobów ludzkich, finansowej oraz zmian w strukturze organizacyjnej i zarządzania. Fundamentem programu była restrukturyzacja finansowa polegająca na oddłużeniu firmy. Bankowe po-stępowanie ugodowe poprawiło sytuację finansową SSR „Gryfia”, jednocześnie oznaczało jednak pewne ograniczenia. W celu zabezpieczenia bieżącej działal-ności oraz spłaty zobowiązań zaległych, stocznia musiała zrezygnować z działal-ności inwestycyjnej.

Istotnym elementem programu naprawczego SSR „Gryfia” było przekształ-cenie w szybkim czasie przedsiębiorstwa państwowego w j.s. SP, co miało być wstępem do właściwej prywatyzacji. Komercjalizacja stoczni dawała duże szanse na poprawę procesów zarządzania przedsiębiorstwem czy zwiększenie roli kadry zarządzającej.

W styczniu 1996 roku dyrektor SSR „Gryfia” – wraz z radą pracowniczą – złożył wniosek do ministra przekształceń własnościowych w sprawie prze-kształcenia przedsiębiorstwa w j.s. SP. Wniosek został negatywnie oceniony przez ministerstwo z uwagi na braki formalne (nie dołączono wszystkich wyma-ganych dokumentów). Opracowany po raz drugi wniosek – przez tymczasowego

17 Ibidem, Uchwała nr 20/VI/95 rady pracowniczej Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” z dnia 30.05.1995 r. w sprawie wyrażenia zgody na przekształcenie Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, k. 8.

18 AAN, MTiGM, sygn. 9/197, Pismo prezes zarządu Pomorskiego Banku Kredytowego SA Barbary Bartkowiak do wiceministra transportu i gospodarki morskiej Zenona Dereszkiewicza w sprawie warunków ugody bankowej między Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” a jej wierzycielami, Szczecin, 4.10.1995 r., k. 12, 13.


kierownika SSR „Gryfia” Pawła Sikorskiego i radę pracowniczą – został złożony w MPW wraz z niezbędnymi dokumentami, a następnie przyjęty.

Minister przekształceń własnościowych Wiesław Kaczmarek, po zapozna-niu się z przedstawioną przez organa przedsiębiorstwa sytuacją stoczni uznał, że należy ją przekształcić w j.s. SP. Zdaniem ministra, komercjalizacja miała uła-twić zarządzanie podmiotem gospodarczym oraz podnieść jego wiarygodność na rynku.

Do wniosku dołączono również opinię ministra transportu i gospodar-ki morskiej B. Liberadzkiego, dotyczącą prywatyzacji tego przedsiębiorstwa z udziałem Polskiej Żeglugi Morskiej (PŻM). Minister B. Liberadzki, powołując się na propozycje dyrektora PŻM Janusza Lembasa, zasugerował, że najlepszym rozwiązaniem dla przedsiębiorstw gospodarki morskiej na Pomorzu Zachodnim byłaby współpraca szczecińskiego armatora ze SSR „Gryfia”, zapewniłaby ona bowiem możliwość remontowania statków w Polsce, co byłoby korzystne dla ar-matora i stoczni19. W ramach współpracy miały nastąpić powiązania kapitałowe pomiędzy PŻM a SSR „Gryfia”. Minister B. Liberadzki zaproponował przeję-cie przez PŻM 26% akcji stoczni w sposób ustalony przez MPW. Oprócz szcze-cińskiego armatora część akcji stoczni miała zostać objęta m.in. przez Pomorski Bank Kredytowy SA.

Propozycja dyrektora PŻM J. Lembasa, zaaprobowana przez ministra trans-portu i gospodarki morskiej, oznaczała dla SSR „Gryfia” perspektywę stabilno-ści zleceń i wykorzystania jej potencjału produkcyjnego. Jednocześnie pomoc banku w procesie prywatyzacji dawała szansę na finansowe wsparcie większych przedsięwzięć inwestycyjnych. Niestety, minister przekształceń własnościowych nie odniósł się do przedstawionej propozycji prywatyzacji SSR „Gryfia”. W wy-jaśnieniach dla Najwyższej Izby Kontroli (NIK), która analizowała przemiany własnościowe i strukturalne w morskich stoczniach remontowych oraz ich sytu-ację ekonomiczną, minister stwierdził, „że nie wyraził zgody na prywatyzację stoczni przez przedsiębiorstwo państwowe, jakim jest PŻM”20.

19 Ibidem, sygn. 9/194, Pismo ministra transportu i gospodarki morskiej Bogusława Liberadzkiego do ministra przekształceń własnościowych Wiesława Kaczmarka w sprawie wnio-sku Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” o przekształcenie tego przedsiębiorstwa w jed-noosobową spółkę Skarbu Państwa, Warszawa, 3.04.1996 r., k. 90–92.

20 Najwyższa Izba Kontroli, Delegatura w Szczecinie, Informacja o wynikach kontroli przekształceń własnościowych w morskich stoczniach remontowych, Szczecin, lipiec1998 r., s. 21.


2. Polityka prywatyzacyjna rządu RP wobec Szczecińskiej Stoczni Remontowej „gryfia” Sa

28 marca 1996 roku SSR „Gryfia” została przekształcona w j.s. SP na pod-stawie art. 5 u. 1 pkt 1 ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych21.

1 kwietnia w wyniku przekształcenia stoczni remontowej w j.s. SP resort transportu i gospodarki morskiej utracił wpływ na nią. Nadzór właścicielski nad SSR „Gryfia” SA objęło MPW. W wyniku przeprowadzonej reformy centrum administracyjno-gospodarczego rządu, od października 1996 roku w miejsce MPW powołano resort Skarbu Państwa. W grupie j.s. SP związanych z gospo-darką morską, przejętych przez MSP od resortu przekształceń własnościowych, znalazła się m.in. SSR „Gryfia” SA.

Realizacja bankowego postępowania ugodowego – przeprowadzona przy pełnej dyscyplinie finansowej i organizacyjnej – przyniosła oczekiwany rezultat. Stocznia odzyskała rentowność oraz płynność finansową, jednak jej działalność nie pozostała wolna od zagrożeń, m.in. takich tak sezonowość sprzedaży, brak długoterminowych kontraktów, niski poziom inwestycji. Zgodnie z założeniami programu naprawczego ograniczono liczbę pracowników. Pod koniec 1995 roku w stoczni zatrudnionych było 1895 osób, a w połowie 1997 roku – 1753 pracow-ników.

Zgodnie z Ustawą z 7 października 1999 roku o wspieraniu restrukturyzacji przemysłowego potencjału obronnego i modernizacji technicznej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej – SSR „Gryfia” SA (również Stocznia Remontowa „Nauta” SA i Morska Stocznia Remontowa SA) zostały zaliczone do przemysło-wego potencjału obronnego22, co spowodowało, że ich ewentualna prywatyzacja mogła być dokonana przez ministra Skarbu Państwa po uprzednim zasięgnięciu opinii u ministra gospodarki. Zgodnie z decyzją Rady Ministrów SSR „Gryfia” SA miała zostać objęta programem prywatyzacji, który miał zostać poprzedzo-ny jej restrukturyzacją. Sytuacja finansowa stoczni w 1999 roku była dobra, co pozwalało przypuszczać, że nie ma zagrożenia dla jej działalności w następnym roku.

W tym samym czasie Zespół do spraw Restrukturyzacji i Prywatyzacji SSR „Gryfia” SA rozpoczął prace nad przygotowaniem koncepcji konsolidacji

21 Archiwum Zakładowe Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA (dalej: AZ SSR „Gryfia” SA), Akt notarialny przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” w spółkę akcyjną, Szczecin, 28.03.1996 r., k. 1.

22 Ustawa z 7.10.1999 r. o wspieraniu restrukturyzacji przemysłowego potencjału obronne-go i modernizacji technicznej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1999, nr 83, poz. 932.


stoczni remontowych na terenie województwa zachodniopomorskiego23. Program obejmował SSR „Gryfia” SA, Morską Stocznię Remontową SA oraz Stocznię Remontową „Parnica” Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (SR „Parnica” Sp. z o.o.)24 Dla SSR „Gryfia” SA najważniejsza była konsolidacja ze stocznią re-montową w Świnoujściu, która była w lepszej sytuacji finansowej i miała większe możliwości świadczenia usług remontów statków niż SR „Parnica”. W związku z tym uczestnictwo SR „Parnica”. w projekcie konsolidacji stoczni remontowych było uzależnione od udziału w nim MSR SA.

W ocenie rady nadzorczej oraz zarządu SSR „Gryfia” koncepcja konso-lidacji szczecińskiej stoczni z MSR SA miała przynieść korzyści obu podmio-tom (m.in. stocznie mogły podjąć wspólną działalność w zakresie: zaopatrze-nia, finansów, zatrudnienia, marketingu). W rzeczywistości kierownictwo SSR „Gryfia” obawiało się konkurencji na rynku usług remontów statków. Tym bar-dziej że przewidywana prywatyzacja MSR dla „Gryfii”, która nie zostałaby pod-dana procesowi prywatyzacji, mogłaby zadecydować o istnieniu szczecińskiej stoczni. Tak widział to prezes zarządu „Gryfii” Janusz Jagielski: „gdyby MSR SA przejął konkurent, to spotkałby nas los zbliżony do «Parnicy». Stocznia ta ma lepszą lokalizację i byłaby dla nas konkurencją”25.

Koncepcja konsolidacji stoczni remontowych województwa zachodniopo-morskiego – od ogłoszenia upadłości „Parnicy” – zaczęła obejmować dwa przed-siębiorstwa. Propozycja zjednoczenia stoczni została jednak przyjęta sceptycz-nie przez zarząd MSR. Dyrektor stoczni w Świnoujściu ocenił ją następująco: „co nam może jednak zaoferować Gryfia, a co my jej? Stocznie remontowe nie mają różnych produktów, by się uzupełniać. Ja jestem zwolennikiem konkuren-cji i będę konkurował”26. Rada nadzorcza MSR nie zajęła jednak tak radykalne-go stanowiska, jak dyrektor i nie przekreśliła definitywnie współpracy między przedsiębiorstwami. Stwierdzono m.in.: „nie może być o niej mowy, dopóki MSR SA nie zostanie sprywatyzowane. (…) Konsolidacja mogłaby wstrzymać i tak już opóźniony proces jej prywatyzacji”27.

23 AZ SSR „Gryfia” SA, Uchwała nr 54/II/99 rady nadzorczej Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA z siedzibą w Szczecinie z 25.04.1999 r., k. 1.

24 M. Kamola-Cieślik, Przekształcenia własnościowe Stoczni Remontowej „Parnica” w Szczecinie w okresie transformacji systemowej w Polsce, w: Oblicza polskiej modernizacji. Próba bilansu transformacji systemowej III Rzeczypospolitej, red. E. Krasucki, T. Sikorski, A. Szczepańska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 292.

25 AZ SSR „Gryfia” SA, Protokół nr 15/II/99 z posiedzenia rady nadzorczej drugiej ka-dencji Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA z 31.01.1999 r., k. 1.

26 A. Kraśnicki, O co chodzi Gryfii? „Gazeta Wyborcza. Szczecin” z 3.03.1999.27 Najpierw prywatyzacja, „Gazeta Wyborcza. Szczecin” z 24.04.1999.


Zarząd „Gryfii” do sprawy konsolidacji stoczni powrócił w 2002 roku, przedstawiając program zatytułowany Wstępna koncepcja konsolidacji SSR „Gryfia” SA z Morską Stocznią Remontową SA28. Dokument ten spotkał się z kry-tyką władz oraz związków zawodowych działających w MSR, m.in. ze wzglę-du na błędy merytoryczne (np. dotyczące struktury holdingowej) i dość wysokie koszty realizacji. Rozmowy i spotkania kierownictwa obu stoczni z udziałem wiceministra gospodarki Andrzeja Szarawarskiego potwierdziły, że MSR nie była zainteresowania konsolidacją z „Gryfią”. Zawarta umowa o współpracy po-między stoczniami pozwoliła jednak obu stoczniom na korzystanie z potencjału produkcyjnego.

Pomimo obowiązku przygotowania przez Ministerstwo Gospodarki, a na-stępnie przez MSP programu restrukturyzacji i koncepcji prywatyzacji „Gryfii” na lata 2002–2005, dokumenty nie zostały opracowane. Nie prowadzono również analiz, czego skutkiem były opóźnienia w dostosowaniu „Gryfii” do funkcjono-wania w warunkach gospodarki rynkowej.

W 2001 roku działalność spółki przyniosła stratę w wysokości 4,8 mln zł29, mimo że przychody ze sprzedaży usług były wyższe od wykonanych w 2000 roku o 3,23%. Na ten wynik wpływał m.in. niekorzystny kurs walutowy. Nie bez znaczenia był też brak strategii rozwoju firmy. W latach 2002–2004 stocznia tyl-ko w 2002 roku osiągnęła zysk netto (wyniósł on 0,7 mln zł). Działalność spółki od 2003 do 2004 roku zamknęła się łączną stratą w wysokości 13 mln zł30. W tym samym czasie w szczecińskiej stoczni remontowej wybudowano m.in. prom sa-mochodowo-pasażerski oraz trawler dla norweskiego armatora.

Straty poniesione przez stocznię w latach 2002–2004 były związane z przyj-mowaniem zleceń produkcyjnych na podstawie błędnie opracowanych kalkulacji ich opłacalności. Innymi przyczynami strat było niedotrzymywanie przez stocz-nię terminów wykonania remontów statków. Ponadto niezrozumiałe były decyzje

28 AZ SSR „Gryfia” SA, Uchwała nr 92/III/02 w sprawie zaopiniowania Wstępnej koncepcji konsolidacji Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA z Morską Stocznią Remontową SA, k. 3.

29 Ibidem, Uchwała nr 462/III/02 zarządu Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA podjęta 13.03.2002 r. w sprawie oceny przez radę nadzorczą sprawozdania finansowego za okres od 1.01.2001 r. do 31.12.2001 r., k. 1.

30 Ibidem, Uchwała nr 607/III/04 zarządu Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA z siedzibą w Szczecinie podjęta 16.04.2004 r. w sprawie przedłożenia radzie nadzorczej do oceny sprawozdania finansowego za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2003 r., k. 1.


zarządu „Gryfii” w sprawie podnoszenia wynagrodzeń pracownikom, pomimo pogorszenia się sytuacji ekonomicznej spółki31.

W 2005 roku kierownictwo „Gryfii” przyjęło program Działania napraw-cze dla SSR „Gryfia” SA oraz Strategiczny plan wieloletni dla SSR „Gryfia” SA. Dokumenty te zostały pozytywnie zaopiniowane przez resort Skarbu Państwa. Realizacja przyjętych założeń miała na celu unowocześnienie środków produkcji, przeprowadzenie zmian organizacyjnych w strukturze spółki, poprawę efektyw-ności wykorzystania potencjału produkcyjnego, restrukturyzację sfery socjalnej i zatrudnienia. Dzięki realizacji programów stocznia remontowa w Szczecinie miała osiągnąć stabilizację finansową i dobrą pozycję na rynku, zwiększyć efek-tywność ekonomiczną oraz starać się pozyskać inwestora zainteresowanego na-byciem akcji SSR „Gryfia” SA. W latach 2005–2007 nastąpiła poprawa sytuacji finansowej spółki, która uzyskała dodatni wynik finansowy. Sytuacja ta nie była stabilna, bo już od 2008 roku „Gryfia” utraciła płynność finansową. Przyczyną były mniejsze przychody stoczni ze sprzedaży usług przy jednoczesnym braku obniżenia kosztów stałych. Ponadto nie pozyskano inwestora zainteresowanego zakupem akcji spółki, która nadal była własnością SP.

W sierpniu 2010 roku związkowcy „Gryfii” zawiązali spółkę pracowniczą Gryfia Storem Sp. z o.o. Spółce nie udało się jednak zebrać potrzebnego kapitału do przeprowadzenia prywatyzacji pracowniczej32. Kilka miesięcy później nadzór właścicielski nad „Gryfią” objął Fundusz Inwestycyjny Zamknięty Mars (FIZ Mars)33. Tym samym nadzorem właścicielskim została objęta MSR. Funduszem zarządzało MS Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych SA, którego głównym celem było podniesienie wartości podmiotów gospodarczych tworzących masę funduszu.

Po przejęciu „Gryfii” przez FIZ Mars przystąpiono do stabilizacji finanso-wej stoczni. Fundusz udzielił „Gryfii” pożyczek i poręczeń, które pozwoliły jej na spłatę kredytów oraz udzielenie gwarancji wykonania kontraktu. W 2012 roku w ramach zmian własnościowych rozpoczął się proces konsolidacji SSR „Gryfia”

31 Ibidem, Uchwała nr 86/III/02 rady nadzorczej Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA z 27.07.2002 r. w sprawie wyrażenia opinii odnośnie przekroczenia wskaźnika przy-rostu wynagrodzeń, k. 1.

32 A. Kraśnicki, Gryfia chce robić zrzutę, APR zamyka ten temat, „Gazeta Wyborcza. Szczecin” z 3.09.2010, s. 3.

33 W 2010 r. Agencja Rozwoju Przemysłu SA (spółka SP) powołała FIZ Mars, do które-go wniosła udziały SSR „Gryfia” SA. Stocznia remontowa w Szczecinie nadal pozostała spółką SP, podlegającą bezpośrednio FIZ Mars. Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Stoczni Remontowej „Gryfia” na zapytanie posła na Sejm RP Grzegorza Napieralskiego, 7.04.2015, http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/57471466 (24.05.2015).


SA z MSR SA. Pracownicy świnoujskiej stoczni remontowej byli przeciwni po-łączeniu obu stoczni, uważając, że zła sytuacja finansowa „Gryfii” źle wpłynie na rentowność MSR, a w konsekwencji może doprowadzić do upadku obu spół-ek. Przewodniczący związków zawodowych MSR Dariusz Sarnowski uważał, że konsolidacja stoczni „to pomysł ratowania «Gryfii», która sama nie może stanąć na nogi”34. Innego zdania było kierownictwo obu stoczni. Prezes Lesław Hnat zapewnił, że wybór takiej formy działalności spółek został poprzedzony analiza-mi przeprowadzonymi na zlecenie głównego udziałowca – FIZ Mars, z których wynikało, iż stocznie w obecnej formie nie mają szans kontynuować działalności. Konsolidacja stoczni była reakcją na zmiany na rynku usług stoczni remonto-wych.

Połączenie „Gryfii” z MSR zaakceptowały rady nadzorcze obu spółek. Zanim nastąpiła konsolidacja rozpoczęto restrukturyzację majątkową spółek, której celem było obniżenie stałych kosztów działalności. Sprzedano większość terenów stoczni w Szczecinie i Świnoujściu, które były niewykorzystane od wie-lu lat, a obciążały finansowo spółki. W „Gryfii” przeprowadzono restrukturyza-cję zatrudnienia, redukując miejsca pracy w administracji.

We wrześniu 2013 roku w wyniku połączenia szczecińskiej i świnoujskiej stoczni remontowych utworzono jeden podmiot – Morską Stocznię Remontową „Gryfia” SA w Szczecinie (MSR „Gryfia” SA)35, w którym zatrudniono 800 pra-cowników. Nowo powstała spółka świadczyła usługi w zakresie remontów i bu-dowy statków oraz produkcji konstrukcji offshore. Największym akcjonariuszem „Gryfii” był FIZ Mars (80,29% akcji). Dysponentem pozostałych akcji stocz-ni byli pracownicy – 12,24% i SP – 7,46%. Konsolidacja stoczni remontowych pozwoliła „Gryfii” na bardziej racjonalne wykorzystanie środków produkcji i zwiększenie mocy produkcyjnych.

W 2013 roku „Gryfia” osiągnęła 1 mln zł zysku i zmniejszyła zadłuże-nie. Poprawa sytuacji finansowej była przede wszystkim związana z uzyska-niem przez nią środków ze sprzedaży majątku. W kolejnym roku władze stocz-ni, w celu poprawy organizacji pracy i uzyskania dodatkowych oszczędności, rozpoczęły restrukturyzację organizacyjną stoczni polegającą na outsourcingu niektórych usług. Wydzielono ze struktury organizacyjnej stoczni niektóre za-dania i przekazano je do wykonania innym podmiotom. Planowano wydzielić

34 P. Jasina, Stocznie: Morska nie chce z Gryfią, 14.06.2013, http://www.strefabiznesu.gp24.pl/print/artykul/stocznie-morska-nie-chce-z-gryfią (24.05.2015).

35 Morska Stocznia Remontowa „Gryfia” SA. Silna, stabilna, konkurencyjna, „Czas Gryfii”, dodatek do „Kuriera Szczecińskiego” z 13–15.06.2014, s. 9.


ze stoczni Centrum Usług Wspólnych, Wydział Obróbki Skrawaniem i Usługi Służb Utrzymania Ruchu. „Gryfia” miała natomiast skupiać się na działalności produkcyjnej i związanej ze sprzedażą, marketingiem, projektowaniem, kontrak-towaniem. Związki zawodowe działające w „Gryfii” były przeciwne wprowa-dzeniu outsourcingu. Zmiany miały spowodować redukcję miejsc pracy z 852 do 515 w stoczni remontowej oraz oznaczały brak gwarancji pracy w spółkach, które miały zostać utworzone na bazie wydzielonych ze stoczni36 komórek. Chcąc wy-wrzeć wpływ na kierownictwu stoczni, związkowcy zorganizowali strajk oraz wystosowali list otwarty do premiera Donalda Tuska, prosząc o pomoc w roz-wiązaniu sporu zbiorowego związanego z redukcją miejsc pracy w MSR „Gryfia” SA37. Premier D. Tusk nie udzielił wsparcia pracownikom stoczni (nie odpowie-dział na list).

W lipcu 2014 roku w wyniku rozmów pomiędzy kierownictwem stocz-ni remontowej a jej pracownikami, przy udziale ministra Skarbu Państwa Włodzimierza Karpińskiego, strony podpisały porozumienie. Ustalono m.in. gwa-rancje zatrudnienia i warunki przejścia stoczniowców do nowego pracodawcy.

Wyniki działalności MSR „Gryfia” SA za 2014 rok są niedostępne. Zdaniem prezes stoczni Hanny Hanć (która została powołana na to stanowisko w lutym 2015 r.) spółka zwiększyła swoje przychody w porównaniu z 2013 rokiem38. Prezes zapowiedziała podanie szczegółowych danych po zakończeniu badań wy-ników prowadzonych przez audytora.

zakończenie

W omawianym okresie poszczególne rządy nie wypracowały koncepcji prze-kształceń własnościowych stoczni remontowych. Dokumenty opracowane przez Radę Ministrów RP w zakresie zmian własnościowych przedsiębiorstw państwo-wych nie zawierały kierunków, metod i środków przeprowadzenia restruktu-ryzacji, a następnie prywatyzacji SSR „Gryfia”. Brak koncepcji przekształceń własnościowych „Gryfii” spowodował, że rząd RP angażował się w sprawy tego przedsiębiorstwa w ograniczonym stopniu.

36 M. Rabenda, Spór zbiorowy o obróbkę skrawaniem w Gryfii, „Gazeta Wyborcza. Szczecin” z 14.05.2014, s. 28.

37 List otwarty związkowców zawodowych MSR Gryfia do premiera, 13.03.2014, http://www.iswinoujscie.pl/drukuj/30748/ (14.04.2014).

38 E. Kubowska, Czas na rozwój, rozmowa z Hanną Hanć, prezes Morskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” w Szczecinie, „Kurier Szczeciński” z 30.03.2015, s. 11.


Odpowiadając na pierwsze pytanie postawione na początku artykułu, na-leży stwierdzić, że w latach 1990–2015 minister przekształceń własnościowych (minister Skarbu Państwa), odpowiadający za przebieg zmian własnościowych przedsiębiorstw państwowych, nie podjął działań zmierzających do zwiększenia zainteresowania podmiotów zagranicznych nabyciem akcji stoczni remontowej w Szczecinie. Tym samym SSR „Gryfia” (obecnie MSR „Gryfia” SA) do dzisiaj nie została sprywatyzowana, mimo że zgodnie z założeniami rządu komercjaliza-cja miała być etapem wstępnym do prywatyzacji przedsiębiorstwa.

Decyzje premiera rządu oraz ministra przekształceń własnościowych (mi-nistra SP) w sprawie stoczni remontowej w Szczecinie w latach 1990–2015 wy-nikały z deficytowej działalności przedsiębiorstwa i zagrożenia jego likwidacją. Rządowe decyzje dotyczyły m.in. udzielenia pomocy finansowej stoczni, objęcia 80% akcji SSR „Gryfia” SA (należących do SP) przez FIZ Mars.

Odpowiadając na drugie pytanie, należy stwierdzić, że w pierwszych latach transformacji systemowej w Polsce działalność kierownictwa stoczni „Gryfia” była przede wszystkim ukierunkowana na restrukturyzację organizacyjną, finan-sową i zatrudnienia stoczni. Ze względu na ograniczone zaangażowanie rządu w sprawy zmian własnościowych „Gryfii” na kierownictwu stoczni spoczywała odpowiedzialność za opracowanie i realizację programów restrukturyzacyjnych. Działania władz przedsiębiorstwa były ukierunkowane na uzyskanie przez nią płynności finansowej oraz wzrost przychodów z działalności. W latach 1990–2015 w wyniku restrukturyzacji stoczni w Szczecinie nastąpiła redukcja miejsc pracy z 3079 do 515 oraz sprzedaż majątku i terenów należących do stoczni.

Restrukturyzacja SSR „Gryfia” przyniosła krótkotrwałą poprawę jej sy-tuacji ekonomicznej doszło do niej w latach 1997–1998 oraz w 2002 roku. Rentowność stoczni remontowej w Szczecinie mogłaby wzrosnąć, gdyby została dokapitalizowana, a następnie sprywatyzowana, co nie zostało przeprowadzone do dzisiaj, a to może ostatecznie doprowadzić do likwidacji przedsiębiorstwa.

Bibliografia

Akt notarialny przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” w spółkę akcyjną, Szczecin, 28 marca 1996 r., AZ SSR „Gryfia” SA.

Analiza działalności gospodarczej za rok 1991, Szczecin, marzec 1992 r., APS, SSR „Gryfia”, sygn. 885.


Bałtowski Maciej, Miszewski Maciej, Transformacja gospodarcza w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

Dudek Antoni, Historia polityczna Polski 1989–2012, Wydawnictwo Znak, Kraków 2013.

Jasina Piotr, Stocznie: Morska nie chce z Gryfią, 14.06.2013, http://www.strefabiznesu.gp24.pl/print/artykul/stocznie-morska-nie-chce-z-gryfią.

Kamola-Cieślik Małgorzata, Polityka przekształceń własnościowych przedsiębiorstw państwowych w okresie transformacji systemowej w Polsce, Wydawnictwo Zapol, Szczecin 2013.

Kamola-Cieślik Małgorzata, Przekształcenia własnościowe Stoczni Remontowej „Parnica” w Szczecinie w okresie transformacji systemowej w Polsce, w: Oblicza polskiej modernizacji. Próba bilansu transformacji systemowej III Rzeczypospolitej, red. Eryk Krasucki, Tomasz Sikorski, Anna Szczepańska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011.

Kraśnicki Andrzej, Gryfia chce robić zrzutę, APR zamyka ten temat, „Gazeta Wyborcza. Szczecin” z 3.09.2010.

Kraśnicki Andrzej, O co chodzi Gryfii? „Gazeta Wyborcza. Szczecin” z 3.03.1999. Kubowska Elżbieta, Czas na rozwój, rozmowa z Hanną Hanć, prezes Morskiej Stoczni

Remontowej „Gryfia” w Szczecinie, „Kurier Szczeciński” z 30.03.2015.List otwarty związkowców zawodowych MSR Gryfia do premiera, 13.03.2014, http://

www.iswinoujscie.pl/drukuj/30748.Morska Stocznia Remontowa „Gryfia” SA, Silna, stabilna, konkurencyjna, „Czas Gryfii”

dodatek do „Kuriera Szczecińskiego” z 13–15.06.2014.Najpierw prywatyzacja, „Gazeta Wyborcza. Szczecin” z 24.04.1999.Najwyższa Izba Kontroli, Delegatura w Szczecinie, Informacja o wynikach kontroli

przekształceń własnościowych w morskich stoczniach remontowych, Szczecin, li-piec 1998 r.

Notatka ze spotkania w dniu 4.11.1994 r. w MTiGM Z. Dereszkiewicza z przedstawi-cielami Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” w osobach dyrektora stocz-ni M. Litwiniaka oraz przewodniczącego rady pracowniczej P. Sikorskiego, Warszawa, listopad 1994 r., AAN, MTiGM, sygn. 9/195.

Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Stoczni Remontowej „Gryfia” na zapytanie posła na Sejm RP Grzegorza Napieralskiego, 7.04.2015, http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/57471466.

Pismo dyrektora Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” Tomasza Gadomskiego do ministra transportu i gospodarki morskiej Bogusława Liberadzkiego


w sprawie Programu restrukturyzacji Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia”, 19.05.1994 r., AAN, MTiGM, sygn. 9/195.

Pismo ministra transportu i gospodarki morskiej Bogusława Liberadzkiego do mini-stra przekształceń własnościowych Wiesława Kaczmarka w sprawie wniosku Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” o przekształcenie tego przedsiębior-stwa w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, Warszawa, 3.04.1996 r., AAN, MTiGM, sygn. 9/194.

Pismo prezes zarządu Pomorskiego Banku Kredytowego SA Barbary Bartkowiak do wiceministra transportu i gospodarki morskiej Zenona Dereszkiewicza w sprawie warunków ugody bankowej między Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” a jej wierzycielami, Szczecin, 4.10.1995 r., AAN, MTiGM, sygn. 9/197.

Protokół nr 15/II/99 z posiedzenia rady nadzorczej drugiej kadencji Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA z dnia 31.01.1999 r., AZ SSR „Gryfia” SA.

Protokół z posiedzenia rady pracowniczej w dniu 26.08.1991 r., APS, SSR „Gryfia”, sygn. 294.

Protokół z posiedzenia rady pracowniczej z dnia 26.01.1995 r., APS, SSR „Gryfia”, sygn. 299.

Prus Paweł, Gryfia. Stocznia na wyspie. Monografia na 55-lecie istnienia, Verlag & Publisher Szczecińska Stocznia Remontowa GRYFIA SA, Szczecin 2007.

Rabenda Mariusz, Spór zbiorowy o obróbkę skrawaniem w Gryfii, „Gazeta Wyborcza. Szczecin” z 14.05.2014.

Sprawozdanie stenograficzne z X kadencji Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, 7 posiedzenie z 12.09.1989 r.

Uchwała nr 20/VI/94 rady pracowniczej Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia”, Szczecin, 21.06.1994 r., AAN, MTiGM, sygn. 9/195.

Uchwała nr 41/IV/91 z posiedzenia rady pracowniczej z 8.07.1991 r. dotycząca prze-kształcenia stoczni w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, APA, SSR „Gryfia”, sygn. 294.

Uchwała nr 462/III/02 zarządu Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA podjęta dnia 13.03.2002 r. w sprawie oceny przez radę nadzorczą sprawozdania finansowe-go za okres od 1.01.2001 do 31.12.2001 r., AZ SSR „Gryfia” SA.

Uchwała nr 47/VI/94 rady pracowniczej Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” z dnia 18.10.1994 r., APS, SSR „Gryfia”, sygn. 298.

Uchwała nr 54/II/99 rady nadzorczej Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA z siedzibą w Szczecinie z dnia 25.04.1999 r., AZ SSR „Gryfia” SA.

Uchwała nr 607/III/04 zarządu Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA z siedzibą w Szczecinie podjęta dnia 16.04.2004 r. w sprawie przedłożenia radzie nadzorczej


do oceny sprawozdania finansowego za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2003 r., AZ SSR „Gryfia” SA.

Uchwała nr 86/III/02 rady nadzorczej Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA z dnia 27.07.2002 r. w sprawie wyrażenia opinii odnośnie przekroczenia wskaźnika przyrostu wynagrodzeń, AZ SSR „Gryfia” SA.

Uchwała nr 92/III/02 w sprawie zaopiniowania Wstępnej koncepcji konsolidacji Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” SA z Morską Stocznią Remontową SA, AZ SSR „Gryfia” SA.

Uchwała nr 20/VI/95 rady pracowniczej Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” z dnia 30.05.1995 r. w sprawie wyrażenia zgody na przekształcenie Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, APS, SSR „Gryfia”, sygn. 299.

Ustawa z 25.09.1981 r. o samorządzie załogi, Dz.U. 1981, nr 24, poz. 123 z późn. zm.Ustawa z dnia 18.07.1990 r. o utworzeniu urzędu Ministra Przekształceń Własnościowych,

Dz.U. 1990, nr 51, poz. 299.Ustawa z dnia 7.10.1999 r. o wspieraniu restrukturyzacji przemysłowego potencjału

obronnego i modernizacji technicznej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1999, nr 83, poz. 932.

Ustawa z dnia 8.08.1996 r. o urzędzie Ministra Skarbu Państwa, Dz.U. 1996, nr 106, poz. 493.

Streszczenie

Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych były jednym z zało-żeń transformacji systemowej w Polsce. Przebieg ich zmian był uzależniony od zaan-gażowania rządu RP, kierownictwa przedsiębiorstw, związków zawodowych, a przede wszystkim od sytuacji ekonomicznej poszczególnych przedsiębiorstw.

Celem artykułu jest przedstawianie działalności Rady Ministrów RP w zakresie zmian własnościowych Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” w latach 1989–2015. Na podstawie przeprowadzonej analizy materiału badawczego zaprezentowano uwarun-kowania instytucjonalno-prawne tego procesu.

Dążono do uzyskania odpowiedzi na następujące pytania: Jakie decyzje pod-jął rząd polski w sprawie przekształceń własnościowych SSR „Gryfia”? oraz Jakie były efekty działalności kierownictwa stoczni w zakresie zmian własnościowych SSR „Gryfia”? Przeanalizowano w związku z tym wpływ decyzji ministra przekształceń własnościowych (następnie ministra Skarbu Państwa) na przebieg przekształceń własno-ściowych SSR „Gryfia”. Ponadto ukazano współpracę kierownictwa stoczni remontowej


w Szczecinie i związków zawodowych z organem założycielskim stoczni. Ważnym aspektem przy analizowaniu przebiegu przekształceń własnościowych SSR „Gryfia” było ukazanie kierunków restrukturyzacji stoczni w celu poprawy jej trudnej sytuacji finansowej i możliwości jej prywatyzacji.

Słowa kluczowe: polityka przekształceń własnościowych, stocznia remontowa, transfor-macja systemowa, program gospodarczy, Rada Ministrów RP, Sejm RP

owneRSHiP tRanSFoRMationS oF MoRSka Stocznia ReMontowa gRyFia Sa aFteR 1989

Summary

Transformation of the ownership structure of state-owned companies was one of the key principles of the political transformation in Poland. The way the changes were implemented depended on the motivation of successive Polish governments, the execu-tive management of companies concerned, trade unions and most of all on the economic situation of respective companies.

The aim of the paper was to present the policies of the Council of Ministers of the Republic of Poland in terms of ownership transformations of Morska Stocznia Remontowa Gryfia SA between 1989 and 2015. Based on the analysis of research data, the determinant institutional-legal factors of the process were presented.

The main objectives were to seek answers to the following questions: What deci-sions were made by the Polish government about ownership transformations of Morska Stocznia Remontowa Gryfia SA? and What were the effects of the policies implemented by the management of the shipyard in terms of its ownership transformations? Accordingly, analysis was conducted on the effect of decisions made by the Minister of Privatization (and then by the Minister of Treasury) on the course of ownership transformations of Morska Stocznia Remontowa Gryfia SA Furthermore, the cooperation between the man-agement of Morska Stocznia Remontowa Gryfia SA, trade unions and the founding body of the shipyard was presented. An important aspect in the analysis of ownership trans-formations of Morska Stocznia Remontowa Gryfia SA was to identify the trends of re-structurization of the shipyard in order to improve its difficult financial situation and to enable its privatization.

Keywords: policy of ownership transformation, shipyard, political transformation, economic policy, the Council of Ministers of the Republic of Poland, the Sejm of the Republic of Poland



wojciech tomasz Modzelewski*

kieRunki wSPółPRacy zagRaniczneJ woJewództwa waRMińSko-MazuRSkiego

na tLe PozoStałycH woJewództw nadMoRSkicH

Podstawą artykułu są badania uchwał o priorytetach współpracy zagranicz-nej przyjętych przez sejmiki województw warmińsko-mazurskiego, pomorskie-go i zachodniopomorskiego oraz analiza treści zawartych w innych materiałach źródłowych tych samorządów regionalnych, uzupełniona literaturą przedmiotu. Badane województwa zaliczane są do regionów przygranicznych, których jedną z granic stanowi granica państwa – morska i lądowa1. Województwo warmińsko-mazurskie ma granicę morską na Zalewie Wiślanym (o statusie morskiej wody wewnętrznej), a jej znaczenie podkreśla się m.in. w strategii rozwoju wojewódz-twa, jak i w jego uchwale o priorytetach współpracy zagranicznej.

W niniejszym opracowaniu podjęto próbę znalezienia odpowiedzi na kilka pytań badawczych: w jaki sposób badane samorządy określiły kierunki współ-pracy zagranicznej i jak na tym tle prezentuje się region Warmii i Mazur; w jakim stopniu przekłada się to na praktyczną realizację kontaktów zagranicznych; czy są istotne różnice w tym względzie między warmińsko-mazurskim a pozostały-mi dwoma województwami; czy ich nadmorski charakter determinuje aktywność zagraniczną na kierunku bałtyckim?

Pierwsze uchwały o priorytetach współpracy zagranicznej przyjęto w województwie pomorskim w maju 1999 roku2, w warmińsko-mazurskim

∗ dr Wojciech Tomasz Modzelewski, adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, e-mail: [email protected].

1 Województwo zachodniopomorskie sąsiaduje na lądzie z Niemcami, warmińsko-mazur-skie z Rosją (z Obwodem Kaliningradzkim), podobnie jak pomorskie na 2 km odcinku granicy na Mierzei Wiślanej.

2 Uchwała nr 64/VIII/99 Sejmiku Województwa Pomorskiego z 31.05.1999 r.

DOI: 10.18276/ap.2015.32-07

106 Wojciech Tomasz Modzelewski

– w październiku 1999 roku3 a w zachodniopomorskim – w sierpniu 2000 roku4. Ze względu na zmieniające się uwarunkowania międzynarodowe, np. wynikające z członkostwa Polski w Unii Europejskiej, warmińsko-mazurskie uaktualniało swoje priorytety w sierpniu 2002 roku5, kwietniu 2006 roku6, listopadzie 2009 roku7 oraz w czerwcu 2014 roku8. Pozostałe województwa uaktualniały prioryte-ty jedynie raz; pomorskie w maju 2008 roku9 a zachodniopomorskie w grudniu 2008 roku10. W niniejszej analizie uwzględniono najnowsze wersje uchwał, choć w części są one kontynuacją zapisów z poprzednich dokumentów, poddanych je-dynie korektom. Zgodnie z art. 75 Ustawy o samorządzie województwa priory-tety współpracy zagranicznej województwa określają przede wszystkim: główne cele współpracy, priorytety geograficzne oraz zamierzenia co do przystępowa-nia do międzynarodowych zrzeszeń regionalnych11. Samorządy określają w nich ponadto czynniki warunkujące współpracę zagraniczną, charakterystyczne dla danego regionu.

Należy podkreślić, że w każdym z badanych województw akcentuje się zna-czenie położenia w obszarze Morza Bałtyckiego. W warmińsko-mazurskim do-strzega się ponadto szanse wynikające z bezpośredniego sąsiedztwa z Obwodem Kaliningradzkim – jednego z nadbałtyckich regionów Rosji. Istotnym uwarunko-waniem jest także potencjał gospodarczy regionu oparty na rolnictwie i walorach turystycznych, potencjał intelektualny związany z działającymi na jego terenie placówkami kształcenia (zwłaszcza Uniwersytetem Warmińsko-Mazurskim), bogaty i ugruntowany historycznie dorobek kulturowy oraz zróżnicowanie naro-dowościowe i etniczne regionu. W województwie pomorskim w ramach walorów regionalnych podkreśla się znaczenie funkcji tranzytowych portów morskich, a także przechodzących przez ten region paneuropejskich korytarzy transporto-wych. Równie istotne (podobnie jak w warmińsko-mazurskim) są: potencjał go-spodarczy, wynikający m.in. z walorów turystycznych regionu; potencjał intelek-tualny; bogaty dorobek kulturowy: „wynikający z uwarunkowań historycznych

3 Uchwała nr X/118/99 Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego z 14.10.1999 r.4 Uchwała nr XIV/130/2000 Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiego z 28.08.2000 r. 5 Uchwała nr XXXIX/560/02 Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego z 6.08.2002 r.6 Uchwała nr XLIII/588/06 Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego z 25.04.2006 r.7 Uchwała nr XXXV/665/09 Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego z 24.11.2009 r.8 Uchwała nr XXXVIII/771/14 Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego

z 24.06.2014 r.9 Uchwała nr XXII/463/08 Sejmiku Województwa Pomorskiego z 26.05.2008 r.

10 Uchwała nr XXVI/269/08 Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiego z 2.12.2008 r.11 Dz.U. 1998, nr 91, poz. 576.

107Kierunki współpracy zagranicznej województwa warmińsko-mazurskiego...

oraz zróżnicowania etnicznego”, a dodatkowo: „znaczny poziom aktywności spo-łecznej i przedsiębiorczości mieszkańców”. W zachodniopomorskim, w ramach geopolitycznego położenia regionu, wskazuje się na: „usytuowanie województwa nad brzegiem Morza Bałtyckiego” oraz konieczność zwiększenia jego roli w ob-szarze tego akwenu jako: „jednego z najszybciej rozwijających się regionów Unii Europejskiej, w szczególności w dziedzinie nowych technologii i energii odna-wialnej, gospodarki morskiej oraz ochrony środowiska”. Zwrócono ponadto uwa-gę na bliskość zachodniej granicy państwa, możliwość wykorzystania potencjału i walorów rzeki Odry oraz położenie na trasie Środkowoeuropejskiego Korytarza Transportowego.

W każdym z województw cele i zadania współpracy międzynarodowej wynikają z założeń określonych w regionalnych strategiach rozwoju, stanowiąc istotny element ich kształtowania i realizacji. Podstawowe, ogólne cele (zadania) współpracy to przede wszystkim:

– rozwój gospodarczy oraz zmniejszanie poziomu bezrobocia, – rozbudowa i modernizacja infrastruktury komunikacyjnej, – ochrona środowiska, – promocja regionu (gospodarcza, turystyczna itp.), – rozwój kulturowy, – budowa społeczeństwa obywatelskiego, – kontakty ze środowiskami polonijnymi.

W warmińsko-mazurskim ostatni z wymienionych celów ukierunkowano na kontakty z Polakami zamieszkującymi kraje Europy Wschodniej.

Liczba szczegółowych celów (zadań) w poszczególnych regionach jest po-dobna; od 13 w pomorskim; 15 w warmińsko-mazurskim do 17 w zachodnio-pomorskim. W ich ramach wymienić można np.: „rozwój rybactwa morskiego i śródlądowego” (pomorskie), „zwiększenie znaczenia i roli województwa w ob-szarze Morza Bałtyckiego i regionalnych strukturach międzynarodowych” oraz „inwestycje w dziedzinie komunikacji morskiej” (warmińsko-mazurskie) oraz zwiększenie „znaczenia województwa w obszarze Morza Bałtyckiego i regio-nalnych strukturach międzynarodowych” (zachodniopomorskie). W tym ostat-nim dla obszaru południowego Bałtyku określono dodatkowe małe priorytety, tj. kształtowanie konkurencyjności gospodarczej, podnoszenie atrakcyjności gos-podarczej i turystycznej oraz budowanie wspólnej tożsamości.

Rozszerzenie celów działania w południowej części Morza Bałtyckiego jest warunkowane nie tylko przesłanką położenia geograficznego, lecz także zróżnicowaniem: makroregionalnej (bałtyckiej) współpracy międzynarodowej


i transgranicznej kooperacji międzyregionalnej. Pierwsza z nich jest w znacznym stopniu finansowana z budżetu centralnego, co wpływa na limitowanie podej-mowanych inicjatyw w zależności od środków przeznaczonych na ten cel przez państwo. Realizacja przedsięwzięć transgranicznych jest natomiast uzależniona głównie od wysiłku finansowego regionów, które tym samym określają cele i za-sady swojej współpracy12.

W każdej uchwale o priorytetach podkreśla się, że w realizacji powyższych celów istotną rolę odgrywają następujące czynniki:

– możliwość wykorzystania doświadczeń regionów europejskich, m.in. w kwestii pozyskiwania funduszy unijnych,

– koordynacja współpracy między samorządami, administracją państwo-wą, instytucjami naukowymi, stowarzyszeniami i organizacjami społecz-nymi z terenu województwa,

– kontynuacja współpracy zapoczątkowanej przez poprzedników (także w poprzednich układach terytorialno-administracyjnych).

W ramach priorytetów geograficznych współpracy, województwo zachod-niopomorskie wyróżnia pięć kierunków aktywności: obszar Morza Bałtyckiego, obszar dorzecza Odry, obszar Europy Zachodniej, obszar Europy Wschodniej oraz obszar Azji. W przypadku pomorskiego są to cztery kierunki: obszar Morza Bałtyckiego; regiony Europy Zachodniej; regiony Europy Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej oraz regiony pozaeuropejskie. Specyfiką warmińsko-ma-zurskiego jest wyodrębnienie jedynie dwóch kierunków – krajów członkowskich Unii Europejskiej i krajów spoza Unii Europejskiej. W każdej uchwale pojawiają się państwa nadbałtyckie: w warmińsko-mazurskim z wyjątkiem Finlandii, w pomor-skim bez Estonii13 i Łotwy, a w zachodniopomorskim bez Łotwy i Danii14. Jedynym regionem wspólnym dla trzech badanych województw jest Obwód Kaliningradzki FR, z którym szczególnie intensywnie współpracuje warmińsko-mazurskie15,

12 B. Toszek, Paradyplomacja regionalna w obszarze południowego Bałtyku na przykła-dzie stosunków transgranicznych Województwa Zachodniopomorskiego, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2010, nr 1, s. 40.

13 Mimo że w uchwale o priorytetach nie wymieniono Estonii, woj. pomorskie współpra-cuje z tym krajem nieformalnie (zob. tabela).

14 Brak Danii w priorytetach nie stanowi przeszkody w realizacji współpracy nieformalnej (zob. tabela).

15 Zob. W.T. Modzelewski, Współpraca Warmii i Mazur z Obwodem Kaliningradzkim oraz Obwodem Rówieńskim, w: Dwadzieścia lat transformacji systemowej na Warmii i Mazurach: do-świadczenia – oceny – perspektywy, red. B. Gaziński, Olsztyn 2011, s. 121–132; W.T. Modzelew-ski, Polsko-rosyjskie pogranicze – od regionu izolowanego do transgranicznego, „Środkowoeu-ropejskie Studia Polityczne” 2015, nr 1.


w mniejszym zakresie pomorskie16 i zachodniopomorskie17. Łączna liczba państw wymieniona w priorytetach jest podobna: w warmińsko-mazurskim – 1318, w za-chodniopomorskim – 1419 a w pomorskim – 1620, natomiast spoza krajów Europy, warmińsko-mazurskie21 i zachodniopomorskie wskazują CHRL, a pomorskie obok Chin także Koreę Południową, Indie i USA.

W ramach zamierzeń dotyczących przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń regionalnych, w zaktualizowanych uchwałach o priorytetach ten ob-szar określono jako członkostwo województwa w „instytucjach i organizacjach międzynarodowych” (pomorskie) lub „instytucjach i stowarzyszeniach między-narodowych” (zachodniopomorskie i warmińsko-mazurskie). Każde z woje-wództw deklaruje udział w pracach: Współpracy Subregionalnej Państw Regionu Morza Bałtyckiego oraz Komitetu Regionów. Warmińsko-mazurskie wymienia m.in. euroregion „Bałtyk” (podobnie jak pomorskie), Strategię UE dla Regionu Morza Bałtyckiego oraz swój aktywny udział w pracach Międzynarodowego Stowarzyszenia Miast Cittaslow. Zachodniopomorskie wymienia m.in. Forum Rozwoju Bałtyku, Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych Europy, Europejskie Regionalne Stowarzyszenie na rzecz Społeczeństwa Informacyjnego oraz bar-dziej ogólnie – deklaruje prace w ramach „europejskich organizacji reprezentu-jących interesy regionów państw członkowskich Unii Europejskiej”. Najwięcej organizacji i programów związanych z Bałtykiem pojawia się w uchwale woje-wództwa pomorskiego, bowiem aż 1322.

W ramach realizowanej współpracy, województwo warmińsko-mazurskie zawarło porozumienia z 12 partnerami23:

– Valle d’Aosta – Włochy (1999 r. oraz aneks z 2005 r.),

16 Szerzej G. Grzelak, Pomorze i Obwód Kaliningradzki – współpraca międzynarodowa 1992–2002, „Gdańskie Studia Międzynarodowe” 2002, nr 2.

17 Zob. B. Toszek, Paradyplomacja…, s. 37–55.18 Z tego 9 krajów członkowskich UE oraz 4 spoza Unii. 19 W pierwszej uchwale z 2000 r. wyróżniono 19 państw. 20 W pierwszej uchwale z 1999 r. znalazło się aż 27 państw. 21 W uchwale z 2014 r. wymieniono także Kazachstan, leżący na styku Europy i Azji.22 Wymienia się tam następujące organizacje i programy: Konferencja Współpracy Subre-

gionalnej Państw Morza Bałtyckiego, Forum Parlamentów Południowego Bałtyku, Euroregion „Bałtyk”, Komitet Bałtycki Konferencji Peryferyjnych Regionów Morskich, Konferencja Parla-mentarna Morza Bałtyckiego, Bałtyckie Forum Rozwoju, Wizje i Strategie Wokół Morza Bałtyc-kiego, Ars Baltica, Bałtycka Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Helcom, Baltic 21, Związek Miast Bałtyckich, Bałtycki Sekretariat do spraw Młodzieży i Bałtyckie Forum Organizacji Poza-rządowych.

23 Zob. https://portal.warmia.mazury.pl/wspolpraca-miedzynarodowa/dokumenty (26.06. 2015).


– Cotes d’Armor – Francja (2000 r. oraz aneksy z 2003 r. i 2006 r.), – Halland – Szwecja (2000 r.), – Obwód Kaliningradzki – Rosja (2001 r.), – Bańsko-Bystrzyckie – Słowacja (2003 r.), – Bornholm – Dania (2003 r.), – Obwód Rówieński – Ukraina (2003 r. oraz aneks z 2004 r.), – Taurogi – Litwa (2004 r.), – Heilongjiang – CHRL (protokół uzgodnień z 2005 r.), – Perugia – Włochy (2008 r.), – Żupania Splicko-Dalmatyńska – Chorwacja (2012 r.), – Saksonia-Anhalt – Niemcy (list intencyjny z 2014 r.).

Należy także dodać, że województwo warmińsko-mazurskie podpisało tak-że w grudniu 2003 roku umowę partnerską z hiszpańskim regionem La Rioja. Przez następne lata nie zrealizowano jednak żadnych przedsięwzięć, dlatego też w lutym 2012 roku radni sejmiku województwa jednogłośnie przyjęli uchwałę w sprawie wyrażenia zgody na wypowiedzenie umowy, tym samym formalnie kończąc współpracę z partnerem hiszpańskim.

Województwo pomorskie współpracuje na podstawie różnorodnych porozu-mień24 z następującymi regionami25:

– Szlezwik-Holsztyn – Niemcy (1999 r.), – Rejon Wileński – Litwa (2000 r.), – Środkowa Frankonia – Francja (2000 r.), – Limousin – Francja (2000 r.), – Prowincja Wschodnio-Przylądkowa – RPA (2000 r.), – Kalmar, Blekinge, Kronoberg – Szwecja (list intencyjny z 1999 r.; umowa

z 2001 r.), – Storstroms 2001 r. (Dania), – Meklemburgia-Pomorze Przednie – Niemcy (2001 r.), – Obwód Kaliningradzki – Rosja (2002 r.), – Obwód Odesski – Ukraina (2003 r.), – Północna Holandia (plan pracy z 2003 r. i 2004 r.), – Górna Normandia – Francja (2005 r.), – Szanghaj – CHRL (2005 r.),

24 Są to umowy partnerskie, listy intencyjne i deklaracje. W zestawieniu nie uwzględniono planów pracy na dane lata, podpisywanych z regionami partnerskimi.

25 Podpisane dotychczas porozumienia o współpracy województwa pomorskiego z zagranicznymi partnerami, http://drg.pomorskie.eu (3.07.2015).


– Akershus – Norwegia (plan pracy z 2005 r.), – Finlandia Południowo-Zachodnia (plan pracy z 2005 r., 2008 r. i 2014 r.), – Trabzon – Turcja (list intencyjny z 2014 r.).

Regionami partnerskimi województwa zachodniopomorskiego są nato-miast26:

– Skania – Szwecja (1999 r.; od 2002 r. Polsko-Szwedzki Komitet Współ-pracy Regionu Skania i Województwa Zachodniopomorskiego),

– Loara Atlantycka – Francja (1999 r.), – Meklemburgia-Pomorze Przednie – Niemcy (2000 r.), – Brandenburgia – Niemcy (2001 r.), – Guangdong – CHRL (2001 r.), – Obwód Mikołajewski – Ukraina (2002 r.), – Obwód Kaliningradzki – Rosja (2004 r.), – Gironde – Francja (2004 r., deklaracja z 2009 r.), – Overijssel – Holandia (2006 r.), – Niemenczyn – Litwa (2008 r.), – Bawaria – Niemcy (list intencyjny z 2008 r.), – Ourense – Hiszpania (2008 r.), – Apulia – Włochy (2008 r.), – Obwód Miński – Białoruś (2010 r.), – Żupania Primorsko-Goranska – Chorwacja (2012 r.).

Należy dodać, że każdy z samorządów nawiązuje także współpracę niefor-malną, która czasami bywa bardziej owocna niż ta sformalizowana, realizowana na mocy podpisanych porozumień czy umów.

Przykładem jest wieloletnia kooperacja warmińsko-mazurskiego z nie-mieckim krajem związkowym Bawarią. Współpraca ta polega m.in. na aktyw-nym udziale przedstawicieli samorządu województwa oraz Olsztyńskiego Stowarzyszenia Mniejszości Niemieckiej w pracach Polsko-Bawarskiej Komisji Ekspertów. Ponadto Warmia i Mazury współpracuje z Okręgiem Kłajpedzkim i Rejonem Kowieńskim na Litwie, Obwodami Tarnopolskim i Lwowskim na Ukrainie oraz Witebskiem na Białorusi i Łatgalią na Łotwie27. Od kilku lat sa-morząd województwa promuje kontakty z Kazachstanem, także programy finan-sowane w ramach programu polskiej pomocy zagranicznej MSZ. Województwo

26 http://www.wwt.wzp.pl (8.07.2015).27 Zob. W.T. Modzelewski, Kontakty zagraniczne samorządu województwa warmińsko-

-mazurskiego, w: Region Warmii i Mazur w europejskich procesach integracyjnych, red. W.T. Mo-dzelewski, Olsztyn 2014, s. 85–101.


pomorskiego nie ma natomiast żadnego oficjalnego partnera na terenie Łotwy, uczestniczy jednak w pracach Polsko-Łotewskiej Komisji Międzyrządowej ds. Współpracy Międzyregionalnej, a z regionem Rygi kooperuje w ramach Współpracy Subregionalnej Państw Regionu Morza Bałtyckiego.

Pomorze Zachodnie współpracuje m.in. z Berlinem (w ramach projektu Partnerstwo Odra), z chorwacką Żupanią Karlowacką, z regionami Bratysławy i Trnawy (Słowacja) oraz Hradec Kralove i Południowe Morawy (Czechy) w ra-mach inicjatywy CETR (Środkowoeuropejski Korytarz Transportowy). W 2001 roku nawiązano kontakty z Danią; wdrażając program pomocowy DANCEE Duńskiej Agencji Ochrony Środowiska oraz program „Rozwój zasobów ludz-kich – promowanie przedsiębiorczości w szkole średniej”. W uchwale o prio-rytetach współpracy zagranicznej samorząd województwa zachodniopomor-skiego deklaruje wolę rozwijania kontaktów partnerskich z innymi regionami państw basenu Morza Bałtyckiego: fińskim Oulu, estońskim Pärnu, niemieckim Krajem Związkowym Szlezwik-Holsztyn, litewskim Rejonem i Starostwem Miasta Niemenczyn Samorządu Rejonu Wileńskiego oraz Regionem Kłajpedy. Współpraca Pomorza Zachodniego w obszarze Bałtyku nie ogranicza się jedy-nie do utrzymywania bilateralnych stosunków, obejmując również uczestnic-two w zorganizowanych formach kooperacji. Elementem wspólnym dla każ-dego z trzech badanych regionów jest udział ich sejmików w pracach Forum Parlamentów Południowego Bałtyku. Sejmik województwa zachodniopomor-skiego zawarł dodatkowo porozumienia o współpracy z parlamentami regional-nymi z: Obwodu Kaliningradzkiego FR, Kraju Związkowego Szlezwik-Holsztyn i Kraju Związkowego Meklemburgii-Pomorza Przedniego. Zestawienie państw deklarowanych w priorytetach i państw regionów współpracujących, w tym nadbałtyckich, zaprezentowano w poniższej tabeli.

Warto porównać kierunki współpracy zagranicznej województw nadmor-skich do wyników badań ogólnopolskich.

Mając świadomość różnic w metodologii oraz to, że nie są one w pełni repre-zentatywne, sięgnięto do badań Instytutu Spraw Publicznych z 2012 roku, obej-mujących wszystkie szczeble samorządu28 oraz badań Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych z 2014 roku, dotyczących wybranych jednostek samorządu

28 W ramach badań uzyskano 326 pełnych odpowiedzi, w tym z 13 samorządów woje-wódzkich. Zob. A. Fuksiewicz, A. Łada, Ł. Wenerski, Współpraca zagraniczna polskich samo-rządów. Wnioski z badań, Warszawa 2012, http://polityka-zagraniczna-samorzad.info/3/raport (10.06.2015).


terytorialnego29. W 2012 roku pierwsza dziesiątka krajów pochodzenia partnerów była następująca: Niemcy, Ukraina, Francja, Litwa, Węgry, Słowacja, Włochy, Czechy, Rosja i Białoruś. W 2014 roku pierwsza dziesiątka państw, w których polskie samorządy mają partnerów to: Niemcy, Ukraina, Włochy, Francja, Rosja, Szwecja, Chiny, Czechy, Litwa i Słowacja. Porównując oba wyniki, należy zauwa-żyć po pierwsze – spadek pozycji Węgier (z 5 miejsca w 2012 r. na 12 w 2014 r.) i Białorusi (z 10 pozycji w 2012 r. na 11 w 2014 r.); po drugie – pojawienie się w pierwszej dziesiątce nadbałtyckiej Szwecji oraz Chin (CHRL).

Tabela 1. Państwa, z którymi współpracują województwa: warmińsko-mazurskie, pomorskie i zachodniopomorskie

WojewództwoPaństwa deklarowane

w priorytetach współpracy zagranicznej

Państwa regionów współpracujących

Państwa nadbałtyckie

Warmińsko-mazurskie Białoruś, CHRL, Dania, Francja, Litwa, Niemcy, Rosja, Słowacja, Szwecja, Ukraina, Włochy

Białoruś, Chorwacja, CHRL, Dania, Francja, Kazachstan, Litwa, Łotwa, Niemcy, Rosja, Słowacja, Szwecja, Ukraina, Włochy

Dania, Litwa, Łotwa, Estonia, Niemcy, Rosja, Szwecja

Pomorskie CHRL, Dania, Finlandia, Francja, Holandia, Indie, Korea Południowa, Litwa, Niemcy, Norwegia, Rosja, RPA, Szwecja, Ukraina, USA, Wielka Brytania, Włochy

CHRL, Dania, Finlandia, Francja, Holandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Norwegia, Rosja, RPA, Szwecja, Turcja, Ukraina

Dania, Finlandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Rosja, Szwecja

Zachodniopomorskie CHRL, Czechy, Estonia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Litwa, Niemcy, Rosja, Słowacja, Szwecja, Ukraina, Włochy

Białoruś, Chorwacja, Czechy, CHRL, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Litwa, Niemcy, Rosja, Słowacja, Szwecja, Ukraina, Węgry, Włochy

Dania, Estonia, Finlandia, Litwa, Niemcy, Rosja, Szwecja


Z grupy wymienionych liderów obu badań, kontakty samorządu wojewódz-twa warmińsko-mazurskiego nie obejmują jedynie Węgier i Czech, a wojewódz-twa pomorskiego: Węgier, Słowacji, Czech i Białorusi. Zachodniopomorskie

29 Badania przeprowadzono na próbie 64 jednostek samorządu terytorialnego (gminne-go i wojewódzkiego). Zob. A. Skorupska, Dyplomacja samorządowa. Efektywność i perspektywy rozwoju, Warszawa marzec 2015.


kooperuje na podstawie umów lub w sposób nieformalny z regionami każdego z wymienionych państw. Przywołane badania z 2014 roku pokazały ponadto, że obecnie samorządy skupiają się na rozwijaniu i pogłębianiu dotychczasowych kontaktów, a nie na nawiązywaniu nowych. Potwierdza to praktyka regionów nadmorskich, wśród których większość umów podpisywano w pierwszych latach po utworzeniu województw.

W ramach aktywności międzynarodowej polskich województw, ważną rolę odgrywają ich przedstawicielstwa regionalne w Brukseli. W 2002 roku, uchwa-lając priorytety współpracy zagranicznej, województwo warmińsko-mazurskie zainicjowało działania zmierzające do utworzenia biura, co ostatecznie nastąpiło we wrześniu 2003 roku. Od lutego 2010 roku działa ono w ramach Domu Polski Wschodniej – platformy koordynacji działań lobbingowych pięciu polskich wo-jewództw30. Biuro województwa zachodniopomorskiego rozpoczęło działalność w 2003 roku a pomorskiego – w 2004 roku. Polskie przedstawicielstwa przybie-rają różne formy organizacyjne: samodzielnych jednostek budżetowych, delega-tur Urzędu Marszałkowskiego lub partnerstwa wewnątrzregionalnego. Ostatni przypadek dotyczy Biura Regionalnego Województwa Pomorskiego działającego w ramach Stowarzyszenia „Pomorskie w Unii Europejskiej”31.

Biura spełniają głównie funkcję kanału komunikacyjnego, który łączy ich regiony z instytucjami europejskimi – informują podmioty z regionów o no-wych inicjatywach oraz wszelkich zmianach w unijnych programach finanso-wych i funduszach. Reprezentują ponadto interesy swoich regionów, poszuku-ją partnerów do wspólnych projektów, promują regiony m.in. przez organizację imprez informacyjnych i kulturalnych, wydawanie biuletynów, kontakty z me-diami32. Na przykład, brukselskie biuro województwa warmińsko-mazurskiego

30 Obok warmińsko-mazurskiego jest to podlaskie, lubelskie, podkarpackie i świętokrzy-skie. Zob. http://eastpoland.eu; W.T. Modzelewski, Lobbing województw Polski Wschodniej w Unii Europejskiej – biura przedstawicielskie, w: Państwa i organizacje międzynarodowe we współ-czesnym świecie. Polityka. Bezpieczeństwo. Gospodarka, red. M. Chełminiak, W. Tomaszewski, Olsztyn 2013.

31 Jego członkami zwyczajnymi są: samorząd województwa, kilkanaście samorządów gminnych i powiatowych, a członkami wspierającymi m.in. Agencja Rozwoju Pomorza SA i Uni-wersytet Gdański. Zob. http://www.pomorskie-eu.pl/pl/czlonkowie-stowarzyszenia,ps,71.html (17.03.2015).

32 Szerzej na temat ewolucji zjawiska lobbingu polskich regionów w Unii Europejskiej zob.: M.L. Löper, Biura przedstawicielskie regionów europejskich w Brukseli, „Studia Europej-skie” 2000, nr 1; S. Mrozowska, Lobbing władz regionalnych w Unii Europejskiej – biura regio-nalne, „Gdańskie Studia Międzynarodowe” 2003, vol. 2, nr 1; M. Sapała, Regionalne przedstawi-cielstwa w Brukseli – paradyplomatyczna ofensywa polskich województw, w: Regiony w procesie integracji europejskiej, red. E. Małuszyńska, Poznań–Leszno 2007.


lobbuje na rzecz większego zaangażowania instytucji unijnych w aktywizację rozwoju obszaru Morza Bałtyckiego w ramach tzw. Nieformalnej Grupy Morza Bałtyckiego, zrzeszającej biura przedstawicielskie z tego obszaru. Monitorowano ponadto działania instytucji unijnych w zakresie przygotowania oraz wdrażania Strategii Unii Europejskiej dla regionu Morza Bałtyckiego33.

***

Podsumowując należy podkreślić, że stosunkowo szerokie deklaracje zawar-te w priorytetach współpracy zagranicznej widoczne w każdym z województw, wynikają m.in. z prawnego wymogu zgodności przyszłych partnerstw i człon-kostwa w zrzeszeniach z określonymi w nich kierunkach. Samorządy starają się je dlatego tak konstruować, aby nie zamykać sobie drogi do podejmowania współpracy w przyszłości. Na tym tle wyróżnia się warmińsko-mazurskie, któ-rego priorytety czterokrotnie uaktualniane, w największym stopniu odpowiadają faktycznie realizowanej współpracy.

Badane województwa współpracują mniej lub bardziej intensywnie z regio-nami z 23 państw34. Podstawowym czynnikiem warunkującym podejmowanie współpracy jest ich usytuowanie w obszarze Morza Bałtyckiego. Staje się ono w coraz większym stopniu morzem wewnętrznym Unii Europejskiej, a ułatwie-nia formalno-prawne sprzyjają rozwijaniu współpracy partnerskiej właśnie z re-gionami unijnymi.

Akcesja Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku stworzyła dodatkowe możliwości kooperacji oraz stała się istotnym czynnikiem ułatwiającym rozwój regionów. Pogłębiające się procesy integracyjne w Europie, nie osłabiły struktur regionalnych, przeciwnie – widoczne jest umacnianie więzi regionalnych, coraz wyraźniej artykułowane są ich różnorodne interesy oraz rośnie wpływ regionów na zachodzące w Europie procesy integracyjne.

25 lat funkcjonowania odrodzonego samorządu w Polsce, również w wy-miarze zagranicznym, skłania do pozytywnych podsumowań oraz patrzenia z optymizmem w przyszłość. Tradycyjna współpraca międzynarodowa uzupeł-niana jest obecnie nową siecią powiązań między społecznościami regionalnymi

33 Zob. W.T. Modzelewski, Biura regionalne w Brukseli. Doświadczenia Warmii i Mazur, w: Region Warmii i Mazur…, s. 113–126.

34 Są to: Białoruś, Chorwacja, CHRL, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Hisz-pania, Holandia, Kazachstan, Litwa, Łotwa, Niemcy, Norwegia, Rosja, RPA, Słowacja, Szwecja, Turcja, Ukraina, Węgry, Włochy.


(i lokalnymi), a polskie regiony nadmorskie aktywnie w tych procesach uczestni-czą. Coraz głośniej mówi się o samorządowym wymiarze polityki zagranicznej państwa, a aktywność zagraniczna (paradyplomacja) samorządów jest wartościo-wym uzupełnieniem tradycyjnej dyplomacji realizowanej przez rząd centralny.

Bibliografia

Fuksiewicz Aleksander, Łada Agnieszka, Wenerski Łukasz, Współpraca zagraniczna polskich samorządów. Wnioski z badań, Warszawa 2012.

Grzelak Grzegorz, Pomorze i Obwód Kaliningradzki – współpraca międzynarodowa 1992–2002, „Gdańskie Studia Międzynarodowe” 2002, nr 2.

Löper Maria Luise, Biura przedstawicielskie regionów europejskich w Brukseli, „Studia Europejskie” 2000, nr 1.

Modzelewski Wojciech Tomasz, Biura regionalne w Brukseli. Doświadczenia Warmii i Mazur, w: Region Warmii i Mazur w europejskich procesach integracyjnych, red. Wojciech Tomasz Modzelewski, Olsztyn 2014.

Modzelewski Wojciech Tomasz, Kontakty zagraniczne samorządu województwa war-mińsko-mazurskiego, w: Region Warmii i Mazur w europejskich procesach inte-gracyjnych, red. Wojciech Tomasz Modzelewski, Olsztyn 2014.

Modzelewski Wojciech Tomasz, Lobbing województw Polski Wschodniej w Unii Europejskiej – biura przedstawicielskie, w: Państwa i organizacje międzynarodo-we we współczesnym świecie. Polityka. Bezpieczeństwo. Gospodarka, red. Marcin Chełminiak, Waldemar Tomaszewski, Olsztyn 2013.

Modzelewski Wojciech Tomasz, Polsko-rosyjskie pogranicze – od regionu izolowanego do transgranicznego, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2015, nr 1.

Modzelewski Wojciech Tomasz, Współpraca Warmii i Mazur z Obwodem Kaliningradzkim oraz Obwodem Rówieńskim, w: Dwadzieścia lat transformacji systemowej na Warmii i Mazurach: doświadczenia – oceny – perspektywy, red. Benon Gaziński, Olsztyn 2011.

Mrozowska Sylwia, Lobbing władz regionalnych w Unii Europejskiej – biura regional-ne, „Gdańskie Studia Międzynarodowe” 2003, vol. 2, nr 1.

Sapała Magdalena, Regionalne przedstawicielstwa w Brukseli – paradyplomatyczna ofensywa polskich województw, w: Regiony w procesie integracji europejskiej, red. Ewa Małuszyńska, Poznań–Leszno 2007.

Skorupska Adriana, Dyplomacja samorządowa. Efektywność i perspektywy rozwoju, Warszawa 2015.


Toszek Bartłomiej, Paradyplomacja regionalna w obszarze południowego Bałtyku na przykładzie stosunków transgranicznych Województwa Zachodniopomorskiego, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2010, nr 1.

Streszczenie

Podstawą artykułu są badania przeprowadzone w trzech województwach: war-mińsko-mazurskim, pomorskim i zachodniopomorskim. Jego podstawowym celem jest udzielenie odpowiedzi na pytania: w jaki sposób regiony określiły swoje priorytety współpracy zagranicznej i w jakim stopniu je realizują; czy między województwami występują w tym zakresie znaczące różnice?

W aktywności zagranicznej istotną rolę odgrywa m.in. możliwość korzystania z doświadczeń innych regionów i koordynacja współpracy między różnymi podmiotami w danym województwie. Wśród jej celów przeważają zadania gospodarcze, związane z polityką rozwoju regionalnego. W przypadku kierunków geograficznych, zdecydo-wany nacisk kładzie się na współpracę z regionami europejskimi i krajami sąsiednimi, głównie nadbałtyckimi. Obwód Kaliningradzki jest jedynym regionem, z którym ko-operują wszystkie badane województwa. Samorządy regionalne deklarują także udział w kilku stowarzyszeniach międzynarodowych.

Słowa kluczowe: priorytety współpracy zagranicznej, polskie regiony nadmorskie, współpraca partnerska

diRectionS oF inteRnationaL cooPeRation oF tHe waRMia and MazuRy in coMPaRiSon

witH otHeR PoLiSH coaStaL RegionS

Summary

The basis for the article are studies undergone in three Polish voivodships: Warmia and Mazury, Pomorskie i Zachodniopomorskie. Its main goal is to answer questions: how the region identified its priorities for international cooperation and their way of implementation? Are there significant differences between voivodships regarding this?

The foreign activity plays an important role such as opportunity to use the experience of other regions and to coordinate cooperation between the different actors of the region. Among its objectives outweigh economic tasks related to regional development policy.


In case of geographical directions a clear emphasis is focused on cooperation within the European region and the neighboring countries, mainly the Baltic Sea. Kaliningrad District is the only region in cooperating with the all voivodships studied. Regional governments also declare participation in a number of international associations.

keywords: priorities for international cooperation, polish coastal regions, partnership agreements

acta politica - whus.pl · krzysztof jaskułowski10 czy adam wielomski 11. współczesny rozwój...

Documents